Universiteti

Fakulteti i Shkencave Humane

Departamenti i Gjuhs Shqipe dhe Letrsis

Vlor

PUNIM DIPLOME

SIMBOLI N LETRSI DHE N VEPRNARKA E DIALLIT T

DRITERO AGOLLIT
PASQYRA E LNDS

Abstrakt

Hyrja 3

Kreul

1.1 Simboli n letrsi dhe n veprimtarin e Dritero Agollit 6

1.2Rrugtim n jetn e Agollit 10

1.3Veprat letrare tDritro Agollit 13

Kreu II

2.1 Arka e Djallit si sfide 17

2.2 Figura e simbolit n veprn Arka e Djallit 19

2.3 Personazhet e vepres Arka e Djallit n analiz 22

Kreu III

Arka e Djallit, fragment 26

Fjala e Kritiks pr Dritro Agollin 27

3.2 Mendimi kritik letrar i Ali Aliut per vepren Arka e Djallit 29

Perfundime 33

Bibliografia 36

2
Falenderime

Falenderoj udheheqesen time per realizimin e punimit te temes se diplomes,

Doktorante Edlira Qcrkczin, fale mbeshtetjes se saj te madhe munda te perfundoj dhe te
realizoj kete punim diplome me kenaqesi dhe vullnet.

Gjithashtu falenderoj te gjithe pedagoget e departamentit te gjuhe - letersise qe gjithe keto

vite na kane ndihmuar pa hezitim, pa ju nuk mund te plotesoheshin dijet e mia.

Universiteti eshte periudha me e rendesishme ne jete per te mundesuar arritjen e synimeve

dhe hapave me te medha ne jete.

Fal familjes sime qe jane perpjekur me shume sakrifica dhe deshires sime per tu shkolluar
une jam sot nje hap larg diplomimit dhe nje te ardhme me te kenaqshme.

Me gjithe respektin ju falenderoj me sinqeritetin me te madh....!!!

3
Abstrakt

Agolli u be poet i tokes dhe i dashurise per te, shkrimtari I filozofise dhe I dhimbjes
njerezore. Vepra letrare e Dritero Agollit krijoi traditen e re te letersise shqipetare. Ajo na
bent e ndihemi me dinjitet perballe botes se madhe. Shkrimtar I madh I nje gjuhe te vogel,
ai eshte po aq i dashur prej lexuesve bashkekombas, sa dhe metropolet e kultures boterore.

Dritero Agolli dhe brezi I tij letrar (vitet 60) u paraqiten me poetike te re, sido qe I diskutua
mjaft edhe per rimen dhe ritmin, vargun e lire dhe vargun e rregullt, per rreptesine e
poezise. Me shume pervoja e tij krijuese, se dhe traktatet teorike, beri qe te ndryshohej
rrenjesisht tradita e vjersherimit shqip. Dritero Agolli u shfaq ne letersi sin je autor me
kerkesa te larta per poezine.

Ai krijoi poezine e un-it, perkunder poezise se ne-ve, Gjithashtu ai eshte dhe nje
prozator i frymezuar nga jeta e sotme dhe nga ngjarjet e saj, nga ajo qe perjeton dhe qe e
shqeteson apo e gezon njeriun e sotem. Edhe tregimet, si dhe veprat ne gjini te tjera letrare,
ai I shkruan per jeten autentike me te gjitha dukurite dhe befasite qe ka, per njeriun e nje
kohe dhe hapsire te cilen shkrimtari e njeh mire, ndaj edhe rrefen qetas dhe bindshem, me
gjuhen e imagjinates krijuese dhe te artit autentik te thjeshtesise.

4
HYRJE

Ne letersine shqiptare ne pergjithesi, ne te gjitha gj inite e saj , dhe vecmas ne ate te

tregimit, gjate cerekut te fundit te shekullit tone kane ngjare gjera karakteristike dhe, pa
dyshim, te rendesishme. Ato na paraqesin nje deshmi te piote jo vetem per numrin e
veprave te botuara, per sasine impozante, por drejtperdrejt terthorazi - edhe per pasurimin
e formave te ketij zhanri, per dendjen e permbajtjes, per ndryshimet dhe vecorite estetike,
te dukshme dhe ne forme edhe ne boten e ideve, per stilin gjithnje e me te kulluar dhe per
nje botekuptim pergjithesisht te perparuar tregimtar, konsekuent e plot pergjegjesi te lidhur
me kohen e hapsiren tone, me synimet perparimtare te pjeses derrmuese te njerezimit ne
pergjithesi, dhe te botes shpirterore e artistike shiptare vecmas.

Natyrisht, kjo s'mund te vecohet ndaras, si ndonje "fenomen me vete", jashte procesit
krijues te pergjithshem dhe te ecurive karakteristike te zhvillimit shoqeror e kulturor, sepse
kjo eshte dhe shprehet domosdo si pjese e pandaare e nje zhvillimi plot aspirata e
pergjegjesi ku krijimtaria artistike dhe pergjithesisht kultura paraqiten dhe jane aktivitetet
dhe proces pune pa nderprerje, plot etje e vrull, plot kersheri kerkimore...

Ne njerin nga keto shtigje te mbara, me tipare te vecuara per prozen tone te re, nuk eshte
veshtire te verehet pena e talentuar e Dritero Agollit, njerit nga perfaqesuesit me te spikatur
jo vetem te brezit te vet, por edhe te disa brezave, si ne lemin e poezise dhe prozes, ashtu
edhe ne te tjerat.Gjate nje kohe te vazdhe krijuese te frytshme, karakteristike, ai krijoi
individualitetin e tij si letrar, stilin dhe boten e vecante te temave e te motiveve.

Eshte nje nga autoret me te dashur dhe me te te lexuar te kesaj kohe; sepse eshte autor
frymezimi te larte, i cili ka si burim temash e motivesh thjeshtesine, jeten e perditshme te
njeriut, ecurite e zakonshme dhe kontradiktat e jetes, brengat apo gezimet e njeriut, dilemat
dhe konfliktet e brendeshme, dhe sepse ai te gjitha keto diti t'i shtjelloje vertet si mjeshter
dhe t'i ngreje ne lartesine e nje bukurie artistike te posacme dhe te seriozitetit kuptimplote
letrar.

Ndaj edhe nuk eshte rastisje pse pikerisht ate, si nje pjesetar te nje brezi te talentuar
shkrimtaresh te bashkekohesise sone, e shohim si nje nga me te spikaturit, vazhdues
traditash

5
me te mira latrare dhe pa dyshim novator, per te cilin na duken mjaft te pershtatshme
pikerisht jalet karakteristike qe ia kushton poetit tone me te madh, Naim Frasherit, duke
pohuar: "77 si je bujk i mire, lerove aren e fj aleve" ngase edhe vet ai, Dritero Agolli, si je
bujk i mire, me pune kushtimplote dhe frymezim te madh Poeti, leroi me mjeshteri e fuqi
frytdhenese aren e fjales shqipe, duke na dhene vepra te bukura dhe me shume viere, madje
ne disa gjini te letersise sone te sotme. Dhe ne cdonjeren nga keto vepra, ashtu si ne disa
nga poezite e tij karakteristike, dha prove ndjenje te fuqijshme, deshmi angazhimi dhe
besimi te madh ne fuqine dhe karkaterin e madh te popullitku edhe e ka burimin dashuria
e tij e madhe ndaj tokes, vertetesia (edhe eshte rrjedhim i nje dashurie te tille te madhe
"Une token si njerke kurre s'e kampare, por e kampare si nene)...

Se mbi ate toke ai, si njeri dhe krijues cdo qenie te gjalle e shikon me dashuri: njeriun e
shikon me prirjen e dashurise dhe ngrohtesise, mikun mik, ndersa armikun si armik, pa
dilema... sepse ai vrojton jeten ne fryme dialektike, por me nje kujdes te vecante te krijuesit
te talentuar, por edhe me nje ndjellamiresite rralle njeriu e shkrimtari, i cili te gjitha keto i
veshtron si "te kaluara te paharruara", ndersa te tashmen dhe ardhmerine e veshtron me nje
besim shume te madh.

Ne kete rruge perparimi e vazhde te mbare te prozes sone tregimtare, natyrisht, Dritero
Agolli, nuk eshte vetem. por me shume shoke te tjere, ne mesin e te cileve sot shquhen jo
nje numer i vogel si Dritero Agolli, Sotir Andoni, Naum Prifti, Dhimiter Xhuvani etj., por
edhe nje varg tregimtaresh te brezit te ri deri te Faik Ballanca, Shefqet Tigani etj. Dhe te
gjithe ata, dikush me shume e dikush me pak, e kane perteritur dhe freskuar prozen
tregimtare shqipe me tema e botekuptim te ri, me fryme artistike dhe me trajta te reja, me
synime e perkushtim kerkimor i cili premton shume. Ndaj edhe duhet pohuar se per peshen
artistike te asaj qe ka ngjare, apo qe vazhdimisht eshte duke ngjare, ne letrat e sotme
shqiptare pergjithsisht dhe vecinas ne tregimtari, deshmon mjaft bindshem nje varg i tere
autoresh dhe veprash te kesaj gjinie.

Pra sot kemi bukur shume autore dhe vellime tregimesh. Aq sa kritika faktikishtnuk arrin
as t'i recensoje e jo me t'i vleresoje me perkushtim analitik dhe pergjegjesi te duhur ndaj
kohes. Por megjithate, disa nga veprat e ketij zhanri vetvetiu dallohen, sepse me vecorite e
shprehjes artistike dhe te ngjyrimit tregimtar nxisin nje interes jo te rastit, terheqin jo vetem

6
vemendjen e lexuesit, por edhe vemendjen dhe kersherine kerkimore te kritikes; me
demente freskuese, me tema e motive te reja, me shtjellim e me botekuptim te ri mbi
krijimtarine, me pikepamje te reja ndaj fenomeneve te jetes, me ellim te vecante per te
sjelle dicka te re ne Strukturen dhe frymen e tregimit dhe te noveles nder ne.

Ne letersine shqiptare te somte zhvillohet dhe pasurohet ne menyre specifike dhe me te

dukshme se kurdohere deri me tash, edhe kur eshte fjala per sasine, edhe kur kemi te bejme
me specifiken e llojeve dhe cilesine e rrefimit e pergjithesi.

Eshte fakt se Dritero Agolli sot eshte nje nga tregimtaret tane me te spikatur. Ai ka jo vetem
gjeturi artistike dhe sy te mprehte vrojtuesi, por edhe fuqi te mjaftuar qe te kridhet mu ne
shpirtin e njeriut , ne sekretet e tij, ne vatren dhe jeten intime, familjare e shoqerore, ne
zyren dhe punen e tij te perditshme dhe nga keto ane nxjerr shume tablo e figura, situata
dhe episode karakteristike, vertetesi te dalluara, te cilat pastaj na i paraqet thjesht, por m
eperkushtim artistik qe te le mbrese.

7
KREU I

Simboli n letrsi dhe ne veprimtarine e Dritero Agollit

Simboli "gjeneron spektr te gjer kuptimesh" sa q "kurr deri n fund dhe asnjher nuk
mund t shteren t gjitha mundsit interpretatibile t tij".Tipar thelbsor i simbolit sht
paprcaktueshmria, q del nga "mjegulla semantike", e cila "shpallet si vler e par e tij".
Simboli sht nj gjenerues i pashterrshm kuptimesh, i cili secilit i mundson ta kuptoj
n prkim me horizontin e tij t pritjes.Karakteristik tjetr e simbolit sht
paprkthyeshmria e tij, sepse nj simbol nuk mund t prkthehet as t shterret kurr me
nj shpjegim t vetm.

Sipas Basri (japriqit, lidhur me simbolin: Lidhur me kuptimin q simbolit japin n

shkencat ekzakte, p.sh.n kimi, ku simbolet kirnike jane rreptsisht univoke
(njkuptimshe), gka sht h-ejtsisht n kundrshtim me kuptimin e simbolit n letrsi,
q del gjithmon ambig, me m shum kuptime.N simbol mbetet gjithmon digka brenda,
q nuk mund ta nxjerr prfundimisht asnj lloj interpretimi, qoft edhe m
multidisiplinar1. Ktu edhe qndron bukuria e simbolit, sepse i jep hapsir imagjinats
q ta mbush me "pasionet e veta. Gjithmon mbetet dick a n terr dhe sht ky terr q i
shtyn njerzit ta lexojn e ta lexojn srish, proces ky q shndrrohet n nj akt kreativ,
gjat t cilit lexuesi dhe simboli ndikojn n njri tjetrin.

sht lexuesi ai q duhet ta mbush simbolin me kuptim, ashtu siq i duket atij, pra, po e
parafrazoj Econ - (siq bn edhe autori), duke e shndrruar at n "konteiner t pasioneve t
veta". Dritro Agolli, poet q cilsohet me drejtprdrejtshmrin dhe deklarativitetin e
shprehjes poetike, po ashtu ka krijuar simbole interesante. Sipas Capriqit. n opusin e poetit
nga Devolli, duhet vequar simbolet arketipore (e heraldike) "tok e grua", po edhe simbolin
interesant t "pelegrinit", i cili lajmrohet n krijimtarin e moshs s pleqris t poetit.
Studiuesi nuk e hesht faktin se nj pjes e madhe e krijimtaris s Agollit sht e vulosur
nga simbolika e komuniymit, ideologii kjo t ciln poeti e kishte ideal.Sado q fal stilit t
tij deklarativ, simbolet konvencionale jan t shumta, n vargjet e Agollit gjenden edhe
simbole aksidentale etj.

1
Rene Wellek, Teoria e letersise, Tirane, 2007

8
Capriqi nuk e kaprcen rrethin "tejet origjinal te simboleve" q e karakterizojn
krijimtarin e Fatos Arapit. Simbolet kryesore te Arapit jan: dashuria, deti, liria, atdheu,
vdekja, kryqi etj. Megjithse kto simbole n dukje t par jan fare t zakonshme, n
kontekstin q i vendos poeti ato gjithmon gjenerojn "nj rrezatim t pakufishm
konotativ"

Romani e perballoi horizontin e ri te pritjes. Arka e djallit eshte nje veper e shkruar me
shkujdesje ndaj disiplines. Ajo eshte deshmi per faktin se personalitetet e fuqishem te
letersise shqipe kane qene me te lire se metoda e tyre krijuese. Dritero Agolli duke vendosur
ne qender te romanit te tij kerkimin e nje tabuje, duke kerkuar te ndaluaren, shfaqen me nje
permase mendimi qe gjendet mbi brine shteterore. Shkrimtari arrin nje shkalle te larte brie
me romanin brenda romanit, me arken e djallit, ku gjendet verpra e ndaluar.

Teknika e shkrimit dhe e rindertimit te romanit te Agollit, pothuajse si e tille nuk i tejkalon
kbshete e romanit teshkruar ne veten e trete, me subjekt kryesor, me renditjen e ngjarjeve,
sipas nje rendi logjik, me pasojat nga veprimet pozitive dhe negative te personazheve
kryesore dhe te atyre sporadike, me krijimin e raporteve ndemjerezore dhe te personazheve
te cilat jane refleksione te veprimeve te tyre me vete sjelljen e personazheve dhe me
pikepamjet e tyre per boten dhe shoqerine, pjese perberese e te cilave jane. Agolli shkruan:
RomaniJ-Arka e djallit ka nje histori. Me shume se tre te katertat e tij jane shkruar ne
fillim te viteve 80-te. Ne dukje romanin e percjell nje humor here i lehte e here grotesk,
por ne fakt ai eshte tragjik per fatin e njeriut krijues, per shperdorimin e historise, per
kompleksitetin e natyres njerezore, per lirimin e individit dhe cdo kijimi ne pergjithesi.
Njeriu ne shoqeri sidoqofte e ka te kufizuar Urine

Madje edhe te doje te jete i gezuar, ka forca shoqerore qe e pengojne duke ia kufizuar
shakate dhe anekdotat. Ezopin e Greqise antike nuk e lejonin te hynte ne sallonet e
aristokracise dhe Nastradinin e Orientit antik nuk e pranonin ne Bubara, pa le pastaj ne
sarajet e baneve dhe sulltaneve. Ndaj dhe Ezopi, dhe Nastradini ishin ne brendesi tragjike.
Berthama e tyre tragjike kishte nje potence aq te madhe radioaktive sa nxirte ne siperfaqe
rreze verbuese humori dhe satire. Keto ishin rreze armesh kunder shkatareve te tragjedise.

9
Dy personazhet e romanit "Arka e djal I it" Cute Babul ja dhe Bamke Dunjaja jane dy
personazhet e perjetshem Ezopi dhe Nastradini. Njeri, shkruan dhe vepron si Ezopi, qe
eshte Baraka, dhe tjetri vetem udheton dhe vepron, si Nastradini, qe eshte Cute Babulja.
Personazhi i trete, Sherif Abeceja, eshte kerkuesi dhe zbuluesi i pafat, i zoti dhe i pazoti
per te perballuar historine ne pergjithesi dhe inidvidin ne vecanti.

Ne sfondin e ketij romani eshte nje shoqeri here konkrete dhe here e papercaktuar. Kjo
mund te ishte edhe shoqeria e djeshme, edhe shoqeria e sotme. Ne te vertete "Arka e djallit"
eshte dopjoroman: nje i zbuluar dhe nje i pazbuluar, njeri perjatin e personazhit, tjetri per
fatin e krijuesit, ne kete rast te shkrimtarit. Ketu qendronte dhe veshtiresia ete shkruarit te
ketij romani.

Nocioni "simbol" i ka dhene emrin nje levizjeje letrare te vecante. Perseri "simboli"
vazhdon te shfaqet ne kontekste te ndryshme. Ai shfaqet si term ne logjike, ne matematike,
ne semantike, ne semiotike, dhe ne epistemologji: ai, gjithashtu, ka pasur nje histori te gjate
ne fushat e teologiise (simboli eshte gjithashtu nje nga sinonimet e fese -simbol i besimit)
liturgjise, arteve te bukura, poezise. I perbashket per te gjitha keto kuptime te sotme te
fjales eshte, me sa duket vetia e tyre per te nenkuptuar dicka me teper, per te aluduar per
dicka te pathene deri ne fund. Proverbi grek, qe do te thote "permbledh" "krahesoj" na ben
te supozojme se ideja e analogjise midis shenjes dhe asaj cka shenohet prej saj, ka qene e
pranishme qe ne fillim. Kjo ide mbijeton ende ne disa nga perdorimet e sotme te termit.

"Simbolet" algjebrike dhe logjike jane konvencionale, jane shenja te caktuara me

marreveshje kurse simbolet fetare mbeshteten ne nje lidhje te brendshme midis shenjes dhe
objektit te shenuar, e mund te jete metonimi ose metafore. Do te ishte e deshirueshme qe,
po me kete kuptim fjala "simbol" te perdorej ne teorine e letersise si nje objekt qe shpreh
ne vetvete nje objekt tjeter, por qe kerkon edhe per veten si dukuri e pavarur, prapa te cilit
paraitet ai objekt tjeter.

Ekziston nje pikpamje sipas se ciles "simbolizem i paster" 3 ne fe a ne poezi jane ose figura
ndjesore, te formuluara sipas kanonesh te caaktuara ose zhvendosja e nje sistemi te dhene

10
shenjash dhe figurash qe qendrojne pas tyre si realitet tenscedenatal i rrafshit moral apo
filozofik.

Nje pikpamje tjeter e sheh simbolizmin si dicka te llogaritur e te qellimshme, si nje

misherim idesh ne nocione konkrete emocionale me vlere njohese, ilustrative a
pedagogjike. Simboli "karakterizohet nga ndricimi ne brendesi i dukurive te pergjithshme
ne individualen ose i te pergjithsjmes ne te vecanten, me fjale te tjera, ndricimi tejpertej i
se perjetshmes ne momentalen kohore".

Rrugetim ne jeten e Agollit

Krijimtaria e Dritero Agollit ze nje vend te rendesishem ne letersine tone te realizmit

origjinalitetit krijues; verehet nje perpjekje e vazhdueshme per te zbuluar ane te reja te jetes
dhe per te persosur mjetet shprehese, nje kerkim i panderprere ne thesarin e madh te gjuhes
popullore. Sado te ndryshme te jene krijimet e Dritero Agollit si gjini letrare, ne tere vepren
e tij vihet re nj koherence ideore dhe artistike qe spikat edh ne stilin e tij, ne ate qe shpreh
personalitetin e nje autori.

Thenia e vjeter se "stili eshte vete njeriu" i shkon per shtat ketij autori.5Shkrimtari relist
me nje prirje te dukshme lirike, me nje zbulim poetik te te vertetave te jetes, me nje
nderhyrje te kendeshme te botes se tij poetike, me humor dhe me nje sinqeritet e thjeshtesi
te perhershme. Ne krijimet e tij mendimet me te rendesishme e sublime thuhen thjesht, pa
fraza dhe vijne natyrshem pas nje pershkrimi, nje soditjeje, nje detaji.

Mjeshteria e poetit eshte ndier gjithmone ne lirikat e shumta, ku ka krijuar, menyren e tij
te dallueshme duke levruar llojet e ndryshme te tyre me tipare vetijake. Me kalimin e kohes
ka ardhur duke u kristalizuar; kete e deshmojne poema e tij te gjata qe kane nje ide teresore
dhe procedojne sipas nje ndertimi te menduar duke i lene shteg gjithmone frymezimit te
lire e te natyrshem. Kjo vihet re ne rrugen krijuese si romancier, ku kompozicioni sa vjen
e zotohet me mire nga autori, ne perdorimin e humorit dhe te satires ku narracioni i shtuar,
i qete, gershetohet me ne ironi te mprehte, me situata groteske, ne kufirin e se pranueshmes
se artit, dhe me nje dialog te kendeshem.

11
Dritero Agolli, ka lindur ne fshatin Menkulas te Devollit me 13 Tetor 1931, ka kaluar atje
femijerine dhe ka marr pershtypjet e para te fuqijshme te jetes, gjate gjithe veprimtarise se
tij si gazetar dhe krijues ka mbetur kurdohere prane tokes, prane Devollit, fshatareve,
puntoreve, dhe intelektualeve ne gjirin e nenes Shqiperi.

Agolli eshte nje nder poetet tane qe ka vazhduar rrugen e poezise. Edhe duke u marre, here
pas here me gjini te tjera, ai nuk ka hequr dore prej saj, por ka ecur drejt poezise e ka
kerkuar ne jete. Ai ka mbetur besnik i vetvetes, ne meyren e trajtimit te temave e
njkohesisht edhe eshte zhvilluar me tej, duke arritur ne pergjithesime te medha. Ne vitet
60', kur u afirmua si nje nder poetet kryesor dhe me pas, ne vitet 70' e gjer ne ditet tona, ai
ka bere nje udhe evolimi ne fushen e poezise dhe ka mbajtur nje peshe te rendesishme me
pasqyrime te gjera dhe probleme kardinale qe ka ngritur ne poemat e ne lirikat e tij.

Qeshtja e atdheut, e se sotmes dhe e se kaluares se tij, si nje e tere dhe e pandare, ceshtja e
figures se komunisteve, e luftes kunder armiqve te djeshem dhe te sotem, kunder bllokades
imperialisto-revizioniste dhe e qendreses se popullit, roli i masave dhe i udheheqesit ne
revolucin kane qene qendror ne krijimtarine e tij poetike, sidomos ne gjinine e poemes.

Shkrimtari filloi te shkruante duke qene ende nxenes i shkolles se mesme, nga fundi i viteve
40', e fillimi i vieve 50'. Botonte ne organet letrare te asaj kohe: "Letrari i ri" dhe "Letersia
jone". Keto ishin poezite e para, ende te thjeshta, por me nje freski prej fshatari qe se shpejti
do te kapte edhe motive nga qyteti, me nje varg muzikor dhe gjuhe popullore. Vellimin e
tij te pare "Ne rruge dola" Dritero Agolli e botoi me 1958, pasi grumbulloi pervoje e
kulture. U duk keshtu ne fushen e poezise sone nje poet i ri, i ngrohte, i drejperdrejte, i
natyrshem dhe me nje sens autokritik, si nje vecori e shprehjes se botes se tij te brendshme.
Pastaj ai botoi me rradhe vellimet e tij poetike me vjersha e me poema:

- "Hapat e mia ne asfalt"

- "Shtigje malesh dhe trotuare"

12
- "Mesdite"

- "Komisari Memo" (roman)

- "Nene Shqiperi" (poeme)

- "Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo"

- " Njeriu me Top" (roman)

- " Fjala gdhend gurin" (vellim poetik)

Agolli ka dhene kontribut edhe ne fushen e tregimit, drames e te komedise, si p.sh me

komedine "Fytyra e dyte" qe eshte luajtur ne skenat e teatrove tane. Vec ketyre ai ka shkruar
nje numer te madh reportazhesh, e pershkrimesh, artikujsh, shenimesh kritike e mendime
mbi letersine e artit tone. Dritero Agolli ben pjese ne brezin e shkrimtareve qe hyne ne
letersi nga fundi i viteve 50', pikerisht ateher kur do te niste nje faze pjekurie me e madhe
ne letersine tone, nje realizem me i ndjeshem dhe nje sinteze me e dukshme midis
permbajtjes dhe formes, e cila shprehej me nje cilesi me te larte.

Ky do te ishte brezi i shkrimtareve2 te rinj te asaj kohe ku benin pjese dhe Ismail Kadare,
Fatos Arapi, D. Siliqi, A. Gjakova etj. Keta autore do te pasoni krijimtarine poetike te
autoreve te brezit te luftes nacional-clirimtare si A. Caci, F. Gjata, K. Jakova, A. Varfi e
mjaft te tjere, te eilet vazhdonin te kontribuonin ne zhvillimin e pasurimin e letersis sone.
Brezi me i ri vinte pasi kishte njohur mire krijimtarine e brezi me te perparshem.

2
Studime per Agollin ne Kosove, Merxhan Avdyli

13
1.3 Veprat letrare te Dritero Agollit

Krijimtaria e Dritero Agollit ze nje vend te rendesishem ne letersine tone te realizmit

socialist. Ne vepren letrare te Dritero Agollit ka harmoni midis permbajtjes e formes dhe
origjinalitetit krijues; verehet nje perpjekje e vazhdueshme per te zbuluar ane te reja te jetes
dhe per te persosur mjetet shprehese, nje kerkim i panderprere ne thesarin e madh te gjuhes
popullore. Sado te ndryshme te jene krijimet e Dritero Agollit si gjini letrare, ne tere vepren
e tij vihet re nj koherence ideore dhe artistike qe spikat edh ne stilin e tij, ne ate qe shpreh
personalitetin e nje autori.

Thenia e vjeter se "stili eshte vete njeriu" i shkon per shtat ketij autori. Shkrimtari relist me
nje prirje te dukshme lirike, me nje zbulim poetik te te vertetave te jetes, me nje nderhyrje
te kendeshme te botes se tij poetike, me humor dhe me nje sinqeritet e thjeshtesi te
perhershme. Ne krijimet e tij mendimet me te rendesishme e sublime thuhen thjesht3, pa
fraza dhe vijne natyrshem pas nje pershkrimi, nje soditjeje, nje detaji.

Mjeshteria e poetit eshte ndier gjithmone ne lirikat e shumta, ku ka krijuar, menyren e tij
te dallueshme duke levruar llojet e ndryshme te tyre me tipare vetijake. Me kalimin e kohes
ka ardhur duke u kristalizuar; kete e deshmojne poema e tij te gjata qe kane nje ide teresore
dhe procedojne sipas nje ndertimi te menduar duke i lene shteg gjithmone frymezimit te
lire e te natyrshem.

Kjo vihet re ne rrugen krijuese4 si romancier, ku kompozicioni sa vjen e zotohet me mire

nga autori, ne perdorimin e humorit dhe te satires ku narracioni i shtuar, i qete, gershetohet
me ne ironi te mprehte, me situata groteske, ne kufirin e se pranueshmes se artit, dhe me
nje dialog te kendeshem.Dritero Agolli, ka lindur ne fshatin Merkulas te Devollit me 13
Tetor 1931, ka kaluar atje femijerine dhe ka marr pershtypjet e para te fuqijshme te jetes,
gjate gjithe veprimtarise se tij si gazetar dhe krijues ka mbetur kurdohere prane tokes, prane
Devollit, fshatareve, puntoreve, dhe intelektualeve ne gjirin e nenes Shqiperi.

3
Studime per Agollin ne Kosove (Merxhan Avdyli)
4
Studime per letersine shqiptare II

14
Agolli eshte nje nder poetet tae qe ka vazhduar rrugen e poezise. Edhe duke u marre, here
pas here me gjini te tjera, ai nuk ka hequr dore prej saj, por ka ecur drejt poezise e ka
kerkuar ne jete.

Ai ka mbetur besnik i vetvetes, ne meyren e trajtimit te temave e njkohesisht edhe eshte

zhvilluar me tej, duke arritur ne pergjithesime te medha. Ne vitet 60', kur u afirmua si nje
nder poetet kryesor dhe me pas, ne vitet 70' e gjer ne ditet tona, ai ka bere nje udhe evolimi
ne fushen e poezise dhe ka mbajtur nje peshe te rendesishme me pasqyrime te gjera dhe
probleme kardinale qe ka ngritur ne poemat e ne lirikat e tij. Ceshtja e atdheut, e se sotmes
dhe e se kaluares se tij, si nje e tere dhe e pandare, ceshtja e figures se komunisteve, e luftes
kunder armiqve te djeshem dhe te sotem, kunder bllokades imperialisto-revizioniste dhe e
qendreses se popullit, roli i masave dhe i udheheqesit ne revolucin kane qene qendror ne
krijimtarine e tij poetike, sidomos ne gjinine e poemes.

Shkrimtari filloi te shkruante duke qene ende nxenes i shkolles se mesme, nga fundi i viteve
40', e fllimi i vieve 50'. Botonte ne organet letrare te asaj kohe: "Letrari i ri" dhe "Letersia
jone".Keto ishin poezite e para, ende te thjeshta, por me nje freski prej fshatari qe se shpejti
do te kapte edhe motive nga qyteti, me nje varg muzikor dhe gjuhe popullore.8

Vellimin e tij te pare "Ne rruge dola" Dritero Agolli e botoi me 1958, pasi grumbulloi
pervoje e kulture. U duk keshtu ne fushen e poezise sone nje poet i ri, i ngrohte, i
drejperdrejte, i natyrshem dhe me nje sens autokritik, si nje vecori e shprehjes se botes se
tij te brendshme. Pastaj ai botoi me rradhe vellimet e tij poetike me vjersha e me poema: -
"Hapat e mia ne asfalt"

- "Shtigje malesh dhe trotuare"

- "Mesdite"

- "Komisari Memo" (roman)

15
- "Nene Shqiperi" (poeme)

- "Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo"

- " Njeriu me Top" (roman)

- " Fjala gdhend gurin" (vellim poetik)

Agolli ka dhene kontribut edhe ne fushen e tregimit, drames e te komedise, si p.sh me

komedine "Fytyra e dyte" qe eshte luajtur ne skenat e teatrove tane. Vec ketyre ai ka shkruar
nje numer te madh reportazhesh, e pershkrimesh, artikujsh, shenimesh kritike e mendime
mbi letersine e artit tone. Dritero Agolli5 ben pjese ne brezin e shkrimtareve qe hyne ne
letersi nga fundi i viteve 50', pikerisht ateher kur do te niste nje faze pjekurie me e madhe
ne letersine tone, nje realizem me i ndjeshem dhe nje sinteze me e dukshme midis
permbajtjes dhe formes, e cila shprehej me nje cilesi me te larte6.

Pervetesimi i ketyre traditave pozitive7, tradita te poezis sone e te folklorit verehet edhe ne
krijimtarine e D. Agollit, tek i cili do te gjejme tipare individuale e vijne duke u theksuar e
duke u bere gjithmon e me te qarta. Krijimtaria e Agollit, shuhet per militantizmmin e vet,
per pasqyrimin e revolucionit tone te etapave te zhvillimit te tijKy do te ishte brezi i
shkrimtareve te rinj te asaj kohe ku benin pjese dhe Ismail Kadare, Fatos Arapi, D. Siliqi,
A. Gjakova etj. Keta autore do te pasoni krijimtarine poetike te autoreve te brezit te lufites
nacional-clirimtare si A. Caci, F. Gjata, K. Jakova, A. Varfi e mjaft te tjere, te cilet
vazhdonin te kontribuonin ne zhvillimin e pasurimin e letersis sone. Brezi me i ri vinte pasi
kishte njohur mire krijimtarine e brezi me te perparshem.

5
Studime per Agollin ne Kosove (Merxhan Avdyli)
6
Studime per letersine shqiptare II
7
Studime per Agollin ne Kosove, Merxhan Avdyli

16
Pervetesimi i ketyre traditave pozitive, tradita te poezis sone e te folklorit verehet edhe ne
krijimtarine e D. Agollit, tek i cili do te gjejme tipare individuale e vijne duke u theksuar e
duke u bere gjithmon e me te qarta. Krijimtaria e Agollit, shuhet per militantizmmin e vet,
per pasqyrimin e revolucionit tone te etapave te zhvillimit te tij.

a- Ne poezine e tij Agolli ndjek hap pas hapi ngjarjet e kohes.

b- Eshte nje pasqyrues dhe kengetar i apasionuar i realitetit tone.

c- Baza e domosdoshme e krijimtarise se tij eshte lidhja e vazhdueshme me njerezit, me

jeten, me punen, dhe me boten e brendeshme te njerezve.

Per nga gjinit, krijimtaria e Dritero Agollit eshte e larmishme. N vjershat dhe poemat e
Dritero Agollit gjejn shprehje mendimet dhe ndjenjat e njeriut te ri, patriotizmi dhe
besnikria ndaj idealeve revolucionare, cilsit e tij morale ne jet dhe n pune (Devon,
Devoll. Poem malore.Hapat e mia n asfalt etj.)Vepra e tij poetike m e shquar sht Nn
Shqipri (1975), ku krijohet figura e Atdheut me traditat heroike, me vshtirsit e shumta
q ndeshi n rrugn e vet dhe me vendosmrin pr t prballuar qdo penges e armik.

N poemn Baballart theksohet rndsia e veqant e vijimsis s traditave revolucionare

n jetn e shoqris.N nj sr vjershash dhe poemash Dritero Agolli pasqyron frymn
heroike t periudhs s Lufts AN(j (Poema e udhs, Poem pr baban dhe pr vete
etj.).10N proz bri emr sidomos romani Komisari Memo (1969), n t cilin pasqyrohet
roli i madh edukues dhe drejtues n vitet e Lufts NA. Nga ngjarjet e ksaj periudhe e
merr subjektin edhe romani Njeriu me top (1975), q flet pr ndikimin e lufts flirimtare
n mentalitetin e njerzve. a- Ne poezine e tij Agolli ndjek hap pas hapi ngjarjet e kohes.b-
Eshte nje pasqyrues dhe kengetar i apasionuar i realitetit tone c- Baza e domosdoshme e
krijimtarise se tij eshte lidhja e vazhdueshme me njerezit, me jeten, me punen, dhe me
boten e brendeshme te njerezve.

17
KREU II

2.1 Arka e Djallit si sfide

Duhet ta ket nj nga pengjet e tij me t mdha autori, romanin Arka e Djallit.Arsyeja sht
e thjesht.sht shkruar n pjekurin absolute t tij.sht prfunduar n nj koh lirie t
plot krijimi.Realisht, Arka e Dritro Agollit ka nj gjetje t kndshme.E megjithat, t
gjitha kto nuk mjaftojn. Arka e Djallit synon t jet nj libr universal, ashtu si sht n
t vrtet ndrra e cdo shkrimtari t vrtet, por tabani popullor dhe specifika shqiptare e
ka mbajtur t gjith krijimin thjesht n qerthullin shqiptar. Pra, elementi koh dhe vend
jan lehtsisht dhe identifikisht t dallueshm, duke mos shkuar m tej.

Anipse, kjo vepr e autorit, sht nj nga punt e tij m t realizuara dhe i bn nder atij dhe
kolegve t tij. Z. Agolli ka zgjedhur nj struktur romani ku dy linja grshetohen me njra-
tjetrn pr t na dhn dramaticitetin e romanit, por q jan t qepur disi thjesht dhe jo n
lartsin e zakonshme t nj vepre t madhe. Duhet thn se ngjarja dhe latimi q i bn
personazheve

Dritroi sht i kndshm dhe ajo q pret nnvetdija e lexuesit sht se kto figura do t
prbjn nga faqja n faqe kurmin e nj subjekti alla-Don Kishoti shqiptar, q do t ishte
nj kontribut me vler. Megjithat, nuk sht e thn. Edhe pse autori vet i identifikon t
dy personazhet e tij Cute Babulen dhe Bamk Dynjan me Ezopin dhe Nastradinin modem,
ata nt dy t bjn t qeshsh dhe t trishtohesh fare pak, duke t sjell n kok thjesht
paradoksin shqiptar dhe n nj far mnyre vet autorin, siq njihet nga bashkkohsit.

N fakt, libri, po t marrim t mirqen pas-shnimin e autorit, sht shkuar para viteve
90, por ai ka pritur, sipas tij, plot 15 vjet q t shkruhej. Po, bash ktu qndron dhe sikleti,
sepse ky roman duhej t shkruhej dhe t botohej pikrisht n at koh, q t kishte vendin
e duhur dhe t zinte pozicionin e veprave t tilla. E botuar shum vite m von, ajo thjesht
t bn t vendossh buzn n gaz, t kujtosh mir at koh, por, nga ana tjetr, edhe ta lsh
si pa t keq. Egrsia e asaj kohe, qofit edhe privilegjet e pak personazheve, q n rastin
ton n libr prfundojn keq, n kt koh shikohen krejt ndryshe dhe sbjn shum

18
prshtypje.

Libri e grish lexuesin e zakonshm, sepse shenimet qjan ne nj snduk te vogl, q

merren nga muzeu i fshatit dhe q prmbajn bmat e kater njerzve, duket se fshehin nj
gj te madhe.Por, ne fakt, bmat e tyre mbesin dmod dhe, kuptohet, Dritroi duket se i
sht prmbajtur linjs ose puns se pare q ka bre q n vitet para 90, ather kur vrtet
duhej t rrezikonte pr botimin. Ai e ka botuar fillimin e tij q para viteve 90 dhe ky sht
justifikimi por edhe ndershmria para veprs s tij, e cila gjithsesi nuk mjafton. Edhe pse
atkoh jan shkruar tre t katrtat e Arks, sipas tij, sot dhe ato q jan botuar mbeten
thjesht periferike pr at q do t trondis kohn.

Mbase po t bhej q n at koh, ku kuptohet q nj sr personazhesh nuk do kishin kt

prmas q kan tani, ky do ishte risku i vrtet dhe sfida e veprs. Dhe, sado q libri sht
shkruar shum bukur, ajo i ka peshuar veprs s pas viteve 90.

Historia sht e kndshme.Nj zyrtar nga kryeqytetit ka miqsi me nj mikun e tij n nj

fshat dhe bmat e tyre jan proverbiale, por tepr anektodike.N nj far mase ato jan
bmat e shum prej npunsve tan t asaj kohe, q ishin pak si shum t privilegjuar.Kush
e njeh Dritron mund t gjej shum gjra, retrospektiv t tij dhe t miqve t tij.

T mendosh se n vitet 80, kur sht shkruar kjo, shqiptart po kalonin nj nga dekadat
m t vshtira t tyre t pas Lufts s Dyt Botrore, kjo t step disi (Autori e identifikon
kohn).8 Por kta lloj npunsish kishin koh t argtoheshin dhe personazhi yn zbulohet
prmes shnimeve t mikut t tij nga fshati, q shkruan me nj prpikri matematike t
gjith aventurn e tyre, e cila shkon deri jasht vendit, ku ata jan t ftuar n nj simpozium
t rndsishm ndrkombtar. Kthimi i tyre pas aventurs do jet fatai.

Kt e mson indirekt dhe e shpalos me shum fines autori. Vite m von, nj shkrimtar
i ardhur nga qendra, vihet n ndjekje t ditarit t njeriut, q e prshkon kt udhtim dhe
q na shprhapet si linj e dyt n t gjith veprn. Me gjetjen dhe me leximin e tij jan t
prfshira dhe personazhe, t cilt kan ndikuar n fundin e personazheve tona kryesore, q
tani gati jan mitizuar n fshat.Fundi sht tragjik, por tejet i pritshm. Merr

8
Arka e Djallit.roman, Botimet Dritero 1997

19
fund nj dashuri e bukur. Prishet ditari.Dhe, ikn kujtimi i burrave q krijuan ket
histori.Dritero Agolli, me kt botim, ka treguar se e respekton ndershem artin e tij.Romani
sht tipik produkt i laboratorit t tij krijues dhe me element t mir struktural.Por, vetm
kaq.

2.2 Figura e simboiit ne vepren Arka e Djallit

Shpesh, n vend t emrtimit t nj sendi, prdoret emri i nj sendi tjetr q ka lidhje

ngjashmrie me t .N kt rast prdoret simboli.

Simboli prdoret gjersisht jo vetm n letrsi. por edhe n jetn shoqrore. Kafsh t tilla,
si: dhelpra, ujku, luani, jan kthyer prkatsisht n simbole t dinakris, egrsis, forcs.
Shum personazhe t letrsis artistike, t prsosura n tipin e tyre, jan br simbole t
virtyteve ose veseve t ndryshme njerzore.P.sh., Prometeii sht br simbol i dashuris
dhe i sakrifics njerzore: Gjergj Elei Alia simbol i lufttarit q mbron nderin dhe lirin;
Jago - simbol i s keqes etj.

Simboli ka dal nga paralelizmi figurativ9. Ai ka t shprehur vetm elementin e natyrs dhe
l t nnkuptohet elementi njerzor. Pra, simboli sht nj paralelizm figurativ i
nnkuptuar.

Shkrimtari arrin nj shkall t katrt lirie me "romanin brenda romanit", me "arkn e

djallit", ku gjendet vepra e ndaluar e Bamk Dynjas. Ajo quhet "Shakaja e ndaluar", titull
q t kujton romanin e njohur t Kunders "Shakaja". Kritikt perndimor kan shkruar
se, po t ishte prkthyer m hert "Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo", ndoshta "Shakaja"
e Kunders do t priste radhn pr t zn ndonj vend tjetr n vlersimet e opinioneve
letrare.

N romanin "Arka e djallit" gjendet pikrisht nj vepr q mban si titull emrin e veprs s
Kunders, i cili pr rreth dy dekada u b shenjzim i disidencs letrare n vendei e Lindjes.
N kt shkall t liris krijuese D.Agolli sht fare pran disidencs. "Romani brenda
romanit", siq e prcaktuam qysh n fillim "Shakan e ndaluar" t Bamk Dynjas, q

9
Teoria e Letersise, Rene Eellek, perkthyer nga A.Myftiu

20
lexuesi e gjen gati t plot n faqet e "Arks s djallit", merret me mend se nuk sht ndonj
zbulim i autorit, ajo sht nj vepr e shkruar nga i njjti autor.

Nj nga dukurit m interesante q vihen re n romanin "Arka e djallit" sht shprehja e

vetvetes n nj shumsi emrash. Autori i veprs shihet i projektuar n figurn e shkrimtarit
Shrif Abeceja n sjelljet e tij t serta, n tiparin e tij t kmbnguljes pr t zbuluar at q
t tjert prpiqen ta mbulojn, n heshtjen dhe dialogt "me popullin".

Ai shihet i projektuar tek figura e Cute Babules n mnyrn si ndrton humorin, si u heq
cipn mashtrimeve, si sillet shpenguar n marrdhniet me t huajt, si i mund komplekset
e veta dhe gjen shtigje e rrugdalje edhe n situata t vshtira, si i ndrton bisedat dhe
lidhjet me fshatin dhe fshatart, si preket e ligshtohet pas gabimeve dhe qortimeve. N
figurn e Bamk Dynjas sht nj pjes e fatit real t vet shkrimtarit.Esht fakt se
D.Agolli pati nisur ta botonte "Arkn e djallit" n formn e fragmenteve, por fundi i saj qe
ndalimi, nj snduk njsoj si ai i "Shakas s ndaluar" t Bamks.

Nuk sht e rastit q D.Agolli, duke e quajtur romanin e tij "Arka e djallit", q nnkupton
sndukun ku mbahet e kyur vepra e ndaluar e Bamk Dynjas, i ka paralaimruar atij nj
fund t trishtuar. Ndoshta autorsia e shumfisht (un sjam as Bamka, as Cutja, as Shrif
Abeceja; ata jan personazhe t nj vepre, ku shkrimtari ka qndrimin e tij t qart) mund
t mos funksiononte si lehtsi dhe hile pr t thn at q ishte e zorshme t thuhej. Ndoshta
edhe romani i Agollit mund t prfundonte pikrisht n nj snduk t frikshm, t cilin m
pas dikush do t duhej ta zbulonte.

Nje nga vlerat me te rendesishme te romanit Arka e Djallit eshte qendrimi I autorit ndaj
botes kulturore te Orientit. Kjo eshte nje perpjekje per te zbuluar disa te verteta te thjeshta,
qe kane te bejne me kuptimin e universit njerezor ne teresine dhe ekuilibret e tij. Dritero
Agolli, permes Arkes se Djallit, e deshmon veten si nje njohes te shkelqyer te kulturave
tradicionale te popujve te Lindjes, te letersise se tyre te mirenjohur, te riteve dhe zakoneve
te jeteses, te ngjashmerive dhe ndryshimeve kulturore me ato te popullit te tij.

21
22
23
24