Arbëreshët në Itali

Arbëreshët (albanesi d'Italia ose italo-albanesi në italisht), domëthënë shqiptarët e Italisë, i quajtur
edhe italo-shqiptarë, janë pakica etno-gjuhësore shqiptare vendosur historikisht në jug të Italisë.
Ata jetojnë në Itali nga shekulli XV, ku ka qënë mërgata arbëreshe deri shekullit XVIII, në rajonet
e Abrucos, Kampaniës, Apulias, veçanërisht në Bazilikat, Moliz, Kalabri dhe Sicili.
Janë emërtuar si arbëreshë, pasi në kohën kur u larguan nga Shqipëria, ajo quhej Arbëria.
Arbëreshët u vendosën në Itali në shekujt e pesëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë, pas vdekjes së
heroit kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe pushtimit gradual të Shqipërisë dhe të
gjithë Perandorisë Bizantine nga turqit osmane. Njihen shtatë eksode të mëdha që nisin që nga koha
menjëherë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, deri nga fundi i shek. XVIII (1780-1790). Ngulimet e fundit
të arbëreshëve janë në Italinë qendrore-veriore, si në Provincën e Pavias dhe të Piaçencës, po ashtu
një grup i madh i'u drejtua rajonit qendror të Abrucos.
Në Itali sot numërohen mbi 260.000 njerëz që flasin gjuhën arbërore. Qytetet ku banojnë arbëreshët
mbajnë dy emra, një në shqip dhe tjetrin italisht, ky i fundit përdorur sidomos nga të huajt.
Arbëreshët nuk e kanë harruar vendin e të parëve dhe ruajnë të gjalla zakonat e tyre të
pasura, si gjuhën, veshjet dhe ritet e doket që kishin në Mëmëdhe. Një nga veçoritë që
karakterizon shumë këtë popull është, përveç gjuhën dhe veshjet popullore, që ruajtën me heroizëm
deri sot edhe ritin fetarë krishterë ortodoks-bizantin. Gjatë shekujve arbëreshët kanë arritur të ruajnë
dhe zhvillojnë identitetin e tyre, në sajë të këmbënguljes së tyre dhe vlerave kulturore të ushtruara
kryesisht nga dy komunitete fetare të Kishës Arbëreshe Bizantine-Ortodokse: bazuar
në Kalabri "Kolegjin Korsini" (1732) në Shën Benedhit, pastaj "Kolegji Shën Adriani" transferuar
në 1794 në Shën Mitri, dhe në Sicili "Seminarin Italo-Shqiptar" të Palermos (1735), që u transferua
në Horën e Arbëreshëvet në 1945. Shumica e pesëdhjetë komuniteteve arbëreshë ruajnë fenë
krishtere ortodokse. Ata i përkasin dy dioqezave: Ungra për arbëreshët e Italisë jugore dhe Hora e
Arbëreshëvet për arbëreshët e Sicilisë. Lidhur historikisht me komunitetin arbëresh është Manastiri i
Grotaferratës në Romë, ku ka shumë murg arbëreshë. Eparkit bizantine, me murgjit dhe priftërinjtë e
tyre, me nga një bashkësi shqipfolëse në Itali, janë pjesa më e rëndësishme për të ruajtur dhe për të
mbajtur traditat etnike, gjuhësore, fetare, tradicionale dhe identitetin e pakicës etnike shqiptare.

Shpërndarja gjeografike
Rajonet e Italisë ku ka pakica shqiptare

Katundet arbëreshe në Itali

Historia
Të nxitur nga dashuria për atdheun e të parëve dhe nën ndikimin e interesit që shfaqte në gjysmën e
parë të shek. XIX shkenca gjuhësore evropiane për gjuhën shqipe, intelektualët arbëreshë filluan të
merreshin me studimin e historisë, të folklorit dhe të gjuhës së këtyre kolonive, si dhe në përgjithësi
me historinë e mëmëdheut të tyre të dikurshëm. Në kohën kur filluan të bëheshin hapat e parë të
gjuhësisë krahasuese dhe u zbuluan lidhjet gjenealogjike të një vargu gjuhësh, studiuesi arbëresh.
Në kolonitë arbëreshe, sidomos të Kalabrisë dhe të Sicilisë në Itali, filluan të dukeshin shenjat e para
të një lëvizjeje në përkrahje të çështjes kombëtare shqiptare. Ngjarjet që po zhvilloheshin në këtë
kohë në Shqipëri, kryengritjet e njëpasnjëshme, përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për arsimin dhe
kulturën kombëtare tërhoqën vëmendjen e një vargu intelektualësh të dalë nga gjiri i kolonive
arbëreshe. Intelektualët arbëreshë ndiqnin me vëmendje ngjarjet që po zhvilloheshin në vitet 30-40
të shek. XIX në Shqipëri. Veprat e tyre jo vetëm u bënin jehonë këtyre ngjarjeve, por edhe, duke
evokuar të kaluarën, ngrinin probleme të rëndësishme, si ato të luftës së armatosur për liri, të
bashkimit të popullit shqiptar etj.
Arbëreshët kanë qënë aktivë te "Lidhja e Italisë", te "Pavarësia e Shqipërisë", në lëvizjen politiko-
sindikale e "Dhomatet e gjindevet çë shërbejën" për pushtimin e tokave të papunuara (italisht: Fasci
Siciliani dei Lavoratori), dhe luftën kundër fashizmit dhe mafias (shih Gryka e Spartavet).

Gjuha
Gjuha e folur nga arbëreshët është shqipja e vjetër pre-osmane, arbërishtja, në variantin tosk që flitet
në Shqipërinë e jugut.
Nuk ka struktura zyrtare e politike, kulturore dhe administrative që përfaqësojnë komunitetet
arbëreshë. Një roli i rëndësishëm institucional ka luajtur në vitet e fundit nga universitetet
(Romë, Napoli, dhe sidomos Kosenca dhe Palermo) dhe krahinat e Kozencës dhe Palermos, të cilat
kanë krijuar departamente të veçanta të pakicave gjuhësore.
Arbërishtja, nga viti 1999 njihet plotësisht nga qeveria italiane si "gjuhë e pakicës etnike dhe
gjuhësore", sidomos brenda administratat lokale dhe në shkollat. Në kohët e fundit, gjuha është i
ndikuar nga mediat dhe nga leksikun italian, dhe është ndër gjuhët në rrezik të zhduken. Shoqatat
private dhe publike mbrojnë dhe vlerësojnë gjuhën arbëreshe me radio, revista, ngjarjet kulturore,
muzikore, teatrale. Një rol kryesor për të mbajtur gjuhën është e kishës arbëreshe, që gjithmonë, me
priftërinjtë e saj arbëreshë i ritit ortodoks, mësoi dhe ruajti gjuhën.

Historia e gjuhës së pakicës shqiptare të Italisë ka karakteristikat të veçanta dhe, në shumë mënyra
unike, në krahasim me traditat gjuhësore dhe letrare të minoritetit tjetër ekzistues në Itali. Raporti i
traditave shqiptare të Italisë me gjuhën shqipe të Shqipërisë, dhe të zonave të tjera ku flitet gjuha
shqipe, është pjesëmarrja e drejtpërdrejtë dhe e konsiderueshme në lindjen e gjuhës së shkruar
shqipe dhe letrare, siç e njohim ne sot. Në çdo rast, komunitetet shqiptare në Itali kanë mbajtur një
marrëdhënie të ngushtë me gjuhën dhe zakonet shqiptare. Ndjenja e përkatësisë ndaj shqiptarëve
etnikë, ashtu si dhe feja e zakonet, ka qenë e çimentuar në radhë të parë me gjuhën e
përbashkët. Gjuha shqipe dhe tradita letrare e arbëreshëvet të Italisë është e thurur me histori dhe
karakteristika të tjera të gjuhës shqipe. Më shumë se një marrëdhënie e prejardhje direkte dhe / apo
të varësisë, ju duhet të duhet të flasim për traditë të barabarta dhe paralele, e cila ndan një periudhë
të gjatë me traditat e tjera kulturore albanofone shumë aspekte të zhvillimit të letërsisë, të gjuhës
dhe, nga ana tjetër (natyrisht), ajo ndryshon nga aspektet ligjore me veçantitë e vendit, organizimit
shoqëror, specifikimet ekonomik dhe ligjor të çdo ndarje.