EQREM ABEJ DHE ALBANOLOGJIA

SOT
Nga Gazeta Shqip 10 Gusht 2016
503
1

SHPRNDAJE
Facebook
Twitter

Nelson R. ABEJ

Kur kthejm syt prapa n rrugn 5-6-shekullore t zhvillimit t albanologjis, vepra

e Eqrem abejt (1908-1980) na del para si Tomor i lart, n peizazhin e gjer e t
larm t kulturs shqiptare. Prmasat e jashtzakonshme dhe shumanshmria e
veprs s tij, e bjn t pamundur rrokjen dhe paraqitjen e prshtatshme t saj n
nj shkrim t shkurtr si ky, dhe autori ktu i ka vn vetes nj qllim shum m
modest.

Formimi i shkenctarit
Eqrem abej ishte bir i nj familje t kulturuar e atdhetare, i nj dere t par
gjirokastrite. Arsimin fillor e kreu n Gjirokastr, por fal vetive t tij personale, ai
fitoi nj burs t Bashkis s qytetit pr t vazhduar pr 12 vjet studimet n Austri:
n St. Plten (n familjen Rienmller) tetvjearen, n Klagenfurt gjimnazin dhe n
Grac e Vjen studimet e larta. Pas mbarimit t studimeve dhe mbrojtjes s tezs s
doktorats me Studime Italo-Shqiptare (Italo-albanische Studien), ai kthehet n
Atdhe.
Te studiuesi i ri u harmonizuan disiplina dhe serioziteti n pun, logjika e fort,
prpikria dhe fanatizmi n krkimin e s vrtets me edukimin e tij intensiv n
Austri e sidomos n Universitetin e Vjens, q n at koh ishte qendra botrore e
studimeve albanologjike, ku punonin dhe ligjronin autoritete nga m t shquarat t
gjuhsis indoeuropiane, arkeologjis dhe historis. Djaloshi gjirokastrit pati fatin t
ishte student i albanologut m t madh t kohs, Norbert Joklit, dhe t kishte
udhheqs teme nj nga helenistt m t mdhenj t t gjitha kohve, Paul
Kretschmer-in, dy mbshtets dhe zdhns t mdhenj t teoris s prejardhjes
ilire t shqiptarve.
Ai kthehet n atdhe me dshir t madhe dhe besim pr t ndihmuar edhe vet n
ndriimin e historis s gjuhs e kulturs son kombtare. Ende n t njzetat e
jets s tij, ai kreu disa punime serioze e udhhapse n fushn e folklorit,
etnografis, mitologjis dhe historis s letrsis shqipe, q u botuan kryesisht n
nj numr revistash shkencore europiane. Ato punime u pritn me interes dhe u
cituan gjersisht, sidomos n literaturn historike e gjuhsore europiane t viteve 30
t shekullit t kaluar, nga autor si Norbert Jokli, Carlo Tagliavini, Georg Stadtmller,
etj. Pr tu prmndur jan artikujt Sitten und Gebruche der Albaner (Tradita dhe
doke t shqiptarve) (1935); Rumnisch-albanische Lehnbeziehungen (Marrdhnie
huazimi rumuno-shqiptare) (1936); Albaner und Slaven in Suditalien (Shqiptar dhe
Sllav n Italin e jugut) (1938); Miszellen (Shkrime t ndryshme) (1938),
n Revue Internationale des tudes balkaniques; Mundartliches aus Italien
(Elemente dialektore nga Italia) (1936) n Glotta; Volkstum und Volksname der
Albaner (Karakteri kombtar dhe emri kombtar i shqiptarve) dhe Kult und
Fortleben der Gttin Diana auf dem Balkan (Kulti dhe mbijetesa e perndeshs
Diana n Ballkan) (1941) n Leipziger Vierteljahrsschrift fr Sudosteuropa; Der
albanische Dichter Gjergj Fishta (1941) (Poeti shqiptar Gjergj Fishta) n SdostForschungen. Ai mori pjes si bashkpuntor edhe n hartimin e Enciklopedis

Kroate (Hrvatska Enciklopedija) t botuar n vitin 1941. Me kto punime abej u b

zri m i dgjuar, n mos i vetmi, i shkencs shqiptare n Europ, qysh n vitet 30t t shekullit t kaluar.
N vshtrimin e par, kto punime t krijojn prshtypjen se studiuesi i ri po
krkonte t gjente veten dhe fushn e tij t posame t studimit n t ciln do t
bnte emr. Megjithat, n prapavshtrim, t gjitha ato jo vetm ishin brenda
fushs s gjer t krkimit albanologjik, por ishin nj prelud dhe prgatitje pr
sulmin ballor q ai do t ndrmirrte m von pr ndriimin e historis s gjuhs
shqipe, etimologjis dhe morfologjis s saj e, m tej akoma, pr prejardhjen ilire
dhe vndin e formimit t gjuhs shqipe e t popullit shqiptar. Ato punime jan pjes
e pandar e truallit krkimor mbi t cilin do t lartohej ngrehina e tij e
paprsritshme albanologjike.
Prurjet e n albanologji
N vitin 1952 abeu nisi t mirrej me studimin e vndit t formimit t gjuhs shqipe
e t popullit shqiptar, t cilave iu kthye n mnyr t prsritur si nj problem
madhor i historis s shqiptarve. Ato 3-4 punime q ai do t botonte lidhur me kt
tem gjat viteve 50-60 jan gur themeli t teoris s sotme plotsisht shkencore
t autoktonis s shqiptarve n trojet e tyre. N kt mnyr, nga vitet 60 emri i
abeut isht br sinonimi i autoktonis s shqiptarve. Paralelisht, gjat viteve 50t, ai punoi pr probleme t drejtshkrimit dhe leksikografis shqipe, duke prfshir
punn e tij n grupin e hartimit t Fjalorit t Gjuhs Shqipe t vitit 1954.
Ksaj periudhe i takojn, si bashkautor me Aleksandr Xhuvanin, edhe veprat
fundamentale pr fjalformimin e shqipes, Parashtesat e Gjuhs Shqipe (1956)
dhePrapashtesat e Gjuhs Shqipe (1962).
Pjes e rndsishme e puns s tij prgatitore pr veprn madhore t etimologjis
s shqipes, q do t ndrmirrte m von abej, ishte dhe transkriptimi dhe
transliterimi i Mesharit t Gjon Buzukut, q mund t konsiderohet si punimi m i
rndsishm filologjik i tij, te cilin ai e prfundoi n vitin 1958, por, pr shkak t
rrethanave socio-politike t kohs, botimi i ksaj vepre t rndsishme pr
gjuhsin dhe kulturn shqiptare u vonua dhjete vjet, deri n vitin 1968. Botimi
ishte pajisur me nj hyrje dhe me nj studim kritik, thellsisht shkencor pr gjuhn
dhe vlerat e librit dhe t autorit. Ky studim pr historin dhe dialektologjin e

shqipes, do ti shrbente atij si pik e shpesht referimi n prpjekjet pr t

rindrtuar format m t hershme t fjalve shqip.
N vitin 1960 ai fillon botimin e nj serie t gjat artikujsh n Buletini i Universitetit
Shteteror t Tirans (Seria Shkencat Shoqrore), t cilt doln edhe n dy vllimet e
para t veprs s tij 6-vllimshe Studime Gjuhsore, botuar n Prishtin n vitin
1976.
abej hyri n studimin e historis s gjuhs shqipe n nj koh kur ishte prcaktuar
prfundimisht se gjuha shqipe ishte pjestare e familjes s madhe t gjuhve indoeuropiane, por ende mbeteshin probleme themelore dhe komplekse pr t zgjidhur,
t tilla si:

Saktsimi i fondit themelor t trashguar indo-europian t shqipes dhe

raporti i tij me huazimet nga gjuht e huaja, latinisht, turqisht, sllavisht e
greqisht.

Prejardhja e gjuhs shqipe dhe, lidhur me t, lidhja e shqipes me

ilirishten dhe trako-dakishten.

Koha e formimit t dy dialekteve t mdha t shqipes.

Vndi i formimit t gjuhs shqipe dhe t popullit shqiptar.

Kontributi i ilirishtes n gjuht latine dhe greke.

N t gjitha kto drejtime ai dha kontributete e tij t shnuara dhe, n shum raste,
vendimtare.
Hetimet e tij, shum her shteruese t prejardhjes s fjalve t shqipes, lidhjet
leksikale t shqipes me gjuht balte, kelte, gjermanike dhe sllave nga njera an, dhe
konkordancat me greqishten dhe armenishten nga ana tjetr, e shpun at te ideja e
evolucionit t parashqipes n rrugn e mrgimit t fiseve indo-europiane parailire
nga Europa veriore drejt trojeve t sotme shqipfolse ku u formua etnosi ilir dikur
nga epoka e bronzit.
N kushtet e heshtjes relative t njoftimeve pr shqiptart n burimet e Mesjets s
hershme, t dhnat historiko-gjuhsore mirrnin nj rndsi q nuk mund t
mbivlersohet, sepse gjuha e nj populli prfaqson dokumentin m t vjetr t
historis s tij. abej, si askush para tij, shfrytzoi njohurit e tij t thella historikogjuhsore pr sqarimin e prejardhjes s shqiptarve dhe t vndit t formimit t
popullit shqiptar.

Pasi botoi n vitin 1958 artikullin Problemi i autoktonis s shqiptarvet n dritn e

emravet t vndeve, ai i rikthehet ksaj shtje me punimin tanim klasik Die
lteren Wohnsitze der Albaner auf der Balkanhalbinsel im Lichte der Sprache und
der Ortsnamen(Vndbanimi i lasht i shqiptarve n siujdhesn ballkanike n dritn
e gjuhs dhe emrave t vndeve) paraqitur n kongresin VII ndrkombtar t
shkencave onomastike n Firence n 1961, pr t dal rishtas n vitin 1970 me
punimin Lillyrien et lalbanais(Ilirishtja dhe shqipja) e nj vit m von me Problemi i
vendit t formimit t gjuhs shqipe.
Mbeten klasike kundrargumentet me t cilat ai rzoi pikpamjet e gjuhtarve t
mdhenj si Gustav Weigand-i dhe pasuesve t tij si Vladimir Georgievi, sipas t
cilve evolucioni i emrave t vndeve t tilla si Shkumbini, Shkodra, Durrsi, etj.
tregonin se shqiptart mund ti ken marr emra ato prmes nj popullsie
joshqiptare q mund t ket banuar m par n Shqipri.
abeu theksonte fort faktin q shqiptart jetojn n trojet e lashta ilire dhe n
historin e ktyre trojeve nuk ka asnj t dhn, jo vetm t drejtprdrejt, por as
trthore, pr nj imigrim t tyre n kto troje dhe, n kto rrethana, argumentonte
ai, barra e provs (burden of proof ose Beweislast) bie mbi kundrshtart e
autoktonis, q duhet t provojn se shqiptart mund t ken ardhur nga diku
tjetr. Me kt, sipas gjuhtarit t madh kroat Radoslav Katii, Z. abeji ka
dhn nj baz metodologjike t shndosh do diskutimi mbi prejardhjen e gjuhs
shqipe. [Katii, R. (1974). Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e
shqiptareve. Kuvendi i Studimeve Ilire Tiran, f. 96].
Studimet e tij argumentojn dhe provojn, n mnyra dhe nga aspekte t
ndryshme, pikpamjen se territoret e sotme shqipfolse prfaqsojn nj trev
rudhjeje (restriksioni), si pasoj e romanizimit, migrimit t popullsive t huaja, por
edhe pr shkak t asaj lufts pr dominim fetar e politik midis bots romanoperndimore dhe asaj greko-bizantine.
Eqrem abeut i takon merita e madhe e plotsimit t zbraztis q kishte ln
mungesa e shqipes n studimet e linguistiks ballkanike. M shum se kushdo tjetr,
ai bri t njohur rolin dhns t shqipes n ato gjuh.
Me gjith intensivitetin e lart t puns n fushn e etimologjis s shqipes, n dy
dhjetvjeart e fundit t jets ai vazhdoi t kontribuonte ndjeshm n problemet
aktuale t zhvillimit normativ t shqipes, t drejtshkrimit e standardizimit t gjuhs

shqipe si dhe n leksikografin shqipe, duke prfshir pjesmarrjen n hartimin e

nj numri t madh fjalorsh shumgjuhsh t terminologjis shkencore shqipe.
Por, pa dyshim, kryevepra dhe opus vitae e tij sht seria 7-vllimshe Studime
Etimologjike n Fush t Shqipes, kurorzimi i puns s tij gjithjetsore n fushn
e historis s fjals e gjuhs shqipe. Nga niveli, vllimi dhe rndsia shkencore ajo
prfaqson korpusin m t madh e m t rndsishm q sht krijuar deri sot n
historin 3-shekullore t shkencave albanologjike.
Kontributet e abeut u shtrin n t gjitha fushat e albanologjis (gjuhsi shqipe,
etnografi, mitologji e folklor shqiptar, histori e Shqipris dhe letrsis shqipe, etj.) e
madje edhe prtej fushave t shkencave shoqrore. Njohurit e tij ishin t
gjithanshme. Kur them kt mua m vete menjher mndja te nj bised q kam
pasur me t nga fillimi i viteve 60 t shekullit t kaluar, kur un sapo isha diplomuar
dhe kisha rn n kontakt me gjenetikn si shkenc (q ishte ende n ilegalitet n
Shqipri) nprmjet nj teksti plotsues pr pedagogt e biologjis t shkollave t
mesme gjermano-lindore. Kur un isha duke i treguar i entusiazmuar pr ligjet e
trashgimis t Mendelit dhe nuk po gjeja dot termin shqip pr ligjin e dyt t
Mendelit, ai m plotsoi duke m pyetur me modestin karakteristike se mos e kisha
fjaln pr Spaltungsgesetz (ligjin e veimit), duke me ln t shtangur me njohurin
e tij n nj fush aq t largt nga gjuhsia dhe albanologjia.
Mjeshtri i metods
N punn e tij pr etimologjin e fjalve shqip dhe rindrtimin e formave t
mparshme t tyre, abej zbatoi jo vetm metodn e krahasimit me kognatet
(fjalt e ngjshme dhe me prejardhje t prbashkt) me gjuht e tjera
indoeuropeane. Ai e plotsonte kt me metodn e rindrtimit t brndshm,
nprmjet krahasimit t formave t ndryshme brnda shqipes. Ai nuk besonte n
ligjet e pandryshueshme t evolucionit t fjalve t gramatikanve t rinj
(Junggrammatiker), por theksonte se ekzistojn vetm regulla t evolucionit t tyre,
q kan edhe prjashtime. Kjo dukej sidomos n ekzistencn e varianteve dialektore
t fjals dhe ai ishte i pari q zbatoi rigorozisht metodn e krkimit t evolucionit n
hapsir t fjalve t shqipes.
Ndryshe nga shum gjuhtar t mparshm, ai udhhiqej nga parimi se n fillim
duhej t hetohej n se fjala mund t shpjegohej brnda shqipes e me mjetet e saj.
Vetm kur t provohej se kjo nuk t shpie n burimin e saj, t shikohej n se ajo

mund t ishte huazuar nga gjuh t tjera fqinje, latine, sllave, greke, turke, etj. Dhe
nqoftse nj fjal mund t shpjegohej po aq mir edhe si fjal e trashguar e
shqipes edhe si huazim nga nj gjuh tjetr, parimi shkencor i parsimonis
(prparsia e shpjegimit m t thjeshte dhe me m pak hamndsime) na thot se
duhet paraplqyer shpjegimi i par, si nj fjal e trashguar e shqipes.
Etimologjizimin e do fjale ai e niste me shqyrtimin kritik, skrupuloz dhe shpesh
shterues t krkimeve t mparshme t titanve t indoeuropianistiks dhe
albanologjis, duke vn n dukje meritat, dobsit, dhe vlern relative t tyre. Pr
t ndjekur evolucionin e fjals shqipe n hapsir e n koh ai gjurmonte format
dialektore brnda dhe jasht trojeve t sotme shqipfolse, deri n ngulimet
mesjetare t shqiptarve n Greqi, Itali, etj., si dhe veprat e autorve shqiptar nga
Buzuku e ktej. Vetm pas shqyrtimit t puns s gjuhtarve t mparshm,
burimeve t literaturs s shkruar dhe gojore shqipe, t dhnave dialektore dhe t
folmeve t krahinave t ndryshme shqiptare dhe t ngulimeve shqiptare jasht
trojeve etnike shqiptare, ai formonte mendimin e tij t matur e t peshuar mir,
duke rindrtuar format para- e protoshqiptare pr t arritur deri n rrnjt indoeuropiane t tyre.
Ai theksonte me forc nevojn e nj qndrimi objektiv n studimet etimologjike, pr
ti dhn shqipes vetm at q i takon, krkonte t dallohen mir fjalt e
trashguara nga huazimet ose, si shprehej ai, t ndahet mir grurt nga egjra. Me
prkushtimin e tij proverbial n krkim t s vrtets shkencore, ai nuk nguroi
asnjher ti kthej mbrapsht si huazime nga gjuh t tjera edhe fjal q studiues t
huaj i kishin njohur si fjal t fondit t trashguar t shqipes. Kshtu, n faqen 45 t
vllimit I t Studimeve Etimologjike n Fush t Shqipes (Tiran, 1982) ai na tregon
qart moton q prshkon fund e krye veprimtarine e tij shkencore: N dallim
parimor nga disa t tjera rryma linguistike jemi larg nga synimi pr ti veshur fondit
t trashguar pr t shtuar me do kusht prqindjen e elementit t trashguar t
leksikut; kshtu edhe pr disa fjal q i kan marr m par pr t vendit kemi
treguar burimin e huaj.
Me etik t lart n shkenc e n jet
abej mbetet shmbulli i prsosur i intelektualit dinjitoz e t pakomprometueshem,
q n krijimtarin e tij nuk bri lshime metodike ndaj trysnis ideologjike, edhe kur
kjo bnte t pamundur botimin e veprs s tij. Me kmbnguljen e tij ai citoi dhe
vlersoi punn e figurave armiqsore si Gjergj Fishta, Mustafa Kruja, etj. Qndrime

t tilla t paprkulura e vun at shpesh n konflikt me autoritetet administrativoshkencore, duke i krijuar situata t vshtira dhe t rezikshme, deri n akuza publike
pr pikpamje dhe qndrime antisocialiste. T gjitha ato ai i prballoi me dinjitet dhe
krenari. Ai sht, mbase, i vetmi intelektual shqiptar q n veprn e tij e madje
edhe n artikujt publicistik q i krkonin t shkruante, prfshir edhe fjaln e tij
me rastin e themelimit t Akademis s Shkencave, i ka lejuar vetes luksin t
prjashtonte sloganet e pashmangshme t lavdeve pr kujdesin e Partis dhe t
shokut Enver etj. Dhe e gjitha kjo nuk ka qn pa kosto pr t.
I matur n shkenc, po ashtu si dhe n jet, ai edhe pasi jipte argumentat
shtrnguese pr t mbshtetur pikpamjen e tij, linte hapt mundsin e nj
interpretimi alternativ.
Ai u shqua edhe pr kujdesin e madh q tregonte pr prgatitjen e brezit t ri t
studiuesve n fushn e albanologjis, pr do t ri q tregonte prirje dhe talent n
fushn e albanologjis dhe shkencs n prgjithsi.
Ai mbetet modeli i njeriut q respektonte dhe hynte n bised e n diskutim n t
njjtn mnyr e me t njjtin respekt si me dijetarin dhe me njeriun me t
thjesht, pavarsisht nga niveli i prgatitjes shkencore ose kulturore t prgjithshme
t bashkbiseduesit t tij.
Edhe n kushtet e ngurtsis doktrinare t qndrimeve dhe strukturave shtetrore
dhe partiake t Shqipris n at koh, ai luajti nj rol t pakrahasueshm pr
liberalizimin e ambientit shkencor n Shqipri, q vihet re jo vetm n botimet e tij
ne shtypin shkencor t huaj e shqiptar, n pjesmarrjen e tij t shum t
suksesshme n veprimtari shkencore n Europn perndimore dhe n letrkmbimin
e tij me autoritete t huaja shkencore, por edhe n vizitat e studiuesve t huaj,
prfshir ata q kishin pikpamje t kundrta me t dhe me albanologjin shqiptare,
duke u krijuar atyre mundsin pr t shprehur publikisht brenda n Shqipri
pikpamjet e tyre e pr t debatuar me albanologt shqiptar n simpoziumet dhe
konferencat albanologjike t mbajtura n Tiran n vitet 60-70-t.
Duke folur pr ndikimin e tij n krijimin e nj fryme njerzore e tolerante n
Institutin e Gjuhsis, Th. Gjika tregon se sjellja dhe kultura e tij ndikonin n
mentalitetin e gjith punonjsve t atij instituti dhe secili prej punonjsve
mundohej t ishte sadopak m zotri, sadopak m Eqrem.

Atdhetari i madh
Eqrem abej ishte nj dijetar i madh idealist q ia kushtoi pasionin e lindur pr
shkenc dhe tematikn e studimeve jo thjesht prirjeve dhe interesave t tij
shkencore por, n radh t par e mbi t gjitha, interesave t atdheut te tij. Fati i
Shqipris, e ardhmja e saj, u b ylli polar q prcaktoi dhe orientoi veprimtarin
shkencore gjysmshekullore t abeut.
Me njohurit q kishte n fushn e gjuhve indoeuropiane, ai mund t ishte sot n
radhn e indoeuropianistve t shquar t bots. Kt ka parasysh albanologu
gjerman Wilfried Fiedler (2006), kur v n dukje se Njohurit e abeut n fushn e
gjuhve indoeuropiane ishin t gjera dhe t thella, por megjithat, ai i vuri ato
plotsisht n shrbim t gjuhs s tij amtare (abejs Kenntnisse auf dem Gebiet
der idg. Sprachen waren umfassend, er stellte sie jedoch ganz in den Dienst an
seiner Muttersprache) shkruan ai n Einfhrung in die Albanologie. Dhe, me syrin e
nj t huaji, gjuhtari austriak Hermann lberg do t shprehej se sht pr t
ardhur keq q abej nuk formoi nj shkoll gjuhsore indo-europiane t vetn.
abej dhe shteti shqiptar pas lufts II botrore
Pas lufts s dyt botrore, situata socio-politike n Shqipri, ishte tepr krcnuese
pr gjuhtarin ton. Vrasja vllait t tij nga fundi i lufts II botrore, pr nj koh t
gjat, do t vazhdonte ti qndronte mbi krye atij si nj shpat Damokleu politike.
Fal aftsive dhe meritave t tij t njohura, abej u pranua t punonte q nga fillimi
n Institutin e Shkencave q u krijua n Tiran menjher pas Lufts II Botrore,
ndonse nuk gjeti prkrahjen e merituar n punn e tij shkencore.
Pr hir t s vrtets, duhet pranuar se ndonse n hierarkin politike t kohs ai
shikohej me mosbesim, nga fillimi i viteve 60-t, n punn e tij ai gjeti mbshtetjen
e shtetit shqiptar,. Pr kt kan ndikuar dy faktor t rndsishm.
S pari, abej, q ishte br i njohur n rrethet shkencore europiane qysh n rinin
e tij n vitet 30-t t shekullit XX, n kt koh ishte, pa dyshim, prfaqsuesi m i
madh i shkencs shqiptare.
S dyti, nga fillimi i viteve 60-t socializmi shqiptar, pas prishjes me Rusin sovjetike
mbeti i izoluar nga Lindja dhe Perndimi, dhe kishte nevoj pr nj ideal me t
madh se komunizmi, pr nj ideal q mund t trhiqte dhe ti bnte thirrje tr

popullit shqiptar, kishte nevoj pr nacionalizmin shqiptar. Kt ideal dhe vetdije

nacionaliste, t hedhur pas krahve pr 15 vjet t mbushur me propagandn e
internacionalizmit proletar, udhheqja e kohs e shikonte si nj ideologji ndihmse
t ideologjise socialiste.
Pikrisht n kt periudh Enver Hoxha, duke njohur vlerat e abeut si nj aset i
pazvndsueshm i kulturs shqiptare dhe potencialin e tij t jashtzakonshem n
fushn e albanologjis, bri rehabilitimin e tij n mbledhjen e famshme me
intelektualt e Universitetit Tirans, duke e motivuar at rehabilitim me shrbimet
q i kishte br e mund ti bnte ai atdheut me erudicionin the atdhetarine e tij t
sprovuar gjat lufts s dyt botror, kur, si rrallkush, refuzoi zyrtarisht ofertat
pr t marr pjes n qeverit kuislinge. N at mbledhje udhheqsi komunist
theksonte se edhe pse abej nuk ndoqi rrugn ton, si atdhetar q ishte, nuk i
ktheu thembrat Atdheut, si bn disa intelektual t tjer.
Pavarsisht nga kriteret politike t vlersimit n kohn e sistemit n t cilin ai punoi
pas lufts, personaliteti shkencor dhe moral i kolosit m t madh t shkencs
shqiptare n shum drejtime, iu imponua bots kulturore dhe shkencore t kohs.
Nn ndikimin e atij personaliteti, simpoziumet dhe konferencat albanologjike t
viteve 60-70-t u bn forume ndrkombtare t nivelit t europian pr
albanologjin dhe balkanologjin, me pjesmarrjen e autoriteteve europiane, duke
prfshir edhe t atill q kishin pikpamje t kundrta (Giuliano Bonfante) ose
pjesrisht t papajtueshme (Vitorio Pisani) me ato t abeut e t shkolls s tij t
gjuhsis. Kjo toleranc e jashtzakonshme n debatin shkencor, brnda sistemi
totalitar t kohs, shpjegohet para s gjithash me autoritetin e tij t
padiskutueshm dhe me ndikimin q kishte ai mbi drejtuesit e Akademise s
Shkencave, e madje dhe n instancat m t larta shtetrore dhe partiake, kur vinte
puna pr probleme shkencore dhe t zhvillimit t shkencave albanologjike n
Shqipri.
Trashgimia dhe vndi i abejt n albanologji
Pr m shum se 80 vjet, q prej viteve 30-t t shekullit t kaluar deri me sot,
abej ka qn dhe mbetet figura shqiptare m e njohur n botn e huaj shkencore.
Atij i takon merita m e madhe pr ngritjen e shkolls gjuhsore (n nj kuptim t
ngusht) shqiptare dhe pjesa e luanit n shndrrimin e Shqipris n qendrn
botrore t studimeve albanologjike pas viteve 60 t shekullit t kaluar.

Kontributet e abeut shtrihen n t gjitha fushat e albanologjis, q nga historia e

gjuhs shqipe, gramatika, leksikografia, morfologjia e saj e deri te folklori, mitologjia
dhe letrsia fetare dhe artistike shqiptare. Merit historike e abeut n fushn e
gjuhsis historike shqipe sht fakti q me njohurit e tij t thella n historin e
gjuhs dhe me punn e tij vetmohuese, ai vrtetoi karakterin e trashguar t disa
qindra fjalve baz t shqipes, q ishin ln pa shpjegim ose/dhe konsideruar si
huazime nga abanolog t huaj.
Studimet e tij n fushat e etimologjis dhe morfologjis s shqipes prmbajn
kontribute t rndsishme jo vetm pr studimet balkanologjike, por dhe pr ato
indo-europianistike. Me kto, ai e renditi veten krahas ballkanistve m t mdhenj
t kohs.
abeut i prket merita kryesore pr orientimin e plot t krkimeve albanologjike
shqiptare ndaj studimit t historis, gjuhs dhe kulturs s ilirve si paraardhs t
drejtprdrejt t shqiptarve, larg krkimeve t pafrutshme dhe shkencrisht t
rezikshme. Fanatik n krkimin e s vrtets shkencore, ai nuk ra kurr n prehrin
e ndonj ndikimi nacionalist shqiptar n krkimet e tij, as n rrethanat e vshtira t
trysnis ideologjike nacionaliste t viteve 60-80.
Duke folur pr gjersin e tematiks s veprs s Eqrem abeut, profesor Mahir
Domi e ka quajtur veprn e tij nj enciklopedi e bots dhe jets shqiptare dhe duke
vn n dukje rolin e abeut pr ngritjen e albanologjis shqiptare n nivelin e nj
fushdije t nivelit europian bashkkohor, studiuesi Begzad Baliu thot se Prof.
Eqrem abej, n shkolln e tij, n mesin ton, sht vet Evropa, prurs dhe
zdhns i saj. Simbolik pr vlersimin e jashtzakonshm t veprs shkencore dhe
atdhetare t abeut n Kosov ishte jo vetm botimi seris prej 6 vllimesh i veprs
s tij, q i parapriu me dekada botimit t seris 7-vllimshe t Studimeve
Etimologjike n Fush t Shqipes n Shqipri, por edhe pritja madhshtore qe i bri
atij bota shkencore dhe populli i Kosovs n fillimin e viteve 70-t..
Gjuhtarja gjermane Oda Buchholz ka thn se me vdekjen e tij, humbi nj dijetar i
rangut ndrkombtar q, sipas saj, ishte dhe nj nga prfaqesuesit m t mdhenj
t balkanologjis, kurse gjuhtari britanik John B. Trumper e ka mbiquajtur at
abeu i madh (il grande abej).
Jeta dhe vepra e Eqrem abeut sht prjetsuar dhe ka zn vndin q meriton n
historin botrore t gjuhsis, duke prfshir enciklopedin e mirnjohur 10-

vllimshe t Gjuhve dhe Gjuhsis, ku ndr t tjera lexojm: Etimologjia dhe

historia e gjuhs ishin fushat n t cilat ai punoi deri n ditt e fundit t jets, duke
marr pjes n t gjitha sesionet profesionale me karakter kombtar dhe
ndrkombtar, n Shqipri dhe n qendra t tjera kerkimore t Ballkanit dhe t
Europs qendrore, dhe duke botuar n revista shkencore anemban bots
(Etymology and history of language were the domains in which he worked until the
last days of his life, taking part in all professional sessions of national and
international character, in Albania and other research centers of the Balkans and of
central Europe, and publishing in journals all over the world (Encyclopedia of
Languages and Linguistics, Elsevier, botimi i 2006-s, f. 173-174).
Eqrem abej erdhi n botn e dijes shqiptare, krijoi dhe iku duke na ln neve nj
trashgimi t madhe shkencore dhe atdhetare, pr t mbetur i pavdekshm n
altarin e shkencs, kulturs shqiptare dhe t shqiptaris. sht shum simbolik fakti
q albanologjia si studim i historis, gjuhs dhe kulturs s shqiptarve lindi n
truallin shqiptar n shekullin XV-XVI, me Marin Barletin, dhe nga po ky truall doli
edhe abeu, albanologu m i madh i t gjitha kohve.
Nj mesazh abejan pr albanologjin shqiptare
Pr dy shekuj q pasuan fillimin e albanologjis me veprat historike Rrethimi i
Shkodrsdhe Historia e Sknderbeut t historianit t par shqiptar, Marin Barletit, n
fillim t shekullit XVI, nuk dihet t jet shkruar ndonj gj e rndsishme apo
ndonj monografi pr shqiptart a kulturn e tyre. Interesi i bots shkencore
europiane pr gjuhn dhe historin e popullit shqiptar fillloi t zgjohet vetm dy
shekuj m von, nga fillimi i shekullit t XVIII kur Biblioteka Mbretrore e Prusis
(Knigliche Bibliothek) n Berlin i krkoi filozofit m t madh t kohs dhe njerit prej
dijetarve m t mdhenj t t gjitha kohve, Gottfried Wilhelm Leibniz-it (16461716), t jepte nj mendim se ishte kjo gjuh e shqiptarve. N tri letrat e
prgjigjes q i drgoi asaj biblioteke, m shum se katr shekuj m par, midis
viteve 1705 dhe 1709, q sot njihen si Letrat shqiptare t Lajbnicit (Leibnizens
Albanerbriefe), ai arriti n konkluzionin shkencor, ende t vlefshm dhe
mbizotrues, se shqipja ishte pasardhse e ilirishtes. Q nga ajo koh, fal
puns s nj numri te madh dijetarsh t huaj por, q nga Rilindja kombtare e
ktej, edhe shqiptar/arbresh (DeRada, Sami Frashri, Dhimitr Kamarda, Fan
Noli, etj.), deri n ditt tona, fondi i albanologjis u rrit n mnyr t prshpejtuar.

Rrethanat e njohura historike, politike dhe socio-kulturore q ka prjetuar populli

yn kan prcaktuar faktin q albanologjia ka qn dhe mbetet n epiqendrn e
shkencs son kombtare. Nj nga shtjet qndrore t albanologjis ka qn dhe
mbetet prejardhja e shqiptarve dhe e gjuhs shqipe. Pr shkaqe m shum
jashtshkencore se sa shkencore, teoria e prejardhjes ilire t shqiptarve
vazhdon t mbetet edhe n ditt tona, nj shtje e debatit shkencor
sidomos n vndet fqinj t Shqipris, ndonse shqiptart nuk kan
pretenduar ndonjher se lashtsia e tyre n kto troje u jep atyre ndonj t

drejt historike t veant.

N vitin 1927 u botua artikulli i famshm i Gustav Weigand-it (1860-1930)
A jan shqiptart pasardhs t ilirve apo t trakve? (Sind die Albaner die
Nachkommen der Illyrier, oder Thraker?). N at koh artikulli u kritikua nga
studiues t huaj si Norbert Jokli, ndonse gjuhtart shqiptar t asaj kohe nuk
ishin n gjndje t vlersonin n mnyr kritike punimin e nj prej studiuesve m
t njohur t gjuhve t Ballkanit. N at punim autori kishte arritur n

prfundimin hipotetik se shqiptart ka m shum t gjar t jen

pasardhs t trakve se sa t ilirve. Implikimet historike t ktij
prfundimi bn q, kryesisht pr arsye jashtshkencore, ai punim t pranohej e
mbshtetej shumkund e n veanti n shtetet fqinje ballkanike. I botuar 90
vjet m par, ende sot, ai punim mbetet baza historiko-gjuhsore e tr
pikpamjeve q kundrshtojn autoktonin e shqiptarve n trojet e sotme
shqipfolse.
Vetm nga mesi i viteve 50-60, t shekullit t kaluar, fal disa punimeve themelore
t abeut, hipoteza historiko-gjuhsore e Weigand-it pr prejardhjen trake
t shqiptarve mund t konsiderohet e rzuar. Megjithat, vet natyra e
shkencave shoqrore, q lejon manipulime dhe interpretime jashtshkencore
t fakteve dhe situatave, ka br q prpjekjet pr t vn n dyshim

prejardhjen ilire t shqiptarve dhe t gjuhs shqipe t vazhdojn ,

dhe ka arsye t besohet se do t vazhdojn edhe pr nj t ardhme t
parashikueshme.
Gjat dy dekadave t fundit sht vn re nj shtim i prpjekjeve pr t vn n
dyshim e pr t kundrshtuar jo vetm autoktonin e shqiptarve n trojet e sotme
shqipfolse, por dhe disa momente kye t historis s popullit shqiptar, duke
prfshir karakterin dhe motivet e lufts s shqiptarve dhe udhheqsit t tyre,
Sknderbeut, n shekullin XV, si dhe karakterin e forcat lvizse t Rilindjes son

kombtare dhe t krijimit t shtetit t pavarur shqiptar n 1912. Ka pasur edhe

autor shqiptar q pr shum nga kto tema jan solidarizuar me
pikpamjet antihistorike t autorve t huaj ose, n ndonj rast, kan marr
pjes si bashkautor n studime t tilla, q prgjithsisht kan qn t nj niveli t
ult ose me karakter pak a shum propagandistik. Pr fat t mir, t gjith ata
autor, pa perjashtim, nuk jan historian ose gjuhtar, por publicist q u
mungon kualifikimi i nevojshm pr t trajtuar shkencrisht temat n t
cilat jan futur.
Por, pr fat t keq, prpjekjet nga ana e albanologve shqiptar pr tu prballur me
shtrmbrimet historike dhe interpretimet e gabuara kan qn t zbeta, t
ndrojtura, indirekte dhe nn nivelin e nevojshm. Kjo situat tregon sa aktual
sht sot akoma testamenti fjalpak i abeut pr albanologt dhe shkencn
albanologjike shqiptare: T jemi objektiv por jo indiferent.
Nj detyr qndrore e shkencave albanologjike sot sht vnia n dukje dhe
kritika objektive e interpretimeve antihistorike dhe prgjithsisht
antishkencore t historis s gjuhs shqipe e t popullit shqiptar.
Albanologjia shqiptare duhet t ballafaqohet me pikpamjet

antihistorike n debatin e lir e t hapur shkencor n konferenca a

simpoziume q duhet t organizohen si dikur. Ata nuk duhet dhe nuk ka pse ti
ndruhen ktij ballafaqimi. Asgj e re nuk ka dal ose sht zbuluar q nga
koha e abeut. Asnj argument i ri kundr pikpamjes shqiptare

nuk ka dal q nga ajo koh. Autoktonia e shqiptarve sot sht

mbi nj themel po aq solid sa ishte n at koh.
Bibla e pikpamjeve q kundrshtojn autoktonin e shqiptarve sot mbetet
ende punimi i mirnjohur i Gustav Weigand-it, i vitit 1927, me 12
argumentet e tij. Si u theksua m par, hipoteza e tij u rzua prfundimisht
me punimet e abeut mbi prejardhjen e gjuhs shqipe dhe mbi vndin e
formimit t popullit shqiptar. Autort e mvonshm si Vladimir Georgievi n
vitet 60-t dhe Joachim Matzingeri sot, nuk kan shtuar thuajse asgj

n argumentet e Weigand-it, por vetm jan prpjekur t sajojn

hipoteza me materiale t mbledhura nga rrnojat e hipotezs s tij.
Ne mbajm mnd mir akoma sot arritjet madhore t shkencave tona
albanologjike, sidomos argumentet q solli gjuhsia shqiptare, por dhe
arkeologjia dhe disiplinat e tjera albanologjike, n mbshtetje t prejardhjes ilire t

shqiptarve, q gjetn pasqyrimin m t mir e n nivelin m t lart shkencor n

punimet q abeu paraqiti n nj sr sr botimesh, konferencash e simpoziumesh
ndrkombtare n Shqipri dhe jasht saj (Firence, Innsbruck, etj.). Si dihet, t
gjitha ato bn q, duke filluar nga vitet 60-t t shekullit t kaluar, Shqipria t
njihej njzri si qendra botrore e studimeve albanologjike, duke shnuar
kshtu nj kulm historik n zhvillimin e albanologjis shqiptare.
Humbja e abeut n vitin 1980 ishte sigurisht nj goditje e rnd pr albanologjin
dhe pr gjuhsin shqiptare n veanti. Por rnia e ndjeshme e botimeve dhe ulja e
nivelit n fushn e studimeve albanologjike e sidomos n ato gjuhsore, q sht
vn re gjat dekadave t fundit nuk mund t shpjegohet vetm me at. Natyrisht
edhe gjat ktyre dy-tre dekadave t fundit ka pasur arritje dhe botime serioze nga
autor si Shaban Demiraj, Kristo Frashri, Pllumb Xhufi, etj., por t gjith ne
prisnim q lirimi i krkimit shkencor nga prangat e mparshme ideo-politike, n
kt erek-shekullin e fundit, t sillte jo vetm nj nivel m t lart cilsor, por edhe
nj shtim t studimeve e botimeve n fushn e albanologjis. Sot ne, me keqardhje,
vm re se kjo nuk ndodhi.
Ne nuk duhet t jemi indiferent as ndaj nj prirje tjetr q vihet re n botimet e
huaja propagandistike dhe shkencore. sht fjala pr nj prirje t qart pr t
politizuar diskutimet rreth studimeve albanologjike t kryera n Shqipri.
Ideologjizimi dhe politizimi sht asfiksues pr debatin shkencor dhe t largon nga e
vrteta. Shkenca prgjithsisht sht e papajtueshme me politikn dhe ideologjit
politike. Ajo ka si qllim gjetjen e s vrtets ndrkoh q politika, dhe ideologjia q
gjndet n bazn e saj, jan mjete pr arritjen e nj qllimi tjetr marrjen ose
mbajtjen e pushtetit politik. Nuk thuhet kot se shkenca sht arti i s zgjidhshmes
kurse politika sht arti i s mundshmes. Ne duhet t kuptojm mir se n kohn
ton prirja pr t lidhur dhe zhvlersuar arritjet e padiskutueshme t shkencs son
n gjysmn e dyt t shekullit t kaluar me sistemin n t ciln ato ndodhn, nuk ka
t bj fare me luftn kundr komunizmit, por sht nj prpjekje djallzore pr t
minuar themelet e historis s popullit, kombit dhe shtetit shqiptar.
Pikpamjet e shprehura nga kundrshtart e autoktonis s shqiptarve
shkojn deri n deklaratat ose insinuatat absurde se teoria e prejardhjes ilire
t shqiptarve iu imponua shkencs shqiptare nga PPSH. Ky sht nj
kompliment i pamerituar q u bhet PPSHs, sepse teoria e prejardhjes ilire t
shqiptarve e ka origjinn e saj mbi dy shekuj para lindjes s saj.

Prejardhja ilire e shqiptarve n kohn ton prfaqson nj teori t plot dhe

koherente t prejardhjes s popullit shqiptar, me nj eksplanans solid pr nj teori
shkencore. Si do teori shkencore, autoktonia e shqiptarve sht e hapur ndaj
kritiks shkencore objektive, por vlersimi i saj nuk mund t lidhet kurrsesi me
sistemet politike q ka prjetuar vndi yn dhe bota gjat dy-tre shekujve, qkurse
u formulua teoria e autoktonis.
Lidhja artificiale e teoris s prejardhjes ilire t gjuhs shqipe e t popullit shqiptar
me sistemin politik n t cilin asaj i takoi t lulzonte sht antishkencore dhe
antihistorike; ajo prfaqson nj truk propagandistik q nuk ka qllim tjetr ve t
hedh dyshime mbi teorin e prejardhjes ilire t gjuhs shqipe e t popullit shqiptar
ose ta zhvlersoj at. Le t mos harojm se kulmet e historiografis n shum
vnde t Europs u arritn gjat sistemeve diktatoriale e madje dhe n kushtet e
sundimeve t huaja, por n asnj prej atyre vendeve nuk jan br prpjekje t tilla
absurde pr t prmuar a hedhur posht kryeveprat e gjuhsis ose historiografis
kombtare vetm duke u nisur nga fakti q ato u krijuan ose lulzuan n kushtet e
diktatorive. Ashtu si diktatoria n ato vnde europiane, edhe diktatoria komuniste n
Shqipri nuk mund t zbeh shklqimin e albanologjis shqiptare t gjysms s
dyt t shekullit XX.
Ne shqiptart, nuk jemi aq mndjeleht sa tia lejojm vetes luksin q teorin e
prejardhjes ilire t popullit ton e t gjuhs shqipe ta hedhim posht vetm
sepse ajo u pranua dhe u promovua nga sistemi komunist. Ne nuk jemi aq
mndjeleht sa t pranojm rekomandimet antishqiptare q bashk me ujin e
banjs komuniste t hedhim edhe krijesn m t madhe t shkencave albanologjike
teorin e autoktonis s shqiptarve.
Duke mbyllur kt shkrim pr abeun e madh, n kt bot t turbullt e t pasigurt
n t ciln jetojm, prap m vjen ndr mnd porosia e tij: t jemi objektiv por jo
indiferent pr shtjen e madhe, sa shkencore dhe atdhetare, s cils ai i
kushtoi jetn dhe aftsit e tij t rralla intelektuale.
Le ta bjm edhe nj her Shqiprin qendrn botrore t studimeve albanologjike!