REPUBLIKA

R
AESHQIPR
RIS
U
UNIVERSITEETIITIRANS
FAKULLTETIIHISTO
ORISDHEIFILOLOGJIS

DEP
PARTAMENTIILETRSIS
Tel//Fax: +355 4 369 987/ ww
ww.fhf.edu.
Adrresa: Rruga e Elbasanit, Tiran

Dise
ertacion

Mullahi
ParraqiturnggaAnilaM
(p
rmbrojtjenegradsDokto
or)
VEORITTPOETIKSNPRO
OZNROM
MANORE

TKASMTR
REBESHIN
NS
Specialiteti:Letrsi

Punoi:
Doc.AnilaMULLLAHI

Udhheqsi
Prof.D
Dr.Ymeriraaku

Tiran,2
2012

Parathnie
Hyrje

5
VI-VII

1. Ardhja e romanit n letrsin shqipe dhe zhvillimi i tij para

dhe pas lufts s II botrore
1.1. Fillesat e shkrimit t prozs
1.1.1. Tradita e zhvillimit t romanit para Lufts s II Botrore.
1.1.2. Zhvillimi i prozs n vitet 30 - 40
1.2.1. Ardhja e letrsis s realizmit socialist n letrsin shqiptare
1.2.2. Skematizmi i romaneve t shkruara pas 44 n Shqipri
1.2.3. Romani shqiptar me tematik luftn

8 - 10
10 - 12
12 - 16
17 - 22
22 - 23
23 - 28

2. Fillimet letrare t Trebeshins

2.1. Antikonformizmi letrar i Trebeshins.
2.2. Trebeshina, shkrimtari q u dnua pr dorshkrimet e tij.
2.3. Probleme t shkrimit dhe receptimit t veprave letrare.

29 - 33
33 - 34
35 - 41

3. Vshtirsit e prcaktimit tipologjik t romaneve t Trebeshins

3.1. Vshtirsit e prcaktimit tipologjik t romaneve t Trebeshins

3.2. Knga shqiptare, proz realiste apo proz e realizmit socialist

3.3. Knga shqiptare nga romantizmi n realizm
3.4. Prcaktimi tipologjik i romanit Knga shqiptare
3.4.1 Knga shqiptare nj Roman epope
3.4.2 Knga shqiptare: nj roman kronik apo nj roman autobiografik
3.4.3 Knga shqiptare mes sags dhe afreskut

42 - 46
46 - 54
54 - 61
61 - 64
65 - 71
72 - 75

4. Sistemi ligjrimor dhe specifikat e organizimit t rrfimit n disa

romane
4.1.1. Rrfimtari i gjithdijshm i Kngs Shqiptare
4.1.2. Ritmet e rrfimit dhe ngarkesa emocionale
4.1.3. Rrfimi ciklik
4.1.4. Diskursi n Kngn shqiptare
4.1.5. Prshkrimi dhe roli i tij n roman
4.1.6. Dialogu
a. Dialogu narrativ
b. Dialogu dramatik
c. Dialogu evokues
d. Dialogu kolektiv
e. Dialogu lirik
4.1.7. Roli i monologut n veprn Knga shqiptare t Trebeshins.
4.1.8. Bota e brendshme e personazhit, paraqitur nprmjet rrfimtarit
4.2.1. Odin Mondvalsen, organizimi specifik i subjektit
4.2.2. Rrfimtari n romanin Odin Mondvalsen
4.2.3. Odini si antihero
2

77 - 80
80 - 82
82 - 87
90 - 92
92 - 96
96 - 98
98 - 99
99 - 100
100 -101
101 - 103
103 - 105
105 - 107
108 - 109
109 - 110
110 - 111

4.3.1. Raporti rrfimtar - personazh n romanin Rruga e Golgots

112 - 114
4.3.2. Ligjrimi artistik dhe teknikat narrative
114 - 116
4.3.3. Shkrirje e teknikave realiste dhe moderniste
117 - 119
4.3.4. Qasje e teknikave rrfimtare t romaneve Rruga e Golgots dhe Knga
shqiptare
119 - 122
4.4.1. Specifikat e rrfimit n romanit Tregtari i skeleteve
123 - 125
4.4.2. Gjuha e nonsensit si pjes e absurdit.
126 - 127
4.4.3. Romani Tregtari i skeleteve, mes parodis dhe pastishit
127 - 129
4.4.4. Prezenca e fantastikes si pjes e procedeut artistik
129 - 132
4.4.5. Romani dhe elementet dramatik
132 - 134
4.4.6. Tregtari i skeleteve, romani ku gjithka sht e prmbysur
135 - 137
4.4.7. Oderrasi meteoritan dhe Shqipria komuniste
137 - 138
4.5. Mekami rrfim brenda rrfimit
139 - 143
4.6. Krahasimi mes modeleve t ndryshme letrare t romaneve t Trebeshins
143 - 148

5. Poetika e kohs n romanet e Trebeshins

150 - 152

5.1. Loja kronotopike si krijim i t prhershmes dhe kudogjendshmes.

5.1.1 Qezari niset pr luft, pshtjellimi i kohs si prjetsi.
5.1.2. Mekami. Thyerja e kohs
5.1.3. Tregtari i skeleteve, pshtjellimi i kohs si analogji kohore.
5.2. Koha historike
5.2.1. Knga shqiptare
5.2.2. Rruga e Golgots
5.2.3. Mekami. Koha historike e transfiguruar
5.3. Koha mitike dhe koha reale
5.3.1. Mekami
5.4. Koha alegorike
5.4.1. Qezari niset pr luft.
5.4.2. Tregtar i skeleteve.
5.4.3. Odin Mondvalsen
5.5 Koha e ngjarjes dhe koha e rrfimit t ngjarjes
5.6. Funksionalizimi semantik i kohs.

152 - 154
154 - 155
155 - 156
156 - 158
158 - 159
160 - 161
161 - 163
163 - 165
165 - 167
167 - 169
169 - 170
170 - 172
172 - 176

6. Intertekstualiteti n veprat e Trebeshins

6.1. Periteksti, si shenja njohse t tekstit
177 - 180
6.2. Knga si pasuri e tradits dhe burim i njohjes.
181 - 185
6.3. Intratekstualiteti n krijimtarin e Trebeshins. Kng fmijrie
dhe Knga shqiptare.
186 - 186
6.4. Ndrteksti jetsor.
187 - 192
6.5. Romani Knga shqiptare dhe lidhja me romanet e tjera Epope.
193 - 194
6.6. Marrdhnia ndrtekstuale mes romaneve Knga shqiptare dhe Doni i qet i
Shollohovit.
195 - 208
a. Tragjizmi i heroit q nuk kupton mashtrimin dhe mekanizmin e lufts. 209 - 211
b. Nuredini dhe Grigori, heronj t pasionit dhe liris.
211 - 213
c. Treshet e pasionit dhe t dhimbjes
213 - 214
Aksinja - Grigori Natalia/Feride Nuredin Fatime
3

6.7. Marrdhnia ndrtekstore mes romanit epope Lufta dhe paqja dhe Knga
shqiptare.
215 - 218
6.8. Dy romane pr komisar. Rruga e Golgots i Trebeshins dhe Komisari Memo i
Dritro Agollit.
219 - 221
6.9. Oraliteti si intertekst n romanin Mekami.
221 - 224
6.9.1. Romani Mekami dhe kulti i shkatrruar i varrit.
224 - 224
6.9.2. Mekami, rrfim brenda rrfimit.
225 - 228
6.9.3. mitizimi i baladave. Risit e ardhjes s tyre n tekstet autoriale.
229 - 230
6.9.4. Miti i bess dhe mitizimi i prhershm i tij, tek Trebeshina.
231 - 233
6.10. Folklori dhe Knga shqiptare
235 - 236
6.10.1. Folklori si hipotekst i deklaruar
236 - 238
6.10.2. Intertekstualiteti n planin sintagmatik
238 - 239
6.10.3. Intertekstualiteti n planin paradigmatik
a. Paralajmrimi
240 - 242
b. ndrra si paralajmrim
243 - 243
c. Figurat e oralitetit
243 - 243
d. Situata t ngjashme.
243 - 244
e. Rimodelim i imazheve orale
244 - 245
f. Natyra, ambienti i ndrtuar sipas toposit oral.
245 - 246
g. Ritet e dasms, nj pasuri folklorike q pasuron me etnicitet. Kodet e fejess e
martess sipas tradits.
246 - 247
h. Eksplikim n rite dhe bestytni
247 248
i. Mbartja e numrave karakteristik pr oralitetin
248 - 248
6.11. Oraliteti n romanin Tregtari i skeletve.
249 - 251
6.12. Bibla si intertekst.
252 - 255

7. Erosi n romanin Knga shqiptare t Trebeshins.

256 - 267

Prfundimet

267 - 273

Bibliografia

274 - 282

Parathnie

Trebeshina ka lvruar pothuaj t gjitha llojet letrare, por objekt i ktij studimi do t
bhen romanet e botuara dhe konkretisht, Knga Shqiptare, Odin Mondvalsen,
Tregtari i skeletve, Qezari niset pr luft, Rruga e Golgots, Mekami.
Ky punim, nprmjet nj analiz t hollsishme tekstuale t romaneve t
botuara t tij, duke nxjerr n pah shumllojshmrin e procedimeve artistike, shpesh
t ndryshme nga njri roman n tjetrin si dhe nprmjet vnies n pah t aftsis s
shkrimtarit q arrin t shkruaj sa romanin klasik, ashtu edhe at modernist dhe
postmodernist, synon t bj t njohur: vlerat e mdha artistike t romaneve t
Trebeshins dhe vendin tyre t padiskutueshm n traditn e romanit n letrsin
shqipe
Pr t arritur kt qllim, gjat punimit u realizuan nj sr objektivash q
kishin t bnin me:
- paraqitjen e mnyrs sesi erdhi Trebeshina n letrsin shqipe dhe
antikonformizmin e tij.
- problemet q sjellin diferenca mes kohs s shkrimit dhe kohs s receptimit t
veprave letrare
- vrtetimin nprmjet studimit t ans formale, strukturore dhe tematike t romaneve
pr t vrtetuar kohn e shkrimit, q rezulton t jet krejt e ndryshme nga koha e
botimit.
- krahasimin mes romanit me tem luftn, Knga Shqiptare t Trebeshins dhe
veprave me kt tem t realizmit socialist
- prcaktimin tipologjik t romaneve t Trebeshins
- specifikat e ligjrimit artistik
- shqyrtimin e romaneve t Trebeshins n nj kndvshtrim intertekstual, duke
analizuar veprat nga letrsia e huaj dhe shqipe, q mund t ken shrbyer si
hipotekst.
- t shikuarit e elementve biografik si intertekst letrar
- lidhjen e ngusht t romaneve t tij me oralitetin
- intertekstin biblik dhe vlera simbolike n romanet e tij. etj

Hyrje
Tradita e zhvillimit t letrsis shqipe n gjysmn e par t shekullit XX do t
ndrpritet pas lufts s II botrore nga prpjekje pr t krijuar nj letrsi t nj lloji
tjetr, nn etiketimin e termit realizm socialist. Shkrimtart, t cilt e kuptonin
specifikn e artit dhe nuk pranuan ta njtrajtsojn at me propagandn, u prballn
m faktin e ndalimit t veprave t tyre, mnjanimin nga jeta letrare, madje disa prej
tyre dhe me burgosje.
Nj prej ktyre shkrimtarve ishte edhe Kasm Trebeshina, i cili u kritikua dhe u
prjashtua nga Lidhja e Shkrimtarve dhe m pas u dnua. Ndonse shkrimtari e dinte
q vepra e tij nuk do t botohej, ai vazhdoi t shkruante nj numr t madh veprash
letrare n dorshkrime, nj pjes e madhe e t cilave do t botoheshin pas 90.
Specifika e diferencs s madhe mes kohs s shkrimit dhe kohs s botimit e bjn
procesin e tij krijues, t veant dhe interesant. Pas 90, u shkruan nj ser studimesh
dhe artikujsh mbi figurn e Trebeshins, pr antikonformizmin e tij politik dhe letrar,
por pak prej tyre u morn me analizn letrare t veprave t tij.
Pas botimit t prmbledhjes Stina e stinve, pr veprn Odin Mondvalsen pati
nj numr t konsiderueshm studimesh dhe kritikash. Krahas t shikuarit t veprs si
nj analiz e hollsishme e totalitarizmit dhe e pasojave t tij, n shprishjen dhe
deformimin e karakterit t individit, u analizuan dhe u vlersuan dhe moderniteti i
rrfimit, elementet e absurdit, estetika e prmbysur, przierja e zhanreve etj.
N vitet e fundit jan botuar nj sr veprash t Trebeshins, si prmbledhje
me drama, me novela, tregime, poezi, ese dhe disa romane, t pa botuara asnjher m
par. N kt punim, objekt studimi jan romanet, t cila t ofrojn nj
shumllojshmri teknikash e procedimesh artistike, shpesh t ndryshme nga njri
roman n tjetrin.
Ky studim, duke shmangur rrethanat jashtletrare, merr prsipr t studioj produktin
letrar, dhe vlerat e tyre artistike.
Studimi i ndrtuar n formn e monografis, ka realizuar nj qasje t gjer t studimit
t romaneve t Trebeshins, duke mos u ngushtuar vetm n nj metod t veant
letrare, por duke grshetuar disa prej tyre, n prputhje me objektivat e punimit.
Gjat realizimit t punimit jan shmangur prdorimi i metodave sociologjike dhe
biografike, duke i prdorur ato vetm n ndonj moment t veant, kur i shrbejn
zbrthimit t teksteve letrare. Kryesish sht prdorur metoda narratologjike, e cila t
ndihmon veanrisht n analizimin e problemeve t rrfimit, me t cilat punimi sht
marr gjersisht. Duke qen se objekti i studimit jan romanet, dhe rrfimi sht
aspekti themelor i krijimit t tij, studimi i tij sht objekt kryesor i tij.
N studimin dhe analizimin e romaneve jan prdorur dhe teknikat e studimit
intertekstual, t cilat ndihmojn ti shohsh kto tekste n nj marrdhnie implicide
ose eksplicide me letrsin e tradits shqiptare, e shkruar ose gojore, si dhe letrsin
botrore.
N fillim t punimit, pr t kuptuar m mir se vend z n zhvillimin e letrsis
vepra e Trebeshins, na vjen n ndihm prerja diakronike e zhvillimit t tradits
letrare, ndrsa pr t kuptuar se n raport sht kjo letrsi me bashkkohsit e tij,
bhet nj studim me prerje sinkronike. Nprmjet ktij t fundit, jemi n gjendje t
krahasojm vepra t njkohshme t Trebeshins me veprat e shkrimtarve t tjer, n
vitet 50-60, pr t kuptuar karakteristikat e prbashkta q shfaqin, por dhe veantin
e tij t dallueshme.
6

Karakteristikat e veprave t ksaj periudhe na ndihmojn pr t vrtetuar

faktin q, Knga shqiptare, sht shkruar n kt periudh kohe, sepse mban shenjat
formale dhe tematike t letrsis s asaj kohe. Gjithsesi, kjo vepr nuk sht pjes e
realizmit socialist, sepse i shmanget skematizmit, ideologjizmit dhe deformimit t
konvencionit artistik t s vrtets.
N punim sht nj panoram e shkurtr e fillesave t krijimtaris s Trebeshins, si
dhe ndalimi i komunikimit t veprs s tij me lexuesin. Gjithashtu shqyrtohet se cilat
ishin arsyet pse letrsia e tij u konsiderua e papranueshme pr ithtart e realizmit
socialist. Pavarsisht mosbotimit, shkrimtari ka shkruar pa ndalim; dshmi pr kt
sht dhe fakti paradoksal q ai u dnua pr dorshkrimet e tij, t cilat u botuan vetm
pas shum vitesh.
Romanet e Trebeshins, na befasojn me larmin e formave, me aftsin pr t
rimodeluar dhe rifunksionalizuar kode t ndryshme, n nj thurje tekstuale krejtsisht
t re. Trebeshina shkruan romanin tradicional, si sht Knga shqiptare, por shkruan
edhe romanin q ngrthen brenda vetes formn e rrfimit modernist e postmodernist,
si jan Tregtari i skeletve dhe Odin Mondvalsen. Modernizmi n tekstet e
Trebeshins, vrehet qart n teknikat e rrfimit, n mnyrn e strukturimit gjuhsor,
n lojn me kohn dhe n endjen e diskursit. Duke u nisur nga karakteristikat e endjes
tekstore, prpiqemi t bjm nj tipologji t romaneve t tij.
Nj pjes e gjer e punimit merret me aspekte t ndryshme t rrfimit, me diversitetin
e rrfimtarve q krijohen n vepra t ndryshme, ndonjher edhe brenda t njjts
vepr. N studim, jan analizuar specifika e ndrtimit t rrfimit n secilin prej
romaneve. Problemeve t rrfimit i sht dhn nj rndsi shume e madhe sepse
rrfimtaria sht aspekti themelor organizativ i romaneve.
Pjes e rndsishme e punimit sht edhe ligjrimi artistik i romaneve t Trebeshins.
Stili i t shkruarit t Trebeshins, sht krejt i lir dhe nuk i plqen kufijt, gj e cila
duket dhe n shkrirjen e kufijve mes llojeve dhe zhanreve letrare n tekstet q krijon.
Punimi merret gjersisht me poetikn e kohs. do rrfim sht pashmangshmrisht i
lidhur me strukturimin e kohs. N vepra t ndryshme, Trebeshina e strukturon kohn
n mnyra krejtsisht t ndryshme. Loja kronotopike, her nprmjet thyerjes kohore
e her nprmjet pshtjellimit kohor, arrin t bhet prcaktuese e ndrtimit t rrfimit.
N studimet bashkkohore, q pas mesit t shekullit t kaluar, sht pranuar
gjersisht studimi i teksteve letrare edhe si ekzistenc e kufizuar nga tekste t tjera,
prania e t cilve ndjehet si form eksplicite ose implicite, her n mnyr t dukshme
e her si frym, aluzion, her si prpjekje e autorit e her si produkt i rastsishm i
leximeve t shumta. Gjat punimit, studiohet korpusi i romaneve t Trebeshins n
nj marrdhnie intertekstuale njri me tjetrin, si dhe m romane t tjera t letrsis
botrore, q na ndihmojn, edhe nprmjet marrdhnieve arkizhanrore, n
prcaktimin tipologjik.
Nprmjet dinamiks tekstuale, q shfaqin romanet e Trebeshins, arrijm t
zbrthejm dhe t kuptojm procesin e tij krijues, i cili nuk lind nga asgj, por q
nprmjet thyerjes, rikrijimit, transfigurimit, pshtjellimit, nprmjet prmbysjes,
krijon romane t cilat sa ngjajn me traditn, aq edhe krijojn tradit.

Kapitulli I. Ardhja e romanit n letrsin shqipe dhe zhvillimi i tij

para dhe pas lufts s II botrore
Ndonse objekti i ktij studimi jan romanet e Trebeshins, specifikat q
shfaqi procesi i tij krijues dhe problemet e komunikimit me lexuesin dhe kritikn pr
nj periudh t gjat, nxisin nevojn pr nj qasje m t gjer t krijimtaris s tij. Pr
t kuptuar rolin dhe vlerat e ktij shkrimtari, n zhvillimin e letrsis shqipe, nevojitet
q ta shohim at si pjes t s trs, t sistemit letrar si diakroni, por edhe n nj prerje
t gjer sinkronike me kohn e astit t krijimit t veprave t tij.
Pr t kuptuar vlern q ka vepra e Trebeshins dhe vendin q z ajo n trashgimin
letrare, sht e nevojshme t shikuarit e ktyre veprave si pjes e zhvillimit t
brendshm letrar. Kto rezultate mund t bhen t mundshme n saj t t parit t
produktit letrar t ktij shkrimtari, pasi t realizojm nj panoram diakronike t
zhvillimit t letrsis para ardhjes s tij n letrsin shqipe.
Ky lloj studimi krijon mundsin e t parit t veprave t Trebeshins si pjes e
zhvillimit t sistemit letrar, t prirjeve kryesore, por edhe si superuese t saj. Nj lloj
studimi i till ndihmon edhe n t kuptuarit e problemeve t receptimit, q vjen si
pasoj e ndryshimeve t horizontit t pritjes, q erdhi nga problemet q solli
mosfunksionimi i skems normale t komunikimit.
Pr t kuptuar m mir se vend z n zhvillimin e letrsis, vepra e Trebeshins, na
vjen n ndihm prerja diakronike, ndrsa pr t kuptuar se n raport sht kjo letrsi
me bashkkohsit e tij, bhet e nevojshme nj studim me prerje sinkronike. Nprmjet
ktij lloj studimi, jemi n gjendje t krahasojm vepra t njkohshme t Trebeshins
me veprat e shkrimtarve t tjer, n vitet 50-60, pr t kuptuar karakteristikat e
prbashkta q shfaqin, por dhe veantin e tij t dallueshme. N kohn kur
krijimtaria letrare shqipe zhvillohej nn kufizimin e realizmit socialist, veprat e
Trebeshins nuk jan pjes e tij.
Nprmjet t vshtruarit t romaneve t Trebeshins n diakronin e zhvillimit t ktij
lloji, si dhe n nj plan krahasimtar t gjer me veprat e shkruara n t njjtn koh
shkrimi, krijohet mundsia e nj studimi t thell t tyre dhe e prcaktimit t vlerave
t qensishme artistike.

1.1.

Fillesat e shkrimit t prozs shqipe

Letrsia shqipe, e shkruar deri n fillim t shekullit XX, ishte kryesisht n vargje. Tek
disa nga kto krijime, studiuesit kan gjetur elemente q flasin pr forma t
ndrmjetme t poezis drejt prozs.
Si paraprijs t romanit t mvonshm, mund t quajm disa lloje t ndrmjetme, si
jan: poemat tregimtare p.sh., Isufi dhe Zelihaja dhe Erveheja t Muhamed Kyykut
(ami), t cilat jan etiketuar edhe si romane n vargje apo novela n vargje.
Si nj zgjatim i poezis drejt prozs, mund t konsiderohen edhe disa poema t De
Rads, t cilat studiuesit e letrsis, jo rrall i kan vlersuar edhe si novela n vargje,
nxitur edhe nga emrtimi i vet autorit t tyre pr ndonjrn si romanx lirik, duke u
nisur gjithashtu nga veantia e vargut t De Rads, q sht nj varg i lir i shkruar
q nuk e njeh rimn1. N poemat e gjata t Naimit, Qerbelaja e Istori e Sknderbeut,
gjersia e trajtimit t situatave dhe ngjarjeve ngjan me strukturat rrfimore romaneske.

Sabri Hamiti, Poetika shqipe, 55, Tiran 2010, f. 57.

Veprat q prmendm, shfaqin diku nj subjekt t kristalizuar, e diku personazhe t

ndrtuar sipas strukturs romansore t zhvillimit, diku intriga sht e dukshme dhe e
mpreht e diku gjersia e prshkrimit, t bjn t besosh se shkrimtart kan dashur,
pa arritur ta bjn at, t kaprcejn kufijt e krijimeve n poezi, pr t shfrytzuar
gjersin e forms s prozs dhe zhanrit m t madh t tij, romanit n veanti. Poemat
tregimtare2 ose novelat n vargje3 jan nj form pr t treguar nevojn e nj forme
tjetr rrfimi m t gjer.
Para se t shfaqet romani n letrsin shqipe, si forma paraprijse e tij mund t
konsiderohen prozat publicistike e historike, q ishin t shumta para tij. Romani u
parapri edhe me shkrimin e disa formave t shkurtra artistike, si jan, tregimet dhe
novelat.
Si proza e par letrare e shkruar n shqip, konsiderohet Gjahu i malsorve (1884) i
Konstandin Kristoforidhit, i cili njihet n variantet e t dy dialekteve. Nse lihet
mnjan kjo vepr, proza romantike shqipe sht thellsisht didaktike, moralizuese,
ndaj shkrimtart krkojn forma te reja letrare, si dhe tematik t ndryshme.
Lvrimi i prozs s shkurtr sht gjithashtu shum i pakt, dhe nj pjes e madhe e
tyre jan shkruar jo n gjuhn shqipe4. Si lvrues i tregimit do t prmendet edhe M.
S. Gurra, i cili n vitin 1911 do t botoj librin Rrfenja me dy tregime: Vaska
Hyseni dhe Tolstoi, si dhe I riu harrakat.
Kto proza t shkurtra u pasuan me shpeshtin e botimin e llojit t novels q sht
kaq pran forms s romanit dhe nj sprov pr t arritur atje. Jo rastsisht, nse
novela5 u shkrua n vitet e para t shekullit t XX, menjher pas saj, ajo u pasua me
shkrimin e romanit.
Po ashtu, prozat e Mihal Gramenos patn nj rndsi shum t madhe n zhvillimin e
mtejshm t prozs shqipe. Kto veprza, si i quan Spasse, jan novela t
zgjatura, ndonse shkrimtari vet i quan romane. Me veprn e tij Oxhaku (1904-5)6
Grameno, bhet i pari q lvron llojin e novels n letrsin shqipe.
Lvrimi i novels prej disa shkrimtarve, pothuaj n t njjtn koh, flet pr krijimin e
nj tradite q respektohet dhe forcohet vazhdimisht. Kta shkrimtar njohin veprat e
njri-tjetrit dhe shfaqin shenja t nj vazhdimsie n tematik dhe n stile. Stuart E.
Mann-i shprehet pr nj ngjashmri mes novels Goca e Malcis (1912) t M. S.
Gurrs dhe Pushka e tradhtarit (1914) e A. Harapit, si dhe Nevruzit t Mehdi
Frashrit, botuar n vitin 1923. Pr ngjashmrin mes veprs s Mehdi Frashrit dhe
Harapit shkruan:
Ky subjekt, ashtu si Pushka e Tradhtarit e Harapit, sht shkruar n nj stil t gjall,
me prshkrime t zakoneve, folklorit, dhe shtjeve historike. Ktu si dhe tek Harapi,
uniteti i historis sht dmtuar nga mbivendosja dhe ngarkesa me incidente t vogla,
shum prej tyre irrelevant7.

Si i quan Jorgaqi tek Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran 1996, f. 159.
Historia e Letrsis Shqiptare, Akademia e Shkencave, Tiran 1983, f. 267.
4
N vitin 1884 Naim Frashri botoi tregimin e gjat Katr stint, dhe n vitin 1898 ajupi publikoi n
frngjisht tregimet Mysafirt dhe Historia e nj familjeje.
5
Po n vitin 1904 u botua novela I vogli Donat Argjendi i Papa Kristo Negovanit, ndrsa n vitin
1909 Mihal Grameno botoi Varri i pagzimit. N 1910- Gj. Kroja botoi Mirsia dhe ligsia, q sht
nj prpjekje pr roman, por i parealizuar; n vitin 1912 Milto Sotir Gurra shkroi Gocn e Malsis.
6
Novela Oxhaku i Mihal Gramenos u botua n Sofje, si suplement i Drits gjat viteve 1904-1905, m
pas ai do t shkruaj edhe novelat Varri i pagzimit, Rilindja e Shqipris, si dhe E puthura.
7
This tale like Harapis Traitors Gun, is in a lively style, liberally interlarded with descriptions of
Albanian customs, folklore, and historical matter. Here, as in the Harapi, the unity of the story is spoilt
3

1.1.1. Tradita e zhvillimit t romanit para Lufts s II Botrore

Shfaqja e vonshme e prozs n letrsin shqipe, pra, edhe romanit, krahasuar me
vende t tjera t Evrops, sht nj fenomen letrar ballkanik. Historia e romanit
shqiptar, ashtu si ajo e romanit ballkanik, sht relativisht e re8.
Duke studiuar traditn e zhvillimit t letrsis, arrijm n konkluzionin se, zhanri i
romanit rezulton me nj tradit t shkurtr dhe me nj lvrim modest. Vrejm se, n
periudhn para Lufts s II-t Botrore, nj numr i vogl shkrimtarsh shkruajn
romane. Shkrimtari Ndoc Nikaj9, q konsiderohet si romancieri i par shqiptar me 8
romanet e tij, eli fillesat e tradits s shkrimit t romanit shqiptar.
Ekzistonte nj tradit jo e pakt e shkrimit t romaneve n gjuh t huaj nga autor
shqiptar10. Kjo sht nj krijimtari q vlen t studiohet dhe vlersohet ekzistenca e
tyre n rrjedhn kronologjike. Meqense ishin vepra t shkruara dhe botuara jasht
vendit, pra, nj letrsi pa lexues, ndikimi i tyre n letrsin shqipe ishte shum i vogl
ose i pa prfillshm.
Romanet e Ndoc Nikajt karakterizoheshin prej tipareve t romanit historik dhe me nj
frym t theksuar didaktike. Tematika e romaneve t tij, ashtu si gjith letrsia e
rilindjes, ishte ajo atdhetare dhe fryma patriotike.
N romanin historik kemi paraqitjen e ngjarjeve n nj t tashme, q nnkupton
kohn, si kategori absolute t prezantimit. N kto vepra, historia subjektivizohet dhe
poetizohet n masa t ndryshme n shkrimtar t ndryshm, duke i prdorur fatet
historike dhe duke i prpunuar e shndrruar n fakte letrare, ndrsa gjuha historike, q
sht gjuh e dokumentit, e korrektsis n data dhe emra real, zvendsohet me nj
gjuh e cila prmban brenda vetes vrtetsin, por t nj lloji tjetr, t atij artistik.
N kto romane ndihet qllimi i shkrimtarit pr t treguar se si ndodhn ngjarjet n at
epok historike. Ndonjher, interesimi pr t paraqitur dhe ruajtur vrtetsin
historike ka ndikuar, jo rrall, n njfar naiviteti rrfimtar dhe n rnie t vlerave
artistike.
Te Nikaj, dhe m shum te Harapi, duket ndikimi i prozs historike n strukturn
tregimtare t romaneve. Kurse te Postoli, kjo dukuri ka qen m e siprfaqshme.11
Romanet e ktyre autorve jan nj produkt i procesit letrar q zhvillohet n Shqipri.
N to ndjehen shenja t qarta t krijimtaris gojore, si dhe tradits s shkruar shqipe.
Referenca nga folklori vihen re q n toposin e przgjedhjes s zhvillimit t ngjarjeve
e deri n gjuhn, e cila, shpesh duket se, m shum se e shkruar, sht pr tu dgjuar,
pra me shum elemente t ligjrimit t drejtprdrejt bisedor.

by overcrowding wth petty incidents, many of them irrelevant. Stuart E. Mann, Albanian literature An
Outline of Prose, Poetry, and drama, Bernard Quaritch, LTD, London 1955, p. 96.
8
Historia e romanit shqiptar, ashtu si ajo e romanit ballkanik, sht n prgjithsi relativisht e re. Duke
e par n kt aspekt, mund t konstatohet se, ashtu si romani shqiptar, dhe romani n letrsin
Ballkanike sht shfaqur n jetn e ktyre popujve pas fitores s pavarsis kombtare. Nasho Jorgaqi,
Estetika e fjals shqipe, Onufri , Tiran 1996, f. 160. T njjtn gj thekson edhe Gjovalin Kola n
Ndoc Nikaj burime e romanit shqiptar, Apollonia, Tiran 1997.
9
N. Nikaj. Marcja 1889, Shkodra e rrethueme ( pjesa e I-r dhe e II-t n vitin1913), Tivari i marrun
1915, Bukurusha 1918, Ulqini i marrun ( dor e dyt 1918), Lulet ne thes, 1918, Berbuqja 1920, Motra
pr vllan 1924.
10
N vitin 1872 Sami Frashri shkroi dhe romanin Dashuria e Talatit me Fitneten, n kt periudh
Francesk Anton Santori shkroi dy romane n italisht Bija e mallkueme dhe Ushtari arbresh, ndrsa
Pashko Vasa shkroi romanin Bardha e Temalit (1890) botuar n frngjisht.
11
Gjovalin Kola, Ndoc Nikaj dhe burimet e romanit shqip, Apollonia, Tiran 1997, 69

10

Pr gjuhn e Nikajt, e cila sht kaq pran asaj popullore, Ernest Koliqi shkruan: Me
sa pastri shprehjesh t fillme (simples), me sa begati thanjesh idiomatike, ku vlon
yndyra e mistershme e ligjrimit arbnuer, prshkruheshin nato romanxa oborre e
ardaqe shqiptare, pamje e ndodhina t vendit e t jets son s prditshme, ndiesina
e mbresa burrash e grash gjakut ton, amblsija qi rrethon votrat dhe drita qi mi
pullaze tona resh qielli i Shqipnis.12
Mnyra e ndrtimit t personazheve, karakterizimi i tyre, udhtimet e shpeshta
q ndrmarrin, t papriturat q shfaqen e ndryshojn krejtsisht situatn, rrmbimet,
rinjohjet nprmjet shenjave, t kujtojn rrfimet, prrallat, legjendat dhe baladat
popullore, por tashm t rifunksionalizuara n letrsin e shkruar. Jo m kot, Koliqi
kishte thn pr librin e Nikajt Land shqipe e derdhun n trajta shqipe.
Folklori vjen n kto romane n form implicite, por n disa raste shkrimtart i
drejtohen atij n mnyr t hapur, eksplicite, duke iu referuar drejtprdrejt me vargje
prej tij, gj q e bn veanrisht Postoli.
Nj element i dallueshm q ka pasur ndikim n romanet e ktyre shkrimtarve jan
librat fetar, ndikim i cili shfaqet n ligjrimin e personazheve, n lutjet e shumta, n
besimin dhe vlersimin e fryms kristiane.
Romanet e Nikajt, Harapit dhe Postolit, shprehin dhe nj frym t qart ndikuese nga
letrsia evropiane. Ky lloj ndikimi vjen si pasoj e prkthimeve t bra nga letrsia
botrore, si n rastin e Nikajt13, ose thjesht si ndikim nga leximet e romaneve t
letrsis botrore, si jan ato t Scott-it, t cilat dokumentohen edhe nga biograft e
ktyre shkrimtarve.14
Gj. Kola, shkon m tej, duke tentuar edhe gjetjen e kontaktit me kt shkrimtar. Nikaj
dhe Harapi duhet t jen njohur me veprat e Skott-it prmes prkthimeve italisht,
kurse Postoli i ka lexuar nga anglishtja gjat 14 vjetve t qndrimit t tij n SHBA (
1907-1921)15.
Ashtu si n romanet historike, krijimet e ktyre tre shkrimtarve, q datojn t jen
edhe romanet e para shqiptare, bjn nj grshetim t materialit real historik me at t
trilluar; personazhet reale ndrveprojn me personazhe t sajuara, lufta dhe dashuria
jan dy linja q ia ln vendin her njrs e her tjetrs, denduria e aventurave dhe
prioriteti i rrfimit t veprimit n raport me prshkrimin, t gjitha kto karakteristika
prcaktuese.
Kto vepra jan ndrtuar sipas domenit t romanit historik dhe n prcaktimin e
rryms letrare, ata jan romane t cilat i prkasin kryesisht shkolls romantike,
ndonse n t jan mbrujtur edhe elemente t poetiks sentimentaliste dhe deri diku
edhe asaj realiste.

12

Ernest Koliqi, Dy shkollat letrare shkodrane, Botoi Kisha e Shn Ndoit, Prishtin 1998, f. 17-18.
Marzia o ksctenimi n filles tvet, botuar n viti 1889 n shtypshkronjn e jezuitve. Kjo, n t
vrtet, m shum se nj prkthim, sht nj prshtatje e lir, ndaj ka pasur nga ata studiues, si R.
Qosja ose G. Luboteni, t cilt kt vepr e kan konsideruar si romanin e par t Nikajt. Koliqi,
gjithashtu, e quan tregimi i par n shqip q ka lexu duke iu referuar vetm nj pjes t Marcjas), m
pas thot Romancin e Dom Ndocit, e m tutje pas Marcja thot lexova romanet e tjer t Dom
Ndocit, duke konsideruar si t par Marcjen, (Dy shkollat letrare shkodrane, botoi Kisha e Shn
Ndoit, Prishtin 1998, f. 17).
14
Henrik Lacaj n Dom Ndoc Nikaj (1864-1951), Shnime mbi jetn dhe veprat, Buletini i Shkencave
Shoqrore, Nr. 1, Tiran 1963, f. 191.
15
Ndoc Nikaj dhe burimet e romanit shqip, Gjovalin Kola, f. 80. Po ky studiues shprehet se mund t
hiqen disa paralele mes romaneve t Aleksandro Manzoni-t (1785-1873) dhe Giavani Verga-s (18401922) me ato t Nikajt dhe Harapit. Ndrkoh q dihet, kryeveprn e tij T fejuarit (Manzoni, 1827) e
ka realizuar i nxitur nga Walter Skott-i.
13

11

N romanet e tij Postoli, ndrtonte situata shpesh melodramatike, konflikte

sentimentale, ndonse duhet vlersuar pr gjersin e pasqyrimit t konflikteve
sociale krah atyre politike. Ndrkaq idealizimi dhe skematizmi i disa temave t
shumtrajtuara n letrsin shqiptare jan t dukshme.16
N letrsin shqipe t dhjetvjearve t par t shekullit XX, krahas romantizmit, q
kishte ardhur dhe ishte shfaqur fuqishm, n kuadr t letrsis s Rilindjes
kombtare, shfaqen edhe nj ser drejtimesh t tjera letrare.
Letrsia shqipe e shkruar n fund t shekullit XIX dhe n fillim t XX, shfaq
ndryshime t dukshme n prirjen dhe n nivelin e saj. Shumica e shkrimtarve t
ksaj kohe do t mbshteten akoma n t kaluarn, n gojdhnn, n mitin, n
historin po, tani, kjo gjithnj e m rrall do t jet ajo e kaluara e largt, kurse nj
numr, m i vogl do t mbshteten, kryesisht, n aktualitetin historik dhe shoqror. E
kaluar dhe historia pr shkrimtart e ksaj prirje akoma mund t zbukurohen, por,
njkohsisht, edhe mund t komentohen me nj qndrim kritik17.
Prtej qllimsis s letrsis, si mnyr pr t nxitur ndjenja t caktuara ose pr t
lartsuar mite a koh t caktuara, n kt periudh shkruhet edhe nj letrsi, e cila nuk
sakrifikohet estetikisht.
Jan disa vepra t ajupit, Asdrenit, Fishts dhe Nolit t cilat, nprmjet ironis,
sarkazms dhe satirs arrijn t krijojn nj lloj kritike t panjohshme pr realitetin
deri ather n letrsin shqipe dhe dukuri t ndryshme t shoqris shqiptare.

1.1.2. Zhvillimi i prozs n vitet 30-44.

Pikrisht n kt koh, do t filloj t krijohet edhe nj lloj letrsie q si atribut t
vetin ka vlerat estetike, q e dallon dukshm veprn artistike nga do lloj forme tjetr
gazetareske, moralizuese dhe predikuese.
N dhjetvjeart e par t shekullit XX, letrsia shqipe dallohet prej nj larmie
prirjesh dhe formash t lvrimit letrar. Kjo lloj larmie, madje, vihet re jo vetm n
veprat e shkrimtarve t ndryshm, por edhe brenda letrsis s shkruar nga i njjti
shkrimtar.
Pr kt periudh, studiuesi Ali Xhiku do t shprehej: Homogjeniteti romantik i
letrsis filloi t cnohej, por pa u zvendsuar dot me nj a m shum dukuri t tjera
letrare. Prirjet klasiiste, simboliste dhe realiste nuk prbnin akoma rryma t
vrteta, ata shnonin vetm fillimet e dizintegrimit t romantizmit, q me gjas,
krijuan nj proces ndryshimesh q mund t cilsohet edhe si gjendje kalimi, si nj
kaprcyell18.
Ndrsa Qosja, duke prshkruar heterogjenitetin dhe shumsin e formave t shkrimit,
gjykoi pr kt periudh se: Thelbi i ksaj poetike, ndrkaq, sht romantik-realistsimbolist, me rast elementi romantik sht n trheqje t vazhdueshme, kurse
elementi protorealist, realist poetik, realist folklorik dhe simbolist- n ngritje e sipr.
Letrsia e ksaj periudh nuk sht as romantike, as realiste, as simboliste, n
kuptimin e plot t fjals19.

16

Kuteli v n dukje plqimin e ktyre veprave nga lexuesi shqiptar ose v n dukje sesi fytyrat e
idealizuara u prngjajn fort atyre maskave teatrale, ku mustaqet duken se jan t ngjitura, ku fustani
nuk sht e atij q e ka veshur, ku fjalt nuk jan t atij q i thot. Shnime letrare, Grand Prind, Tiran
2007, f. 488.
17
Rexhep Qosja, Shkrimtar dhe periudha, Akademia e Shkencave t Shqipris, Tiran 2005, f. 47.
18
Ali Xhiku, Duke lexuar letrsin e tradits, Dituria ,Tiran 2003, f. 50.
19
R. Qosja. Po aty f. 52.

12

Proza e vrtet artistike shqipe krijohet n shekullin e XX. Proza e shkruar nga Mithat
Frashri, Konica, Koliqi, Kuteli, Migjeni, krijojn nj tradit t pasur letrare, q arrin
t shfaq tipare t nj niveli t lart artistik.
Kta shkrimtar mbajn lidhje me traditn, duke vlersuar nivelin e lart artistik q
kishte arritur poezia, pr t lvruar nj prozs e cila tejkalon at dhe bhet estetikisht
edhe m e vlersueshme. Jo rastsisht kemi lvrimin e nj forme t ndrmjetme
letrare, prozs poetike, e cila grsheton tiparet e prozs dhe poezis.
Mithat Frashri prmbledhjen e tij Hi e Shpuz (Sofje, 1915) e strukturon n 15 proza
poetike, 11 novela dhe 6 kujtime. Konica, n t njjtn koh, gjithashtu, shkruan
proza poetike, Koliqi Pasqyrat e Narizit i konsideron poemtha n proz. Mithat
Frashri, ndonse nuk i shmanget qllimeve didaktike20, vlersohet pr frymn
meditative dhe aftsin pr t krijuar ndjesin e rrfimeve t thella, dhe veanrisht n
aftsin pr t krijuar prvijimin e karaktereve21, pr natyrshmrin e rrfimit pr
mnyrn e ndrtimit t strukturave kompozicionale.
Prozat poetike t M. Frashrit dhe t Konics do t dallonin nga gjith krijimet e
bashkkohsve pr kujdesin e puns me gjuhn dhe pr formn e mirmenduar. Pas
ktyre dy shkrimtarve, Koliqi do t fliste n mnyr t drejtprdrejt pr thematik
t re dhe shije t re q kish ardh tue u prhap ndr lexuesa22.
Prtej ktyre formave, q duken si ndrmjetse t kalimit t prioritetit nga poezia n
proz, kto shkrimtar arritn t zhvillojn e sintetizojn struktura tregimtare moderne
q do ta pasurojn letrsin me forma t reja, duke u konsideruar si krijuesit e prozs
moderne tregimtare".
Konica, nismtar i prozs moderne23 shqipe, solli me veprn e tij rrfimin e zhvilluar
nprmjet t ndodhurs reale. Ai lvroi nj sr llojesh t prozs t shkurtr dhe t
gjat.
Ky shkrimtar sht i dallueshm nga t tjert, edhe sepse i dha fund nj modeli
himnizues t kahershm n letrsin shqipe, pr t krijuar nj model tjetr, at kritik.
Ai paraqet realitetin shqiptar, e satirizon at, individualizon karakteret shoqrore, i
tipizon ata si karakterizuese t grupeve t caktuara, i sheh ato si pjes t mjedisit,
duke ravijzuar qart at n konkretsin e dukshme me nj stil realist.
Konica i bn nj vshtrim ironik realitetit t kohs, qoft duke u identifikuar me njrin
prej personazheve apo duke krijuar personazhe ide24.
N t gjitha variantet, pika referuese n modelimin krijues t ksaj proze trhiqet nga
pozicioni dhe perspektiva e narratorit n raport me funksionin e personazhit. Plugu n
tregimin Nj ambasad e Zulluve n Paris dhe Dr. Gjilpra n noveln Dr.
Gjilpra krkon rrnjt e drams s Mamurrasit, bhen personazhe autobiografike
me shenjn e kodit suprem kritik e kulturor, t cilt i shprehin idet e qarta n
realitetin ekzistues tipik shqiptar, shum her edhe n analogji me t.25

20

Stuart E. Mann, Albanian literature An Outline of Prose, Poetry, and drama, Bernard Quaritch,
LTD, London 1955, f. 54. Ai shkruan The stories have a didactic purpose..., Altogether a vivid
backclothes to the social historian of early twentieth-centery Albania.
21
Nasho Jorgaqi, Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran 1996, f. 53.
22
Ernest Koliqi, Shnim, Pasqyrat e Narizit, Shjzat, Rom 1963, f. 31.
23
Fan S. Noli e ka quajtur Konicn Krijuesi i prozs moderne shqipe, mjeshtri m i skalitur i
pozs. Gjithashtu, Sabri Hamiti e konsideron Konicn themelues t prozs si dhe t mendimit kritik
shqiptar.
24
Sali Bashota. Proza e filleve t modernitetit, Kosova Pen Center, Prishtin 2006, f. 239.
25
Sali Bashota, po aty, f. 207.

13

Koliqi, nprmjet lvrimit t tregimeve dhe novelave, sjell n letrsin shqipe nj lloj
shkrimi q sa ka lidhje me traditn, me etnosin, aq sht nj model krejt i ri, i nj
diskursi krejtsisht t veant, e t panjohshm, deri ather n letrat shqipe.
Veantia e tij u vu re menjher nga bashkkohsit e tij26, por edhe nga
studiuesit e mvonshm27, veanrisht ata pas viteve 90, t cilt n hullin e
modernizmit shohin n veprn e tij tipare t simbolizmit si tek Pasqyrat e Narizit,
madje edhe t neorealizmit28 n romanin e mvonshm t shkruar pre tij Shija e
buks mbrume (1960), ndonse kjo vepr konsiderohet vepr e pasuksesshme29.
Rrfenjat dhe novelat e Kutelit, ndr t tjera, prvijojn tregimin e shartuar popullor
apo legjendn e dgjuar prbrenda nj hapsire reale, eterne dhe biblike. Etnofolklori
dhe shkrimet e shenjta jan burime konstante t frymzimit t rrfimeve t tij. Kuteli,
duke shfrytzuar etnofolklorin dhe nprmjet talentit t tij, arriti t krijoj nj rrfim
t gjall, trheqs e njkohsisht estetikisht shum t vlersueshm. Ai lvroi formn
e tregimit dhe t novels, por ai tentoi edhe romanin nprmjet N nj cep t Iliris
s poshtme, q mbeti nj projekt i pakryer prej tij. Proza e Kutelit, e etiketuar si
realiste deri n vitet 90, shikohet nga studiuesit, n dy dhjetvjeart e fundit, si
variacion i prozs moderne30, duke u nisur edhe nga shprehja e Camajt si shkrimtar
q nuk i prket asnj rryme letrare plotsisht.
N shumsin e formave dhe drejtimeve letrare, t lvruara nga shkrimtart n
gjysmn e par t shekullit XX, vrehet edhe heterogjenitet i madh i forms s prozs.
N dhjetvjeart e par t shekullit, pas shkrimit t romanit historik dhe romantik, do
t kemi dhe shkrimin e romaneve me tema sociale dhe filozofike, si rezultojn
romanet nga Sterio Spasse, Haki Skrmilli e Mustafa Grblleshi.
N kto romane shfaqet dukshm sentimentalizmi, q, sipas studiuesve, u shfaq si
nevoj q kishte proza n prgjithsi e romani n veanti pr tu afruar me jetn e
gjall31. Pavarsisht prpjekjeve pr t prfshir n to realitete t gjra jetsore, ato
prfundojn n vepra, ku disfata dhe utopia, ia ln vendin njra-tjetrs, duke
ngurtsuar skemat e narracionit. Disfatizmi, i shfaqur fuqishm n romanin Pse t
Spasses, bri q studiuesit Vangjel Koa ta etiketonte at si roman i mohimit, ku
fryn nj er mbytse pesimiste32, ndrsa Mitrush Kuteli protagonistin e ktij romani
e vlersonme morb jo shqiptar, t mbyllur n nj kull filozofie me mendimet e
dyshimet e tija33

26
C. A. Chekrezi e quan librin e Koliqit Hija e maleve, q me daljen e tij n vitin 1929, libr sui
generis, n Ora, 22. 1. 1929. K. Gurakuqi e konsideron kt prmbledhje: si e para vepr shqipe e
ktij lloji, Vangjel Koa shprehet se Koliqit: I prket nderi i krijimit t novels shqiptare.
27
Stuart E. Mann n Albanian literature An Outline of Prose, Poetry, and drama, Bernard Quaritch,
LTD, London 1955, shkruan: Writing in the normalized literary language of Scutari his pose is racy,
vivid, and well constructed and he succeeds, moreover, in maintaining the readers interest in an
atmosphere of suspense, f. 51.
28
Blerina Suta, Pamje t modernitetit n letrsin shqipe, Onufri, Tiran 2004, f. 75.
29
Nse misioni i letrsis q shkroi Koliqi n vitet 30 ishte krijimi i nj letrsie t re, misioni i
letrsis s shkruar n mrgim sht letrsia me mision jasht letrar. T tilla jan Kangjellet e
rilindjes, Symfonia e shqipeve, Shija e buks s mbrume, Quatror etj. Ernest Koliqi,
Shkrimtar i ekzilit, Dhurata Shehri.
30

Kujtim M. Shala, Elipsa, Gjon Buzuku, Prishtin 2007, f. 165.

Nasho Jorgaqi, Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran 1996, f. 161.
32
Vangjel Koa, Romanci i mohimit, Illyria, 1935, nr. 26.
33
Mitrush Kuteli, Shnime letrare, Grand Prind, Tiran 2007, f. 490.
31

14

N kt periudh shkruhen edhe nj sr novelash dhe romanesh, t cilat vazhdojn

traditn e romaneve t para t lvrimit t shqipes34. Veprat e Mehdi Frashrit, Milo
Duit, Llambi Dardhs etj, prtej vlers s lvrimit t llojeve t prozs dhe pasurimit
t fondit t ktij zhanri me sa m shum libra, nuk solln ndonj tematik t re apo
ndonj kaprcim stilistik.
Ksaj periudhe kohe do ti prkasin edhe prozat e Migjenit, t cilat jan t reja n
form artistike dhe n tematik; dikush madje, pr kto risi, e quan veprn e tij si nj
parodi ndaj modelit tradicional35. Proza e tij, shum e gjall, paraqet temperamentin
e tij lirik dhe polemik n t njjtn koh36, kjo ardhur edhe nga forma specifike
formale q kan krijimet e tij37. Prpjekjet e pasuksesshme, pr etiketimin e prozs s
tij n nj drejtim letrar, q vjen si pasoj e ndryshimeve q shfaq rrfimi nga proza e
shkurtr n at t gjat, ose edhe ndrmjet ktyre t fundit mes tyre38, kan krijuar
konfuzitet dhe kundrshti mes tyre.
Q n vitin 1944, Qemal Draini shkruan se e ka t pamundur t prcaktoj Migjenin
n rrymn e nj shkolle o nj lloji t prcaktuem39. Kjo vshtirsi prcaktimi n nj
drejtim dhe kjo aftsi e shkrimtarit pr t krijuar vepra q qndrojn mes disa kufijsh
t llojeve letrare, jan tregues t nj lloj liberalizmi q i lejon vetes ky shkrimtar n
przgjedhjen e forms me t ciln vendos t shprehet, si dhe nj tregues i nj lloj
moderniteti, q lind si heterogjenitet dhe thyerje kufijsh.
N mes t viteve 30, me botimin e revists Bota e re, vrehet nj lloj letrsie, e cila
tenton t jet paraqitje kritike e bots reale dhe nj pasqyrim i ktij realiteti t
prapambetur q duhej ndryshuar. Ndr kto shkrimtar do t prmendim A. Varfi, N.
Bulka, Dh. Shuteriqi, A. ai etj. Ktyre shkrimtarve studiuesi M. Gurakuqi u njeh
nj kontribut t mueshm pr zhvillimin e mtejshm t realizmit40, Qosja flet pr
realizm social41 t ktyre shkrimtarve, q pr t, vazhdon edhe n periudhn e
paslufts, deri n vitet 60.

34

Stuart S. Mann, Novel-writing between the two World Wars not unnaturally continued the tradition
of Postoli, with its strong emphasis on nationalism, and that of Harapi, with its interested rooted in
Albanias past. Some writers have not avoided pedantry of nationalism publicity, f. 95.
35
Blerina Suta, f. 151
36
Giuseppe Schiro Junior, Storia della Letteratura Albanese, Nuova Accademia Editrice, Varese 1959,
f. 245. Letica sociale del Migjeni si basa sul principo unversale secondo il quale la miseria non vuel
piet, ma rivendica solo diritti: perch la piet figlia bastarda di astudi padri. La sua prosa molto
vivace conferma il suo temperamento lirico e polemico ad un tempo.
37
Prozat e shkurtra u botuan n gazeta t ndryshme me emrtimin novelza, ndrsa studiues t
ndryshm i quajn dikush skica, dikush tregime, dikush tregime t shkurtra, madje ndonj edhe proza
poetike ose proz epistolare. (Arshi Pipa).
38
Ashi Pipa dallon prozat me subjekt (Zoti t dhasht, Moll e ndalueme, Gogoli, N kish) dhe prozat
subjektive (Sokrat i vuejtun ose derr i knaqun, Ose Ose, Tragjedi ose komedi), ( Arshi Pipa,
Historija e dhimshme e shpitit t ri, Kritika , 1944, f. 159. Gjithashtu, B. Suta shkruan pr kt
dallim: Tek Alternativat ose dilemat filozofie (Sokrat i vuejtun ose derr i knaqun, Ose Ose, Tragjedi
ose komedi, proza t botuara n shtypin e 1934-s, karakteri i pazakont ndaj modeleve letrare
shqiptare shfaqet, s pari, n stilin e ngjeshur, ku struktura narrative realizohet nprmjet elementve
strukturor t gjinis s drams, duke prcjell tensionin moral dhe ekzistencial t shkrimtarit prball
shtjeve themelore t ekzistencs intelektuale. Pamje t modernitetit n letrsin shqipe, Onufri,
Tiran 2004, f. 123.
39
Qemal Draini, Vepra poetike e Migjenit, Fryma (E prmuajshme letrare, kulturore) nr. 3 dhe nr. 4,
1944.
40
M. Gurakuqi, Autor dhe probleme t letrsis shqipe t viteve 30, Tiran 1966, f. 13.
41
Rexhep Qosja, Shkrimtar dhe periudha, Akademia e Shkencave t Shqipris, Tiran 2005, f. 47.

15

Nse shkrimtart e Rilindjes Kombtare, kishin qen t prir ta angazhonin letrsin e

tyre, pr t qen n shrbim t shtjeve kombtare dhe krijimit t shtetit, kta
shkrimtar e angazhuan letrsin e tyre drejt nj ndryshimi tjetr social.
Ata formuluan dhe prpunuan pr her t par mendimin realist n letrsin shqipe.
Shkrimtarin e tyre letrare ata u prpoqn, dhe krkuan edhe prej t tjerve, ta
lidhnin edhe me veprimtarin shoqrore e politike, duke u br, kshtu, brthamza e
nj lvizje letrare apo e nj lloj avangarde fillestare, por q nuk u shndrrua as n
avangard dhe as n lvizje letrare42: shkruan Kuuku.
N mes t shkrimtarve t brezit t viteve 30, term i prdorur shpesh n studimet
letrare, prfshihej edhe Migjeni, por studimet e pas viteve 90 tregojn se kjo
prfshirje sht m shum se organike, e krkuar. Pikrisht n krijimet letrare t
ktyre viteve, mendohet se gjendet faza e par e asaj letrsie q do t zhvillohet m
shum si vazhdimsi, pas Lufts s II Botrore. Nse kjo prirje, prcaktohej kryesisht
nprmjet prozave t shkurtra, si ishte tregimi, skica apo fejtoni, vazhdimsia e saj
pas lufts do t oj drejt lvrimit t llojeve t gjata t prozs.
Letrsia e para 44-s kishte krijuar nj terren diskutimesh dhe polemikash mjaft
frytdhnse dhe krkuese ndaj prodhimit letrar, ka vihet re n shumsin e revistave
letrare, q krijuan nj vetdije t mirfillt artistike.
Prandaj, letrsia moderne shqipe, q n nism, shqipton krkesn e krijimit t
letrsis si vler m vete, pa marr parasysh qllimin. N ann tjetr, edhe qllimi
tani pretendon t arrihet nprmjet fryms kritike e jo himnizuese, dhe brenda
prbrenda shoqris shqiptare dhe shpirtit t kombit43: shkruan Hamiti duke ju
referuar krijimtaris letrar dhe kritiks s asaj kohe.
Kjo prodhimtari letrare, shfaqet si nj shumllojshmrie e madhe formash dhe nj
begati stilesh letrare individuale, si dhe heterogjenitet mnyrash, kndvshtrimesh t
veprave letrare, duke uar n at q shum studiues e quajn polifoni letrare.
N kt tradit letrare, heterogjene n prgjithsi, dhe proza, e veanrisht romani,
kishte krijuar nj fizionomi shumformshe. N shfaqjen e nj shumsie metodash e
prirjesh letrare nuk duhet t shohim kurrsesi negativizm apo kaos, por nj
heterogjenitet formash t ndryshme letrare, q oi n pasurimin me forma letrare t
tradits shqipe.
Modernizmi, q shfaqet pikrisht si heterogjenitet formash n vende t ndryshme,
edhe n letrsin shqipe vjen si i till. e shfaqur qoft si trashgimi e simbolizmit
(Asdreni, Poradeci), qoft si realizm me frym kritike (ajupi, Noli), qoft n trajt
neoklasiciste (Fishta, Mjeda, Haxhiademi) apo n trajta t papara t modernitetit n
proz si te (Koliqi, Migjeni, Kuteli). Letrsia e hershme moderne shqipe, q zotron
gjysmn e par t shekullit XX, ka dy karakteristika themelore: krijimin e trajtave e t
strukturave t reja letrare dhe krijimin e vetdijes (ndrgjegjes) q letrsia sht nj
krijimi i veant estetik, pa marr parasysh qllimet.44

42

Bashkim Kuuku, Periudha e realizmit dhe e modernitetit bashkkohor, Studime albanologjike, XIII,
2008, f. 196.
43
Sabri Hamiti, Letrsia moderne, Vepra letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2002, f. 10
44
Sabri Hamiti, Letrsia moderne, Vepra letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2002, f. 10

16

1.2.1. Ardhja e letrsis s realizmit socialist n letrsin shqipe

Vitet e para t paslufts karakterizohen nga nj entuziazm dhe besim i madh pr
ndryshime pozitive n gjitha fushat e jets dhe, gjithashtu, edhe n fushn e letrsis.
N dy-tre vitet e para vihet re gjallimi i nj letrsie q ishte pr vazhdimin dhe
respektimin e tradits m t mir - linja liberale - si dhe nj linj tjetr, ajo dogmatike
dhe ideologjike, e cila synon mohimin total t tradits dhe krijimin e nj letrsie n
prputhje me direktivat jo letrare, si ishin imperativt politike t pushtetit t sapo
vendosur. Pr nj periudh t shkurtr, t dyja linjat bashkjetuan, ka duket edhe n
pjesmarrjen n Lidhjen e Shkrimtarve t krijuar n tetor t vitit 1945, nga
shkrimtarve t prkatsive t ndryshme politike dhe fetare45.
Pas nj periudhe t shkurtr kohezioni dhe prplasjeje t heshtur, konceptet pr nj
bashkjetes t tradits me metodn e re marrin nj goditje t fuqishme46, duke
nxjerr n pah agresivitetin pr angazhimin n nj drejtimit t ri letrar dhe pr nj
seleksionim prjashtues t tradits dhe t atyre q kishin shkruar para 44-s.
Revists Bota e re, ia zuri vendin revista Literatura jon, e cila do t shpall hapur, q
n numrin e saj t par, qndrimin e saj ndaj tradits.
Si n gjith sektort, ashtu edhe n lmin letrar, ne kemi trashgime nga e vjetra, t
cilat gjat rrugs son pr nj literatur t re, me t vrtet popullore, duhen
mposhtur.
T paplqyeshm u shpalln poet dhe prozator t njohur; u mohua Konica e Kuteli,
t cilt kishin krijuar modele t jashtzakonshme n proz, u kritikua e u tentua t
zhvlersohej edhe Lasgushi e Fishta n fushn e poezis, e shum t tjer, duke
krkuar t fillohej gjithka nga hii ose, m sakt, duke transportuar nj model t ri
nga jasht.
N mnyr krejt paradoksale, shkrimtart e tradits, ata q e kuptonin vrtet
specifikn e letrsis akuzohen si armiq t popullit. Ata nguln kmb, thuhej n
tekstin Historia e Letrsis s Realizmit Socialist n vitin 1975, q letrsia t rrinte
larg politiks dhe t mos merrte pjes n prpjekjet e gjith vendit pr ndrtimin e nj
Shqiprie t re. Veprimtarin e tyre armiqsore, kto letrar u prpoqn ta mbulonin
me teorin reaksionare t artit por art. N kt rast teksti i Historis s letrsis
prmende pohimet e Selauhydin Totos sipas t cilit: Koht e fundit ka filluar t
bhet fjal se arti duhet t ket qllime edukative, politike etj. Mua m duket se nj
pikpamje e till sht e gabuar, se ather n vend t artit do t kemi moral, histori,
politik, por jo art t vrtet47.
Si prmendm m lart, tradita e shkrimit t romanit n letrsin shqipe para 44-s
nuk ishte shum e zhvilluar. Modelet q afronte Konica, ndonse nuk e prfundoi Dr.
Gjilprn, dhe Kuteli me tregimet e novelat e tij, ndonse nuk botoi ndonj roman,
mund t kishin qen nj rrugtim pr m tutje.

45

N tetor t vitit 1945 u krijua Lidhja e Shkrimtarve t Shqipris, ku merrnin pjes shkrimtar t
till intelektuale si Sejfulla Malshova, Imzot Vinens Prendushi, Aleksandr Xhuvani, Kostaq Cipa,
At Benedikt Dema, Ymer Dishnica, Sknder Luarasi, Shefqet Musaraj, Ali Asllani, Lasgush Poradeci,
Sterjo Spasse, Behar Shtylla, Nonda Bulku, Dhimitr Pasko, Dhimitr Shuteriqi, Et-hem Haxhiademi,
Vedat Kokona dhe Andrea Varfi, sipas Bota e re, Tiran 1945, nr. 4, f. 50-52.
46
N shkurt t vitit 1947 n Plenumin e V t KQ t PKSH u godit figura e Sejfulla Malshovs, kryetar
i Lidhjes s Shkrimtarve, i cili ishte pr bashkekzistencn n letrsi t brezave, rrymave, stileve t
ndryshme. Po n kt koh, pas 8 numrash, u ndrpre botimi i revists Bota e re.
47
Historia e Letrsis Shqiptare t Realizmit Socialist, Akademia e Shkencave t RPSH, Tiran 1975, f.
54 -55

17

N lidhje me kt periudh kohe Trebeshina do t shkruante: Fill mbas mbarimit t

Lufts s II-t Botrore u duk sikur komunistt kishin gjetur nj gom t uditshme q,
sipas vullnetit dhe dshirave t tyre, fshinte nga historia dhe gjeografia n mnyr
magjike t gjith autort shqiptar dhe veprat e tyre. Shkolla letrare e jugut
megjithse e kishte t gjall dhe jo t moshuar q t dy prfaqsuesit e saj Poradecin
dhe Kutelin, tashti sikur nuk ishte n jet dhe sikur nuk kishte qen kurr ndonjher.
N jetn letrare shqiptare mbeti e vetme dhe e gjithfuqishme shkolla e realizmit
socialist.
E till ishte gjendja kur un u ktheva n Shqipri nga jasht n 25 qershor 195048.
N letrsin shqipe t paslufts u krkua t shkruhej nj tip letrsie e re, ndonse jo q
n fillim, si prmendm m lart, e cila n letrsin sovjetike ishte organizuar dhe
etiketuar nn emrtimin realizm socialist49 me themelues t metods Maksim Gorkin
dhe me teoricien kryesor A. A. Zhdanov.
N periudhn pas 44-s romani, nn nj ndikim t thell t letrsis ruse, e cila kishte
nj letrsi shum t zhvilluar realiste, mund t thuash se mori nj hov t dukshm pr
sa i prket ans sasiore t botimit t nj numri t konsiderueshm romanesh, por edhe
nj prpjekje, jo shum produktive, pr t krijuar vepra sipas modeleve m t njohura
t kohs.
Romani rus ishte kryesisht realist, ndaj, si model, ai reflektoi n przgjedhjen e
metods krijuese edhe te shkrimtart e letrsis shqipe. N kt periudh u prkthyen
romanet m t njohura t letrsis sovjetike, por edhe nj sr kryeveprash t letrsis
s shekullit t XIX-t; letrsi e cila interpretohej kryesisht nn dritn e shkolls
sociologjike e q i prkisnin drejtimit realist n m t shumtn e rasteve.
Prve romaneve t prkthyera, ata q studionin n Bashkimin Sovjetik, por edhe nga
prkthimet e bra npr revistat letrare-artistike t kohs, veanrisht n revistn
Literatura jon, q u b Letrsia jon, e m von Nntori, shkrimtart dhe lexuesit u
vun n kontakt me shkolln realiste ruse dhe me krkesat estetike dhe ideore t saj,
madje, me kalimin e kohs, me nj lloj reformacioni t realizmit, i cili rolin ndikues
n ndryshimin pozitiv t shoqris e kthyen n domosdoshmrin e shndrrimit t
letrsis n nj angazhim pr prmbysjen e bots s vjetr dhe krijimin e nj bote t
re, ku idealet humaniste pr drejtsi kthehen n ideale t padiskutueshme komuniste.
N letrsin sovjetike vlersoheshin dhe merreshin si pararendse t realizmit
socialist, veprat e realizmit t shekullit XIX n Evropn perndimore. Fadajev
shkruante: N kt periudh realizma borgjeze sht m e natyrshme, m e lir dhe
m e pasur nga forma. N mes t shkrimtarve t Europs s Perndimit dhe t
Ameriks sht zor t gjesh shkrimtar q t ken nj form m t lir letrare se sa
forma e Balzac-ut, q t ken nj form m t punuar dhe njkohsisht m t gjer se

48
Kasm Trebeshina, Skic pr historin e letrsis, Mendime t censuruara, Rilindja, 25-27 dhjetor,
Tiran, 1996, f. 9.
49
Metoda e realizms socialiste karakterizohet nga tendenca artistike q rreh t krijoj karaktere
socialiste n baz t raporteve socialiste. Kjo metod bazohet n unitetin e kuptimit realist dhe
romantik t jets (pr sa i prket thellsis s analizs dhe gjersis s perspektivs). Ajo ka si problem
edukatn socialiste t njeriut, dhe tipari karakteristik i saj sht ndrgjegjja e detyrave q duhet t ket
arti kundrejt popullit dhe partis. Kto tipare mund t realizohen, pse realizma socialiste pshtetet mbi
njerin e emancipuar, i cili e ka rrugn hapur pr nj villim t ri dhe pr krijimin e nj kulture
nacionaliste nga forma, socialiste nga prmbajtja dhe universale nga rndsia e saj. I Timofejev,
Realizma socialiste, Karakteristikat formale t veanta t metods s realizms socialiste, Literatura
jon, Organi i Lidhjes s Shkrimtarve t Shqipris, Tiran, prill 46, nr. 2, f. 14.

18

sa ajo e Dickens-it, dhe habitet njeriu me lehtsin dhe karakterin e natyrshm t

forms s Mark Twain-it50.
Gjithashtu, edhe Gorki monte shum letrsin e realizmit, veanrisht veprat e
shkrimtarve Stendal, Balzach dhe Floubert. Gjithnj aty flet pr vlern e madhe q
kan prshkrimet e shoqris borgjese t realistve frng, ingliz, dhe rust shekullit
t XIX. Po, duke e muar kontributin e realizms kritike q hedh drit mbi t metat e
shoqris borgese, Gorki nuk e pranon kt pr shoqrin socialiste, e cila do nj art
q t ndihmoj pr t ngritur nj jet t re51.
Gjithsesi, ata, duke u nisur nga fakti se kto shkrimtar jetuan n nj rend ndryshe nga
ai pr t cilin ata ishin t angazhuar, shohin edhe dobsi n veprat e tyre. Veanrisht
ata kritikoheshin pr paaftsin pr t krijuar heronj pozitiv, t kulluar, heroin e
vrtet, at q sht i aft t bhet forca shtytse e historis, e forca prmbysse52.
Ithtart e realizmit socialist, Fadajev, Zhdanov dhe Gorki, jo vetm e rivlersojn
letrsin realiste, madje, krkojn ta paraqesin at si nj vazhdim t tradits m t
mir realiste.
Ajo sht trashgimtarja legjitime jo vetm e letrsis ruse, po edhe e letrsis
klasike t Europs s perndimit e letrsis klasike universale. Po ajo nuk sht vetm
nj vazhdim, ajo sht fillimi i letrsis s re t bots s re53.
Ndrsa Gorki, n Kongresin e I-r t shkrimtarve sovjetik m 1934-n, krkon
vlersimin dhe modifikimin e realizmit kritik. Duhet t kuptojm se realizma kritike
lindi si nj krijim individual i njeriut, i cili duke qen i huaj n luft n jet dhe pazoti
t gjej vendin e tij n t, dhe ve ksaj, duke par veten n teatr dhe pa nj
perspektiv, konkludoi se e tr jeta njerzore dhe zhvillimi historik nuk e kish asnj
qllim. Ne nuk kemi qllim q t nnmojm punn e madhe t realizms kritike, ne
mojm realizimet e saj n vet artin e t shkruarit. Po duhet t harrojm se ky
realizm mund t na ndihmoj neve pr t kuptuar t metat e s shkuars, q kshtu ne
t luftojm m mir kundr tyre dhe ti kaprcejm54.
Pr t shprehur dallimin q kishte realizmi i tradits me realizmin socialist, Gorki dhe
Zhdanovi shpikn nj term t ri q quhet romantizm revolucionar. Ata besojn se
romantizmi dhe realizmi nuk jan dy metoda t bashkuara mekanikisht, por jan pjes
prbrse t pandara t realizmit socialist 55.

50

A. Fadajev, Problemet e Realizms Socialiste, Literatura jon, Organ i Lidhjes s Shkrimtarve,

nntor 1947, nr. 9, f. 6
51
Cituar sipas Aleksandr Aleksandrof, Gorki dhe realizma socialiste, Literatura jon, Organi i Lidhjes
s Shkrimtarve t Shqipris, maj-qershor 1947, nr. 3-4, f. 40.
52
A. Fadajev n nj artikull pr Realizmin Socialist shkruan pasi e ka vlersuar realizmin edhe pr
mangsit e tij: Po realizma e vjetr e Evrops s perndimit kishte dhe dobsit e saj. Dobsia e saj
m e madhe ka qen fakti se, prve shkrimtarve q prmendm nuk mund t gjesh pothuajse asnj q
t jet prpjekur t tregoj heroin pozitiv po dhe shkrimtart q prmendm prfaqsonjsit e parimit
progresiv, prfaqsonjsit e idealeve pozitive ishin njerz q n realitet nuk mund t ti mbronin kto
parime dhe ideale.
53
Fadajev. A, Problemet e Realizms Socialiste, Literatura jon, Organi i Lidhjes s Shkrimtarve t
Shqipris, nntor 1947, nr. 9, f. 9.
54
Aleksandr Aleksandrof, Gorki dhe realizma socialiste, Literatura jon, Organi i Lidhjes s
Shkrimtarve t Shqipris, maj-qershor 1947, nr. 3-4, f. 42.
55
Gorki flet pr dy rryma t romantizmit: pr romantizmin pasiv q prpiqet ose ta pajtoj njerin me
realitetin rreth ktij, duke e zbukuruar kt realitet ose duke e kputur nga ky realitet drejt
introspeksionit drejt mendimeve t mistereve t prjetshme t jets,t dashuris, t vdekjes mistere q
nuk zgjidhen me arsyetimin po me an t shkencs dhe romantizm aktiv q prpiqet ta forcoj njerin,
t marr prsipr detyrat e jets, ta grer at n kryengritje kundr realitetit dhe do form shtypjeje.

19

Romantizmi, pr t ciln flasin, nuk sht ai i periudhs s par t shekullit XIX, por
sht nj tip q ngatrrohet me frymn heroike, me entuziazmin pr t prmbysur dhe
ndryshuar rendin, n at entuziazmin pr nj bot utopike, q ishte nj ndrr q po
bhej realitet.
Gorki, si teoricien i realizmit socialist, mendonte se Letrsia duhet t bazohej n
krirjen e realizms dhe romantizms revolucionare. Kjo shkrirje, sipas tij, e dallon
nga realizmi kritik i shekullit t XIX. Realizma socialiste quhej nga Balzaku dhe
nga realizma klasike e shekullit t XIX, shkruante Gorki nga orientimi i tij drejt s
ardhmes. Realizma e s shkuars nuk ka pasur t ardhme edhe nuk e dinte kt.
Realizma jon ka nj t ardhme t garantuar56.
N ndikimin e ktyre pikpamjeve, edhe Sejfulla Malshova shkruante n revistn
Bota e re, n numrin e saj t par n vitin 45, se letrsia shqipe e paslufts duhet t
prshkohej nga realizmi revolucionar dhe Romantizma q hyn dhe bhet pjes
integrale n realizm57.
Zhdanovi i krkon shkrimtarve dhe kritikve ta shohin letrsin si nj mision, ti
japim asaj nj rol aktiv n formimin e ndrgjegjes shoqrore, krkon q vepra letrare
t ket cilsi t larta ideologjike dhe artistike, shkrimtart t jen inxhinier t
shpirtrave dhe shkrimtari duhet ta armatos popullim me ideologji. Letrsia nuk
shikohet si nj produkt i lir krijues i individit, por nj shtje kombtare dhe shtje
e popullit, duke e konsideruar at si nj produkt t thjesht kolektiv, si dhe duke i
veshur asaj rolin e superstrukturs ideologjike58. Zhdanovi mendonte se shkrimtart
nuk mund t jen apolitik, ai shprehet pr domosdoshmrin e nj letrsie
tendencioze.
N emr t parimeve krejt jashtletrare, n vitet 50 u kodifikua nj metod e vetme
krijuese, duke pasur pr baz literaturn, si prodhuese t moralit e ideologjis dhe, n
vete, prher tharmin e ndrrimeve shoqrore, n kt vshtrim, socrealizmi nuk
mbeti n nivel t metods letrare, por u kthye n institucion social e politik, do t
thot n metod pr t sunduar59.
Ata fillojn t vn klishe dhe t prcaktojn forma t cilat prsriten vazhdimisht,
duke humbur do lloj interesi dhe duke humbur diversiteti i stileve dhe
kndvshtrimeve.
Ndrsa Fadajevi shkruante: Kur shkrimtart, me gjith ndryshimet e individualitetit,
gjejn disa element t prbashkt, ather formohet prirje artistike n letrsin
sovjetike, prirje q kan t bjn me formn. Kto diversitete jan gjra t natyrshme;
realizmi socialist supozon diversitetin e forms.60 Shkrimtart dhe kritikt shqiptar
tregoheshin m t ngurt dhe prjashtues, ndaj diversitetit, se dhe vet msuesit e tyre,
duke u br dhe imitues t kqij.
Nn prirjet-direktiv t kritikve rus, shkrimtart edhe kritikt tan t artit shkojn
edhe m tutje, flasin pr art militant, pr art mobilizues, pr letrsi politike deri n
palc61.

56

Sipas Aleksandr Aleksandrof, Gorki dhe realizma socialiste, Literatura jon, Organi i Lidhjes s
Shkrimtarve t Shqipris, Maj-Qershor 1947, nr. 3-4, f. 49.
57
Lame Kodra, Roli i kulturs n Shqiprin e sotme , Bota e re, nr. 1, 1945, f. 14.
58
Cituar sipas V. V. Ermillov, Disa shtje t teoris s realizmit socialist n dritn e veprave t shokut
Stalin, Letrsia jon, Janar 52, nr 10, f. 69
59
Sabri Hamiti, Letrsia bashkkohore, Vepra 9, Faik Konica, Prishtin 2002, f. 554.
60
A. Fadajev, Puna e shkrimtarit, Letrsia jon, e prmuajshme letrare-kritike, Organi i Lidhjes s
Shkrimtarve t Shqipris, Korrik 51, nr. 7, f. 70.
61
Fatmir Gjata, Zhdanovi dhe letrsia, Letrsia jon, e prmuajshme letrare-kritike, Organi i Lidhjes s
Shkrimtarve t Shqipris, Shtator 51, nr. 9, f. 57.

20

Meqense, figura t shquara t letrsis sovjetike si Gorki vlersonin dhe u krkonin

shkrimtarve t njihnin letrsin klasike; ta vlersonin dhe ta shqyrtonin at, duke
theksuar se, klasikt e kan fituar t drejtn pr pavdekshmri me ann e puns pa
interes, me krkime t s vrtets,62 kjo bri q edhe n vendet e lindjes dhe n
Shqipri t lejohej prkthimi dhe qarkullimi i prfaqsuesve kryesor t realizmit
francez, anglez dhe rus.
Ndr ata q quanin klasik, ishte pa diskutim Tolstoi, i cili u kthye n nj model pr
shum shkrimtar t letrsis s pas Lufts s II Botrore, duke vlersuar tek ai,
veanrisht vrtetsin e dhnies s jets ruse.
Romanet e shkruara pas lufts, n prpjekjen pr t trajtuar sa me m shum realitet
jetn, pr t prshkruar situata sa m konkrete dhe jetsore, u karakterizuan edhe nga
nj preferenc e marrjes s subjekteve, n disa raste, nga ngjarje t vrteta. Kjo, duke
marr shkas edhe nga Tolstoi, i cili n Lufta dhe paqja prshkruan luftn reale rusefranceze, apo edhe nga vepra e Fadajevit, Garda e re, e cila sht nxitur nga nj
histori e vrtet.
Koncepti i pasqyrimit t drejtprdrejt t jets, ishte kthyer n klishe dhe ishte
keqkuptuar prej shkrimtarve q shkruan pas 44-s, n kthimin e saj n pasqyrim t
lufts mes klasave.
N statutin e Lidhjes s Shkrimtarve Sovjetik metoda e realizmit socialist
prkufizohet Realizmi Socialist, duke qen metoda kryesore e letrsis artistike
sovjetike dhe kritiks letrare, krkon nga artisti nj paraqitje t vrtet, historikisht
konkrete t realitetit n zhvillimin e saj revolucionar. M kt rast vrtetsia dhe
konkreticiteti historik i paraqitjes artistike t realitetit duhet t kombinohen me
detyrn e transformimit ideologjik dhe t edukimit t punonjsve n frymn e
socializmit63.
N kt mnyr, ishte e prcaktuar q vepra letrare nevojitej t bnte nj paraqitje t
vrtet, historikisht konkrete, nj paraqitje n zhvillim e realitetit n kto elemente ata
sanksionojn vlersimin e tradits klasike, duke i shtuar vrtetsin historike t
paraqitjes, detyrn e transformimit ideologjik dhe t edukimit t punonjsve n
frymn e socializmit.
Ata vlersuan realizmin klasik, por duke shtuar si imperativ veshjen e tij me
ideologjizm dhe nevoj pr transformim, duke shkatrruar thelbin e realizmit. Sipas
mendimit t historianve t letrsis s asaj kohe, Romani yn sht zhvilluar n
mnyr realiste64, duke pretenduar se veprat e shkruara pas 44 jan krijuar sipas
metods s realizmi. N lidhje me ndryshimin e madh q ka letrsia realiste me at t
realizmit socialist mendimet e studiuesve derivojn deri diku. Studiuesja F. Dado
shkrua: Tipari m kryesor i realizmit socialist qndron n deformimin e thelbit t
realizmit65.
Studiuesi B. Kuuku thekson faktin q realizmi socialist nuk prbnte ngjarje ose
dukuri t mirfillt letrare qoft edhe pr arsyen se nuk ishte fryt i shkrimtarve, por i
ideologjizuesve partiak, por shprehet se: Metoda dhe letrsia e realizmit socialist,
n literariten e vet, posarisht romani sht konceptuar dhe konkretizuar sipas

62

A. Mjasnikov, A. M. Gorki dhe letrsia sovjetike, Letrsia jon, e prmuajshme letrare-kritike,

Organi i Lidhjes s Shkrimtarve t Shqipris, Korrik 51, nr. 7, f. 56.
63
Mjasnikov, A, Mbi karakteristikat kryesoret realizmit socialist, Letrsia jon, nr 5, maj 1952, f. 74.
64
Historia e Letrsis s Realizmit Socialist, Akademia e Shkencave, Tiran 1978, f. 385.
65
Floresha Dado, Letrsi e paintepretuar, Bota shqiptare, Tiran 2010., f. 99.

21

gjedhes, prftesave, strukturave dhe veorive t stilit realist. Veprat e tyre m t

lexuara ishin ato, n t cilat qe prdorur mjeshtrisht stili realist66
Nn etiketimin e letrsis s realizmit socialist, shkrimtart e talentuar, arritn
t shkruajn romane, t cila prtej skemave t kohs, paraqesin vlera dhe ruajn
karakteristikat t paprekura t metods s realizmit. Ndr kto shkrimtar mund t
prmendim romanet e Jakov Xoxes ose te Petro Markos, t cilt diku n mnyr t
pavetdijshme, diku n mnyr spontane i largohen skematizmit t romaneve t
kohs.

1.2.2. Skematizmi i romaneve t shkruara pas 44-s n Shqipri.

N dhjetvjeart e par t pas 44-s vihet re q letrsia shqiptare merr nj hov, t
paktn pr sa i prket ans sasiore t botimeve67. Ajo q bie n sy, veanrisht, sht
botimi i prozave t gjata, t romaneve, t cilt, si zhanr, ishin t pakta n letrsin
ton t deriathershme.
N vitin 1952 u botua ai q do t konsiderohej romani i par shqiptar i pas Lufts s
Dyt Botrore, lirimtart68 i Dhimitr Shuteriqit. Ky roman i cili u mua pafund, n
t vrtet, sht nj roman me probleme t mdha t kompozicionit, t gjuhs q lviz
n regjistra t ndryshm, nga ajo e propagands s drejtprdrejt n at t nj proze
poetike. Romani krijon personazhe krejt skematik dhe pa zhvillim organik.
Pas tij do t botohen edhe nj sr romanesh t tjer, t cilt marrin dika nga tradita e
romaneve historike, por duke e zhvilluar at. N kt periudh kohe do t botohet
edhe trilogjia e Sterio Spasses Ata nuk ishin vetm, q sht nj roman i tipit
historiko-shoqror, q i vendos ngjarjet e tij n nj periudh kohore historike. Ky
roman mund t thuhet se ndjek, deri diku, linjn e romanit historik tradicional n
Shqipri, por i evoluar n form.
N nj sr romanesh t shkruar n kt koh vihet re nj rrfim q ecn n rrjedhn
kronologjike, ku veprimet realizohen n vijimsi kohore dhe koha historike sht ajo
q drejton kohn artistike.
Gjithsesi, prtej lvrimit vetm t romanit historiko-sentimental t para vitit 44,
vrejm t shkruhen edhe romane me forma t tjera, si prpjekje pr t shkruar
romanin kronik dhe romanin epope, duke mos folur pr cilsin. Romani yn q u
krijua pas Lufts s II-t Botrore, me romanet e Dh, Shuteriqi, S. Spasse, F. Gjata,
H. Sulejmani, Sh. Musaraj, J. Xoxe, M. Isakut, etj e zgjeruan rrethin tipologjik t
romanit shqiptar: pos romanit t veprimit dhe t mendimit, krijuan edhe romanin e
personazheve dhe romanin simbioz t veprim-mendimit me personazhe t forta.69

66

Bashkim Kucuku, Periudha e realizmit dhe e modernitetit bashkkohor, Studime albanologjike, XIII,
2008, f. 194.
67
Menjher pas lirimit n 1945, Lidhja Shqiptare e Shkrimtarve dhe e Artistve, shpalosi nj
aktivitet t gjall artistik dhe letrar, i cili nuk kufizohej vetm te disa artist profesionist. Se hov pati
arti dhe letrsia brenda 13 vjetsh qysh prej lirimit t Shqipris, mund t tregohet n dy shifra
shembullore: nj her n faktin q brenda 13 vjetsh nga 1944 deri n 1957 u botuan aq libra sa n
katr shekuj m par. Nj tjetr shifr: Nga 1944 deri n 1964, do t thot brenda 20 vjetsh, u
publikuan n Shqipri 15 romane, nga 1973 deri n 1976 ishin 72. Ky zhvillim i artit nuk ndodhi i
izoluar, por ishte i shoqruar nga nj shpalosje e kulturs popullore, nga zhdukja e analfabetizmit, nga
prmirsimi i shkollave, nga ngritja sistematike e institucioneve kulturore kudo, jo vetm n qytete, por
edhe n fshatra t largt. Karin, Wagner, Gesellschaft der Freunde Albanian, Munchen, s.a f. 8-9.
68
Vllimi i I-r i romanit lirimtart i Dhimitr Shuteriqit u botua n vitin 1952, ndrsa vllimi i II-t
n vitin 1955.
69
Nehas Sopaj, Rrfimi n romanin shqiptar, NGB Shkupi, Shkup 1996, f. 10.

22

Romane t till si: Tri ngjyra t jets, Para agimit, Stina e stinve dhe Me valt e jets
jan prpjekje t shkrimtarve shqiptare q krijuan n zhanrin e romanit vepra t cilat
shfaqin tiparet e romanit n mes t kroniks dhe forms epope, duke tentuar t
shkruajn vepra q i ngjasojn kryeveprave botrore, por q, dhe pr hir t
papjekuris letrare, por mbi t gjitha pr hir t skematizmit krejt kufizues, nuk
rezultuan n nivele t larta letrare.
Shpesh studiuesit e zhanrit t romanit, pr procesin historik t tij, shprehen q romani
sht krijuar duke mohuar vetveten dhe duke u riprtrir brenda vetvetes. N rastin e
letrsis shqipe mohimi bhet jo si proces evolutiv, por si proces i detyruar nga situata
jasht letrare.
N letrsin shqipe, veanrisht n fazn e par, por duke vazhduar dhe m von, nj
numr shkrimtarsh dhe kritiksh, edhe pr shkak t mungess s prvojs krijuese, as
nuk e kuptuan dot metodn e re; i thjeshtsuan parimet e saj themelore, e kshtu
veprat e tyre fituan ngjyr t theksuar sociologjike, duke sforcuar utilitarizmin e
letrsis, deri n nivelin e propagandimit t thjesht.
Romanet e shkruara sipas metods s realizmit socialist kan nj tematik shum t
kufizuar dhe vun n dukje, kryesisht tre realitete kohore: periudhn mes dy luftrave
botrore, periudhn e lufts dhe periudhn e paslufts.
N nivel, shpesh t njjt shpirtror dhe fizik, heronjt prher pozitiv t ktyre
romaneve, u vun n luft me t keqen, me nj ngjyr t fort ideologjike, n tri
rrafshe t ndryshme shoqrore, duke bartur n plan t par her mendimin, e her
aksionin, por duke e modifikuar at, varsisht nga prirjet e autorve natyrn e
rrfimit dhe t folurit70.
Pavarsisht ktyre defekteve q shfaqi letrsia shqipe e ksaj periudh, duhet t
theksojm se, krahasuar me periudhat pararendse, ajo shfaq nj bollk t madh
tekstesh letrare q shkruhen dhe botohen. Gjithashtu, u vun re, sprovat e shumta pr
t shkruar romane voluminoze, t pashkruara m par n letrsin shqipe.

1.2.3. Romani shqiptar me tematik luftn.

Veanrisht n periudhn pas 44-s, por dhe m von, vihet re nj denduri e madhe
romanesh, t cilt i vendosin ngjarjet e tyre n periudhn e Lufts s II-t Botrore. 71.
Nj tendenc e till nuk ishte vetm n Shqipri, por pothuaj n t tra vendet t cilat
ishin prfshir n luftn e prgjakshme.
Veprat me tematik problemet historike ose t lufts lirimtare n veanti jan t
shumta, dhe nuk sht tipar vetm tek popujt e vegjl, por sht karakteristik e gjith
letrsive pas luftrave.
Romani shqiptar i paslufts, n prgjithsi shfaq karakteristikat e romanit realist, por
t transformuar dhe skematizuar nn emrtimin e realizmit socialist.
N pjesn m t madhe t rasteve, kto romane karakterizohen nga nj skematizm i
tepruar. Shpesh faktet jetsore grumbullohen dhe paraqiten pa arritur t ngrihen n
nivelin e faktit artistik. Kjo erdhi pr arsyen edhe sepse kishte vetm pak vite q

70

N nj konstatim t till arrijn studiuesit Jorgo Bulo n Romani shqiptar i realizmit socialist pr
luftn nacional lirimtare, Tiran 1982 si dhe Nehas Sopaj n Rrfimi n romanin shqiptar, NGB
Shkupi, Shkup 1996, f. 10.
71
Romani lirimtart i Dhimitr Shuteriqit, Prmbysja e F. Gjats, Nj vjesht me stuhi e Ali
Abdihoxhs, Para agimit t Shefqet Musarajt, Shokt t Anastas Dushkut, Shkndijat e Alqi Kristos,
Stina e armve e Petro Markos, Kali i mbretit dhe kalors t rinj t Qamil Buxhelit, Prmbysja e
Fatmir Gjats, etj .

23

kishte mbaruar lufta dhe kontakti me t ishte shum i drejtprdrejt, por mbi t gjitha
pr faktin q shkrimtart nj pjes e tyre nuk njihnin procesin letrar ose, edhe kur e
njihnin, ishin shum t indoktrinuar dhe nuk shkputnin dot letrsin nga ajo q po
ndodhte n jetn politike.
N kto vite krkohej n mnyr t hapur nj letrsi partie, nj letrsi me frym
patriotizmi, nj letrsi me prmbajtje sociale, nj letrsi n kundrshti t hapur
me kozmopolitizmin borgjez dhe pr form nacionaliste, por me frym
internacionaliste me dashurin pr popujt e tjer t s njjts rrug72.
Me qllimin q t ngrihej lart roli i ideve t reja komuniste n fitoren e lufts, por dhe
fuqin e tyre dhe mbshtetjen n popull, n letrsin shqipe, ashtu si n letrsin e t
ashtuquajturve popuj sovjetik, n vitet 40-60 u botuan nj numr i madh librash t
cilt kishin nj tem t prbashkt, flitnin pr jetn gjat viteve t lufts, kryesisht n
fshat73.
N kto romane krijohet nj konflikt, i cili ka t bj kryesisht, me konfrontimin e
ideve politike, q nuk thuret si nj konflikt i vrtet q ka t bj me zhvillimin e
natyrs humane, me kontradiksionin e saj t brendshm pr gjra parsore dhe
ekzistenciale. Kjo ndodhte dhe pr arsyen e thjesht q personazhet, t cilt bhen
pjes e thurjes s konfliktit, jan skematik, ngjyrosur vetm bardh e zi. Ato nuk
kan nj zhvillim t brendshm dhe, n prgjithsi, shfaqen jo si individualitete, por si
prfaqsuese t ides s caktuar dhe sipas nj plani t paraprcaktuar m par, q ai
t artikuloj ato fjal t cilat duhet ti thot. Personazhet nuk krijojn individualitete t
tipizuara, ato jan t angazhuar pr t qen zvends t asaj q shpreh autori.
Nj sr artikujsh t botuar n revistat kulturore sovjetike u prkthyen edhe n revistat
tona kulturore si: Letrsia jon, q m von u b Nntori, flitej pr personazhin
pozitiv dhe, m saktsisht, pr krijimin e nj personazhi t ri sovjetik n prputhje me
tipin e ri t njeriut.
Heroi pozitiv duhej t ishte nj figur q, pr nga brendia, duhet t personifikonte
parimet e reja t moralit komunist, duhet t ishte interpreti m i mir i aspiratave t
mass, vetmohues, i paepur dhe i prgjegjshm pr fatet e popullit74.
Mendime, veprime dhe prfundime t paraprcaktuara: t tra kto normalisht ojn
n krijimin e romaneve t lufts, q skishin interes pr tu lexuar dhe q skishin
vazhdimsi evolutive normale t logjiks s romanit.
Krijimi i disa heronjve q flisnin me plot patos, me energji t theksuar, me fjal si
npr fjalimet e ideologjizuara deri n ekstremitet, t cilt nuk i takoje n jetn e
prditshme, por vetm n mbledhjet e partis, nuk i prgjigjeshin aspak nj nga
parimeve kryesore t realizmit, tipizimit t personazheve. Kto personazhe nuk i
ngjanin aspak as fshatarit dhe as puntorit t thjesht, t cilt n aste lufte ndjejn n
shpirtin e tyre nevojn ekzistenciale pr liri dhe dshirn pr t hedhur tutje robrin e

72

Gjovalin Luka, Letrsia sovjetike shembull pr letrart tan, Literatura jon, Shtator 49, nr. 7, f. 4.
A. Fadajev, Garda e re, Ata luftuan pr atdhe. Shollohov, Lufta pr paqe t F. Panferovit, Populli
sht i pavdekshm te Vasili Groseman, Ata q nuk shtrohen B. Gorbatov, Fronti A. Korneicuk, novela
Dit e net e K. Simonov, Invadimi i L. Leonovit, Mshtekna e argjend e M. Bubonovit, Flamurtart t
A. Goncare etj.
74
Vijat karakteristike themelore t heroit pozitiv-madhria e fizionomis s tij shpirtrore, vlera
shoqrore e veprave q kryen ai prcaktohen nga pjesmarrja e tij n luftn e popullit pr socializmin,
dhe ku farktohen cilsit e tij m t mira. Heroi pozitiv i letrsis sovjetike sht para s gjithash
njeri-patriot, q udhhiqet n sjelljen e tij dhe n aspiratat drejt jets nga ideali socialist, besnik gjer
n fund i partis, besnik ndaj atdheut, ndaj popullit, gati gjithmon pr t kryer vepra si n fushn e
puns, ashtu edhe n at t lufts. I. Timofejev, Mbi heroin pozitiv t letrsis sovjetike, Letrsia jon,
nr. 3, Mars 1952, f. 57.
73

24