DEGiiK YNLERYLE

YAPISALeILIK VE
zel "YAPI" KAVRAM

Blm

Yapsalelk (Structuralisme) tantlmas ok

g bir akm. Modern matematikten edebiyat
eletirisine, sinemadan sibernetie kadar uzanan
ok geni bir alanda yapsalclktan sz edile-
biliyor. Tanrbilimciler bile kutsal kitapara yap
salc bir adan eilmeyi deniyorlar. Dilbilim ve
yapsailk kavramlar birbirinden ayr dnle

i mez oldu artk. Budunbilim, psikanaliz, felsefe,

kimilerine gre fizik, kimya, ruhbilim, dirimbi-
limde de yapsaC bir ynelim ar basyor git-
gide. Bylesine birbirinden uzak, bylesine bir-
birinden ayr alanlarda yaygnlaan bir akm
tek kiinin tketici bi' biimde betimlemesi
L olanak d. Kltr ok geni, bilgileri ok yanl
kiilerin bile bu grevin altndan, tam baaryla
kalkabileceini pek sanmyorum.
Yapsalcln salam bir biimde incelen-
i mesi, deiik konularda uzman olan bilim adam-
larnn ortaklaa bir almasn gerektiriyor.

L stelik kimi yerde ilgili uzmanln bile yeterli

i olmayaca dnlebilir, nk birtakm ya-

psalc yaptlarn anlalmas pek g; anlal
mamak iin yazlm olduu izlenimini uyandran
lar bile var. Bu koullar altnda yapsalcl,
daha ok, genilemesine bir biimde tantmak
iin hazrladm bu yazlardan tam bir salamlk
beklememek gerek. stelik daha ok ikinci el
ADNAN niteliindeki kaynaklara dayanarak hazrland bu
yazlar; gerekte almamn yapsalclk denen
ONART akmn belli bal dncelerini sergilemek, bu
konuya ilk olarak eilen okuyucuya bir iki tuta-
mak sunmak tesinde bir amac yok'.
Az nce dile getirdiim gl u dn
ceyle kmseyenler olabilir: "Evet, yapsalclk
akmnn yayld alanlar gerekten ok geni,
ama bu yaygnlk, bu deiiklik iinde ortak bir
tutum, ortak bir anlay olmas gerek; yoksa
neden bu almalara 'yapsalclk' gibi ortak bir
ad verilsin 1" ilk bakta inandrc bir grn-
olmasna karn, btnyle balanabileceim kuamda yapsac bi' modadan sz edenler de
bir sav deil bu. Bir kez ortak yanlar belir-
leyebilmek iin, yine deiik, apayr konulara
uzanmak gerekiyor. stelik glk, az nce
nerdii m gibi bir ibirlii ile alsa bile, bu
ortakl yakalamak pek kolay deiL. Yapsalc
ln deiik alanlara gre deiik grnmler
ald syleniyor. Sibernetik dolaylarndaki ya-
psalclkla, yapsaC edebiyat eletirisinin so-
runlar, yntemi, belki temel tutumu kkten
bir biimde baka. Ortak bir payda olarak ya-
psalclk olduka gevek bir niteleme. Bu
bakma yapsalclktan ok yapsalclklardan sz
etmeyi nerenler var. Buna bir de kimi "yap
salc" denen dnrlerin bu etiketi geri evir-
dikierini, giderek yapsaC olmak yle dursun,
yapsalcln tam karsnda bulunduklarn ileri sanat yaptlarnda bu akmn izlerini grmeye
srdklerini eklersem, durumun karkl tam
olarak ortaya kar.
Ayrca alanlara gre deitii sylenen
yapsalclk, bu alanlardan bir lde bamsz
olarak da bir ok yanllk gsteriyor. Yapsalclk
akmnn, birbirine bal, birbirine kaynam,
ama yine de birbirinden olduka ayr yn
var. Daha doru bir deyile, yapsalcln
ynden ele alnabilecei sylenebilir:
1. moda olarak,
2. yntem olarak,
3. ideoloji olarak.
Moda deyince bir yanl anlamay batan
nlemem gerek. Moda szc ilk elde giyim
kuamdaki moday dile getiriyor; insanlarn
- zellikle bayanlarn - dnml olarak, ama ol-
duka sk deierek benzer bir biimde giyin-
mesine, sa taramasna, yzn gzn boyama-
sna moda diyoruz. Bu anlamda moda oturup
kalkmay, sokakta yrmeyi bile etkiliyor. Ya-
1 Bu almann hazrlanmasna eletiri ve
uyarlaryle katkda bulunan sayn Bilge
Karasu, HalGk Aker ve Doent Dr. Tea
Grnberg'e ayr ayr teekkr bir bor
bilirim. Yazar ustalnn yannda, okuma-
daki ustalndan da yararland m Bilge
Karasu'ya borcum zellikle byktr.
Ayrca izelgelerin yapmnda ve fotoraf
larnn ekiminde emei geen sayn Tur-
gut Gkberk'e de teekkr ederim.
~
psalcln bu trden bir modayla ilgisi olmad
n sananlar yanlyorlar. Birtakm yapsaC ya-
zarlarn toplumsal bir olgu olarak modayla ilgi-
gilenmesi bir yana (Barthes)2 dorudan giyim
var: Onlara gre alnlarna deri erit balayp,
sade grnl, ama olduka renkli bir biimde
giyinenler yapsac modaya gre giyiniyar, de-
nebilir. Giyim kuamda yapsaC l k, ilkel toplum-
larn giysilerine zen me anlamna geliyor.
Elbette, moda olarak yapsalclktan sz
ettiimde yalnzca bunu anlamyorum. Giyim
kuam kadar dn alannda da modalarn olduu
unutulmamal; felsefede de, bilimlerde de moda-
lar gelip geiyor. Belli dnemlerde u ya da bu
ynde dnmek, en azndan belirli ilkeleri be-
nimsemek, okuryazarlar arasnda, yaamann
bir gerei saylyor. Moda olan akm alabildiine
deiik alanlara yaylyor. Sanatlar da bu akm
dan esinlenmee balyor, ya da eletirmenler
alyorlar. Yapsalcln moda bir dn akm
olduu su gtrmez. Moda merkezi olan Paris'te
-ilgin bir rastlant bu-bir zamanlar varoluuluk
salgnken, imdi yapsalclk okuryazar, en azn
dan gelimeleri gn gnne izleyen bir okur-
yazar olmann gerei. nc bir aydn artk fe-
nomenolojiye dudak bkmek, varoluuluu
alm saymak durumunda. Aydn kii bakasnn
benine nasl ulalacana, yaamn anlamnn
nerede bulunduuna kaytsz kalmal, hmaniz-
maya yukardan bakmal; nk artk nemli
olan yap, dizge, eler, eler aras bantlar.
Yntem szcyle, bir konuda bilgi edin-
mek zere izlenmesi gereken yollar, ya da ya-
plmas gereken ilemleri gsteren kurallar
anlyorum. Gnmzde "yntem" szc, "bi-
limsel yntem"in bir ksaltmas olarak kullanl
yor. Bu kullanm yntem olarak yapsalcla
ok aykr deil; nk yapsalclk da bilimsel
bir yntem olarak ortaya kyor, hem de ok
deiik bilimlerin ortak yntemi olarak. Ama
yeni, yepyeni bir yntem olmak, geleneksel yn-
temleri amak savnda. Yapsalclara gre, kimi
2 Yer darlndan tr Roland Barthes'n
moda ve "mitoloji"lerle ilgili incelemelerine
bu almamda yer veremedim. Bir de
yapsalclkla Marxl birletiren Louis
Althusser'in grlerini tantamadm iin
zgnm. Bu iki dnr ilerde baka
bir almamda ele almay tasarlyorum.
alma alanlar ancak kendi yntemlerinin kul- yaamas gerektii, toplum dzeninin ne olmas
lanlmasi' ile bilimsel. bir dzey kazanyor; ya- gerektii sorular da karlksz braklmyor, iin
psalc yntemi uygulamaya balayan bilimler ilgin yan,bylesine ideolojik bir boyutu olan
kkten bir deiiklik geiriyor, konusunun daha yapsalcln, ideoloji ann sonaermekte ol-
derinlerine iniyor, gvenilir genellemeler yapa- duunu mutulamak zere ortaya kmas. Ya-
biliyor. Yntem olarak yapsalclm getirdii psalclk tm ideolojile~e kar, olmak savnda;
yeniliklerin neler olduu, bu blmdeki yazlarm ama bu, kendisinin de bir ideoloji olmasn en-
boyunca yava yava ortaya kacak. Ama ya- gelemiyor. Tersine ideoloji olmann bir gerei
psalcln gerek baarsnn yntem bakmn bu kar k; baka ideolojilere sava amayan,
dan olduuna inanyorum. Bu baar kanmca kendisinin de bir ideoloji olduunu vurgulayan
zellikle de dilbilim alannda grlyor. bir ideoloji tasarlamak pek g. Yalnz. tartma
ideoloji iin ok kiinin benimseyebilecei gtren bir nokta u: Yapsalclk - bata syle-
bir tanm nermem pek g. "ideoloji" deiik diim gibi - trde bir btn oluturmadna,
kullanmlar, olumlu olumsuz duygusal ykleri deiik yapsalclklardan sz edilebildiine gre,
olan bir szck. Yapsalclktan bir ideoloji ola- t~k bir yapsalcdnya gr m var? Yoksa
rak sz ettiimde, "ideoloji"den evrene, insann birbirine benzer yapsaC ideolojiler mi sz
bu evrendeki yerine, ne bileyim deerlere ilikin konusu? Karln veremeyeceim bir soru bu.
az ya da ok tutarl bir inanlar btunn an- Ama ,unu rahatlkla ileri s~rebiliri~l ~ Bu icie'~o
lamak istiyorum. Benim qnerdiim, daha do jik ynyle yapsalclk, felsefe alanna giriyor,
rusu, benimsediim tanmda ideoloji, evrenin klk deitirmi bir metafizik, donuk bir dnya
zn beWnlemek iin elden geldiince kuatc gr olarak. Yer. yer de Hegel tipi geleneksel
tablolar izen, ama bununla yetinmeyip, bu tab- anlaya tepki gsteren bir ta:ih felsefesi duru-
loya dayanarak insanlar aras davranlar dzen- munda yapsalclk. Ama ideolojik yn dnda,
lemeye alan, insana yaama biimleri buyuran yapsalcln felsefeyle baka ilikileri bulun-
bir dnce dizgesidir; kuramsal bir ynyle duunu ya da bulunabileceini ilerde belirtmeyi
birlikte yaamamzia (dolaysyle) yakndan ili deneyeceim.
kili bir yn de vardr. En azndan "ou kez" u satra
kadar yapsalclktan bol bol sz
grldn belirtebileceim. bir zellii de u ettiim, hangi alanlarda yapsalcldda karla
ideolojinin: Bilimselolmad halde biiimseilik tmza az da olsa deindiim, giderek yapsal
savyle ortaya kmas, temeendirilmesi olanak cln ne gibi ynleri, boyutlar bulunduunu
dyken, salam bir biimde temellendirilmi belirttiim halde, yapsalcln kendisinin ne
gibi grnmek istemesi. Daha burada ideolojinin olduunu daha sylemedim. Ama bilinli.olarak
klk deitirme zeiibeliriyor:ideoloji - yine yaptm bunu ; nk byle bir belirlemenin hi
ok yerde diyeyim - klk deitirmi bir reti, de kolayolmadna, ister istemez eksik kala-
kendini dile getirilmesi gerekli olmayan bir apa- cana okuyucu yu inandrmak istedim. Yukarda
klk olarak ne. sryor. En sradan, en gn-o sraladm gerekelerden EUr yapsalclk,tan
delik yarglamalarn bile temelinde yatabiliyor. tlmas, ne olduunun sylenmesI gli bir akm.
Bu son zeii fazla vurgulamazsam, ideoloji, Ama 'ok kestirme bir yol tutmak gerekirse;
dnya grnn, metafiziin, kurarnn ok yapsalclk bir rnek alma olaydr, diyebilirim;
uzanda olmayan bir szck. hem de felsefe ve bilim tarihi. boyunca pek sk
Yapsak yntemin zamanla bir ideoloji grlen bir rnek alma olay. Gerekten de
grnm ald gzden kam;yacak bir olgu. kimi dnemlerde kimi bilimlerin salam bir
Kimilerine gre yapsalclk kendi yntemiyle yntem gelitirdii, bununla zel .bir baar ka-
incelendiinde, bir eit yapsaC ideoloji zand, salam sonular ald grlr; bunu da
aka ortaya kar. Ideoloji dzeyindeki yapsa..l baka, bilimlerin, giderek felsefenin bu bilimi
clk iin tmyapsalclk (panstructuralisme) rnek almas, yntemini kendi alanna uygula-
ad neriliyor. ideoloji anlamnda yapsal maa kalkmas izler. rnein kimi dnemlerde
clk, alabildiine kuatc, giderek hi bir eyi matematik, fizik, kimi dnemlerde dirimbilim
darda brakmayan, her ey zerine sylenebi- (biyoloji), kimi dnemler.de ise tarih rnek bilim
lecek bir sz bulunan kapal bir dizge oluturu olarak grlm; baka bilimler gvenilir sonu-
yor. Bu dizgenin iinde insann ne olduu, nasl lar almak iin bu rnek bilimlerin yntemini
i 233 i
 kavramlarn kendi alanlarna aktarmtr. Sz-
gelimi Spinoza'nn "mare geometrica" ahHikl,
Comte'un toplumsal fizii dnlsn. Btn
bu aktarmalar, yerindedir ya da deildir, bunu
tartmyorum; nemli olan ayn aktarma sreci-
ni yapsalelkta da bulmamz. Gerekten de
yapsalclk, XX. yzyl banda Saussure'le kendi
yntemini gelitiren, gvenilir sonular alma
yolunu tutan dilbilimi bi rnek bilim sayma
akmdr; yapsalelar dil alannda baarl olan
bir yntemi baka alanlarda da uygulamay de-
nerier. Belki yapsaltln daha nceki rnek
alma ya da yntem aktarmalardan ayrlan yn-
leri var, bunlar ilerde daha aa kacak; ama
temelinde ayn eilimin bulunduu kanmca
tartma d. Bu akma yapsac adnn verilmesi, rnek olarak gsterildiinde dnlen, belli
gerek Saussure'n gelitirdii dilbiliminde, ge-
rek dilbilimine benzemeye alan teki bilim-
Ierde "yap" kavramnn zel bir yer tutmasn
dan. Bu yntemi benimseyen aratrclar, ko-
nularn bir yap olarak gryor ya da konular
nn yapsn ortaya karmay amalyorlar.
Yalnz bir aykrlk var burada: gerekte
"yap" ok eski bir szck, dnce olarak fel-
sefeyle ya it gibi nerdeyse: ilk filozoflarn ortaya
karmak istedii de tm evrenin yaps deil
mi? Gerekten de en eski metafizikten en yeni
bilimlere kadar pek ok kuramsal sorunu yap
szc yardmyle dile getirebiliriz: "Toplu-
mun yaps nedir? Madde nasl bir yap olutu
rur? insan beyninin, insan dncesinin yaps
nasldr?" Bu durumda nasloluyor da bylesine
eski ve bylesine yaygn bir kavramn nem ka-
zanmas byk bir yenilik saylyor? Yoksa ya-
psalelar yap kavramna yepyeni bir anlam m
yklyorlar1 Bunu anlayabilmek iin yapsale
Iktan nce ya da yapsalelk dolaylarnda bu
"yap" kavramnn ne gibi balamlarda kullan 11-
dna yle bir gz atmak gerek.
Marx felsefe tarihinde yap kavramna zel
nem vermi bir filozof. Marx'a gre toplum
iinde: altyapyla styapy birbirinden ayrt
etmek gerekir. Kabaca altyap, retim aralar,
retim gleri, retim ilikileri gibi kavramlarla
tanmlanr; genel anlamda altyap, ekonomik
temeldir. styap din, sanat, felsefe, bilim, ahlak
gibi kltr kurumlarndan oluur. Arada kar
lkl bir iliki olmakla birlikte styap altyapca
belirlenir. Sanyorum Marx'ta yap, toplumun
ya da toplumun belli yanlarnn, blmlerinin
yapsdr; kabaca sylersem Marx'n "yap"s,
i 234 i
toplum dediimiz gerekliin dokusunun iki
ayr ynn dile getiriyor. Ama "model" kav-
ramyle ilikili olarak bu dncenin soru ko
nusu yapldn da burada belirtmek gerek.
Yap kavramnn gnlk dilde rastladmz,
kuramsal yk daha az olan anlamlar da var.
rnein bir sanat yaptnn, bir mzik yarats
nn yapsndan da sz edilir. Bununla yaptn
elerinin uyumlu bir birliktelii olduu, belli
bir dzen oluturduu sylenmek istenir. Burada
yap deyince gz nnde tutulan rnekler, belki
de kristal ve organizmadr. Kristal bir rnee
uygun olarak sralanm atomlarn birliidir; bu
rnek btn kristal iinde biim ve yn olarak
dzgn bir biimde sregider. Kristal yapya
bir biimlilik ve dzgnlktr. Organizmann
bir yap oluu, elerin birbirlerini karlkl
etkileyii, ortak br ileve ynelii ve blnmez
bir btn oluturmasndandr.
Biim ruhbilimi (Gestaltpsychologie, Psyc-
hologie de la forme) de yap kavramna zel bir
nem verir. Biim ruhbilimine gre de, ruhsal
edimler bir btnsellik, bir yap oluturur. r-
nein bu ruhbilimciler iin alg bir btndr; alg
duyumlarn yan yana geliinde tkenmez, tersine
bu eler karsnda bir ncelii vardr. Szge-
limi karmdaki aac, nce yeillik, pembelik,
kahverengilik, u ve bu ynde izgiler olarak
duyumlayp, sonra bu duyumlar birletirerek
"iek aan bir aa" olarak alglamam. Aa
batan bir btn, bir yap olarak verilmitir ve
biim olarak belli yasalara gre ardndaki dz-
Iemden ayrlr. Burada algm, duyumlarn yalnz
ca bir yn deildir. stelik tek tek duyumlar
ancak sonradan zerinde zellikle dnerek
zmleyebilirim.
Oldum olas matematik iin de nemli,
giderek, temel bir kavramdr yap. Ama bu nem
deiik geometrilerin ve deiik belitsel dizgeIe-
rin kurulmasyle iyice artm; bu gelimeler
sonunda matematik, salt yaplar inceleyen bir
bilim olarak anlalmaya balanmtr. Szgelimi,
bu anlaya gre aritmetik, saylar arasndaki
bantlar inceler; dolaysyle aritmetiin konu-
su saylar- kmesinin yaps oluyor. (Modern
matematiin yapsaIclk iin elverili bir alma
alan olduunu syleyenler pek ok. Fransa'da
Bourbaki okulunun almalar bu uygulamaya
rnek olarak anlyor. Kmeler kuram ile yap
arasnda sk bir balant bulunduu da ileri s-
ryor. Olanaklarmn snrll yznden bu
savlar denetleyecek, bu konuyu ileyecek du-
rumda deilim.)
Gerekte mantk (zellikle matematiksel
modern mantk) nermelerin, karmlarn ie-
riklerini bir yana brakp, bunlarn biimleriyle
i1gilenmesi bakmndan, yap kavramna ok ya-
kn. Modern mantn simgeler kullanmasnda
ama, deiik gnlk deyimlerdeki, ortak man-
tksal yaplar ortaya karmak. Buna gre

P -+ q
P
q

trnden bir simgeleme, sonsuz saydaki gnde-

lik karmn bir ortak mantksal yapsn zet-
liyor.
Dkmn yaptm balamlarda kulla
nlan yap szcnn, tartmasz, yapsalclkla
bir balants var: Toplumsalolu, biimli, d-
zenli olu, elerinin toplamndan te olu, sim-
gelenebilme, yapsalcln da nem verdii zel-
likler. Ama burada yapsalcla olan yaknlklar
ancak tek ynl. Yukarda sz edilen alanlar-
daki yap kavramlar, yapsalclktaki "yap" ile
tam rtmyor. Bunun iin bu anlamlardaki
"yap"nn yapsalcln dnda grlmesinin da- iin sk sk "btn", "btnsellik" kavramlarna
ha yerinde olaca kansndaym. Geri biri kp ba vuruluyor. Buna gre yap, elerinin top-
yap kavramn kullanan, yap kavramna nem
veren her dnr "yapsalc" olarak nitelemek
isteyebilir. Bu, bir uzlam sorunudur; ama byle
bir adlandrma durumunda yapsalelk ylesine
bir genilik kazanr ki, ayrc bir zellii kalmaz
olur. Bu bakma "yap" szcne ok zel bir
anlam veren belirli kiilere "yapsaC" demeyi
neriyorum. Ama bir kez daha yinelemek iste-
rim: istenirse sibernetikten tanrbilime, mate-
matikten dirimbilime kadar uzanan ok geni bir
alanda yapsalclktan sz edilebilir; insan ve
toplum bilimleri yannda doa bilimlerinin de
yapsaC bir yntemle alt sylenebilir. Ama samaiarm var.
bu almamda ben, her eyden nce konuyu
snrlamak kaygsyle "yapsalc"y daha dar bir
anlamda kullanmay, az nce sylediim gibi
"yap" kavramn belli bir biimde tanmlayan
ara "yapsaC" demeyi neriyorum.
Yapsalclarn dilbilim yntemini deiik
alanlar iin rnek aldklarn sylemitim. Bu-
nunla balantl olarak, yapsac demeyi nerdi-
im kiilerin "yap" deyince daha ok dilsel ya-
py gz nnde tutmalar, beklenir bir davran.
Buna gre dilsel yapnn zelliklerinin neler
olduunu, dkmn yaptm teki "yapl"lar-
dan ne bakma ayrldn belirtmem gerek.
Yapsalclktaki yap kavramn belirlemek
lamndan daha fazla olan bir btnselliktir. Bu
btnsellik, hi bir biimde yalnzca elerin
ynna indirgenemez. rnein insan dili yal-
nzca birtakm seslerin toplam deildir; bu
seslere (daha dorusu ses birimlerine), bu sesler
arasndaki balantlara dayanarak oluan bir diz-
ge, bir dzendir. Ama bu zellii biim ruhbi-
limcilerinin yap kavramnda da grmtk. Belki
her yap diyen, btnsellii olan bir dzenlilikten
sz etmek ister. Bu bakma btnsellik yapsal
clarn sz ettii yapnn da bir zelliidir; ama
ayrc zellii olup olmad konusunda durak-
YapsaC demeyi nerdii m kiilerin "ya-
p"snda daha ok (yalnzca daha ok) u zellik-
leri gryorum: Her eyden nce yap toplumsal
bir zellikte. Ama toplumsal dediimde yapnn,
toplumun, toplum denilen gerekliin yaps,
dokusu, kuruluu olduunu savunmuyorum. Top-
lumsal nitelemesiyle yapnn hem doal yap
lardan (bir ta parasnn, insan bedeninin ya-
psndan) ayrldn, hem de bireyi aan bir zel
i 235 i
 lii olduunu belitmek istiyorum. Yap ancak
toplum iinde ortaya kyor. Belki yap, tek tek
bireylerin bir uzlamasna dayanyor; ama yine
de bireyleri ayor yap. Yap, tek bireyin olu
turamayaca, belki deitiremeyecei, belki
ortadan kaldramayaca bir dizge. Yine dil r-
neine dnelim (burada dil deyince Trke,
Franszca, Almanca gibi yazlp konuulan dilleri
dnyorum), dil i1kece uzlamsal, saymaca bir
nitelikte. Dili tek tek bireyler kullanyor. Ama
bir dizge, bir anlam iletme dzeni olarak dil,
konumaclar ayor; dilin ileyi kurallar top-
lumsal dzeyde yer alyor. Tek kii bu kurallarn
oluturduu yapy byk lde etkileyemiyor, kavramnda ortak bir zellik olduunu tam bir
birey bu yapya boyun eiyor yalnzca ..
Bu balamdaki yapnn ikinci zellii bilin-
d oluu. Gerekten de birey (rnein toplum-
sal) bir yapnn esi olabilir, deiik yaplara
gre davranlarda bulunabilir, ama bu yaplarn
bilincinde deildir. Bireyou kezvarln bil-
medii yaplara gre konuuyor, dnyor,
davranyor. rnein dilbilim ortaya kmadan
da, dil yapsac yntemlerle incelenmeden de,
insanlar konuuyor, yazyor, okuyor, btn
incelikleriyle dili kullanyorlard. Ama kullan-
dklar .b. dilin ileyiini salayan, dili kullan-
dklar anda uymak zorunda bulunduklar kural-
larn, yasalarn neler olduunu bilmiyorlard.
Demek ki yap hem etkin. olma, hem de bilinli
olma ynnden bireyi nemsiz klan, bir anlam-
dazneyi silen bir kavram.
Yap iinde elerin kendi balarna bir
deeri de yok; ancak dizge iinde belli bir yer
tuttuklan iin deer kazanyorlar .. Baka e"
lerle kurduklar iliki elere bir anlam veriyor.
Bu bakma yap, bantlardan oluan bir .denge
durumu. Bir enin deimesiyle btn dizge de
deiiyor.. ik bakta aykr gibi gelecek bir du-
rum: Dengeyi, dizgeyi oluturan bantlar r-
neinbir benzeme yada bir aynlk bants
deil; tersine, eler, benzer olm'lylar, baka
olular, giderek kart olular ile yan yana geli-
yor, bir dizge oluturuyor. rnein dildeki ses-
ler birbirinden ayrlabildii, birbirinekarmad
, yer yer de kart olduu iin dilsel yapda
yer alyor, dilsel dizgeyi kuruyor. stelik bu ses
elerinin kendibalarna bir deeri yok, ancak
teki, seslerle baka olma bants iinde bulun-
duklarndan dilin ileyiine olanak salyorlar.
Dilsel yapnn ya da dilsel trden olan yap
nn anacam son bir zellii de, ilevinin bil-
I 236 i
dirimeyi salamak olmas. Dkmn yaptm
zellikleri tayan yaplar, gerekte insanlarn
birbirini anlamasn salamak grevinde; yap
dnd klerimizi, duyduklarmz; inandklar
mz birbirimize iletir. Gndelik dilin temel i
levinin bu olduu apak, sanyorum. Yapsalc
larn gz nnde tuttuu yaplarda da belli l-
lerde bir bildirime ilevinden sz edilebiliyor.
Zaten yapsaC demeyi nerdiim kiiler, ince-
ledikleri konularda dilsel trden bir yap arayan,
gndelik dillerin dizgeleri dndaki baka yap
larda da dilsel zllikler bulan kiiler. Ama yine
de bildirime ilevinin btn yapsalclarn yap
kararllkla ileri sremiyorum; kimi alanlarda
bu ilevin bulunduunu belgelemekcrlduka g.
Yukarda belirlediim anlamdaki .. "yap"
kavram araclyle yaknlaan yapsac d
nrlerin genel tutumlarnn ne ynde olaca
aa yukar aydnland, sanr.m. Yapsalclarn
gz nnde tuttuu yap, karlkl bantlardan
olutuu iin, bu yapnn ortaya karlmas, in-
celenmesi, tarihsel boyutun braklmasn gerek-
tiriyor. Gerekten de yapsalclar tarihsel ak
lamalara genellikle srt eviriyor, bir olay ak
lamak zere zaman iinde daha nce yer alan
baka bi.r. olaya: ger.! gitmeyi yadsyorlar; buna
karlk aklanacak olayn belli bir yapnn iinde
yer aldn, anlamn, deerini ondan devirdiini
ileri sryor, olayla zamanda olan bir yapy ak
layc e olarak gryorlar. Bu nedenle yapsal
clarn yeni bir aklama gibi, yeni bir nedensellik
anlay da gelitirdii syleniyor. Yapsalclarn
yadsdklar yalnzca tarih, zaman iinde geri git-
me deil; yapsalclar aklanacak bir olay baka
trden olaylara balamay da pek onaylamyor
lar. rnein bir toplumsal kurum incelenecekse,
bunu baka kurumlara gerigtrmeden, baka
kurumlarla .karlatrmadan - dil rneinin bir
ayrcal var yalnz - kendi iinde, zerk bir yap
olarak ele alalm, diyorlar. Bu neri dtan bak.
n yerini i incelemenin almas demek. Ama
i inceleme deyince de yap iinde kalan, yaplYJ
ierden, i bantlar ynnden inceleyen bir
yntem dnlyor.
Yapsalc! yntemin birey ile zneyi nem-
siz saydn daha nce syledim. Gerekten
yapsalclar tarihsel aklamalar, dtan incele-
melerle birlikte bireyi, bireyleri konu alan ,ara
trmalara dakar kyorlar. Belli bir dildeki bir
sesin deimelerini, belli bir budundaki zel bir
aile dzenini ya da falanca filozofu incelemeyi
deil de, bunlar belirleyen genel yaplar ara
trmay amalyorlar.
jte yapsac dediim kiilerin yntem ba-
kmndan genel eilimleri bu ynde. Byle bir
yntem uygulanrsa, incelenen konuda yukarda
saylan zellikleri tayan bir yapya varacaklarn
umuyorlar. Geri yap ile gerekliin balants
olduka tartmal bir konu - bunu daha ileride
ele almay deneyeceim - ama yapnn saylan
zelliklerinden yola karak, gerekliin ok ge-
ni bir alanna ilikin nesrmler yaplr, bun-
lardan insanla ilgili sonular karlrsa, kanmca
yntem dzeyinden ideolojiye, metafjzie geilir.
Biri kar tarihsel gelimeyi yadsr, bireyi, zne-
yi yok sayarsa, insann davranlarn yalnzca
yaplarn dzenlediini sylerse, burada artk
yapsaC yntemden ok, tmyapsalc ideoloji-
den sz etmek daha yerinde olur. Belki hi bir
yapsac ak olarak ya da tek anlaml bir biimde
bu dnceleri savunmamtr; ama yapsaC
akmn genel havas' iinde bu savlar bir geerlik,
bir gzdelik kazanm.
Bu genel havasyle yapsalclk, hem bir
birey, zaman ve zgrlk felsefesi olan varolu
ulua, hem de tarihsellii ve yarn vurgulayan
Marxla btnyle ters dyor. Fransa'da bel-
li bir dnemde Sartre'n varoluuluunun yp
ranmas, Marx aydnlarn dnyadaki gelimeler
karsndad krklna uramas, dn alannda
bir boluk yaratyor; bir moda olarak yapsalclk
da bu boluktan yararlanarak yaygnlayor.' Kaba
izgileriyle ele alnrsa, genel ynelimiyle yap"
salclk - bir dnya gr anlamnda -' bir dei
mezlik felsefesi, Parmenides'e bir geri dn.
Tmyapsalcideoloji tarihle birlikte gelimeyi,
deimeyi, bireyle birlikte'de bireyin etkinliini,
deitirid gcn yadsyor. Dnya gr' anla-
mll1da tmyapsaklk bir kar-hmanizma':
Tanr'dan sonra, insann da lmn mutuluyor!
YAPSAL DiLBiLiM

ferdina,nd de Sa,ussure
Yapsal yntemi gelitiren, bylelikle ya- koymaya arlk veren, bu yzden bak as dar
psalcln kayna durumunda olan Ferdinand olan bir alma trdr.
de Saussure, rencilerinin tuttuu ders notla- Filoloji daha ok sanat deeri tayan yazl
rndan oluan nl yapt Genel Dilbilim Ders- metinlere eilir. Yazarlarn kiisel dil kullanm
leri'nde yap szcne hi yer vermemi. Ger- larn aratrma konusu yapar; bu baarl deyi

ekten yaptn dizinine gz attmzda, yap Ierin zelliklerini belirlemeyi dener. Saussure'n
kavramnn dizinde bulunmadn gryoruz. dilbilimi ise konuulan dili inceleme konusu ola-
Ama bu durum, Saussure'n yapsalclln kke- rak grr ve sanatsal deerlemelere kaytsz
ninde bulunduu olgusunu yalanlamyor: Saus- kalmay ilke sayar. Dilbilim asndan eicero'nun

sure gerekten yapsalcln bir ncs, bir ba sylevleri ile manavda yaplan bir pazarlk arasn
latcs; nk yaptnda "yap" szc hi ge- da dilce bir stnlkten, bir ayrcalktan ilkece
mese bile, yapta batan aa yapsac bir dn sz edilemez.
ce egemen. Dersler yapsal yntem iin hem Karlatrmal dilbilgisi, Saussure'e gre,

bir taslak, hem de byk lde bu yntemin i ncekilere oranla nemli bir aamadr: Karla
banda bir uygulamas. stelik yap kavramna trmal dilbilgisi ya da karlatrmal filoloji adn

ok yakn bir szck Dersler'de nemli bir yer dan da anlalaca gibi, dilleri tek bana ele alan
tutuyor; bu szck "dizge" (sistem). Saussure'e tutumu am, deiik dilleri karlatrarak, bun-
gre dil bir dizge. Dil yalnzca birtakm elerin, lardaki benzer zellikleri saptamay denemi, bu
szgelimi seslerin ynndan olumuyor; bu bakma bilimsel ay genileterek, genel dilbilime

eler arasnda karlkl bantlar da var. Bu doru bir adm atmtr. Ama karlatrmal dil-

bantlarn gsterdii kurallk, yasallkla da bilgisi de tam olarak konusunu belirleyememi,

kendine zg bir yntem gelitirememitir.
dil tam bir dzen, bir dizge oluturuyor. Zaten
Bu baarszln nedeni szn ettiim
Saussure dili bir dizge olarak anlayyle dilbilim-
dnemdeki genel dn ortamnn (iki ynl)
de yepyeni bir r ayor ve yapsalcln temel-
elverisizlii olmal: Romantizm XiX. yzyl son-
lerini de atm oluyor. Bu anlayn neden kkten
larna doru etkisini hala yitirmi deil. Roman-
bir yenilik olduunu anlayabilmek iin Saussure'
tik dnce ise organizmaya verdii zel nem-
den nceki dilbilimdeki duruma yle bir gz
den tr, dili de bir organizma, bir canl varlk
atmak, bundan sonra Saussure'n dilden, dizge-
olarak grmek istiyor. Gerekten de bu dnem-
den ne anladn daha yakndan grmek gerek.
de, dili doal geliimi olan bir canl diye ailama
Saussure'e gre kendisine gelinceye kadar,
eilimi kesinlikle ar basyor. Oysa bu benzetme
"dil olgular evresinde ,kurulan bilim tek gerek
dilin zgn varlnn, zel dokusunun grlme-
konusunun ne olduunu kavrayncaya kadar
sini engelliyor. stelik bu canl yaratk benzet-
evre geirdi" (Dersler, s. 20 bkz. Kaynaldar 6):
mesine bir de evrimci ve tarihi kayglar ekle-
1. Dilbilgisi,
nince, dilin kendisi iyiden iyiye gzden karl
2. Filoloji,
yor: Saussure'e gre dilin evrimini izlemek, yani
3. Karlatrmal dilbilgisi. tarihsel adan dili incelemek gvenilir sonular
Saussure'e gre dilbilgisi kural koyan bir vermiyor; dilselolgular daha baarl bir biimde
alma trdr; "doru biimleri yanl biim- kavramak iin bambaka bir yaklam gerekli.
lerden ayracak kurallar koymaktan baka amac Romantizme bir tepki olarak gelimekte
yoktur." (Dersler, s. 20, 21) Bu kuralc bilgi da- olan pozitivist akm da dil konusunda baarl
Inn dili kendisi iin incelemek gibi bilimsel bir bir yntem salayamam. Pozitivistlerin temel
kaygs olamaz. Dilbilgisi betimlemeden ok kural nerisi bilimi duyu verilerine dayamak; bunun
1238 i
 iin elden geldiince ok gzlem yapmay, ince- yebiliyor, belli bir duyguyu u ya da bu biimde
ledikleri konuya ilikin bol veri toplamay deni- dile getirebiliyor. Bunlara karar vermek byk
yorlar. Oysa bu anlay zellikle dil alannda b- lde bireye kalm bir i. zel anlamlar gz
yk aksamalara yol ayor; zaten ok karmak ve nnde tutarak, ayn durum iin istersem "Kar-
ok yanl bir alan olan dile, veri toplamaya arlk nm ok ackt.", istersem "Alktan lyorum.",
veren bir tutumla yaklamak, kiiyi ayrntlar istersem "Karnm zil alyor." diyebilirim. Ama
iinde boulmaya gtryor. Verilerin snrsz bu balamda "Anastas mum satsana." dersem,
I iinde bilim adam yolunu bulamaz oluyor. sylemek istediimi bakalarna iletemem, ge-
Saussure getirdii yntemle, hem organiz- reksinmemi evremdekilere bildiremem. Buna
ma anlayndan tr dil konusunda ters bir gre sz, dil iinde bireyin bir devinim zgrl-
gr olan romantizm i ayor, hem de pozitivist nn belirtisi; ama yine de snrl bir zgrlk
tutumun yol at aksamalar ortadan kaldryor. bu. Burada Saussure'n nl satran benzetme-
Saussure dilin temel zelliklerini kavramay sa lerinden yararlanmak istersek, durum yle
layacak bir bak as nerdii gibi, dilbilimin anlatlabilir: Dil, satranc damadan, pitiden,
gerek konusunu tanmlamay da baaryor; by- papazkatdan ayran kurallar btndr. Sz
lelikle de dilsel konuda gvenilir bilgiler sala ise kabaca sylendikte szgelimi Spaskiy ya da
yacak zgn bir yntem gelitirmi oluyor. Ar- Fischer'in oynama biimine karlktr. rnein
tk, bu bak asnn, tanmlanan bu konunun ve biri daha atak, teki daha ekingen bir oynay
yapsal nitelemesini alacak bu yntemin ne oldu- tan yana olabilir. Biri atlar, teki filleri daha iyi
unu grebiliriz. kullanabilir. Ama ikisi de talar damaya karp,
Gerekte dil kadar insana yakn, dil kadar diledii gibi kullanmaya kalkmaz.
insandan ayrlmaz bir ey yok. Kavga ederken de, Yalnz bu dil-sz ayrmnn btnyle ku-
sevgi szleri sylerken de hep dile ba vuruyoruz. ramsal ve yntemselolduunu gzden karma
Tek bamza olduumuz anlarda bile, dnme mak gerek. Gerekte dil ve sz btnyle i ie
miz, kendi kendimizle konumamz demek. Ken- ve kaynam bir durumdadr. Hi bir biimde
dimle syleilerim de dille oluyor. Ama byle- dilsiz sz, szsz dil de dnlemez. Dil, sz
sine yakn, bylesine tan olduumuz dil- tpk alveriinin dayanadr, dile gereklik, gr-
zaman gibi - ne olduu sorulduunda, inceleme nrlk kazandran da szdr. Ama yine de Saus-
konusu yaplmak istendiinde belirsizleiyor, ta- sure'n anlad biimde dilbilim, bireyden bireye
nnmaz oluyor, sanki yok oluyor. ite Saussure'n deien gereklerle (szle) ilgilenmek istemez;
baars bylesine hem belirsiz ve kac, hem de
alabildiine karmak ve ok yanl bir konuda
bilimsel inceleme iin elverili bir yan yakalamak.
insanlarn bildirimesini, dndklerini, duy-
duklarn bakalarna iletmesini salayan yetiye
Saussure dil yetisi (le langage) adn veriyor. Dil
yetisi dilselolgularn aa yukar tmn kua
tan bir kavram. Dil yetisinin iki yn var: Bi-
rincisi toplumsal yn; buna dil (la langue) diyor
Saussure. Bireyselolan ikinci yne ise sz (la
parole) adn veriyor. Dil, bildirimeyi salayan
dzen olarak toplumsal ve uzlamsal bir kurum;
ilkece insanlarn bir szlemesine dayanyor.
Birey bir bakasna bildirimde bulunmak isti-
yorsa, bu uzlamaya uymak zorunda; birey bu
uzlamay tek bana oluturamad gibi, tek
bana ortadan kaldramyor da. Sz ise dil yete-
neinin bireysel yn. Birey genelolarak dilsel
dzene uymak zorunda olmakla birlikte, bu d-
zen iinde belli semeler de yapabiliyor. Belli bir
nesne iin anlamda olan u ya da bu adlIyele-
 k noktas da, var noktas da dil yetisinin yapmasn nerir. Saussure'e gre zaman boyun-
toplumsal yandr; nk Saussure'e gre "dili ca yryen gelimeyi inceleme dnda tutan bir
szden ayrmak demele 1) Toplumsal bireysel- dilbilim daha verimli olabilir. i veezamanl
'den" ayrmak olduu kadar "2) nemliyi nem- incelemeler yapan bu dilbilim yntemine ise
sizden ya da rastlant rnU olandan ayrmakde bugn yapsal ad veriliyor. Yapsal yntem tarih-
'mektir." (Ders/er, s. 46) sel ve d yntemlerin karsnda yer alr. rne-
Gerekten dil uzlamsal oluuyle doaldan in dtan bir aratrma olan' tarihsel dilbilim,
ayrld gibi, tplumsal oluuyle de bireyselden (satran benzetmesine yine dnersek) satran
ayrlyor. nemlinin nemsizden ayrt edilii oyununun bir lkeden tekine nasl getiini,
ise dilin bir dizge oluuyle balantl. Saussure bu oyunun hangi blgelerde ne zaman, nasl
dizgede yer alan nemli, dizgede bir yeri olma- yayldn inceler. Yine d bir alma olan filo-
yan nemsiz olarak gryor. Dizge deyince de loji ise s'atran talarnn yapmnda hangi
imlatlmak istenen u, sanyorum: Dil birtakm gerelerin kullanldn, bu talara ne' gibi
elerin yalnzca toplam, bir yn deil, dilsel deiik biimler verildiini aratrr. Oysa i
eler karlkl bir iliki iinde. Bu karilkl bir inceleme olan yapsal yntem iin talarn
ilikiler iindeki elerin oluturduu btne neden yapldnn hi bii- nemi yok. Yapsalcya
dizge deniyor. Gerekte dilde tek tek elerin gre satran takm tahtadan da, fildiinden de
kendi bana bir deeri yok; ancak teki elerle . yaplabilir; giderek kat paracklar zerine
ve elerin tmyle olan bantsyle birdeer izilecek biimlerle de satran oynanabilir. Bu-
kazanyor. rnein bir satran tann deerini nun gibi bir sesin irkin ya da gzel, hrltl ya
salayan da yalnzca oyunun kurallar; kurallarn da bouk olmas nemli deildir; nemli olan
ve oyunun o andaki durumunun dnda tan hi bir baka sesten ya da baka ses birimlerinden
bir deeri yok. Bunun iin sradan bir "piyade", ayrt edilebilmesidir. Bu bakma yapsaldilbilim,
yerine gre "vezir"den daha etkili olabilir. Ayn oyunda hangi talarn birbirinden ayrldn,
biimde evlenme trenindeld kck bir "evet", bu talarn ne gibi kurallara uyduunu ve gere-
saat/arca sUren bir sylevden daha' nemlidir. inde bu kurallarn baka bir oyunun kurallarn
Dilsel eler arasndaki bant ise bir ayrlma, dan (damann kurallarndan) ne ynden ayrld
bir kartlk bants. rnein bir ses birimi n aratrr.

baka bir ses biriminden ve btn teki ses bi-

rimlerinden ayrlarak dilsel dizgede bir yer tu- g_ _ _ _ __
tuyor. Szgelimi Trkede "h" ve "p" ya da 3 Burada "signe" karl olarak "gsterge"-

"a" ve "o" birbirlerinden ve btn teki ses yi ok ekinerek kullandm. "Gsterge"-

birimlerinden ayrlabildii iin bir anlam ileti-
mini salyor. Bylelikle "h.a.s.t.a"y "p.a.s.t.a"-
dan, "p.a.s.t.a"y "p.o.s.t.a"dan ayrabiliyoruz.
Demek ki dil dediimiz dizge btnyle zaman-
da i e ve bantlardan kuruluyor. Bu bak-
ma bir szcnn anlamn belirtmek iin, bu
szcn tarihini dememe gerek yok, onu ayn
zaman kesiti iinde yer alan baka szcklerle
tanmlayabilirim. Yine satranta olduu gibi...
Satranta da - pratikte kar oyuncunun uygula-
yageldii taktii, stratejiyi bilmemin nemi varsa
da - ilkece neml olan oyunun son, o andaki du-
rumudur. ilkece u ya da bu ta oynayarak bu
duruma geliim deil, bu durumda hangi ta
oynayacamdr gz nnde tutulmas gereken.
ite dilin bir dizge oluu, bu dizgenin an-
dm zellikleri tayndan tr Saussure geici olarak benimsedim; bu noktann tar-
dilbiliminin tarihsel incelemeleri brakp, belli
bir,zaman kesiti iinde (ezamanl) aratrmalar
1240 i
nin birlikte gittii teki szckler: gs-
terrnek (signifier), gsteren (signifiant),
gsterilen (signifie), gstergebilim (semio-
logie). "Signe" anlam yklenen "gsterge"-
nin "m'r" ile karma sakncas olduu
gibi, "gstermek" szc de anlam "mont-
rer" trnden somut bir eyleme indirgiyor.
Bu konuda tartmaya deer bulduum bir
baka neri "im, imlemek, imleyen; imlenen,
imbilim". Yalnz "im", "in" ile karabilir.
Ayn biimde "imlemek" ile "inlemek"i ayrt
etmek pek kolay deil. Bir de "belirti,
belirtmek, belirten, belirtilen, belirtibilim
iZerindedurulabilir. Ama "belirti" de do-
al bir gsterge olan "indice" ya da "alarnet,
araz" anlamna geliyor. Ben "gsterge"yi
tma konusu yaplmasnda byiik yarar
gryorum.
 Dilsel dizgeyle ilgili olarak belirtilmesi
gereken nemli bir nokta var: O da dilin bir
gsterge"ler (signe) dizgesi oluu. Saussure'e
gre dilsel gsterge kaynak ve i ie olan iki
eden kuruludur: Ses ya da iitsel imge ve ilikin
olduu nesnenin zihnimizdeld kavram. Burada
Saussure, Locke'la ayn anlayta gibi; dilsel gs-
tergelerin dorudan nesnelere ilikin olmad
na, zihinse.1 bir kavrama balandklarna inanyor.
Szgelimi "ev" szc ev dediimiz nesneyi
deil de, zihnimizdeld ev kavramn dile getiri-
yor; yani Saussure'e gc5re (1) deil de (2) doru:
8~
.,9 ~AM)
~ ii c
i
~ _ _ ~ (Szcuk)
Buna gre ev iitsel imgesi, ev kavramnn gster-
gesidir. Saussure iitsel imgeye ,gsteren (sig-
nifiant), kavrama da gsteri/eli (signifie) adn
veriyor. Belki de gsterilenin kavram olup ol-
mactndan daha nemli olan, gstergenin iki
eden kuruluu. Saussure iin gsterge bir
kat yapra gibi iki yan l :
Gsteren
Gsterge: - - - -
Gsterilen
Gsteren kadn bir yz ise, gsterifen kadn
tersi; kad kesmee kalktmzda ikisini bir- lerin zelliini, yasalarn retecek. Henz ku-
den kesiyoruz. Buna gre gsteren ve gsterilen
birbirinden ayrlmaz eler, ancak kuramsal ola-
rak ayr grlyor. Ama gstergede gsteren
ve gsterilen yanlarn ayrt edilmesi ve aralarn
daki bantnn belirlenmesi dilsel dizgenin doal
olmayn belgelemek ynnden nemli. Ger-
ekte iki trl gstergeyi birbirinden ayrt et-
mek gerek:
1. Doal gsterge,
2. Yapay gsterge.
Doal gsterge deyince, biraz da nedensellik
kavramn gz nnde tutmak yerinde olacak;
Yava yava gkyzline ykselen duman, ilerde
ate yakldnn gstergesi. Buna gre ate du-
mann nedeni, duman da atein belirtisi. Simge-
lerde de durum buna yakn. Simgede de gsteren
ile gsterilen arasnda bir nedenlilik, bir gerek-
elilik var. Hava Kuvvetlerinin simgesinin Sel-
uldu kartal olmas, umakla ve lkemizin Ana-
dolu'da bulunmasyle balantl.
Oysa dilsel gs-
tergelerde gsteren-
le gsterilen arasn
da hi bir doal ba
lant yok. Resimdeki
nesneye "ev" ya da
"maison", "haus"
dememin bir nedeni,
bir gerekesi bulu-
namaz. Yalnzca bir
uzlamaya dayanr
bu adlandrma. Ama
dilsel birimler biricik uzlamsal gsterge
deil; trafik gstergeleri de szgelimi byk
lde uzlamsal bir dzeyde. Krmiz, sar, yeil
renklerin belli anlamlara gelmesi - bulank a
rmlarn dnda - btnyle uzlamsal bir du-
rum. Demek ki (Trke, Franszca gibi) konu-
ulan-yazlan dillerin dnda, doalolmayan ba
ka gsterge dizgeleri de tasarlanabilir. Saussure'
n ortaya att bir savdr bu gerekte: "Dil
dnceleri anlatan bir gstergeler dizgesidir.
Onun iin de, yazyla, sar ve dilsiz alfabesiyle,
simgesel ayinlerle, nezaket biimleriyle, askeri
haberleme iaretleriyle vb. karlat r labilir.
( ... ) Demek ki gstel'gelerin toplum hayat
iindeki yaamn ince/eyecek bir bilim dn
lebilir. ( ... ) Biz semiyoloji (Yun. semeion, gs-
terge; gstergebilim) diye adlandracaz bu
bilimi. Semiyoloji (gstergebilim) bize gsterge-
rulmu deil, onun iin bu bilimin nasl bir ey
olacan syleyemeyiz: Ama kurulmas gerek-
tiini, yerinin nceden belli olduunu syleye-
biliriz. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden
baka bir ey deildir." (Ders/er, s. 83; "gster-
gebilim" nerisi benim.)
 Tantmaya altm yapsaklk akm belki salayan i kurallar ve daha sylenmemi sonsuz
de Saussure'n yntemini rnek ald kadar, bu
genel gstergebilim tasarsn da gerekletir
meye alan bir devinimdir. Bu anlamda yapsal
clar konuulan-yazlan diller dnda, baka gs-
terge dizgelerini (yaplar) ortaya karmaya,
bunlarn kurallarn, baka dizgelerle olan ben-
zerlik ve ayrlklarn belirlemeye alrlar. Buna
gre yapsaklk, yeni gsterge dizgelerini, yeni
dilleri ortaya karmay amalayan bir almadr.
Sa.ussure'den sonra.ki
gelimeler
Saussure'n nerdii yntem kendinden
sonra gelen birok dilbilimci iin bir k nok-
tas olmu; eitli dilbilimciler Saussure'n belli
dncelerini ele alp, bunlar daha ileri gtr-
meyi denemiler, bylelikle yapsal denebilecek
birok dilbilim okullar serpilmeye balam.
Bunlarn banda Prag okulundan Trubetzkoy'u
ve Roman Jakobson'u; Danimarkal Hjelmslev'i
(Kopenhag okulu) ve Fransa'dan Greimas, Ben-
veniste ve Martinet'yi anabilirim. Dorudan
Saussure'e balanmayan Amerikal dilbilimcilerin
almalarnda bile yapsak bir ynelim gzden
kamyor; zellikle Bloomfield'de. Harris ve
Chomsky'nin almalaryle ise dilbilim nemli
bir aama geirip, belki de yeni bir dneme
giriyor.
Ama dilbilimde yepyeni bir r at
sylenen Chomsky'de bile (adn hi anmad)
Saussure'n etkileri sezilebilir: Chomsky'nin
yapt "yzeysp.I yap - temeldeki yap" (surface
structure - deep structure) ayrm yapsak tu-
tuma ok uygun. Yine Chomsky'nin ortaya att
"competence - performance" (kiinin konumasn
A B
saydaki deyimlerle, gerekten sylenmi olan
somut dilsel deyimlerin kartl) Saussure'n
"dil ve sz"nden hi uzak deiL. Ne var ki
Chomsky dilin bireysel ve yaratc ynn vur-
gulamakla Saussure'den ayrlmaa balyor.Chom
sky'nin amac, belli ekirdek yaplardan daha
karmak ve btnyle yeni yaplara nasl gei-
leceini, yeni biimlerin nasl retileceini gs-
termek. Ama Chomsky'nin de erei belki de
btn dillerde ortak olan deimez bir temeli
ortaya karmak. stelik Chomsky bu ortak
yapnn insann beyninde temellendiini, insann
bu yeteneinin doutan geldiini ne sryor.
(Yoksa insanolu bu kadar ksa zamanda nasl ana-
dilini renir 1 Duya duya belleme, kulaktan
kapma ocuun dil renimini aklamaya yeter
mi 1) Gerekte dil ile insan beyni arasnda bir
iliki grmek Saussure'e btnyle aykr d
myor; rnein u dnceler Saussure'den:
"Toplum iinde dil, her beyinde bulunan izler
btn olarak yaar." (Dersler, s. 51) ..... dil gs-
tergeleri z olarak zihinseldir, ama soyut kav-
ramlar deildir. Toplumun onaylad ve tm
dili kuran armlar merkezi beyinde bulunan
gereklerdir." (Dersler, s. 48) Ama Saussure dilin
daha ok toplumsal, uzlamsal ynn vurgula-
m (Saussure'e gre her eyden nce, "dil bir
szleme veanlamadr.", Dersler, 5.42), bu uzla-
mn kaynan, kkenini aramay bir yana brak
mtr. Oysa Chomsky'nin, dilin doal yann ne
kardn ve kkenini aratrma konusu yapmak
istediini seziyorum. Bu bakma Chomsky (zel-
likle doutanc anlayyle) Saussure'den ok
XVii. yzyla, Descartes'a daha yakn; Chom-
sky'nin Port-Royal dilbilgisine ilgi gstermesinin
de bir anlam olmal.
iNSAN BiLIMLERiNDE VE
SANATTA YAPISALCILlK

Levi-Strauss ve yapsalc. budunbilim

Levi-Strauss'un btn almalarn, Fer- lamnda bilim olan; belki yine bilimsel bir ura
dinand de Saussure'n genel gstergebilim ta- olan budunbetimi daha ok bir n-hazrlk du-
sars asndan grmemiz gerek. Az nce sy- rumunda. Levi-Straus~'a gre budunbilimin ama-
lendii gibi, Saussure dilin bir gsterge dizgesi c, ok deiik insan topluluklarnn bambaka
olduunu, ama tarihsel dillerin dnda baka davranlar arasndaki ortak temeli bulmak;
gsterge dizgelerinin de bulunduunu savunu- deiik toplumsal kurumlarn zaman iinde nasl
yordu. Bu bakma gsterge dizgelerini kuatc deimez bir zellik tadn belgelemek. Atak
biimde inceleyecek bir genel gstergebilim bir deyile, ortaya karlmas gereken insann
tasarlanyor ve dilbilimin bu genel bilimin ancak uzay ve zaman iinde deimeyen doas. Ama
bir dal olduu ne srlyordu. ite Levi-Stra- nemli bir sorun var burada: Budunbilimci,
uss'a gre de budunbilim (etnoloii) ya da toplum- budunbetimsel veriler arasnda bu birlii nasl
sal insanbilim (sosyal antropoloii) ve belki ge- bulacak, temel amac olan senteze nasl varacak?
nellikle toplumbilim (sosyoloii), Saussure'n Yolu, yntemi ne bu ilemlerin? Levi-Strauss'tan
tasarlad genel gstergebilimin zel dallar nce, bu amac gerekletirmek zere balca
durumunda. Levi-Strauss'a gre anlan bu bilim- iki yol denenmi:
ler, konuulan - yazlan diller dndaki teki gs- 1. Karlatrmal-tarihsel yol
terge dizgelerini inceleme konusu yapyor. Ger- 11) Evrimcilik
ekte olduka atak bir sav bu; nk anlan bilim- 12) Yaymaclk
lerin toplumsalolaylar, toplumsal kurumlar, 2. ilevcilik
toplum iinde insann davranlarn inceledii Evrimci anlaya gre toplumlar bir evrim sreci
sylenegelir. Bu bakma toplum bilimleriyle iinde yer alyor. Deiik toplum biimleri, ev-
gsterge dizgeleri arasnda bir balant bulmak rimin deiik aamalar na karlk; rnein Bat
pek kolay deil. Geri gsterge dizgeleri insan- nn "uygar" toplumlar evrimsel srecin gelimi
lar aras bildirimeyi saladna gre, dorudan rnekleri; "ilkel" toplumlar ise daha nceki
toplumsalolaylarla balantldr. Ama bildirime aamalarn bir kalnts yalnzca. Toplumlardaki
toplum olaylarndan yalnzca biisi deil mi? Bu deiik kurum ve davranlar anlamak iin, bu
durumda Levi-Strauss'un gr toplum bilim- evrim srecini izlemek, bu toplumlarn evrim
lerinin alann ar bir biimde daraltmak olmu- iindeki yerlerini belirlemek gerekiyor. Levi
yor mu? Bu sorulara bir karlk vermeyi dene- -Strauss'un bu anlaya yntemsel adan bir kar
meden nce, Levi-Strauss'un bu atak gre ne k var: Evrimin daha ileri bir aamasnda yer
gibi kayglarla, ne gibi anlaylara kar karak aln, gelimiliin lei ne? Neye dayanarak
ve ne gibi etkiler altnda kalarak geldiini an- Batnn "uygar" toplumlarnn "ilkel" topluluk-
latacam. lardan daha gelimi olduu syleniyor? ikinci
Levi-Strauss her eyden nce budunbetim eletiri de u olabilir: Evrimci anlay gemie
ile (etnografi) budunbilimin (etnoloii) ayr tutul- dnk bir alma tutumunu gerektiriyor. Oysa
masndan yana. Levi-Strauss'a gre budunbetim bu alanda gemie ilikin ne srmleri gvenilir
salt betimleyici bir alma, daha ok gzlem- klmak pek g, yeterince belge yok elde.
lerle, bunlarn derlenmesine dayanyor. Budun- Yaymaclk, trl kltr zellikleri ve
bilimde ise derlenen bu gerelere dayanarak toplum kurumlarnn, topluluklar aras ilikiler
genel bir bileime, bir senteze geme sz konusu. sonunda yayldn savunuyor. Ama ok deiik
Zaten bilimin temel amac, deime iinde, de- yer ve zamanlarda ortaya kan benzerlikleri
imeden kalan, karmaa iinde birlik oluturan aklamak ynnden yeterli deil bu gr de.
aramak. Bunun iin ancak budunbilim tam an- ilevcilikte tarihsel incelemeler braklyor (-
i 243 i
 nemli bir aama bu); buna karlk belli bir tarih toplumsalolgu bir gstergedir ya da gstergesel
kesiti iinde, belirli bir toplumun kurumlarnn bir niteliktedir. Bunun iin toplumu inceleyen
ilevleri aratrlyor. Ama burada da bir kltr bilim adam, bu gstergeleri ve bu gstergelerin
dizgesinden tekine geilemiyor, deiik kl- oluturduu dizgeleri inceliyor, denebilir. Bu
trlerin ortak yanlar aa karlamyor. Demek yzden toplum bilimleri, Saussure'n tasarlad
ki, tek tek gzlemlerle, snrl almalarla ye- genel gstergebilimin iinde yer alr; budunbi-
tinmeyip, genel savlara ykselmeyi denemilerse lim de genel.gstergebilimin zel bir dal duru-
de, bu yollar baarl olamam; budunbetim- mundadr. Bu bakma da toplum bilimlerin gs-
den budunbilime geii salayarnam. tergebilimin baarl bir rnei olan dilbilim ve
Levi-Strauss bilimsellie, senteze gtren sesbilimin yntemini benimsemesindendaha
yolu bulmasnda esin kayna olduunu sy- doal bir durum yoktur.
lyor: Yerbilim, Freud ve Marx. Levi-Strauss'a zet olarale Levi-Strauss toplum olaylar
gre yerbilim hem zaman boyunca olan, hem de n dilselolaylar diye yorumluyor, toplumsal 01-
ezamanl olan aratran bir bilim, bu bakma gulara gstergeler diye bakyor. Buna dayanarak
yerbilim zaman ayor gibi. Psikanaliz ise yer- da toplum bilimleri ynteminin dilbilimseIol-
bilimin insan bilincine uygulanmas. Marx'n masn neriyor. Budunbilimin de bu yolu tut-
ekonomi ile ilgili almalarndaki "model" d- mas durumunda baarl olacan, bilimsel dze-
ncesi Levi-Strauss'u etkilemi. Gerekte bu ye ykseleceini, imdiye dein anlalmam
kaynakta ortak olan yan: incelenen konuyu birok olay anlalr klabileceini umuyor.
oluturan gerekliin ardna geme istei; ince- Bu tasar ve nerilerine bir rnek olarak
lenen gereklii kavramak iin ardnda sakl olan Levi-Strauss'un akrabaidda ilgili' almalarna bir
baka bir gereklik alanna ulamak abas. Sz- gz atalm: Gerekte akrabalk sorunu gelenek-
gelimi Freud birtakm bilin olaylarn, bilinalt sel yntemle de ele alnm, szgelimi tarihsel
ya da bilindyle aklam; Marx kltre, ide- olarak incelenmeye allm; rnein akrabalk
olojiye ilikin olan ekonomiyle kavramaya a- kurumunun tarih iinde nasl deimeler geir-
lm. Levi-Strauss budunbetimin sonsuz ve dii, ne gibi biimler ald, hep inceleme konusu
karmak verileri karsnda, ayn tutumu benim- yaplm; ya da akrabalk kurumunun bugnk
seyerek, verilerin arkasna geip, gzlemlenebi- durumu gemiteki kimi olaylarla aklanmak
lir olann temeline eriince karmaklk iinde istenmi. Bu arada bireysel davranlara, duygu-
birliin, deime iinde deimeden kalann or- lara byk br nem verilmi. Oysa Levi-Strauss
taya karlabileceine inanyor. Demek ki bili- akrabalk kurumunun dilsel bir dzen olarak,
min senteze varabilmesi iin ezamanl bir ince- ezamanl bir biimde ve bireysel deiiklikler
leme iine girmesi ve salt gzlem verileriyle bir yana braklarak ele alnmasn istiyor. Yalnz
yetinmemesi gerele. Dorusu bu dnceler burada bir yanl anlamay batan nlemem ge-
Saussure'n yntem anlayn artryor he- rek: Akrabaln dilsel bir konu olarak ele aln
men. Gerekten de Levi-Strauss'a gre toplum mas deyince, akrabalk adlarnn aratrlaca
bilimleri baarl olmak, bilimseiiin gerei olan sanlabilir, szgelimi "teyze", "kaynana", "oul"~
senteze varmak istiyorsa, dilbiliminkine (giderek "amca" gibi szcklerin incelenecei, ne bileyim,
sesbiliminkine) benzer bir yntem kullanmaldr; bunlarn oluturduu yapnn gz nnde tutu-
buna gre budunbilim de dilbilimsel bir yntem- laca dnlebilir. Gerekte byle bir alma
le almaldr. Levi-Strauss'un btnyle uzanda deil; ya-
Ama u kar k akla geliyor hemen: DiI- nlmyorsam Levi-Strauss'un bu konuda da a-
bilimin konusu baka, toplumbilinin, budunbi- lma tasarlar var, Levi-Strauss akrabalk sz-
limin konusu bakadr. Toplumbilimin dilbilim- cklerinin dzenli, tutarl bir btn oluturduu
sel yntemi benimsemesi, konusuna ters d grnde. Ama yalnzca bu deil tasars, nk
myor mu? (Gerekte bu blmn banda dile akrabalk sorunu deyince akla ilk gelen yalnzca
getirdiim soru bu.) Hayr, diye cevaplanyor szckler, adlar deiL.
bu soru; nk toplum olaylarnn, toplumsal Akrabalk toplum iinde belli insanlarn
davranlarn temelinde bir bildirime istei ya- belli insanlar kendilerine yakn ya da uzak gr-
tyor, bu bakma btn toplumsalolaylar dilsel mesi belli insanlar karsnda belli davran
trden olaylardr. Her toplumsal kurum, her lar uygun ya da uygunsuz saymas demek. u

i 244 i
akraba iyi davranacam, bu akraba kt dav- 2 3 4
ranacam kii; u kadnla
evlenebilirim, bu + +
kadnla evlenmem olanak d. ite Levi br iki dzen ise:
-Strauss'un da dilsel bir yap oluturduunu c) 1 2 3 4
ne srd, bu anlamda bir davranlar + +
dzeni olarak akrabalk. Levi-Strauss'a gre bu D) 1, 2 3 4
davranlar bir dizge iinde yer alyor; ama tpk + +
bireysel konuma olan szde olduu gibi burada Bu denge durumlarn bir de Levi-Strauss'un
da bireye belli bir zgrlk alan braklyor; simge ve izelgeleriyle dile getirmek istiyorum:
birey iin belli davran seenekleri var. Ama

..... :ERIl ---:KAPDE;;iK

birey yine de belli bir dzenin dna pek ka
myar, bir zorunluluu aamyor, ya da belli say
daki bireysel kuraldlk genel kural bozmuyor.
Ama burada dille kart olan bir durum var: Dilin .~Dii +:'vi
bir bildirime arac olduu yzyllardr bilindii
halde, dizgesi ortaya karlmamt. Oysa akra- ~:EviiK -:KOTU
baln bir dizge oluturduu sezildii halde, i SOY
levinin ne olduu, neyi bildirdii bulunamam. . ....---:iliK19
Levi-Strauss'a gre akrabalk da dil gibi,
belli eler ya da birimlerden ve bunlar aras
bantlardan oluuyo'. Akrabalk da yine dil
gibi tam bir denge dzeni; elerdeki ya da
+
bantlardaki bir deiiklik, dzenin tmnn
deimesine yol ayor; ya da bant/ardan biri-
nin jU ya da bu ynde olmas btn teki ban
A) A
A

tlar belirliyor. ite Levi-Strauss'un amac bu

dizgeyi oluturan birimleri ve bunlarn zaman
ve uzay iinde genel geer olarak kurduklar
0 A

denge dzenlerini ortaya .karmak. Bir rnek

olarak akrabalar aras geinme-geinememe;
+
birbirine iyi-kt davranma ilikilerini ele ala-
lm .. Burada birimler unlar:
1. Baba-Oul
S) .A
.A

2. Day- Yeen
3. Erkek karde-Kz karde (burada anne
~~ -I-
ve kardei, day)
4. Kar-Koca
Bu birimler arasnda drt denge dzeni sz konu-
su:
+
A) Babayla oul arasndaki iliki (1), day
yeen ilikisi (2) kt. Buna karlk
C) A - A.

erkek kardele kz kardein arasnn (3)

iyi olunca, kar-koca (4) geimsiz oluyor. ~A +
Yani bu dzende:
1 2 3 4
+ - + - +
B) Babayla oulun aras (1) kt olunca,
day yeen (2) iyi oluyor. Erkek kardele
kz kardein (3) geirnsizlii, kar-koca
D) AI.
A.

(4) arasnda iyi bir ilikiyi birlikte geti-

riyor. Bu dzen ise yle: ~A
i 245 i
 Levi-Strauss bu dzenleri Bougainville'de, bir ilevi olabilecei.
Belki de btn bu kural ve
Tonga'da, erkezlerde ve Trobriand'da buldu- yasallklarn amac, toplumsal dayanma ve
unu ne sryor. Bu drtl, mantka tretici dengeyi salamak, daha dorusu toplumu da
olup, belli bir zorunluluu dile getiriyor: Belli rya almaya zorlayarak, kendi iine kapanmasn
bir art, belli bir eksiyi zorunlu klyor. (Ger- nlemele Kendi iine kapanan toplumun birey-
ekte btn bunlar "elti gemisi yrmez" ya da lerinin bir dayanma kurmas pek zor. Ancak
"baldz deil uvaldz" demenin yapsalcas.) bir baka toplumla iliki kurunca, bildirime iine
Bu zorunlu denge dzenleri gerekte belli bir girince, bir topluluk toplum olma bilincine ula-
ilevi yerine getiriyor. Bu ilevin ne olduunu yor. Bu bilin de toplumsal varoluun gerekli
kavramak iin belki daha nemli bir akrabalk bir koulu olmal.
ilikisine bakmamz yerinde olacak: Bu da ev- Levi-Strauss yapsac yntemi akrabalk
lenme ilikisi. Bilindii gibi belli toplumlarda ilikileri dnda birok baka alana da uygulam.
ancak belli akrabalar evlenebiliyor; belli akraba- Bunlar arasnda mitoslarn zel bir ilginlii var;
larn evlenmesi ise kesin biimde yasaklanm. nk mitoslar her trl dzenin, yasalln,
Levi-Strauss'a gre bu yasaklama doacak o- yapsalln tesinde gibi. Bir kere deiik ulus-
cuun anormalolmas kaygsndan gelemez, larn mitoslar birbirine pek benzemiyor: Bir
nk en ilkel denilen topluluklarda, dirimbi- iskandinav mitosuyle bir Gney Amerika; bir
limden hi haberi olmayan toplumlarda bile bu Uzak Dou mitosuyle bir Yunan mitosunun ortak
yasaklama ile karlayoruz. Gerekte yadsna yanlarn yakalamak pek g. stelik bir ulusun
mayacak bir olgu, bu yasaklamalarn bir dzen, mitosunun da sonsuz eitlemeleri, deiik de-
bir yap oluturduu. Yukardaki izelgeleri iik anlatmlar var. Bir de u: Mitoslarda her
anmsatan bir biimde belli evliliklerin yasak- eyolabilir; herhangi bir olay bambaka herhan-
lanmas, belli evlilildere izin verme anlamna gi bir olay izleyebilir. Kahraman canavar l-
geliyor ve tersine belli evliliklere izin belli ev- drp, sonra kendisi canavara dnebilir; suya
Iilikleri yasaklamay zorunlu klyor. den gzel bir kz, irkin bir kurbaa olarak
Demek ki burada bir dzen, bir dizge kar- sudan kabilir. Btn bu eitlilikler arasnda
sndayz. Buna gre akrabalk dzenine bir dil bir de yinelemeler gze arpyor; hem ayn yk
(bir gsterge dizgesi) dersek, tek tek akrabalk iinde, hem de ayr ayr yklerde ayn elerin
eleri, anlambirimlerini (kabaca, szckleri), yinelendiini gryoruz. Levi-Strauss btn
yasaklama ve izin vermeler ise dizimi (szdizimi- bunlar olaan karlyor; nk ona gre mitos-
ni Isentaks) oluturuyor. Ama burada kadnn lar kuaklarn bir bildirimesi demek, ama ok
ayrcal bir durumu olduu gzden kamamal. grltl, sylenenin zor iitildii bir ortamda
Belki de gerek anlam birimi kadn, nk bu bir konuma bu. Bu yzden tekrar tekrar sy-
dizge iinde bildirimeyi salayan belki de kadn lemeler kanlmaz. Karmakla ve karkla
yalnzca. gelince ... Yapsac yntemin altndan kalkabiIe-
Gerekte yakn evlilikleri yasaklamak, u- cei bir sorun bu. nemli olan eleri, birimleri
zaktan evlenmelere zorlamak demek kiiyi. Uzak belirlemek, deimeler iinde ayn kalan ortaya
saylan topluluklardan kadn alp verme ise, bu karmak.
topluluklarla bir ilik\ kurmay, bir bildirime Levi-Strauss mitoslar mzik ile dil ara-
iine girmeyi salyor. Ama bu bildirimenin snda bir konuma biimi olarak gryor. M-
arac szckler deil; erkek iin en deerli varlk ziin bireysel bir temeli olmasna karlk, mitos-
olan kadn ve dourganl. Kadnn karlkl larn toplumsal kkeni olduunu ne sryor.
dei tokuu araclyle uzak topluluklar iliki Levi-Strauss'un totem konusuna getirdii ya-
iine giriyor ve bir bildirime kuruyor. Bylelikle psalc yorum kadar, yemek (mutfak) konusunda
igdsel, yani doal dzeyde olan cinsel iliki, syledikleri de ok nl. Ama btn bu konular-
toplumsal bir kuruma dnm, kltr dze- da Levi-Strauss u ya da bu biimde doa-kltr
yine gemi oluyor. Bu doa-kltr kartlna kartlnn nmze ktn ileri sryor.
daha sonra deinmek istiyorum; yalnz burada Szgelimi hayvan iin neyin yenir, neyin yenmez
belirtilmesi gereken bir nokta, bir kltr kuru- olduu igdsel olarak belirlenmi. Oysa in-
mu olarak evlilik dzeni ya da akrabalk dizge- sanda bu ayrm toplumca yaplyor. Szgelimi
sinin toplumun srebilmesini salamak ynnden smklbcek yenir mi, yenmez mi? Buna igd
i 246 i
deil, toplum karar veriyor. stelik bu yenilir
saylan nesnelerin alt blmleri var: i, pimi,
halanm, kzartlm gibi. zellikle bu alt b-
lmlemelerde insan yaamnda yemek gibi i-
gdsel, doal bir eylemde bile, nasl kltrn
ie kart aka ortaya kyor. Ama bu doa
-kltr kartl kanmca budunbilimin snrlar
dna gtryor bizi; bu sorunla artk iyiden
iyiye felsefenin yaknlarndayz.
aklamaya alyor; bireyin u andaki davran
larn gemiteki birtakm olaylara balamay
deniyor. Psikanalizci ou kere ergin kiiyi o-
cukluundan yola karak kavrama isteinde.
Bylesine bireysel ve gemie dnk bir alma
dzeni psikanaliz (varoluularn ilgisini ekmesi
de bu zelliklerinden tr olsa gerek). Bireyi
bir yana iten, tarihsel, gemie dnk (okzaman-
l) aklamay benimsemeyen yapsac yntem bu
bakmardan tam bir kartlk iinde. Dahas

jacques Lacan'm yapsak psikanalizin temelinde bulunan bilind, 'bi-

psikanalizi
Levi-Strauss'un yapsac yntemini geli
tirirken byk lde Freud'dan esinlendiini,
kendi alma biimiyle Freud'unki arasnda
benzerlikler grdn syledimdi. Freud'la
yakn bir iliki iinde olan, Freud'u k noktas
yapan baka bir yapsac Jacques Lacan. Gerekte
Lacan'n temel nerisi Freud'un yaptlarnn yeni-
den okunmas ve yepyeni bir adan yorumlan-
masndan baka bir ey deiL. Bu yepyeni a ise
kendiliinden anlalaca gibi yapsac a olacak. lerden tam anlamyle ba aa ediyor: Psikanilizi
Dorusu Lacan'n yapsalcl yalnzca bu dzey- bir bireyin incelenmesi olmaktan karyor en
de deil; Lacan psikanalizin yntem bakmndan
dilbilimi rnek almas, inceleme tutumu olarak
yapsac yaklam benimsemesi gerektii ka-
nsnda. Buna gre psikanalist yalnz gzlemlerle,
duyu verileriyle yetinmemeli, bunlarn tesinde
yer alan yaplar ortaya karmay da denemeli.
Lacan'a gre psikanaliz ancak bu yolu tutarsa
bilimsel bir dzeye ykselebilir. Lacan'n da
temel amac psikanalizi yalnzca hastalar iyi etme
teknii olmaktan karp, bir bilim dal durumuna
getirmek. Bunun iin yapsac bir tutum neri-
yor.
Yalnz Levi-Strauss'un dncelerini zet-
lerken deindiim bir aykrlk burada da, hem
de daha artc bir biimde karmzda: Gerek- sndaki
ten de ilk bakta dilbilimle psikanaliz, yapsac
yntemle ruh hekimlii arasnda bir bant gr-
mek kolay deil. Tersine psikanalizcinin tutu-
muyle yapsac yntem arasnda tam bir kartlk
var gibi; o da u bakmardan: Psikanalizci her
eyden nce bir bireyle ilgileniyor, karsnda
somut kiiliiyle tek bir hasta var. Psikanalizci
bu bireyi inceliyor, kiisel sorunlarn aratryor,
bu tek kiiyi iyiletirmeye alyor. stelik bu
inceleme ve ilgilenmesinde bireyin gemiine
zel bir nem veriyor. Psikanalizci karsnda
bulunan imdiyi, sakl olan bir gemile anlamaya,
linalt gibi terimlerin gsterdii alanlarda bir
yapdan sz etmek pek g. Bilind sanki d-
zensizlikler, elikiler, tutarszlklarla dolu, bir
rgtll yok gibi. Szgelimi mitoslarda olduu
gibi dlerde de her eyolabilir, herhangi bir
olay, herhangi bir bakas izleyebilir. Hi bir
dzenlilik, bir yapsailk sz konusu deil gibi
burada.
ite Lacan'n r ac olma sav da bu
kartlklardan tr (bu kartlklara ramen
deil). Lacan psikanalizi yukarda andm yn-
bata, bireyin gemiiyle aklanmasna da "ha-
yr" diyor. Lacan'da psikanaliz yaplara ynelen
ezamanl bir alma dzeni olarak geliiyor.
Bilindnn yapsal bir zellikte olmay ise
Lacan'n en bata kar kt gr: Lacan'n
sk sk dile getirdii bir sav u: "Bilind dil
gibi yapsaldr." Gerekten de Lacan'a gre
"ben", "st-ben", "o" tam bir yap oluturur;
ama bu zihinsel ya da organik bir yap deildir;
dilsel trden bir yapsallk, bir konumann ya-
psdr bu. Psikanalizin yapmas gereken de bu
yapnn ardndaki anlam kavramak, ortaya
karmaktan baka bir ey deildir.
Bunu baarabilmek iin psikanalizcinin, kar-
kiinin yaamyksne ba vurmas,
gemiine geri gitmesi gerekmemektedir. Psi-
kanalizci dinlemekte olduu konumay bir gs-
tergeler dizgesi olarak ele almal, dizgedeki gs-
tergelerin neyi gstermek istediini aa kar
maldr. Ama hastann konumalarnda belirmeye
balayan yap, belki yine de krk dkk bir zel-
liktedir; konumann birok eleri eksik, bilin-
dnn uzak ke bucanda gizlidir. Psikanalizin
amac da bilindnda gizli olan bu eleri bilin
yzeyine karmak, bylece krk dkk olan
yapy btnle kavuturmaktr. Psikanalizci
elimeleri bir tutarlla, dzensizlikleri bir

i 247 i
dzene evirmelidir. Ama bunu salamak iin bireysel bir dil kullanm, kiisel bir anlatm
psikanalizcinin tedirgin edici sorularla hastaya rnei olarak grlegelir). Oysa gelimeler hi
her eyi syletmesine gerek yoktur. Gerekte de byle olmam; yapsalclar zellikle edebi-
psikanalizd susmal, bir dinleyici olmakla yetin- yata byk bi' ilgi gstermi, edebiyat kurame
melidir. Hasta hekimde birine seslenme, bir Iar incelemelerinde yapsal dilbilim yntemin-
monolou (syleni) ama olana bulur. Ama den yararlanmay denemiler. Zamanla yapsaC
hekim araclyle konutuu yine de kendisi sanat yaptlar "yaratlmaya" bile' balanm.
olmal, Unk burada oluturulan karlkl ko~ Gerekte sanat (ama zellikle edebiyat) ve
numa, yalnzca bir idiyalogtur (syleim). He' yapsalclk arasndaki ilikiler olduka karmak.
halde hasta, kendisiyle konuarak, konumasnn Bu konuda belli lde olsun bir aydnla ka
eksik elerini yava yava bulmaa balar, by- bilmek iin (i ie olmalarna karn) u drt
lelilde konumasndaki yapy btnlemeyi baa yapsaC alma trn birbirinden ayrmal'
rr. neriyorum:
Ama hastann konumas bireyi aan bir 1. Yapsal deyi incelemesi,
zelliktedir, btnyle bireyUst bir dzeyde 2. Yapsac eletiri,
yer alr. Levi-Strauss'a gre mitoslarda dnen 3. YapsaC kuram,
bireyolmad gibi, Lacan'n hastasnda konuan 4. Yapsac sanat.
da belli bir kii deildir. Gerekte Lacan, ben'in Yapsal deyi incelemesi deyince, Saussure'
yanlsamadan baka bir eyolmadn ne ser. n ortaya att ve izinden yryenerin gelitir
Lacan'a gre kii diye bir varlk yoktur: Ben dii dilbilim yntemini edebiyat metinlerine uy-
yalnzca bir glge, kii bo bir maskedir. gulamay neren bir alma biimini anlyorum.
Lacan'n ilgimi eken bir sav u: Anlalmak Bu alma dzeni iinde edebiyat gndelik dilin
isteyen kii, srekli olarak kendini yinelemelidir. zel bir alan olarak ele alnp, bir yazarn kiisel
Anlam ancak sonsuz yinelemelerle iletilebilir. deyiinin ne gibi zellikler tad, dili kullanr
Bu sz Levi-Strauss'un az nce andm mitos- ken ne trden ayrlklar gsterdii inceleme
larla ilgili bir dncesini artryor. Mitosiar konusu yaplabilir. Bu ynelimdeki bir incele~
grltl, parazitlerle dolu bir ortamda konuan med zamanla genellemelere ba vurarak belli
iki kiiyi andryordu; anlaabiirnek iin srekli bir akmn ya da bir dnemin edebiyat dilinin
olarak szlerini yinelemeleri gerekiyordu. Ger- zelliklerini aratrabilir. Sylenenlerden anla-
ekten d,e grUltlii, parazitli bir ada yayoruz; laca gibi, bu tutum belli bir yntemin uygu-
anlamak iin szlerimizi yinelememiz kanlmaz lamas durumundadr;' edebiyat, konuulan-ya
oluyor belki de. Bu grltl', anlama glk- zlan dil dzeyinde ele alp daha ok betim-
lerini dnrsek anlamszlklardan ylmamamz leyid olarak kalabilir. Yapttaki dilsel deyi
gerek, diyorum. Belki de anlamlara ulamay zelliklerini betimlemekle yetinebilir.
(kafamzn iindeki) grltler, patrtlar engel- Yapsac eletiri, sanyorum, yalnz gn-
liyor. Belki de gerekten her anlamszln altn delik dil dzeyinde kalmaz. Bu tipten bir ara
da bir anlamllk gizli. trmann dilbilimini aan bir yntemi vardr; bu
bakma yapsal deyi incelemedsi gibi edebiyat
yaptnda gndelik dilin nasl kullanldn in-
Sanat ve yaposakhk
celemekle yetinmez. Szgelimi edebiyat yaptnn
Saussure'n yapsal dediimiz dilbilimi, gndelik dil dnda zel bir dil, yeni bir gsterge
geleneksel ve karlatrmal dilbilgisi kadar filo- dizgesi oluturup oluturmadn inceleme ko-
lojiden de ayrlyordu. Yapsal dilbilim filolojinin nusu yapar. Bu amala yapsac eletiri dilbilimi
tersine, yalnzca sanatsal deer'i olan yaptlarla rnek alan, ancak dilbilimsel yntemden baka
ilgilenmeyecek, yazl metinlere deil, konuu olan bir yntem uygular. Ama genel ilkeler diye
lan dile arlk verecek ve dilin kiisel kullanm nerdii, edebiyat yaptnn ezamanl bir yak~
larndan ok toplumsal dizgesini gz nnde lamla ve tarihsel arka plan, giderek yazar bir
tutacakt. Yapsal dilbilimi bJr k noktas yapan yana braklarak, bir yap olarak ele alnmasdr.
yapsalcln bu yzden sanat ve edebiyattan Yalnz bu dzeyde iki deiik alma dorultusu
uzak kalaca dnlebilir (nkU yazl bir nu birbir'inden ayrmalym: ikin ve akn a-
metin olan edebiyat yapt her eyden nc~ lma trleri. ikin adn verdiim inceleme biimi,

~
 edebiyat yaptn kendi iinde ele alr. Szgelimi
tek bir yaptn elerinin neler olduunu ve bu
elerin dizgesinin nasl bir yaps olduunu ara
trabilir. Buradan belli bir yazarn tm yaptlar
na, belli bir dnemin edebiyatna gemek, olanak
d deildir. Akn dediim trden inceleme tu-
tumu ise tek tek yaptlarn olduu gibi genellikle
edebiyatn da dna kmay dener. Akn ince-
Iemenin amac edebiyat da iine alan daha genel
bir yapy ortaya karmaktr. Burada edebiyat
yapt kendi iinde bir gsterge dizgesi deil de,
da dnk bir gsterge olarak ele alnr, bu gs-
tergenin iinde yer ald dizgenin ne olduu ve
bu dizge araclyle neyin gsterildii aratrlr.
Yapsac eletiri bu dzeyde, bir a ve genel bir
yntem olmakla yetinebilir. Her trl yapta bu
adan baklabilir, her trl yapt bu yntemle
zmlenebilir.
Yapsac edebiyat kuram dediim alma
dzeyinde her trl yapta uygulanan genel bir
yntem sz konusu deildir artle Gerekte bir
nceki alma tryle ok sk balants olan yapt kendi iinde bir inceleme konusu saymak;
_ bu aamada edebiyatn ne olduu, ne olmas
gerektii konusunda daha genel dnceler geli
tirilir. Buna gre yazarn, yaratnn edebiyatta
ne gibi bir yer tuttuu, sanatn amalarnn ne
ynde olduu, bu amalar gerekletirmek iin
ne trden aralar kullanlaca belirlenmee a-
Ilr. Bu dzeyde daha ok rnek yaptlarn ele
alnacan, giderek bu trden yaptlar yazlma
snn nerileceini dnyorum. Bu aamada
da ikin-akn ayrmnn ayn biimde geerli
olduunu belirtmeliyim.
Yapsac sanat, zellikle yapsac kuramn
arad ya da nerdii zellikleri tayan yapt
lardan oluur. Bunlar zellilde bir yapsailk
gsteren, bir dizge oluturan yaptlardr. Burada
yle bir ayrm yapmann anlamsz olmayaca
kansndaym: Kimi sanatlar yapsalclktan n-
ce ya da ondan bamsz olarak bu trden yapt
lar vermi olabilir. Buna karlk belli bir sanat
akmnn yaptlar da bu kurama daha uygun gele-
bilir. Ama bir de yapsalclk dolaynda yaplan
kuramsal almalardan yola kan sanatlar bu-
lunabilir. Bunlar akmn genel havasndan etki-
lenip belli dncelerinden esinlenebilecei gibi,
dorudan birtakm kuramsal ilkeleri bilinli ola-
rak yaptlarnda gerekletirmeyi de deneyebi-
lirler. Elbette yapsalclk bir moda olarak gz-
delik kazand ve ilgi ektii iin kendilerini
yapsac diye sunmak isteyen birtakm sanatlar
da kabilir; yapsalclk anlalmas, sindirilmesi
g bir akm olduundan, bu niteleme "derin
yaptlar" vermenin de bir belirtisi saylacaktr.
Daha nce de dediim gibi ayrt ettiim bu
ura dzeyleri gereldikte ayr ayr alanlar deil;
birbirinden en uzak gibi grnenler arasnda
bile tam bir kaynamlk var belki de. Ama
aada yapsac akm dolaylarnda gelien sanat,
zellikle edebiyata ilikin ana dnceleri zet-
lerken, bu ayrmlamann okuyucuya bir tutamak
vereceini, neyin daha ok ne ynde bir alma
idii konusunda daha belirgin bir tasarma olanak
salayacan umuyorum.
Gerekte sanatta yapsalclkla ilgili al
malarn balangc Rus biimselcileri (formalist-
Ieri). Rus biimselcileri 19-15 ile 1930 yllar ara-
snda Rusya'da etkili olmu bir eletirmen top-
luluu. ilkeleri sanat, edebiyat toplumbilimsel
ya da ruhbilimsel adan ele almamak; bir yapt
yazarn yaamyks ya da ann toplumsal
koullaryle aklamaya kalkmamak; tersine
i incelemeye arlk vermek. Bunun iin Rus
biimselcileri sanat yaptnn yaratlmas srecine
kaytsz kalyorlar; dolaysyle doalst, mistik
eler ieren yaratma ilemini, romantiklerin
ve gerekstclerin baland "esin masal"
n bir yana brakyorlar. Rus biimcileri edebi-
yat btnyle teknik bir dzlemde ele almak
istiyor; szgelimi yazarn kiisel bir deyi sala
mak zere nasl bil' dil kurduunu incelemeyi
neriyorlar. "Genellikle edebiyatta dil nasl bir
kullanmdadr? Duygusal dille, iir dili arasndaki
bantlar nelerdir? Dizelerin ses ynnden ku-
ruluu, ykde anlatnn dokusu ..... gibi konular
gittike arlk kazanyor.
Moskova ve Petrograd kentlerinde gelitiri
len bu dnceler daha sonra Prag okulu evre-
sinde srdrlyor. Bu arada sanat ve edebiyatta
"yabanc-klma" teknii ya da ilevi zerinde
srarla duruluyor. kolovski'nin u szleri bu
eilimi zl bir biimde dile getirmi: "Birok
kez algladmz eyleri (salt) tanma yardmyle
alglamaya balyoruz. Nesne nmzde duruyor,
biliyoruz o nesneyi, ama grmyoruz. Bu yzden
o nesne konusunda bir ey syleyemiyoruz. Sa-
natta trl aralarla, nesne algnn otomatizmin-
den kurtarlabilir. (_ .. ) Sanat nesneleri duymak,
ta daha ta klmak iin ortaya kmtr. Sanatn
erei, nesnenin grlme anlamnda alglanmasn
salamaktr, ama tannma anlamnda deiL. Sa-
I 249 i
 natn yntemi (ortalktaki) eyleri "yabanc
-klma" yntemidir: Biime arlk kazandrma,
algy zorlatrma ve algy uzatma yntemidir
bu. Buna g'e alg sreci sanatn z ereidir ve
uzatlmas gereklidir, sanat bir eyin yaplmasn
yaama aracdr; ama yaplan eyin kendisi sanat
iin nemli deildir." (Alntly yapan: Broekman,
Jan M.: Strukturalismus, 1971, s. 55, altn iz-
meler benim; bkz. kaynaklar 11)
Yazlarmda snrladm biimiyle yapsac
akmdan Paris okulu diye sz edilebilir. Paris
okulunda hem Rus biimcilerinin hem de Prag
dilbilimcilerinin dncelerine kout savlar or-
taya atlm, genel yaklam olarak ayn temel
tutum sI'drlm. Paris'te yaygnlaan ana
grlerden biri yapsal yntemle edebiyat ara-
snda nasl bir ba kurulacana iyice aklk
kazandryor. Bu anlaya gre de yaratc zne
masal bir yana braklmal, edebiyatta bireysel
yandan ok dizgesel zellikler aratrlmaldr.
Yine bu gr asndan edebiyat dili, dilin ola-
an yapsndan ayrlmakla oluur ve edebiyatta
dile yeni bir yap katlr. Edebiyatnn ortalk
tak i kurallara uymamas, olaan yapdan ayrlma
isteinden gelir; yinelemele'e, benzetmelere.
kartlklara, koutluklara ba vurmas ise yeni
bir yap kurma abasn yanstr. iirde ise durum
daha da katmerli: iir yalnzca gndelik dilden
deil, dzyaz olarak edebiyat dilinden de ayr
lr. Bu bakma iir yalnzca bir dzyaz-olmayan
deil. ayn zamanda bir kar-dzyazdr da.
iirde belki de tm dilsel yaplar bozulur, daha
nce benzeri olmayan yepyeni bir yap kurulur.
Bunun iin de iirde allm biimde bir anlam
iletimi yok, iirde okuyucu anlam yitiriyor ve
yeniden buluyor.
Fransz yapsalclarnn nde gelenlerinden
Roland Barthes, yapsac eletirinin de en nemli
adlarndan. Barthes'a gre edebiyat evren ze-
rinde, nesnelere ilikin bir konumadr. Oysa
eletirinin konusu evren ya da dorudan nesne-
ler deildir. Eletiri edebiyat zerine konuur,
bu bakma eletiri evrenden sz eden bir dil
zerine bir konumadr. Buna gre eletiri ikinci
dzeyde bir dil, bir st-dil, bir meta-dildir.
Eletiri evrene ilikin olmad iin "doruluk"
peinde de deildi', nk doruluk, bir ner-
menin dile getirdii nesne dzenine uygun olma-
sdr diye kabaca tanmlanagelir. Bu bakma yal-
nzca dil iinde kalnd srece (evrenle, nesne-
lerle olan uygunluk denetlenemeyecei iin)
i 250 i
doruluk ya da yanllktan sz edilemez. Bart-
hes'a gre dil dna kmayacak olan eletiri
yaptta doruluk ya da yanllk aramaz, ancak
yaptn tutarl olup olmadn inceleme konusu
yapar. Eletirinin amac inceledii yaptn tutarl
br dizge oluturup oluturmadn aratrmak
tr. Gerekten de Barthes'a gre edebiyat bir
dildir ve bildirisiyle deil, oluturduu dizgeyle
var olur.
ilk bakta Barthes, ikin bir incelemeden
yana olduu izlenimini uyandryar: Gerekten
de Barthes yaptn bir yarat rn olarak ele
alnmasna kar; yaptn naslolutuunun, ya-
zarn ne gibi etkiler altnda kaldnn sorun
dnda tutulmasn neriyor. Ama bunun yannda
edebiyat yaptnn kendi iinde bir gsterge ol-
duunu savunmada birlikte, kendi dnda da
bir ey gsterdiini ileri sryor. Bu bakma
eletirmenin grevi edebiyat yaptnn dnda
bulunan bu gsterileni aramak da olabilir.
Barthes'a gre yapt yazarn da aan bir
yap: Anlamlar evrenine bir alm sanki, yapt
yazarn sylemek istediinden ok daha. zengin
anlamlar tayor. Gerekte edebiyat yapt bir-
takm sorulardan kurulu; iin ilgin yan yazarn
kendisi de koyduu bu sorular yantlayacak du-
rumda deil; getirmeye alt yantlar da yeni
sorulara gtryor yalnzca. Bu bakma yapt
kendi snrlar iinde kalan, bitmi bir kurulu
deiL. Edebiyat yapt sonu gelmez bir anlam-
lanma sreci.
Yapsac edebiyat kuram ya da eletirisi
iinde Lucien Goldmann'n daadn anmam gerek:
Goldmann yapsac tutuma diyalektik ve tarih-
sellik alarn da eklemeye alan bir dnr.
Goldmann da yapt bir rn deil, bir gsterge
olarak ele alma eiliminde olanlardan, ama var
olan yaplarn tarihsel gelime iinde anlam ka-
zand, gemi olaylarn yapta yeni boyutlar
saladn da savunuyor.
Edebiyatla ilgili yapsac almalar Tel
Quel dergisi dolaynda younlam. Bu evrede
de bir edebiyat yaptnn yazarn yaamyks
ya da edebiyat tarihi asndan incelenmesinin
braklmas neriliyor. Edebiyat yaptnn dilsel
bir kurulu olarak gerek bir zerklii var; bu
bakmdan dardan temellendirilmesine gerek
yok. Yapt kendi iinde zmlemek en uygun
yol; yapt dilsel bir kurulu olduu iin de zm-
lemede dilbilim yntemine ba vurmakta byk
yarar var. Yine bu evrede savunulan bir dn-
ceye gre, edebiyat yaptnda tek ynl bir an- Sanatta yapsalclktan sz ap nl sinema
lam iletimi, bir bildirim sz konusu deil; yani ynetmeni Pasolini'nin adn anmamak olacak
yazarn kafasnda belli bilgiler var da, yaptyle ey deiL. Ama Pasolini'nin yapsalclnn do
bunlar okuyucuya aktaryor deiL. Yazarn temel rudan yaptlarnda m, yoksa yalnzca kuramsal
amac bi' yap kurmak. Ancak okuyucu bu yapy, almalarnda m i banda olduunu kestirmek
bu yapnn elerini, eler arasndaki bant pek kolay deil. Kendisi bu iki alma alannn
lar ortaya kararak, anlam da kurmak durumun- ayrln vurgulam: "Benim kuramlarm dil-
da. Gerekte yaptn ierii deil biimi belirle- bilimsel dzeydedir: Bir dilbilgid ile yazabilecei
yen, ancak, biim, belli bir anlam oluturuyor. iir arasnda bir bant bulmak olanak ddr,
Bir de u: Edebiyattn yap kurarken gz nnde. birbirinden btnyle ayr alanlardr bunlar.
tutulan ama, daha olanakl, daha zengin bir dil Kuramsal almalarm estetik alanda olsayd,
gelitirmek; bunun iin de gnlk dil almal, estetik kuramla estetik rn arasndaki bant
gerekirse paralanmal, deniyor. Bu ilem iin soru konusu yaplabilirdi. Ama kuramlarm dil-
tek bana bir alma da zorunlu deil (yalnz bilimsel ve dilbilgisel alanda olduu iin, bu iki
l iinde esinlenen sanat masal yklmal ); eyarasnda niteliksel bir ayrlk var." (Pasolini,
kiisel anlatmlar almal; znel bir yarat olarak s. 148,149, bkz. Kaynaklar 21) Ama bununla bir-
edebiyatn yerine, metin yapm gemeli. Metni likte Pasolini yapsafe denebilecek almalarnn,
bir yazarn yazmas gerekli deil, metin bir "k- sinema ile uramasn daha bilinli kldn, bu
me"ce yazlabilecei gibi, baka metinlerden de abalamasnn gerekelerini aa kardn ileri
tretilebilir. stelik ortaya kan metin tek yollu sryor. Gerekte Pasolini'nin kuramsal dn
bir okumaya da zorlamaz kiiyi; okuyucu metni celeri btnyle Saussure'n genel gstergebi-
deiik ynlerde okuyabilir, bylelikle deiik lim tasars iinde yer alyor, bu savm Pasolini'
yaplar kuabilir. nin u szleri destekliyor: "Sinema dilini bir dil
YapsaC sanattan sz etmek iin Tel (lingua), bir gstergeler dizgesi olarak inceledi-
Quel dergisi dolaynda tretilen metinleri an- imde, dayandm ncl Iep u idi: Yazlan
mak gerek. Bu tretimlerde bilgisayarlardan bile -konuulan gstergeleri bir ilk-rnek olarak gr-
yararlanmann dnldn bir yerlerde oku- mek yanltr: Burada bir andrma aramak da
mutum. Daha geriye gitmek gerekliyse Rus bo, nk yazlan - konuulandan ok deiik,
gelecekileri (ftristleri), kurgu cu lar (konst- ok baka gsterge ve bildirime dizgeleri ola-
rktivistler) ve Fransz kbistleri yapsafe tutu- bilir. Sibernetik yaam kavramn nasl genilet
ma akraba bir eilimde. Bir de yeni-roman'n mise, biz de dil (Iingua) kavramn geniletmeli
yapsalcla bir yaknl olduu rahatlkla sy- yiz. Bu, benim temel nclm olmutur." (Pa-
leniyor. Bir kere yeni-roman gelenekle balar solini, s. iSO, 151)
koparmak isteyiiyle yapsac incelemeye uygun Bu szlerinde aa kan belirgin yapsafe
bir konu oluturuyor; tarihsel ndayanaklar aza eilimine karn Pasolini, Fransz yapsafelar
indirdii iin ezamanl bir tutumla daha kolay ile kkten bir anlamazlk iindedir. Bunun bir
incelenebiliyor. Bir de yeni-roman 'da da yazarn belirtisi olarak da "yap" szcn brakarak,
yaratcl arkaya itiliyor ve dilin belirleyicilii "sre" kavramn ye tutmu, nk Pasolini'ye
srarla vurgulanyor: rnein Claude Simon'a
gre "sre" szc "deer"i de ieriyor.
"Deer" diye bir ey var olduu srece de "yap"
gre yaratclk dilin kendisinde, dilin bir i
bir gelime gsterebiliyor, kemikleneden kur-
dinamizmi var; zel bir bantlar rgs tulabiliyor. Bu kayglarndan tr Pasolini,
oluturuyor. Yazar, yazma sreci iinde bu r- Fransz yapsalclarnn pek tutmadn syledii
gyle karlayor ve bu rg yazar hi bekleme- Hjelmslev'e bir yaknlk duymu. Gerekte
dii yerlere srkleyebiliyor. (Trkede yap Pasolini'nin yapsalcl btnyle kendine zg,
safela en yakn grdm, eitli dntr mistik, metafizik boyutlar tayor; Pasolini'ye
melere aklyle Behet Necatigil'in "Kareler"i, gre "Bir aa bile dilsel bir dizgenin gsterge-
deiik okuma dzenleri neren Bilge Kara- sidir. Ama aa araclyle konuan kim 1 Tanr
su'nun Uzun Srm Bir gnn Akam ile teki ya da gerekliin kendisi. Bunun iin bir gsterge
metin ve masallar. Bu metin ve masallar hem olarak aa gizemli bir konumac ile bildirime
tek tek kendi ilerinde bir yap kuruyor, hem iine sokar bizL" (Pasalini, s. 153) Bu anlamda
de yan yana geldiklerinde baka bir yap olu Yunus Emre'yi de, MevHina'yl da yapsafe say-
turabiliyor. mak gerek!
 FELSEFE YAKNLARNDA YAPISALelLlK
Gerekte yapsalcln bir felsefe akm ol-
duu sylenemez; giderek yapsalcln szge-
limi fenomenoloji gibi bir felsefe yntemi sala
d bile tartmal. Ama felsefeyle belli bir yakn
l olduu da yadsnamyor. YapsalcIlk daha
ncede sylediim gibi bir dnya grne, bir
ideolojiye dnt anda, evrenin tm ze-
rinde konuma anlamnda metafizie, bununla da
felsefeye yaklayor. Yapsalcl Parmenides me-
tanziinin yeniden canlandrl diye grenler
var. Ama yalnzca bu deil: yapsaC yntemin
toplum olaylarna uygulanrken belli bir toplum,
insan, tarih anlayn birlikte getirdii gzden
kamam olmal. Ayrca edebiyat kuram, este-
tik alannda sylenenler de byk lde felsefe
dzeyinde yer alyor. Yapsalcln felsefeye bun-
lardan da baka katklar olacan sezinliyorum.
Kanmca moda olarak tozu duman yattktan
sonra, yapsalcln deiik bilim alanlarnda
olduu gibi felsefeye de deerli bir eyler brak
t gzlemlenecek.
insan ve ta,rih karsnda,
levi-Stra,uss
Levi-Strauss hi bir zaman dorudan bir
felsefe almas yapmamasna karn, aratrma
larndan felsefeye ilikin sonular karmaktan
da pek kanmam. Yaptlarnda Rousseau, t'1arx
ve Nietzsche ile balar kurmas Levi-Strass'un
felsefeye olan yaknln belgeliyor. Ayrca yn-
tem sorunlarna gsterdii ilgi de Levi-Strauss'u
bilgi retisi ve bilim felsefesinin snrlarna geti-
riyor. Daha nce de grdmz gibi Levi-Stra-
uss'un sorunlar arasnda unlar da yer alyordu.
Bilimin amac nedir? Bilim, duyu verileri ya da
gzlemlerle yetinir mi? Yoksa bunlar aan sen-
tezlere mi ynelir? "Model" kavramnn bilim-
deki yeri nedir? Bilimin, zellikle toplum bilim-
lerinin yntemi ne olmaldr? ite dkmn
yaptm btn bu sorunlar, budunbilimin snr
larn zorluyor; Levi-Strauss'un almalarna bir
felsefe boyutu kazand~yor. Gerekte, youn
yntem bilinci olan bilim adam filozofa bir
tutum iinde demektir.
i 252 i
Levi-Strauss yapsaC yntemi budunbilim
alanna uygularken, felsefenin geleneksel sorun-
laryle de kar karya gelmi. rnein sofistle-
rin ortaya att "doadan olan" ile "insann
koymu olduu" kartl Levi-Strauss'un d-
ncesinde ok nemli bir yer tutuyor. insanla
ilgili btn olaylarda Levi-Strauss bu ikilii, bu
doa-kltr kartln gryor. stelik Levi
-Strauss bu iki yan ayrt etmek iin birlekde
nermi: "insanda evrenselolan her ey Doa
dzeninin bir belirtisidir ve (insanda doal ola-
nn) temel zellii kendiliindenliktir; bir kura-
la bal olan her ey de kltre ilikindir ve g-
relilik, tikellik zelliklerini tar." insanda bu
iki yan birbirine kaynam olarak bir arada bulu-
nur, insann hemen her davrannda hem doal
bir yan, hem de kltr eleri grlr. Szgeli-
mi daha nce anlattm evlenme olayn ele
alalm: Evlenme temelde cinsel igdye daya-
nyle doaldr, ama insan evlenmeyi belli ku-
rallara balayarak, bir kltr kurumuna dn
trr; ama bu kurallarda kan bann nemli bir
yer tutmas yeniden doal yann belirmesi de-
mektir. Yemek yemede de, mitoslarda da, m-
zikte de hep bu doa-kltr kartl vardr.
Btn bu sylenenlerden kan u: insan
yalnzca bir hayvan deil; insann hayvandan fazla
bir yan da var; doa-kltr kartl gerekte
bunu dile getiriyor: Kltr, insan teki doal
yaratklardan ayryor. Ama bu kltr dediimiz,
bu insan hayvandan ayran zellik tam olarak
nedir? Levi-Strauss bu konuda Aristoteles, Kob-
bes, Vico ve Rousseau'yu izliyor. Levi-Strauss'a
gre "insan demek, dil demek ve dil demek de
toplum demektir." Buna gre insan hayvandan
ayran dil ve toplumdur. Gerekte Levi-Strauss
iin dil ve toplum, birbiriyle ok sk balants
olan iki szck: dil, toplum iinde ortaya kan
bir dzen; toplum olaylar ise dilsel dizgelerden
baka bir ey deiL. insan toplum iinde yaad
iin bakalaryla bildirime kurabiliyor; bildiri
me kurabildii iin toplum iinde yaayabiliyor;
bu zellikleriyle de hayvandan ayrlyor.
Ama Levi-Strauss insana evren iinde ayr
calkl bir yer verilmesinden yana deil, Levi
-Strauss'a gre insann hayvanclan ayrlan birtakm
zel ynleri varsa da, bu ayrlk insann stnl-
n gstermiyor. insan doann gbeinde de-
il, olsa olsa doann ancak zel bir paras. Ger-
ekte Levi-Strauss insan bireyini, zneyi yad-
smak ister gibi. inceledii toplum olaylarnda
bireye nemli bir yer vermiyor; birey yapnn
yalnzca bir esi, belli bantlarla varlk ve
deer kazanyor; bir "day", bir "teyze" olarak
davranlar, iinde yer ald dizgece belirleni-
yor sanki. Levi-Strauss'a gre "biz"in, "bizler"in
dnda "ben"den sz edilemez. Bireyaile, budun,
snf, toplum iinde nerdeyse eriyip gitmi.
Ben'in "biz"le hi arasnda bir yeri yok.
Felsefenin ok eski bir sorunu olan "insan
nedid" dolaynda younca bir biimde dn
m olan Levi-Strauss tarih metafiziinin de pek
uzanda deiL. Sanyorum, Levi-Strauss tarihi
bir dizgeler dizisi olarak grme eiliminde. Bu
bakma tarihsel sreten, tarihteki devinimden
sz ederken, gerek devinimle, szde devinimin
ayrt edilmesinden yana. Levi-Strauss'a gre dizge
iindeki devinimleri bir deime sayma yalnzca
bir yanlsamadr; ancak dizge deiir, baka bir
dizgeye geilirse tarihsel bir devinimden sz
edilebilir. Levi-Strauss dizgelerin deimesi an-
lamnda tarihsel gelimeyi yapsac ynteme
kapal saymam, giderek bu dizgeleri dzenleyen
genel bir dizgeyi aratrmay bile tasarlam.
Grld gibi Levi-Strauss tarihte bir
devinim olduunu yadsyor deil, yalnzca Hegel
tipi bir tarih anlayna kar kmak istiyor.
Hegel'e gre tarih byk Dou imparatorlukla-
rnda ilk kprtsn gstermi, Yunan ve Roma
zerinden geerek Hristiyan Cermenlerde do-
ruk noktasna erimi. Tarih zgrle, bilinli-
Iie, yetkinlie doru bir gidi; bu yetkinlik de
en katksz rneini Bat uygarlnda buluyor. baka olan, yabanc olan her eye kendiliinden
Belki de yle demem daha doru: Gerekte tarih
yalnz Bat dnyasnda yrmekte; gelime, ileri
gitme yalnz Bat iin sz konusu. Bunun dnda
donup kalm eski uygarlklarla, tarihin dnda
kalm ilkel topluluklar var. Hegel'in tarih fel-
sefesi dolaynda zetlediim bu evrim anlay
Levy-Bruhl'n almalarnda bilimsel bir gr-
nm alm. Genellikle Levy-Bruhl'e balanan ve
Strauss'un kar kmak istedii gr aa yu- ar basmal, yaam insann stnde bir yere
kar yle: ilkel ya da aa denilen topluluklarda
bulu, yenilik diye bir ey yoktur, bu topluluk-
larda kltr donmu bir gelenekle rtr.
Zaman iinde bir ilerleme gsteremeyen bu
ilkel insanlar hayvandan ok bitkiye yakndr.
ncelikle bir yaama kaygs iinde bulunan bu
bitkisel varlklar, yksek bir kltr oluturamaz
ve bir yaratclk gsteremez. Bundan tr ilkel-
lerin ya mantk-ncesi bir dnme biimi ya
da ok zel bir mant olduu sanlyor.
Levi-Strauss'un yaptlar srf bu savlar ya-
lanlamak iin yazlm sanki. Levi-Strauss'a gre
insann yalnzca yaama kaygsna decei bir
dnem dnmek pek g; insann doal yaam
her an kltrle i ie. ilkel denilen topluluklarda
da durum hi baka deil; stelik ilkel ad verilen
bu kltrlerde ylesine karmak dizgelerle
karlayor ki kii, bunlara gelimemi demeye
dili varmyor. Ayrca Bat insannn dncesinde
de ilkel denen elerin bulunduu gzden ka-
mamal; yabanl dnce diye bir ey varsa, bu,
Batl insann kafas iinde de var.
Gerekte Levi-Strauss amzn teknolojik
gelimelerini kukuyla karlayanlardan; bu ba-
kma Batda gelitirilen uygarlk biiminin yetkin
bir rnek olmadnn da savunucusu. Giderek
ilkel yaama dzenlerinin de stnlkleri oldu-
unu ne sryor. Ama bu savlar, Rousseau ya
da daha dorusu Diderot gibi, mutlu bir "doal
durum"a dayamyor. Levi-Strauss'a gre insan
iin toplum dnda, mutlu ya da mutsuz bir doal
durum dnlemez; insann doal durumu top-
lum iinde bulunmaktr. ilkel toplumlarda bir
stnlkten sz ediliyorsa, bu doal durumda
olduklarndan deil, doalolanla kltr arasnda
bir uyum, bir denge kurduklarndandr.
Levi-Strauss'a gre Bat insan bireyci ve
ben-merkezci bir tutum iinde. Bat insannn
bir dmanl var. Batl insan iin "cehennem
bakalardr." Oysa ilkellerin mitoslarndan ala-
ca nemli bir ders u; cehennem kendisin-
dedir. insann her eyi ykp yakmaya merak
sard amzda bireyin biraz kendini silmeyi
renmesi gerekiyor. insan canl olan her eyi
kurutaca yerde, yaama deer vermeyi ren
meli. Artk bakasna sayg kiisel karlardan
oturtumal. insan kendini biraz geri ekmeyi
becerebilirse, belki o zaman gerek bir hma-
nizma ne kabilecek.
 Michel foucault ya da her
trl akm yapsalc eletirisi
Genellikle ada ama zellikle de Batl
insan iin evrene ilikin gvenilir bilgiler edin-
mek zere bilimsel yntemlere ba vurmak ge-
rekir; doruya varmann, akla uygun olmann
belli tarihsel dnemlerin kendilerine zg bir
dnme, bir evreni kavrama biimi var. Burada
bir genel geerlikten, daha bir stnlkten sz
etmek yerinde deiL. Bunlar kapal dizgeler olu
turuyor, zaman ya da uzay iinde birinden teki-
ne gei bir kesintiyle, bir sramayla oluyor. Bu
anlaya gre her kltr deiik bir drUm (kod)

tek yolu bu dnme tutumundan geer. Geri demek. Bu drm dili dzenledii gibi, alg e
evrenin zn ortaya karma ilemi ok eski- malarn da veriyor; deerleri de belirliyor. Bir

lerde balar, ama zamanla doru bilgiler yanl kltrn insanlar o kltrn drmledii bi-
lardan ayklanr, salam bilgiler edinmek iin imde bir evren gryorlar. Neyin deney konusu
daha gvenilir yollar bulunur ve amzn bilim- olacan bile bu drm belir,liyor. Dnme

sel dncesinde daha nce benzeri olmayan bir ilemleri de bu drmn dnda deil. Evren-

doruk noktasna varlr. Artk evrenin dokusu,
elerinin neler olduu, bunlarn nasl beklen-
dii ortaya kmtr. Konuulan dilin szckleri
nesnelerle, nesne bekleriyle tam bir karlkl
lk iindedir. Bu bakma yaplan snflamalar akla
uygunluun bir belirtisi olduu gibi, nesne dze-
ninin de bir yanssdr. Akla uygun bir snflama
deki nesnelerin neler olduu, nasl beklendii,
ne gibi bir dzen iinde bulunduu hep bu dr-
me bal. Bu bakma Descartes'n savunduu gibi
evrensel bir saduyu yok belki de, zaman ve
uzay iinde deien saduyular var.
Szgelimi "delilik" denen olay ele alalm:
Saduyulu bir insan bugn delinin nasl grl-

da ikiye ayc ve mantka tketici olmaldr, yorsa, gemite de ayn biimde grldn, ya
denegelir. Szgelimi hayvanlar snflamak iin da baka bir biimde grlildyse bunun yalnzca
yle bir yol nerilir: bir yanlg olduunu dnebilir. Oysa Foucault
byle genel geer bir saduyu olmadn; sa
Hayvanlar
duyu (akla uygunluk) gibi deliliin de kltr
~~ omurgal
balamlarna gre deiik grnmler aldn
omurgal olmayan ne sryor. Belli bir toplumda deli, ak hastas
diye "tmarhane"ye kapatlan bir zavall, baka
ayald toplumlarda ise btnyle kutsal bir nitelikte.
drt ayakl olmayan Belli bir dnemde deliye "cin arpm" gzyle
baklm, eytana ruhunu kaptran kii diye i

aeglller atgillerden
/'\
insan insan
kenceler yaplm, baka bir dnemde. ise akl,
olmayan saduyusu olmayan, kurald bir kii demekle
olmayan
yetinilmi. Baka dnemlerde deli, ak hastas
Oysa bir in ansiklopedisinde hayvanlarn bam- saylarak iyiletirilmee allm; romantik
baka bir biimde snflandn gryoruz: dnemlerde ise deliye zlem duyulmu, deliye
a) imparatorun hayvanlar benzemeye bile allm. Demek ki Foucault'ya
b) gzel kokanlar , gre evrendeki btn nesneler ve olaylar gibi
c) evcilletirilmi olanlar "delilik" de, baka baka kltr drmlerine
d) st domuzlar, gre, baka baka anlam ve deerler kazanyor.
e) deniz kzlar Buna gre saduyular, bilimsellikler, akla uy-
f) masallardakiler gunluklar da deimeye uruyor.
g) babo kpekler
Foucault deiik kltr ya da dnemlere
h) bu snflamadakiler
bal olan bu drmlere "episterne" adn veri-
i) deli gibi rpnanlar
j) sonsuz sayda olanlar yor. "Episterne" bilgi gerelerini dzenliyor, bel-
k) deve tynden ok ince frayla izilenler li nermeleri olabilir, belli nermeleri olanak
i) vb. d sayyor; neyin bilgi konusu olacan, belki
m) az nce testiyi kranlar neyin doru saylacan batan belirliyor. Ama
n) uzaktan sinee .benzeyenler "episterne" yalnzca dnme alkanlklarnda
ite snflama tutumlarndaki byle bir ayrlktan tkenmiyor; belli bir yaknl olmakla birlikte
esinlenen Foucault'ya gre, belli kltrlerin, Kant'n "a priori"siyle de rtmyor. Bilindii

i 254 i
gibi Kant'a gre de gerekliin kendisini olduu vardr ve bilgi dzeni yeni bir dengeye getiinde
gibi kavramyoruz. Belli alglama ve dnme "insan" denen bu buruuk dzeltilecektir. Evet,
erevelerimiz var, ancak onlar iinde alglyoruz Foucault'ya gre insan yeni bir bulutur; bilgi
ve dnebiliyoruz. (Duyarlmzn kalplar uzay arkeolojisi insann doum tarihini olduu gibi
ile zaman; dnmemizin apriori (nsel) eleri yakn bir gelecekteki lmn de bildirir: Ken-
ise belirli saydaki kategoriler.) Ama Kant'n disini ortaya karan bilgi dizgesi yeni bir dei
bu apriori eleri kltr evrelerine gre iklie urad anda "insan" kumsala izilmi
deimiyor, ak sahibi her varlkta ayn biimde bir yz gibi silinip gidecektir.
bulunuyor ve zaman iinde de kesintili ya da Nietzsche'nin "Tanr ld"sn, belki daha
kesintisiz bir deimeye uramyor. Bu bakma kktenci bir "insan lecek" ya da "insan ortadan
Foucault'nun "episteme"sine "tarihsel apriori" kalkacak"la izleyen Foucault'ya bir filozof de-
demek isteyenler var; "episteme" bilgi edinme- nebilir mi 1 Olduka tartmal bir sorun bu. Ama
nin dnem ve kltrlere gre deien n-koul bu tartma iin nemli bir ipucunu yine Fou-
lar. Szgelimi Batda "episteme"lerden biri cault'nun kendisinde buluyoruz: Foucault'ya g-
benzerlikleri bilgi edinmede koul saym, baka re amzda felsefe artk varln yitirmi; ama
bir dnemin "episteme"si zdelik, ayrlk kar- bu, felsefenin yok olduu anlamna gelmiyor.
tlna arlk vermi, daha bir bakas ise plu- Felsefe btnl olan bir alma alan olmak-
um, geliimin zerinde srarla durmu. Ama tan km, ayr ayr alanlarda bamsz olarak
Foucault'ya gre Bat kltrnde iki byk epis- yrtlyor. amzda felsefe, dilbilim, budun-
temolojik kesinti olmu: bilim, tarih, iir ve devrim olarak srmekte. Bu
bakma Foucault'nun yaptlarnda da bu anlamda
1. XVii. yzylortalarnda,
ada bir felsefe yapma biimiyle kar karyayz
2. XiX. yzyl balarnda.
belki de.
Bunlardan birincisi klasik a balatm, ikincisi Foucault'nun yapmak istediinin yapsaC
ise amz da iine alan modern dnemi am. adan bir bilim tarihi ya da kltr tarihi olduu
Buna gre ada Bat insannn dnme biimi nu sylemek isteyenler de kabilir, ya da yap
klasik dnemdeki ile ayn deil, nk sylenen salc yntemi genellikle tarih alanna uygulamay
bu aamalarda Batnn akl (ratio'su) kkten bir denediini savunanlar da olabilir. Ama Foucault'
deiiklie uram. Ama burada aldn bir iler- nun bu yaktrmalardan hi birini kabul etmeye-
Iemesinden sz etmek de yersiz; yalnzca "epis- ceini sanyorum. Foucault'ya gre, kendi yapt
teme"si, nesneleri biimleme ve dzenleme, bil- lar bilim tarihi dzeyinde yer almaz, nk ta-
giye sunma dizgesi deimi. rnein XVII. sars bilimlerin amza ulancaya dein ne gibi
yzyl aklcl olarak klasik dnce nesneleri nesnel bilgiler saladn, nasl bir ilerleme gs-
benzerlik, edeerlik bants iinde kavramay terdiinisergilemek deildir. Tersine amz
istemi, bunun iin yaknlklara, akrabalklara asndan bir deerlemeye kalkmadan, deiik
nem vermi; bu yzden de bakaln en canl alarda bir bilginin nesnel saylabilmesi, akla
rnei olan "deli"yi bir aykrlk olarak anlam, uygun grlmesi iin ne gibi koullar ortaya atl
deliyi dta brakmaya alm. Ama klasik d- m; bunlar aa karmak istiyor Foucault:
nce yalnz delilii deil, insan bilimlerini de Bu bakma Foucault'nun gstermeyi tasarlad
darda tutmu; insann bilgi konusu olmasn ey: tp, iktisat, dirimbilim (biyoloji) gibi bilim-
olanaksz saym. Foucault'ya gre ancak XVIII. lerin baml olduu halde zerk, srekli deime
yzyl sonlarna doru filoloji ve iktisat bilim iinde olduu halde dzenli, bireysel yaptlarda
olarak ortaya km ve XiX. yzylda insan bi- ortaya kt halde yaratcsz, znesiz olduunu
limleri gelimeye balam. gstermek. Foucault'nun amac bu "sylenen
Bu bakma Foucault'ya gre insann bilgi eylerin" ortaya kma koullar, birbirine ba
konusu yaplmasn So<rates'e kadar geri g- Ianmalarnn, birikimlerinin biimlerini, dn
trmek, insann deimez bir sorun olduunu melerindeki dzeni ve bu dnmeler iindeki
sanmak byk bir yanlgdr. Ancak XiX. yz- kesintileri sergilemek.
yldaki bilgi dzeni insann bilgi konusu olmasn Ama burada byk bir aykrlk gze arp-
salamtr. Bunun iin insan nesnelerin dze- makta: batan beri dman kardeler olarak
ninde yeni bir yrtktr, iki yzyllk bir gemii tanttm yapsal ya da yapsac yntem ile tarihi

i 255 i
yan yana gryoruz Foucault'nun almalarnda.
Gerekten Foucault'nun yapt yapsal yntemi
tarih alanna aktarmak deil mi? Dorusu Fou-
cault'nun kendisi katlmayacaktr bu yargya;
yntemini inceledii alandan kardn savu-
nacak, yapsal yntemle olan benzemeye bir
rastlant demekle yetinecektir. Ama bunun ar-
dndan yapsal yntemle tarih arasnda bir at-
ma bulunduunu yadsyacak, yapsallda tarih-
sellii kart kutuplar olarak grmeyi fazla yapay
bulacaktr. Bununla birlikte Foucault geleneksel
tarihe bakma biiminden ayrldn da ekleme-
!idir szlerine: Gerekten Foucault'ya gre gele-
neksel tarih anlay, tarihi bir bantlar oyunu
deil de, bir i dinamizm olarak grr; bu an-
lay iin tarih zgrln glkler iinde y-
ryen abas, bilincin kendi kendini en derin
noktalarna kadar kavramas srecidir. Oysa
Marx'tan esinlendiini ne sren Foucault'ya
gre tarih bir biim, bir dizgeden baka bir ey
deildir, bunun iin tarihte yrtc g olarak
bireyden, insandan sz etmek btnyle anlam-
szdr. nsan bilimlerinin inceleme konusu yapmak
istedikleri, hmanistlerin evrenin gbeinde
grdkleri insan, Foucault'ya gre bu bakmdan
g da gerekte l domu bir ocuktur.
YAPISALelLlK
VE YAAM
KAYGS
Yapsalcln moda, yntem ve ideoloji gibi
grnm olduunu daha nce belirtmitim.
Tanttm yapsalclardan hangisinin hangi bekte
yer ald konusunda son sz sylemeyi okuyu-
cuya brakyorum. Yalnz yapsalcln gerek
baarsnn yntem bakmndan olduunu batan
sylemitim; bu yargm burada yinelemek is-
terim. Bu yntem konusundaki baarnn da zel-
likle dilbilim iin geerli olduuna inanyorum.
Dardan bakan bir kii olarak edindiim izlenim
bu: Saussure'n almalaryle dilbilim gerek
bir devrim geirmi, salam temeller zerine
oturmu. Gnmzde yapsalolmayan bir dil-
bilim dnmek ok g olsa gerek. Her dil bi-
Hmci, eletirrnek iin de olsa Saussure'n y-
resine uramak zorunda. ou dilbilimcinin de
Saussure'n temel ilkelerini k noktas yapa-
can sanyorum. Edebiyat, dile ok yapk bir
sanat olduu iin, dilbilimsel yntemi uygulayan,
yapsaC tutumu benimseyen bir edebiyat kura-
m ve eletirisinin de baarl olacan sezilili-
yorum. Ama teki alanlar sz konusu olduunda
dardan bakan kii olarak duraksamalarm var;
Btn toplumsalolaylar bir dil sayma ne lde
doru 1 Bu yntemin rnek alnmas teki dallar
da salam, gvenilir bir bilim dzeyine yksel-
tiyor mu; yoksa usta bir denemedlik snrnda
m brakyor 1 Bu sorulara kesin karlklar vere-
miyorum.
YapsaC ynteme en sk yneltilen eleti
rilerden biri de, yaplarn kkeninin nerede ol-
duunun aklanmas zerinde duruyor. Bu ele
tirmenlere gre yapsalclar hemen her yerde
yapdan sz ettikleri halde. hi bir zaman bu
yaplarn nereden ktn sylemiyorlar. ilk
bakta ok yerinde gibi grlen bu eletiriye
btnyle katlmadn sylemeliyim. Bunun
gerekesini belirtmek iin de yapsafe anlamda
"yap" kavramnn ok nemli bir zelliine
dikkati ekmem yetecek. Gerekte yapsalclar
iin yap - daha nce de deindiim gibi - ger-
ekliin ya da gerekliin belirli bir alannn do-
kusu, rgs deildir. Burada yapsalclarn duyu
verilerini, gzlemleri ama isteini anmsatmam
gerek. Yapsalclara gre "yap" hi bir biimde
gzlemlenebilir bil' gereklie indirgenemez.
Ama bu, yapnn doalst bir nitelikte olduu
sansna yol amamal. Yap gerekliin kendisin-
de bulunmayan, ama gereklii bilimselolarak
incelemek zere kurulan bir dizge, bir madeldir.
Bu bakma yap deyince iki eyi birbirine kar
trmamak gerek: Birincisi dorudan gereklikte
i 257 i
alglanabilen somut bir dzenlilik ve rgtllk. konuyu yarattn syleyeceimiz gelir." (Ders-
Bu yap, btnyle gereklie ilikin. Gerek- ler, s. 35, Kaynaklar: 6) Szgelimi dildeki ses-
liin dokusu anlamndaki bu "yap" iin ayr bir lerin kendisinde bir dzenlilik yok, sesler kendi-
nteleme kullanmal; (Franszca "structurel" kar- liklerinden bir dizge oluturmuyor. Ancak dil-
l olmak zere) ben "yap" demeyi neriyo- bilimci belli bir aya yerleerek, ses birimlerini
rum. Bu anlamda bir organizmann, bir kristalin ayrt ediyor, bunlar arasndaki dizgeyi kuruyor.
rgtll yapl niteliktedir. ikinci trden bir Ama iin ilgin yan, bu sonradan kurulan yap,
dzen iin "yapsal" (structural) deyimi daha zorunlu, kesin bantlar dizgesi oluturuyor.
uygun. "Yapsal" gereklie deil de, bir dizim, Bu bant ya da elerden bilmediklerimizi, bil-
szdizimi (sentaks) olarak, dile, gstergelere dilderimize dayanarak ortaya karabiliyoruz.
ilikindir. Yapsailk bu dizgelerde anlam ileti- Saussure'n kendisinin byle bir buluu var.
mini salayan dzenliliktir. Yapsal anlamnda Saussure Hint-Avrupa dillerinin bilinen ses birim-
yap dorudan gzlemlenemez, alg konusu ola- lerine dayanarak, bilinmeyen bir ses birimini
maz; yapy ortaya karmak iin zel yntem- (*A) ortaya karyor. (Bu buluu yapt 1877
lerin uygulanmas, yapnn bilim adamnca ku- ylnda Saussure yirmi yan bile doldurmamt.)
rulmas gerek. rnein krmz ve yeil klar, Sonralar 1941 ylnda Hendriksen Hitit dilinde
trafik gstergeleri dilinde bir yapsal zellik - Saussure'n ne srd biimde - bir (*A)
gsterir. Ama yapsal zellik renklerin kendisinde ses birimi bulunduunu aklyor.
deildir, gerekte bir uzlama dayanr. Bu kr Btn bu anlattklarm, yntem olarak
mz ve yeil renkleri, baka renklerle, diyelim yapsalclayneltilen az nce andm eletiriyi
ki mavi ve mor ile deitirirsem, srcler bu belli lde karlyor. Yap, temelini gereldikte
renklerin ne anlama geldiini karamaz; byle- bulmayan, sonradan kuramsal yoldan kurulan
likle yapsal zellik ortadan kaldrlm olur. bir dizge olduuna gre, bu dizgenin kaynann
Yapsac akm iinde bilimsel almann ne olduunu sormann, kkenini aratrmann
aamal olduu, sylenegelir. Bu aamalar: byk bir anlam yok. Ama inat bir eletirnen
Gereklerin gzlemlenmesi, bir modelin kurul- kar knda yine de ayak direyebilir, bu kur-
mas ve bu modelin yapsnn zmlenmesidir. gularn nereden geldiini, nerede temellendiini
Gerekli grldnde bu model dntrlerek sorabilir. Dorusu bu her yapsalcnn karlk
baka modellere geilebilecei gibi, modeldeki verecei (ya da vermeyi deneyecei) bir soru de-
eksik eler de bilinen elere dayanarak ortaya iL. Ancak Levi-Strauss, Jakobson ve Chomsky'
karlabilir. Bu anlay sanyorum, Ferdinand de bu sorunun karln bulmaya yarayacak ip-
de Saussure'e kadar geri gidebiliyor. Saussure'n ular gryoruz. Bu dnrler yaplar insann
dilbilimle balantl olarak dile getirdii nemli zel bir yetisinde temellendirme eilimindeler.
bir sav u: "Konunun gr asndan nce var u izelge hem bu eilimi hem de genel yapsal
olmas yle dursun, nerdeyse gr asnn tutumu ak bir biimde zetliyor:

Ailfl iliskilzri
SZ: _sylav Mitoslar ::vla.nmlZ . Kw-allor

'~"D'_~ ----J7--------9f-~'".=~
___
Dilsz yap Mi+osloro .Akrabalk

PERiNOE.

DogU'l'ton bir
yop kurma
yilH;,i
Gerekteyap kurmann insann doal bir yetisi
olup olmad, beynimizde temellenip temellen-
medii benim iin tartmal bir konu. Kolaylkla
da sonuca balanacan sanmyorum.
Ama ister beynimizde temellensin, ister
bambaka bir kayna olsun, yap'nn gnmzde
yeni anlamlar yklenerek de olsa alabildiine bir
yaygnlk kazanmas zerinde dnlecek bir
olgu. Ancak u aklama hi de akla aykr gel-
miyor: Gnmzde bilimler alabildiine gelii
yor, her gn yeni yeni bilimler ortaya kyor;
yepyeni bilgi edinme yollar, aralar bulunuyor.
Ne var ki ok aykr bir durumla da karlyoruz:
Bu gelime sonunda gereklii daha iyi kavraya-
cak yerde, daha bir kavrayamaz oluyoruz. BiI-
gilerimiz oaldka, bilgisizliimiz de birlik~e
artyor sanki. Sorunlar detike zmlere
deil, yeni sorunlara varyoruz. Yine dilden bir
rnek vereyim: insann konuurken kartt
sesler gerekte sonsuz bir eitlilik gsteriyor.
Bir "a" sesi baka baka toplumlarda ok baka
biimlerde karlyor. Ayn dil iinde sesler
blgelere, toplumsal kesimlere gre deiiyor.
Dahas, tek kii bile ayn sandmz sesi deiik
biimlerde karyor. Sesbilgisi (fonetik) iler-
leyip daha ince aralar gelitirdike bu eitli
likleri daha ayrntl olarak saptyor; bylelikle
ortaya kan veri snrszl, veri karmakl fenin grevinin ideolojiler ortaya atmaktan ok,
nnde bilim adam aresiz kalyor. Oysa yapsal
dilbilim, dizge kavramindan yola karak, nemli
deiiklii nemsizden ayrt ediyor; yalnzca
anlam iletimini, bildirime dzeni.ni etkileyen
ayrlklar gz nnde tutuyor. Bylelikle de
konusunun karmakl altnda ezilmiyor. ite
yapsal yntem byle bir kaygnn, byle bir
zlemin rn. Yapsac bilim adam iin temel
sorun u: Bilim adam inceleyecei konuyu nasl
boumlamal? Neleri e saymal? inceleme bi-
rimleri neler olmal? Bu sorulara karlk vere-
bilmek iin yapsac bilim adamlar, dilbilimi
rnek alyor, yapsal dilbilimdeki "dil-sz", "diz-
gede olan - dizge dnda kalan" ayrmn kendi
alanlarnda da yapmay deniyorlar;
Burada ayrntlar ayklamak, nemsizieri
bir yana brakmak abasnn, inceleme alani
yoksuIIatrma sakncasn birlikte getirdii gz-
den kamamal. Kimi kez yapsna ynelme kay-
gs, alann kendisini unutturabilir. Bir d.e u:
Yapsac yntem ne denli baarl olursa olsun
tketicilik savyle ortaya kmamal; baka yn-
temlere de yaama hakk tanmal. Kanmca
baarl bir yntemin tekelci olmamas gerek.
Az nce sylenenlerden yapsalcln bilim
felsefesi, bilgi retisi asndan ilgin bir akm
olduu bir kez daha ortaya kyor. "Bilim - ger
ek ilikisi, kuramsal kavramlarn soyutluu,
doa bilimleri - insan bilimleri ayrl" hep bu
balamda soru konusu yaplyor. Tekelci olmama-
sn nerdiim yapsac yntemin felsefeyle bir
baka ilikisi daha olabileceini dnyorum:
Bu da analitik felsefeyle bir ibirlii ynnde.
Analitik felsefe deyince kabaca sylendikte,
felsefe sorunlarn dilsel dzeyde ele. alan, felsefe
sorunlarn dil sorunlar olarakgren ada
felsefe akmn anlyorum. Saussure'den bu yana
dilbilim salam bir yntem gelitirdiine gre,
analitik filozoflarn bu yapsac tutuma daha bir
yakndan ilgigstermesi gerektii kansndaym:
Dilsel sorunlarla ilgilenen bir dnr, dilbilim-
sel ynteme de yabanc kalmamal, diyorum.
nerim analitik bir tutumla felsefe yapan kiinin
yapsal yntemden yararlanmas, yapsal dilbi-
limle uraan kiinin de analitik filozofun sorun-
larnn bilincinde olmas.
Bir ideoloji olarak yapsalcla gelince ...
Dorusu srf bir ideoloji olduu iin yapsalcl
eletirmek isteyenlerden deilim; nk yaa
dmz dnemde ideolojinin bir kanlmazl
olduunu dnme eilimindeyim. Ama felse-
klk deitirmi ideolojileri ortaya karmak,
ideolojileri eletirmek olduuna inanyorum.
Bu bakma genel gstergebilim anlamnda yap
salcl, toplumlara egemen olan klk deitir
mi ideolojileri ortaya kartt lde onayl
yorum. Ama bir . ideoloji olarak yapsal CI-
ln kendisinin neyin ideolojisi olduunun, bir
gsterge ise neyi gsterdiinin ortaya
karlmasn da felsefenin bir devi sayyo
rum. Yapsalcln bir kar - hmanizma o-
larak ortaya kmasn onaylama eiliminde
deilim. Bu konuda yapsalcln ileri srd
birok gre katlmyorum. Kanmca hma-
nizmann insan evrenin gbeine yerletirdii,
olduka tartmal bir konu. Belki hmanizma
da insan evrenin gbei olmaktan karmakla
ie balyor. Belki limanizmaya gre de insan
'doann gzbebei deil, sradan bir paras yal-
nzca. Ama btn teki p.aralar gibi insann da
ge'reksinmelerini karlamaya, kendini gelitir
meye hakk var. Geri hmanizma ok anlaml
bir szck; ama benim iin her eyden nce,
insann daha stte yer alan bir varln egemen-
i 259 i
 liine braklamayacan, daha alttaki bir varlk
dzenine indirgenemeyeceini sylyor, hma-
nizmazgn bir varlk diye grlen insana youn
bir saygy dile getiriyor. insanolu var olduka,
ne iin ve nasl yaamas gerektiini soru konusu
yaptka, yani "yaam kaygs" duyduka, h-
manizma da kanlmaz bir ideoloji olarak sre-
cektir, sanyorum.
ite yapsalcla kar kn bir ideolojiye sizlik anlay; yaama yabanc kalanlarn, "yaam
dntnden, bir dnya grne vardn kaygs" duymayanlarn "yaam gr". Bu
dan deil; yaam ve deerlere kaytsz kal,
yaam ve deerlere duyarsz duruundan. Geri
yapsalcnn dilinde de "deer"ska geen bir
szck; ama yapsaC balamda "deer" bir diz-
genin esi olan, bir ilev yklenen birim anla-
mnda. Oysa "deer" szcn yaamla ok ya-
Kaynaklar
Trkede:
1. Aksan, Doan: Anlambilimi ve Trk Anlam-
bilimi (Ana izgi/eriy/e), Ankara niversi-
tesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yayn
lar: 217, Ankara 1971.
2. Anday, Melih Cevdet: "Bilimleri Sarsan
Yeni Bir Gr: Yapsalclk"; Yeni Ede-
biyat, mays 1970, say 7.
3. Bakan, zcan: Lenguistik Metodu, "
layan Kitabevi, istanbul, 1967.
4. Bayrav, Sheyla: Yap/sal Di/bilimi, istan-
bul, 1969.
5. Hzr, Nusret: "Bilimde Bir Moda Gr,
Strktralizm", i. Yordam, mart-nisan
1969, say 2; II. Yordam, mays-haziran
1969, say 3.
6. Vardar, Berke (Aklayan ve eviren):
ferdinand de Saussure ve Dilbilim Kavram-
lar (Aklamal Semeler), Yeni insan Ya-
ynlar istanbul 1971 (Yaz/daki ksaltmas
Dersler).
7. Vardar, Berke: Dilbilim Sorunlar, Yeni
insan Yaynlar, 1968
8. Vardar, Berke: "Berke Vardar Anlatyor";
Konuan: Konur Ertop; Yeni Edebiyat,
nisan 1971, cilt II, say 6.
Yabanc Dillerde:
9. Aitchison, Jean: General Linguistics; 1972
10. Auzias, Jean-Marie: C/efs Pour le structura-
lisme, Seghers 1971.
11. Broekman, Jan M.: Strukturalismus, Alber
Kolleg Philosophie, Freiburg-Mnchen, 1971.
12. Cuisenier (ve birok bakalar): La Philo-
sophie, Les Dictionnaires du Savoir Moder-
ne, Denoel, Paris 1969.
i 260 i
kn bir ilgi iinde dnyorum ben. Benim iin
"deer" ne iin ve nasl yaadmz dile getirir-
ken ba vuracamz bir szck, belki de temel
sekilerimizin ksack bir zeti. Bu anlamda de-
er, urunda bir eyler yapmaya, urunda yaa
maa deer olan demek. Bu bakma yapsalcla
ilikin sezgim u: Bir dnya gr olarak yap
salclk, yani tmyapsalclk daha ok bir deer
balamda Sartre'n yargsna katlabilirim. Sart-
re'a gre yapsalclk yaamdan olduu gibi,
balanmadan da uzak kalan bir tutum; oysa ba
lanma aydln olmann en temel koulu; bu du-
rumda tmyapsalc olan, tmyle aydn ol-
maktan da kyor demek.
13. Fages, J. B.: Comprendre le structruralisme,
Privat, 1968.
14. Lane, Michael (edited and introduced by):
Introduction to Structuralism, Basic Books,
Ine. Publisher New York, 1970.
15. Leach, Edmund: Levi-Strauss, Fontana
-Collins, 1972.
16. Mantoy, Jacques: Les 50 Mots-des de la
phi/osophie contemporraine, Privat, Tou-
louse, 1971.
17. Martinet, A.: Elements de linguistique
generale, Armand COlin, Paris, 1971.
18. Mercier, A.: "Notes on the Analysis of
Structure and Structliralist ideologies",
Inquiry, Vol. 15, No. 3, Autumn 1972.
19. Millet, Louis: D'Ainvelle, M. Varin; Le
Structuralisme, Psychotheque, Editions Uni-
vairsitaires, Paris, 1970.
20. Mounin, George: C/efs pour la linguistique,
Seghers, 1971.
21. Pasolini, Pier Paola: Pasolini on Pasolini,
(Interviews with O. Stack) London, 1969.
(Yazda "Pasolini" diye ksaltld).
22. Pasolini, Pier Paola: "Le Scenario comme
structure-tendant vers une autre struc-
ture", Cahier du cinema, Decembre, 1966.
23. Piaget, Jean: Le Structuralisme, P. U. F, 1970.
24. Saussure, Ferdnand de: Cours de linguis-
tique generale, Payot, 1972.
25. Schiwy, Gnter: Der franzsische Struk-
turalismus, Rowohlt, 1970.
26. Trotignon, Pierre: Les plilosophes franais
d'aujourd'hui, P.U.F., 1970.
27. Ycel, Tahsin: L'imaginaire de Bernano,
istanbul, 1969.