Pastrtia e gjuhs shqipe n media

Gjuha jone, sa mediat e mbajne te paster

E Premte, 23 Shkurt 2007
Mjetet e informimit masiv mund te ruajne veten, por mund te ruajne edhe te tjeret

Nga prof. dr. Hajri SHEHU

Kemi bere objekt vezhgimi gjuhen e mjeteve te informimit masiv. Se pari, si pjese
thelbesore e stilit publicistik, pra, ne fund te fundit, si pjese e gjuhes shqipe standarde; se
dyti, me se shumti, jo vetem si objekt kritike, por per nga vete gjeresia rrezatuese e ketyre
mjeteve, edhe si fushe e si faktor subjektiv me mundesi te medha e me rol e ndikim te
fuqishem per ngritjen e kultures se gjuhes dhe normativizimin e zhvillimin e metejshem te
gjuhes shqipe standarde; se treti, sepse mendojme se shumica e fjaleve te huaja (te
panevojshme ose te nevojshme qofshin ato) hyjne nga gjuha e shkrimit (kryesisht nga
gazetat, lajmet televizive, perkthimet politike, informative etj.) dhe nga gjuha e folur e
televizioneve dhe e radiove.

Kur flasim per mjetet e informimit masiv, sic u tha, kemi parasysh edhe gjuhen e shkruar -
gazetat, lajmet, filmat televizive e programet e tjera te televizioneve e te radiove, qe
parapergatiten, edhe gjuhen e folur - konferencat e shtypit, intervistat, takimet e bisedat
politike etj. qe nuk parapergatiten. Por, edhe pse e paparapergatitur, gjuha e folur eshte
forme e gjuhes, e normativizuar dhe e levruar deri ne kufijte e gjuhes se shkruar,
domethene, edhe ne nje bisede, interviste etj. folesi domosdo duhet te orientohet nga
normat e gjuhes se shkruar. Prandaj, edhe gjuha e folur nuk eshte e nuk mund te jete me
pak standarde se gjuha e shkruar. Vec te tjerash, edhe per arsye jashtegjuhesore.
Shperdorimi i fjaleve te huaja (si ne gjuhen e shkruar, ashtu edhe ne gjuhen e folur) eshte,
sic do te mundohemi ta argumentojme me tej, ne udhe te kundert me standardizimin e
metejshem te gjuhes.

Eshte fakt i njohur e shume domethenes qe ne mjetet tona te informimit masiv ka shkrime,
ligjerime e kumtime mjaft te mira edhe ne pune te gjuhes e vecanerisht, te zgjedhjes se
fjales. Gazetaria e Abdi Baletes, Andi Bushatit, Ardian Klosit, Ardian Vehbiut, Edlira Birkos,
Elton Metajt, Fatos dacit, Halil Lalajt, Mehmet Elezit, Mimoza Dervishit, Mustafa Nanos,
Rudina Xhunges, Shaban Sinanit etj., e ligjerimi i mjaft njerezve politiko-shoqerore, jane
deshmi e perpjekjeve per te qendruar larg fjales se huaj te panevojshme.

Por ka edhe shkrime, ligjerime e kumtime, ku perdoren shume fjale te huaja te
panevojshme, sidomos anglicizma, ose formime nga fjale te huaja, gjithashtu, te
panevojshme, per te thene gjera fare te zakonshme e kur shqipja i ka mjetet e saj te
shprehjes. Kesisoj, duken edhe te habitshme. Ja disa shembuj (ne skedarin tone kemi edhe
shume shembuj te tjere): divizioni i shperndarjes se energjise elektrike; shkelin kondicionet
e sigurise; drejtues te shtetit qe jane investuar direkt ne arrestimin e tij; autoritetet sanitare
boterore; jam nje njeri qe persistoj; skuadra duhet te performoje; kemi alokuar fonde;
Shqiperia vinte pas dy shokeve te forta; ndarje fraxhile e Kosoves; ekonomi ne oshilacione;
per ta agravuar situaten; ka nje handikap; personazhe qe jane involvuar; nje bestseller;
kam qene interlokutor; nje pjese e policise suportojne krimin; per evadimin e mbetjeve
urbane; rreth 10 000 performues moren pjese ne parade; nderhyrjet njerezore (?!)
aksesore ne demtimin e tubacionit; nuk besoj qe marredheniet tona te dipendojne nga nje
bisede politike; qeveria mund te ishte e premierit; e konsideroj nje defekt gjeneral; a ka
disraport?; vendi me atraktiv; burime hidrike; dekonfliktohem; sherbim inovativ; kane
asistuar punen; interferojne interesat; ne nje kompeticion; ka kapacitetet e duhura per te
certifikuar situaten ne vend; termat e kesaj kredie; kur u signatua nga qeveria shqiptare;
do te njoftoj per intensionet e qeverise; incentiva qe jep qeveria; prohibicion apo
emancipim; opozita kontestoi; maturimi i marredhenieve; Tirana zone e diversifikuar; a
do ta pranoje Kosova secesionin gjuhesor; ne derbin e kryeqytetit; per shkak te eskalimit te
dhunes; nominohet kandidate; ne anketat e pollet qe behen; mjuzikhollet do te sjellin dicka
te re; rruge terciare ne Tirane; presing i skuadres; depresion i madh ne ekonomi; Komiteti
internacional i selektimit; risku i moskthimit te thesarit; sa e sa punime te tjera jane
prova tangibile te nje personaliteti madhor; shifrat jane shume irrelevante; ne gjithe
faktoret relevante; ne margjinat e konferences do te komunikoj me te; reverendi Dom;
nuk mund ta bejme target; ka pergatitur raportin integral; radiacioni i ketyre
shperthimeve ka prekur ; arriti ta prevenoje ; jam e fascinueme nga; Aleanca po te
kishte akseptuar ; ligji te adoptohet ne kushte te reja; ndeshja do te jete decizive; do te
merren masa komplementare; takimi synonte nje mediacion ne mes vendeve te botes
arabe; recesioni boteror; sapo u festua, disa impresione per kete; per te suportuar kete
kerkese ne rritje; qyteterim vulnerabell; ka rendesi aparenca; linja e interkoneksionit;
ambasadoret dhe vendet respektive; marredheniet bilaterale; per te gjeneruar kontributet;
eshte gjeneroz; ka punonjes abuzive; vaniteti i disa qarqeve politike; prezentatori i
mirenjohur; ripublikimet me luajale; i kemi qendruar opsionit; nuk ka aset; ka
inkompatibilitet; ti jape suport industrise; ky fjalor eshte induktuar nga; prezantimi i
performances, i cili duhet te jete kompatibel; shoqeria te absorboje; eshte kondicionuar nga
shume suporte; ne rast se ka indiferenca; per te dhene definicion; per te dhene previzionin;
per ta shprehur nominalisht; nuk do te bjere ne dipendence; lider okult; kredo politike;
fondamental per afrimin e Shqiperise ...; (doni muzike) laiv apo plejbek; etj.

Eshte e habitshme te veresh se si fjale te huaja, me se shumti, anglicizma po zevendesojne
fjale a formime shqipe me jete te qendrueshme ne gjuhe jo vetem ne ligjerimin libror, por
edhe ne ligjerimin bisedor, te perditshem. Mendesi e viteve 30 te shekullit te kaluar (shih
gazeten Drita te atyre viteve) po zevendesohet me mentalitet, kryeqyteti / kryeqendra me
metropol, rend (i dites, i mbledhjes) me axhende, berthamor me nuklear, cilesi me kualitet,
bashkim me union (ne paranteze: union eshte ne zanafille dysor me onion = qepe), mire
(shkodranet kane edhe mirakandas) me okei (me prejardhje te paqarte edhe ne vete
gjuhen angleze) etj. Kostandin Kristoforidhi, qe me 1904 ka ne jeten dhe ne Fjalorin e tij
fjalen ndergjegje (si gjuhetar, por ndoshta, edhe per mbushamendjen tone jep ne kllapa
motivimin fjaleformues shqip: nder-gjegjem), kurse sot, ka fjalimmbajtes qe e
zevendesojne pa te keq me fjalen e huaj koshience. Mundet qe nen ndikimin e anglishtes,
Ministria e Arsimit te behet Ministria e Edukimit dhe kafeja me e mire te shkoje me tej se
top kaf e te behet tip top kaf (! ) e pervec top story, top shou, top model, top list, qe na
zene syte e veshet ne gazeta e televizione, te kemi (!) edhe top sekret, top nivel, top
person, top ekzekutiv e te tjera keshtu soji me top.

Sidoqe me pak, ne mjetet e informimit masiv ka edhe huazime te panevojshme kuptimore e
perkthimore. Keto e demtojne me shume ligjerimin sepse sjellin krejt mekanikisht menyra
te huaja te menduari dhe perkthimi. Shihni shembujt e meposhtem: prodhon pasoja / kjo
situate prodhon / te prodhoje feste / gruaja te prodhoje politike / prodhon art kualitativ /
prodhon stabilitet; te dorehiqet kryeministri; te behet me teper i konsiderueshem;
bashkesia nderkombetare e ka mbledhur me ne fund guximin per ; do te vuajme
mungesa; pedagoge te rekrutuar per keto universitete; ne konsiderojme / Banka eshte
duke konsideruar (zanafilla e fjales ne gjuhen nga ka ardhur, eshte astrologjia); te vihet ne
operim; oficeret tane te kredise; etj. Ata e ato qe dine anglisht, nuk e kane aspak te
veshtire te gjejne prejardhjen e drejtperdrejte te ketyre fjaleve, shprehjeve a perkthimeve.
Ka edhe sajesa te habitshme fjaleformimi e bashkelidhjeje fjalesh, nisur keq nga gjuha e
huaj: multiplikatoj, multigrindje (?!), superoj (a mendoni se Verdi e ka superuar veten?;
sajesa vjen nga super = mbi, per te thene, besojme tejkaloj); emetojne dashamiresi, jam
kultivuar atje (pra, nuk emetohen vetem kartemonedha, por edhe dashamiresia (!) ; nuk
kultivohen vetem bimet e lulet, por edhe njerezit (!) ).

Jo fare rralle, fjale te huaja ose me prejardhje te huaj, te ligjerimit bisedor te perditshem
ngjiten krejt pa nevoje deri ne ligjerimin libror: ligji pret okein. Fatkeqesisht, edhe turqizmi
zahire, nje fjale e ligjerimit te perditshem, bisedor, sidomos fshatar, na eshte ngjitur lart e
lart e eshte bere emertim i nje emisioni te perjavshem ne nje televizion. Se clidhje ka
zahireja (domethene, ushqimet qe pergatiten e vihen menjane per dimer, ose si e thote
populli me fjalen joturke teremotje) me opinione e opinioniste nuk e gjejme dot.

Ka edhe me keq: fjala e huaj ose formimi sipas fjales se huaj perdoret krahas fjales shqipe
a formimit shqip me nje dhe ose pa dhe (detyrimet dhe obligimet; helmime dhe
intoksikime; ata qe proklamuan, qe shpallen; baby talk, gjuha e foshnjave etj.), ose edhe
me keq se kaq: fjala e huaj perdoret per te sqaruar (nga sforcimi fizik ose efforti //
nenvizimi me te zeze eshte yni H.Sh.). Na ka zene syri edhe emra te pervecem shqiptare,
shkruar keq, sipas burimit te huaj. Kosovo e Ohrid nuk duhej te kishte as ne gazetat
angleze etj., por, kurrsesi, tejshkrime te tilla ne nje gazete shqiptare; ka Kosove Kosova e
Ohri e Liqeni i Ohrit.

A ka arsye per ardhjen e fjaleve te huaja? Sigurisht, ka; me se shumti, subjektive. Nder
arsyet subjektive (kemi parasysh perdorimin pa vend e pa nevoje te fjaleve te huaja,
sidomos angleze) mund te pervecoheshin: formimi i pamjaftueshem gjuhesor i aksh
gazetari, redaktori, politikani etj. e njohja e pamjaftueshme e kultures se gjuhes. Te
njohesh kulturen e gjuhes, nuk do te thote te njohesh vetem normat gramatikore,
drejtshqiptimore e drejtshkrimore, por edhe normen fjalesore (leksikore) e stilistikore, pra
ta zgjedhesh e ta perzgjedhesh fjalen, shprehjen etj. per thenien tende. Po japin nje
shembull. Eshte thene ne nje televizion tonin: Do te startojne ditet e trashegimise
kulturore; Partia Demokratike starton zyrtarisht fushaten e zgjedhjeve. Dhe: Apdejtimi i
kuadrit. Nga pikepamja fonetike e gramatikore, sajesat startojne e apdejtimi jane te
rregullta: njera folje me oj, tjetra emer me im, sic mund te ishin fluturoj e fluturim. Por
ato nuk jane te rregullta nga pikepamja e normes leksikore e stilistikore nuk jane fjale
vendi, jane fjale te huaja (nga anglishtja start nis, filloj e update perditesoj, freskoj,
rifreskoj), krejt te panevojshme sepse kemi fjalen shqipe a formimin shqip (nis, filloj /
perditesim, freskim, rifreskim), pra, jane barbarizma. Mbase, ne nje rast te tille, Shteti
mund te fliste, sic ka folur Shteti i Pavaresise: Te gjithe ta dine mire se ne diten fatbardhe
qe Shqiperia dolli me vehte, gjuha shqipe u be gjuha zyrtare e vendit. Tani cdo dege e
administrates duhet te kete nepunes qe ta njohin mire gjuhen me goje, me shkrim e
kendim Edhe nepunesit qe jane ne sherbim, do te japin provim ne gjuhen shqipe. Te
zotet do te konfirmohen, te tjeret per nje kohe te mesojne, po qe se duan te mbeten ne
sherbim. (Perlindja, 30.08.1913). Ndoshta (besojme te jene arsye shoqerore te
perkohshme), edhe njefare qendrimi kozmopolit a prirja intelektualiste per tu dukur i ditur
e i mesuar para te tjereve e edhe kryemevetja e ndonje shkruesi, folesi etj. Ndoshta, edhe
njefare shkujdesjeje a pakujdesie.

Nje arsye subjektive madhore, na duket se gjendet te roli i shtetit. Teorikisht, duket se
shteti ka nje politike gjuhesore qe u pergjigjet kerkesave objektive te zhvillimit, te pasurimit
e te pastrimit te metejshem te gjuhes standarde shqipe, perderisa Kushtetuta e Shqiperise,
me nje nen te posacem merr ne mbrojtje trashegimine kulturore dhe gjuhen kombetare.
Por, praktikisht, na duket sikur shteti ose nuk e ka autoritetin e duhur, ose nuk pyet per
gjuhen, perderisa nuk e shohim ta institucionalizoje e as ta vleresoje sadopak mendimin
shkencor por edhe publik (ky i fundit ka dale edhe me thirrje ne shtyp) per ta ruajtur e cuar
me tej pastertine e gjuhes sipas parimeve e kritereve shkencore, perderisa shteti e ben nje
sy qorr e nje vesh te shurdher per emertime shitoresh e veprimtarish, per reklama e tabela,
per etiketa, per fjalen angleze open pas fjales shqipe hapur ne dyer dyqanesh, sikur ne
Shqiperi te kishte dygjuhesi, perderisa vete veprimtaria shteterore qe jepet per tu
pasqyruar ne mjetet e informimit masiv e vete botimet e shtetit lene nje shije jo fort te
kendshme ne pune te perdorimit te fjaleve te huaja, perderisa shteti ende nuk ka vendosur
me ligj redaktorin gjuhesor.

Fjalet e huaja te panevojshme (me se shumti, anglicizma) ne mjetet e informimit masiv
jane te tilla qe nuk i kerkon as ligjerimi i ngritur (p.sh. ky shou u mundesua nga ; ka nje
bekgraund te pasur; ka asistuar ne; Turqia merr lidershipin e BE-se; eshte nje triangel;
komision bipartizan; shqyrtoi veprat e paraqitura ne kompeticion; nen promocionin e nje
politike; Moisiu in Nanos ****; luku i saj terheqes; ligji i luftes eshte nje nonsens; mori
pjese edhe first-leidy; etj.), as ligjerimi i perditshem (shih, p.sh. qe, per te thene se ndeshja
mund te shihet pa pagese, ne gazete shkruhet per ta pare ndeshjen free dhe per na
mesuar si lahen petkat, ne reklame degjohet: menyre e larjes perfekte; per tullat: tulla me
cilesi perfekte; kurse ne nje lajm, per koshat e plehrave thuhet: inekzistenca e koshave te
plehrave, dhe per karnavalet: nuk kane resurse per karnavalet).

Fjale te tilla te huaja jane te papranueshme. Per disa arsye:

1. Sic dihet, gjuha eshte nje ndermarrje bashkepunimi e ortakerie: lexuesi, shikuesi a
degjuesi eshte ortak i shkruesit a i folesit. Eshte e vertete se ka nje lexues, shikues a
degjues, pergjithesisht me nivel jo te vogel kulturor, me nje fjalor aktiv e pasiv, gjithashtu,
jo te vogel, madje, nje pjese, edhe me njohje gjuhesh te huaja. Por ka edhe nje lexues qe
nuk e ka kete nivel e kur perdoren fjale te huaja, bashkepunimi e ortakeria prishen, sepse
demtohet aftesia kumtuese e shprehese e thenies, demtohet qartesia e kuptueshmeria e
saj. mbase, edhe ata me nivel jo te vogel kulturor nuk do ti kuptonin te thena te tilla:
strukturat e bujqesise do te jene agresive; kerkojme promocion agresiv per
implementimin e ligjit antiduhan; kopje libri te dekoruara me ar; monedhat jane
konservuar; dosje qe jane ekzekutuar; ceshtja do te kete nje solucion; divizioni i energjise
elektrike; konkurrence e konkordancave; ne substance (= ne thelb) etj.

2. Nder fjalet e shenjuara stilistikisht ne faqet e gazetave (kryesisht ne kryeartikuj, ne
artikuj publicistike e shkencore etj.), sic dihet, me se pari, jane ato librore. E, fjala e huaj
tingellon domosdo librore ne krahasim me fjalen vendesore. Pra, jo vetem, thjesht si te
huaja, por si librore, ato e rendojne gjuhen dhe vete mjetin e informimit masiv.

3. Natyrisht, gazetat, televizioni e radioja, si mjete te informimit masiv, kane edhe shkrime
e emisione me rreze te gjere, nga te gjitha fushat e jetes, pra, edhe shkencore, teknike,
fetare etj. Nderkaq, lexuesit, shikuesit e degjuesit u perkasin grupeve te ndryshme sipas
shkollimit, profesionit etj. dhe i duan te tilla shkrime e emisione. Kjo do te thote qe nuk
mund te mos kete shkrime e emisione qe u perkasin rretheve te tilla lexuesish, shikuesish e
degjuesish; kjo do te thote, atehere qe nuk mund te mos intelektualizohet gjuha e shkrimit
a e emisionit e nuk mund te mos perdoren fjale te shkences, te teknikes etj. (terma), pra,
nuk mund te mos kete ne keto shkrime e emisione vlera te domosdoshme gjuhesore
nderkombetare, qe pasqyrojne zhvillimin e kultures boterore (nderkombetarizma - fjale
nderkombetare, huazime te vjetra greke, huazime latine, angleze, italiane etj.). Ketu,
sigurisht ortakeria e thjeshtesia mund te mos jene te kenaqshme. Por ajo qe eshte per tu
qortuar ne mjetet tona te informimit masiv eshte: a) perdoren te tilla fjale te huaja, jo
vetem ne tekste shume speciale (qe gjithsesi, te tilla tekste nuk duhet te kene vend aty
sepse shtypi, televizioni, radioja nuk jane tubime specialistesh, financieresh, mjekesh etj.),
por edhe ne tekste me karakter shkencor-popullarizues e edhe me keq, edhe ne shkrime,
emisione etj. te zakonshme [shih, p.sh.: promocioni, ashtu sic eshte, smund te perballoje
sfida, si duhanpirja dhe obeziteti; forma nuk eshte ne vetvete evil, thoshte ; pornografia
ndahet ne soft dhe hard; skuqja e fytyres qe themi se zgjat pese ore, quhet flashing; ju
mund te merrni nje pije free (njoftim e reklame); living room show prezanton live ne Tirane
(reklame) etj.]. b) Nuk kerkohen terma te motivueshem, te analizueshem nga pikepamja
kuptimore e fjaleformuese, domethene, nuk kerkohen fjale shqipe, formime shqipe a edhe
huazime te perkthyera nga ndonje gjuhe e huaj (gjuhesisht: kalke). Nje shembull. Kohe me
pare, per ndertesat shumekateshe qe u shkaterruan barbarisht me 11 shtator ne Amerike, u
perdor fjala billding, madje, gazetari televiziv beri edhe shumesin billdingje. Kurse ne nje
emision per Tokion u perdor fjala italiane gratac(i)ele, e cila eshte vete perkthim (kalk) nga
anglishtja. Por, sipas gjedhes (model) popullore, ne shqipe ka nje formim shume te
kendshem rrokaqiell (si formimi popullor djegagur), me motivim te brendshem qe
perputhet me nocionin ndertese aq e larte sa rrok qiellin e me shprehesi me te madhe
edhe se perkthimi i dikurshem qiellgervishtes a qiellgerryes. Por, pikerisht te shprehesia e te
motivimi i brendshem eshte edhe nje nga vlerat e fjales vendese ose te formimit vendes
dhe nje nder mundesite per ta debuar fjalen e huaj te panevojshme. c) Nuk ruhen lidhjet
me gjuhen e gjalle te popullit e nuk shfrytezohet gjuha e popullit. Perfundimi: jemi ne udhe
te kundert me demokratizimin e metejshem te gjuhes se gazetes, te televizionit a te
radios.

4. Perdorimi pa vend i fjales se huaj e burokratizon gjuhen e shtypit, te televizioneve e te
radiove. Ne permasa te ndryshme, kete soj burokratizimi e sheh ne mjetet tona te
informimit masiv. Fjale a shprehje te huaja, te marra drejtperdrejt a te perkthyera
drejtperdrejt keq nga gjuhet e huaja, kryesisht nga anglishtja jane bere simbol e stil te
kumtuari e jane kthyer gati-gati ne zhargon (staf e draft, impakt e implementim, selektoj e
artikuloj, certifikoj e involvohem, eficense e bekgraund, shou e emergjence, kompeticion e
prioritet, asistoj e inicioj, lider e lidership, risk e resurs, lancoj e monitoroj, promocion e
akses, opsion e handikap, suport e suportoj, supervizoj e investigoj, prononcim e kontestim,
evazion fiskal e ne respekt / te ligjit etj.). Jo rralle, ato deshmojne jo vetem per thenie
stereotipe, por edhe per keqkuptime e gabime ne shprehjen e mendimeve (shih, p.sh. pasi
u instalua qeveria e re / u instaluan police rreth ambasades; strategji e instaluar; sherbim
inteligjent / per sherbim zbulimi; policia veproi sipas inteligjences; veprimtaria e Etnas nuk
mund te predikohet / nga predict(!) parathem, parashikoj; te procedojme me nje politike te
re; operojne jashte ligjit / kam operuar ne te gjithe territorin; ajo qe duhet ekzekutuar ne
kete cast; shnderrim aksidental; polici kriminale; borxh korent; per promovimin e grave ne
zgjedhje etj.).

Le ta shpjegojme problemin me gjuhesisht. Sic dihet, shqipja ka aftesine ti pervetesoje
fjalet e huaja per nga shqiptimi, per nga shkrimi, per nga ndertimi gramatikor etj. Kujtojme
hands (ne futboll), ne shqipe ence, ~ja si lule, ~ja (tashme, kjo eshte shqiperuar me
goditje e lire), boycott, ne shqipe bojkotoj, si punoj etj. Kjo duket, sikur eshte e mire. E
mire, sepse fjala e ardhur mund te mos ndihet si e huaj. Por, ne te vertete eshte e
demshme, sepse subjektivisht hapet rruga per te depertuar edhe fjale te huaja te
panevojshme, ngaqe u vishet natyra shqiptimore, drejtshkrimore, morfologjike etj. e
shqipes, pra duken si te ishin fjale shqipe (shih, p.sh. surprizoj, killer, ~i, uikend, ~i,
marinsa, fansa; etj. / te marinsa e fansa ruhet edhe shumesi i anglishtes; fan eshte
shkurtim i fanatic) e kesisoj, jane miq te rreme te gjuhes shqipe.

Atehere, qe subjektivisht, te mos hapet shtegu per te depertuar fjale te huaja te
panevojshme, sidomos ne mjetet tona te informimit masiv, a mund te biem ne nje mendje
e te vendosim nje kriter themelor per pranimin ose mospranimin e tyre? Kriteri mund te
ishte vlera e fjales se huaj ne gjuhen shqipe standarde. Sipas ketij kriteri, ne qofte se fjalet
e huaja nuk shenojne sende, nocione, koncepte e dukuri te reja, nuk kane ngjyresa te reja
kuptimore ose shprehese emocionuese e stilistikore per gjuhen shqipe standarde, nuk ka
pse te pranohen. Perse? Sepse jane thjesht dysore (dublete) te fjaleve shqipe. Duke qene
dysore, ato nuk sjellin as rritje sasiore te fjalorit (leksikut) te shqipes, domethene nuk zene
dot qeliza te tij te zbrazeta e aq me pak, nuk sjellin ndonje ndikim cilesor ne te. Perse?
Sepse dysoret e huaj jane zakonisht te pjesshem, me pak percaktues, me pak shprehes
(krahaso, p.sh. handikap dhe pengese, absentizem dhe mosmarrje pjese ne zgjedhje etj.);
ne mjaft raste ata jane ne anerruge (periferi) te gjuhes, si shume librore a si terma teper te
ngushte e speciale (krahaso, p.sh. konvertibilitet dhe kthyeshmeri), ose jane ne shtresat
pasive te fjalorit (leksikut) (krahaso, p.sh. finish dhe mberritje); kane perdorim te kufizuar,
sepse, sic u tha, nga pikepamja stilistikore i perkasin fjalorit te librave (leksikut libror).
Pergjithesisht, fjala e huaj vjen me strukture te thjeshtezuar kuptimore e nuk e zgjeron me
tej permbajtjen e saj kuptimore. Perse? Sepse sistemi fjalesor (leksikor) i shqipes reagon ta
nxjerre jashte fjalen e huaj a me prejardhje te huaj. Per pasoje, te gjitha proceset
kuptimore (zhvillimi i nje kuptimi te ri etj.) do te ndodhin te fjala shqipe: ajo do te
perforcohet ne gjuhe, vellimi i saj kuptimor do te zgjerohet, kurse dysori i huaj ka prirje te
shkoje drejt periferise ose drejt rregjimit. Keshtu, p.sh., per nocionin ai qe qellon mire ne
shenje shqipja ka fjalen popullore shenjetar, qe dokumentohet ne Kartoteken e leksikut te
shqipes qe ne vitet 30 te shekullit te kaluar. Per arsye subjektive (njohje e pamjaftueshme
e fjalorit te shqipes etj.) hyri fjala e huaj snaiper. Por, fjala e huaj nuk arriti te zgjerohej me
kuptimin e figurshem ai qe qellon mire kur flet, ai qe i bie shenjes, kuptim qe eshte
zhvilluar e gjallon te dysori shqip shenjetar. Edhe po te ndodhe qe fjala e huaj te zhvilloje
nje kuptim te ri ne shqipe (kjo ndodh rralle), do te kemi kufizime te karakterit stilistikor:
prejardhja e huaj e fjales e percakton vendin e te tilla kuptimeve, sic u tha, si librore
(krahaso, p.sh. balast dhe barre). Te fjalet qe shenojne nocione politiko-shoqerore,
kulturore a jetesore, i vetmi zhvillim i tyre kuptimor eshte ai vleresues-emocionues;
madje, ngjyrimi vleresues-emocionues eshte arsyeja e pranimit te tyre ne gjuhe e sidomos,
ne stilin publicistik. Krahaso, p.sh., lider e lidership. Ne te kaluaren, keto njesi e te tjera si
keto, me permbajtje politiko-shoqerore shenonin ndryshime te karakterit ideologjik, politik e
shoqeror dhe si ideologjizma e politicizma, nuk mund te kishin te njejtin ngjyrim
(konotacion), domethene, nuk perputheshin ngjyrimet vleresuese-emocionuese midis fjales
angleze ne anglishte dhe fjales angleze ne shqipe. Ne anglishte te tilla njesi jane asnjanese;
ne shqipen kishin ngjyrese mospelqimi; krahaso theniet: lideret perendimore , por
udheheqesit e Partise dhe te shtetit Sot keto fjale nuk e kane kete ngjyrim, sot kane
mberritur ne kuptimin fillestar (denotacionin) qe kane ne gjuhen angleze, domethene, ato
dalin teresisht si dysore krejt te panevojshem te fjaleve shqipe udheheqes e
udheheqje/udheheqes e prandaj perdorimi i tyre ne mjetet e informimit masiv eshte i
gabuar. (Sigurisht, ka edhe arsye te tjera gjuhesore ne te mire te mosperdorimit te dysorit
te huaj). Sipas ketij gjykimi, rritja subjektive e numrit te fjaleve te huaja do te ishte thyerje
e standardit, e normes leksikore e stilistikore te shqipes. Ne kete hulli mendojme se mund
te shihet perdorimi dhe shperdorimi i fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj ne mjetet e
sotme te informimit masiv dhe perpjekja e metejshme per pastrimin e tyre e ne pergjithesi,
te shqipes standarde nga fjale te huaja te panevojshme.

A mund te quhet purizem perpjekja per te mos pranuar fjale te huaja te panevojshme ose
per ti zevendesuar ato me fjale a me formime shqipe?

Jemi te bindur se nuk mund te kete ne rrethet tona mediatike ndonje mendim qe e barabit
kerkesen per te mos perdorur fjale te huaja te panevojshme me purizem, kur sic dihet, lufta
per pastertine e shqipes ka qene e eshte edhe vete historia e qenia e saj. sidoqofte, le te
pergjigjemi shkurt.

Kur flitet per pastertine e gjuhes, ceshtja me e pare qe mund te shqyrtohet eshte, sic u tha,
ajo e fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj. Dikush mund ta shohe hyrjen e fjales se
huaj ne gjuhe si praje, si infektim. A jane te gjitha fjalet e huaja te tilla? Sigurisht, jo. Njihet
teorikisht qe sendi a dukuria (le te themi nje shpikje teknike a teknologjike, nje loje etj.)
hyn nga jashte bashke me fjalen, me te cilen shenohet. Ne latinishte, p.sh. ka shume
huazime nga greqishtja. Por, po te ecim me tej ne histori, do te shohim se shume fjale
teknike, shkencore etj., qe i quajme greke, kane ardhur nga pertej tokes greke: zenit,
algjeber, algoritem, gjeni, kaliber etj. jane fjale arabe. Pra, huazime ka ne cdo kohe e nga
shume drejtime, madje, mund te thuhet se huazimi eshte po aq i vjeter sa edhe qyteterimi,
sepse nje send i dobishem a nje koncept nuk mund te krijohet dy here dhe mund te kaloje
nga nje popull te nje tjeter bashke me fjalen qe e shenon. Fjala eshte dokument historik.
Etimologet shqiptare, prof. Eqerem Cabej, prof. Idriz Ajeti etj. kane vertetuar rolin dhenes
edhe te shqipes. Pra, te nisesh nga nje fryme paragjykuese e ti shpallesh kryekeput te
pavlefshme te gjitha fjalet e huaja eshte mbrojtja me e padobishme dhe zgjidhja me e
padrejte.

Ne menyre te thjeshtezuar, problemi i huazimit te nje fjale te huaj mund te shembullsohej
keshtu: Une kam molle ne kopshtin tim, por mollet e fqinjit jane me te mira. A te mos i
marr ne qofte se fqinji me jep ndonje kokerr? Por, a duhet ti marr shume apo te zgjedh, sic
zgjedh qengji majat e barerave? Po ne qofte se mollet e mia jane po kaq te mira a edhe me
te mira, perse duhet te marr te fqinji? Gjykimi i dyte mund te ishte ky: Sic dihet, futja e
mosfutja e nje fjale te huaj ne aksh gjuhe nuk ka te beje me gjuhesine. Gjuhesia e
gjuhetaret ndihmojne per ta latuar gjuhen, por, sidoqofte, i shkojne prapa asaj. Tre
shembuj: Kush mund ta pengonte qe termat e muzikes te hynin ne shume gjuhe nga
italishtja? Kush mund ta dinte, per shembull qe fjala satelit e jo sputnik e rusishtes do te
hynte ne fjalorin (leksikun) e gjuhes shqipe? Kush mund ta ndalte fjalen pizhame te
urdishtes a shampo te indishtes te pushtonin shume gjuhe te Evropes? Pra, gjuhet nuk
njohin kufij shteterore dhe as ligje bllokuese. Por, me tej se kaq, gjuhet kane bere e bejne
te veten ne te mire te fjales vendese dhe kane mjete e mekanizma per ta bere kete.
Keshtu, edhe shqipja. Ajo ka mjete e mekanizma ne te mire te vetvetes: natyra e saj, fjalori
i saj (teresia e fjaleve te saj), niveli i zhvillimit te stileve te saj, mjetet e mundesite e saj
fjaleformuese, mundesite e saj sintaksore etj. e bejne ate te tille. Megjithate, gjuha e
sidomos gjuha standarde nuk mund te mos varet nga kushtet e shoqerise, nga njerezit qe e
flasin ate, pra nga faktori subjektiv, vecanerisht, ai kulturor. Faktori subjektiv e sidomos,
kulturor ne zhvillimin e gjuhes standarde shfaqet permes veprimtarise njerezore, e cila
mund te formulohet edhe si program i politikes gjuhesore (kujtojme, p.sh. programin
kulturor te Rilindjes Shqiptare), permes qendrimit estetik te shoqerise ndaj
gjuhes,domethene, te shijes gjuhesore kolektive (kujtojme, p.sh. fjalen bashki: perdorej
para Clirimit, doli nga perdorimi, rihyri) etj.

E thene me qarte, askush nuk eshte kunder kontakteve gjuhesore (ne fund te fundit, sic u
cek, ato nuk varen nga deshirat) me gjuhen angleze e me gjuhe te tjera evropiane, kur
ndihet e nevojshme per te pasuruar gjuhen. Por keto kontakte mund te jene, me se pari
huazime te terthorta, domethene, perkthime sipas gjedheve (modeleve) fjaleformuese te
gjuhes se huaj e jo huazime te drejtperdrejta e aq me pak, te panevojshme, kur e kemi
fjalen shqipe a formimin shqip. (Ne paranteze, ne mendojme qe nuk ka nevoje te preken as
ato fjale a terma me prejardhje te huaj, por me shtrirje e me tradite te gjere perdorimi
sepse gjuha parapelqen dysorin me te vjeter, ngaqe e ka pervetesuar ate; atehere, me
mire paraprojekt se draft, me mire personel se staf, me mire dosje se fail, me mire
kontradikte se kontradiksion etj.). Kesisoj, pastertia eshte mundesia per te ruajtur vlerat
gjuhesore e kulturore kombetare, kurse purizmi eshte pastrim me cdo kusht, per te nxjerre
nga gjuha standarde cdo fjale te huaj. Prandaj, perpjekjet per pastertine e gjuhes shqipe
standarde duhen vleresuar gjithnje te dobishme. Vleresimi i kundert do te ishte me pasoja
te demshme.

Por, a duhet pasur frike nga fjala e huaj e panevojshme? Duhet pasur njefare frike, sepse
duke u perdorur shpesh, krijohet trualli per tu futur ne gjuhe, per tu ngulur ne trupin e
shendoshe te gjuhes shqipe standarde, sic thote Qemal Murati (Prishtine), si rriqra e ti
thithin gjakun e shendoshe pa u ndier (sic ka hyre, p.sh. sipas nesh, perkthimi i gabuar
vija e verdhe ne ndertim nga italishtja // ajo nuk eshte vije e verdhe, por vije e gjelber) e
nuk do te jete e lehte te shkulen. Dhe, gjuhesisht njihen mekanizmat e menyrat e hyrjes ne
gjuhe.

Atehere, ne populli, gazetaret, shkrimtaret, gjuhetaret etj. cfare kemi ne dore? Ne kemi
ne dore ligjerimin tone, te folurin tone, librat tane, emisionet tona, tekstet ose kontekstet
tona, kulturen tone te ligjerimit, zgjedhjen e fjaleve e deri ne njefare shkalle, edhe fjaloret
tane (shpjegues, dygjuhesh etj.). Shembull per tu ndjekur jane, p.sh. njerezit e futbollit e
fjalori (fjalet e shprehjet) sportiv i futbollit. Tashme, jane zhdukur nga fjalori i tyre e fjalori
yne fjalet e huaja ence, gardaline, aut, penallti, faull etj. e ne vend te tyre perdoren fjale,
formime etj. shqipe.

Ku mund te gjendet fjala shqipe? Gazetaret, publicistet e politikanet e dine fort mire. Me se
pari, te visari popullor. Edhe per arsye historike qe dihen. Nga visari popullor, - thote prof.
Androkli Kostallari mund te jete thithur e aktivizuar nga gjuha letrare e shkruar jo me
shume se 60%. Pra, ka nje baze popullore shume te fuqishme nga mund te huazoje gjuha
jone e gazetes, e televizionit, e intervistes, e fjalimit etj., para se te huazoje nga anglishtja,
italishtja etj. (pse, a nuk mundet, p.sh. qe fjala perfush / vjen nga e folmja e Gurit te
Bardhe, Mat, hetuar nga Rakib Lasku / ta zevendesoje mirefilli fjalen e huaj ekspozoj ne
kuptim te figurshem?). Nje baze tjeter e fuqishme jane formimet brenda shqipes, sipas
gjedheve te saj fjaleformuese (p.sh. peruroj per inaguroj, ndjeshmeroj per sensibilizoj etj.).
Edhe huazimet e terthorta, sic u tha, mund te pelqehen (p.sh., a mund te themi njesit me
detyre te posacme ne vend te task force ose beshmeri ne vend te fizibilitet?). Bejne pune
edhe shqiperimet e pjesshme (parashtesa, prapashtesa etj. shqipe; p.sh., skemi pse themi
panevropian, themi mbarevropian; ne vend te parking themi parkim; ne vend te bipartizan
themi dypartiak etj.).

Besojme se ka libra te mjaftueshem per tu keshilluar per fjalen shqipe. Jane fjaloret
shpjegues te gjuhes se sotme shqipe (1954, 1980, 1984, 2002, 2006), fjalori Per
pastertine e gjuhes shqipe, fjaloret e sinonimeve te shqipes, fjaloret e posacem te degeve
te shkencave (terminologjike) te Institutit te Gjuhesise dhe te Letersise, te Akademise
Ushtarake etj., Fjalor i fjaleve te huaja (Prishtine), Fjalor i gjuhes shqipe i Mehmet Elezit
e shume fjalore te tjere krahinore te shqipes, Gjuha letrare shqipe per te gjithe, A.
Xhuvani, vepra I, dy revistat Gjuha jone (Tirane), Gjuha shqipe (Prishtine), Gramatika
e gabimeve (Shkup) etj. Mund te kishte edhe nje Fjalor i shtypit, sic e kane edhe gjuhe
te tjera. Me mire se gazetaret nuk mund ta beje kush kete fjalor. Por, sigurisht, per fjale te
tilla, si alinjohem (nuk pranon te alinjohet me ), alokoj (alokoj fonde), anuncoj, bajpas
(Tirana eshte pa bajpase), benefit, bestseller, billbord (sa kushtojne billbordet?), bllekaut
(Shqiperia ne bllekaut per dy ore), crucial, dekonfliktoj, diklin (profil ne diklin / anglisht
decline), disponsibel, disraport, distributor, dominance, eficense, egzibicionist, eksit-poll
(nuk kemi eksit poll), elaboroj, embarkoj, feirplei, fragile / fraxhile, frustrim, (realiteti
shqiptar apo gjeneza e frustrimit), fulltaim, gjeneroz, i induktuar, impostoj, indikator
(indikatore ekonomike), inefikas, insert (sa te bejme gati nje insert), inovativ, intension (do
te njoftoj per intensionet e qeverise), interferoj, involvohem, irracionalitet, kast (pjese e
kastit realizues), koherence, kompatabilitet, kompetitiv (avantazh kompetitiv), komportohet,
konfident, konsistent, konstituohet, kontagioz (semundje kontagioze), kooperacion
(kooperacioni italian), koperture, korent (borxh korent), lendfill, mental (gjendje e mire
mentale), moderacion, multifaktoral, multiplikatoj, nominoj (ka nominuar nje panele
komentatoresh), obligativ, obstruktiv, oshilacion, overdoze, parttaim, performance, prevaloj
(prevalon e drejta e votes), previzion, prezumohem, probabilisht, promocion, promocional
(aktivitet promocional), relaks, reputacion, rest (Perendimi eshte kunder restit te botes),
restriksion, rokbande, spot, substancial, supervizoj, toplist, trend (ka nje trend pozitiv),
vokabular, star (botoi starin e filmit), rikapitullim (per te bere nje rikapitullim), loboj
(interesi i atyre qe e lobojne), superficialitet (tregues i superficialitetit te vizioneve te tij),
menaxherial (gjendja menaxheriale), interceinxh (te interceinxhi, te ura ), underground (u
fut ne nje underground), workshop (ndiqni nje speciale rreth nje workshopi per vlerat e )
etj. librat e mesiperm nuk mund te vlejne. Per to duhen fjalore dygjuhesh, sidomos,
anglisht-shqip.

Ka botime te huaja qe tregojne si ta mbaje doren nje fjalimmbajtes kur pershendet ne nje
takim popullor. Mire. Por, me shume se kaq, fjalimmbajtesit a te intervistuarit i duhet te
perzgjedhe e te zgjedhe fjalen se e ka per te tjeret e jo per vete. Gjuha eshte e te gjitheve
dhe ruhet e zhvillohet nga te gjithe; por shtypi, televizionet e radiot kane nje rol te vecante
sepse kane shume lexues, shikues e degjues. Ka nje lexues, shikues a degjues kritik, qe e
dallon ceshte e drejte dhe ceshte e gabuar; por ka edhe nje tjeter, qe ne menyre te
pavullnetshme mund te pervetesoje edhe ate qe eshte e gabuar, ne rastin tone, fjalen e
huaj te pavend. Prandaj mjetet e informimit masiv mund te ruajne veten, por mund te
ruajne edhe te tjeret. Gjuha eshte kulture qe mesohet e edukohet. E, mjetet e informimit
masiv kane ndikim te fuqishem ne mesimin dhe edukimin e te tjereve me kulturen e gjuhes,
sepse kane ne dore fjalen, sepse jane propagandues e organizatore masive, sepse rrokin te
gjitha anet e jetes shoqerore, prodhuese e kulturore, sepse i njohin ne menyre te
drejtperdrejte rrethet me te gjera te lexuesve, te shikuesve e te degjuesve me dukurite e
reja etj. Nuk mund te harrohet, gjithashtu, se u japim femijeve tane fjalorin e se ardhmes:
femijet e marrin kete fjalor e kete gjuhe aty ku e solli brezi i meparshem. E, brezi i
meparshem jemi ne. Atehere, le tu mesojme atyre nis e filloj ne vend te startoj, miush ne
vend te maus, burim ne vend te resurs, kryendeshje ne vend te derbi, rrokaqiell ne vend te
gratac(i)ele, gare ne vend te kompeticion, i pernderuar ne vend te reverend, ujor ne vend
te hidrik, perkeqesoj ne vend te agravoj, vertetesoj ne vend te konfirmoj e shume e shume
te tjera! Shekspiri thote: (Ku ka deshire / per te bere dicka, gjendet edhe rruga (Where
there is a Will, there is a Way), kurse profesor Ahmet Kamberi shkruan (ne Revista
Shqiptare e Kardiologeve, 1, 2004, f. 9): Ekziston sot nje faktor shume i fuqishem qe
mund te ndihmonte ne zhvillimin e shendetit te pergjithshem. Ky faktor eshte media. Po te
pajiseshin gazetaret me njohurite e per kuptimin e shendetit, ata do te luanin nje rol te
jashtezakonshem ne dobi te tij, duke ndikuar si individin, ashtu edhe shtetin e shoqerine.
Le ti paralelizojme thenien e dramaturgut te madh dhe thenien e mjekut te nderuar: Mjetet
e informimit masiv e gazetaret kane ne dore edhe shendetin e gjuhes.





Shqipja standarde


Gazeta Albania, botim i tetor 1899
Formimi i gjuhs letrare kombtare t njsuar (gjuha standarde), si varianti m i prpunuar i gjuhs
s popullit shqiptar, ka qen nj proces i gjat, q ka filluar q n shekujt XVI-XVIII, por prpunimi i
saj hyri n nj periudh t re, n shekullin XIX, gjat Rilindjes Kombtare.
N vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punn pr t krijuar alfabetin shqip dhe n vitin 1844 dhe 1845
u botua Evetar-i. Vaqilharxhi ishte i pari q shprehu qllimet e Rilindjes Kombtare Shqiptare
nprmjet traktatit t tij, parathnies s Evetar-it t par dhe shum shkrimeve t tjera.
N programin e Rilindjes, msimi dhe lvrimi i gjuhs amtare, prpjekjet pr pasurimin e saj dhe
pastrimin nga fjalt e huaja dhe t panevojshme, zinin nj vend qendror. Gjat ksaj periudhe, u
zhvillua nj veprimtari e gjer letrare, kulturore dhe gjuhsore.
N vitin 1879, u krijua Shoqata e t shtypurit shkronja shqip, q i dha nj shtys t re ksaj
veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u b hapi i par pr hartimin e
nj fjalori kombtar i gjuhs shqipe, q sht Fjalori i Gjuhs Shqipe i Kostandin Kristoforidhit, i
botuar pas vdekjes s autorit, m 1904. Gjat periudhs s Rilindjes Kombtare, u prvijuan dy
variante letrare t kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bn gjithashtu,
prpjekje pr afrimin e ktyre varianteve dhe pr njsimin e gjuhs letrare. Detyra e par q duhej
zgjidhur, ishte njsimi i alfabetit. Deri ather, shqipja ishte shkruar n disa alfabete: alfabeti latin,
alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete t veanta. Kt detyr e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i
mbledhur m 14 deri m 22 nntor t vitit 1908, n qytetin e Manastirit, q sot ndodhet n
Maqedoni. Ne kt Kongres, pas shum diskutimesh, u vendos q t prdorej nj alfabet i ri, i
mbshtetur trsisht n alfabetin latin, i plotsuar me nnt digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh),
dhe me dy shkronja me shenja diakritike (, ), sht alfabeti q ka edhe sot n prdorim gjuha
shqipe. Kongresi e la t lire edhe prdorimin e alfabetit t Stambollit, q kishte mjaft prhapje, por
koha ja lshoi vendin alfabetit t ri, q u paraqit n Kongres, pra alfabetit t sotm.
Nj hap tjetr pr njehsimin e gjuhs letrare shqipe, bri Komisioni letrar shqip, q u mblodh n
Shkodr n vitin 1916. Komisioni nnvizoi si detyr themelore lvrimin e gjuhs letrare shqipe dhe
zhvillimin e letrsis shqiptare. Ky komision gjuhtarsh e shkrimtarsh, krijuar pr t ndihmuar n
formimin e nj gjuhe letrare t prbashkt prmes afrimit t dy varianteve letrare n prdorim,
vlersoi variantin letrar t mesm, si nj ur n mes toskrishtes dhe gegrishtes dhe prcaktoi disa
rregulla pr drejtshkrimin e tij, t cilat ndikuan n njsimin e shqipes s shkruar.
Vendimet e Komisionit letrar shqip pr gjuhn letrare e pr drejtshkrimin e saj, u miratuan m von
edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjs (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri n Luftn e Dyt
Botrore.
Pas Lufts s dyt Botrore, puna pr njehsimin e gjuhs letrare kombtare (gjuhs standarde) dhe
t drejtshkrimit t saj, nisi t organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione t posame
pr hartimin e projekteve t drejtshkrimit. Kshtu, u hartuan disa projekte n vitet 1948, 1951, 1953
e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore n vitin 1952, pr t diskutuar pr
problemin e gjuhs letrare.
M 1967, u botua nga Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, projekti i ri Rregullat e drejtshkrimit t
shqipes. Ky projekt filloi t zbatohet n t gjith hapsirn shqiptare, n Republikn e Shqipris,
n Kosov dhe n Mal t Zi. Ndrkoh, prpjekje pr njehsimin e gjuhs letrare dhe t drejtshkrimit
t saj, bheshin edhe n Kosov.
N vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhsore e Prishtins, e cila, e udhhequr nga parimi nj komb-
nj gjuh letrare, vendosi q projekti i ortografis i vitit 1968, posa t miratohej e t merrte formn
zyrtare n Republikn e Shqipris, do t zbatohej edhe n Kosov. Vendimet e ksaj Konsulte
kan qen me rndsi t jashtzakonshme pr njsimin e gjuhs letrare kombtare shqipe.
Projekti "Rregullat e drejtshkrimit t shqipes" i vitit 1967, pas nj diskutimi publik, ai u paraqit pr
diskutim n Kongresin e Drejtshkrimit t Shqipes, q u mblodh n Tiran, n vitin 1972, i cili ka hyr
n historin e gjuhs shqipe dhe t kulturs shqiptare, si Kongresi i njsimit t gjuhs letrare
kombtare. Kongresi i Drejtshkrimit t Shqipes, n t cilin morn pjes delegat nga t gjitha rrethet
e Shqipris, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbresht e Italis, pasi
analizoi t gjith punn e br deri ather pr njsimin e gjuhs letrare, miratoi nj rezolut, n t
ciln prve t tjerash, pohohet se populli shqiptar ka tashm nj gjuh letrare t njsuar.
Gjuha letrare kombtare e njsuar (gjuha standarde), mbshtetej kryesisht n variantin letrar t
jugut, sidomos n sistemin fonetik por n t jan integruar edhe elemente t variantit letrar t veriut.
Pas Kongresit t Drejtshkrimit, jan botuar nj varg vepra t rndsishme, q prcaktojn normat e
gjuhs standarde, si jan "Drejtshkrimi i gjuhs shqipe" (1973), Fjalori i gjuhs s sotme letrare"
(1980), "Fjalori i shqipes s sotme" (1984), "Fjalori Drejtshkrimor i gjuhs shqipe" (1976), "Gramatika
e gjuhs s sotme shqipe, I Morfologjia" (1995), "Gramatika e gjuhs s sotme shqipe, II Sintaksa"
(1997).





Ajo eshte bazuar duke u formuar ne toskerishten letrare. Por, ne te jane perfshire edhe
elemente te nevojshem te gegerishtes letrare, sigurisht pak element nga gegerishtja.
Shqipja standarde eshte nje variant i shqipes qe nuk mund te perputhet as me
toskerishten letrare, as me gegerishten letrare. Megjithese, sic thashe ajo ka ardhur nga
toskerishtja letrare, por ajo qendron mbi keto variante letrare, ka strukturen dhe sistemin
e saj. Shqipja standarde qe ne perdorim sot ne administrata, ne shkolle, ne letersine
artistike, qe e perdorim ne perkthime, ne teater, ne media. Eshte nje variant qe ka
arritur ne kete gjendje jo menjehere. Nuk ka arritur nje ligjesim i thjeshte i vitit 1972 ne
kongres. Por shqipja standarde eshte kristalizuar ne kohe rreth 150 vjet me pare, aty i
ka fillimet e saj, deri sa ka arritur ne kete shkalle, ne kete persosmeri qe eshte edhe sot
ne funksionim. Qe ne rilindje jane vene disa objektiva ne fushen e gjuhesise. Nder
objektivat kryesore qe mund te permend jane, njehsimi i alfabetit, njehsimi i
drejtshkrimit, njehsimi i gjuhes letrare, njehsimi i terminologjise, hartimi i abetareve dhe
nje fjalori qe i duhet shkolles. Si abetarja si gramatika i duheshin shkolles per ta ngritur
dhe per ta bere nje gjuhe kulture. Sic, ishin gjuhe te tjera te Ballkanit dhe te Evropes.
Pra ishin disa objektiva qe jane shtruar vazhdimisht, here-here nga individ dhe here-
here midis institucionesh.
Dikur kemi thene gjuha letrare tani themi gjuha standarde. A kane ndryshime keto te
dyja?
Midis tyre ka ndryshim. Sic dihet ne Shqiperi, shqiptaret kane perdorur dy lloj
dialektesh, variantin jugor te toskerisht dhe variantin verior gegerisht. Keto dy variante
kane qene shume afer, por jane afer edhe tani, me afer se c'jane dy variante ne italisht,
per shembull ose gjermanisht, jane shume afer midis tyre. Dhe nga keto dy variante
dialektore linden variantet letrare. Pra, lindi gjuha e perpunuar e toskerishtes nga
varianti jugor, qe u perdor nga Naim Frasheri, Faik Konica e te tjere levrues. Gjithashtu,
nga gegerishtja lindi varianti verior letrar, kjo u perdor nga njerez me shume me emer
nga veriu, ne te cilet eshte Fishta, por edhe shume autor me emer te veriut. Pra, kemi
dy dialekte, kemi dy variante letrare te ngritura nga keto dialekte. Tani, duke u
mbeshtetur ne toskerishten letrare, lindi standardi.
Ka nje periudhe te caktuar, per te kerkuar se kur eshte formuar?
Puna per krijimin e standardit, duhet kerkuar rreth 150 vjet me pare. Levrimi i
toskerishtes letrare ka filluar pikerisht ne kete periudhe nga Kristoforidhi. Ai eshte
levruesi i pare i toskerishtes letrare dhe ai i gegerishtes letrare. Gramatika qe botoi
Kristoforidhi eshte nje nga veprat e vitit 1882, ku kemi levrim komplet te toskerishtes
letrare dhe shume pika dhe shume arritje te Kristoforidhit, standardi i gezon edhe sot.
Prandaj une them qe pikenisja e standardit duhet te filloj nga periudha e Kristoforidhit
dhe pastaj kater vjet me vone, me "mesonjetoren" e gjuhes shqipe te Sami Frashrit ne
1886. Pastaj vazhdojme me autore te tjere, levrues shkencore. Sepse une fjalen levrim
e kuptoj ne dy aspekte, ne dy rrafshe, levrim letrar dhe levrim shkencor. Jam duke folur
tani per levrimin shkencor te shqipes letrare, te toskerishtes, permenda Kristoforidhin ne
fillim me gramatiken dhe abetaren, pastaj me Sami Frasherin. Dhe do te radhis ketu
edhe gramatiken e Idila Sheprit e 1927 edhe gramatiken e Cipos pas luftes. Keta jane
levruesit e gramatikes, por edhe te toskerishtes letrare, qe kane dhene nje kontribut te
madh deri sa u arrit ne standardin qe kemi sot. Nuk mund te harrojme kontributin e
madh qe kane dhene disa gjuhetare ne levrimin e drejtshkrimit, te ortografise sic quhej
me pare. Nder te cilet do te permend, Aleksander Xhuvanin, Eqerem Cabej pastaj
Kostaq Cipo. Por kontribut kane dhene edhe profesoret Riza, Mahir Domi, qe iu
bashkengjiten grupit te Xhuvanit me vone. Por nje kontribut kane dhene edhe profesor
Demiraj, Idriz Ajeti, Besim Vokshi ne Prishtine e te tjere.
Jemi duke folur rreth shqipes standarde, domethene rruges per te mberritur deri te
shqipja standarde. Kemi folur per levruesit shkencor dhe ndoshta eshte me me interes
per te mesuar rreth levruesve letrar...?
Ka autor me emer qe kane dhene kontribut me veprat e tyre per levrimin letrar, ne krye
eshte Naim Frasheri. Madje, Xhuvani thoshte qe e ardhmja e shqipes se perbashket,
sepse atehere nuk ekzistonte shqipja standarde, termi standard eshte nje term i ri, ne
ate kohe perdorej gjuha e perbashket e njehsuar e te tjere, do te kete per baze gjuhen e
Naim Frasherit. Pra, gjuha e Naimit eshte gjuha e perbashket e saj, keshtu thoshte
Aleksander Xhuvani. Pra, eshte Naim Frasheri, Sami Frasheri, Faik Konica, Mitrush
Kuteli, kaq perpara luftes. Une radhis me kontributet e tyre dhe gjuhen e tyre me te mire
Jakov Xoxen, Ismail Kadarene, Dritero Agollin dhe Rexhep Qosja. Permend keto dhe jo
te tjere sipas disa kritereve kryesore, gjuha e mire e vepres se tyre, numri i madh i
veprave qe kane shkruar ata, njohja e shqipfolesve me keto vepra brenda vendit dhe
jashte vendit. Fan Noli eshte shume i njohur ose veprat e Konices jane shume te
njohura edhe jashte Shqiperise. Kuptohet qe kontributi i Ismail Kaderese eshte i njohur
ne te gjitha trevat shqiptare edhe perfshire dhe trevat jashte vendit, po keshtu edhe
Rexhep Qosja. Une do t'i vecoj keta ne kuadrin e shume te tjereve, te cilat edhe keto
kane kontributin e vet. Une po permend levrues letrar te toskerishtes qe arriti ne
standard. Por levrues shkencore qofte letrare, jane te trevave te veriut, sidomos te
Shkodres. Keto nuk jam duke i permendur plotesisht, sepse jam duke folur per levrimin
e toskerishtes letrare qe u be edhe baze e standardit.
Meqenese ju nuk jeni toske, a ju vjen keq qe toskerishtja eshte baze e standardit?
Une e kam thene mendimin tim. Une jam verior vete dhe e vleresoj gegerishten si nje
variant letrar shume te pasur, por mendoj se zgjidhja qe i eshte dhene, per te dhene
toskerishten ne baze te standardit eshte zgjidhja me e mire nga ana shkencore. Sepse
toskerishtja letrare eshte me unike, nuk ka nenndarje sic ka gegerishtja e veriut, sic ka
edhe gegerishtja ne dege edhe nenndarje si gegerishtja e Elbasanit. Toskerishtja eshte
me unike dhe si variant letrar eshte me e kapshme, perdoret me mire, studiohet dhe
mesohet me lehte. Por ajo kapet me lehte, sepse nuk ka gjatesi te zanoreve gjithashtu
qe e ka gegerishtja dhe do te kishte edhe standardi nje baze te kesaj gegerishteje. Une
si elbasanas nuk jam bere pishman per mendimet e mia te shprehura per kete dhe qe e
kam mbrojtur standardin. Pikerisht une e shoh edhe me entuziast per kete arritje, nuk
jam une i pari qe e mbeshtes, por edhe Kristoforidhi qe ne 1882 vleresoi gegerishten,
por tha qe toskerishtja ka te dhena per t'u levruar. Por edhe te tjere autore edhe Cipo
me vone ne '59-'62 ai beri nje gramatike me baze toskerishten. Kjo tregon qe edhe une
jam ne vazhden objektive qe ka mbajtur Kristoforidhi dhe Cipoja e te tjere. Megjithese
Xhuvani e kishte si koncept standardin me baze, e kishte shume te thene qarte, por ne
praktike veprat e tij i shkroi ne gegerisht. Teorikisht mbeshteste toskerishten, por ne
praktike mbeshteste gegerishten. Une e shpjegoj kete per arsye se Xhuvani ishte mis i
komisionit letrar te Shkodres. I ftuar si specialist atje, dhe u vendos per nje gjuhe te
perbashket me baze elbasanishten dhe ky i mbeti si te thuash besnik, me besnik sesa i
mbeten vete shkodranet.
Perse u zgjodh elbasanishtja ne ato vite?
Argumenti ishte kjo, sepse kishte levrim te gjere dhe me tradita. Po te kemi parasysh qe
traditat shkrimore, veprat kryesore me te hershme jane ne gegerisht. Pra, ruhej
vleresohej kjo tradite. Ne kohen kur u mbajt Komisia letrare e Shkodres, u synua qe te
behet nje shqipe e perbashket, nje shqipe e perbashket kryesisht per administraten.
Fakti qe konsulta e Prishtines pati arritje te medha ne njehsimin e ortografise, arritje
keto qe u moren per baze edhe pas luftes, por nuk arriten njehsimin e gjuhes.
Toskerishtja qe ishte si baze nuk u mor, nuk u perkrah sa duhet. Edhe shkrimtare te
jugut nuk e mbeshteten kete edhe anetare qe ishin te Komisise se Shkodres, qe ishin
edhe ministra te Arsimit ne ate kohe, edhe keta nuk e mbeshteten sa duhet. Une do te
them qe mbeshtetja nuk eshte nje gje e lehte, te mbeshtetesh nje gje te tille, sic eshte
shqipja standarde, kerkon nje angazhim te jashtezakonshem. Ky angazhim i
jashtezakonshem per nje gje te tille u realizua vetem pas luftes, ne periudhen e
diktatures se Enver Hoxhes. Me gjithe keto minuse qe ka ai regjim ai sistem, ceshtja e
shqipes standarde u vendos ne ate kohe dhe une e quaj si dicka pozitive e atij regjimi.
Politizimi i kesaj ceshtje...?
Politizimi nuk diskutohet qe ekziston. Ne ate kohe ishte kufizimi i gegerishtes, nuk
lejohej as shkrimtari, as mesuesi, as letrari te perdorte gegerishten. U vendos pra me
projektin e pare ne 1967 te perdoret nje shqipe letrare e perbashket me baze
toskerishten. Kjo eshte shkelja e te drejtave te njeriut, njeriu duhet te shkruaje ne ate
gjuhe qe mendon, nuk lejohet nje shkrimtar te botonte nje liber ne gegerisht, ose neper
shkolla abetaret ishin vetem toskerishte. Kuptohet qe ka nje fare shkeljeje te te drejtave
te njeriut, te shqipfolesit. Prandaj, une e quaj nje nderhyrje nga larg per kete qellim,
kufizimi i gegerishtes.
Po kongresi i 1972 cfare vendosi per baze?
Per mua, kongresi i '72-it eshte nje ngjarje qe do te mbetet ne histori. Eshte kritikuar
kongresi shume, eshte kritikuar here-here si kongres politik dhe jo shkencor, ku njeriu
s'ka pasur mundesi te flase e te tjera. Por, une kam qene anetar delegat ne kete
kongres edhe aty kishte nje pjesemarrje shume te gjere, njerezit nuk vajten ne kongres
te imponuar, por moren pjese me deshire. Nuk moren pjese vetem shqiptare nga
Shqiperia, por moren pjese edhe intelektual, personalitete letrare e te tjere, por moren
pjese edhe arsimtare. Intelektuale te tjere nga Shqiperia, nga Kosova, Mali i Zi dhe
treva te tjera qe deshironin sa me shpejt qe te ligjesohej vendimi per nje shqipe te
perbashket me baze toskerishten letrare. Une e quaj si nje kongres demokratik, ne ate
kohe ne menyre te persosur nuk mund te thuash demokratik, edhe per gjera te tjera
sepse fryma, vija e partise ishte mbi te gjitha hallkat e jetes. Kuptohet edhe ne
kongresin e '72-it mungonin figura te shquara, te cilet ishin persona jashte vendit, qe
nuk pranoheshin fizikisht ne Shqiperi dhe jo te pranoheshin ne kongres. Prandaj ka
shkelje, por ne vija te pergjithshme eshte nje institucion shkencor, ka nje miratim dhe ky
miratim eshte pozitiv dhe nje arritje nderkombetare. Ne 1972, kemi nje shqipe te
perbashket. Ne 1972, kemi nje konsolidim zyrtar. Kjo eshte nje arritje, sepse gjuha
eshte tipar kryesor i nje kombi, ne qofte se kemi nje gjuhe letrare te njehsuar, atehere
dhe ne jemi te njehsuar si komb. Kemi arritur tiparin themelor te unitetit njerezor, tani
presim gjera te tjera, qe mund te permiresohen edhe keto qe mund te arrihen ne te
ardhmen. Eshte nje arritje qe ne ta shpiem me tej ne menyre qe ta perdorim kur te
hyjme ne Evropen e bashkuar eshte thesari me i madh qe ne shqiptaret kemi, nje popull
rreth 8 deri 9 milione qe jemi ne, te kemi nje gjuhe te perbashket dhe kjo do te jete tipari
themelor i perbashket ne Evropen e bashkuar.
Duket sikur gjuhetaret ose studiuesit qe shkruajne here pas here ne shtypin periodik,
duket sikur kundershtojne dhe debatojne me njeri-tjetrin, sikur nuk jane te te njejtit
mendim gjithmone...?
Per cdo ngjarje te tilla te medha, debatet te tilla jane te pranueshme. Sepse jo te gjitha
shihen me te njejtin sy. Por kryesorja eshte kjo, qe ky vendim i kongresit te drejtshkrimit
eshte ne interes te kombit, eshte nje arritje pozitive. Nga '72 deri 2007, qe jemi tani,
kane kaluar shume 10-vjecare. Kjo shqipe po funksionon shume mire, po funksionon
mire ne administrate, po funksionon shume mire ne shkolle, ne stilin e letersise artistike,
ne teater, ne media po funksionon. Nuk ka nje shkrimtar me emer qe te thote qe une
nuk po shprehem dot, nuk po jap mendimet e mia qarte ne kete standard, nuk ka lexuar
gjekundi per kete gje. Kuptohet qe, perderisa funksionon mire, nuk ka pse te arrijme ne
zevendesimin e nje standardi tjeter. Por une jam i mendimi, kam qene edhe jam dhe ne
botimin e fundit qe sapo ka dale ne shtyp, une e kam thene disa here qe ky standard
duhet te persoset. Drejtshkrimi i vitit '72 ka kaluar disa dekada dhe duhet qe ky te
rishikohet, jo te rishikohet per t'u permbysur, por per t'u persosur. Pra, gjera qe i ka
nxjerre jeta dhe qe nuk i kane rezistuar kohes, keto duhen te ndryshohen. Ne shtyp,
shpeshhere kritiket kane nxjerre qe duhet te ndryshohet dhe te hapet standardi, e kane
fjalen te baza e standardit. Nuk e perdorin sic duhet dhe nuk e di se ku e kane
problemin kur thone te hapet, te futet gegerishtja ne te apo te zevendesohet standardi
30-vjecar me nje standard te ri, me baze gegerishten. Por kete gje, une, si shkencetar,
e shoh si nje gje te panevojshme, te pamundshme. Nje profesor me emer Rexhep
Ismaili, thote se do te ishte jo serioze per ne shqiptaret qe me ndryshimin e ererave
politike te ndryshohet edhe standardi. Shqipja standarde eshte e te gjitheve. Eshte e
panevojshme te diskutohen zevendesime te ketij standardi me nje standard tjeter. Une
e quaj levrimin e gegerishtes qe e kerkojne ta levrojne disa kritike, une e shoh te
paarsyeshme. Gegerishtja letrare ka vepra, ka ortografi ka fjalore te tjera, te perpiqesh
te besh nje levrim te gegerishtes ne ditet tona, mua me duket se kerkon te konkurroje
standardin. Nese nje njeri deshiron ta perdore gegerishten ne vepren e vet, le ta
perdore, une kete nuk ja keshilloj se do te humbte lexues. Nuk e shoh me sy te mire
edhe kur nje organ qendror boton nje material me variant letrar gege. Eshte e thene dhe
e sterthene qe dialektet do te ruhen, ne kuptimin qe do te jete burimi i pasurimit te
standardit.
Dialektet do te ruhen?
Dialektet do te shuhen dhe do te fillojne te perdoren aq rralle sa do te fillojne te shuhen.
Duke pasur parasysh jo vetem dialektet letrare ne te folura, por duke pasur parasysh
dhe dialektet te perdorura me pare qe jane shume afer me standardin. Keto mund te
sherbejne ne pasurimin e standardit, mund ta pasuroje ne shprehjet dhe frazeologjise.
Une e thashe nje gje qe i ka ndryshuar kohes nuk mundet te ndryshoje. Pra, standardi
do te rishikohet vazhdimisht, ai do te vazhdoje perpara dhe nuk mund te jete si nje kod i
fiksuar nje here e pergjithmone. Por ne bazen e tij ai do te mbetet i tille, do te pasurohet
me gjera te tjera.
Ju thate qe gegerishtja nuk eshte unike, ka elbasanllishte, shkodranishte, te gjuha
standarde cila pjese e gegerishtes eshte me e pranishme?
Nuk duhet kerkuar nje baze e percaktuar, nje baze dialektore qe i ka sherbyer
standardit, per shembull, anglishtja eshte formuar me baze te gjuhes se Londres e te
tjera, kjo eshte nje parim qe bazohet ne praktike. Edhe per shqipen nuk mund te
percaktohet per shembull eshte e folmja e Beratit. Ne baze te shqipes standarde eshte
shkrimi me i pergjithshem i toskerishtes letrare. Ky shkrim eshte mbeshtetur ne nje te
folur me te kufizuar, duke filluar me shkrim e perdorur nga Kristoforidhi, apo shkrimi i
perdorur nga Naim Frasheri e te tjere, kjo eshte baze ku mbeshtetet struktura dhe
sistemet e standardit. Pra, jo nje e folur e ngushte dialektore, por vete shkrimi i saj ku ka
ardhur duke u njehsuar qe nga autoret e vjeter te veriut deri tek autoret elbasanas. E
them me fakte te verteta qe elbasanishtja eshte me afer letrarishtes jugore sesa
variantit gege te veriut dhe kuptohet qe ne te gjitha hallkat ka kontribuar dhe vazhdon te
japi kontributet e saj. Por, Elbasani nuk ka shkrimtare te shquar sic ka jugu, apo sic i
kane verioret, nuk ka levrues letrar me emer.
Nuk jane ne nje shkalle njohjeje qe veprat e tyre te perhapen.
Ne vitin 1972 u hodhen bazat zyrtare, por vazhdimisht gjate ketyre viteve ajo ka ardhur
duke u pasuruar, fjale te reja qe degjojme te futen shpeshhere dhe te levrohen dhe nga
ana shkencore dhe nga ana letrare. Si behet futja e ketyre, pasurimi i shqipes sepse
degjojme shpeshhere qe lindin fjale te reja dhe nuk dime se si zyrtarisht hyjne...?
Eshte e vertete qe shqipja standarde vjen duke u persosur, sidomos sistemi leksikor.
Sistemi leksikor i eshte dhene mundesia qe te pasuroje standardin qe ne fillim. Tre jane
veprat kodifikuese te standardit, drejtshkrimi i gjuhes shqipe ne vitin 1973, fjalori i vitit
1980 dhe morfologjia dhe sintaksa. Por, ne fushen e leksikut fjalori i vitit 1980 eshte
fjalori i pare i madh, per te cilin edhe per kete kane pasur mendime dhe kritika te
ndryshme. Megjithate, une kete e vleresoj si nje nga tre veprat madhore edhe fjalorin e
1980-es, sepse ka shume fjale, ka shume shprehje eshte pasqyruar me gjuhen e
letersise se shkruar, por edhe me gjuhe nga gurra e popullit. Frytet e dhjetera
ekspeditave jane derdhur ne kete fjalor. Pervec kesaj, ka edhe fjale qe vete redaksia,
autoret, hartuesit, me ne krye Kostallarin, kane bere perpjeken e pare te rendesishme
per te zevendesuar shume fjale te huaja te huazuara atehere nga frengjishtja dhe e
italishtja me fjale te gjuhes shqipe, qe jane rreth 800 fjale qe ata i kane futur.
Dhe sot, mbas kaq vitesh, nga '80-a deri ne vitin 2007, ne keto vite keto fjale jane bere
te aferta per veshin. Ne jemi mesuar me keto fjale te reja te shqipes qe kane
zevendesuar fjalet e huaja te huazuara nga frengjishtja dhe italishtja. Por, aktualisht, nje
numer i madh fjalesh presin te pasurojne standardin. Une kam pasur rastin ta shoh me
imtesi dhe fjalorin e vitit 2002. Kur them kam pasur rastin, domethene qe per dy muaj
jam marre me kete dhe kam vene re qe ky fjalor nga fjalori i vitit 1984 kishte shtuar
shume pak fjale, rreth 800 fjale te reja. Pra, njerez kompetent shume te afte, kane futur
nje numer shume te kufizuar fjalesh. Kjo tregon qe ajo tradita e hershme e mire e
akademise ka rene keto kohet e fundit edhe keta autore kane rene vitet e fundit ne kete
fushe. Keta autore kane punuar pak dhe shpresoj qe keta ta korrigjojne objektivin e
punes se tyre pak me shume per te hulumtuar fjalet e reja qe jane ne qarkullim. Brenda
nje periudhe tre ose katervjecare keto mijera fjale mund ta pasurojne standardin, fjalori
nga 30 mije fjale ne 40 mije fjale. Une mbeshtetem qe jane kaq shume fjale ne qarkullim
ne gjuhen e gazetave, te radiove, te shtypit dhe kam gjetur pra rreth 1500 fjale brenda
dy muajve, pa qene specialist i kesaj fushe. Po nese keta autore te punojne rreth kater
ose pese vjet me ndihmen jo vetem te Akademise se Shkencave te Tiranes, por edhe
me mbeshtetjen e universitetit te Prishtines dhe te vendeve te tjera. Une them qe keto
fjale do te dalin shume mire, shume shpejt do te listohen.
Si krijohen keto fjale?
Keto fjale krijohen sipas modeleve te vete gjuhes. Krijohen nga intelektuale, nga njerez
letrare dhe gazetare. Nga nevoja lind fjala e re per te zevendesuar. Nese mund te
permendim disa fjale, qe nuk jane ne fjalor. Per shembull, fjala aktori, aktrim. Po te
shkosh tek artet eshte zyra e aktrimit aty jashte. Kurse fjalori fjalen aktrim nuk e ka. Ose
fjala analist, ne televizor ka dale shume kohet e fundit, por ky emer nuk eshte ne fjalor.
Ose anetaresohem, jane krijuar rreth 60 parti ne Shqiperi dhe flasin anetaresohen, por
ne fakt fjala anetaresohem nuk ekziston. Perpos eshte fjale qe e permendin kryesisht
kosovaret. Por kane fjale te tjera qe jane elementare qe presin te futen ne fjalor. Tani
sapo ka dale nje fjalor i ri, qe une nuk e kam pare, pasi eshte botim i ketyre diteve. Uroj
qe te kete shtuar numrin e fjales dhe ky qe te shihet mire do dy ose tre muaj per te pare
me nge se cfare fjalesh te reja ka, eshte fjalor i ri apo ribotim i te meparshem. Mendimi
im eshte ky qe ne veprat letrare, kur them vepra letrare kam parasysh shqiptare kudo
qe shkruajne, kam parasysh qe keto kane fjale me interes. Sidomos autoret e
meparshem kane qene te ndaluar, keto jane fjale me shume interes qe mund te futen,
fjale qe i sherbejne standardit. Por ka edhe fjale qe duhen hequr nga standardi, sepse
nuk i sherbejne standardit. Sepse standardi ka fjale qe i sherbejne te gjitheve, por edhe
inxhinierit, kam parasysh edhe studentit. Fjalet ne shqipen standarde duhet te jene te
qarta dhe jo te kene nga tre ose kater emra per nje lloj fjale. Po te kishte fjalen
kompjuter nuk e ka, fjalen celular qe nuk e ka. Fjala ne fjalor duhet te futet, futja e fjales
ne fjalor i sherben pasurimit te gjuhes.
Si behet futja e fjaleve te huaja?
Une mendoj qe te gjithe fjalet shqipe qe tashme e kane zevendesuar fjalen e huaj, te
futet ne fjalor dhe te shpjegohet. Ndersa fjala e huaj qe i pergjigjet kesaj te futet ne fjalor
dhe te shpjegohet edhe thote shiko fjale shqipe. Ai perdoruesi, gazetari, fjalorin do te
duhet ta kete ne tryeze dhe ta hapi dhe te thote qe e shpjegon kete fjale, qe fjala e huaj
te mos perdoret. Apo ka fjale te huaj si per shembull celular, fjala celular perdoret ne
Shqiperi, por perdoret edhe te medhenjte edhe te vegjlit, atehere fjalori nuk e ka. Pra,
nuk kemi nje fjale pergjegjese ne vend te kesaj, por kur te dali nje fjale shqipe ne vend
te kesaj, atehere do ta perdorim. Do te vejme fjalen shqipe ne radhe te pare do ta
shpjegojme, do te vejme dhe fjalen e huaj, por nuk do ta shpjegojme dhe keshtu do te
pastrojme gjuhen shqipe. Per te mbyllur kete problem, per fat te keq ne shqipen
standard kane hyre shume fjale te huaja qe tashme jane jo vetem nga italishtja dhe
frengjishtja, nga keto ka pak, por kryesisht nga anglishtja. Qe te them qindra fjale me
duken pak, mund te them me shume se qindra fjale.
Jane shume fjale nga anglishtja qe kane hyre dhe njerezit vete tani nese me pare fjalet
turke na impononte i huaji nepermjet shkolles turke, nepermjet administrates turke.
Fjale nga frengjishtja ose italishtja e merrte intelektuali nepermjet shkollimit, nepermjet
librave e te tjere. Tani po ndodh qe fjalet nga anglishtja e marrin njerezit nepermjet
shkolles, nepermjet anglishtes qe po perhapet si gjuhe nderkombetare. Dhe e perdorin
pa e peshuar mire kete, pa e vrare mendjen, pa e pare ne nje fjalor, pa pyetur qe me
cfare fjale mund te zevendesohet. Nuk eshte mire qe per nje punonjes ne media, nje
gazetar te perdori fjalen e huaj. Kjo jo vetem qe nuk i jep pike atij, por e vendos ne
pikepyetje pergatitjen e tij si intelektual, nivelin e tij e vendos ne pikepyetje. Prandaj,
une dua me kete rast t'i bej nje thirrje te gjithe punonjesve te mediave qe te bejne nje
pune parapergatitore. Kur them pune parapergatitore eshte kjo redaksi ne Shqiperi
kudo qofte ne dhjetera stacione televizive dhe radio ne dhjetera shtepi botuese te kene
nga 10 libra te pakten nga shqipja standarde, t'i kete ne tavoline dhe t'ia imponoje te
gjithe punonjesve qe t'i njohin keto vepra. Jo vetem kaq, por shqipja standarde te jepet
neper universitete si lende dhe te jepet me titull "Njohes i Standardit". Te japin provim te
gjithe punonjesit qe t'i njohin keto vepra. Jo vetem kaq, por shqipja standarde te jepet
neper universitete si lende dhe te jepet me titull "Njohes i Standardit". Te japi provim
cdo njeri qe punon ne media dhe pastaj pervec kushteve dhe kritereve te tjera, qe te
njohe nje gjuhe te huaj, qe te kete mbaruar nje shkolle te larte, te kete dokumentin si
njohes i standardit. Kjo pune duhet te behet sa me shpejt dhe eshte urgjente,
perndryshe ne nuk do t'i korrigjojme gabimet tona, nuk do ta luftojme fjalen e huaj, nuk
do t'i largojme fjalet e huaja nga norma, ne qofte se do te sherbejne ne media njerez qe
jane indiferente ndaj gjuhes, ose qe kane mbaruar dhe fakultete te tjera. Une mund te
them qe ka raste qe kane mbaruar per matematike dhe punojne ne media. Une nuk
them qe te mos punojne, sepse njerezit kane te dhena edhe rrethanat e dergojne atje,
por te jete njohes i standardit. Dhe te jete njohes i standardit, ai duhet te japi kete
provim dhe universitetet duhet sa me shpejte te hartojne nje plan, nje program per te
ndihmuar ne njohjen e standardit kudo ne Shqiperi.
Ne fakt ne te perditshmen ka nisur faktikisht te perdoret shume anglishtja, por ndoshta
kjo nuk eshte vete faji i njerezve, por edhe i kushteve qe Shqiperia ndodhet. Te mos
harrojme qe kemi nje numer te madh emigrantesh, ose nje tendence te fuqishme per t'ju
dhene anglishtes, se vetem keshtu mund te percahet...?
Ne fakt, une jam dakord qe anglishtja po merr permasa te nje gjuhe, ndoshta vendoset
ne krye te gjuheve nderkombetare, qe po perhapet me permasa te jashtezakonshme.
Kjo eshte pozitive, sepse duhet nje gjuhe e perbashket e huaj qe njerezit te merren
vesh me njeri-tjetrin. Them qe anglishtja eshte perhapur shume dhe eshte perhapur
edhe ne France, Gjermani, Itali. Dhe kete problem qe kemi ne e kane edhe vendet e
tjera. Them ne France, sepse Franca eshte nje nga shtetet qe tregon nje kujdes te
jashtezakonshem per gjuhen dhe atje ka komisione te caktuara qe merren me kete. Per
perdorimin e fjaleve te reja, per futjen e fjaleve te reja ne perdorim, per mos futjen e
fjaleve te tjera. Shembulli i tyre duhet te na mbledhe ne. Pra, shqetesimi nuk eshte
vetem i joni, por shqetesim ka edhe Greqia me anglishten edhe ne vende te tjera. Pra,
ta njohim mire gjuhen e huaj, por ta perdorim ne rrethana ne mjedise atje ku duhet. Por
jo te perdorim anglishten ne vend te shqipes. Shqipja eshte nje gjuhe e pasur,
jashtezakonisht e pasur, une flas me shume admirim per gjuhen, sepse eshte gjuhe e
paster.
Flas me admirim jo si shqiptar, por them sepse eshte me te vertete gjuhe e paster. Dhe
si gjuhe e paster qe eshte duhet perdorur dhe respektuar ashtu sic e meriton. Nuk ke
pse te perdoresh nje fjale te huaj. Une pak perpara e thashe qe i vetmi thesar qe ne
kemi si komb, qe do te na perfaqesoje dhe do te na ruaje kombesine tone ne te
ardhmen do te jete gjuha jone e perbashket. Prandaj ta kemi, ta ruajme, ta pasurojme
sa me shume. Me kete sy ta perdorim. Kurse per sa i perket atyre qe mendojne qe ta
zevendesojme kete me nje tjeter standard, apo me baze gegerishten, une them qe
gegerishten ta perdore ai qe e do, ai qe mendon ta perdori, por zevendesimi me nje
standard tjeter me baze gegerishten i ketij standardi, me duket jo shkencor, por edhe
antikombetar. Kam pasur rast te citoj ne vepren time edhe Rexhep Qosen dhe Arber
Xhaferrin qe e shohin si me cudi qendrimin qe mbahet nga disa njerez edhe ndaj
standardit. Vene ne shqyrtim dhe diskutojne debate te kota, debate per identitetin,
debate per flamurin, debate per shqipen standarde, qe jane debate te kota. I ka kaluar
koha per diskutimin e shqipes standarde me kete fryme, per ta zevendesuar.
Per mua, te mendohet dhe te konceptohet qe te largohet nga pikepamja gjuhesore
Kosova nga shqipja standarde, mua me duket se eshte antikombetare. Se e thashe qe
eshte antikombetare, sepse jemi nje komb, kemi nje gjuhe. Kjo eshte edhe ajo formula
qe kane ndjekur edhe vete kosovaret. Kosovaret jane shqipfolesit qe e kane mbrojtur
shqipen standarde dhe qe kane mbajtur, kane zbatuar qendrimin konvergjent me
shqipen standarde. Dhe po te mos kishim kete qendrim konvergjent te tyre per shqipen
standarde, nje komb nje gjuhe, atehere edhe sot nuk do te kishim persiper standardin
qe ne kemi. Une mendoj qe kontributi i Kosoves per shqipen standarde eshte
jashtezakonisht i madh. Ata edhe ne kongresin e drejtshkrimi paten perfaqesuesit e tyre
edhe u shprehen dhe votuan per shqipen qe kemi sot. Kosovaret kane mbajtur qendrim
qe ne konsulten e Prishtines ne vitin 1968 dhe e kane perqafuar shqipen standarde me
deshiren e tyre, me vullnetin e tyre, pa e imponuar nga Tirana dhe e kane zbatuar disa
vjet me perpara ne Kosove shqipen standarde. Perpara se te mbahej kongresi i
drejtshkrimi ne Tirane, pra ne '68-ten . Edhe sot ne Kosove ka ndonje autor qe e sheh
pak me pesimizem kete si problem, por sic eshte Migen Kelmendi, i cili eshte thirrur
neper emisione edhe ne Shqiperi, por nuk eshte gjuhetar, por vetem per shprehje te lire
si te themi. Dhe mendoj qe nuk kane te drejte qe edhe ata elemente qe nuk perbejne
ndonje rezistence shkencore, sepse nuk kane baza ndaj standardit, nuk e kane mire.
Nuk e kane mire qe te mbeshtesin gegerishten ndaj standardit. Kosova aktualisht i
duhet qe te perfaqesoje standardin. Standardi duhet qe te perfaqesoje standardin.
Standardi duhet qe te mesohet ne shkolle, keshtu e kane mesuar italianet, keshtu e
kane mesuar francezet. Per fat te mire, ne shqiptaret nuk e kemi shume te veshtire per
ta perfaqesuar standardin, sepse dy variante letrare, kosovarishtja letrare dhe standardi
jane shume afer dhe dallimet jane shume te vogla. Me nje perpjekje per disa vjet ne
shkolla, standardi mund te perfaqesohet.
Ne fakt do te kisha deshire te ndalemi pak me gjate, meqenese perkon me temen e
emisionit tone. Megjithate shume gjera ne i prekem, por isha kurioz per dicka. Mos
ndoshta ka ardhur momenti per nje kongres tjeter drejtshkrimi?
Une nuk pajtohem me kete, qe te bejme nje kongres per drejtshkrimin. Pyetja e pare qe
do te bej une eshte se c'do te beje ky kongres. Do te diskutoje edhe njehere per
kongresin e 1972-it per bazen qe ka vendosur ai, per shqipen standarde. Prandaj
kongrese drejtshkrimore duhet te kete ne te ardhmen, por jo me kete objektiv. Une
mendoj qe te kete takime, tryeze, tryeza sic thone qytetaret, tryeza te rrumbullaketa,
tryeza shkencore me nje pjesemarrje sa me te gjere. Por keto do te jene vetem ne kete
objektiv, te persosin standardin te nxjerrin problemet qe ka, shqetesimet qe ka, ta
pasqyrojne ate dhe te menjanojne fjalen e huaj dhe ta zoterojme standardin. Sepse
problemet jane shume te shumta qe kane pasur edhe debate, sic eshte problemi i
paskajores se gjuhes shqipe. Shqipja standarde ne fakt nuk ka nje paskajore te gjuhes
shqipe. Une vete jam gege, jam elbasanas, e vleresoj shume paskajoren si gege,
megjithese Elbasani nuk e perdor shume kete paskajore. Nuk e perdor aq shume kete
paskajore sic e perdor dhe Tirana ose Shkodra. Une gjithashtu jam gjuhetar dhe ja di
vlerat e paskajores ne gjuhet e tjera. Por une e mendoj qe per paskajoren e
gegerishtes, qe disa gjuhetar duan ta integrojne ne standard, mendoj qe nuk ka vend,
eshte e zene. Une them qe nuk ka hapesire per kete. Atehere une them qe te presim qe
mjetet ekzistuese qe ekzistojne te behen me te perdorshem dhe te futen ne perdorimit
themelore te paskajores dhe te behet paskajore e natyrshme e shqipes standarde. Sa
te fusim ne menyre artificiale ne nje forme qe do te stononte nga nje mase e Shqiperise
shqipfolese.
Xhevat Lloshi : "Detyra q na mbetet ne si gjuhtar, pr t mos e ln gjuhn t shkatrrohet,
sht q t ndrgjegjsojm prdorimin e ksaj shqipeje standarde duke e ngritur at n
shkalln q i prket. Kt shqipe standarde ta bjm t prdorshme pr shoqrin n zhvillim"
http://gazetatelegraf.com/prof-dr-xhevat-lloshi-lartesimi-i-shqipes-per-ardhmerine/
Tradita shkrimore

Artikulli kryesor: Kongresi i Manastirit.


Faqe nga Meshari. Libri i par shqip 1555
Gjuha zyrtare, e shkruar me germa latine dhe q u prvetsua n vitin 1909, ishte e bazuar n
dialektin e Gegrishtes Jugore t qytetit t Elbasanit nga fillimi i shtetit t Shqipris deri n Luftn e
dyt botrore. Deri n vitin 1968 shqiptart e Kosovs, Ish Republiks Jugosllave t Maqedonis
dhe Malit t Zi prdorn gjuhn letrare shqipe t dialektit geg si gjuh zyrtare. N Shqipri pas
Lufts s Dyt Botrore dialekti geg
[citim i duhur]
u mnjanua prej vitit 1945 deri n vitin1967
[citim i
duhur]
dhe de-fakto prej vitit 1972 deri sot
[citim i duhur]
. Gjuha e sotme zyrtare shqipe jo vetm q bazohet
n toskrisht, por edhe fjalt e shprehjet qe huazohen prej gegrishtes kthehen n morfologjin,
fonologjin dhe sintaksn e t folmes tosk. Shqiptart q jetojn edhe sot nn administrimin e
sllavve e pranuan dialektin tosk si nivel t gjuhs zyrtare shqipe
[citim i duhur]
. Ky vendim politik i
marr
[citim i duhur]
n Prishtin n vitin 1968 sot po sfidohet nga shkrimtar, gazetar dhe sidomos rinia
q shkruan n internet si jo frutdhns dhe diskriminues ndaj folsve t dialektit geg, n veanti
ndaj kosovarve t cilt tingllojn si emigrant kur flasin gjuhn standarde shqipe.
Libri i par n gjuhn shqipe i gjetur deri m sot sht Meshari i Gjon Buzukut i shkruar nga data 20
mars 1554 deri m5 janar 1555. Vetm disa t dhna t shkruara shkurt jan ruajtur nga shekulli i
15-t. E para ishte nj formul pagzimi e vitit 1462. Shprndarja e librave t prodhuar nga shekujt
16 dhe 17 kan buruar shum n zonn e gegrishtes (shpesh n gegrishten Shkodrane veriore)
dhe pasqyruan veprimtarit misionare t Katolicizmit Romak. Nj rrym shum m e vogl e
literaturs n shekullin e 19-t ishte prodhuar nga mrgimtart. Ndoshta punimet e letrsis m t
hershme dhe t pastr t fardo niveli sht poezia e shekullit t 18-t t Jul Varibobs, t
enklavave n S. Giorgio nKalabri. Disa prodhime letrare vazhduan n shekullin e 19-t n
enklavat italiane, por asnj veprimtari e ngjashme nuk sht ruajtur n zonat e Greqis. T gjitha
kto dokumente t hershme historike tregojn pr nj gjuh e cila dallon pak nga gjuha e tanishme,
sepse kto dokumente nga krahina dhe koh t ndryshme paraqesin karakteristikat e shnuara t
dialektit. Sidoqoft, ato shpesh kan nj vler pr studimet e gjuhsis dhe jan shum m t
rndsishme pr vlern e tyre letrare.
Kemi bere objekt vezhgimi gjuhen e mjeteve te informimit masiv. Se pari, si pjese
thelbesore e stilit publicistik, pra, ne fund te fundit, si pjese e gjuhes shqipe standarde; se
dyti, me se shumti, jo vetem si objekt kritike, por per nga vete gjeresia rrezatuese e ketyre
mjeteve, edhe si fushe e si faktor subjektiv me mundesi te medha e me rol e ndikim te
fuqishem per ngritjen e kultures se gjuhes dhe normativizimin e zhvillimin e metejshem te
gjuhes shqipe standarde; se treti, sepse mendojme se shumica e fjaleve te huaja (te
panevojshme ose te nevojshme qofshin ato) hyjne nga gjuha e shkrimit (kryesisht nga
gazetat, lajmet televizive, perkthimet politike, informative etj.) dhe nga gjuha e folur e
televizioneve dhe e radiove.

Kur flasim per mjetet e informimit masiv, sic u tha, kemi parasysh edhe gjuhen e shkruar -
gazetat, lajmet, filmat televizive e programet e tjera te televizioneve e te radiove, qe
parapergatiten, edhe gjuhen e folur - konferencat e shtypit, intervistat, takimet e bisedat
politike etj. qe nuk parapergatiten. Por, edhe pse e paparapergatitur, gjuha e folur eshte
forme e gjuhes, e normativizuar dhe e levruar deri ne kufijte e gjuhes se shkruar,
domethene, edhe ne nje bisede, interviste etj. folesi domosdo duhet te orientohet nga
normat e gjuhes se shkruar. Prandaj, edhe gjuha e folur nuk eshte e nuk mund te jete me
pak standarde se gjuha e shkruar. Vec te tjerash, edhe per arsye jashtegjuhesore.
Shperdorimi i fjaleve te huaja (si ne gjuhen e shkruar, ashtu edhe ne gjuhen e folur) eshte,
sic do te mundohemi ta argumentojme me tej, ne udhe te kundert me standardizimin e
metejshem te gjuhes.

Eshte fakt i njohur e shume domethenes qe ne mjetet tona te informimit masiv ka shkrime,
ligjerime e kumtime mjaft te mira edhe ne pune te gjuhes e vecanerisht, te zgjedhjes se
fjales. Gazetaria e Abdi Baletes, Andi Bushatit, Ardian Klosit, Ardian Vehbiut, Edlira Birkos,
Elton Metajt, Fatos dacit, Halil Lalajt, Mehmet Elezit, Mimoza Dervishit, Mustafa Nanos,
Rudina Xhunges, Shaban Sinanit etj., e ligjerimi i mjaft njerezve politiko-shoqerore, jane
deshmi e perpjekjeve per te qendruar larg fjales se huaj te panevojshme.

Por ka edhe shkrime, ligjerime e kumtime, ku perdoren shume fjale te huaja te
panevojshme, sidomos anglicizma, ose formime nga fjale te huaja, gjithashtu, te
panevojshme, per te thene gjera fare te zakonshme e kur shqipja i ka mjetet e saj te
shprehjes. Kesisoj, duken edhe te habitshme. Ja disa shembuj (ne skedarin tone kemi edhe
shume shembuj te tjere): divizioni i shperndarjes se energjise elektrike; shkelin kondicionet
e sigurise; drejtues te shtetit qe jane investuar direkt ne arrestimin e tij; autoritetet sanitare
boterore; jam nje njeri qe persistoj; skuadra duhet te performoje; kemi alokuar fonde;
Shqiperia vinte pas dy shokeve te forta; ndarje fraxhile e Kosoves; ekonomi ne oshilacione;
per ta agravuar situaten; ka nje handikap; personazhe qe jane involvuar; nje bestseller;
kam qene interlokutor; nje pjese e policise suportojne krimin; per evadimin e mbetjeve
urbane; rreth 10 000 performues moren pjese ne parade; nderhyrjet njerezore (?!)
aksesore ne demtimin e tubacionit; nuk besoj qe marredheniet tona te dipendojne nga nje
bisede politike; qeveria mund te ishte e premierit; e konsideroj nje defekt gjeneral; a ka
disraport?; vendi me atraktiv; burime hidrike; dekonfliktohem; sherbim inovativ; kane
asistuar punen; interferojne interesat; ne nje kompeticion; ka kapacitetet e duhura per te
certifikuar situaten ne vend; termat e kesaj kredie; kur u signatua nga qeveria shqiptare;
do te njoftoj per intensionet e qeverise; incentiva qe jep qeveria; prohibicion apo
emancipim; opozita kontestoi; maturimi i marredhenieve; Tirana zone e diversifikuar; a
do ta pranoje Kosova secesionin gjuhesor; ne derbin e kryeqytetit; per shkak te eskalimit te
dhunes; nominohet kandidate; ne anketat e pollet qe behen; mjuzikhollet do te sjellin dicka
te re; rruge terciare ne Tirane; presing i skuadres; depresion i madh ne ekonomi; Komiteti
internacional i selektimit; risku i moskthimit te thesarit; sa e sa punime te tjera jane
prova tangibile te nje personaliteti madhor; shifrat jane shume irrelevante; ne gjithe
faktoret relevante; ne margjinat e konferences do te komunikoj me te; reverendi Dom;
nuk mund ta bejme target; ka pergatitur raportin integral; radiacioni i ketyre
shperthimeve ka prekur ; arriti ta prevenoje ; jam e fascinueme nga; Aleanca po te
kishte akseptuar ; ligji te adoptohet ne kushte te reja; ndeshja do te jete decizive; do te
merren masa komplementare; takimi synonte nje mediacion ne mes vendeve te botes
arabe; recesioni boteror; sapo u festua, disa impresione per kete; per te suportuar kete
kerkese ne rritje; qyteterim vulnerabell; ka rendesi aparenca; linja e interkoneksionit;
ambasadoret dhe vendet respektive; marredheniet bilaterale; per te gjeneruar kontributet;
eshte gjeneroz; ka punonjes abuzive; vaniteti i disa qarqeve politike; prezentatori i
mirenjohur; ripublikimet me luajale; i kemi qendruar opsionit; nuk ka aset; ka
inkompatibilitet; ti jape suport industrise; ky fjalor eshte induktuar nga; prezantimi i
performances, i cili duhet te jete kompatibel; shoqeria te absorboje; eshte kondicionuar nga
shume suporte; ne rast se ka indiferenca; per te dhene definicion; per te dhene previzionin;
per ta shprehur nominalisht; nuk do te bjere ne dipendence; lider okult; kredo politike;
fondamental per afrimin e Shqiperise ...; (doni muzike) laiv apo plejbek; etj.

Eshte e habitshme te veresh se si fjale te huaja, me se shumti, anglicizma po zevendesojne
fjale a formime shqipe me jete te qendrueshme ne gjuhe jo vetem ne ligjerimin libror, por
edhe ne ligjerimin bisedor, te perditshem. Mendesi e viteve 30 te shekullit te kaluar (shih
gazeten Drita te atyre viteve) po zevendesohet me mentalitet, kryeqyteti / kryeqendra me
metropol, rend (i dites, i mbledhjes) me axhende, berthamor me nuklear, cilesi me kualitet,
bashkim me union (ne paranteze: union eshte ne zanafille dysor me onion = qepe), mire
(shkodranet kane edhe mirakandas) me okei (me prejardhje te paqarte edhe ne vete
gjuhen angleze) etj. Kostandin Kristoforidhi, qe me 1904 ka ne jeten dhe ne Fjalorin e tij
fjalen ndergjegje (si gjuhetar, por ndoshta, edhe per mbushamendjen tone jep ne kllapa
motivimin fjaleformues shqip: nder-gjegjem), kurse sot, ka fjalimmbajtes qe e
zevendesojne pa te keq me fjalen e huaj koshience. Mundet qe nen ndikimin e anglishtes,
Ministria e Arsimit te behet Ministria e Edukimit dhe kafeja me e mire te shkoje me tej se
top kaf e te behet tip top kaf (! ) e pervec top story, top shou, top model, top list, qe na
zene syte e veshet ne gazeta e televizione, te kemi (!) edhe top sekret, top nivel, top
person, top ekzekutiv e te tjera keshtu soji me top.

Sidoqe me pak, ne mjetet e informimit masiv ka edhe huazime te panevojshme kuptimore e
perkthimore. Keto e demtojne me shume ligjerimin sepse sjellin krejt mekanikisht menyra
te huaja te menduari dhe perkthimi. Shihni shembujt e meposhtem: prodhon pasoja / kjo
situate prodhon / te prodhoje feste / gruaja te prodhoje politike / prodhon art kualitativ /
prodhon stabilitet; te dorehiqet kryeministri; te behet me teper i konsiderueshem;
bashkesia nderkombetare e ka mbledhur me ne fund guximin per ; do te vuajme
mungesa; pedagoge te rekrutuar per keto universitete; ne konsiderojme / Banka eshte
duke konsideruar (zanafilla e fjales ne gjuhen nga ka ardhur, eshte astrologjia); te vihet ne
operim; oficeret tane te kredise; etj. Ata e ato qe dine anglisht, nuk e kane aspak te
veshtire te gjejne prejardhjen e drejtperdrejte te ketyre fjaleve, shprehjeve a perkthimeve.
Ka edhe sajesa te habitshme fjaleformimi e bashkelidhjeje fjalesh, nisur keq nga gjuha e
huaj: multiplikatoj, multigrindje (?!), superoj (a mendoni se Verdi e ka superuar veten?;
sajesa vjen nga super = mbi, per te thene, besojme tejkaloj); emetojne dashamiresi, jam
kultivuar atje (pra, nuk emetohen vetem kartemonedha, por edhe dashamiresia (!) ; nuk
kultivohen vetem bimet e lulet, por edhe njerezit (!) ).

Jo fare rralle, fjale te huaja ose me prejardhje te huaj, te ligjerimit bisedor te perditshem
ngjiten krejt pa nevoje deri ne ligjerimin libror: ligji pret okein. Fatkeqesisht, edhe turqizmi
zahire, nje fjale e ligjerimit te perditshem, bisedor, sidomos fshatar, na eshte ngjitur lart e
lart e eshte bere emertim i nje emisioni te perjavshem ne nje televizion. Se clidhje ka
zahireja (domethene, ushqimet qe pergatiten e vihen menjane per dimer, ose si e thote
populli me fjalen joturke teremotje) me opinione e opinioniste nuk e gjejme dot.

Ka edhe me keq: fjala e huaj ose formimi sipas fjales se huaj perdoret krahas fjales shqipe
a formimit shqip me nje dhe ose pa dhe (detyrimet dhe obligimet; helmime dhe
intoksikime; ata qe proklamuan, qe shpallen; baby talk, gjuha e foshnjave etj.), ose edhe
me keq se kaq: fjala e huaj perdoret per te sqaruar (nga sforcimi fizik ose efforti //
nenvizimi me te zeze eshte yni H.Sh.). Na ka zene syri edhe emra te pervecem shqiptare,
shkruar keq, sipas burimit te huaj. Kosovo e Ohrid nuk duhej te kishte as ne gazetat
angleze etj., por, kurrsesi, tejshkrime te tilla ne nje gazete shqiptare; ka Kosove Kosova e
Ohri e Liqeni i Ohrit.

A ka arsye per ardhjen e fjaleve te huaja? Sigurisht, ka; me se shumti, subjektive. Nder
arsyet subjektive (kemi parasysh perdorimin pa vend e pa nevoje te fjaleve te huaja,
sidomos angleze) mund te pervecoheshin: formimi i pamjaftueshem gjuhesor i aksh
gazetari, redaktori, politikani etj. e njohja e pamjaftueshme e kultures se gjuhes. Te
njohesh kulturen e gjuhes, nuk do te thote te njohesh vetem normat gramatikore,
drejtshqiptimore e drejtshkrimore, por edhe normen fjalesore (leksikore) e stilistikore, pra
ta zgjedhesh e ta perzgjedhesh fjalen, shprehjen etj. per thenien tende. Po japin nje
shembull. Eshte thene ne nje televizion tonin: Do te startojne ditet e trashegimise
kulturore; Partia Demokratike starton zyrtarisht fushaten e zgjedhjeve. Dhe: Apdejtimi i
kuadrit. Nga pikepamja fonetike e gramatikore, sajesat startojne e apdejtimi jane te
rregullta: njera folje me oj, tjetra emer me im, sic mund te ishin fluturoj e fluturim. Por
ato nuk jane te rregullta nga pikepamja e normes leksikore e stilistikore nuk jane fjale
vendi, jane fjale te huaja (nga anglishtja start nis, filloj e update perditesoj, freskoj,
rifreskoj), krejt te panevojshme sepse kemi fjalen shqipe a formimin shqip (nis, filloj /
perditesim, freskim, rifreskim), pra, jane barbarizma. Mbase, ne nje rast te tille, Shteti
mund te fliste, sic ka folur Shteti i Pavaresise: Te gjithe ta dine mire se ne diten fatbardhe
qe Shqiperia dolli me vehte, gjuha shqipe u be gjuha zyrtare e vendit. Tani cdo dege e
administrates duhet te kete nepunes qe ta njohin mire gjuhen me goje, me shkrim e
kendim Edhe nepunesit qe jane ne sherbim, do te japin provim ne gjuhen shqipe. Te
zotet do te konfirmohen, te tjeret per nje kohe te mesojne, po qe se duan te mbeten ne
sherbim. (Perlindja, 30.08.1913). Ndoshta (besojme te jene arsye shoqerore te
perkohshme), edhe njefare qendrimi kozmopolit a prirja intelektualiste per tu dukur i ditur
e i mesuar para te tjereve e edhe kryemevetja e ndonje shkruesi, folesi etj. Ndoshta, edhe
njefare shkujdesjeje a pakujdesie.

Nje arsye subjektive madhore, na duket se gjendet te roli i shtetit. Teorikisht, duket se
shteti ka nje politike gjuhesore qe u pergjigjet kerkesave objektive te zhvillimit, te pasurimit
e te pastrimit te metejshem te gjuhes standarde shqipe, perderisa Kushtetuta e Shqiperise,
me nje nen te posacem merr ne mbrojtje trashegimine kulturore dhe gjuhen kombetare.
Por, praktikisht, na duket sikur shteti ose nuk e ka autoritetin e duhur, ose nuk pyet per
gjuhen, perderisa nuk e shohim ta institucionalizoje e as ta vleresoje sadopak mendimin
shkencor por edhe publik (ky i fundit ka dale edhe me thirrje ne shtyp) per ta ruajtur e cuar
me tej pastertine e gjuhes sipas parimeve e kritereve shkencore, perderisa shteti e ben nje
sy qorr e nje vesh te shurdher per emertime shitoresh e veprimtarish, per reklama e tabela,
per etiketa, per fjalen angleze open pas fjales shqipe hapur ne dyer dyqanesh, sikur ne
Shqiperi te kishte dygjuhesi, perderisa vete veprimtaria shteterore qe jepet per tu
pasqyruar ne mjetet e informimit masiv e vete botimet e shtetit lene nje shije jo fort te
kendshme ne pune te perdorimit te fjaleve te huaja, perderisa shteti ende nuk ka vendosur
me ligj redaktorin gjuhesor.

Fjalet e huaja te panevojshme (me se shumti, anglicizma) ne mjetet e informimit masiv
jane te tilla qe nuk i kerkon as ligjerimi i ngritur (p.sh. ky shou u mundesua nga ; ka nje
bekgraund te pasur; ka asistuar ne; Turqia merr lidershipin e BE-se; eshte nje triangel;
komision bipartizan; shqyrtoi veprat e paraqitura ne kompeticion; nen promocionin e nje
politike; Moisiu in Nanos ****; luku i saj terheqes; ligji i luftes eshte nje nonsens; mori
pjese edhe first-leidy; etj.), as ligjerimi i perditshem (shih, p.sh. qe, per te thene se ndeshja
mund te shihet pa pagese, ne gazete shkruhet per ta pare ndeshjen free dhe per na
mesuar si lahen petkat, ne reklame degjohet: menyre e larjes perfekte; per tullat: tulla me
cilesi perfekte; kurse ne nje lajm, per koshat e plehrave thuhet: inekzistenca e koshave te
plehrave, dhe per karnavalet: nuk kane resurse per karnavalet).

Fjale te tilla te huaja jane te papranueshme. Per disa arsye:

1. Sic dihet, gjuha eshte nje ndermarrje bashkepunimi e ortakerie: lexuesi, shikuesi a
degjuesi eshte ortak i shkruesit a i folesit. Eshte e vertete se ka nje lexues, shikues a
degjues, pergjithesisht me nivel jo te vogel kulturor, me nje fjalor aktiv e pasiv, gjithashtu,
jo te vogel, madje, nje pjese, edhe me njohje gjuhesh te huaja. Por ka edhe nje lexues qe
nuk e ka kete nivel e kur perdoren fjale te huaja, bashkepunimi e ortakeria prishen, sepse
demtohet aftesia kumtuese e shprehese e thenies, demtohet qartesia e kuptueshmeria e
saj. mbase, edhe ata me nivel jo te vogel kulturor nuk do ti kuptonin te thena te tilla:
strukturat e bujqesise do te jene agresive; kerkojme promocion agresiv per
implementimin e ligjit antiduhan; kopje libri te dekoruara me ar; monedhat jane
konservuar; dosje qe jane ekzekutuar; ceshtja do te kete nje solucion; divizioni i energjise
elektrike; konkurrence e konkordancave; ne substance (= ne thelb) etj.

2. Nder fjalet e shenjuara stilistikisht ne faqet e gazetave (kryesisht ne kryeartikuj, ne
artikuj publicistike e shkencore etj.), sic dihet, me se pari, jane ato librore. E, fjala e huaj
tingellon domosdo librore ne krahasim me fjalen vendesore. Pra, jo vetem, thjesht si te
huaja, por si librore, ato e rendojne gjuhen dhe vete mjetin e informimit masiv.

3. Natyrisht, gazetat, televizioni e radioja, si mjete te informimit masiv, kane edhe shkrime
e emisione me rreze te gjere, nga te gjitha fushat e jetes, pra, edhe shkencore, teknike,
fetare etj. Nderkaq, lexuesit, shikuesit e degjuesit u perkasin grupeve te ndryshme sipas
shkollimit, profesionit etj. dhe i duan te tilla shkrime e emisione. Kjo do te thote qe nuk
mund te mos kete shkrime e emisione qe u perkasin rretheve te tilla lexuesish, shikuesish e
degjuesish; kjo do te thote, atehere qe nuk mund te mos intelektualizohet gjuha e shkrimit
a e emisionit e nuk mund te mos perdoren fjale te shkences, te teknikes etj. (terma), pra,
nuk mund te mos kete ne keto shkrime e emisione vlera te domosdoshme gjuhesore
nderkombetare, qe pasqyrojne zhvillimin e kultures boterore (nderkombetarizma - fjale
nderkombetare, huazime te vjetra greke, huazime latine, angleze, italiane etj.). Ketu,
sigurisht ortakeria e thjeshtesia mund te mos jene te kenaqshme. Por ajo qe eshte per tu
qortuar ne mjetet tona te informimit masiv eshte: a) perdoren te tilla fjale te huaja, jo
vetem ne tekste shume speciale (qe gjithsesi, te tilla tekste nuk duhet te kene vend aty
sepse shtypi, televizioni, radioja nuk jane tubime specialistesh, financieresh, mjekesh etj.),
por edhe ne tekste me karakter shkencor-popullarizues e edhe me keq, edhe ne shkrime,
emisione etj. te zakonshme [shih, p.sh.: promocioni, ashtu sic eshte, smund te perballoje
sfida, si duhanpirja dhe obeziteti; forma nuk eshte ne vetvete evil, thoshte ; pornografia
ndahet ne soft dhe hard; skuqja e fytyres qe themi se zgjat pese ore, quhet flashing; ju
mund te merrni nje pije free (njoftim e reklame); living room show prezanton live ne Tirane
(reklame) etj.]. b) Nuk kerkohen terma te motivueshem, te analizueshem nga pikepamja
kuptimore e fjaleformuese, domethene, nuk kerkohen fjale shqipe, formime shqipe a edhe
huazime te perkthyera nga ndonje gjuhe e huaj (gjuhesisht: kalke). Nje shembull. Kohe me
pare, per ndertesat shumekateshe qe u shkaterruan barbarisht me 11 shtator ne Amerike, u
perdor fjala billding, madje, gazetari televiziv beri edhe shumesin billdingje. Kurse ne nje
emision per Tokion u perdor fjala italiane gratac(i)ele, e cila eshte vete perkthim (kalk) nga
anglishtja. Por, sipas gjedhes (model) popullore, ne shqipe ka nje formim shume te
kendshem rrokaqiell (si formimi popullor djegagur), me motivim te brendshem qe
perputhet me nocionin ndertese aq e larte sa rrok qiellin e me shprehesi me te madhe
edhe se perkthimi i dikurshem qiellgervishtes a qiellgerryes. Por, pikerisht te shprehesia e te
motivimi i brendshem eshte edhe nje nga vlerat e fjales vendese ose te formimit vendes
dhe nje nder mundesite per ta debuar fjalen e huaj te panevojshme. c) Nuk ruhen lidhjet
me gjuhen e gjalle te popullit e nuk shfrytezohet gjuha e popullit. Perfundimi: jemi ne udhe
te kundert me demokratizimin e metejshem te gjuhes se gazetes, te televizionit a te
radios.

4. Perdorimi pa vend i fjales se huaj e burokratizon gjuhen e shtypit, te televizioneve e te
radiove. Ne permasa te ndryshme, kete soj burokratizimi e sheh ne mjetet tona te
informimit masiv. Fjale a shprehje te huaja, te marra drejtperdrejt a te perkthyera
drejtperdrejt keq nga gjuhet e huaja, kryesisht nga anglishtja jane bere simbol e stil te
kumtuari e jane kthyer gati-gati ne zhargon (staf e draft, impakt e implementim, selektoj e
artikuloj, certifikoj e involvohem, eficense e bekgraund, shou e emergjence, kompeticion e
prioritet, asistoj e inicioj, lider e lidership, risk e resurs, lancoj e monitoroj, promocion e
akses, opsion e handikap, suport e suportoj, supervizoj e investigoj, prononcim e kontestim,
evazion fiskal e ne respekt / te ligjit etj.). Jo rralle, ato deshmojne jo vetem per thenie
stereotipe, por edhe per keqkuptime e gabime ne shprehjen e mendimeve (shih, p.sh. pasi
u instalua qeveria e re / u instaluan police rreth ambasades; strategji e instaluar; sherbim
inteligjent / per sherbim zbulimi; policia veproi sipas inteligjences; veprimtaria e Etnas nuk
mund te predikohet / nga predict(!) parathem, parashikoj; te procedojme me nje politike te
re; operojne jashte ligjit / kam operuar ne te gjithe territorin; ajo qe duhet ekzekutuar ne
kete cast; shnderrim aksidental; polici kriminale; borxh korent; per promovimin e grave ne
zgjedhje etj.).

Le ta shpjegojme problemin me gjuhesisht. Sic dihet, shqipja ka aftesine ti pervetesoje
fjalet e huaja per nga shqiptimi, per nga shkrimi, per nga ndertimi gramatikor etj. Kujtojme
hands (ne futboll), ne shqipe ence, ~ja si lule, ~ja (tashme, kjo eshte shqiperuar me
goditje e lire), boycott, ne shqipe bojkotoj, si punoj etj. Kjo duket, sikur eshte e mire. E
mire, sepse fjala e ardhur mund te mos ndihet si e huaj. Por, ne te vertete eshte e
demshme, sepse subjektivisht hapet rruga per te depertuar edhe fjale te huaja te
panevojshme, ngaqe u vishet natyra shqiptimore, drejtshkrimore, morfologjike etj. e
shqipes, pra duken si te ishin fjale shqipe (shih, p.sh. surprizoj, killer, ~i, uikend, ~i,
marinsa, fansa; etj. / te marinsa e fansa ruhet edhe shumesi i anglishtes; fan eshte
shkurtim i fanatic) e kesisoj, jane miq te rreme te gjuhes shqipe.

Atehere, qe subjektivisht, te mos hapet shtegu per te depertuar fjale te huaja te
panevojshme, sidomos ne mjetet tona te informimit masiv, a mund te biem ne nje mendje
e te vendosim nje kriter themelor per pranimin ose mospranimin e tyre? Kriteri mund te
ishte vlera e fjales se huaj ne gjuhen shqipe standarde. Sipas ketij kriteri, ne qofte se fjalet
e huaja nuk shenojne sende, nocione, koncepte e dukuri te reja, nuk kane ngjyresa te reja
kuptimore ose shprehese emocionuese e stilistikore per gjuhen shqipe standarde, nuk ka
pse te pranohen. Perse? Sepse jane thjesht dysore (dublete) te fjaleve shqipe. Duke qene
dysore, ato nuk sjellin as rritje sasiore te fjalorit (leksikut) te shqipes, domethene nuk zene
dot qeliza te tij te zbrazeta e aq me pak, nuk sjellin ndonje ndikim cilesor ne te. Perse?
Sepse dysoret e huaj jane zakonisht te pjesshem, me pak percaktues, me pak shprehes
(krahaso, p.sh. handikap dhe pengese, absentizem dhe mosmarrje pjese ne zgjedhje etj.);
ne mjaft raste ata jane ne anerruge (periferi) te gjuhes, si shume librore a si terma teper te
ngushte e speciale (krahaso, p.sh. konvertibilitet dhe kthyeshmeri), ose jane ne shtresat
pasive te fjalorit (leksikut) (krahaso, p.sh. finish dhe mberritje); kane perdorim te kufizuar,
sepse, sic u tha, nga pikepamja stilistikore i perkasin fjalorit te librave (leksikut libror).
Pergjithesisht, fjala e huaj vjen me strukture te thjeshtezuar kuptimore e nuk e zgjeron me
tej permbajtjen e saj kuptimore. Perse? Sepse sistemi fjalesor (leksikor) i shqipes reagon ta
nxjerre jashte fjalen e huaj a me prejardhje te huaj. Per pasoje, te gjitha proceset
kuptimore (zhvillimi i nje kuptimi te ri etj.) do te ndodhin te fjala shqipe: ajo do te
perforcohet ne gjuhe, vellimi i saj kuptimor do te zgjerohet, kurse dysori i huaj ka prirje te
shkoje drejt periferise ose drejt rregjimit. Keshtu, p.sh., per nocionin ai qe qellon mire ne
shenje shqipja ka fjalen popullore shenjetar, qe dokumentohet ne Kartoteken e leksikut te
shqipes qe ne vitet 30 te shekullit te kaluar. Per arsye subjektive (njohje e pamjaftueshme
e fjalorit te shqipes etj.) hyri fjala e huaj snaiper. Por, fjala e huaj nuk arriti te zgjerohej me
kuptimin e figurshem ai qe qellon mire kur flet, ai qe i bie shenjes, kuptim qe eshte
zhvilluar e gjallon te dysori shqip shenjetar. Edhe po te ndodhe qe fjala e huaj te zhvilloje
nje kuptim te ri ne shqipe (kjo ndodh rralle), do te kemi kufizime te karakterit stilistikor:
prejardhja e huaj e fjales e percakton vendin e te tilla kuptimeve, sic u tha, si librore
(krahaso, p.sh. balast dhe barre). Te fjalet qe shenojne nocione politiko-shoqerore,
kulturore a jetesore, i vetmi zhvillim i tyre kuptimor eshte ai vleresues-emocionues;
madje, ngjyrimi vleresues-emocionues eshte arsyeja e pranimit te tyre ne gjuhe e sidomos,
ne stilin publicistik. Krahaso, p.sh., lider e lidership. Ne te kaluaren, keto njesi e te tjera si
keto, me permbajtje politiko-shoqerore shenonin ndryshime te karakterit ideologjik, politik e
shoqeror dhe si ideologjizma e politicizma, nuk mund te kishin te njejtin ngjyrim
(konotacion), domethene, nuk perputheshin ngjyrimet vleresuese-emocionuese midis fjales
angleze ne anglishte dhe fjales angleze ne shqipe. Ne anglishte te tilla njesi jane asnjanese;
ne shqipen kishin ngjyrese mospelqimi; krahaso theniet: lideret perendimore , por
udheheqesit e Partise dhe te shtetit Sot keto fjale nuk e kane kete ngjyrim, sot kane
mberritur ne kuptimin fillestar (denotacionin) qe kane ne gjuhen angleze, domethene, ato
dalin teresisht si dysore krejt te panevojshem te fjaleve shqipe udheheqes e
udheheqje/udheheqes e prandaj perdorimi i tyre ne mjetet e informimit masiv eshte i
gabuar. (Sigurisht, ka edhe arsye te tjera gjuhesore ne te mire te mosperdorimit te dysorit
te huaj). Sipas ketij gjykimi, rritja subjektive e numrit te fjaleve te huaja do te ishte thyerje
e standardit, e normes leksikore e stilistikore te shqipes. Ne kete hulli mendojme se mund
te shihet perdorimi dhe shperdorimi i fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj ne mjetet e
sotme te informimit masiv dhe perpjekja e metejshme per pastrimin e tyre e ne pergjithesi,
te shqipes standarde nga fjale te huaja te panevojshme.

A mund te quhet purizem perpjekja per te mos pranuar fjale te huaja te panevojshme ose
per ti zevendesuar ato me fjale a me formime shqipe?

Jemi te bindur se nuk mund te kete ne rrethet tona mediatike ndonje mendim qe e barabit
kerkesen per te mos perdorur fjale te huaja te panevojshme me purizem, kur sic dihet, lufta
per pastertine e shqipes ka qene e eshte edhe vete historia e qenia e saj. sidoqofte, le te
pergjigjemi shkurt.

Kur flitet per pastertine e gjuhes, ceshtja me e pare qe mund te shqyrtohet eshte, sic u tha,
ajo e fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj. Dikush mund ta shohe hyrjen e fjales se
huaj ne gjuhe si praje, si infektim. A jane te gjitha fjalet e huaja te tilla? Sigurisht, jo. Njihet
teorikisht qe sendi a dukuria (le te themi nje shpikje teknike a teknologjike, nje loje etj.)
hyn nga jashte bashke me fjalen, me te cilen shenohet. Ne latinishte, p.sh. ka shume
huazime nga greqishtja. Por, po te ecim me tej ne histori, do te shohim se shume fjale
teknike, shkencore etj., qe i quajme greke, kane ardhur nga pertej tokes greke: zenit,
algjeber, algoritem, gjeni, kaliber etj. jane fjale arabe. Pra, huazime ka ne cdo kohe e nga
shume drejtime, madje, mund te thuhet se huazimi eshte po aq i vjeter sa edhe qyteterimi,
sepse nje send i dobishem a nje koncept nuk mund te krijohet dy here dhe mund te kaloje
nga nje popull te nje tjeter bashke me fjalen qe e shenon. Fjala eshte dokument historik.
Etimologet shqiptare, prof. Eqerem Cabej, prof. Idriz Ajeti etj. kane vertetuar rolin dhenes
edhe te shqipes. Pra, te nisesh nga nje fryme paragjykuese e ti shpallesh kryekeput te
pavlefshme te gjitha fjalet e huaja eshte mbrojtja me e padobishme dhe zgjidhja me e
padrejte.

Ne menyre te thjeshtezuar, problemi i huazimit te nje fjale te huaj mund te shembullsohej
keshtu: Une kam molle ne kopshtin tim, por mollet e fqinjit jane me te mira. A te mos i
marr ne qofte se fqinji me jep ndonje kokerr? Por, a duhet ti marr shume apo te zgjedh, sic
zgjedh qengji majat e barerave? Po ne qofte se mollet e mia jane po kaq te mira a edhe me
te mira, perse duhet te marr te fqinji? Gjykimi i dyte mund te ishte ky: Sic dihet, futja e
mosfutja e nje fjale te huaj ne aksh gjuhe nuk ka te beje me gjuhesine. Gjuhesia e
gjuhetaret ndihmojne per ta latuar gjuhen, por, sidoqofte, i shkojne prapa asaj. Tre
shembuj: Kush mund ta pengonte qe termat e muzikes te hynin ne shume gjuhe nga
italishtja? Kush mund ta dinte, per shembull qe fjala satelit e jo sputnik e rusishtes do te
hynte ne fjalorin (leksikun) e gjuhes shqipe? Kush mund ta ndalte fjalen pizhame te
urdishtes a shampo te indishtes te pushtonin shume gjuhe te Evropes? Pra, gjuhet nuk
njohin kufij shteterore dhe as ligje bllokuese. Por, me tej se kaq, gjuhet kane bere e bejne
te veten ne te mire te fjales vendese dhe kane mjete e mekanizma per ta bere kete.
Keshtu, edhe shqipja. Ajo ka mjete e mekanizma ne te mire te vetvetes: natyra e saj, fjalori
i saj (teresia e fjaleve te saj), niveli i zhvillimit te stileve te saj, mjetet e mundesite e saj
fjaleformuese, mundesite e saj sintaksore etj. e bejne ate te tille. Megjithate, gjuha e
sidomos gjuha standarde nuk mund te mos varet nga kushtet e shoqerise, nga njerezit qe e
flasin ate, pra nga faktori subjektiv, vecanerisht, ai kulturor. Faktori subjektiv e sidomos,
kulturor ne zhvillimin e gjuhes standarde shfaqet permes veprimtarise njerezore, e cila
mund te formulohet edhe si program i politikes gjuhesore (kujtojme, p.sh. programin
kulturor te Rilindjes Shqiptare), permes qendrimit estetik te shoqerise ndaj
gjuhes,domethene, te shijes gjuhesore kolektive (kujtojme, p.sh. fjalen bashki: perdorej
para Clirimit, doli nga perdorimi, rihyri) etj.

E thene me qarte, askush nuk eshte kunder kontakteve gjuhesore (ne fund te fundit, sic u
cek, ato nuk varen nga deshirat) me gjuhen angleze e me gjuhe te tjera evropiane, kur
ndihet e nevojshme per te pasuruar gjuhen. Por keto kontakte mund te jene, me se pari
huazime te terthorta, domethene, perkthime sipas gjedheve (modeleve) fjaleformuese te
gjuhes se huaj e jo huazime te drejtperdrejta e aq me pak, te panevojshme, kur e kemi
fjalen shqipe a formimin shqip. (Ne paranteze, ne mendojme qe nuk ka nevoje te preken as
ato fjale a terma me prejardhje te huaj, por me shtrirje e me tradite te gjere perdorimi
sepse gjuha parapelqen dysorin me te vjeter, ngaqe e ka pervetesuar ate; atehere, me
mire paraprojekt se draft, me mire personel se staf, me mire dosje se fail, me mire
kontradikte se kontradiksion etj.). Kesisoj, pastertia eshte mundesia per te ruajtur vlerat
gjuhesore e kulturore kombetare, kurse purizmi eshte pastrim me cdo kusht, per te nxjerre
nga gjuha standarde cdo fjale te huaj. Prandaj, perpjekjet per pastertine e gjuhes shqipe
standarde duhen vleresuar gjithnje te dobishme. Vleresimi i kundert do te ishte me pasoja
te demshme.

Por, a duhet pasur frike nga fjala e huaj e panevojshme? Duhet pasur njefare frike, sepse
duke u perdorur shpesh, krijohet trualli per tu futur ne gjuhe, per tu ngulur ne trupin e
shendoshe te gjuhes shqipe standarde, sic thote Qemal Murati (Prishtine), si rriqra e ti
thithin gjakun e shendoshe pa u ndier (sic ka hyre, p.sh. sipas nesh, perkthimi i gabuar
vija e verdhe ne ndertim nga italishtja // ajo nuk eshte vije e verdhe, por vije e gjelber) e
nuk do te jete e lehte te shkulen. Dhe, gjuhesisht njihen mekanizmat e menyrat e hyrjes ne
gjuhe.

Atehere, ne populli, gazetaret, shkrimtaret, gjuhetaret etj. cfare kemi ne dore? Ne kemi
ne dore ligjerimin tone, te folurin tone, librat tane, emisionet tona, tekstet ose kontekstet
tona, kulturen tone te ligjerimit, zgjedhjen e fjaleve e deri ne njefare shkalle, edhe fjaloret
tane (shpjegues, dygjuhesh etj.). Shembull per tu ndjekur jane, p.sh. njerezit e futbollit e
fjalori (fjalet e shprehjet) sportiv i futbollit. Tashme, jane zhdukur nga fjalori i tyre e fjalori
yne fjalet e huaja ence, gardaline, aut, penallti, faull etj. e ne vend te tyre perdoren fjale,
formime etj. shqipe.

Ku mund te gjendet fjala shqipe? Gazetaret, publicistet e politikanet e dine fort mire. Me se
pari, te visari popullor. Edhe per arsye historike qe dihen. Nga visari popullor, - thote prof.
Androkli Kostallari mund te jete thithur e aktivizuar nga gjuha letrare e shkruar jo me
shume se 60%. Pra, ka nje baze popullore shume te fuqishme nga mund te huazoje gjuha
jone e gazetes, e televizionit, e intervistes, e fjalimit etj., para se te huazoje nga anglishtja,
italishtja etj. (pse, a nuk mundet, p.sh. qe fjala perfush / vjen nga e folmja e Gurit te
Bardhe, Mat, hetuar nga Rakib Lasku / ta zevendesoje mirefilli fjalen e huaj ekspozoj ne
kuptim te figurshem?). Nje baze tjeter e fuqishme jane formimet brenda shqipes, sipas
gjedheve te saj fjaleformuese (p.sh. peruroj per inaguroj, ndjeshmeroj per sensibilizoj etj.).
Edhe huazimet e terthorta, sic u tha, mund te pelqehen (p.sh., a mund te themi njesit me
detyre te posacme ne vend te task force ose beshmeri ne vend te fizibilitet?). Bejne pune
edhe shqiperimet e pjesshme (parashtesa, prapashtesa etj. shqipe; p.sh., skemi pse themi
panevropian, themi mbarevropian; ne vend te parking themi parkim; ne vend te bipartizan
themi dypartiak etj.).

Besojme se ka libra te mjaftueshem per tu keshilluar per fjalen shqipe. Jane fjaloret
shpjegues te gjuhes se sotme shqipe (1954, 1980, 1984, 2002, 2006), fjalori Per
pastertine e gjuhes shqipe, fjaloret e sinonimeve te shqipes, fjaloret e posacem te degeve
te shkencave (terminologjike) te Institutit te Gjuhesise dhe te Letersise, te Akademise
Ushtarake etj., Fjalor i fjaleve te huaja (Prishtine), Fjalor i gjuhes shqipe i Mehmet Elezit
e shume fjalore te tjere krahinore te shqipes, Gjuha letrare shqipe per te gjithe, A.
Xhuvani, vepra I, dy revistat Gjuha jone (Tirane), Gjuha shqipe (Prishtine), Gramatika
e gabimeve (Shkup) etj. Mund te kishte edhe nje Fjalor i shtypit, sic e kane edhe gjuhe
te tjera. Me mire se gazetaret nuk mund ta beje kush kete fjalor. Por, sigurisht, per fjale te
tilla, si alinjohem (nuk pranon te alinjohet me ), alokoj (alokoj fonde), anuncoj, bajpas
(Tirana eshte pa bajpase), benefit, bestseller, billbord (sa kushtojne billbordet?), bllekaut
(Shqiperia ne bllekaut per dy ore), crucial, dekonfliktoj, diklin (profil ne diklin / anglisht
decline), disponsibel, disraport, distributor, dominance, eficense, egzibicionist, eksit-poll
(nuk kemi eksit poll), elaboroj, embarkoj, feirplei, fragile / fraxhile, frustrim, (realiteti
shqiptar apo gjeneza e frustrimit), fulltaim, gjeneroz, i induktuar, impostoj, indikator
(indikatore ekonomike), inefikas, insert (sa te bejme gati nje insert), inovativ, intension (do
te njoftoj per intensionet e qeverise), interferoj, involvohem, irracionalitet, kast (pjese e
kastit realizues), koherence, kompatabilitet, kompetitiv (avantazh kompetitiv), komportohet,
konfident, konsistent, konstituohet, kontagioz (semundje kontagioze), kooperacion
(kooperacioni italian), koperture, korent (borxh korent), lendfill, mental (gjendje e mire
mentale), moderacion, multifaktoral, multiplikatoj, nominoj (ka nominuar nje panele
komentatoresh), obligativ, obstruktiv, oshilacion, overdoze, parttaim, performance, prevaloj
(prevalon e drejta e votes), previzion, prezumohem, probabilisht, promocion, promocional
(aktivitet promocional), relaks, reputacion, rest (Perendimi eshte kunder restit te botes),
restriksion, rokbande, spot, substancial, supervizoj, toplist, trend (ka nje trend pozitiv),
vokabular, star (botoi starin e filmit), rikapitullim (per te bere nje rikapitullim), loboj
(interesi i atyre qe e lobojne), superficialitet (tregues i superficialitetit te vizioneve te tij),
menaxherial (gjendja menaxheriale), interceinxh (te interceinxhi, te ura ), underground (u
fut ne nje underground), workshop (ndiqni nje speciale rreth nje workshopi per vlerat e )
etj. librat e mesiperm nuk mund te vlejne. Per to duhen fjalore dygjuhesh, sidomos,
anglisht-shqip.

Ka botime te huaja qe tregojne si ta mbaje doren nje fjalimmbajtes kur pershendet ne nje
takim popullor. Mire. Por, me shume se kaq, fjalimmbajtesit a te intervistuarit i duhet te
perzgjedhe e te zgjedhe fjalen se e ka per te tjeret e jo per vete. Gjuha eshte e te gjitheve
dhe ruhet e zhvillohet nga te gjithe; por shtypi, televizionet e radiot kane nje rol te vecante
sepse kane shume lexues, shikues e degjues. Ka nje lexues, shikues a degjues kritik, qe e
dallon ceshte e drejte dhe ceshte e gabuar; por ka edhe nje tjeter, qe ne menyre te
pavullnetshme mund te pervetesoje edhe ate qe eshte e gabuar, ne rastin tone, fjalen e
huaj te pavend. Prandaj mjetet e informimit masiv mund te ruajne veten, por mund te
ruajne edhe te tjeret. Gjuha eshte kulture qe mesohet e edukohet. E, mjetet e informimit
masiv kane ndikim te fuqishem ne mesimin dhe edukimin e te tjereve me kulturen e gjuhes,
sepse kane ne dore fjalen, sepse jane propagandues e organizatore masive, sepse rrokin te
gjitha anet e jetes shoqerore, prodhuese e kulturore, sepse i njohin ne menyre te
drejtperdrejte rrethet me te gjera te lexuesve, te shikuesve e te degjuesve me dukurite e
reja etj. Nuk mund te harrohet, gjithashtu, se u japim femijeve tane fjalorin e se ardhmes:
femijet e marrin kete fjalor e kete gjuhe aty ku e solli brezi i meparshem. E, brezi i
meparshem jemi ne. Atehere, le tu mesojme atyre nis e filloj ne vend te startoj, miush ne
vend te maus, burim ne vend te resurs, kryendeshje ne vend te derbi, rrokaqiell ne vend te
gratac(i)ele, gare ne vend te kompeticion, i pernderuar ne vend te reverend, ujor ne vend
te hidrik, perkeqesoj ne vend te agravoj, vertetesoj ne vend te konfirmoj e shume e shume
te tjera! Shekspiri thote: (Ku ka deshire / per te bere dicka, gjendet edhe rruga (Where
there is a Will, there is a Way), kurse profesor Ahmet Kamberi shkruan (ne Revista
Shqiptare e Kardiologeve, 1, 2004, f. 9): Ekziston sot nje faktor shume i fuqishem qe
mund te ndihmonte ne zhvillimin e shendetit te pergjithshem. Ky faktor eshte media. Po te
pajiseshin gazetaret me njohurite e per kuptimin e shendetit, ata do te luanin nje rol te
jashtezakonshem ne dobi te tij, duke ndikuar si individin, ashtu edhe shtetin e shoqerine.
Le ti paralelizojme thenien e dramaturgut te madh dhe thenien e mjekut te nderuar: Mjetet
e informimit masiv e gazetaret kane ne dore edhe shendetin e gjuhes.