Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje proizvoda
Mehaniko ispitivanje metala
doc.dr. Samir Leme <slemes@mf.unze.ba>
Ispitivanje
proizvoda
Mehanike osobine metala
Fizike osobine se mjere
metodama koje ne zahtijevaju
upotrebu vanjske sile
Primjeri: specifina masa,
magnetske osobine, toplotna
provodljivost, elektrine osobine
Ispitivanje mehanikih osobina je
odreivanje relacija izmeu
optereenja i ponaanja prema
dejstvu optereenja
Mehaniko ispitivanje metala 3/36
Ispitivanje
proizvoda
Mehanike osobine metala
Prema mehanizmu deformacije
pod dejstvom sile, materijali se
dijele u tri grupe:
elastini
elasto-plastini
(metali i legure)
viskoelastini
(polimeri,
guma,...)
Mehaniko ispitivanje metala 5/36
Mehaniko ispitivanje metala
Mehanike osobine metala
Ispitivanje zatezanjem
Ispitivanje tvrdoe
Tehnoloka
ispitivanja
Ispitivanje
anizotropije
Mehaniko ispitivanje metala 2/36
Ispitivanje
proizvoda
Mehanike osobine metala
Izotropni materijali imaju iste
osobine u svim pravcima
Anizotropni materijali imaju
osjetno razliite mehanike
osobine u zavisnosti od vrste i
poloaja simetrije kristala
Polikristalni izotropni materijali se
mogu pod dejstvom vee
plastine deformacije pretvoriti u
anizotropne
Mehaniko ispitivanje metala 4/36
Ispitivanje
proizvoda
Mehanike osobine metala
Prema nainu djelovanja sile,
ispitivanja mogu biti statika i
dinamika
Kod statikih ispitivanja,
intenzitet sile raste mirno, ne
bre od 10 MPa/s
Kod dinamikih ispitivanja sila
djeluje udarom ili se mijenja
Mehaniko ispitivanje metala 6/36
1
Ispitivanje
proizvoda
Mehanike osobine metala Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem
Prema vrsti naprezanja: Odreivanje
Ispitivanja zatezanjem osobina
Ispitivanja pritiskom
otpornosti i
sposobnosti
Ispitivanja savijanjem
deformacije
Ispitivanja uvijanjem (torzijom)
Epruveta
Ispitivanja smicanjem
Kidalica
Kombinovana ispitivanja
Mjerni pribor

Mehaniko ispitivanje metala 7/36 Mehaniko ispitivanje metala 8/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem
Epruveta je tijelo
standardiziranog oblika i
dimenzija, izraeno od uzorka
(komada metala odabranog za
ispitivanje) i pripremljeno za
ispitivanje
Tehnike (neobraene)
Standardne (normalne i
proporcionalne)
Mehaniko ispitivanje metala 9/36 Mehaniko ispitivanje metala 10/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem
Normalne epruvete su krunog Kidalice mogu imati mehaniki ili
poprenog presjeka hidrauliki pogon
Kratke: L0=10d0 ili L0=5d0 U toku ispitivanja crta se ili se
Proporcionalne mogu imati snima dijagram sila-izduenje
kruni, kvadratni, pravougaoni, Na osnovu
prstenasti ili drugi popreni dijagrama se
presjek, a duina L0 je linearno odreuju
proporcionalna korijenu povrine zatezne
poprenog presjeka S0 osobine
Mehaniko ispitivanje metala 11/36 Mehaniko ispitivanje metala 12/36

2
Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem
Zatezna vrstoa (Tensile Inenjersko naprezanje se mjeri u
strength) odnosu na poetni, a stvarno u
Napon teenja (Yield stress) odnosu na stvarni (sueni)
Izduenje (Elongation)
popreni
presjek
Suenje (Contraction)
Granica elastinosti
(proporcionalnosti)
Youngov modul elastinosti
Mehaniko ispitivanje metala 13/36 Mehaniko ispitivanje metala 14/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje zatezanjem
Konvencionalni Za mjerenje izduenja epruveta u
napon teenja kidalicama koriste se
(Offset yield) je ekstenzometri (mehaniki, optiki)
napon pri
utvrenom
neproporcionalnom
procentualnom
izduenju
(0,01, 0,2 ili 1%)
Mehaniko ispitivanje metala 15/36 Mehaniko ispitivanje metala 16/36

Ispitivanje
proizvoda
Druge vrste ispitivanja
Ispitivanje na savijanje se
najee primjenjuje za krte
materijale, kao to je sivi liv, a
savojna vrstoa predstavlja
osnovno mjerilo kvaliteta
Ispitivanje
proizvoda
Druge vrste ispitivanja
Ispitivanje na smicanje je od
interesa samo za elike od kojih se
izrauju zakovice
Ispitivanje uvijanjem (torzijom) se

Ispitivanje na pritisak se kod

koristi kao tehnoloka proba za
metala rjee sprovodi ice
Pri tome se epruveta ne razara,
nego se odreuje napon kod kojeg
nastaju trajne deformacije
Mehaniko ispitivanje metala 17/36 Mehaniko ispitivanje metala 18/36

3
Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Pod tvrdoom se podrazumijeva
otpor kojim se materijal opire
prodiranju drugog tvrdog tijela
Postupci sa statikim djelovanjem
(sila se postepeno poveava)
Postupci sa dinamikim
djelovanjem (udarna sila)
Mehaniko ispitivanje metala 19/36
Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Postupci sa statikim djelovanjem
kod kojih je tvrdoa definisana
odnosom sile utiskivanja i povrine
dobijenog otiska (Meyer, Brinell,
Vickers)
Postupci sa statikim djelovanjem
kod kojih je tvrdoa definisana
odnosom sile utiskivanja i trajne
dubine otiska (Rockwell)
Mehaniko ispitivanje metala 20/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Tvrdoa po Brinellu Tvrda elina kuglica utiskuje se u
materijal odreenom silom
Tvrdoa po Brinellu je HB=F/A
A = Dh
F: sila utiskivanja
D: prenik kuglice
h: dubina otiska

Mehaniko ispitivanje metala 21/36 Mehaniko ispitivanje metala 22/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Tvrdoa po Vickersu Kao utiskiva se koristi piramida
Tvrdoa po Vickersu je HV=F/A
F: sila utiskivanja
A: povrina otiska

Mehaniko ispitivanje metala 23/36 Mehaniko ispitivanje metala 24/36

4
Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Tvrdoa Kod ispitivanja tvrdoe po
po Rockwellu, utiskiva se prvo
Rockwellu optereti poetnom silom, pri kojoj
e dubina iznositi h1
Nakon toga se nanosi glavna sila,
pri emu utiskiva prodire do
dubine h2
Zatim se glavna sila uklanja i mjeri
se trajna dubina otiska h3
Mehaniko ispitivanje metala 25/36 Mehaniko ispitivanje metala 26/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Tvrdoa po Rockwellu: Utiskivai su najee dijamantski
za ispitivanje konusom: konusi sa zaobljenim vrhom, a za
HRC=100-h3/0,002 meke materijale koristi se elina
za ispitivanje kuglicom:
kuglica
HRB=130-h3/0,002

Mehaniko ispitivanje metala 27/36 Mehaniko ispitivanje metala 28/36

Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje tvrdoe
Ispitivanje mikrotvrdoe se vri Za ispitivanje tvrdoe ultrazvukom,
korigovanom Vickersovom koristi se Vickers dijamant na
metodom, kod koje je odnos metalnoj ipki koja vibrira
dijagonala piramide 7:1 (Knoop) Mjeri se uticaj veliine otiska na
rezonantnu frekvenciju vibracija

Mehaniko ispitivanje metala 29/36 Mehaniko ispitivanje metala 30/36

5
 Ispitivanje
proizvoda
Tehnoloka ispitivanja
Ispitivanja obradivosti metala
Ispitivanje limova savijanjem
Ispitivanje limova izvlaenjem
Ispitivanje ice previjanjem,
uvijanjem i namotavanjem
Ispitivanje cijevi gnjeenjem,
proirivanjem, sabijanjem
...
Mehaniko ispitivanje metala 31/36
Ispitivanje
proizvoda
Ispitivanje anizotropije
Anizotropija podrazumijeva
svojstvo materijala da u razliitim
smjerovima pokazuje drugaija
fizika svojstva
Varijacija svojstava plastinosti u
razliitim pravcima opisuje
anizotropiju plastinosti
Anizotropija se opisuje
koeficijentima
Mehaniko ispitivanje metala 32/36

db b db b
ln 0 ln 0
r b b b r b b b

Ispitivanje anizotropije Ispitivanje anizotropije

ds s s ds s s
ln 0 ln 0
s s s s
Ispitivanje Ispitivanje
proizvoda proizvoda

Koeficijent normalne Koeficijent srednje normalne

(ortogonalne) anizotropije anizotropije slui za ocjenu
predstavlja mjerilo nejednakosti osobina materijala pri procesu
deformacije u ravnini okomito na deformisanja, prije svega dubokog
lim izvlaenja
db b
ln 0
r b b b 1
ds s s
r ( r0 2 r45 r90 )
ln 0 4
s s

Mehaniko ispitivanje metala 33/36 Mehaniko ispitivanje metala 34/36

db b db b
ln 0 ln 0
r b b b r b b b

Ispitivanje anizotropije Ispitivanje anizotropije

ds s s ds s s
ln 0 ln 0
s s s s
Ispitivanje Ispitivanje
proizvoda proizvoda

Koeficijent anizotropije Koeficijenti anizotropije se

svojstava u ravni lima je mjerilo izraunavaju na osnovu rezultata
promjene normalne anizotropije ispitivanja zatezanjem epruveta
(mjerilo veliine nabiranja u uzetih u tri pravca, pod 0, 45 i
procesu dubokog izvlaenja) 90 u odnosu
na smjer
1 valjanja lima
r ( r0 2 r45 r90 )
2

Mehaniko ispitivanje metala 35/36 Mehaniko ispitivanje metala 36/36