Ronald D. Davis Eldon M. Braun DAR DYSLEKSII Dlaczego niektérzy zdolni ludzie nie umieja czytaé i jak moga sie nauczyé Przektad Grazyna Skoczylas Zysk i S-ka Wydawnictwo‘Tytul oryginale ‘The Gift of Dyslexia, Why Some of the Smartest People Can't Read and How They Can Learn Copyright © 1994, 1997 by Ronald D. Davis All rights reserved. ‘This book, or parts thereof, may not be reproduced in any form without permission Interior illustrations by Mia Sutter Interior photographs by P. Courtney Davis Computer graphic illustrations by Mark Gittus Copyright © 2001 lor the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo, Posnai Opracowanie grafiezne okkidki Dariusz J Reilsktor Anna Kowalska Wydanie 1 ISBN 83-7150-689-9 ki S-ku Wy cunkiem i pamigei¢ kis: 7 eae Haroldowi Josephowi Andersonowi, tel, (-61) $53 27 51, 833 27 67, xe 852 63 26 eclowickowi, kidry nie byl obajeiny Daial hundlowy, ul. Zgoda 54, 60-122 Poznai tel, (0-61) 865 14 03, 864 14 04 eal: sklep@zysk.c strona: wwwzysk.com.pl 4 Daukaria Noro 8.4 BF Krak, ul. Marsala 1. Piwlsiego 19 tiapoayygeineHs a. i Spis tresc Pracdmowa ... 9 OU ANLOFA se 16 Wstgp 7 Podzigkowania. W oxi pierwsza Crym naprawae jest dysteksja 1. Ubryty talent cones pee 2B 2, Brak zdolnos 7 3. Skutki dezoriemagji on MM 4, Dysleksja w dziataniu 40 5. Preymusowe rozwizgania a oe a8 6. Klopoty zezytaniem 52 7. Klopoty ortogratiq 58 8. Klopoty z matematyka, : 61 9, Klopoly z pisaniem 65 10. Deficyt uwagi Ci senmnene 72 IL. Nicadarnosé : a nv 12, Prawdiwe 102WiqZANie ocennn nner 82 q 13, Jak powstaje dysleksja.snnwm 91 Ql 14, Dwulatck i futrzany kotek 96 7 e15. Maly B.D. w wieku tech do igciu lat. 9 19: Pictws2y Wich W S401 nance 102 tos 17. Czas defekt Cees trzecia Dar 18. Zrozumies talent. 19. Cickawosé 20. Kreatywnosé 21. Dar bieglosei 132 Czesé cawarta Korygowanie dysteks; Preewodnik dla ruitzie6, opickundv i nat 22. Jak to powiedzies? 3. Symptomy dezorientagj 24. Oko umystu. wth 25. Zastosowanie procedur Davisa 26. Ocenia zdolnosei percepeyjnych 27. Praywracanie orientacji 28. Zakoiezenie i podsumowanie 29. Dobre dostrojenie 30. Koordynaeja .., : . 31. Podstawowe opanowanie symbol 32. Trey kroki do latwego czytania 33. Technika opanowania symbolu dla slow 34. “Kontynuagja procesu Slowniczek., Zalecane lektury Przedmowa Poilezas dwudziestopigcioletie) pracy x opddnionymi uezniami dowiedziakim sig, Ze uezei zawsze nauczy annie (eyo, co powinnam wiedzivé, Nie zaskakuje mnie Wige fakl, Ze dyslektyk chee nas nauezyé teyo, co po- winnigmy wiedzieé 0 dysleksji. Ronald Davis bedae uezniem, znosil upokorzenia, spotykal sig z brakicin Zyezliwosci i niesprawiedliwym traktowaniem, na co jest narazona wigkszose osob prezentujacych nielypowy styl uczenia sig nazywany dysleksja, Wazyscy ,obdarowani” tym szezegélnym polaczeniem talentu i defektu szybko rozpoznajiy kombinacjy: zdolnosei i braku zdoinosei, ktéry Davis analizuje w swojej ksigéce.’ Prackazuje nam wiedze wynikajqea z jego doswiadezen, wiedze kt6ra pozwala lepie] zrozumie¢ trudnosci, jakie nupotyka dysicktyk. Prosto i zrozumiale opisuje réznice w procesie uezenia sig dysicktykow i niedyslektykow. Prawdziwosé jego doswiadezen dostareza nam wgladu w problem nic- zbedny w efektywnym nauczaniu, {_ Dziclo Davisa udostepnia nam klucze otwierajgee tajemnice uczenia siy: ery 91. Klucz do zrozumienia, i% styl uezenia sig dyslektyka to w rzeevywistosci jego atut. 2. Klucz do pojgcia wiclowymiarowe} gwiadomosei dyslektyka 3. Klucz do zrozumicnia istoty i dezoricntagji, 4. Klucz do metod pozwalajqeych kontrolowné ¢ ee a tym samym opanowaé symptomy dys- Icksji. Syndrom dysleksji ujawnia sig poprzez wiele roz- maiiych objawow, wobec ezego fachowey z réznych diedzin podaja inne definicje dysleksji. Najezeseicj cksponowane si znaczne opéénienia w nauce ezytania i pisania, blgdne rozpoznawanic i odwracanie ksztaltsw liter i symboli graficznych. Za symptomy dyslek: uwaza sig rownies dezorientacig w czasie iw pr trzeni, a takze dezorganizacjg i trudnogei xe zrozu- mieniem tresei czytanych, Nicktorzy dysicktyey posadzaja sicbie 0 calkowita nicumicjginosé pisania i czytania. Nawet jako dorosli ludzic rozszyfrowuja wyrazy, zmagajae sie’z laczeniem liter i dézwigkOow w calosé. Nic sa w stanic wywolaé w pamigei symboli* i ich polgezet w réénych konfigu- racjach. Znajome slowa, gdy sa napisane, wydajq sig obve. W testach rozpoznawania slow dyslektyey wypadaja zaewyezaj na po ych klas szkoly podstawo-, Wej, nawet jesli maja za soba wicle lat nauki ezytania, | * Zapisu literowego. (Wszystkie praypisy pochodza od thi- macza), 10 Wsréd dyslektykow sq réwniez takie osoby, ktére czytaja dobrze. Czytajac na glos, plynnie wypowiadaja slowa, jednak zupelnic nic rozumicja ezytanego tekstu, Musza kilkakrotnic powtérzyé zdanic, aby odnalezé jego sens. Zazwyezaj doswiadczaja tez powaznych trudnosci w pisaniu, a symbole graficzne sa dla nich frustrujace. Dyslektycy z obu wymicnionych grup sq narazeni na podobne upokorzenia i frustracje. W pewnym sensic sa. analfabetami pozbawionymi swobody korzystania ze slowa pisancgo. Takic osoby dostarczaja motywacji do pracy zaréwno badaczom, jak i nauezyciclom, Ich niczdolnosé czytania i korzystania w sposdb tradyeyjny z wlasnej inteligeneji sklonila naszq organizacje do dalszego poszukiwania metod pomocy. W Melvin-Smith Learning Center czy- nimy wysilki, by pomagaé naszym kliontom, uzywajac wszelkich znanych metod, W 1983 roku rodzice jednego z dyslcktycznych uezniéw naszej szkoly skorzystali z pomocy w Research Council Ronalda Davisa. To wlasnic wtedy zetkneligmy sig z niezwyklym programem Davisa. Po powrocic do szkoly uczeh byt wrecz upojony swoim sukcesem. Stwierdzil, Ze po raz pierwszy pottafil skoncentrowaé sig na wykonywanym zadaniu. Natychmiast zaczglam wypytywaé go, co wywolalo taka odmiang. ,,Pani Smith, nic moze pani zrobié tego samego, bo bedzie sig pani #lc czula. Tak moga éwiezyé tylko dysicktycy, wszystkich innych przyprawia to a© mdlogei” — odpowiedzial. Teraz rozumicm, ze chodzilo mu 0 przywracanie orientacji (Orientation Counseling) i uboczne efekty, jakie niesie dezorientacja dla os6b, ktére nie sa dyslektykami. Wtedy jednak bylam zmicszana i dosé sceptysznie nastawiona. Postanowilam ezekaé i bacznie obserwowaé, czy zaszly trwale zmiany w jego sposobie uezenia sig Zauwazylam, Ze zdolnogé ucznia do koncentragji uwagi na wykonywanym zadaniu wzrosla, Po ukoi- czeniu dsmej klasy zostat przyjety do prestizowej szkoly Srednicj, a wige najwyraéniej odnidst sukces, Jego poziom zaufania do siebie wzrastal przez ealy czas frwania programu opanowania slowa i symbolu (Word and Symbol Mastery), poprawiala si¢ te stopniowo jego umiejetnosé ezytania i pisania. Dwa lata pogniej spotkalam innego ucznia, ktéry uczestniczyl w programie Reading Research Council, Tym razem bylo inaczej. Ja réwnied zostalam zapro- szona i mialam okazjg zapoznaé sig z metodami, ktére powinien stosowaé opiekun ucznia po zakonczeniu programu éwiczer w osrodku, Po tym, co zobaczyiam, zdecydowalam sig odbyé Szkolenie w zakresie techniki opanowania symbolu i przywracania orientagji w ogrodku Davisa, POzniej to samo zrobili ini nauezyciele z naszego zdspolu i obec- nie wykorzystujemy metody Davisa u nas — w Melvin- ~Smith Learning Center. | Davisowskie pojecie orientacji jest lepiej _znane nauczycielom i psychologom jako juwaga”, Metoda 12 przywracania orientacji dostareza uczniowi poezucia stabilizacji i pun'tu odniesienia w skupianiu uwagi, Pomuaga zapobiegaé rozproszeniu uwagi (dezorientacji) w kontakcie z symbolami podezas czytania, pisania, mowienia i liczenia, Pray dobre] stabilizacji wizualne} poprawia sig koncentracja uwagi i powstaje poczucie kontroli, 0 czym wspominaja wszyscy uezniowie. Zdol- no$é ucznia do zapanowania nad procesem uczenia sig jest podstawg uczenia sig, zwlaszeza jezeli dotyezy ynnosei tuk lozonej jak czytanie. Potraktowanie dystektyczncgo stylu uezenia sig jako talentu: ma uzasadnienie. Przez wiele lat miel okazjg obserwowaé bardzo zdolne osoby z dyslek Cecha, ktora wywoluje tak du%q podatnosé na za- gubienie w sferze informacji symbolicznych, w innych zakresach okazuje sig atutem. Na przyklad osoba, ktéra »widzi” rzeczywislosé wielowymiarowo, potrafi intuicyjnie zrozumieé rézne alozone zaleznosei po- miedzy rzeezami. Okuzuje sig, Ze dyslektycy maj wrodzona zdolnosé do lgezenia rzeczy, rozumieni mechanizmow, elektroniki, instalagji, konstrukeji, sziuk wizualnych i innych pokrewnych dziedzin, Dla nich wszelkie zadania wymagajyee twéreze) lub inne} wy- obragni okazuja sig czgsio bardzo latwe. Prawdopo- dobnie dlatego wSrdd wynalazcaw, naukowedw, sportowedw i twércéw mozna spotkaé wiele osdb z symptomami dysleksji Opracowane przez Davisa metody przywracania orientaeji i opanowania symboli poprawiaja zdolnoséTTR Wy evytania i pisania uezniow dzicki likwidagji objawow zagubicnia w zetknigciu z literami, slowami, znakami przestankowymi, cyframi i symbolami matematycz- nymi. Stosowane procedury sq zakorzenione w tcorii uczenia sig. W procesic cdukacji wykorzystuja wszystkic zmysly, co prowadzi do uzyskania zintegrowanych pojcé. Uczniowie patrza, dotykaja, rozmawiaja i konceptu- alizuja wiedze, ktéra_przyswajaja, Konsckwentne stosowanie podejécia polisensoryeznego zapewnia stymulacje wagnych parti’ mézgu i ulatwia powsta- wanie zapiséw w pamigei dlugoterminowej Wspomniane wyzej cztery klucze Davisa otwierajgce proces uczenia sig pryniosly korzyéei naszym uczniom i przyczynity sig do postepu badan nad syndromem dyslektycanym. Dzigki lepszemu — zrozumieniu opracowaligmy skuteczniejsze sposoby udziclania informagji rodzinom naszych klientow, prayjaciolom, pracodawcom, a tak#e im samym. Ich pozytywna reakeja upewnila nas w slusznogci postawione} diag- nozy. Udato nam sig tez uzyskaé lepszy welad w ich przedycia i dogwiadezenia. Klienci, edy rozmawiamy z nimi o dysleksji, ezesto méwia: ,,Tak, to wlasnic przczywam”. Ustepuje wiedy ich poczucie wyobcowania i zagubienia. Sa gotowi na przyjgcic zmian, jakie niesic program terapeutyezny. W swojej ksigzce Davis dzieli sig z nami tym, czego doswiadezyt jako uczes i jako nauczyciel, dzigki ezemm pomaga nam zrozumieé miliony oséb, ktére prezentuja niczwykly styl uezenia sig znany jako dysleksja, Praca 14 Davisa ukazalé nam sposoby zrozumicnia procesu uczenia sig dysicktyka. Opracowane przez niego sku- tecane metody odpowiadaja specyfice uczenia sig dyslektykow, a nam przywracaja nadziejg powodzenia. Joan M. Smith licengjonowany psycholog nauezania licenejonowany logopeda Dr Joan Smith jest dyrektorem do spraw nauczania w Melvin- -Smith Learning Center oraz jogo filii w Sacramento w Kalifornii, Jest autorka lub wspolautorky lieznych ksigéck i'arlykuléw na femat nauezania specjalnego. Ostatnia z,jej ksiadek nosi tytul Your Don't Have to Be Dyslexic [Nie musisz byé dyslektykiom).Od autora Aby ksiazke Dar dysleksji wezynié przyjazna dla dysicktyk6w, celowo zastosowano wigksza niz zwykle ezcionkg i w miarg mozliwosci ograniczono dzielenic wyrazow. Wstep (Rok 1949 — scena z mojego zycia) Zegar w klasie tyka coraz wolniej i wolniej. ‘Tik-tak, tik-tak »Pospiesz. sig, prosze! Pospiesz sig, prosze! Prosze, prosze, pospicsz sig!” Maly chlopiec szepee ledwo slyszalne slowa. Kazdy migsich jego ciala jest napiet Palce dréa. Kolana, choé mocno scignigte i napierajyce ha Seiung, tez sig trzesa. Chlopiee powoli kolysze sig do przodu i do tylu, robi to ostroznie, aby nie zrzucié bialej chustki, oznaki jego niegodziwosci, ktéra jak setandar tkwi na ezubku glowy. »Prosze, proszg!” — szepce znowu. Wstrzymuje oddech, bolesnie krzywige twarz, Ale juz nic nie da sig zobié. Nie mija minuta i zaczyna sig: najpierw sqczy sig wolno, @ potem juz na calego. Chtopice ma cicha nadzieje, Ze kaluza na podlodze nic jest zbyt duza, Chowa twarz w kacic. Rece krzyZuje na Kolanach Ww nadziei, Ze ula sig w ten sposdb ukryé mokry plame. Jest nawet zdowolony, ze nie wyjdzie ze szkoly razem. z innymi dzicémi, Moze wledy nikt nic zauwazy, nikt nie bedzie sig % niego wysmiewal, Miat taka nadzieje Juz ze sto razy, ale moze teraz uda sig i nie uslyszy tych 17i okrutnych slow: ,.Debil!”, ,,Debil!”, ,,Patrzcie na debila!”, ,,Debil znowu sig zmoczyl”. Z zamyslonia wyrywa go sygnat dzwonka, znak, # to konice szkoly na dzig. Siedzi w swoim kacic posréd hatasu wybiegajacych z klasy dzicci, trwa w bezruchu ima nadriejg, 2c nikt nie spajrzy w jogo strong. Gdyby potrafit staé sig niewidzialny, teraz by to zrobil. Nie ma odwagi poruszyé sig ani wydaé z sicbie najmnicjszego dawieku, dopoki klasa nie opustoszeje. Gdy halas milknic, ponownie stych tak, tik-tak!... Chlopice cichutko cos szepce, tylko on moze to uslyszec. — Co powiedziales? — Potezny glos rozlega sic tuz za jego plecami. Gdyby nie zmoczyl sig w spodnie jus nie} zrobilby to na pewno w tej chwili. Weiska sig 2 cate] sily w kal i probuje staé sig calkiem malutki. Cuuje, dak jedna z rak, ktore posadzily go w tym kacie, zaciska sig na jogo ramicniu i odwraca go. ~~ Co powiedziales? — rozlega sig znown glos. Prosilem Boga, Zeby juz nigdy wigee| nie kazal tykanic zogara. we! ini sicdzieé w tym kacic. Ta dziccigca niodiitwa sprawila, #e powstala ninigjsza ksigaka Podziekowania Choé na okladce ksiazki widnieje nazwisko Eldona Brauna i moje, nie jestesmy jej jedynymi autorami. Moja zona Alice wlozyla duzo trudu w to, by ksigzka mogla trafié do rak czytelnika. Jest joj redaktorka, a poza tym pomagala nam jako mediatorka w kon- Mliktach, byla ukojeniem dreczgcych obaw i Iekarzem poturbowanego ego Na specjalne podzigkowanie zastuguia jeszcze dwie osoby: dr Fatima Ali, dyrektor naczelny Reading Re- search Council i mj doradca od 1981 roku, oraz, Larry J. Rochester, bez ktérego pomocy nie zaczelibysmy pracy. Wéréd tych, ktérzy sluzyli nam inspiracig, radq i wsparcicm, sa: Rakaia Ansari, dr Richard Blasband, Alcase Helmick Davis, Courtney Davis, Sarah Derr, Jim Evers, Bill i Charlotte Foster, dr Louis Gann, Jeff Gershow, dr Albrecht Giese, Larry i Susan Gilbert, dr Brian Halevie-Goldman, Beth Gray, Chris Jackson, Belly Ann i Dehlia Judah, Keith i Jane Monagham, Vickle Morgan, Jacqueline Pratt, Dana Rahlmann, Marilyn Rosenthald, dr Barry Schwartz, dr Joan Smith, Jill Stowell, Dorothy Towner. 19FUNKY WINKERBEAN SLUCHAL BODEAN aeSus FEW TEST WriazAt Ze eas DYSLEKSIE. TO ME 2NACZYWCALE,2ESESTES Gut Tan? 10 water seon4 MDMA 3085, KORA cata DYSLinG Tots EpxsOM Rozdzial 1 Ukryty talent i Slyszae stowo dysleksja”, lndzie zazwyeza) wyobrazayjy sobie dziceko, Ktére ma w szkole klopoly 7 nauky pisania i czylania, z orto: iq i matematyke. Ni iektorzy Kojarza dysleksje wylacznic z odwracaniem liter a inni « wolnym tempem uezenia sie. Prawie wee, Sadzit 1% jest to brak zdolnosci uczenia sie. Jednak nosé nauezenia sig lo tylko jedna ze stron i nieme W progrumie telewizyjnym i tam Zapylano mnie o pozytywne strony dysleksji, W od- Powiedzi wymienitem tazin znanych os6b —- dys- lektykow. Prowadzaea program powiedziala weedy: »CzyZ lo nie dziwne, Ze oni wszyscy sq genialni po- mimo dysleksji”, Nie zrozumiata tego, co cheialem powiedzié leh geniusz nie istnial pomimo dysle ji, oni byli Benialni, poniewad byli dyslektykumi, To, Ze tos jest dyslektykiem, nie warunkuje automatyczni¢e geniuszu, ale sama Swiadomoseé, Ze umys! dyslektyka funkejonuje w taki sam sposéb ja umysly niektérych genialnych Indzi, dobree diSlawni dyslektycy Hans Christian Andersen Whoopi Goldberg Harry Belafonte Bruce Jenner Aleksander Graham Bell William Gear George Burns Jay Leno Stephen J. Cannell Greg Lotiganis Cher George Patton Winston Churchill Nelson Rockefeller Leonardo da Vinci Charles Schwab Walt Disney Jackie Stewart ‘Albert Einstein Quentin Tarantino Henry Ford Woodrow Wilson Danny Glover W.B. Yeats poczucic wlasne] wartosci dyslektykéw. Wazne jes| te%, by wiedvi problemy 7 czytanicm, pisaniem th matematyka nie ozne 4c k108 jest po prostu ghupi. Problemy te byé moze powoduja te same funkejc umyslowe, ktére tworza geniuszy, Funkeje mentalne powodujace dysleksj¢ sq darem w prawdziwym znaczeniu tego slowa, sq naturalng zdolnoscia, talontem. Stanowig specyfiezna wlasciwose nadajqeq koloryt indywidualnosci, Nie wszysey dyslektyey rozwijaja takie same zdol- nosci, jednak pewne funkeje umystowe sq powszechne. Oto lista podstawowych zdolnosci, jednakowych dla saystkich dyslektykow: : 1. Korzystaja z wrodzongj zdolnosci do przctwarzania i kreowania doznan percepcyjnych. Cechuje ich wigksza wrazliwosé na otoczenic. Sa bardziej ciekawi niz przecigtny czlowick. sla obrazami, a nie slowami. Maja lepsza intuicjg i sq bardzicj przenikliwi. 6, Myéslenie i spostrzeganic ma charaktcr poliscnsoryez- ny (wykorzystuja wszystkie zmysly). 7. Realistycznic przezywaja swoje mysli 8. Maja, vw, wyobraznie, Wymicnione powyzej cechy, jesli nie zostang sth- mione badz zniszezone przez rodzicéw lub w procesic cdukacji, daja w rezultacie wyaszq od praecietne inteligenejg i ponadprzecigtne zdolnosci twéreze. Praw- dziwy dar dysleksji moze zaowocowaé prawdziwym mistrzostwem. : Mistrzostwo mozna rozwijaé na wile sposobow w réznych dzicdzinach. Dia Alberta Einsteina byla to fizyka, dla Walta Disneya — sztuka, a dla Groga Louganisa — sport. Zmiana paradygmatu Chege zmienié nasze podejécie do dysleksji, tak by widzicé w niej dar, a nie rodzaj uposledzenia, musimy najpicrw dobrze poznaé sama dysleksjg i zrozumicé, skad sig bierze. Ujawvnia sie przy tym zaréwno pozytywne, jak i negatywne jej aspekty, zobaczymy tez, jak sig rozwija 25dysleksja, Idea korygowania dysleksji wydaie sig niezbyt wyszukana. Wychodzae w rozwazaniach poza korekeje tej wlasciwosci, mozemy lepiej poznaé i zbadaé dyslek sje pod katem jej pozytywnych aspektw. Zanim dyslektyk zdola w pelni sobie uswiadomié i docenié pozytywng strong dysleksji, bedzie odczuwal przede wszystkim jej negatywne aspekty, Nic oznacza to, Ze pozytywna strona nie moze sig ujawnié przed rozwiazaniem probleméw. Dar pozostaje darem, nawet jezcli sobie go nic uswiadamiamy. Niejeden dorosly dysicktyk korzysta w swojej codziennej pracy z atutow, ktore daje mu dysleksja, nie zdajge sobie z tego sprawy. Uwaia, Ze ma do czegos smykatke, i nie przypuszeza nawet, iz jego talent pochodzi z tego samego Zrédla co nicmoznosé sprawnego pisania, ozytania lub liczenia. Niesprawnosé dyslektyczna najezescie} objawia sig w czytaniu, pisaniu, ortografii i matematyce, le take inne dziedziny jej oddzialywania. Kaédy przy- padck dysleksji jest inny, poniewaz dysicksje kazdy czlowiek ksztaltuje indywidualnie. Nie ma dwéch takich samych dyslektykow. Aby lepiej zrozumieé dar dysieksji, musimy defekt uezenia sig, znany potocznie jako dysleksja, ujrzcé Z odmiennej perspektywy. Dysleksja jest rezultatem szezeg6Inej percepeji. W pewnych sytuacjach zdolnosé Staje sig sliboscig, Czlowiek nie zdaje sobie sprawy Z tego, co sig dzieje, poniewaz specyficzna zdolnosé zintegrowala sig z procesem myslenia, Proces ten na- stepuje bardzo wezesnie i dlatego pézniej wydaje sig tak naturalny jak oddychanie) Brak zdolnosci uczenia sie Slowo ,,dysleksja” jest pierwszym ogélnym terminem nazywajacym rézne trudnosei w uezeniu sie, jednak Ww celu lepszego opisania problemu dokonano podzialu na specyfiezne defekty uczenia sig, Mozemy wiee nazwac dysleksjg ,matka defektow uczenia sie”, Obecnic istnieje ponad siedemdziesiat nazw odpowiadajacyeh rozmaitym jej aspektom. Poczatkowo baclacze wznali, ze dyslektycy cierpi pewien rodzaj uszkodzenia mézgu lub wrodz dysfunkeje zaburzajaca procesy umystowe, na ktérych opiera sig zdolnos¢ ezytania. Pod konicc lat dwudziestych XX wieku dr Samuel Torrey Orton dokonal redetinicji dysleksji i nazwal ja skrzyZowang lateral Oznaczi to, iz lewa strona mézgu wykonuje prawej strony, a prawa— to, co zwykl lewaj stronie, Teoria ta nie przetrwala proby czasu. Sam autor na nowo okreslil dysleksje jako ,zmienna dominacje pétkulowa”, co z kolei znaczylo, ie czasami prawa strona mézgu przejmuje funkeje lewej i vice versa.a Obeciie istnigje wiele tearii nia temat przyezyn i istoty dysleksji. Wigks7086 sformulowano w celut wyjasnicnia symptomdw lub cech dysleksji oraz powodow joj Teh fi powstawania. Nowa perspektywa Teoria i metody przedstawione w ninicjszej ksiazec powstaly nic po to, by wyjasnié nature dysleksji, lecz po to, aby uz i; adnié, dlaczego mozna dokonywaé korekeji dysleksji. Teoric pojawialy sig w trakeic i po powstaniu procedur korekeyjnych opisanych w ostatniej czegci ksiq2ki, MGj punkt widzenia jest catkiom odmienny, poniewad jako dysicktyk opicram sig na wlasnym dogwiadezeniu. Doszedlem do wniosku, ze dysieksja nic jest skutkiem uszkodzenia mézgu ani nerwow. Nic powstaje tez z powodu wadliwe} budowy ucha wewnelrznego czy galki ocznej. Dyslcksja jest wynikiem procesu mystenia i specyficzng reakeja na poczucic zametu. Dwa rodzaje myslenia Powszechnie uznaje sig, Ze sa dwa sposoby myslenia ezlowieka: werbalny i niewerbalny. MySlenie werbalne dokonuje si¢ za pomoca slow. Myslenic niewerbalne wykorzystuje umyslowe obrazy pojeé lub idci. 28 MyéSlenie werbalne ma charakter linearny w czasie. Jost zwigzane ze struktura jezyka. Osoba myslaca werbalnie uklada w umysle cale zdania, slowo po slowie. Myslenie werbalne dokonuje sig w takim samym ezasie jak méwienie. Szybkosé mowy potoczne} wynosi okolo 150 slow na minute lub 2,5 stowa na sckundg. Wprawny prezenter radiowy lub prowadzacy aukeje wypowiada nawet 200 sl6w na minute. Mowa spreparowana clektronicznic pozostaje zrozumiata dla uwazncgo sluchacza, dopoki nic przekroczy predkogci 250 slow na minute. | taka jest tez w zasadzic maksy- malna predkosé myélenia werbalnego. MyéSlenic niewerbalne ma charakter ewolucyjny. Obraz rozrasta sig, w miare jak zwigksza sig liczba pojee w umyéle. MySlenic niewerbalne przebiega znacznic szybciej, przypuszezalnie tysiqce razy szybciej od my$- Ienia werbalnego. Trudno jest uzyskaé wglad w proces myélenia niewerbalnego, jako ze przcbicga tak szybko, iz Swiadomosé nie potrafi go uchwycié. Myslenie nic- werbalne zwykle zachodzi w podgwiadomosci. Ludzic mysla zarowno werbalnic, jak i nicwerbalnic, jednak jako istoty ludzkic mamy tendenejg do spe- cjalizacji. Kazda osoba ma sw6j prelerowany sposéb myélenia: jedni myslq glownic werbalnic, inni — niewerbalnie. Ten aspckt dysleksji, ktory objawia sig jako defekt uezenia sig, powslaje w okresic pomigdzy trzecim a trzynastym rokiem zycia.|Potencjalny dyslektyk od poczatku jest osoba preferujaca myslenie niewerbalne — osoba myslaca obrazami. 29Cheae ztozumieé, jak mySlenie przyezynia sig do powstania dyslektyeznego defektu uczenia sig, musimy przyjrzeé sig naszemu jezykowi, Mozna uznaé, iz jezyk Jest odbiciem proceséw zachodzacych w umysle, Inaczej nie bylibysmy zdolni do nauezenia sig go. Iezyk sklada sig z symboli. Symbol tworzq trey elementy: 1. Brzmienie symbolu 2, Znaczenie symbolu. 3. Obraz symbolu, | ald Myskye werbalnie, uaywamy déwigk6w mowy. Pro- wadzimy monolog wewnetrzny zlozony ze zat, pytan i odpowiedzi, ktére pojawiaja sig w umysle. Niektorzy ludaie werbalizuja mysti, méwige do siebie, Myslenic werbalne jest procesem powolnym, ale ulatwia zro- Zumienie sensu zdania nawet wtedy, edy pojedyneze slowa nie sq calkiem zrozumiale. Uwazne praysluchiwanie sig zdaniom w umysle wspomaga rozumienie, poniewaz symbole (litery i slowa) pojawiaja sig po kolei, tak Ze sens 2dania ujawnia sig, jakby bylo ono czytane. Nie potrafisz na przyklad okreslié, czy zdanie angielskie jest pytaniem czy stwierdzeniem, dopdki nie dotrzesz do konica i nie sprawdzisz, jaki znak sig tam znajduje: kropka ezy znak zapytania? W mysleniu niewerbalnym postugujemy sig znaczeniami, ktérych noénikiem sq mentaine obrazy Pajeé I idei. Obrazy sq nie tylko wizualne. Mozna by 30 Je przyrownaé do téjwymiarowego filmu oddzia- lujacego na kilha zmyslow, Zmieniaja sig one i ewoluuja po przecaytiniu zdania, Proces ten przebiega znacznie saybeie} niz mySlenie werbalne. Pojawiaja sig jednak trudnosei, poniewad niektére elementy jezyku sa, lutwiejsze do zobrazowania nia inne, Trzeba pamigtaé, ze dy: ektycy nie prowadzy monologu wewngtrzneyo, a wige nie sly sza tego, 60 czytaja, jesli nie ezytajq na glos. W zamian tworza oni mentalny obraz popraez dodawanie znaczeh, bad obrazéw znaezed, kazlego nowo napotykunego slows Dwa rodzaje stow Slowa, ktore oznaczajg realnie istniejace przedmioty, nie sprawiajy klopotu dyslektykom. Myslae niewerbalnie, mozemy bez trudu postugiwaé sigslowem ,sloa”, jesli tylko wiemy, jak wyglada sloh, Zwierze o nazwie ,,stoi” jest doslownym znaczeniem slowa ,,sloi”, Widzae obraz, widzimy znaczenie, Mozemy pomysleé slowo dom”, jesli wyobrazimy Sobie micjsce, w ktorym kiedys mieszkaligmy. Mozeray Opcrowaé w myslach ezownikami, takimi jak: pszkola”, ,.ksigzka”, papier”, ,dlugopis™, jesli znamy ich wyglad. Mozemy mysleé ezasownikami: , ataé”, »spae”, ,ogkidaé” i innymi, poniewaz widzieligmy badz sami praezylismy stany przez nie apisywane. Osoba stosujaea myslenie niewerbalne nic jest w ste ne mysleé slowami, ktérych znaezenia nie potratii eh zobrazowae. Wiedzac, jak wyglada a, nic mozomy pomysleé a. Nic moyna tez postugiwaé sig w mysleniu niewerbalnym slowami takimi jak and (i) lub the. Obraz liter T-H-E, ktore tworza rodzajnik the, nic jest obrazem znaczenia tego slowa. Dostepnym obrazem jest jedynie wyglad liter. Poslugujae sig procesem obrazo- wania w mysleniu niewerbalnym, nic jestesmy w stanic zobrazowaé znaczenia tego slowa jako rzeezy lub Bez trudnogci mozemy zobaczyé slowa a lub the ezytajae zdanic i postugujac sig mysleniem werbalnym, poniewa% wiemy, jak one brzmiq. Znaczenic zdania ujawnia sig dopicro po zakofezeniu ezytania, Nawet nic znajac dokladnego znaczenia tych slow, nic hedzicmy micé klopotdw ze zrozumicnicm, ponicwa, calosciowy zdania utworzy sig dopicro po jego przcezytaniu i uslyszoniu w myéli. To samo zdanic ezytane przez osobg, ktora posluguje sig mygleniem nicwerbalnym, wyzwoli symptom dyslektyezny. Obraz tego, co zdanic znaczy, ewoluuje Ww trakcie czytania, Stopniowo rozwijajacy sig obraz wywolywany przez zdanic zostaje zatrzymany za kazdym razem, gdy znaczenie nic zpanego stowa nic moze zostaé wlaczone do obrazu. Problem pojawi sig zc, gdy napotkamy slowo, ktorego sens nic aws: * W jezyku angielskim wystepuja rod: Poniewa?, autor ezesto posluguie sig tymi przykladami, a nie a polskim, przytaszam je the ma dla nich edpowiednikéw w jez ww oryginale. 32, korespondujez powstajacym w umySle obrazem. Otrzymamy w rezullacie scrig nic powigzanych ze soba obrazéw oddziclonych bialymi plamami. Myslacy niewerbalnie czlowick odezuwa zamel za kazdym razem, gdy zatrzymuje sig proces powstawania obrazu. Zamet jest spowodowany tym, ze obraz zaczyna byé niespdjny. Koncentrujac sig na czytaniu, dysiektyk moze pominaé biale plamy, ale im dalej czyta, tym bardzioj czujc sig zagubiony. Wreszcie osiaga tak zwany prog zagubicnia. W tym momencie czlowick wehodzi w stan dezo- rientacji Dezoricntacja oznacza, 2c percepeja symboli [liter] zmicnia sig i wlega wypaczeniu, a wledy czytanic oraz pisanie staje sig niemozliwe. Jak na ironig, wlasn ten mechanizm zmicniajacy pereepeje dysicktycy wykorzystuja w eclu rozpoznawania zewnetrznych obicktéw i zdarzci w otaczajacym Swiccie, zanim rozpoczng nauke czytania.Rozdziat 3 Skutki dezorientacji Orientacja oznacza swiadomosé tego, gdzie dana osoba znajduje sig w stosunku do otoczenia. W kategoriach percepgji znaczy to, ze ezlowiek poprawnie odezytuje zdarzenia i warunki ksztaltujace zewnetrzna rzeczywis- toSé i potrafi dobrze sig do nich przystosowaé. Gdy widzisz, slyszysz i odezuwasz otaczajacy cie $wiat tak, 2e znajdujesz w nim sens, jestes zorientowany, Zada- niem nawigatora w samolocie Iub nd statku jest okreslanie polozenia swojego srodka lokomogji (orien- towanie go) w przestrzeni. Ludzie orientuja sie w otoczeniu za pomoca pary oczu. Moézg poréwnuje dwa obrazy odbierane oczami (kazde oko dostarcza jednego obrazu), rejestruje réznice pomigdzy nimi i w ten sposéb buduje w umysle \réjwymiarowy obraz odzwierciedlajacy odleglosci otaczajqeych nas rzeezy. Uszy spelniaja podobna funkeje i okreslaja_kierunek, z ktrego dochodza déwieki. Technika ta nosi nazwe triangulaeji. W procesie percepaji iw nawigacji obowiazuje taka sama zasada, Obraz okreslonego punktu spostrzeganego za pomoca zmyslu wzroku nie powstaje na soczewce oka, poniewaz 34 fam tworza sig dwa rézne obrazy. Whaseiwy ,ekrun” iduje sig w mézgu. Ludzie odnosza wragenie, Ze miejsce, z ktérego spogladajg na Swiat, znajduje sig gdzies w glebi glowy, z tylu oczu. Oko umystu Isinieje takze w wewneltznej pereepeji umyslowe) punkt, z ktérego czlowiek widzi obrazy mentalne i mysli. Kiedy zamykasz oezy i widzi Wwyobrazony w bvoim umysle obraz, punkt percepcji znajduje sie lam, skad spogladhisz, bydé jest tym, z czego patrzysz. Nie jest on tozsamy z punktem percepyji warokowej, ale funkejonuje na tej samej zasadzie co wzrok: co: patray na cos. Tukie epicentrum percepeji nazwalem »okiem umyslu”. Zmiana jego polozenia wprowadza dezorientacje w sferze percepeji zmyslowej. Szeze- golowe wyjasnienie znajduje sig w rozdviale 23 i 24, Teraz zatrzymajmy sig na tym, czym jest dezorientagja i jak ezlowiek ja, odezuwa, Dezorientacja to zjawisko wystepujyce powszeehnic. Wszyscy, 2 niclicznymi wyjatkami, od ezasu do ezasu Jej ulegaja. Dezorientacja jest naturalnym stanem umyslu. Pojawia sig w sytuagji preeciazenin bodzcami lub myélami, Wystepuje tikée wtedy, gdy mézg dtraymuje sprzeezne informacje z réznych zmyslow i probuje je dopasowaé do siebie. a ii- oe Klucz do di jentaci! Gdy bylem w picewszej klasie gimnazjum, zazigbilem sig, z czego potem wynikla powadna infekeja ucha §todkowego. Dwa dni Iezalem’w szpitalu 2 wysoka gorgozka, po klérej przebudzitem sig z uczuciem nie dajacego sig opanowaé zagubienia. Déwigki, ktére do mnie docieraly, byly tak gloSne, Ze sprawialy mi b5l Widzialem podwéjnic. Moje palee nie sluchaly moich polecei. Gdy otworzylem oczy, wszystkie zmysly mowily mi, Ze wiruje w powietrzu. Zapylalem lekarza, co sig dzieje. Powiedzial, Ze moje doznania wynikaja z tego, iz informacje zmyslowe, kore mj mézg otrzymuje i wysyla, sq niezgodne ze soba. —W twoim uchu wewnelrznym znajduja sig dwa narzady, kt6re informuja mézg, gdzie jest g6ra, a adie dot — wyjasnit. — Prawe ucho dziala prawidlowo, alewe méwi, de gora jest gdzie indzicj. Te dwa sygnaly nie zgadzaja si¢ ze soba, wige masz uczucie, jakbys sig obracat w przestrzeni. — Ale ja to réwnic# widze! Dlaczego —Twojezmysly nie praywykdy do takiej niezgodnosei— odpart Ickarz. — Wyglada na to, Ze w ten spos6b funk- cjonuje mézg: wzrok prébuje si¢ dopasowaé do innych sygnaléw. Wirowanie, jakie widzisz, jest dopasowaniem sig do znieksztatcoh pochodzacych ze zmyslu rownowagi. Wowezas wiedzialem, Ze moje dozmania sq skutkiem choroby i przemina. Pééniej, gdy prowadzilem badania nad dezorientacja, obraz ten tkwil w moim umysic. Wyjasniat on, dlaczego znicksztalecnia pochodzece z jednego ze zmyslow pociqgaja za soba zmiany w doznaniach innych zmyslow. 36 Jezeli stojac, obrécisz sig dzicsigé razy dookola whas- nej osi, to poczujesz dezorientacjg objawiajaca sig zawrotami glowy. Wpatrujac sig w namalowana na wirujacym kole spiralg, ulegnicsz dezorientacji w po- staci spostrzegancgo ruchu, Jezeli ezekajae w samacho- dzic na ezerwonym gwietle, zobaezysz, Ze samochod przed toba powoli toczy sig do tylu, poczujesz nicomal yeznie, Zc to tv6j samochéd jedzic do przodu, i nacié- niesz odruchowo pedat hamulea. W trakeic dezoricntagji tw6j mozy, spostrzega ruch, ktory w rzcezywistosci nic istnicje, lub czujesz, jakbys sam by! w ruchu, choé zostajesz w pozyeji nicruchomej. Poczucie czasu takée moze ulce znicksztalecniom: ezas biegnic wiedy szybeiej lub wheeze sig. Mézg zmicnia rzcezywista percepeje, a ty odezuwasz, ja tak, jakby byla realna, W stanic dezoricntacji wszystkie zmysly (z wyjat- kiem smaku) odbicraja znicksztalcone wrazenia. Mézg nic widzi juz tego, co widza oczy, leez, spostrzega zmic- niony obraz, Mézg nic slyszy tego, co slysza uszy — slyszy inne déwigki. Podobnic dzicje sig z innymi rodzajami percepaji, lacznie ze zmyslem dotyku, rownowagi, a takze z poczuciem ezasu. Dylemat dyslektyczny Chociaz dezorientagja jest zjawiskiem powszechnym, dyslektycy doznaja joj znacznic ezescic}, niz zdarza sig to niedysicktykom. I nie tylko jej doswiadezaja, leez sami ja wywoluja, nic wiedzae o tym. 37Dyslektycy wykorzystuja nieswiadomie dezorien- tacjg, uzyskujac dzi¢ki niej wielowymiarowa percepeje. Zmieniajac percepejy zmyslow, sq w stanie odbieraé powiclone obrazy Swiata, Mogy spostrzegaé ZeCZY zkilku réznych perspektyw iz nich czerpaé wigeg] infor- macji, niz ezynig to pozostali hudzie. Prawdopodobnie w dziecinstwie dyslektycy znajduja, sposdb na wigezenie funkeji dezorientacji w mézgu i korzystaja z niej w procesie myslenia i rozpoznawania. Zdolnosé do ,,wypelniania pustki” i tworzenia obrazow mentalnych rzeezy widzianych z réénych perspektyw przydaje sig szezeg6lnic niemowletom, ktére nie potrafia, Jeszeze sprawnie sig poruszaé, aby badaé otaczajace ich przedmioty. Dezorientacja umozliwia rozpoznawanie obiektow, ktére inaczej nie bylyby rozpoznane, i dlatego zostaje weielona do proces myslenia. Dyslektycy nie wiedza, co zachodzi w stanie dezorientagji, gdyz wszystko trwa zbyt krotko. Zdaja sobie sprawe z tego, co sig dzicje, tylko wtedy, gdy uzywaja dezorientagji, aby lepicj rozpoznawaé obiekty tréjwymiarowe, déwieki i bodzce dotykowe. Dyslektycy unikaja w ten spos6b sytuacji zagubienia, ale korzystajq ze zmienionej percepeji towarzyszacej dezorientacji takze w celu truchomienia wyobraéni tw6rezej: wykorzystana do rozwiqzania problemu w mysleniu niewerbalnym jest nazywana intuicja, inwencja lub inspiracjq; wykorzystywana dla przyjemnosei jest znana jako fantazja lub marzenie. Wigcej 0 zdolnosciach dyslektycznych napisz pozniej. Obecnie wystarezy powiedzied, iz wlaczenie 38 dezorientaeji do procesu myslenia sprawia, Ze dyslektyk jest bardziej spostrzegawezy i ma bogatsza wyobrazni¢ niz przecigtny ezlowick, Jednak kiedy dyslektyk zaczyna sig uczyé ezytania i pisania, powstaje potencjalna mod. liwoSé wystapicnia defektu uczenia sie Dyslektycy korzystaja z dezorientacji, by wyjsé 2 syluuicji zagubienia. Sprawdza sig to w odniesieniu do obiektow fizyeznych, tak wige prawdopodobnie dyslektyk nieswiadomie uruchomi dezorientacje w sy- tuacji, gdy napotka wprawiajgcy go w zaklopotanic symbol, Niestety, slowo drukowane widziane do gdry nogami i od korea badé podziclone na czgsei powoduje uniego jeszcze wigksza frustracje, W trakcie nauki eytania zamieszanic rosnie i dys- Iektyk szybko osiqga prog zagubienia, Od tej chwili przestaje widzieé to, co naprawdg znajduje sig na kartkach, widzi nutomiast to, co, jak sadzi, tam jest, Symbol* nie jest przedmiotem, reprezentuje wylacznic brzmicnie slowa okrestajacego przedmiot, dviaianie lub pojgcie iw tej sytuaeji dezorientagja nie przyezyni sig do lepszego rozpoznania. Symbol pozostaje nic rozpoznany, dyslektyk sig myli. Pomylki tego rodzaju 8a podstawowymi syinptomami dysleksji. * Zapis literowy. MR i bPsprawiaja klopot wigkszosei dyslektykow. Slowa te 4 wigezone do stownika dysicktykow, choé nic potrafia oni stworzyé mentalnego obrazu ich znaczeniz To muczy, Ze preeciginy dysicktyk korzysta w mowic ajdujacych micjsca w jego mysleniu Krotkie slowa — najprosisze slowa jgzyka — stanowig bodziee wyzwalajacy symptomy dyslek akcyjny i ezesto sq wicloznaczne, Dysicktycy wpadaja w pulapke tye slow, gdyz nic znajdujq ich wiznalnej reprezentacji Ww pos zedmiotdw cy dzialan, ana domiar zh w mowic potocznej pojawiaja sig one najcz¢s slw-pulapek znajduje sig w rozdziale 33. Jak dziataja stowa-putapki ig uwaznie Cheag rozsviazné te zagadke, prayjrayimy typowe} scenic pokazujace), co sig dicje, gdy dysick- iyezne dviecko probuje czylaé na glos. 40 d sig wzigla lista slow-pulapek Nie wymyslilem tej listy sam, Jak wiele innych odkryé w mojej pracy, pomysl pojawit sig dogé niespodziewanie, a towarzyszyla mu mysl: ,.To oczywisle, przcciez zawsze otym wiedzialom”. Krétko po dokonaniu pierwszego odkrycia zwigzanego z percepcja stalo sig dla mnie jasne, iz poczucie zametu wywoluje dezorientagjg. Zamet pojawia sie, dy czlowiek nie potrali rozpoznaé symbolu. Z poczatku sadzilem, ze kazdy dyslektyk ma swoje slowa-pulapki, Wiaczylem do naszego programu éwiczenie umicjetnosei rozpoznawa- nia dezorientagji w chwili, ady sig pojawia, i propozyci¢ ulozenia wlasng| listy sléw-pulapek po to, by kadely wiedzial, jakie slowa musi opanowai Sam ulozylem wiasna liste slow-pulapek i patrzylem nanig ze zdumienicm, Wydawalo mi sig, Ze bedzie calkiom inna. Lista zawierala krdtkie stowa jedno- i dwuliterowe, ale najwigedj caterolitcrowych. Poczulem sig nico lepicj, gdy zobaczylem te same slowa na listach innych os6b, lecz weig2 sig dziwilem. Pewnego sierpniowego wieczoru w. 1982. roku przegiqdalem lise podstawowych sléw (Dolch List) wykorzystywanych w. nauezaniu poczatkowym. Wybralem kilka z nich i rozwazalem, dlaczego nicktére, na prayklad: a lub dre [angielskie rodzajniki] powoduja dezorientagjg, a inne, jak dom”, ,zywnose” czy , przy- jaciel”, nié wywoluja_symptoméw. dyslektycznych. Zaczatem obserwowaé, co sie dzieje w moje} glowie podezas czytania kazdego z tych sléw. Nagle doznalem olsnicnia. Odkrylem, Ze nie jestem w stanic stworzyé 41Ww moim umysle obrazu odpowiadajacego slowom-pulap- kom. Nie potrafilem ich zobaezyé, a wige nie mogiem uzywaé ich w myélach. Na podstawie listy podstawowych slow zidentyfi- Kowalem 196 slow wywolujacych dezorientacje. Obecnie lista zawiera 217 slow. Wigkszosé sposréd slow. dodanych to inne formy fleksyjne slow z listy poczatkowej. Proste zdanie, jak to ponizej, nie sprawi Klopotu dziesigciolatkowi, ktory mysli za pomoca slow. Proces ten jest trudniejszy dla dziesigcioleiniego dyslektyka, ktory podezas ezytania konstruuje w umysle obraz wyliniajacej sig sceny. The brown horse jumped over the stone fence and ran through the pasture. [Brazowy kon skoezyt przez kamicnny plot i pobieg! przez pastwisko,} Pierwsze slowo the wywola u dziesigcioletniego dyslektyka pusty obraz, poniewaz nie istnicje wyobrazenie tego slowa. Pusty obraz stanowi istote zagubicnia, Trudno znalezé jakies osobiste doswiad- ezenie pordwnywalne z poczuciem zagubienia, Przy duzej koncentragji dziecku udaje sig jednak uporaé z pustym obrazem, wypowiada the i zmusza sie, by przejéé do nastepnego slowa. Slowo ,,brazowy” wywoluje u niego mentalne wy- obrazenie koloru, choé nie ma okreslonego ksztaltu. Koneentrujac sig nadal, mowi: ,,brazowy”. 42 ! Slowo ,,kon” pracksztalea brazowy obraz w konia tego koloru. Wzmozona koncentracja trwa, dziecko mowi: ,,kon”. Slowo ,skoczy!” sprawia, Ze przéd konia wzlatuje wpowietre. Koneentragja trwa, dziecko méwi,skoezyl” Slowo przez” sprawia, Ze tyl konia w obra mentalnym unosi sig w gore, Utrzymujae koncentracje, dziecko méwi: przez”, Nastgpne slow, rodzajnik the, zndw wywoluje pusty obraz, Zagubienie czytajycego rosnie, leez prog zagubicnia nie zostat Jeszeze osiqgnigty. Musi teraz podwoié koncentracjg, aby przebrnyé przez pusty obraz do nastgpnego slowa. Czyniqe to, wypowiada bydz opuszeza the Slowo ,,kamienny” wywoluje obraz kamienia, Zo zdwojona koncentracja dziecko méwi wkamienny”, Kolgjne siowo, plot”, zamienia kamien w kamienny plot. Nadal rwa wzmozona koncentragja, dziecko mowi: splot”. Nastgpne slowo i” dokonuje ponownie spustoszenia W obrazie. Tym razem prog zagubienia zostal osigu nigty. Dziecko jest zdezorientowane. Zatrzymuje sie calkowicie z1gubione, silnie skoncentrowane i zdezo- Hentowane, Jedyaym sposobem na to, by dale) czytag, Jest zwikszenie koncentracji, Pojawil sig jednak symptom dyslektyezny — dezorientacja. Bardzo motliwe, Ze dziecko pominie slowo ,i” lub astapi je Jakims rodzajnikicm, W tym momencie kote y sig prawidlowa percepeja napisanych slow:Dziecko wklada niewyob alny wysilek w skon- centrowanie sig na dalszym ezytaniu. Slowo ,,pobicg!” zostaje, z powodu dezorientacji, zamicnione na slowo ,biegnie”. Dziecko widzi sicbie bicgnacego, a obraz ten nic ma zwiqzku z obrazem unoszacego sig w powietrzu konia, Méwi: ,,bicgnic”. Slowo ,,przez” (ang. through) zostaje zamienione na rzuca” (ang. throws). Dziecko widzi siebie raucajace .tzuca”, nik the ponownie wymazuje obraz. Dziecko zatrzymuje sig jeszcze bardzic) zmicszane yz zdezorientowane. Jedyna rada to wzmocnié koncentracjg, co ezyni, Iecz pomija rodzajuik i nic reraz, dezorientacja rodzi uczucie praypominajace ss eer Th my Stowe Reakeja nysli Mow The wwstrzymany proces pusty abraz (the) tworzenia obraz, pocvatek koncenttaeyi frown koncentracja tw kolor brazowy — brazowy [brazowy] horse [koi] koncentracja wa brazowy koi kof jumped koncentragja trwa przddkonia —skoczyl Iskoczyl] sig unosi pilke i mowi over [przez] koncentragja tra tyt konia prves, Kolejny rod: sig unosi the proces tworzenia obrazu—pusty obriz (ie) i weit ustaje. zdwojona czyla go. stone kamieti kamienny [kamicnny] — koneentrag} fence |plot] and {i ran {pobieg!] through Iprvcz} the pasture [pastwisko} 44 cabwojona koucentracia ustaje proces obravowania, pojewia sig dezorientae;a, koncentracja wamaga sig dczorientacja twa, wemozana koncentragja dezorientacja trwa, wamozona koncentragja staje proce! pbrazowania, dezorientacja trwa, rosnic koncentraeya dezorientagja Iw, pocaworna konecntraca kamicnny plot pusty obra bieg rout pill pusty obraz qrawiaste inigisee plot (opuszera slowo?) biegnic raweca omija slowo pastwisko zawroty glowy. Dziecko czuje, jak robi mu sig niedobrze, a litery i slowa na kartce sig rozplywaja. Pray ostatnim stowie, ,,pastwisko”, musi przygladaé sig po koleijkazdej literze, aby wypowiedzieé to slowo. Wicdy pojawia sig obraz porosnigtego trawa micjsca. Dziccko w wyniku ogromnego wysitku, jaki wlozylo w uchwycenic i glosne przcezytanie kazdgj litery, nadal jest zdezorientowane. Méwi poprawnic: ,,pastwisko”. Skonezywszy wreszcic zdanic, zamyka ksiqzkg i odsuwa ja. Dosé tego! Gdyby ktog spytal je, co przed chwila przeczytalo, powicdzialoby cos o ,,miejscu, w ktérym rognic trawa” Ma wyobrazenic unoszacego sig konia, kamicnnego plotu, sicbic grajaccgo w pilkg i jakicgos trawiasteg 45miejsca. Nie potrafi z tych oderwanych elementow ulozyé mentalnego obrazu opisanej sceny. Kady, kto widzial lub slyszat to dziecko ezytajace zdanie, badz tez od niego samego dowiedzial sie, © ezym to zdanie méwilo, nabierze przekonania, ze maly dyslektyk nic nie zrozumial, On sam w ogéle © to nie dba. Jest szezesliwy, ze przetrwat ten koszmar glosnego czytania. Gdyby dziecko byto troche starsze, zdaloby sobie sprawe, Ze przeczytalo zdanie, ktérego nie zrozumialo. Co mogloby wtedy zrobié? Przeczytaé ponownie. Wydaje si¢ logiczne, Ze ady ezytamy cog po raz kolejny, rozumiemy wigeej, prawda? Przyjrzyj sig jeszcze raz opisanej scenic i postaraj si¢ odpowiedzieé na pytanie: Czy pojawilo sie cos, co moglo zmienié sytuacje tak, by przy ponownym czytaniu byla inna? Nic! Dorosli dystektycy, czytajge wadne informacje lub dane techniczne, czynig to od trzech do dziesigciu razy, zanim co$ zrozumieja lub zaprzestana dalszych usilowat. Czy koncentracja jest zjawiskiem pozytywnym? Nalezy wyjasnié pewna kwestie dotyezqca koncen- tragji. Wigkszo8é z nas uwaza, Ze zdolnosé koncentragji Jest cecha pozytywna, jednak zbyt duze natezenie sprawia, ze nawet to, co dobre, staje sie szkodliwe. Poziom koncentracji, jaki osiaga dyslektyk, aby uporaé sig 46 z pustymi obrazami, wywoluje zdecydowanie nic- ludzie skupiaja wie! koncen korzystne skutki. Naturalna koncent AC} ja polega na tym, 4 uwagi na przedmiocie , natomiast podezas intensywnej kon- centracji cala uwaa ogniskuje sie wylacznie na zona koncentracja stanowi podsti hipnozy. Mechanizm maksymalnej koncen\ wykorzystuje osoba wprowadzajaca kogos w awe uwagi trans. Dyslektyk, tory intensywnie koncentruje sig aa czytaniu, wehodzi w sian hipnotyez wydluzajacy e: czytanego tekstu, ee ny dodatkowo Potrzebny do zrozumivnia tudneyo,kan: Przymusowe rozwiaqzania Dyslcktyezne dziccko praczywa Irustracjg, ady zaczyna popelniaé bledy z powodu dezorientagji. Nikt nic lubi popelniaé blgdow, a wige dziewigcioletni, dyslektyczny trvecioklasista zaczyna szukaé, tworzyé i prayswajac rézne sposoby rozwigzania problemu. Strategia ta bylaby dobra, gdyby nie fakt, Ze trudnosei z czytaniem przeksztaleaia sig teraz w prawdziwa niezdoInosé do czytania. Sposoby wymyslane przez dys zuja prawdziwego problemu, znicks pozwalaja tylko na krotko pozbyé sig okrezne sposoby zwalczania efektu dezorient powoduja, Ze proces uezenia sig powolnigje i powstaje ykow nie rozwig taleongj percepeji, siragji. Tak defekt uczenia sig. Rozwinzania” dysicktykow to algorytmy dzialaa oraz taktyki rozpoznawania i zapamigtywania. Poczat- kowo stosowane z wyboru, szybko xmicniaja sig w zachowania kompulsywne. Dyslektyk gdy raz przyswoi sobie jakis sposdb, daje mu wylacznosé na wykonywanie okreglongj finkeji. W procesie kozygo- 48 wania dysieksji traktuje je jako ,,stare sposoby”, ktore staja si¢ niepotrzebne. Choé wiclu dyslektykow zaczyna rozwijaé kompul- sywne schematy pred osiagnigeiem dziewialcgo roku azycia i robi to przez reszt¢ zycia, wi¢kszo8é ,,protez uczenia sig” powstaje pomigdzy dziewialym a dwu- nastym rokicm Zycia, Dyslektycy zazwyczaj dysponuja setkami, jesli nic tysiacami takich sposobow. ; Przedstawig teraz kilka najezescicj spotykanych kompulsywnych rozwigzah. Spiewany alfabet | Dzieci ezesto ueza sig Spiewanego alfabetu, Jesli dziccko w domu lub w przedszkolu nauczy sig alfabetu w postaci piosenki, to opanowuje go i mniej wigcej po dwéch latach potrafi go wyrecytowaé bez koniecznogei Spicwania lub powtarzania w mysli piosenki. Dziccko, ktore przyswoi sobie piosenke i w ten sposdb rozwiaze problem nicmoznogci nauczenia sig alfabetu, nigdy nie bedzic w stanie wyrecytowaé go, nie Spiewajac na glos lub w myéli. Dziecko to zna tylko pioscnkg, a pioscnka zna alfabet. Korzysta z piosenki, zeby sprawié wrazenic, Ze zna alfabet. W przyszlogci, cheae znalegé nazwisko w ksiazce telefonicznej lub wyraz w slowniku, bgdzie gpiewaé piosenkg. Sposdb zaba- wowego uczenia sig przcksztalcil sig w kompulsywne zachowanic. 49Silna koncentracja Sposrod wszystkich zlych rozwiazah kompulsyw- nych, ktére wykorzystuja dyslektycy, prawdopodobnie najgorsza jest koncentracja. Dyslektyk nie jest w stanie czytaé, dopoki nie nauczy sig koncentrowaé. Gdy opanuje sztuke silnej koncentracji, nauczy sie czytaé — powoli iz mozolem. Problem stanowi to, Ze czytanie jest nieprzyjemne i bolesne. Jesli tekst, ktory dyslektyk probuje opanowadé, jest wazny, to musi przeczytaé go wiclokrotnie, aby mieé pewnosé, Ze zrobil to popraw- nie. Nie czyta dla prayjemnosci, gdyz nie ma mowy 0 przyjemnosci przy tak duzej koncentracji. Chyba najezeseiej spotykang cecha doroslych dyslektykéw jest powolne czytanie, wielokrotne powtarzanie tego samego tekstu i napieciowe bdle glowy spowodowane przez bardzo silna koncentracje, jakie} wymaga od nich czytanie. Dyslektycy wyragnie rozgraniczajq koncentracje od skupienia uwagi. Skupienic uwagi na czymé interesujacym jest przyjemne. Koncentracja na tym, co I az, nie jest ani troche przyjemna. Jest bardzo stresujgea. Niezdolnogé do czytania i pisania przcraza dyslektyka. »Zrob to dla mnie” Doroéli dyslektyey znajduja rozwiqzanie tatwiej od silnej koncentracji: naklaniajg kogos, by za nich ezytal i pisal. Mode i ty dales sig nabraé, gdy ktos ci poprosil: ,,Przeezytaj to i powiedz mi, co o tym sadzisz2” 50 Pamiglasz, jak potem gorliwie sig dopytywal o rézne rzeczy? To byl podsigp, nawet jesli sig nie zoriento- wales, Twoja opinia nie miala znaczenia, chodzilo glownie o informacje zawarte w tekscie, kiéry miate: przeezyté. Dyslektyk nie umiejacy rozszytrowaé napisanych slow skorzystal z twojej_ umiejetnosci ezytania. Wykorzystal ciebie do interpretagji tekstu, Niektérzy dysicktycy osiqgaja stanowiska kierow- nicze w firmach, poniewaz maja dar intuicyjnego »widzenia” odpowicdnich strategii i mobilizowania sil pracowniezych. Chetnie przeznaczajy grodki na zakup najnowszych dyktafondw, sprzetu witleo — wszysthi co przekazuje informacje w inngj niz pisemna’postaci Polegaja na zaufanych podwladnych, ktérzy za nich czytaja, i zlecaja im pisemne przesylanie wiadomosei. Wysilki te podejmuja, aby ukryé sw6j praktyezny anal. fabetyzm, Korzystne czy ni kKorzystne? Jak na ironig, wigkszosé tych ,najlepszych” technik stosowanych w pomaganiu dysiektykom nie jest niczym innym niz wprowadzaniem i wzmacnianiem zachowah Kompulsywnych. Wydaje sig to uzasadnione, poniewaz dyslektyk w konicu zaczyna sie uczyé. Niestety, to tylko zludzenie. W rze “ywistosci dziecko Zostaje uwarunkowane na uczenie sig pamigciowe, bez rozumicnia. Skutkiem takicgo uwarunkowania jest niezdolnos¢ do uczenia sig twajaca cale Zycie, jesli nie zostanie skorygowina ‘ ca il— Rozdzi: Ktopoty z czytaniem (rozdziat dotyczy zwlaszcza jezyka angielskiego) jak to bylo, kiedy uezyles sprawnic ezytajacych robi © sobic sprawy, ile zawi- Byé mose juz nie pamigtas: sig czylaé. Wigksze fo automatyeznic, nie zdaj rowan pokonuje po drodze ich umyst. Bacacze wat 70 ezytanic to dna 7 najbardziej zlozonych funkeji przez nasz mozg Istnigic program komputerowy, ktory optyeznic rozpoznaje znaki grafiezne. ,,Czyta” obraz pisma i konwertuje go na znaki tekstowe, ktérymi dalej posluguje sig program. Poezta wykorzystuje programy odezytujace kody pocztowe na kopertach w celu automatycznego sortowania listéw. Programy te pracuja, bardzo wolno, musza bowiem odevytywaé kazdy Ii oddzielnic; popelniajg tez wiele omylek. Dziwi jednak, ge w ogdle dzialaja, zwazywszy na to, jak zlozone czynnosci wykonuja. Kicdy ezytasz, twOj mézg musi wykonaé taka sama prace (choé prawdopodobnic rozpoznaje wicle slow w calogci). Nastgpnic wyszukuje dane slowo w slowniku pamigei i laczy je z innymi slowami, tak by powstalo sensowne zdanie lub mys. W rzcezywistogei dokonuje 52 konwersji znakow na déwieki slow, a potem igezy slows w mowg. Proces ten wywoluje u dysicktykow dwa problemy. Po picrwsze, u dysicktyka w stanic dezorientagji program” odezytywania znakéw nic dziala poprawnie. Nie odzwierciedla on wiernic znakéw zapisanych na papicrze, probuje odezytaé cos w rodzaju kopii kiep- skiej jakosei, a wige popelnia duzo bledéw. Po drugic, dyslektyk nie ,,slyszy” swoich wewnetrznych myéli. To znaczy, Ze w czasie ezytania stowa nie brzmia, w jego umysle. Mimo Ze aktualnie w nauce ezytania duza popularnogcig ciesza sig metody sluchowe, dysicktycy lepicj radzq sobic, gdy ezytanic bazuje wylacznic na obrazie wzrokowym, gdy po prostt rozpoznaja poszczegdlne slowa jako wyobrazenia (pojgcia). Wszystkie dzicci dyslektyezne maja takic same problemy z czytanicm, rozniq sig onc tylko natgzenicm. Syluacjg pogarszaja nickonsckweneje jezykowe. Gdyby slowo drukowane bylo prezentowane z wigksza konsekwencja, szczcgdlnic w podrgeznikach dla najmlodszych, poprawilaby sig sytuacja wszystkieh | dzicci. Problemy z typografiq. Do poczatkéw XX wicku wszystkie teksty druko- wane wygladaly podobnic. Przygotowujac tekst do druku, drukarz wykonywat metalowe odlewy czcionek, 53aniezong ich alt. Wyjatek a poniewaz kazdy mégt wykonaé o} liczbe, wszystkie musiaty micé ten sam ks stanowily recznie malowane plakaty. Obecnie, dzieki technice skladu komputcrowego mamy duzy wybér czcionek. Graficy realizujq swoje artystyczne wizje w coraz bardziej pogietych i powykre- canych formach liter. Wypelnione takim drukiem strony pieknic wygladaja, ale sa mato czytelne, zwlaszeza dla dysicktyka, ktéry dodaje do nich wlasne znicksztal- cenia i kazde slowo wywoluje u niego dezorientacje, Prawidlowosé ta dotyczy nawet slownikéw, z ktérych korzystaja dzieci. Oto przyktad trzech naglowkéw haset ze slownika dla mlodzieay, Jak myélisz, co one znaczy? ul rl MM. Dla wyjasnienia podaje cale hasta: I —rzymska cyfia 3. PH 1 shall, I will*, ML. — skrot nazwvy stanu Ilinois, Zauwaz, Ze nie mozna stwierdzié, czy rzymska trdjka nie jest skrotem nazwy ,,lllinois”, jezeli po nic} * W jezyku angielskim: forma czasu przyszlego dla pierwszej osoby liezby pojedynezej. 54 nastapi kropka. Tak samo tradno odréZni¢ duze ,1° od malego ,,I”. Oto kilka przykladéw réznych krojow ezeionck Wykonaj maly eksperyment: odwrdé ksiazke do gory nogami albo spdjrz na tekst w lustrze i powiedz, ktory rodzaj druku jest najtrudniejszy do odezytania, Prawdopodobnie najbardzic} klopotliwe beda litery udziwnione i ozdobne. Praedstawione ponize} rodzaje czcionek stanowig najwigks7a trudnosé dla dyslektykow, ABEDEFGHIIRLIMNOPLES TUYUAYZ poreuctangpoumlbjiigfedeba 1284567590 ABODEFGHISKLMNOPQRSTUYWYYT TYXWVUTSROPONMLKSINIGPEDOBA T231567890 WORSTUV WR YZ, 34507890 ABCDEFGHIIKLM wis{srgponmlljihg ADCDEFGHIJKLMNOPQNSTUUWHYZ ha TYAWVUTonGroNMLKISrEDe Da ieewo7990 WWEDETS HIGKEMMOPORSTuywayyz syswbutsrqponinlbjihgfedcba 1234567890 ABCDEFGHIUKLMNOPQRSTUVWXYZ zyxwvutsrqponmikjihgfedcha 1234567890 ABCDEF GHG MNOPQRSTUVIIXNYS, rezultacie’ mam niewiele sprawdziwych” wspomnien z dziccifstwa. Ponizsza historia jest jednak prawdziwa. eee ee EEE Ere eee ee eee eee eee eereeee Bylem w czwartej klasie. Méj nauczyciel matematyki bardzo sig dziwil, 2 umialem bez zastanowienia rozwiazaé zlozone réwnania algebraiczne, a nie potrafitem poradzié sobie z prostymi zadaniami. Ktéregos dnia rozmawiat na ten temat z moja matka, W trakcie rozmowy zwrécil sig do mnie z pytaniom: ,,Jezeli x jest réwne jeden, a y jest rowne siedem, to ile bedzie dwa y minus x?” Bez zastanowienia odpowiedzialem: »lfzynageie”. Nauiezycicl zapytal mnie, skad to wiem, na co powiedzialem, Ze zobaczytem. Potem zapytal, jak to wygladalo, a ja w odpowiedzi wskazalem dwa punkty w powicirzu i pod nimi jeszeze trzy inne. Nauezycicl matematyki wspomniat wtedy, iz slyszat © dzieciach nazywanych ,uczonymi”, ktére potrafia, dokonywaé takich rzeczy. »To znaczy uczeni idioci?” — zapytala moja matka zoburzenicm. Odgryzla sie w ten sposdb nauczyciclowi za nazywanic mnic idiota, Scisnela moje ramig i wyszligmy. ze szkoly. Zabrano mnie z toj klasy i nie wolno mi bylo zajmowaé sig matematyka az do dziewiate} klasy, kiedy aczela sig algebra. Znalem wynik kazdego zadania algebraicznego z pod- recznika, kazdego zadania, ktére nanczyciel napisat na tablicy, i kazclego zadania testowego. Mimo to nie zaliczylem Klaséwki. Nauczyciel wyjaSnit, 2 w zadaniach na Klaséwee nie chodzilo 0 podanie poprawnych odpowiedzi, lecz 0 10z- wigzanie zadah. Ja nie zrobilem ani jednego zadania, na- pisalem tylko same poprawne odpowiedzi. 130 ——— EE EEERozdziat 21, Dar biegtosci ‘Dar dysleksji jest darem bieglosci. * Osoba, ktéra osiagnela bieglosé w jakiejg dziedzinie, zna ja tak dobrze, Ze nie musi myéleé o tym, co robi. Doskonalenie to nic innego, jak uczenie sic. Jezeli proces uczenia sig i proces tworzenia sq tym samym procesem, to ten, kto osiagnat mistrzosiwo, wykreowat na sw6j uzytek wiedze o tym, jak byé mistrzem. Prawdziwa wiedza opiera sig na doswiadezeniu. Blgdem jest pomylié zapamigtywanie informacji z ich zrozumicniem. Jeszeze wigkszym bigdem jest mylenie zrozumienia danych z wiedz: Jesli kto$ doswiadeza ezegos, to zdobywa jednoczesnie wiedze plyngca z tego doswiadezenia. Cheac zawrzeé swoja wiedzg w ksigzce, musi ja zamienié na informacje. Osoba, ktéra przeczyta ksiazke, nie zdobedzie dzieki tym informacjom cate} wiedzy od razu. Jezcli ja zrozumie, oznacza to, Ze zrozumiala, czego doswiadezyt autor ksiqzki, ale naprawde czytelnik nie bedzie miat tej samej wiedzy. Moze mieé przezycia podobne do przezyé autora ksiazki. Ktos, kto chee sig nauczyé jazdy na rowerze, moze 132 preeczytaé odpowiedni poradnik. Zapoznawszy sig z informacjami zawartymi w ksiggzce, zrozumie zasady jazdy na rowerze, Jezeli teraz blednie osadzi, 2e juz potrali jexdzié, i wsiqdzie na rower, to szybko przekona sig—~ doswiadezy — jaka jest réznica pomigdzy rozumieniem a umiejgtnoscig, Doswiadezenie jazdy na rowerze daje jezdzqcemu okazjg wy kreowania aktu jazdy na rowerze Kiedy ktog kreuje jazde na rowerze, uczy sie w ten sposdb jezdzié. Najpicrw pojawia sig wile doznan, mysli i spraw do zapamietania. Potem, kiedy juz utworzy sig wlasne doswiadezenie, nie potrzeba tak wicle swiadomego wysilku. W koicu jezdéenie staje sig czynnoscig automatyczna, nie jest konieezne przezywanie je}, mySlenic 0 niej i pamielanie o tym, co sig robi, Oznacza to, Ze osoba zdobyla bieglosé w jezilzic na rowerze. Labwo jest zrozumieé, na czym polega zdobycie sprawnosci, na przyklad w jeddzic na rowerze ezy Ww prowadzeniu samochodu, Nie wszystko jest tak proste, gdy chodzi o nauke jezyka, ezytania albo matematyki, jednak zasada pozostaje ta sama. Kiedy te same zasady stosuje sig do nauki jezyka i matematyki, dyslektycy nie tylko ueza sig, ale osiquajg bieglosé. Davisowska procedura opanowania symboiu Jest metoda, dzigki ktérej dysicktycy moyg takie same dy zastosowaé do wszystkiego, czeyo zechey sig nauczyé. Bieglosé to wigee) nix szybkie uczenie sie. Bi opanowanie oznacza, Ze wykonanie czynnosei nie le shih. aeH i 7 a wymaga Swindomego myslenia o tym, ¢o sig robi. Jest to zdolnosé pracksztaleania wyuczone}_ wiedzy w aktualne dziatanic. Czynnosé, ktora zostanic biegle opanowana, nic wymaga pamigtania 0 szezegdlach i uwalniania od ohaw, 7 cog sig zapomni; prawdo- podobnie nie mozna je} zapomnic icgie opanowuje nowa umigiginosé, korzenia sig w jogo myslach i wplywa na tworeze dokonania, Swoja wartosciq wrhogaca mysli czlowieka i jego kreatywnoss. Czesé czwarta | KORYGOWANIE DYSLEKSJI Przewodnik dla rodzicow, opiekunéw i nauczycieliOrientacja poprawia percepcje. Biegle opanowanie symbolu Koryguje dysleKsje. Jak to powiedzieé? Jesli podejrzewasz siebie lub kogog z twoich bliskich 0 dar dysleksji, zapytasz, jak to stwierdzié. Wydaje sie, ze na proste, logiczne pytanie powinna byé rownie prosta, logiczna odpowied#, leez tak nic jest. Jezeli przez chwile rozwazysz wszystko, co juz powiedziano 0 dysleksji, to zrozumicsz dlaczego. Rdznorodnosé symptoméw, brak patologii ‘Tradycyjnie dysleksje diagnozuje sie za pomoca testOw, ktérych wyniki analizuje sig pod katem sym- ptomow lub patologii. W przypadku poslugiwania sig symptomatologia analiza objawéw przynosi wicle probleméw. Nie ma dwéch osdb, u ktérych dysleksja ujawnilaby sig pod postacia takich samych symptomow. Dopoki wszyscy dyslektycy nie stworzy listy, na kidra wpisza wlasne objawy, nic bedziemy nawet wiedzicli, jak rozne mogy one byé. W dodatktu wszystkie znane symptomy dys a mieé takze inne prayczyny, lyeznic z de! rycznymi, na przyklad wadami wzroku lub niedosluchem.a Patologia zajmuje sig badaniein natury choroby. Ana- luje zamet,-a to z kolei wyzwala dezorientacig. lizuje strukturatne i funkejonalne zmiany w organizmic Osoba korzysta z dezorientacji w cclu umyslowego wywwokine przez chorobe. Podstawowym zastrzezeniom ogladu bodzca z réznych punktow widzenia, jest to w przypadku stosowania krytcriéw patologii jest fakt, proba rozpoznania, Zazwyczaj przynosi oczckiwane 20 dysleksja nic jest choroba, Ieez stanem wytworzonym skutki, gdy chodzi o przedmioty z otoczenia, Nie daje przez samego czlowicka. dobrych rezultatéw w przypadku jezyka, kléry sklada Poslugujje sig coraz doskonalszym sprzctem do sig z dzwigkowych i pisemnych symboli pojeé. badania. zmian wewnelrznych, mozemy odnalezé 3. Dezorientacja powoduje przyjgcie nicprawidlo- anomalic, jakich sig spodziewalismy; na przyklad wych danyeh. Wszystkie punkty widzenia genero- wigksze rozmiary szyszynki i ncurondw, ktére powoduja wane przez umyst badajacy przedmiot przyjmowane nieznaczne powigkszcnic ciaka modzclowatcgo w méreu Sq przez mOzg jako rzeczywiste spostrzezenia. Usznajac, Ze dysleksja jest rozwijajaeym sig procesem, Wigkszosé z nich jest nieprawidlowa. anomalic te moga wynikaé z réznic w_ sposobie 4. Prayjecie nicprawdziwych danych powoduje, ze funkejonowania mézgu osoby dysicktyeznej. W tym osoba popelnia bledy. Dziecko nic jest w stanic przypadku stwierdzenie, Ze to one powoduja dysteksje, rozrznié prawdziwych danych od nicprawidlowych, bedzic nieprawaziwe. Takic hipotetyezne réanice wystapin poniewaz mézg rejestruje wszystkie tak samo —jako u kazdej osoby, ktéra ma talent dysiektyezny, nie tylko tzeezywiste spostrzezenia. Wynikajace z tego pomylki u tej, klora rozwingla u sicbie defekt uczenia sig, stanowig picrwsze ,,symplomy™ dysleksji. Nic istnieje pewny i nieomyiny test diagnostyczny 5. Bledy wywoluja reakeje emocjonalne, Nik( nic lubi do badania dysleksji. Prawdopodobnic z tego powodu popelniaé biedéw. Dziecko reaguje w naturalny dla nicktérzy psycholodzy i pedagodzy méwia, ze ,,cos ezlowicka sposdb. To z kolei wywoluje negatywna takiego jak dysleksja nic istnieje”. A jednak istnicje. reakej¢ rodzicéw i nauczycicli. Patrzac na strukturg defektu uezenia sig, znanego pod 6. Reakejc emocjonalne doprowadzajq do frustr nazwa dysieksji, odnajdujemy pewna sckwenej¢ Frustracja jest wynikiem skumulowania sig reakeji rozwojowa: cmogjonalnych na popelnione biedy, ktérym towa- rzyszy negatywny stosunek innych os6b. 1. Osoba napotyka nic rozpoznany bodzicc. Moze 7. Rowstaja sposoby rozwigzania probleméw wynika- to. byé slowo (pisane lub méwiene), symbol czy Jacych z uzycia dezorientacji w procesie rozpo- przcdmiot, ktory nic zostal zidentyfikowany. znawania. Maja one sluzy¢ wywolaniu wrazenia, 2. Niepowodzenie w rozpoznawaniu bodéea wywo- ze osoba zna przcdmiot lub wykonuje zadanic. 139 138Kazdy sposb, ktory przynajmniej raz przyniesie pozytywny skutek, pracksztalci sig w zachowanie kompulsywne, a to bedzie stosowane niegwiadomic. »Dobre sposoby” zaczynaja si¢ gromadzié okoto dziewiatego roku zycia 8. Na defekt uczenia sig skladaja sig wszystkie Kompulsywne rozwigzania stosowane przez osobe. Kompulsywne rozwigzania to »protezy umyslowe”, takie jak uezenie sig na pamigé czy sztuczki, jakie dziecko stosuje, by stworzyé pozory, ze rozumic temat. Nie maja one prawie nic wspol- nego z prawdziwym uczeniem sie ani z rozumicniem przerabianego materialu. 9. Kompulsywne rozwiqzania uni ia prawdziwe uczenie sig. Korzystajac ze swych kompulsywnych sposobéw dziecko jest w stanie nauczyé sie ,czytaé” tak, jak papuga uczy sie mowié — bez zrozumienia tregci, Dzigki kilku podobnym procesom umyslowym dziecko moze czesciowo rozszyfrowaé znaczenie czytanego tekstu, lecz korzystanie z takich rozwiazah to bardzo meczacy proces. Dysponujac taka podstawowa struktura, mozemy ocenié wlasciwosci funkejonowania umyslowego daja- cego w rezultacie rozmaite odmiany dysieksji: zdolnosé myslenia niewerbalnego i zdolnogé do dezorientacji percepaji. Symptomy dezorientacji Ludzie najpicrw zauwazaja objawy, a potem, na ich podstawie, zaczynaja podejrzewaé isinienie defektu uczenia sig. Zanim stwierdzimy, Ze powstal problem, musimy byé dobrze zorientowani w najezesciej wyst pujacych objawach lub przynajmniej zrozumicé, na czym problem polega. Wszystkie objawy dysleksji sq objawami devorienta Nie mozna z pewnoscig rozpoznaé istnienia dysleksji, natomiast mozna rozpoznaé dezorientacje. W stanie dezorientacji zostaje znieksztalcona percepeja czlowieka, To, co spostrzegamy jako rzeczywiste, naprawde nie jest zgodne z faktami i sytuacja w otoczeniu. Wypaczeniom ulegaja glownie wrazenia ze zmystu wzroku, sluchu, rownowagi oraz poczucie ezasu, Do powszechnic spotykanych symptoméw dezorientacji mozna zaliezyé chorobg lokomocyjna, uezucie spadania podezas jazly windy lub na krawedzi urwistego brzegu, *,rzeczy zludzenie ruchu, jakiego doznajq ludaic slyszane” or siedzacy w stojyeym samochodyie i widvajey pojazd w ruchu. edni il Bre ei Wika.W stanie dezoricntacji czlowick nic spostrzega rzeezywistosei tak samo, jak widza ja inni ludzie, i nic zdaje sobic sprawy, Ze to, co spostrzega jest nicrze- cc. Dezorientacja sprawia, 2c defekt uczenia sig ma tysiqe réznych odmian. Sila i glebokosé zaburzen, jakim ulegaja, amysly, jest inna u réznych osdb, od ezasu do czasu smicnia sig tex indywidualnic. Ponizej przedstawiamy najezescic] spotykane objawy dezorientacji przypisane ymysion, ktére najsilnie} dotykaja. Wzrok + Pojedyneze litery lub eyfry maja zmicniony ksztalt albo sq odwrécone + Bledy ortografiezne, brak konsckweneji w stosowaniu zasad ortografii. + Slowa i cale linijki tekstu podskakuja pray czytaniu niu nie, jakby litery i cyfry sig poruszaly, znikaly, rosly i kurezyly sig. + Znaki przestankowe sq opuszczane, pomij w ogéle nic dostrzegane. + Zdarza sig, 2e podezas czytania i pisania zar6wno slowa, jak i pojedyncze litery zostana opuszezone, zamicnione lub zastapione innymi ine Jub 142 Stuch Pewne dawigki mowy sq trudne do powtdrzenia, Dwuznaki takie jak ci, th, sh [w jezyku polskim na przyklad ,.ch”, cz”, ,s2”] sq wymawiane niepoprawnic. Slyszane sq ,,falszywe” dawigki. Osoba sprawia wradenie, jakby nic sluchala tego, co sig do nicj méwi. Slyszane déwigki cichna, staja sig glosniejsze, wydaja sig dobicgaé z odleglosci blizszej lub dalszej niz ta rzeezywista. Poczucie rownowagi/ruch Przy czytaniu wystgpuje uczucie mdlogci i zawroty glowy. Slaba orientacja w otoczeniu. Niczdolnogé do sicdzenia bez ruchu. Trudnoéci z odrgcznym pisaniem Problemy z réwnowaga i koordynaoja ruchow. Czas Nadmierna aktywnosé. Obnizona aktywnosé. Trudnoégci w zrozumieniu poj¢é matematyeznych. 143+ Klopoty z punktualnogcig i brak poezucia ezasu + Nadmierne oddawanie sig marzeniom. + Gubicnic toku myélenia. + Trudnoéci w ustaleniu wlasciwej kolejnogei rzeczy. Rozwiagzania kompulsywne | Istnieja setki zachowan kompensacyjuych, schema- tow i trikéw umyslowych, ktére tworzy lub adaptuje osoba i stosuje jako rozwiazania przymusowe w sytuacji, gdy wystapiq trudnogci nie do pokonania. Wszystkie rozwigzania kompulsywne oslabiajg lub hamuja zdolnosé, uezenia sig, Oto przyklady najezesciej spotykanych chowah tego rodzaj + Spiewanie alfabetu (w mysli lub na glos). + Ekstremalna koncentracja podezas czytania. + Uczenie sig na pamigé. + Niecodzienne gesty i ulozenia ciata. + Zalezno$é od innych osdb. + Uwazne badanie kazdego déwieku w kazdym stowie. + Uniki. U jednej osoby moga sie pojawié rézne kombinacje symptoméw i zachowah wymienionych w powyzszych zestawieniach, u innej nie wystapi zadne z nich. 144 Ocena zdolnosci Proce szukunia objawow, ktore odstaniaja negatywny aspekt dezorientacji, mozemy rownied okresié obecnusé eerech podstawowych zdolnosei wspolnych wszystkim dyslektykom, Sq to talenty, ktore skladaja sig na dar dysleksji. 1. Zdolnosé dowolncgo postugiwania sig funke} aleania percepeji. 2. Zdolnosé $wiadomego kreowania polisensoryeznych obrazéw mentalnych i operowania nimi w przestrzeni umystowej. 3. Zdolnosé do przezywania utworzonych obrazow mentalnych tak, jakby byly realne. Inaczej mowige, jest to zdoInosé do pravdywania wyobrazea jako reeezywistosei 4. Preferencja lub tendencja do myslenia niewerbalnego poslugujaceyo sig obrazami pojeé i idei przy mini- malnym udziale lub calkowitym braku monologu wewnetrznego. ks Jezeli powyzsze cechy wspélwystgpuja z objawami defektu uezenia sig, to mozemy bez ryzyka preyjad, Z symptomy sq wynikiem dezorientacji i mamy do czynienia z osoba dyslektyczna, Zanim zaczniemy szezegdlowo omawiaé procedury oceny i korekeji, musimy zdefiniowaé jeszcze jedno pojecic. To nam wyjasni, co robi czlowiek, aby uaktywnié funkeje dezorientacji w mézgu.TR, ee] Rozdziat 24° Oko umystu W grudniu 1980 roku na podstawie wlasnych dogwiad- exci dokonalem pewnego odktycia, W okresic mojej najlepszej formy artystycznej bytem jednoezesnie w naj- gorszej ,,formie dysicktyeznej”, Objawy tego stanu zmicnialy sig, a w zwiazku z tym nurtowato mnic pytanie: Czy stuszne jest zalozonic, ze dysleksja wynika z deficytu strukturalnego lub dysfunkeji mézgu? Przcanalizowalem, jak spostrzegalem rzeezy w ezasic tworzenia dzicla artystyeznego, i odkrylem, ze kiedy moje mysli byly zaangazowane w proces tworzenia, zmicniat sig punkt, z jakiego ogladalem wlasne obrazy mentalne. Doszedlem do tego, ze bawiac sig zmianq potozcnia ,,tego, kto patrzy”, moglem dowolnie pogtebiag i usuwaé moje objawy dyslektyczne. Zaczatem szukaé odpowiednicgo okreslenia dla wtego, kto patrzy”. Najpierw stworzylem termin »epicentrum oglado-swiadomosci" (ang. visio- ~awareness epicenter, w skrécie VAB). Z.poczatku wydawalo mi sig, Ze ta ,,techniczna” kontaminagja wiernic oddaje istote rzcezy. Wolatem jednak cog 146 prostszego. Przyjalem wige okreslenic ,oko umyslu”, ktore w slowniku jest zdefiniowane jako ,wyobraznia” Potem odkrylem, ze to, co nazwalom ,okicm umyslu”, bylo réwniez umyslowym centrum innych spostrzczeh zmyslowych, takich jak déwigki cay odezucia zmyshi réwnowagi. Wierna nazwa moglaby brzmicé: ,,umyslowe cpicentrum percepeji”. Pozostalem przy .oku umyslu”, poniewaz przystepnioj przckazuje ideg tego, co nazywa. Mode wynika to z faktu, Z¢ warok Jest zmyslem dominujacym, a takée tym zmystom, ktéry sprawia dyslektykom najwigcej klopotéw. Jak patrzy oko umystu Naleay zauwazyé, 2c stosujac metody Davisa, osoba nic widzi, nie patrzy ani nie czuje wewn atrz czy poprzez oko umyslu. Widzi i patrzy okicm umys?u, z oka umyslu. Oczywiscie, jesli patrzysz na cog, to musisz takée patrzeé skadé. Inaczej méwige: kiedy patrzysz gezami, nic mozesz zobaczyé swojej twarzy. Mozesz widzicé odbicie w lustrze lub zdjgcic, ale nie sama ‘watz, poniewad znajduje sig ona tam, skad patrzysz. Podobnie oko umystu nie widzi siebic. Spostrzega tylko Tzec7y poza soba, zaréwno te istniejace w umyéle jako idee, jak i te bedace obiektami realnego swiata. Ogladajac obraz mentalny, na prayklad sen lub 2darzenie dzicjace sig w wyobrazni, oko umyslu jest tym, czym patrzysz i skad patrzysz. 147