Parailirt

Punoi:Jurgen
Kryeziu
 Etnogjeneza e popullit shqiptar, prej shekujsh, ka joshur dhe ka trhequr vmendjen e dhjetra e dhjetra dijetarve nga m t
shquarit, shqiptar apo t huaj. Jan t shumt historiant e gjuhtart euridit, arkeologt kmbnguls dhe studiues t tjer q
kan shtruar tezat e hipotezat e tyre pr kt shtje. Nuk kan munguar t shprehin mendime edhe njerz pa njohuri t thelluara
shkencore.T gjith duan t din kush ishin strgjyshrit e shqiptarve, lidhje kishin me arbrit, me ilirt dhe m lasht me
parailirt (pellazgt).Problemi nuk sht nj kuriozitet i thjesht shkencor. Ndriimi i tij ndihmon t kuptohen rrnjt historike q
kan ushqyer kt popull, t ndodhur midis perandorive e qytetrimeve m t mdha t kohrave, helene, romake, bizantine dhe
sllave, e megjithat nuk u asimilua.Por krkimet onin n gjurm t lashta, n mijvjeart p. e. son. Shenjat kishin humbur, ishin
fshehur ose ishin errsuar nga koha e gjat q na ndan. Prandaj puna pr t zbuluar dhe ndriuar ato gjurm dhe shenja sht e
vshtir dhe, nga vllimi, kolosale.U shkruan qindra e mijra faqe libri, t mbushura her me t dhna shkencore e her me fantazi e
teza t hamendsuara. Arkeologt bn grmime aq t shumta, saq u zbuluan qytete t tra. Por ata donin t ringjallnin nj histori
t strlasht. Iu drejtuan dijetarve, historianve e poetve t lasht, duke u nisur nga Homeri, Hesiodi, e deri te studiuesit
bashkkohor. Me studime kmbngulse u ndriuan an t veanta t historis, q shkall shkall, u bashkuan duke ndriuar
shum shtje t etnogjenezs. Por nuk munguan as hipotezat romantike, pa baza shkencore, apo t tjera t frymzuara nga motive
politike.Gjithsesi tashm sht br shum dhe an t periudhave historike jan ndriuar. Ndihmesa e dijetarve t huaj ka qen e
pazvendsueshme. Pr punn e madhe e dashamirsin q kan treguar ndaj shqiptarve, ata meritojn t vihen n ball t do
studimi, si qytetar nderi t albanologjis. Por punn m t madhe e kan br studiuesit shqiptar t fushs s historis, t
gjuhs, t arkeologjis, t etnografis etj.Gjat 50 vjetve t fundit, n arkeologjin shqiptare, jan br grmime e studime t
shumta dhe jan ndriuar nj trsi problemesh mbi bazn e t cilave sht shkruar Historia e Lasht e Shqipris, jan hedhur
bazat pr studime edhe m t thelluara n shum drejtime. Por kto arritje njihen n nj shkall krejt t pamjaftueshme nga
shoqria civile dhe nga nj mas m e gjr njerzish t interesuar. Ndaj lind nevoja q prfundimet m themelore duhet q tu
jepen lexuesve n mnyr t kuptueshme, n prputhje me mundsit dhe interesat e tyre kulturore.Duke vlersuar interesin dhe
rndsin e problemeve etnogjenetike, gjat veprimtaris sime krkimore u kam kushtuar atyre nj vmendje t posame,
veanrisht shtjeve t origjins s ilirve dhe t problemit t popullsis para ilire.* sht kjo arsyeja q kto arritje t studimeve t
mia shumvjeare dhe t kolegve q jan marr me kto probleme, dua ti parashtroj n nj form t prmbledhur e natyrisht sa
m t kuptueshme, pr aq sa e lejon trajtimi i tyre. Pr ta br m t plot kt kuadr t problemeve etnogjenetike, i cili mund t
prmblidhet n trinomin parailir-ilir-arbr, kam parashtruar edhe problemin e arbrve, d.m.th. t origjins s shqiptarve t
hershm. Pr t sqaruar kt komponent t trinomit q lidhet me arbrit dhe origjinn e tyre, jam mbshtetur trsisht n studimet
arkeologjike shum t rndsishme t prof. Sknder Anamalit, t cilit i takon nj merit e veant pr ndriimin e lidhjeve t ilirve
me shqiptart n dritn e t dhnave arkeologjike. Kshtu kam vepruar edhe n fushn e gjuhsis, duke paraqitur n mnyr t
prmbledhur rezultatet e puns shkencore t gjuhtarit t shquar, prof. Eqerem abejt dhe t gjuhtarve t tjer.Parailirt, ilirt
dhe arbrit jan tri nyje t zinxhirit t gjenezs s popullit shqiptar, q do njera prej tyre mund e duhet trajtuar m vete. Un
paraplqeva ti trajtoj kto shtje s bashku e n vijimsin historike t ecuris s tyre, mbasi kshtu krijohet mundsia pr
kuptimin trsor t lashtsis s popullit shqiptar. Besoj se ksaj ideje i shrben edhe tabloja kronologjike e prdorimit t emrave t
banorve t vendit ton, gjat tr kohrave, t ciln duhet ta njoh dhe ta dij do bashkatdhetar. Prdorimi i
emrave parailir, ilir, arbr e shqiptar nuk duhet t mnjanohet nga q pr disa prej tyre duhen krkuar mbshtetje e fakte t reja,
q shkencat albanologjike duhet ti pasurojn n t ardhmen.Prandaj n kt histori t shkurtr, vendosa t jap nj sintez t
prfundimeve n t cilat ka arritur shkenca albanologjike pr kt problem. Njkohsisht e quajta nj detyr shkencore dhe
atdhetare ti bj t njohur publikut t gjr, at q historia mijravjeare e kishte ruajtur t fshehur pr t dshmuar zinxhirin lidhs
midis shqiptarve, arbrve, ilirve dhe parailirve.
 Kuadri historik
Fillimi i formimit t bashksive popullsive me tipare t prbashkta etnike sht nj proes evolutiv, i gjat e i ndrlikuar, q i takon
epoks s neolitit (gurit t ri ) dhe epoks s eneolitit (bakrit). Si shtrirje kohore kto epoka kapin periudhn midis mijvjearit t shtat
dhe mijvjearit t katrt p.e.son. N kto dy epoka ndodhn ndryshime t mdha, thelbsore, pa njohjen e t cilave nuk mund t
kuptojm se ktu zuri fill proesi i formimit t popujve dhe t gjuhve n Gadishullin Ballkanik. Dhe pr t kuptuar kto ndryshime
cilsore t vetmet burime jan dshmit arkeologjike, q vijn nga gjith territori i Evrops Juglindore, prfshir edhe Egjeun e Anatolin
(Brigjet perndimore t Turqis). Prandaj sht e domosdoshme t njihemi me kto zbulime.T shumta jan kto t dhna edhe nga
territori i Shqipris dhe trojeve shqiptare. Me krkimet intensive t 50 viteve t fundit, t bra pr kulturat e kohs s neolitit dhe t
bakrit, sht arritur t njihen kulturat kryesore prfaqsuese, karakteristikat e tyre, niveli dhe veantit e zhvillimit nga nj periudh n
tjetrn. Neoliti i hershm n Shqipri prfaqsohet nga kultura e Vlushs (Skrapar), e Podgories (Kor), e Kolshit (Kuks); neoliti i
mesm nga kultura e Dunavecit (Kor) e Cakranit (Fier ) dhe Blazit (Mat), kurse e neolitit t von prfaqsohet nga kultura e Maliqit I,
Barit I (Kor) dhe Kamnikut (Kolonj). (Prendi, F. 1976, 21-99; Korkuti, M. 1995, 11-261). Kto jan kulturat m prfaqsuese neolitike
t vendit ton, t cilat dshmojn pr nj banim t dendur (pr kohn) dhe me shtrirje gjeografike q mbulon gati gjith territorin. Duke
filluar nga kultura m e hershme e Vlushs (mijvjeari i shtat p.e.son) e deri tek ajo e Maliqit I, ka nj vazhdimsi banimi q dshmon
pr nj jet sedentare, q u kushtzua nga lindja dhe zhvillimi i bujqsis e i blegtoris, dy deg baz t ekonomis dhe t ndrvarura
nga njera-tjetra q n lindjen e tyre. N disa vendbanime (Podgorie, Dunavec, Maliq, Cakran, etj) mori pparsi bujqsia, e cila bri t
mundur krijimin e rezervave t produkteve baz pr jetes, e pr rrjedhoj, ndodhn ndryshime t ndjeshme n jetn shoqrore.Ishte
kjo arsyeja, q kto aspekte t reja t epoks neolitike dhe eneolitike disa studiues i kan cilsuar si revolucioni bujqsor.Vazhdimsia
e jets dhe kulturave gjen shprehjen e vet para s gjithash n teknologjin e prgatitjes s enve prej balte, si edhe n shtimin e madh t
veglave t puns prej stralli, guri e kocke dhe mbi t gjitha n prsosjen e tekniks s punimit t tyre, t provuara kto n koleksionet e
pasura t veglave t puns dhe t moris s enve prej balte, t gjetura n Podgorie, Dunavec, Maliq etj.Tipar i ri i rndsishm i ksaj
epoke ishte lindja e marrdhnieve t kmbimit, jo vetm midis bashksive fqinje, por edhe midis bashksive t largta, gj q provohet
nga objekte importi me prejardhje t mirfillt nga kultura e Thesalis (Greqi), t gjetura kto n Dunavec e Cakran (Korkuti, M. Andrea,
Zh. 1974). Kto kmbime, sado fillestare q ishin, dshmojn se kulturat tona neolitike nuk kan qen t mbyllura, t izoluara, por kan
dhn e marr me njera tjetrn. Dhe e kundrta, n nj nga kryeqendrat e kulturave neolitike t Thesalis, n akropolin e Diminit jan
gjetur en t importuara nga kultura e Dunavecit.(Korkuti,M. 1995)Pr kulturat neolitike t Shqipris jan pr tu prmendur edhe
ndrtimet e banesave me skelet prej druri, me mure gardhi, t lyer me balt. Por ndrtimet m t vshtira ishin kasollet prej druri, t
ngritura mbi uj, si sht rasti i vendbanimit palafit (mbi hunj) i Dunavecit, i cili sot pr sot sht m i hershmi n Ballkan (mesi i
mijvjearit t pest p.e.son. Sipas analizave laboratorike t karbonit(C14) ky vendbanim datohet n vitin 4800 p.e.son.T gjitha kto
prparime t shkall shkallshme t kulturave neolitike prbnin thelbin e nj fillese t re epokale, ndaj n kuptimin e gjr kjo koh
historike sht quajtur edhe epoka e qytetrimit neolitik. Ky qytetrim njohu shkall t tjera m t larta progresi gjat epoks s bakrit,
kultur e cila sht dshmuar gjersisht nga dhjetra vendbanime me shtrirje n gjith trevn e Shqipris si: Maliqi II, Treni, Burimasi
(Kor), Kamniku II, Gradeci (Dibr), Bnja (Prmet), Konispoli, Katundasi (Berat), Neziri (Mat), Gajtan (Shkodr), Daj (Kuks) etj.Kultura
eneolitike e vendit ton, vazhduese e drejtprdrejt e kulturs neolitike, n t njjtn koh ishte vazhduese e qytetrimit neolitik n t
gjitha ant. Bujqsia e blegtoria u zhvilluan m tej. Koleksionet e pasura t veglave t puns e sasit e konsiderueshme t grurit t
karbonizuar, t gjetura n Maliqin eneolitik, jan dshmit m t mira t nj bujqsie t prparuar pr kohn; kurse pr rolin e
blegtoris dshmojn kockat e shumta t bagtive t imta e t trasha t gjetura n kto qendra. Pr prparimet nga pikpamja
teknologjike, dshmon qeramika, e cila njohu kulme t reja progresi si nga format, zbukurimet, pjekja, deri tek realizimet e prodhimeve
artistike.Trsia e progresit n degt e ndryshme t ekonomis oi edhe n nj arritje tjetr t madhe, n shkrirjen dhe prpunimin e
metalit t par, t bakrit, i cili i dha emrin edhe epoks. Nxjerrja dhe prpunimi i ktij metali t ri ishin proese t ndrlikuara pr at
koh, q krkonin pajisje e mjete t veanta, sepse teknologjia e punimit e shkrirjes dhe e derdhjes n kallpe ishte pun shum e
specializuar. (Prendi,F.1966,13; Korkuti,M. 1985,54). Edhe m t rndsishme ishin rrjedhimet q solli prdorimi i veglave prej bakri,
sidomos n zgjerimin e siprfaqeve t punuara dhe n ndrtimin e banesave. Teknologjia e nxjerrjes, e prpunimit t bakrit si dhe
prgatitja e veglave t puns me metalin e ri, solln ndryshime n marrdhniet brenda bashksis, duke nxjerr n plan t par rolin e
burrit, ka pati si rrjedhoj fillimet e nj shoqrie t re fisnore, t patriarkatit (Historia e Popullit Shqiptar
Banesa t parailirve Vazo parailire
 Rreth prkatsis etnike t banorve eneolitik
Termi pellazg q trashgojm nga burimet antike dhe q mendojm se gjen mbshtetje pjesrisht nga t dhnat arkeologjike, mund t
prdoret n kuptim konvencional, me nj prmbajtje dhe domethnie t caktuar. Kshtu bashksia e gjr kulturore, kultike dhe
pjesrisht etno-gjuhsore q u formua gjat eneolitit n Ballkanin Perndimor, mund t quhet pellazgjike. N pikpamje metodike ato q
po quajm pellazg apo pellazgjike, nga prmbajtja nuk jan homogjene e kompakte n shtreszimin linguistik e kulturor t Europs
Juglindore, por jan dika heterogjene, me elemente kryesisht indoeuropiane dhe pjesrisht jo indoeurpiane n gjuh. Prandaj termat
pellazg e pellazgjishte i prdorm pr t emrtuar nj popullsi me elementet m t prgjithshme kulturore e gjuhsore t prbashkta
pr trevn e Europs Juglindore q prfshin periudhn e eneolitit dhe at t bronzit t hershm. Ky sht kuptimi konkret q i japim
termit pellazg, mbi bazn e dshmive arkeologjike. Natyrisht me prdorimin e ktij termi nuk duhet t mendojm q n epokn e
bakrit, e n nj territor t gjr si ai i Ballkanit Perndimor t kishte nj popullsi si ajo e kohs antike, as edhe nj emr t prgjithshm
pr t gjitha fiset e ksaj treve. Duke prdorur emrin konvencional pellazg pr nnshtresn para ilire, themelore nuk sht emri vet,
por evidentimi dhe prcaktimi i rolit q luajti ky substrat etnolinguistik n periudhn e kalimit nga eneoliti n bronz, me fjal t tjera, t
vihet n dukje ajo q ndodhi n planin kulturor dhe etnik n fund t mijvjearit t katrt dhe n fillim t mijvjearit t tret p.e.son
n Ballkanin perndimor.N kt kufi kohor n t gjith gadishullin ndodhn ndryshime t mdha n kultur, n ekonomi, n
organizimin shoqror, n jetn shpirtrore dhe n prbrjen etnike. Vendin e kulturave eneolitike e zun ato t bronzit t hershm, q
veohen shum qart nga kulturat paraardhse. N metalurgji, me daljen e bronzit (przierje e bakrit me kallaj) u shnuan prparime
n prgatitjen e veglave t puns e t armve, kurse n organizimin shoqror vendosen marrdhniet patriarkale. Kto ndryshime u
kushtzuan nga faktor t ndryshm, ku rol t rndsishm luajti evolucioni i brendshm, me fjal t tjera, trashgimia eneolitike, si
edhe njohja e metalit t ri, bronzit. Ndryshime cilsore u bn edhe n botn shpirtrore, n konceptet e reja dhe n radh t par n
shfaqien e kultit t varrimit n tuma (varre n form kodre). Pr kt arsye kjo periudh kalimtare nga eneoliti n bronz prbn nj
hallk t rndsishme n t gjith rrjedhn e proceseve etnokulturore t epoks s bronzit. Ndaj na duhet t bjm nj ndales pr t
spjeguar arkeologjikisht kt lidhje midis dy epokave.N territorin e Shqipris bronzi i hershm sht dshmuar mjaft mir
arkeologjikisht nga vendbanimi i Maliqit (Maliq III a,b), i Trenit IIIa (Kor), i Gajtanit I, i shpells s Nezirit (Mat), i shpells s Bnjs
(Prmet ), i shpells s Konispolit etj., si edhe nga varret m t hershme t tumave t Pazhokut (Elbasan), t Barit (Kor), t Shtoit e
Shkrelit (Shkodr), t Piskovs (Prmet), t Vodhins (Gjirokastr), t Bajkajt dhe t shpells s Konispolit (Sarand) etj. Lnda e
prftuar nga kto zbulime ka zgjeruar shum njohjen ton pr prbrsit q morn pjes n formimin e kulturs s bronzit t hershm.
Nga t gjitha kto t dhna sht arritur n prfundimin se kultura e bronzit t hershm n Shqiprin Juglindore (Maliq, Tren), n
Shqiprin Jugore (Bnj, Piskov, Prmet, Vodhin), n Shqiprin e Brendshme (shpella e Nezirit) dhe n Shqiprin Veriore (Gajtan,
Shkrel, Shtoi), n treguesit themelor ka tipare t njjta dhe n formimin e saj kulturor dhe etnik vendin kryesor e z prbrsi autokton
eneolitik. Prbrsi tjetr, ai me origjin lindore, i ardhur si rezultat i dyndjes s fundit t nomadve t stepave, shpejt u dobsua dhe u
shkri me prbrsin vendas.Pr rolin e prbrsit eneolitik, vendas na dshmojn edhe disa t dhna antropologjike nga skeletet e
varreve t bronzit t hershm, t cilat dshmojn se popullsia e ardhur u asimilua nga popullsia vendase m e shumt n numr.Kto
jan disa t dhna arkeologjike t dors s par, q na lejojn t shprehemi pr nj vazhdimsi kulturore dhe etnike nga epoka
eneolitike n at t bronzit t hershm. Me kt nuk kuptojm nj vazhdimsi trsore, nj kalim t drejtprdrejt t kulturs e t
bartsve t saj nga nj epok n tjetrn. Periudha e tranzicionit ishte, si e kemi vn n dukje, nj periudh e ndryshimeve t mdha
ekonomike e kulturore dhe ngjizja, midis prbrsit vendas dhe atij t ardhur, sht br me asimilim kulturor, por edhe me dhun. M
shkoqur, me vazhdimsi ne nnkuptojm prbrsin etno-kulturor eneolitik, i cili mori pjes aktive n formimin e etnosit ilir gjat epoks
s bronzit.Ky prbrs sht edhe nyja lidhse midis banorve ilir t epoks s bronzit dhe t banorve t tejlasht t epoks
eneolitike t para-ilirve, t cilt i quajtm konvencionalisht pellazg. Kto prfundime na japin t drejtn t shprehemi se ilirt jan
nj nga popujt m t vjetr t gadishullit.