A

lthusser'in Marksist teoriye en nemli katk

larndan biri, hi kukusuz, "Devletin deolo

jik Aygtlar" adl teorik metnidir. Marksist fi

lozof bu yazsnda klasik felsefenin ezel "ruh-madde"

kartlnn dna kyor ve "ruh"u ya da "dnce"yi,

maddenin belirli lde arptlm bir yansmas deil,

toplumun somut pratikleri ve aygtlar iinde oluan,

madd bir nesne olarak tanmlyor. Bu tr bir ele al, "ide-

oloji"nin, snf mcadelesinin zgl bir alan olduunu

nermekte ve ideolojinin klasik tanmlarn geersizletir-

dii gibi, politik mcadele anlayna da yeni ve nemli

bir boyut kazandrmaktadr. 1990 ylnda hayata veda e-

den Fransz dnr Louis Althusser'in deoloji ve Devle

tin deolojik Aygtlar adl kitab, Trkiye'de ilk kez yaym

land 1978 ylndan bu yana geni ilgi grd.

LETM 83
POLTKA
DZS 9
LOUIS ALTHUSSER (1918-1990) Marksist felsefeci ve siyasal eylem adam. Marxm
yaptlarna getirdii yeni yorumlar ve Fransz Komnist Partisi (PCF) iindeki etkin
likleriyle tannmtr. Genliinde Katolik genlik ve renci rgtlerinde yer alan
Althusser, Nazi igali srasnda Fransz Direni Hareketine katld; Almanlar tarafn
dan toplama kampna gnderildi. Savatan sonra cole Normale Suprieurede felse
fe renimi grd; ayn okulda 1980e dein retmenlik yapt. 1948de PCFye ye
olan Althusser, 1960lardan balayarak eitli dergilerde yaymlad yazlaryla Fran
sz solu iinde etkili olmaya balad. Balca yaptlar: Pour Marx (1965), Lire le
Capital (1968), Lnine et la philosophie (1968).

Birikim Yaynlan, 1978 (1 bask)

Ideology and Ideological State Apparatus

letiim Yaynlan 83 Politika Dizisi 9

ISBN 975-470-018-4
1989 letiim Yaynclk A. .
1. BASKI 1989, stanbul
2. BASKI 1991, stanbul
3. BASKI 1994, stanbul
4. BASKI 2000, stanbul (500 adet)

DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan

KAPAK Fato Gencosman
KAPAK FLM Diacan Grafik
DZG Maraton Dizgievi
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELT smail all
BASKI ve CLT Sena Ofset

iletiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 Caalolu 34400 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
 LOUIS ALTHUSSER

deoloji ve
Devletin
deolojik
Aygtlar
Ideology and Ideological State Apparatus
evirenler
Yusuf Alp - Mahmut zk
NDEKLER

nsz.................................................................................................... 7

1. BLM
DEOLOJ VE DEVLETN DEOLOJK AYGITLARI
(Bir Aratrma in Notlar)................................................................ 17
retim Koullarnn Yeniden-retimi zerine.................................... 17
retim Aralarnn Yeniden-retimi............................................ 19
Emek-Gcnn Yeniden-retimi................................................. 20
Altyap ve styap................................................................................ 24
Devlet.................................................................................................... 27
Betimleyici Teoriden, Teori Olarak Teoriye................................. 28
Marksist Devlet Teorisinin zsel eleri...................................... 30
Devletin deolojik Aygtlar........................................................... 32
retim likilerinin Yeniden-retimi zerine..................................... 38
deoloji stne...................... ............................................................... 46
deolojinin Tarihi Yoktur............................................................... 47
deoloji, Bireylerin Gerek Varolu Koullaryla
Aralarndaki Hayali likilerin Bir "Tasarm"dr......................... 51
deoloji Bireyleri zne Diye Adlandrr........................................ 60
Bir rnek: Hristiyan Din deolojisi............................................... 67

2. BLM
MARKSZM VE SINIF MCADELES.......................................... 77

3. BLM
BTM HKYE, BTMEYEN TARH.......................................... 85
 NSZ

Althusserin yaynevimizce karlan bu derlemesindeki

yaznn kendi aralarnda bir btnlk oluturduu kansn
dayz. Bu btnlk, yazlarn konularndan, dolaysz ere
velerinden ok, hepsinin altnda yatan ortak bir sorunsala
dayanyor.
Her yaznn da "ideoloji" konusunu inceleyen teorik
metinler olduunu sylemek gerekir. Yazlar birbirine ba
layan ortak sorunsal ise, Sovyet devriminin sosyalizmi kur
makta baarsz ya da yetersiz kalmasnn derinde yatan ne
denlerinin aratrlmasdr. "deoloji ve Devletin deolojik
Aygtlar", yazarn, ideolojiyi maddi bir pratik, kendi etkile
me alannda belirleyicilii olan bir pratik olarak ele almas-
nn teorik aklamas ve savunmas. Bu teorik tezlerin ardn
da, Sovyetler Birliinde sosyalizmin kuruluu abalarnn
gzlemi yatyor. Yeni ekonomik rgtlenme, yeni politik r
gtlenme, buna karlk, kitle ideolojisinin dntrlmesin
de abalar yetersiz. Sonu, sosyalizmin kuruluunda cidd
eksiklikler.

7
 Bunun altnda yatan neden ne olabilir? Althussere gre,
styapnn bir "glge - fenomen" olarak kavranmas; yani,
deien altyapnn kendine uygun styap kurumlarn oto
matik biimde ve zorunlu olarak retecei inanc. styap-
nn grece zerkliini grmeyen ve onu altyapnn bir yar-
dolayl ilevine indirgeyen bu anlayn ad "ekonomizm".
Daha ksa olan br iki yazsnda bu "ekonomist" anlay
n iki grnmn ele alyor Althusser. "Marksizm ve Snf
Mcadelesinde, Kapitalin, Marksist teorinin neye indirgen
diini aratryor: Devrimci, dnyay dntrmeye ynelik
bir teoriden, bir burjuva ideolojisi olan ekonomi-politik "bi-
lim"ine indirgeniini.
Dominique Lecourtun Lyssenko stne kitabna yazd
nsz olan sonuncu metinde ise Sovyetler Birliinin temsil
ettii sosyalizm anlayna kesinlikle kar karken, indirge-
meciliin bir baka trlsn ele alyor. Birincinin "determi-
nistyekonomist" zelliine karlk bunun da, ayn eilimin
tamamlaycs olan "volontarist" sapma olduu sylenebilir.
Stalin dneminin Lyssenko uygulamas, burjuva ve sosyalist
bilimleri ayrma bahanesiyle ortaya atlan "iki bilim teorisi"
yoluyla bilimin ideolojiye ve her ikisinin pragmatik parti po
litikalarna indirgenmesini anlatyor.
Althusserin ideoloji konusunu Marksist teorinin bir nes
nesi haline getiren "deolojik Aygtlar" incelemesi birok ba
kmdan ilgin ve nemlidir. Burada ne srlen tezlerin, ya
zarn Marksist teoriye en nemli katklar arasnda olduu
nu syleyebiliriz. Bu incelemeyi yapmakla Althusser Mark-
sistlerin cidd bir ekilde ihmal ettikleri -ve bu ihmalin ok
acsn ektikleri- bir alan dikkatimize sunuyor. Althusser-
den nce bu konuyu en cidd biimde ele alan Marksist d
nr Gramsci idi. Ancak Gramscide de bamsz bir ideoloji
teorisi yoktur. ok parlak, ok dndrc gzlemler, bir
de, yazdklarnn tmn derinden belirleyen sorunsal ola
rak ideoloji kavram vardr. Altbusserin tezleri Gramscinin
at yolda azmsanamayacak bir ilerleme salyor.
Althusserin ideoloji teorisini ksaca gzden geirelim.
deoloji, toplumsal formasyonu meydana getiren ana
dzeyden biridir (ekonomik, politik ve ideolojik dzeyleri).
Bir "toplumsal dzey", bir pratie baldr: Ekonomik dzey
de doa toplumsal ilikiler ierisinde dntrlr, ekono
mik pratii tanmlayan budur; politik pratikte, szkonusu
toplumsal ilikiler dntrlr (politik pratik, bu dntr
meyle tanmlanr); ideolojik pratikte veya dzeyde ise, insa
nn kendi hayatyla yaayan ilikisi demek olan ideolojik ta
sarmlar dntrlr.
u halde ideoloji, klasik/ortodoks/ekonomist anlayta ol
duu gibi, ekonomik pratiin bir uzants deil, bir glge - fe
nomeni deil, son kertede ekonomik pratikle belirlenmekle
birlikte, kendi zerk belirleyici etkisi olan, madd bir pratik
tir. Bunu sylemekle Althusser, klasik felsefenin "madde - fi
kirler" ikileminin dna kyor. Bu ikilemin "maddeci" yoru
mu bile, fikirlerin son analizde maddenin yansmas olduu
nu ne srmek durumundadr. Yansma, ama arpk bir yan
sma. rnein, Feuerbachn dini aklamas gibi. nsan, ken
di madd zlemlerini tepetaklak kavrayarak, bir te-dnya
inanc, bir din yaratyor. Demek ki dinde grdmz, nsa
n (bu balamda "madd") olann tersyz edilmi eklidir.
Althusser'e gre ise fikirler bu klasik anlayta olduu gi
bi "maddenin soyut yansmas" deil, kendileri madd olan
eylerdir. nk kendileri somut ve nesnel olan "dil, "ayin",
"aile hayat" gibi toplumsal pratikler iinde yazldrlar ve bu
pratiklerle belirlenirler. Bu bakmdan nesnenin kendisi ile
nesnenin bilgisi arasnda farkllk vardr.
Buraya kadar sylenenlerden dolaysz bir sonu, politik
bir sonu karabiliriz: Eski ekonomist anlaya aykr bir biT
imde, ideoloji de, snf mcadelesinin ihmal edilmemesi ge
reken nemli ve zerk bir alandr. te Althusserden nce
Gramscinin vurgulad nokta da buydu. Bilinen politik m
cadele yoluyla toplumsal ilikilerin dntrlmesi nasl zo
runluysa, varolan ideolojinin ve bu ideolojiyi reten aygtla
rn ileyi biiminin de dntrlmesi gerekir (devrim nce
si ve sonras). Gramscide bu mcadelenin hayat nemi pek
ok somut rnekle belirtilmitir.
Fakat Gramsci ideolojinin nemini bir veri olarak alm,
bu nemin nereden geldiini, dolaysyla ideolojinin nereden
olutuunu aratrmamt. Ya da, yeterince aratrmamt.
deolojinin maddliini ileri srerek Althusser bu aratrma
y balatyor. Althussere gre bir toplumsal formasyonda in
sanlar kendilerini nceden belirlenmi ilikiler iinde bulur
lar. Toplumsal formasyonun pratikleri (ki bunlar son kertede
retici glerin gelime dzeyince belirlenmitir) iinde in
sanlarn oynayacaklar roller de izilmitir. Bu nedenle, bir
toplum, bireyler-aras ilikilere indirgenemez. nk birey
ler bu ilikilere, belirleyici zneler olarak deil, kendileri ili
kiler iinde belirlenen bireyler olarak girmektedirler. (Alt-
husserin hmanizme kar k gerekesi de budur: Tarihi
insan-znelerle aklamann yanll). Ne var ki toplumsal
formasyonun ileyii iinde, ilikilerin btnn hibir za
man grmeyen bireyler, kendilerini zneler olarak grmekte
dirler. te ideoloji, toplumsal ilikilerin taycs olan birey
leri, bu ilikilerin znesi haline getirir.
Althusser, somut bireylerin zneletirilmesini, bir "ar
ma metaforuyla aklyor. rnein, arkadan biri "Hey, bak
sana!" diye seslendiinde, bu sesin bana hitap ettiini bana
bildiren ey. Bu bakmdan, ideolojiler iinde aldmz btn
rollerde bu "arma ve "arldn anlama" zellii vardr:

10
"Ey Mslman", "Ey Trk", "Ey nsan", "Ey Proleter" veya
"Ey Sosyalist". Ve btn bu adlarla arlanlarn hayatta
birbirinden ayr somut pratikleri, kimlikleri vardr. arl
dklar ad, bir bakma bu pratiklerin, bu kimliin zetidir.
Szkonusu pratikler, ideolojinin byk harfli znesi altnda
("Allah", "Trk Milleti" v.b.) hiyerarik biimde yaplam
tr. Byk harfli zne, bu pratikler arasnda uyarllk yara
tr: Bugnk ortamda bir "Mslman" namaz klar, oru tu
tar, ama ayn zamanda alveriini belli bir dkkndan ya
par, belli bir politik partiye oy verir, kendi edebiyat, kendi
sinemas, kendi yemekleri, ailesine verecek kendi tleri'
v.b. vardr. Bunlarn hepsi, o ideolojinin belirli "Allah" yoru
muyla uyarl olmak zorundadr.
Bu rnekte, ekonomik, politik ve ideolojik dzeyleri uyar-
llk ve btnlk gsteren bir hayat tarzndan sz ettik. p
hesiz bu ancak zel anlarda, dnemlerde olabilecek bir ey.
Gerekte, btn bunlarda srekli bir deiim sz konusu ol
duu, ayrca her dzey kendi zerk gelimelerini gsterdii
iin, aslolan bu uyumdan ok uyumsuzluktur. "Skmaba"
adyla anlan ve olduka yeni tremi kadn tipini dne
lim. Mslman ideolojisinin kadna verdii ikinci ve tab rol,
bu ideolojiye gre, Batc kopyacln saldrsna uram ve
bozulmtur. Mslmanln bugnk "dirili"inde, konuya
militanca giren baz kadnlar en gze grnr dzeyde, yani
giyim kuamda, bu skmaba modasn uygulayarak tepkile
rini gsteriyorlar. Ama ayn anda, militanca girdikleri iin,
Mslmanln kadna verdii roln dnda bir yerde duru
yorlar. Bu sistem iinde beliren elikidir. Nereye varaca,
hatt bir yere varp varamayaca konusunda imdiden bir
ey sylenemez; ama bir deiimin potansiyeli vardr burada.
Bunun gibi ekonomik veya politik dzeylerde sisteme uyma
yan birok yenilik belirebilir, ama bunlar ayn ideolojik ka
lplar iinde yumuatlabilir, gizlenebilir. elikilerin varl,
ideolojinin varln tehdit etmez - elikisiz ideoloji zaten yok
tur. Yeter ki, szkonusu ideolojinin ekonomi/politik temeli e
itli zlemleri kendi sistemi iinde eklemlendirmeye yetsin.
Ama hayatn iinde olan bir deiiklik, ideolojiyle gereklik
arasndaki birikmi elikileri birdenbire patlayc bir noktaya
getirebilir. te bu noktadan sonra snf mcadelesinin geneli
iinde ideolojik mcadelenin nemi son derecede artar.
Althussere gre tanmlanan bir ideoloji kavramnda l
t, "doru" veya "yanl" olamaz. nk, yukarda syledi
imiz gibi, gereklikle ideoloji arasdaki iliki bir yanstma
ilikisi deildir. deoloji yoluyla kendilerini zne olarak g
ren insanlar, aslnda gereklikle kendi aralarndaki ilikiyi
ideoloji iinde tasarlamaktadrlar.
Sorunun zm, bir ideolojinin, genel ideoloji iinde va
rolan zlemleri kendi sistematii iinde eklemleme gcne
bakarak bulunabilir. Baka bir syleyile; belirli bir ideoloji,
belirli somut koullar altnda insanlar olduklarndan dei
ik zneler haline gelmeye arr. arnn biimi ile koul
lar arasnda ne kadar ok badama imkn varsa, ideoloji
nin inandrcl ve ekicilii de o kadar fazlalar. yle so-
mutlayalm. Trkiyede milliyetilik gemiten bu yana ar
l olan bir ideolojidir. Ama bunun trl biimleri de vardr.
Faist milliyetilik yorumu da genel milliyetiliin yannda -
ve ou kez kanad altnda- varolmutur. Ama yakn zaman
lara kadar faist arya -faizmin "Hey, baksana!" ars
na- pek fazla kulak veren olmamt. Oysa bugn var, her ta
bakadan insanlaryla. Bu durumda Faizmin yapt daha
nceki "genel" ideoloji iinde varolan ideolojik eleri, rne
in "asil kan", "Komnizmle mcadale'yi, "Yahudi ft".
"Devlet ve g' v.b. kendi sistematii iinde eklemlendir-
mektedir.

12
 u halde, ideoloji kendisi geneldir ve snf kkenine indir
genemez. Daha dorusu, ideolojinin eleri snf kkenine in
dirgenmez. Ama her snf, bu eleri kendine gre eklemleye
rek, onu uyarl ve tutarl bir snf ideolojisine dntrmeye
alr. Bu adan bakldnda, rnein "milliyetilik bir bur
juva ideolojisidir" demek yanltr. Bir ideolojik ge olarak
milliyetilik eitli snf sylemleri (discours) iinde farkl bi
imlerde eklemlenir. "Demokrasi" de byledir, "ahlkllk" da
byledir v.b. ideolojinin evrensellii de buradan gelir. rne
in Shakespearein Kral Lear oyunundaki "baba sevgisi" e
si byledir. Kendisi tam anlamnda ideolojik olduu iin,
ideolojik (politik armlar da olan anlamnda) saylmaz.
Her lkeden ve her adan insan, bu oyunda izilen traged
yay yaayabilir. Ancak daha derin bir dzeye inildiinde, bu
enin ne tr "itaat", "karlkl sevgi", "karlkl grev ve
ykmllk", "aile birimi" veya "aile rgtlenmesi" pratikle
rine bal olduu grlr.
Yukarda baladmz temaya devam edelim. deoloji,
madde ile fikirlerin klasik felsefi sorunsaldaki biimiyle kar
karya konuluundan tretilmiyorsa, yani ideoloji madd
gerekliin (isterse tersyz) bir yansmas deil de, bir top
lumsal formasyon iinde kendisi de madd olan pratikler
iinde madd biimde tremi bir dnce tarz ise, ideoloji
nin doruluunu veya yanlln tartmann bir anlam
yoktur. Kald ki, doruluk ve yanllk bir yana, somut etki
ler yaratan, somut sonular veren bir pratiktir ideoloji. r
nein din motiflere dayanan bir kyl ayaklanmas bu anla
ya gre yanl temele dayanyor olabilir. Ama bu yanll
n tesinde somuttur sonulan. Aslnda smrye kar
olan byle bir ayaklanmann yanl bir din ideoloji iinde di
le geldiini sylemek de, Marksizme aykr bir "z" anlayn
dan yola kmakla mmkndr. Bu anlaya gre her halk

13
hareketi, z gerei, sosyalist bir ideolojiye dayanmaldr -
dayanmyorsa bir yanllk veya bir "aldatmaca" szkonusu-
dur. Gerek tarihi anlamay imknszlatran ideolojinin
zerkliini inkr eden, ekonomist anlaya geri dnm olu
ruz. deoloji doru veya yanl deildir, nk insanlarn
kendi varolu koullaryla aralarndaki hayali ilikiden do
ar ideoloji. Baka bir deyile, insanlarla varolu koullar
arasndaki yaanan ilikidir. Ama yaanan ilikiden doru
bilgi elbette kmaz. Doru bilgi, teorik inann sonucudur.
Ama teorik bilgi ile ideolojik bilgi arasnda da, biri brnn
dorusu ya da yanl gibi bir iliki kurulamaz. Aralarnda
bundan farkl bir ayrm, bir nitelik ayrm vardr. deoloji in
sann koullaryla yaanan ilikisinden doduu iin kapal
bir dnce biimidir. inde olutuu toplumsal formasyona
iseldir. Bu bakmdan, yanl veya doru bilgiden ncedir.
te yandan, yukarda deinildii gibi, sonularn veren, ah-
lk-pratik bir biimde toplumlar yaatan bir dnce tarz
dr.
Althusserin gemiteki feodal toplumla kapitalist toplum
arasnda yapt karlatrmalar ve birinci toplumda dinin,
ikinci toplumda da eitimin balca ideoloji retme aygtlar
olduunu sylemesi, gene nemli politik sonular ieren bir
nerme. Marksizmin ekonomist yorumlarnda ngrlme
yen, dnlmeyen bir balant bu yoldan kurulabilir: i
snf hareketi ile aydn hareketi arasdaki balant. Bu da
gene Gramscinin eserlerinde merkez nemi olan bir sorun
dur. Gramsciye gre Marksist Parti bu iki hareketi (ve, p
hesiz kyl hareketini vb.) biletiren rgtlenmedir. deoloji
nin zerk bir mcadele alan olduunu, ideojik pratiin ken
di bask mekanizmalarn da gelitiren bir pratik olduunu
dnmeye baladktan sonra, parti etkinlii ile, rnein ka
dn hareketi gibi klasik politik etkinliin grece uzanda ka

14
lan hareketleri birbirine eklemlemek de mmkn oluyor. Bu
perspektifte sosyalist propaganda, sosyalist politik mcade
le, anti-faist mcadele, sosyalistlerin ittifak politikalar vb.
hepsi daha deiik ve ok daha geni boyutlu bir nitelik ka
zanyor.
Althusserin bu nemli metinlerini sunarken, son olarak,
ideolojinin iinde retildii aygtlar devletin ideolojik aygt
lar olarak tanmlanmasnn yeni sorunlar yaratmaya aday
olduunu belirtmek gerekiyor. deoloji retiminde nemli pa
y olan, sendikalardan aileye kadar birok kurumu, "Devle
tin" ideolojik aygtlar gibi grmeye baladmzda, devlet
toplum iinde somut ve dolaysyla snrl bir kurum olmak
tan kar ve toplumun btnne yaylr. te yandan, Althus
serin ideoloji stne teorisi, ideolojinin oluumunun anonim
niteliini vurgularken, "devlet'e byle bir rol vermekle, dei
ik trde de olsa, yeni bir "ideoloji reten zne" kavramna
kap amaktadr. Bu da teoriyi yeniden tek-merkezli bir ak
lama tarzna indirgemektedir. Althusserin tezinin bu gibi
tartmaya ak yanlar olmakla birlikte btnyle taze ve
ilgin bir yaklam olduu aktr. Ekonomist ematizmin
almasna, ideoloji stne somut ve bilgiye dayal yeni al
malar yaplmasna katkda bulunmutur.

MURAT BELGE

15
 1
deoloji ve
Devletin deolojik Aygtlar1
(Bir Aratrma in Notlar)

RETM KOULLARININ
YENDEN-RETM ZERNE

retimin mmkn olabilmesi iin retim aralarnn yeni

lenmesi gerekliliinden sz ettiimiz analizimizde, ksack
bir an, grr gibi olduumuz bir eyi ortaya karmamz ge
rekiyor imdi. stnde fazla durmakszn yaptmz bir be
lirtmeydi. imdi ise bunu kendisi iin ele alacaz.
Marxn dedii gibi, eer bir toplumsal formasyon retim
de bulunurken, ayn zamanda retim koullarn da yeniden-
retmezse, hayatn bir yl bile srdremeyeceini bir ocuk

(1) La Pense, no 151 (Haziran 1970) Bu yaz aslnda daha geni bir incele
menin paralarndan olumutur. (ngilizce evirideki dipnotu: Bu metin, de
vam eden bir incelemeden alnan iki paradan oluuyor. "Bir Aratrma in
Notlar" alt-baln yazar kendisi koymutur. Tartlan fikirler asl tartma
ya sadece bir giri olarak ele alnmaldr.)

17
bile bilir.2 retimin niha koulu, demek ki, retim koulla
rnn yeniden -retimidir. Bu yeniden-retim "basit"(ancak
nceki retim koullarn yeniden reterek) ya da "geniletil
mi" (nceki retim koullarn genileterek, yayarak) olabi
lir. Bu sonuncu ayrm imdilik bir yana brakalm.
retim koullarnn yeniden-retimi nedir?
Bu noktada hem ok tandk (Kapitalin II. Kitabndan
beri) hem de alacak biimde grmezlikten gelinen bir ala
na giriyoruz. Tek bana retimin hatt yalnzca retim s
recine oranla kendisi de soyut olan retici pratiin gr a
snn inat belirginlii (ampirist trden ideolojik belirginlik)
gndelik "bilincimizle" ylesine btnlemiler ki yeniden-
retimin gr asna ykselmek imknsz olmasa da, son
derece zordur. Gelgelelim, bu gr asnn dnda, -retim
dzeyinde bile ve dahas, basit pratik dzeyinde de- her ey
soyuttur.
Sorunu yntemli bir biimde incelemeye alalm.
Aklamamz basitletirmek iin ve eer her toplumsal
formasyonun bir egemen retim tarzndan kaynaklandn
gznne alrsak, retim srecinin belirli retim ilikilerinin
altnda ve iinde varolan belirli retici gleri harekete ge
irdiini syleyebiliriz.
Bundan, her toplumsal formasyonun varolmak iin bir
yandan retirken ve retebilmek iin, ayn anda retim ko
ullarn da yeniden retmesi gerektii sonucu kar. Demek
ki unlar yeniden-retmesi gerekiyor:
1. retici gler;
2. Varolan retim ilikileri.

(2) Kugelmann'a mektup, 11 Temmuz 1868 (Kapital zerine Mektuplar, Ed.

Sociales, s 229).

18
retim Aralarnn Yeniden-retimi

retimin maddi koullarnn yeniden-retimi, yani retim

aralarnn yeniden-retimi salanmadan retimin imknsz
olduunu, Marx Kapitalin II. Kitabnda ikna edici bir biim
de kantlad iin, artk (modern "makro-iktisat teorisyenle-
ri" ya da ulusal muhasebede alan burjuva iktisatlar da
dahil) herkes kabul ediyor.
Herhangi bir iktisat (ki bu konuda herhangi bir kapita
listten fark yoktur) her yl, retimde kullanlan ya da tke
nenin yerine konulacak olan gznne almak gerektiini bi
lir: Hammadde, sabit kurulular (yaplar), retim letleri
(makinalar) vb. unu diyoruz: Her ikisi de iletmenin mali
muhasebe pratiinin aylk hesaplarn yorumlamakla ye
tinerek iletmenin gr asn dile getirdikleri iin herhan
gi bir iktisat, herhangi bir kapitaliste eittir.
Fakat biz "gze batan" bu sorunu ilk olarak ortaya geti
ren Quesnayin dehas ve bu sorunu zen Marxin dehas sa
yesinde, retimin maddi koullarnn yeniden-retiminin fir
ma (iletme) dzeyinde dnlemeyeceini biliyoruz. n
k bu yeniden-retimin gerek koullar iinde varolduu
yer oras deildir. Firma dzeyinde olan, yalnzca yeniden-
retim gerei dncesini douran, fakat hibir ekilde yeni
den-retimin koullarn ve mekanizmalarn dnmeye im
kn vermeyen bir sonutur.
Bunu kabul, etmek iin bir an dnmek yeterlidir: Do
kuma fabrikasnda yn kumalar reden bir kapitalist, Bay
X... hammaddesini, makinalarn, vb., "yeniden-retmek" zo
rundadr. Ama o kendisi bunlar kendi retimi iin retmez,
bunu yapan baka kapitalistlerdir: Bay Xin retim aralar
nn yeniden-retiminin koulu olan bu rnleri retmek
iin, kendi retimlerinin koullarn yeniden-retmek zorun

19
da olan, makina-avadanlk reticisi byk bir maden sanayi
cisi Bay Z, Avustralyada byk bir koyun yetitiricisi Bay Y
vb., vb. ve bu sonsuza kadar uzar. Btn bunlar, ulusal ya
da uluslararas pazarda (yeniden-retim iin) retim arala
r talebini arzn karlayabilmesi iin gerekli orandadr.
Bir tr "ucu olmayan bir zincire" dnen bu mekanizmay
dnmek iin Marxn "global" giriimini izlemek ve Kapi
tal in II. ve III. Kitaplarnda zellikle, 1. Kesim (retim ara
larnn retimi) ile 2. Kesim (tketim aralarnn retimi)
arasnda sermayenin dolam ilikilerini ve artk-deerin
gereklemesini incelemek gerekir.
Bu sorunun analizine girmeyeceiz. retimin maddi ko
ullarnn yeniden-retiminin gerekliliinin varlndan sz
etmek bize yeter.

Emek - Gcnn Yeniden - retimi

Buraya kadar okurun dikkatini ekmesi gereken bir ey var.

retim aralarnn yeniden-retiminden sz ettik, fakat re
tici glerin yeniden-retiminden sz etmedik. Demek ki
retici gleri retim aralarndan ayran eyin yeniden-
retiminden, yani emek-gcnn yeniden-retiminden sz
etmedik.
Eer iyerinde olanlarn gzlemi, zellikle amortisman-
yatrm tedbirlerinin muhasebe ve maliyet pratiinin ince
lenmesi bize madd yeniden-retim srecinin varlna ili
kin yaklak bir fikir verebilseydi, iletmede olanlarn gzle
minin tmyle deilse de neredeyse tmyle sonusuz kald
bir alana giriyoruz imdi. Bu gzlemin sonusuz kalmas
nn yerinde bir nedeni de vardr: Emek-gcnn yeniden-
retimi iletmenin dnda gerekleir.

20
 Emek-gcnn yeniden-retimi nasl salanr?
Emek-gcne kendini yeniden-retmesinin madd arac
n vererek: Yani, cret ile. cret her iletmenin muhasebesin
de yer alr, fakat hibir zaman emek-gcnn madd yeniden-
retiminin koulu olarak deil, "el-emei sermaye"3 olarak.
Oysa cret yalnzca emek-gcnn harcanmasyla reti
len deerin emek-gcnn yeniden-retimi iin vazgeilmez
blmn gsterdiinden bu biimde "iler." Bunu cretli i
inin emek-gcnn yeniden-retimi iin vazgeilmez (barn
mas, giymesi ve yemesi, ksacas ertesi gn -Tanrnn bah
ettii her ertesi gn- iletmede bulunmas iin gerekli) olan
her ey diye anlayalm; unu da ekleyelim: Proleterin kendi
ni emek-gc olarak bedenlerinde yeniden-rettii (X rnek:
X-0,l,2, vb.ne eit olabilir) (*) ocuklarn eitimi ve yetime
si iin vazgeilmez olan her ey.
Emek-gcnn yeniden-retimi iin gerekli bu deer
miktarnn (cret) yalnzca "biyolojik bir "S.M.I.G.in"(**) ih
tiyalaryla deil, fakat tarih bir asgarinin ihtiyalaryla
(Marx buna dikkat ekmiti: Fransz proleterlerine arap,
ngiliz iilerine bira gerekir) -yani tarih olarak deiken-
belirlendiini unutmayalm.
Sadece kapitalist snfn "kabul ettii" ii snfnn tarih
ihtiyalaryla deil, fakat proletarya snf mcadelesinin (if
te snf mcadelesi: sresinin artrlmasna ve cretlerin
drlmesine kar) zorla kabul ettirdii tarih ihtiyalarla
tanmlad iin bu asgarinin iki kat tarih olduunu da be
lirtelim.

(3) Marx ona bilimsel bir kavram atfetti: Deiken sermaye.

(*) iinin kendini yeniden-retmesi, I) kendini besleyerek, kendi ihtiyalarn
gidererek yaamaya ve bylece almaya devam etmesi; II) ocuk yapa
rak, ii snfnn gelecek kuaklarn da yeniden-retmesi anlamna gelir.
(**) S.M.I.G.: Salaire Minimum Interprofessioneli Granti. Bizdeki "Asgari cret"
yasasnn benzeri.

21
 Buna karn emek-gcne, emek-gc olarak yeniden-
retilmi olmas iin gerekli yeniden-retimin maddi koul
larn salamak yetmez. Kullanlabilir durumdaki emek-
gcnn "bilgili", yani karmak retim sreci sisteminde ie
konulabilecek yeterlikte olmas gerektiini sylemitik. re
tici glerin gelimesi ve retici glerin belirli bir andaki
tarih kurucu birlik tipi,(*) emek-gcnn (eitli biimde)
nitelikli olduunu, dolaysyla yine bu biimde yeniden-
retilmesi gerektii sonucunu yaratrlar. eitli biimde: Ya
ni toplumsal-teknik iblmnn farkl "grev" ve "mevkile
rinin" gereklerine uygun olarak.
Emek-gcnn bu (zengin bir eitlilik arzeden) vasfla
rnn yeniden-retimi kapitalist dzende nasl salanr? K
leci ve serfi toplumsal formasyonlardan farkl olarak, emek-
gcnn vasflarnn yeniden-retimi gitgide "yerinde" (re
tim iinde eitim) deil, fakat gitgide daha ok retim dn
da salanmaya yneliyor (bu, belli bir ynseme gsteren bir
yasa): Kapitalist eitim sistemi iinde, baka kurum ve ker
telerde.
Ama, ne reniliyor okulda? renimde az ya da ok
uzun bir yol yrnyor, fakat yine de okuma, yazma, sayma
yani birka teknik ve deiik retim grevlerinde (iiler iin
bir renim, teknisyenler iin bir baka renim, yksek
kadrolar iin bir ncs vb.) dorudan doruya kullanla
bilen "edebiyat" ya da "bilimsel kltr" (ok basit ya da tersi
ne derinletirilmi olabilen) eleri ieren daha birok ey
reniliyor. Yani bir sr "know-how" (**) reniliyor.

(*) "retici glerin belirli bir andaki tarih kurucu birlik tipi": retici glerin
retim ilikilerini ve buna bal olarak baka toplumsal ilikileri belirlemesin
de, btn bu ilikileri kendisiyle badar biimde deitirme ynsemi gs
terir. Bylece, tarih olarak, btn bu eitli ilikiler arasnda kurucu ("cons
titutif") bir birlik tipi yaratr.
(**) "Know-how": Modern iktisatta ska geen bu ngilizce terimin anlam, "yap-

22
 Fakat bu bilgilerin ve tekniklerin yannda ve bu vesile ile
de, iblmnn her grevlisinin "tayin edildii" yere gre
uymas gereken terbiye kurallar, grg "kurallar" reni
liyor okulda: Sivil ve meslek vicdan, ahlk kurallar, ak
as toplumsal-teknik iblmne sayg kurallar ve en
sonunda da snf egemenliinin yerletirdii dzenin kural
larna sayg. Okulda ayn zamanda, "Franszcay dzgn ko
numa", dzgn "yazma" da reniliyor, yani (gelecekteki
kapitalistlere ve uaklarna) gerekte "dzgn biimde em
retme", yani iilerle "dzgn konuma (ideal zm) vb.
retiliyor.
Bu olguyu daha bilimsel bir dilde sylemek istersek,
emek-gcnn yeniden-retiminin yalnzca nitelikliliinin
yeniden-retimini deil, fakat ayn zamanda kurulu dzenin
kurallarna boyun emesinin de yeniden-retimini, yani y
neten ideolojinin iiler iin yeniden-retimini ve smr ve
bask grevlileri iin ynetici snfn egemenliini "sz ile"
salasnlar diye yneten ideolojiyi dzgn kullanma yetene
inin yeniden-retimini de gerektirir diyeceiz.
Baka bir syleyile, okul (fakat ayn zamanda Kilise gibi
baka devlet kurumlan, ya da ordu gibi baka devlet aygtla
r da) bir sr beceri retiyor, fakat bunu ynetici ideolojiye
boyun emeyi ya da bu ideolojinin "pratiinin" egemenliini
salayan biimlerde yapyor. Tm retim, smr, bask g
revlileri ve "ideoloji profesyonellerinin" (Marx) grevlerini
"bilinli olarak" yerine getirmek iin u ya da bu oranda, bu
ideolojiyi "benimsemi" olmalar gerekir ya smrlenler
(proleterler) ya smrcler (kapitalistler) ya smrnn

masn bilmek". Daha, ok ileri teknolojide retim yapma bilgisi olarak kulla
nlyor. Althusser'in buradaki kullanm, daha ok, toplumdaki btn insanla
rn hayatta paylarna den meslei yapabilmek iin gerekli "beceri" anla
mnda.

23
yardmclar (ynetici kadrolar) ya da hkim ideolojinin b
yk papazlar ("devlet memurlar") vb.
Emek-gcnn yeniden-retimi, demek ki kendisinin si
ne qua non (olmazsa-olamaz) koulu olarak yalnzca vasfla
rnn deil, ayn zamanda egemen ideolojiye boyun emesi
nin ya da bu "ideolojinin" pratiinin, yeniden-retimini orta
ya karyor. Bu kesinlii belirtmek iin "yalnzca bu deil
ayn zamanda u" demek yetmez, nk emek-gcnn va
sflarnn yeniden -retimi, ideolojik boyun-eme biimlerinin
altnda ve iinde salanyor.
Fakat bylece, yeni bir gerekliin etkili varln tanyo
ruz (kabul ediyoruz): ideoloji.
Bu noktada, iki eye dikkati ekeceiz.
Birincisi, yeniden-retim analizimizi tamamlamak iin.
retici glerin, yani bir yandan retim aralarnn,
br yandan emek-gcnn, yeniden-retim biimlerini hz
la gzden geirdik az nce.
Fakat henz retim ilikilerinin yeniden-retimi sorunu
na deinmedik. Oysa bu sorun Marksist retim tarz teorisi
nin belirleyici sorunudur. Ondan sz etmemek teorik bir bo
luk, daha da kts, cidd bir siyasal yanltr.
Demek ki ondan sz edeceiz. Fakat bunun iin gerekli
aralar edinmek amacyla, bir kez daha nemli bir yn-
deitirme yapmalyz.
ikinci uyar ise, bu yn-deitirmeyi yapmak iin, eski
sorumuzu yeniden sormamz gerektii: Toplum nedir?

ALTYAPI VE STYAPI

Marksist "toplumsal btn" anlaynn, onun Hegelci "b

tn sellik"ten ayran devrimci karakteri zerinde durmak fr

24
satm daha nce elde ettik.4 Marxin her toplumun yapsn
zgl bir belirlemeyle eklemlenmi "dzey" ya da "kerteler
den olumu biimde tasarladn (bu kez tarih maddecili
in nl nermelerini yeniden ele almaktan baka bir ey
deildir) sylemitik: Altyap ya da ekonomik temel (retici
gler ile retim ilikilerinin "birlii") ile kendisi de iki "d
zey" ya da "kerte": Hukuk, siyasal (hukuk ve devlet) ve ideo
loji (eitli ideolojiler; ahlak, din, hukuk, siyasal vb.) ieren
styap.
Teorik-pedagojik (Marx Hegelden ayran ayrm belirle
yen) yararndan baka bu tasarm aadaki temel teorik el
verililii de salar: Bizim karlkl etkililik gstergesi dedi
imiz eyi asl kavramlarnn teorik aygtna yerletirmeyi
mmkn klar. Bundan ne anlamal?
Herkes tm toplumlarn yapsnn zerine styapnn ki
"kat'nn ykseldii bir temeli (altyap) olan bir bina olarak
tasarlanmasnn kolay bir mecaz, mekna ilikin bir mecaz
olduunu kolaylkla kabul edebilir: Bu bir topiktir.5 Her me
caz gibi bu mecaz da, bir ey gsterir, bir eyle ilgili bir fikir
verir. Neyi? unu: Temele dayanmasalard stkatlarn tek
balarna (havada) duramayacaklarn.
Bina mecaznn betimleyecei nesne her eyden nce eko
nomik temelin "son kertede belirlemesidir". Bu meknla ilgi
li mecazn yapt, temele, nl kelimelerle tannan, bir etki
lilik oran vermektir: Ekonomik temelde olanlarn son kerte
de "kat"larda (styapda) olanlar belirlemesi.
Bu "son kertede" etkililik gstergesiyle birlikte styap
nn "kat"lar, elbette deiik etkililik gstergeleri olacaklar
dr. Ne tr gsterge?

(4) Marx iin ve Kapitali Okumak, Maspero, 1965.

(5) Topik, Yunanca topos: "yer" demektir. Bir topik, belirli bir meknda, u ya
da bu gerekliin herbirinin bulunduu yeri gsterir: rnein, ekonomik
aada (temel), styap stndedir.

25
 styapnn katlar son kertede belirleyici deildir, teme
lin etkililiince belirlenirler; eer kendi tarzlarnda (henz
tanmlanmam) belirleyiciyseler, ancak temelle belirlenmi
olarak belirleyicidirler.
Temelin son kertede belirleyicilii ile belirlenmi olarak,
etkililik (ya da belirleme) gstergeleri Marksist gelenekte iki
biimde dnlmtr: 1) styapnn temele kar "grece
bir zerklii" vardr; 2) styapnn temele "bir karlk ola
rak etkisi" vardr.
Demek ki Marksist topikin yani, meknla ilgili bina (te
mel ve styap) mecaznn byk teorik avantajnn, hem be
lirleme sorunlarnn temel sorunlar olduunu gstermek; bi
nann tmn son kertede temelin belirlediini gstermek;
ve bunun sonucunda styapya zg "tretilmi" etkililik t
rnden teorik bir sorunu ortaya koymaya zorlamak, yani
Marksist gelenein, styapnn grece zerklii ve styap
nn altyap zerine "karlk olarak etkisi" diye birbirine ba
l terimlerle belirttii eyin zerinde dnmeye zorlamak
olduunu sylemeliyiz.
Btn toplum yaplarnn meknla ilgili bir mecazla, bi
na ile temsil edilmesinin/ gsterilmesinin en byk sakncas
elbette mecazi olmasdr: Yani betimleyici kalmasdr.
Bundan byle olanlar bir baka biimde gstermenin
mmkn ve istenir olduunu sanyoruz. Bizi yanl anlama
snlar: Bu klasik mecaz yadsyor deilim; ama mecazn ken
disi, bizi onu amaya zorluyor. Ayrca, yprand gerekesiy
le rafa kaldrmak iin de amyoruz onu. Bir betimleme bii
minde bize ne verdiini dnmeyi denemek istiyoruz yalnz.
styapnn doas ve varoluunun zn gsteren eyi
dnmenin yeniden-retimden kalkarak mmkn ve gerek
li olduu dncesindeyiz. Meknla ilgili bina mecaznn,
kavramsal bir cevap vermeden varlklarn belirttii sorula

26
rn ounun aydnlanmas iin yeniden-retimin salad
bak asna yerlemek ve oradan bakmak yeterlidir.
Temel tezimiz, bu sorularn yeniden-retimin gr as
dnda sorulamayaca ve dolaysyla cevaplandrlamaya-
cadr.
Hukuk, devlet ve ideolojiyi bu bak asndan ksaca
analiz edeceiz. Ve ayn anda, bir yandan yeniden-retim
asndan, te yandan retim ve pratik asndan neler oldu
unu ortaya karacaz.

DEVLET

Marksist gelenek bu konuda kesin konuuyor: Devlet, Mani

festo ve 18 Brumaireden beri (ve sonraki tm klasik metin
lerde, hepsinden nce Marxn Paris Komn zerine ve Le-
ninin Devlet ve Devrim zerine olan metinlerinde) aka
bask arac olarak kabul edilir. Devlet, ynetici snflarn (19.
yzylda burjuva ve byk toprak sahipleri "snf") artk-
deerin zorla elde edilmesi srecine (yani kapitalist smr
ye) boyun emesi iin, ii snf zerindeki egemenliklerini
gven altna almalarn salayan bir bask "makinas"dr.
Devlet bylece her eyden nce, Marksist klasiklerin dev
let aygt adn verdikleri eydir. Bu terim ile u anlalr:
Hukuk pratiin gereklerine ilikin olarak zorunluluunu ve
varln tandmz (dar anlamyla) zellemi aygt, yani
yalnzca polis, mahkemeler, hapishaneler deil, fakat ayn
zamanda polis ve uzmanlam yardmc birlikleri "olaylarla
baa kamadklarnda" son kertede ek bir bask gc olarak
dorudan doruya mdahale eden (proletarya bu dersi ka
nyla rendi) ordu ve bu btnn zerinde, devlet bakan,
hkmet ve ynetim.

27
 Bu biimde sunulduunda, Marksist-Leninist devlet "teo
risi" iin zne dokunuyor ve iin znn burada olduunu
bir an iin bile reddetmek szkonusu olamaz. Proletaryaya
kar burjuvazi ve yandalarnn yrtt snf mcadele
sinde, "ynetici snflarn hizmetinde" bask araclyla m
dahale ve yrtme gc olarak devlet demek olan devlet ay
gt, gerekten btnyle devleti ve gerekten btnyle te
mel "ilevini tanmlar.

Betimleyici Teoriden, Teori Olarak Teoriye

Buna karn burada da, bina mecaznda belirttiimiz gibi

(altyap ve styap) devletin zelliinin bu biimde sunulma
s ksmen betimleyici kalmakta.
Bu sfat (betimleyici) birok kez kullanacamz iin, her
trl anlamazl ortadan kaldrmak amacyla ksa bir ak
lama gerekiyor.
Marksist devlet "teorisinden" ya da bina mecazndan sz
ederken, bunlarn nesnelerinin betimleyici tasarm ya da
kavramlar olduklarn sylediimizde, eletirel bir ard-
dncemiz yok. Tam tersine, byk bilimsel bulularn, bi
zim betimleyici bir "teori" adn verdiimiz bir aamadan ge
meden edemediklerini dnmemizi gerektiren pek ok ne
den var. Bu hi olmazsa bizi ilgilendiren alanda (toplumsal
formasyonlarn bilimi) her teorinin ilk aamas olmutur.
Byle olunca, bu aama teorinin gelimesi iin gerekli, geici
bir aama olarak kabul edilebilir. Ve bize gre edilmelidir.
Geici olduu, kullandmz deyimde yanyana getirdiimiz
terimlerden de belli, nk "betimleyici teori" sz "eliki
ye" e deer bir durum yaratyor. Gerekten de teori terimi,
yannda bulunan "betimleyici" sfatna ksmen yakmyor.

28
 Daha kesin szlerle sylenirse bu: 1) "betimleyici teori"nin
gerekten, hibir kukuya yer brakmadan, teorinin geriye
dnmeyen balangc olduu; fakat 2) teorinin kendini tan
trken brnd "betimleyici" biim, bu "elikinin" etkisi
nedeniyle, teorinin "betimleyici" biimi aan bir gelimesini
zorunlu klar demektir. Dncemizi belirlemek iin imdiki
nesnemize geri dnelim: Devlet.
Sahip olduumuz Marksist devlet "teorisi" ksmen "be
timleyici" kalyor dediimizde bu ilkin ve her eyden nce bu
betimleyici "teorinin" hi phesiz, Marksist devlet teorisinin
balangc olduu ve bu balangcn bize teorinin zn, yani
ilerki gelimesinin tmn belirleyen ilkeyi verdii anlam
na gelir.
Gerekten de, devletin betimleyici teorisinin doru oldu
unu sylememiz gerekiyor, nk ilgili olduu alandaki pek
ok sayda olguyu, bu teorinin nesnesine verdii tanma te
kabl ettirmek kolayca mmkn olabiliyor. rnein devle
tin, baskc devlet aygtnda varolan snf devleti olarak ta
nmlanmas, hangi alanda olursa olsun deiik bask dzen
lerinde gzlemlenebilen olgularn tmn imek gibi aydn
latyor: 1848 Haziran ve Paris Komn, Petrogradda 1905
Maysmn kanl pazarndan, Direniden, Charonnedan vb.
Diderotnun Rahibesini ya da Gattinin Franco zerine bir
oyununu yasaklayan bir "sansr'n basit (ve grece nem
siz) mdahalelerine kadar; halk kitlelerinin smr ve yoke-
dilmelerinin dolayl ya da dolaysz tm biimlerini (emperya
list savalar) aydnlatr; Marxdan sonra Leninin burjuva
diktatrl adn verdii, politik demokrasi biimlerinin ge
risinden gzmze arpan o ince gndelik egemenlii de ay
dnlatr.
Buna karn betimleyici devlet teorisi, bu aamann "al
masn" kendisi zorunlu klan teorinin kurulmas aamala

29
rndan birini gsterir. nk eer szkonusu tanmlama
bask olgularn devlete baskc devlet aygt olarak tasarlan
m devlete balayarak tanmak ve anlamak iin gerekli olan
eyleri salyorsa, bu "karlkl iliki", az sonra deinme fr
satn bulacamz ok zel bir tr berrakla, apakla yer
veriyor: "Evet gerekten byle, gerekten doru!"6 dediimiz
trden bir berraklk. Byle bir devlet tanm iindeki olgula
rn birikimi, elimizdeki rnekleri oaltsa da, devlet tanm
n, yani bilimsel teorisini gerekte ilerletmiyor. Bylece her
betimleyici teori, teorinin vazgeilmez geliimini "engelleme"
tehlikesiyle kar karya kalyor.
te bunun iindir ki biz, bu betimleyici teoriyi, tam bir
teoriye doru gelitirmek, yani devletin mekanizmalarn
kendi ileyileri iinde anlamak iin, devletin devlet aygt
olarak, klasik tanmna bir ey eklemenin vazgeilmez oldu
unu dnyoruz.

Marksist Devlet Teorisinin zsel eleri

nce nemli bir noktay aklayalm: Devlet (ve aygt iinde

ki varoluu) yalnzca devlet iktidarnn bir ilevi olarak an
lam kazanr. Tm siyasal snf mcadeleleri Devlet evresin
de dner. Bundan anlayacamz: Devlet iktidarnn her
hangi bir snf, ya da snflar ya da snf blmleri ittifak
tarafndan elde tutulmas, yani elde edilmesi ve korunma
s evresinde dner. Yaptmz bu ilk aklama demek ki
bizi bir yandan siyasal snf mcadelelerinin hedefi olarak
devlet iktidar (Devlet iktidarnn korunmas ya da elde edil
mesi) ile, te yandan devlet aygtn birbirinden ayrmaya
zorluyor.

(6) Bkz. daha ilerde: deoloji zerine.

30
 19. yzylda Fransadaki burjuva "devrimlerin" (1830-
1848) ya da hkmet darbelerinin (2 Aralk, 1958 Mays) ya
da devletlerin yklmalarnn (1870de mparatorlukun k
mesi, 1940da 3. Cumhuriyetin dmesi) ya da kk-burju-
vazinin siyasal ykseliinin (Fransada 1890-95de) vb. kant
lad gibi, devlet iktidarnn elde tutulmasn etkileyen siya
sal olaylardan sonra bile, devlet aygtnn olduu yerde kala
bileceini biliyoruz.
1917 gibi bir toplumsal devrimden sonra dahi, devlet ay
gtnn byk bir blm, devlet iktidarnn proletarya ve
yoksul kyllk ittifaknca ele geirilmesi durumunda bile
olduu yerde kald: Lenin bunu yeterince tekrarlad.
Devlet iktidar ile devlet aygt ayrmnn Marxn 18
Brumaire ve Fransada Snf Mcadelelerinden beri aka
Marksist devlet teorisinde yer ald sylenebilir.
Bu noktayla ilgili Marksist devlet teorisini zetlemek
iin. Marksist klasiklerin her zaman unlar ne srdn
syleyebiliriz: 1) devlet, devletin bask aygtdr; 2) devlet ik
tidarn devlet aygtndan ayrmak gerekir; 3) Snf mcade
lelerinin hedefi devlet iktidardr ve bunun sonucunda devlet
iktidarn ellerinde tutan snflarca (ya da snf ya da snf
blmleri ittifak) devlet aygtnn kendi hedefleri dorultu
sunda kullanlmasdr; ve 4) Proletarya, varolan burjuva
devlet aygtn ykmak ve bu ilk aamada onun yerine bam
baka bir devlet aygt koymak ve ilerki aamalarda radikal
bir sreci, devletin yklma srecini (devlet iktidar ve her
trl devlet aygtnn sonu) balatmak iin devlet iktidarn
elde etmelidir.
Bu adan baklrsa, demek ki "Marksist devlet teorisine"
eklemeyi nerdiimiz ey zaten kendinde btnyle var.
Geri teori imdi, ek teorik gelitirmeye bavurulmadka i
levi ve hareketi anlalamayacak karmak ve deiken ge-

31
ler ieriyor; ama gene de, bu teorinin hl ksmen betimleyici
kald kansndayz.

Devletin deolojik Aygtlar

Marksist devlet teorisine eklenmesi gereken demek ki baka

bir ey.
Burada, Marksist klasiklerin kendi deney ve giriimleri
nin sonucu olan nemli ilerlemeleri teorik bir biimde sis
temletirmeden, gerekten bizden ok nce getikleri bir
alanda dikkatle ilerleyeceiz. Onlarn deneyim ve meseleleri
ele alma usulleri esas itibaryla siyasal pratiin alanyla s
nrl kald.
Marksist klasikler gerekten de, siyasal pratiklerinde,
devleti, bizim nerdiimiz ekilde tamamlanm bir Marksist
devlet teorisinde bile verilen tanmdan daha karmak bir
gereklik olarak ele almlardr. Bu karmakl pratiklerin
de gznne aldlarsa da onu kendine uygun bir teoride dile
getirmediler.7
ok ematik bir biimde, bu karmakla tekabl edecek
teorinin taslan izmeyi denemek istiyoruz. Bu amala aa
daki tezi neriyoruz.
Devlet teorisini gelitirmek iin, yalnzca devlet aygt ile
devlet iktidar ayrmn deil, fakat aka devletin (bask)
aygtnn yannda olan fakat onunla kartrlmamas gere

(7) Bildiimiz kadaryla Gramsci, setiimiz yolda ilerlemi olan tek kiidir. Dev
letin, Devletin Bask Aygtna indirgenemediini, fakat dedii gibi, "sivil top
lumun" belirli sayda kurumunu da kapsad fikrine sahipti: Kilise, okullar
sendikalar vb. Ne yazk ki Gramsci, keskin fakat ksm belirtmeler olarak ka
lan bu sezgilerini sistemletirmedi. (Bkz. Gramsci: Oeuvres Choisies, Ed.
Sociales, s. 290, 192 (n.3), 293, 295, 436. Bkz. Lettres de la Prison, Ed.
Sociales s.313.)

32
ken bir gerei de gznne almak zorunludur. Bu geree
kendi kavramnn adn vereceiz: Devletin deolojik Aygtla
r.
Devletin deolojik Aygtlar (DAlar) nedir?
DAlar devletin (bask) aygtyla ayn ey deildirler.
Marksist teoride, devlet aygtnn unlar kapsadn hatr
latalm: Hkmet, Ynetim, Ordu, Polis, Mahkemeler, Ha
pishaneler vb. ki bunlar bundan byle bizim devletin Bask
Aygt adn vereceimiz eyi olutururlar. Bask kelimesi,
hi olmazsa en son durumda (nk, rnein ynetimsel bas
k fiziksel olmayan biimlere girebilir) szkonusu devlet ay
gtnn "zor kullandn" belirtir.
Devletin deolojik Aygtlar ile gzlemcinin karsna, bir
birinden ayr ve zellemi kurumlar biiminde dolaysz ola
rak kan belirli sayda gereklikleri belirtiyoruz. Bu gerek
liklerin doal olarak ayrntl bir incelemeyi, denenmeyi, d-
zeltilmeyi ve yeniden dzenlenmeyi gerektirecek ampirik bir
listesini sunuyoruz. Bu gerekliin ierdii tm sakncalar
gznnde tutarak aadaki u kurumlar imdilik DAlar
olarak kabul edebiliriz (adlarn saymamzdaki srann zel
bir anlam yoktur):
- Din DA (deiik Kiliseler sistemi)
- retimsel DA (deiik, zel ve devlet "okullar"] siste
mi)
- Aile DAs 8
-Hukuk DA 9
- Siyasal DA (deiik partileri de ieren sistem)
- Sendikal DA

(8) Aile bir DAnnkinden baka "ilevleri de aka yerine getirir. Emek gc
nn yeniden-retimine katlr. retim tarzlarna gre, retim birimi ve/veya
tketim birimidir.
(9) "Hukuk" ayn zamanda hem Devletin Bask Aygt'nda hem de DA'lar siste
minde yer alr.

33
 Haberleme DAs (basn, radyo-televizyon vb.)
- Kltrel DA (edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.)
unu diyoruz: DAlar devletin (Bask) Aygt ile ayn ey
deildirler. Ayrlklar nerede?
lk aamada, devletin bir tek (bask) aygt varsa, ok sa
yda DA olduunu gzlemleyebiliriz. Varoluunu varsaysak
bile DAlarn bu okluunu btnletiren birlik dolayszca
grlmez.
kinci aamada, devletin birleik (bask) aygtnn t
myle kamu alannda yer almasna karn DAlarn (gr
nteki danklklar iinde) en byk blmnn zel alan
da bulunduunu saptayabiliriz. Kiliseler, partiler, sendika
lar, aileler, baz okullar vb. vb. zeldir.
imdilik ilk yaptmz gzlemi bir yana brakalm. Fa
kat ounluu zel kurumlar olarak kamu statsne sahip
bulunmayan kurumlan ne hakla DAlar olarak kabul ettii
miz sormak iin ikinci gzlemimize itiraz edenler olacaktr.
Bilinli bir Marksist olarak Gramsci daha o zaman, tek cm
leyle, bu itiraz grmt. Kamu ve zel ayrm burjuva hu
kukunda yer alan ve burjuva hukukunun "otoritesini" uygu
lad (baml) alanlarda geerli olan bir ayrmdr. Devletin
alan bu ayrmn dnda kalr, nk devlet alan "hukuk
st'dr: Ynetici snfn devleti olan devlet ne kamusal ne
de zeldir, tam tersine her trl kamusal ve zel ayrmnn
n-kouludur. Ayn ey bu kez DAlarmzn balang nok
tas iin de sylenebilir. DAlar oluturan kurumlarn zel
ya da kamusal olmas pek nemli deildir. nemli olan ile
yileridir. zel kurumlar aynen DAlar gibi "ileyebilir ler.
Bunu ispatlamak iin DAlar dan herhangi birinin biraz de
rinlemesine bir analizi yeterli olacaktr.
Fakat artk iin zne ynelelim. DAlar Devletin (Bas
k) Aygtndan ayran u aadaki temel farktr: Devletin

34
(Bask) Aygt "zor kullanarak" iler, oysa DAlar "ideoloji
kullanarak ilerler."
Bu ayrm dzelterek bir kesinlik kazandrabiliriz. Ger
ekten de ister Bask ister deolojik olsun, devletin her aygt
hem bask, hem de ideoloji ile iler; ama devletin deolojik
Aygt ile devletin (Bask) Aygtn birbirine kartrmamay
gerektiren ok nemli bir ayrm vardr arada.
Bu ayrm, devletin (Bask) Aygtnn, kendi hesabna bas
kya tmyle (fizik bask dahil) ncelik verirken, ideolojinin
burada ikincil bir ilevi olmasdr (btnyle baskya daya
nan aygt yoktur). rnekler: Ordu ve polis hem kendi uyar
lklarn ve yenidep-retimlerini salamak iin, hem de da
rya sunduklar "deerler ile ayn zamanda ideolojiyi kulla
narak ilerler.
Ayn biimde, fakat tersine DAlarda ideoloji tmyle
ncelik kazanrken, ayn zamanda baskya, en son durumda
olsa bile, fakat yalnzca en son durumda ok hafifletilmi,
gizlenmi, hatt sembolik bir baskya (btnyle ideolojiye
dayanan aygt yoktur) ikincil bir ilev verildii sylenmeli.
Bylelikle kiliseler ve okul, ceza, ihra, seme vb. uygun yn
temlerle yalnz kendi obanlarn deil srlerini de "disipli
ne sokarlar". Aile de byledir... Kltrel (ilerinden birini sa
yacak olursak, rnein sansr) DA da... vb.
DAlarn ya da devletin (Bask) Aygtnn szkonusu ol
masna gre, zor ve ideoloji kullanan bu ifte (ncelikli biim
de ve ikincil biimde) "ileyiin" belirlenmesinin, DAlarn
hareketi ile Devletin (Bask) Aygtnn hareketi arasnda s
rekli olarak grlen ya da grlmeyen pek ince ilikilerin
rldnn anlalmasn saladn sylemek bilmem ge
rekli mi? Gnlk yaant saysz rneklerini sunuyor bu ili
kilerin, ama sadece gzlem dzeyinin tesine gemek istiyor
sak, olay ayrntlaryla incelemeliyiz.

35
 Buna karn bu uyar bize, grnte blk-prk DA-
lar topluluunun birliini oluturan eyi anlamamz sala
yacak yala sokar. Eer DAlar ideolojiye ncelik vererek ili
yorsa, onlarn eitliliini birletiren ey de ite bu ileyi ol
mal; nk ileyilerin temeli olan ideoloji, btn eitlilii
ve elikilerine karn, ynetici ideolojinin altnda, yani "y
netici snfn ideolojisi altnda, aslnda her zaman birlie sa
hiptir. Eer ilke olarak "ynetici snfn devlet iktidarn
elinde tuttuunu (tek bana ya da oklukla olduu gibi snf
blmleri veya snf ittifaklar ile) ve bylece Devletin (Bas
k) Aygtna sahip olduunu dnrsek, bu ayn ynetici s
nfn DAlarda da etkin olduunu kabul etmemiz gerekir -
nk Devletin ideolojik Aygtlarnda gerekleen de btn
elikileriyle, bu ynetici snfn ideolojisinin kendisidir. El
bette devletin (Bask) Aygtnda yasalar ve kararnameler ile
hareket etmek ile DAlarda ynetici ideoloji araclyla ha
reket etmek apayr eylerdir. Bu ayrln ayrntlarna gir
mek gerekir -fakat bu ayrlk derin bir zdeliin gerekliini
gizleyemez. Bildiimiz kadaryla, hibir snf DAlar iinde
ve stnde hegemonyasn uygulamadan devlet iktidarn s
rekli olarak elinde tutamaz. Bunun iin tek bir rnek ve ka
nt getiriyorum: Leninin, devlet iktidarn eline geirmi
olan Sovyet proletaryas, "proletarya diktatrl nn gele
ceini ve sosyalizme geii gvence altna alsn diye retim
sel DIAda devrim yapmak gerektii ynnde sancyan kay
gs.10
Bu son uyar bizi DAlarn yalnzca snf mcadeleleri
nin kazanc deil fakat snf mcadelelerinin ve oklukla
amansz snf mcadelelerinin alan da olabildiklerini anla

(10) 1937 tarihli dokunakl bir metinde N. Krupskaya, Lenin'in umutsuz abalar
n ve kendisinin (Krupskaya) Lenin'in baarszl sayd eyi anlatt, ("ka-
tettiimiz yol.)

36
yacak duruma getiriyor. ktidardaki snf (ya da snfsal itti
fak) DAlarda, Devletin (Bask) Aygtnda olduu gibi kolay
ca bir yasa karamaz. Bunun nedeni yalnzca eski egemen
snflarn DAlarda uzun zaman nemli mevzilere sahip ol
malar deil, fakat ayn zamanda ezilen snflarn direnii
nin, DAlarda, ister varolan elikileri kullanarak, ister
mcadele ile sava mevzileri kazanarak sesini duyurma ara
c ve frsatn bulabilmesidir. 11
Bu gzlemlerin zn tespit edelim.
nerdiimiz tez eer doru temellendirilmise, o zaman
bir noktada kesinlik kazandrarak klasik Marksist devlet
teorisine geri geldik saylr, devlet iktidar (ve filancann
elinde olmas...) ile devlet aygtn birbirinden ayrmak ge
rektiini syledik. Fakat devlet aygtnn iki gvdeyi kapsa
dn ekleyeceiz: Bir yanda devletin (Bask) Aygtn temsil
eden kurumlar gvdesi, br yanda DAlar gvdesini temsil
eden kurumlar gvdesi.
Fakat eer durum byleyse, ksa da olsa belirtilerini gs
terdiimiz bu durumda bile u aadaki soruyu sormamak

(11) Burada, DA'larda snf mcadelesi zerine ksaca sylenmi birka szle,
snf mcadelesi sorunu elbette bitmi deildir.
Bu soruna girimek iin iki ilkeyi aklda tutmak gerekir. Birinci ilkeyi Marx,
Katk'nn nsz'nde formle etmiti: "Bu tr dnmleri (bir toplumsal
devrim) ele alrken, ekonomik retim koullarnda meydana gelen -ve tam
bilimsel biimde gzlemlenebilen- madd dnm ile hukuk, siyasal, din,
sanatsal ya da felsefi dzeylerde insanlarn bu atmann bilincine varma
larn ve sonuna kadar srdrmelerini salayan biimleri ayrdetmek gere
kir" snf mcadelesi, demek ki ideolojik biimler iinde, yani ayn zamanda
DAlarn ideolojik biimlerinde de dile geliyor ve gerekleiyor. Fakat snf
mcadelesi bu biimleri rahat rahat aar ve at iindir ki smrlen snf
larn mcadelesi DA'larn biimleri iinde gerekleebilir, yani iktidardaki s
nflara ideolojinin silhn evirebilir.
Bu ikinci ilke gereince, snf mcadelesi DA'lar aar, nk kk ideoloji
nin dnda bir yerde Altyapda, smr ilikileri olan ve snf ilikilerinin te
melini oluturan retim ilikilerindedir.

37
olmaz: DAlarn etkisinin gerek ls nedir? nemleri
hangi temele dayanr? Baka bir syleyile: Baskyla deil
ideolojiyle ileyen bu DAlarn "ilevi" nedir?

RETM LKLERNN
YENDEN-RETM ZERNE

Uzun sayfalar boyunca cevapsz kalan temel sorumuza cevap

verebiliriz yleyse: retim ilikilerinin yeniden-retimi nasl
salanr?
Topikin (altyap, styap) diliyle sylersek: Byk bir b
lmnde, hukuk-siyasal ve ideolojik styap yoluyla sala
nr.
Fakat mademki hl betimleyici niteliini koruyan bu di
li amann vazgeilmez olduunu kabul ettik, o zaman unu
diyeceiz: retim ilikilerinin yeniden-retiminin byk bir
blm,12 devlet iktidarnn devlet aygtlarnda, bir yandan
DAlarda, br yandan Devletin (Bask) Aygtnda uygulan
masyla salanyor.
Burada nceden deindiimiz ve imdi, aada, grup
ta toplayacamz u noktalar gznne alnmaldr:
1) Tm devlet aygtlar hem ideoloji, hem de bask kulla
narak ilerler. Aradaki fark, Devletin (Bask) Aygtnn bas
kya tmyle ncelik vererek ilemesine karn, DAlarn
ideolojiye tmyle ncelik vererek ilemeleridir.
2) Devlet (Bask) Aygtn ayr ayr elerinin bir komuta
biriminin, devlet iktidarn ellerinde tutan egemen snflarn
siyasal temsilcilerinin uygulad snf mcadelesi siyaseti

(12) Byk bir blm. nk retim ilikileri her eyden nce retim' sreci ve
dolam srecinin maddliiyle yeniden-retilebilirler. Fakat ideolojik ilikile
rin bu srelerde dorudan varolduklarn unutmamak gerekir.

38
biriminin, varlnda merkeziletii rgtlenmi bir btn
oluturmasna kar, DAlar ok sayda ve birbirlerinden ay
rdrlar, "grece zerktirler" ve proleter snf mcadelesi ile
kapitalist snf mcadelesi ve onlarn baml biimleri ara
sndaki arpmalarn sonularn, kimi zaman snrsz, kimi
zaman snrl biimlerde dile getiren elikilere nesnel bir
alan salamaya elverilidirler.
3) Devlet (Bask) Aygtnn birlii, iktidardaki snflarn
snf mcadelesi siyasetlerini uygulayan, iktidardaki snfla
rn temsilcilerinin ynetiminde birlemi merkezilemi r
gtlenmesiyle salanmasna karn, deiik DAlar arasn
daki birlik egemen ideolojiyle egemen snfn ideolojisiyle,
oklukla elikili biimlerde salanr.
Bu zellikler gznne alnrsa, retim ilikilerinin yeni-
den-retimi13 aadaki biimde, bir tr "iblmne uygun
olarak tasarlanabilir.
Devlet (Bask) Aygtnn grevi, z bakmndan, son
analizde smr ilikileri olan retim ilikilerinin yeniden-
retiminin siyasal koullarn, Devlet (Bask) Aygt olarak,
bask (fiziksel ya da deil) ile salamaktr. Devlet aygt yal
nzca kendi yeniden-retimine nemli bir lde (kapitalist
devlette siyasal hanedanlar, asker hanedanlar vb. vardr)
katkda bulunmaz, fakat devlet aygt ayn zamanda ve zel
likle, bask yoluyla (en sert fiziksel gten basit idari yasak
ve emirlere, ak ya da gizli sansre vb. kadar) DAlarn i
leyiinin siyasal koullarn salar.
Gerekten de, Devlet (Bask) Aygtnn "kalkan" ardnda
retim ilikilerinin yeniden-retimini de byk lde sala
yanlar bunlar DAlardr. Egemen ideolojinin, devlet iktidar
n elinde tutan egemen snfn ideolojisinin etkisi burada yo-

(13) DAlarn ve Devlet'in Bask Aygtnn katkda bulunduklar yeniden-retimi-

nin payna.

39
unlamtr. Devlet (Bask) Aygt ve DAlar ve ayr ayr
DIAlar arasndaki (kimi zaman di gcrdatan) "uyum" ege
men ideolojinin araclyla salanr.
Bylece DIAlarn, retim ilikilerinin yeniden-retimin-
de, ortak olduu iin tek olan grevlerindeki eitliliklerine
uyarak aadaki hipotezi dnmemiz gerekiyor.
Gerekten de, ada kapitalist toplumsal formasyonlar
da, grece olarak, ok sayda DA saydk: retimsel aygt,
din aygt, aile aygt, siyasal aygt, sendikal aygt, haberle
me aygt, "kltrel" aygt vb.
Oysa "servajc" (gndelik dilde feodal denilen) retim
tarznn toplumsal formasyonlarnda, yalnz mutlak monar
iden deil fakat bilinen ilk eskia devletlerinden tand
mz bugnk devlete kadar, biimsel olarak hep birbirine
benzer tek bir Devlet Bask Aygt varsa da, DAlar hem sa
yca daha az, hem de deiik niteliktedirler. rnein Orta
ada Kilisenin (din DAnn), bugn szn ettiimiz ge
mi zamana gre, birok yeni DAnn devrald, zellikle
kltrel ve retimsel birok ilevi bir arada yrttn
gryoruz. Kilisenin yannda, kapitalist toplumsal formas
yonlarda oynad rol ile karlatrlamayacak derecede
nemli bir rol oynayan aile DAs vard. Sanldnn tersine
tek DA Kilise ve Aile deildi. Bir de siyasal DA vard. (E-
tats Gnraux, Parlamento, modern siyasal partilerin atalar
olan siyasal Liga ve topluluklar ve serbest Komnler ile e
hirler). Ayn zamanda, eer bu ad kelimeyi kullanmay
gze alrsak, gl bir "pre-sendikal" DA da vard (bankac
larn, tcarlarn gl loncalar ve ustabalarn, kalfalarn
oluturduu gl birlikler vb.). Basn ve yayn da, tiyatro
gibi, tartlmaz bir gelime gsterdi -balangta Kilisenin
btnsel paralaryken zamanla giderek bamszlatlar.
En kaba izgileriyle incelediimiz kapitalizm-ncesi d

40
nemde, yalnzca din ilevleri deil, fakat retimsel ilevle
ri, "kltr" ve haberleme ilevlerinin byk bir blmn
de kendinde toplayan egemen bir DIAnn, Kilisenin varl
kesinlikle aktr. Eer XVI. yzyldan XVIII. yzyla kadar
ilk Reform sarsntsndan beri tm ideolojik mcadele, dine
ve papazla kar bir mcadelede younlatysa bu bir rast
lant deil, fakat din DAnn egemen konumuna bal bir ol
gudur.
Fransz Devriminin hedefi ve sonucu her eyden nce
yalnzca, devlet iktidarn feodal soyluluktan tccar-kapita-
list burjuvaziye geirmek, devletin eski (bask) aygtn ks
men paralayp koymak olmamtr -ayn zamanda bir nu
maral DA olan Kiliseye saldrmak olmutur. Ruhban sn
fn bnyesinin sivilletirilmesi, Kilise servetlerine elkonmas
ve din DAnn egemen rolnn yerini alacak yeni DAlarn
yaratlmas bu hareketin sonular olmutur.
Elbette bunlar kendi bana olmad: Concordat, Restoras
yon ve bata okullar olmak zere eskiden Kilisenin yerine
getirdii ilevlerde burjuva hegemonyasn kurmak amacyla
tm XIX. yzyl boyunca sren sanayi burjuvazisi ile toprak
aristokrasisi arasndaki uzun snf mcadelesi buna kanttr.
Kiliseye kar mcadelelerini srdrmek ve ideolojik ilevle
rini ele geirmek iin, ksacas yalnz siyasal hegemonyasn
salamak iin burjuvazinin devrimin ilk yllarnda kurul
mu, 1848de birka ay, II. mparatorlukun knden son
ra ise on yllar boyunca sren iddetli mcadelelerden sonra
onarlm yeni siyasal, parlamenter-demokratik DAya da
yand sylenebilir.
te bunun iindir ki, ierdii tm rizikolara karn aa
daki tezi ne srmekte hakl buluyoruz kendimizi. Olgun
kapitalist formasyonlarda eski egemen DAya kar iddetli
bir siyasal ve ideolojik snf mcadelesinin sonunda egemen

41
duruma getirilmi DIAnn, retimsel ideolojik aygt olduu
dncesindeyiz.
lk bakta burjuvazinin kendi kendine ve smrd s
nflara sunduu ideolojik tasarm uyarnca, kapitalist top
lumsal formasyonlarda egemen DAnn okul deil, siyasal
DA, yani parti mcadeleleri ve genel oy hakkn birletiren
parlamenter demokratik rejim olduu izlenimi edinildii iin
bu tez paradoksal grnebilir.
Oysa tarih, yakn tarih bile olsa, burjuvazinin parlamen
ter demokrasi dndaki siyasal DAlarna kendini eksiksiz
bir biimde uydurabildiini ve hl uydurduunu gsteriyor:
Yalnz Fransa ile yetinirsek, I. ya da II. mparatorluk, Me
ruti Monari (XVIII. Louis, X. Charles), parlamenter monar
i (Louis-Philippe), bakanl demokrasi (de Gaulle). ngilte
rede durum ok daha ak. Burjuvazinin, kk aristokrasi
nin ahmakl nedeniyle, kyl ve pleb kkenli "devrimci
gnler" ile iktidara gelmeyi ok pahalya dedii Fransadan
farkl olarak burjuvazinin devlet iktidarn elinde tutmay ve
devlet aygtn kullanmay ok uzun zaman aristokrasi ile
birlikte "oluturabildii" ve "paylaabildii" (egemen snfla
rn tm iyi niyetli kiileri arasnda bar!) ngilterede dev
rim burjuvazi asndan zellikle "baarlyd". Weimar Cum-
huriyetini "bir batan bir baa gemeden" ve Nazizme bel
balamadan nce siyasal DA iinde mparatorluk Junkerle-
rinin (Bismarck bunlarn simgesidir), ordu ve polisi ile kal
kan ve ynetici personel salad emperyalist burjuvazinin,
tarihe grltl bir biimde admn att Almanyada du
rum ok daha arpcdr.
Sahnenin nnde yer alan, burjuvazinin bir numaral,
yani egemen DAs olarak kurduu siyasal DAsnn hare
ketlerinin arkasnda eski egemen DAnn, yani Kilisenin i
levlerini, gerekte retimsel aygtn yklendiini dnme

42
miz iin nedenlerimiz olduu kansndayz. Hatt unu da
ekleyebiliriz: Okul-Aile ifti, Kilise-Aile iftinin yerini ald.
Neden retimsel aygt kapitalist toplumsal formasyon
larda egemen DAdr ve nasl iler?
imdilik unlarla yetinelim:
1) Tm DAlar, hangisi olursa olsun, ayn hedefe ynelir:
retim ilikilerinin yeniden-retimi, yani kapitalist smr
ilikilerinin yeniden-retimi.
2) Herbiri bu tek hedefe kendine zg yoldan katkda bu
lunur: Siyasal aygt bireyleri devletin siyasal ideolojisine uy
durur -bu, ya "demokratik", "dolayl" (parlamenter) ideoloji
dir, ya da "dolaysz" (plebisiti veya faist) ideoloji. Haber ay
gt, tm "yurttalar basn, radyo, televizyon ile gnlk mil
liyetilik, ovenizm, liberalizm, ahlklk vb. dozlaryla bes
ler. Kltrel aygt da ayn eyi yapar (ovenizmde sporun ro
l en ileri derecededir) vb. Dini aygt lm, evlilik ve doum
gibi nemli trenler veya vazlarla, insann bir yanan to
katlayana tekini sunacak kadar kardelerini sevemiyorsa,
klden baka bir ey olmadn hatrlatarak. Aile aygt...
Fazla stnde durmayalm.
3) Bu konserde, kimi zaman elikilerin (eski egemen s
nflarn kalntlarnn, proletarya ve rgtlerinin elikileri)
bulandrd tek bir partisyon ezgiye egemendir. Hristiyan
lktan nce, Yunan Mucizesini, Hristiyanlktan sonraysa,
ebed ehir Romann ihtiamn ve zel ve genel Menfaati
vb. yaratan Yce Atalarn hmanizminin byk temalarn
katan, imdiki egemen snf ideolojisinin partisyonu. Milli
yetilik, ahlklk ve ekonomizm.
4) Oysa bu konserde, ezgisine kulak verilmese bile, bir
DA aka egemen rol oynar; ylesine patrtszdr ki!
Okul.
Tm toplumsal snflarn ocuklarn ana-okulundan ba

43
layarak alr ve ana okulundan balayarak, yeni veya eski
yntemlerle, yllar boyunca, ocuun "etkilere en ak" oldu
u ada, aile DIAs ve retimsel DA arasnda skm ol
duu yllar boyunca, egemen ideolojiyle kaplanm "beceri-
ler"i (Franszca, hesap, doa tarihi, bilimler, edebiyat),ya da
sadece katksz egemen ideolojiyi (ahlk, felsefe, yurttalk
eitimi) tekrarlaya tekrarlaya ocuklarn kafasna yerleti
rir. Onaltnc yla doru bir yerde, dev bir ocuk kitlesi reti
min iine der: Bunlar iiler ve kk kyllerdir. re
nim grebilecek genliin bir baka blm yoluna devam
eder: Ve zar zor ksa bir yol daha aldktan sonra bir kyya
yklr kalr ve kk ve orta teknisyenler, beyaz yakal ii
ler, kk ve orta devlet memurlar, her trl kk-burjuva
tabakalar oluturur. Son bir blm zirveye ular, ya ay
dnlara zg yar-isizlige dmek ya da "kollektif emekinin
aydnlar"dnda, smr grevlileri (kapitalistler, iletme
ciler), bask grevlileri (askerler, polisler, siyaset adamlar,
yneticiler vb.) ve profesyonel ideologlar (ou inanm "laik"
kimseler olan her trl papaz) salamak zere...
Yolda dp kalan her kitle, snfl toplumda yerine geti
recei greve uygun ideolojiye pratik olarak sahip klnr: S
mrlen olma grevi (son derece gelimi "meslek", "ahlaki",
"meden", "mill" ve apolitik vicdana sahip), smr grevlisi
olma grevi (iilere emretmeyi ve onlarla konumay bil
mek: "nsan ilikiler"), bask grevlileri (emretmek ve "tar
tmaya yer brakmadan" itaat ettirmeyi bilmek ya da siya
sal yneticilerin belgatinin demagojisini kullanabilmek) ya
da profesyonel ideologlar olma grevi (bilinleri sayg ile, ya
ni hak ettikleri aalama ve demagoji ile ileyerek, Ahlk,
Fazilet "Aknlk", Millet, Fransann Dnyadaki Rol vb. ile
besleyebilme yetenei).
Elbette, birbirine kart olan bu erdemlerin ou (bir

44
yanda alakgnlllk, feragat, itaat, br yanda sinizm, ki
bir, kstahlk, gven, kendini byk grme, hatt tatl dilli
lik ve kurnazlk) ailelerde, kilisede, orduda, gzel kitaplarda,
filmlerde ve hatt stadyumlarda da renilir. Fakat baka
hibir DA bu kadar yl boyunca haftann 5-6 gn 8er saat
ten, kapitalist toplumsal formasyonun ocuklarnn tm
nn zorunlu (ve stelik, bedava) dinleyiciliine sahip deil
dir.
Bylece bir kapitalist toplumsal formasyonun retim ili
kilerinin, yani smrlenlerin smrenlerle, smrenlerin
de smrlenlerle olan ilikilerinin byk bir blmnn ye-
niden-retimi, egemen snfn ideolojisinin toplu halde "kafa
lara yerletirilmesi" ile kaplanm birka becerinin renil
mesi ile salanr. Kapitalist dzen iin hayat olan bu sonucu
reten mekanizmalar elbette evrensel olarak egemen burju
va ideolojisiyle rtlm ve gizlenmitir, nk bu, egemen
burjuva ideolojisinin temel biimlerinden biridir: Okulu "ve
lilerinin" (kendileri zgrdrler, yani ocuklarn sahibidirler)
kendilerine (tam bir gvenle) emanet ettikleri ocuklarn
"zgrlk ve "vicdanna" saygl retmenlerin, kendi rnek
leri, bilgiler, edebiyat ve "zgrletirici" erdemleriyle, onlar
yetikinlerin zgrlk, ahlkllk ve sorumluluuna ilk
admlarn attrdklar ideolojiden arnm (madem ki liktir)
tarafsz bir ortam olarak gsteren ideoloji.
Berbat koullar iinde, "renimini" yaptklar bilgi ve
tarihte bulabildikleri birka ender silah kendilerini kskv
rak saran ideolojiye, dzene ve pratiklere doru evirmeyi
deneyen retmenlerden zr dilerim. Bir tr kahramandr
onlar. Fakat saylar ok azdr ve ilerinden ka tanesi (o
unluu) dzenin (onlar aan ve ezen) kendilerini yapmaya
zorlad "i"ten kukulanmaya balamay bilir; daha da k
ts bu ii inanarak yaparken btn yrek ve becerilerini

45
kullanr ve en ileri bilinlilie (nl yeni yntemler!) bavu
rurlar. Bundan o kadar az kuku duyarlar ki, fedakrlkla
ryla, bundan birka yzyl ncesinde atalarmzn gznde
Kilise, cmert, vazgeilmez ve "doal" olduu gibi, okulu da
adalarmzn gznde ayn derecede "doal" ve vazgeil
mez, yararl, hatt hayrl klan bu ideolojik tasarmn bes
lenmesine ve bakmna katkda bulunurlar.
Gerekten, Kilisenin egemen DA roln bugn okul
zerine almtr. Tpk eskiden Kilise ile aile bir ift olutur
duklar gibi okul, aile ile bir ift oluturmutur. Okulun (ve
Okul-Aile iftinin) egemen DA, dnya apnda snf mcade
leleri ile varl tehdit edilen bir retim tarznn retim ili
kilerinin yeniden-retiminde belirleyici bir rol oynayan aygt
olduu kabul edilirse, dnyann her yannda bu kadar ok
devletin renim dzenini (daha o zaman Manifestoda ak
lanm olan), aile dzenini sarsan bir buhrana ou zaman
bal olan benzeri grlmemi bir derinlikteki bu buhran si
yasal bir anlam kazanr.

DEOLOJ STNE

DA kavramn ileri srdmzde, DAlarn "ideoloji kulla

narak ilediklerini" sylediimizde, belli lde tartma ge
rektiren bir gerei hatrlattk: deoloji.
deoloji deyiminin ona nesne olarak fikirlerin (genetik)
teorisini tanyan Cabanis, Destutt de Tracy tarafndan yara
tld bilinir.(*) Elli yl sonra Marx bu terimi ele aldnda

(*) Pierre-Jean-Georges Cabanis: 1757-1808 yllar arasnda yaam, duyum

salc okuldan Fransz filozofu. Fransz Ansiklopedistleriyle yakn ilikileri
vard. Fizyoloji, psikoloji ve felsefe zerine alp, bu dallar arasndaki ke
simeleri tespit etmeye alt.
Destutt de Tracy: 1754-1836 yllar arasnda yaam Isko asll bir Fransz

46
ona, genlik eserlerinde bile yeni bir anlam verir. Bundan
byle ideoloji, bir insann ya da bir toplumsal grubun zihnin
de egemen olan fikirler, tasarmlar sistemidir. Rheinische
Zeitungdaki makalelerinden beri yrtt siyasal ve ideo
lojik mcadele Marx hzla bu gereklikle yz yze getirecek
ve onu ilk sezgilerini derinletirmek zorunda brakacakt.
Buna karn, bu noktada olduka artc bir paradoks
ile karlayoruz. Her ey Marx ideolojinin bir teorisini for
mle etmeye yneltir gibiydi. Gerekten 1844 El Yazmala
rndan sonra Alman deolojisi, ideolojinin ak bir teorisini
sunar... fakat bu teori Marksist deildir (nedenini az sonra
greceiz). Kapitale gelince, ideolojilerin (en belirgini: Baya
iktisatlarn ideolojisi) bir teorisi iin bir ok belirti ieri
yorsa da, byk lde genel bir ideoloji teorisine baml
olan bu teorinin kendisini iermez.
Byle bir teorinin ilk ve ok ematik bir taslan ner
mek rizikosunu gze alyorum. leri sreceim tezler elbette
u anda aklma gelmi deil, fakat gene da ancak derin ince
leme ve analizlerle savunulabilir ya da denenebilirler, yani
onaylanabilir ya da dzeltilebilirler.

deolojinin Tarihi Yoktur

Her eyden nce, biimleri ne olursa olsun (din, ahlki, hu

kuk, siyasal) her zaman snfsal tavrlar dile getiren zel
ideolojilerin teorisini deil, genel bir ideoloji teorisi tasarsn
temellendirmese de, hi olmazsa mmkn klan ilkenin ne
denini aklamak iin ksa bir ey sylemeliyim.
Az nce belirtilen ifte iliki iinde, bir ideolojiler teorisi-

filozofu. Balca eseri Elments didologie (deolojinin eleri) adndadr.

De Tracyye gre dnce, duyumlamaya indirgenebilir. Dnmek, hatr
lamak, yarglamak ve istemek, hepsi duyumlamaktr.

47
ne ynelmek gerekir phesiz. Bu yapldnda, bir ideoloji
ler teorisinin son analizde toplumsal formasyonlarn, yani
toplumsal formasyonlar iinde dzenlenmi retim tarzlar
nn ve onlarn barnda gelien snf mcadelelerinin tarihi
ne dayand grlecektir. Bu anlamda, ideolojilerin (yukar
da belirtilen ifte iliki iinde tanmlanan ideolojilerin: Bl
gesel ve snfsal) son kertede belirlenmeleri, elbette ideoloji
leri ilgilendirmekle birlikte, onlarn dnda yer ald bir ta
rihi olduundan, genel olarak bir ideolojiler teorisinin szko-
nusu olamayaca aktr.
Buna karn, eer ben genel olarak bir ideoloji teorisi ta
sars ileri srebiliyorsam ve eer bu teori, ideolojilerin teori
lerinin baml olduklar elerden biriyse, bu, aadaki te
rimlerle dile getireceim, grnte paradoksal bir nermeyi
ierir: deolojinin tarihi yoktur.
Bilindii gibi, bu forml Alman deolojisi'nin bir bl
mnde harfi harfine yer alr. Marx tpk ahlk (ve baka
ideoloji biimleri) tesinde bir tarihi yok dedii metafizik iin
bu forml nerir.
Alman deolojisinde, bu forml aka pozitivist bir ba
lamda yer alr. deoloji (Alman deolojisisinde) katksz ya
nlsama, katksz rya, yani hilik olarak tasarlanmtr.
Tm gereklii kendinin dndadr. Demek ki bu eserde
ideolojinin stats tmyle, Freuddan nceki yazarlarn r
ya teorisinin statsne benzer hayal bir yap olarak d
nlmtr. Bu yazarlara gre rya, keyfi bir dzenleme ve
sra iinde, kimi zaman "tersine evrilmi", ksacas "karma
kark" bir biimde sunulmu "gnden arta kalanlarn" t
myle hayal, yani bombo sonucuydu. Onlara gre rya, bi
ricik pozitif ve anlaml gerekliin, gnn, artklarnn gz
ler kapalyken keyf olarak birletirilmesiyle kurulmu bo
(anlamsz) ve deersiz bir hayal varlktr. Alman deoloji-

48
ne ynelmek gerekir phesiz. Bu yapldnda, bir ideoloji
ler teorisinin son analizde toplumsal formasyonlarn, yani
toplumsal formasyonlar iinde dzenlenmi retim tarzlar
nn ve onlarn barnda gelien snf mcadelelerinin tarihi
ne dayand grlecektir. Bu anlamda, ideolojilerin (yukar
da belirtilen ifte iliki iinde tanmlanan ideolojilerin: Bl
gesel ve snfsal) son kertede belirlenmeleri, elbette ideoloji
leri ilgilendirmekle birlikte, onlarn dnda yer ald bir ta
rihi olduundan, genel olarak bir ideolojiler teorisinin szko-
nusu olamayaca aktr.
Buna karn, eer ben genel olarak bir ideoloji teorisi ta
sars ileri srebiliyorsam ve eer bu teori, ideolojilerin teori
lerinin baml olduklar elerden biriyse, bu, aadaki te
rimlerle dile getireceim, grnte paradoksal bir nermeyi
ierir: deolojinin tarihi yoktur.
Bilindii gibi, bu forml Alman deolojisi'nin bir bl
mnde harfi harfine yer alr. Marx tpk ahlk (ve baka
ideoloji biimleri) tesinde bir tarihi yok dedii metafizik iin
bu forml nerir.
Alman deolojisinde, bu forml aka pozitivist bir ba
lamda yer alr. deoloji (Alman deolojisisinde) katksz ya
nlsama, katksz rya, yani hilik olarak tasarlanmtr.
Tm gereklii kendinin dndadr. Demek ki bu eserde
ideolojinin stats tmyle, Freuddan nceki yazarlarn r
ya teorisinin statsne benzer hayal bir yap olarak d
nlmtr. Bu yazarlara gre rya, keyf bir dzenleme ve
sra iinde, kimi zaman "tersine evrilmi", ksacas "karma
kark" bir biimde sunulmu "gnden arta kalanlarn" t
myle hayal, yani bombo sonucuydu. Onlara gre rya, bi
ricik pozitif ve anlaml gerekliin, gnn, artklarnn gz
ler kapalyken keyf olarak birletirilmesiyle kurulmu bo
(anlamsz) ve deersiz bir hayal varlktr. Alman deoloji-

48
sinde felsefe ve ideolojinin (bu eserde en stn derecede
ideoloji, felsefe olduundan) stats tamam tamamna bu-
dur.
Bylece ideoloji Marx iin, biricik anlaml ve pozitif ger
ekliin, varolularn madd olarak reten, madd, somut bi
reylerin somut tarihinin gerekliinin "gnden arta kalanla
ryla" kurulmu, anlamsz ve yararsz, katksz bir rya, ha
yal bir "birletirme"dir. Bunun iin Alman deolojisi'nde
ideolojinin tarihi yoktur. nk tarihi kendi dnda, varolan
tek tarihin, somut bireylerin tarihinin bulunduu yerdedir.
Demek ki Alman deolojisi'ndeki, ideolojinin tarihi yoktur te
zi, ayn zamanda unlar da belirttii iin, olumsuz (negatif)
bir tezdir:
1) deoloji katksz rya olduundan hibir ey deildir
(kimbilir hangi gcn yaratt bir rya: blmnn ya-
banclamasnca yaratlmasa dahi, bu durumda bile olumsuz
(negatif) bir belirlemedir.)
2) deolojinin tarihi yoktur, fakat bu onun iinde bir tarih
olmad demek deildir (tersine, madem ki gerek tarihin
tersine evrilmi, anlamsz soluk, yanssdr); yalnzca, ken
dine zg bir tarihi yoktur.
Benim aka Alman deolojisinin terimlerini benimseye
rek savunmak istediim tez ise ("ideolojinin tarihi yoktur")
Alman ideolojisi'nin pozitivist-historisist tezinden kkten ay
rdr.
nk yle sanyorum ki, bir yandan ideolojilerin kendi
lerine zg (son kertede snf mcadelesiyle belirlense bile)
tarihleri olduunu savunurken, te yandan, genel olarak
ideolojinizi tarihi olmadn, olumsuz bir anlamda deil (ta
rihi kendi dndadr) tmyle pozitif anlamda, savunuyo
rum.
Eer ideolojinin zellii, onu tarih-d, yani tm-tarihi

49
bir gereklik yapan bir yap ve ileve sahip olmasysa, bu s
zn olumlu (pozitif) bir anlam vardr. nk Komnist Ma
nifesto nun tarih snf mcadelelerinin, yani snfl toplumla
rn tarihi olarak tanmlad anlamda ideoloji, tarih dedii
miz bu ey iinde, bu yap ve bu ilev deimez bir biimde
vardrlar.
Burada, teorik bir nirengi noktas saptamak iin, bu se
fer Freudcu kavramyla rya rneimize geri dnecek olur
sak "ideolojinin tarihi yoktur" nermemiz, Freudun bilind-
ebedidir, yani tarihi yoktur nermesine dorudan doruya
balanabilir ve balanmaldr (keyf bir biimde de deil; iki
nerme arasnda organik bir ba olduu iin byle olmas
teorik bakmdan da zorunludur.) (*)
Eger ebed sz (zamansal) her tarihe gre akn deil,
fakat her yerde varolan, tarih-ar, yani tarihin tm alan
iinde, biimi deimeden kalan anlamna geliyorsa, Freud
un deyiini kelimesi kelimesine alp unlar syleyeceim:
Tpk bilind gibi ideoloji de ebedidir. Ve bu benzetmenin,

(*) Althusser'in bu blmde syledikleri biraz bilmecemsi grnebilir. Bir somut

toplumsal formasyondaki ideolojiler o toplumun somut tarihine ilikin olarak
aklanabilir, ama genel olarak ideoloji, tarihe deil, insan zihninin ileyiine
ilikin olarak aklanmaldr. Bu zihnin ileyii ise tarihin bandan beri ayn
olduuna gre, tarih-d, nk tm-tarihdir, tarih boyunca hep ayndr ve
somut tarih tarafndan belirlenmez. Somut tarih ideolojinin ieriini belirler,
ama ileyi biimini belirlemez.
Alman deolojisi, ideolojiyi; gereklikten bsbtn koparp, Freud-ncesi r
ya kavramyla eit yere koyuyor. Bunun iin de Althusser bunu olumsuz
(negatif) bir tanm olarak niteliyor; oysa ideoloji gereklikten kopuk bir hayal
deil, gerekliin tam tersyz edilmi bir yanss da deil, gerekliin dei
ik bir kavran biimidir. Bu niteliiyle, kendine gre bir mant ve ileyii
vardr. Tpk, Freud'dan sonra ryalarn da, gerekliin bir baka biimde
yansmas olduunu anladmz, ryalarn kendine zg mantn zd
mz lde rya gerekliini nesnel gereklie tercme edebildiimiz gi
bi, ideolojide yansyan gereklikle nesnel gereklik arasndaki bantlar da
kurabiliriz.

50
bilindnn ebedliinin genel olarak ideolojinin ebedliiyle
ilikisiz olmamas nedeniyle teorik olarak doruland kan
snda olduumu ekleyeceim.
te bu nedenledir ki kendimi, hi olmazsa varsaymsal
olarak, Freudun genel olarak bir bilind teorisi sunduu
anlamda, genel olarak bir ideoloji teorisi nermekte hakl g
ryorum.
Anlatm kolaylatrmak iin, ideolojiler zerine syle
nenleri gznne alarak, tarihi olmadn ya da -ki ayn an
lama gelir- tarihin (= toplumsal snflar kapsayan toplumsal
formasyonlar tarihi) tmnde deimez biimde her yerde
varolduunu sylediim genel olarak ideolojiyi belirtmek iin
ksaca "ideoloji" terimini kullanacam. Geici olarak kendi
mi "snfl toplumlar" ve onlarn tarihleriyle snrlyorum.

deoloji, Bireylerin Gerek Varolu Koullaryla

Aralarndaki Hayali likilerin Bir "Tasarm"dr

delojinin yaps ve ileyii zerine ana tezi ele almak iin,

nce biri olumlu biri olumsuz iki tez sunacam. Birincisi
ideolojinin hayal biiminde "tasarlanm" nesneyle, kincisi
ideolojinin maddilii ile ilgilidir.
1. Tez: deoloji, bireylerin gerek varolu koullaryla
aralarndaki hayal ilikilerini temsil eder.
Yaygn olarak din ideolojinin, ahlki ideolojinin, hukuk
ideolojinin, siyasal ideolojinin vb. ayn zamanda birer "dnya
gr" olduklar sylenir. Elbette bu ideolojilerden birini
gerek (rnein Tanrya, Greve, Adalete vb. "inanyorsak")
diye yaamadka, "ilkel bir toplumun" mitlerini inceleyen
bir etnolog gibi incelenen, eletirel bir adan sz edilen
ideolojinin, bu "dnya grlerinin" byk bir blmnn

51
hayal olduu, yani "gereklie tekabl etmedii" kabul edi
lir.
Buna karn, gereklie tekabl etmedikleri, yani bir ya
nlsama olduklar kabul edilirken, bir yandan gereklie im
yollu deindikleri ve dnyay hayal (imgesel) biimde tasar
lamalarnn altnda bu dnyann kendisinin gerekliini bul
mak iin onlar "yorumlama'nn yettii de kabul ediliyor.
[deoloji = yanlsama /antrma (im).]
lerinde en tannmlar, 18. yzylda yaygn olan meka-
nist tr (Tanr, gerek Kraln hayal biimde temsil edilme
sidir) ile ilk Kilise Babalarnn balatt Feuerbach ve
Feuerbachdan kaynaklanan teolojik-felsefi okulun, rnein
teolog Barthn vb. (Feuerbacha gre, rnein, Tanr gerek
insann zdr) yeniden ele ald kutsal metinler yorumu
tr olan deiik tr yorumcular vardr. deolojinin hayal
yer deitirmesini (tersyz edilmesini de) yorumlamadmz
srece, ideolojide "insanlarn gerek varolu koullarn ha
yal bir biimde tasarladklar" sonucuna ularz.
Ne yazk ki bu yorum kk bir sorunu askda brakyor:
nsanlar neden gerek varolu koullarn "kendi kendilerine
tasarmlamak" iin gerek varolu koullarnn hayal yer
deitirmesine gerek duyuyorlar?
lk cevap (18. yzylnki) basit bir zm neriyor: Su,
despotlar ve papazlarda: nk insanlar Tanrya inandkla
rn sanrken aslnda papazlara ya da despotlara boyun eer
ler; bunlar sahtekrlkta ortaktr ve papazlar despotlarn ya
da despotlar papazlarn hizmetindedir. Yukarda szn et
tiimiz "teorisyenler'in siyasal tutumuna gre, bunlar uy
durduklar Gzel Yalanlardan ideolojiyi ortaya karrlar.
Demek ki gerek varolu koullarnn hayal yer deitirmesi
bir tek nedene dayanyor: Bu neden az sayda sinik adamn
varldr ki bu adamlar "halk" zerine egemenlik ve sm

52
rlerini dnyann arptlm bir tasarmyla salarlar ve bu
tasarm da yle dnmlerdir ki baka zihinlerin imgele
rine egemen olarak bu zihinleri kleletirsinler.(*)
kinci cevap, (genlik eserlerine Marxn kelimesi kelime
sine ald Feuerbachn cevab) daha "derindir", yani ayn
derecede yanltr. Bu cevap da, insanlarn gerek varolu
koullarnn hayal arptlmas ve yer deitirmesine, ksa
cas insanlarn varolu koullarnn tasarlanmasnn hayal
nitelii iinde yabanclamaya bir neden arar ve bulur. Bu
neden, artk ne papazlarn ne despotlarn, ne onlarn etken
hayal gleri ve ne de kurbanlarnn edilgen hayalgcdr.
Bu neden, insanlarn kendi varolu koullarnda hkm s
ren madd yabanclamasdr. Bu varolu koullarnn kendi
leri yabanclatrc (1844 Elyazmalarnda: nk bu koul
lara, yabanclam toplumun z- "yabanclam emek" -
egemendir) olduundan, insanlarn varolu koullarn ya
banclam (= hayal) bir biimde tasarladklar Feuerbach
dncesini, Yahudi Sorununda ve baka yerlerde byle sa
vunur Marx.
Btn bu yorumlar varsaydklar ve dayandklar tezi ke
limesi kelimesine kabul ediyorlar: Bir ideolojide dnyann
hayal olarak tasarlanmasnda insanlarn varolu koullar

(*) Bu son cmlenin evirisi kasten Trkeye biraz aykr brakld. nk Alt-
husser'in kark szdizimi iinde gizledii ince alay aslna en yakn biim
de korumak istedik. Burada anlatlan, gerekten 18. yzyln mekanist anla
yndan kaynaklanan bu aklama tarz, ne yazk ki bugn bile birok dev
rimci arasnda ideolojinin "en devrimci'' ve "en bilimsel" aklamasdr. Ege
men snflarn ua olan politikaclar, din adamlar vb. ideoloji yoluyla halk
uyuturlar. Bu anlay, nesnel bir yap olarak ideolojinin zerkliini hie say
dktan baka aslnda "halk" dediimiz o kitleye kar da zne saygsz bir
bak yanstr. Yanl bir teorik anlaytan kalkarak doru bir politik sonu
alnamayacana gre, "bir avu namussuzun aldatt halkmz" anlayn
dan yola kan devrimci hareketlerin de herhangi bir baarya eritii, hele
aldatlan halka doruyu gsterdii hi grlmemitir.

53
nn, yani gerek dnyalarn yanstld tezi.
imdi daha nce ne srdm bir teze dnebilirim: "n
sanlar" ideolojide gerek varolu koullarn, gerek dnyala
rn "kendilerine temsil etmezler"; orada onlara temsil edi
len, kendilerinin bu varolu koullarna kar ilikileridir.
Gerek dnyann ideolojik, yani hayal olarak her tasarlan
masnn merkezinde bu iliki yer alr. Gerek dnyann ideo
lojik olarak tasarlanmasnn dourduu hayal arptmay
aklamas gereken "neden" bu iliki iinde yer alr. Ya da
daha dorusu, "nedensellik" ilkesine dayal aklama tarzla
rn bir yana brakrsak, bu ilikinin hayali niteliinin, her
ideolojide gzlemlenebilen (eer bu ideolojiyi gerek olarak
yaamyorsak) her hayal arptmann altnda yatt tezini
ileri srmek gerekir.
Marksist bir dil kullanmak istersek, retim, smr,
bask, ideolojiyi yaygnlatrma ve bilimsel pratik grevlileri
mevkilerindeki bireylerin gerek varolu koullarnn tasar
lanmas, son kertede retim ilikilerinden ve retim ilikile
rinden treyen ilikilerden kaynaklanyorsa, unu diyebili
riz: Her ideoloji, zorunlu olarak hayal arptmas iinde, va
rolan retim ilikilerini (ve onlardan treyen br ilikileri)
deil, fakat her eyden nce bireylerin, retim ilikileri ve
onlardan treyen ilikilerle olan hayal ilikisini gsterir.
Demek ki ideolojide, bireylerin varoluunu yneten gerek
ilikiler sistemi deil, fakat bu bireylerin iinde yaadklar
gerek ilikilerle hayal ilikisi (temsil edilir) gsterilir.
Eer durum byleyse, ideolojide, gerek ilikilerin hayal
arptmasnn "nedeni" sorunu ortadan kalkar ve yerini bir
baka sorunun almas gerekir: Bireylerin varolu koullar
nn ve hem ortaklaa hem de bireysel hayatlarn yneten
toplumsal ilikilerle olan (bireysel) ilikilerinin tasarlanmas
neden zorunlu olarak hayalidir? Ve bu hayalliin doas na-

54
sl aklanabilir? Soru bu biimde konduunda, byk ideolo
jik gizemin yaratcs bir (despot ya da papazlar) "klik"14 ile
olduu gibi gerek dnyann yabanclam karakteri ile de
sorunu zmek geersizleir. Bunun nedenini daha ilerde g-
receiz: u an iin ileri gitmiyoruz.(*)
2. Tez: deolojinin varoluu madddir.
deolojiyi oluturur gibi grnen "tasarm" ya da "fikirle
rin" ideal, fikr, manev deil, fakat madd bir varoluu oldu
unu syleyerek bu teze deinmitik. Hatt "fikirlerin" ideal,
fikr, manev varlklarnn yalnzca bir "fikir" ideolojisinden
ve ideolojiden, hemen ekleyelim, bilimlerin douundan beri
bu anlay temellendirir gibi grnen, rnein bilimlerin uy
gulamaclarnn kendiliinden ideolojilerinde doru ya da
yanl "fikirler" diye tasarladklar bir ideolojiden kaynak
landn da syledik. Elbette, bir olumlama biiminde sunul
duunda, bu tez kantlanamaz. imdilik bunu, maddecilik
adna diyelim, kabul etmenizi istiyorum. nk gerekten
kantlanmas iin uzun aklamalar gerekecek.
"Fikirlerin" ya da baka "tasarmlarn" manev deil
madd varl tezi, bu koullu tez, ideolojinin doasna ilikin
analizimizde bize gerekten gerekli. Ya da daha dorusu,
herhangi bir ideolojinin biraz cidd her analizinin, eletirel
tutumu ne kadar fazla olursa olsun her gzlemciye dorudan
ve ampirik olarak gsterdiini daha iyi ortaya koymak iin
bize yararldr.
DAlar ve pratiklerinden sz ederken, her birinin bir

(14) Bu pek modern terimi bile bile kullanyorum. nk komnist evrelerde bi

le, herhangi bir siyasal sapmay (sa ya da sol oportnizm) bir "klik"in hare
ketiyle "aklamak" ne yazk ki her an rastlanan bir eydir.
(*) deolojinin varl, insan zihninin gereklii temellk tarzndan ileri gelen bir
maddi olay olarak tanmlannca, hal dokur gibi ideolojiyi dokuyan "smr
c klikler" sorunsal da, bir retim tarznn i ilikilerinin yaratt mistifikas-
yon sorunsal da, ideolojinin almas sorusuna cevap veremez oluyor.

55
ideolojinin gereklemesi olduunu syledik (Bu deiik bl
gesel ideolojilerin -din, ahlk, siyasal, estetik vb.- birlii,
egemen ideolojinin egemenliinde bamllatrlmalaryla
salanr). Bu tezi yeniden ele alyoruz: Bir ideoloji her zaman
hem bir aygtta, hem de (aygtn) pratiinde veya pratikle
rinde varolur. Bu varolu madddir.
Elbette, ideolojinin bir aygtta ve onun pratiklerindeki bu
madd varoluu bir tfek ya da bir kaldrm tann madd
varoluuyla ayn kiplie sahip deildir. Fakat bize Yeni-
Aristocu denmesi pahasna, (Marxn Aristoya byk deer
verdiini belirtelim "madde birok anlamda tartlr" ya da
daha dorusu hepsi son kertede "fiziksel" anlamda maddeye
dayanan deiik kipliklerde varolur, diyeceiz.
imdi en ksa yoldan gidip ideoloji iinde yaayan "bi
rey" de neler olduunu grelim: Yani, dnyann belirlenmi
(din, ahlk vb. bakmlardan) bir tasarm iinde bireyin ya
ayan "birey"de -Bu ideolojide hayal arptma, varolu ko
ullarnn hayal ilikisine dayanr yani, son kertede, retim
ve snf ilikilerine (ideoloji=gerek ilikilerle olan hayal ili
ki). Bu hayal ilikinin kendinin madd bir varolua sahip ol
duunu nereceiz.
Ama ayn zamanda unu da neriyoruz:
Bir birey Tanrya ya da Greve ya da Adalete vb. inan
yor. Bu inan, iinde bireyin inancnn fikirlerinin yer ald
bir bilince sahip bir zne olarak, sz edilen bireyin fikirle
rinden trer (ideolojiyi tanm gerei manevi bir varolua sa
hip olan fikirlere indirgeyen, ideolojik bir tasarm iinde ya
ayan herkes iin). Bunun araclyla, yani bylece kurul
mu olan tmyle ideolojik "kavramsal" aygt araclyla (i-
nand fikirleri zgrce oluturduu ya da zgrce kabul et
tii bir bilince sahip bir zne) sz geen znenin (madd) ta
vrlar doal olarak ortaya kar.

56
 Sz edilen birey u ya da bu biimde davranr, u ya da
bu pratik tavr kabul eder ve dahas zne olarak kendi bilin
ciyle zgrce setii fikirlerin "baml olduu" ideolojik ayg
tn kimi dzenlenmi pratiklerine katlr. Tanrya inanyor
sa, Ayini izlemek iin Kiliseye gider, diz ker, dua eder, g
nah kartr, cezasn eker (eskiden bu, kelimenin gndelik
anlamndaki gibi maddydi) ve doal olarak piman olur vb.
Greve inanyorsa ona ilikin ayin pratiklerinde yazl, "g
reneklere uygun" davranlar olacak. Adalete inanyorsa,
tartmakszn hukuk kurallarna uyacak ve hatt kurallar
inendiinde bakaldrabilecek, dileke imzalayabilecek, bir
gsteriye katlabilecek vb.
Bu emann btnnde ideolojinin ideolojik tasarmnn
kendisinin, bir bilince sahip ve "bilincinin" ona ilham ettirdi
i ve kabul ettii fikirlere inanan her "zne' nin madd prati
inin eylemlerine kendi fikirlerini, zgr znenin fikirlerini
katmas, "fikirlerine uygun biimde hareket etmesi" gerekti
ini kabul etmeye zorunlu kaldn saptryoruz demek ki.
Yok eer bunu yapmyorsa, bu davran "ho bir ey deir
dir.
Eer gerekte, inandna gre yapmas gerekeni yapm
yorsa, demek ki baka bir ey yapyor. Bu da, hep ayn idea
list emaya gre, kafasnda sylediklerinden baka fikirler
olduunu ve bu fikirlere gre ya "tutarsz" ya sinik ya da ah
lksz insan olarak hareket ettii anlamna gelir ("kimse is
teyerek kt olmaz").
Hangi durumda olursa olsun, ideolojinin ideolojisi demek
ki, hayal arptmaya karn, bir insann "fikirlerinin" eylem
lerinde varolduunu, ya da var olmas gerektiini kabul edi
yor ve yok eer durum byle deilse, ona gerekletirdii
baka eylemlere (ahlksz bile olsa) tekabl eden baka fikir
ler veriyor. Bu ideoloji eylemlerden sz ediyor: Biz ise pratik

57
lerin iine dahil edilmi eylemlerden sz edeceiz. Ve bu pra
tikler iinde yer aldklar ayin kurallaryla, bir ideolojik ay
gtn, bu aygtn kck bir parasnn bile olsa, madd var
l iinde dzenlenmilerdir: Kk bir kilisede kk bir
yin, bir cenaze treni, bir spor kulubnde kk bir ma,
bir okulda bir ders gn, siyasal bir partinin toplant ya da
mitingi vb.
Zaten ideolojinin nosyonel emasnn dzenini tersyz et
memize imkn verecek muhteem forml Pascalin savun
maya ynelik "dialektiine" borluyuz. Pascal aa yukar
unlar syler: "Diz kn, dudaklarnz dua ederek kprda
tn, inanacaksnz." sa gibi, bar deil blnmeyi, stelik
hi de Hristiyan olmayan bir eyi (nk lnet olsun dnya
ya rezaleti getirene!) rezaleti getirerek dzeni rezalet yarata
rak tersine evirir. Jansenist bir meydan okumayla, onu ger
ekliin kendisini belirten bir dil kullanmaya iten rezalet sa-
olsun.
Yaad zamann din DAs ile girdii ideolojik mcade
lesinin kantlarn Pascale brakmamza izin verilsin. Ve
eer olabilirse -nk henz pek az kefedilmi yerlerde iler
liyoruz- daha dorudan doruya Marksist bir dil kullanma
mz da gerekir.
Tek bir zneyi (herhangi bir birey) ele almak iin, inanc
nn, fikirlerinin varlnn madd olduunu syleyeceiz, y
le ki fikirleri, bu znenin fikirlerinin kaynakland madd
ideolojik aygta tanmlanan madd yin kurallaryla dzen
lenmi madd pratiklerde yer alan kendi madd eylemleridir.
Elbette nermemizde yer alan drt "madd" sfatna deiik
kiplikler verilmelidir: Ayine gitmek iin bir yerden bir yere
gitmenin, bir diz kmenin, bir ha ya da mea culpa iareti
nin, bir cmlenin, bir duann, bir pimanln, bir ceza ek
menin, bir bakn, bir el skmann, bir szl d ve "i" (bi-

58
lin) konumasnn maddliinin tek ve ayn maddlik olma
dn biliyoruz. Maddliin kipliklerinin farkll teorisine
girmeyeceiz imdi
Kimi kavramlarn yeni tantmamzda kaytsz artsz yok
olduklarn, buna karn baka kavramlarn varlklarn sr
drdklerini ve yeni terimlerin bu tantmada belirdiini sap
tadmza gre eylerin bu ters yz edilmi sunuluunda as
lnda bir "tersyz etme olayyla ilgilenmiyoruz.
Yok olan: Fikirler terimi.
Varlklarn srdrenler: zne, bilin, inan, eylemler te
rimleri.
Belirenler: Pratikler, yinler, ideolojik aygt terimleri.
Aadaki sonucu elde ettiimize gre bu bir tersyz et
me veya devirme deil (bir hkmet ya da bir bardan
devrilmesi anlamnda sylendiinin dnda) olduka tuhaf
bir yeniden-dzenlemedir (bakanlara zg olmayan bir tr
den).
Varlklarn, son kertede bir ideolojik aygtn tanmlad
yinlerle dzenlenmi pratiklerin eylemlerinde yer ald, or
taya kt lde fikirler, fikir (mnev, ideal bir varolua
sahip olarak) olarak yok oldular. znenin, aadaki sistem
(gerek belirlenme dzeni iinde aklanm) tarafndan ha
reket ettirildii iin hareket ettii ortaya kyor demek ki:
Madd bir ideolojik aygt iinde varolan, madd kurallarn
dzenledii madd pratikler, kendi inancna gre vicdan ra
hatl ile hareket eden bir znenin madd eylemlerinde va
rolan pratikleri buyuran ideoloji.
Fakat bu tantmann kendisi aadaki kavramlar mu
hafaza ettiimizi gsteriyor: zne, vicdan, bilin, inan, ey
lemler. Bu blmden, ana terimi, son-sz-syleyen, her e
yin bal olduu terimi ekip alyoruz: zne nosyonu.
Ve hemen, birbiriyle ilikili iki tez aklyoruz:

59
 1) Bir pratik, bir ideolojinin araclyla ve bir ideolojinin
iinde vardr ancak.
2) Bir ideoloji, zne araclyla ve zneler iin vardr an
cak.
Artk imdi ana tezimize gelebiliriz.

deoloji Bireyleri zne Diye Adlandrr

Bu tez yalnzca son nermemizi amak anlamna gelir: zne

araclyla ve zneler iin olmayan ideoloji yoktur. Bundan
unu anlayalm: Ancak somut zneler iin ideoloji vardr ve
ideolojinin bu gereklemesi ancak zne araclyla mm
kn olabilir: Yani, zne kategorisi ve ileyii tarafndan
mmkn klnr.
Bununla demek istediimiz, zne kategorisi (ama baka
adlar altnda da ileyebilir- rnein, Platondaki ruh olarak,
Tanr olarak vb.) ancak burjuva ideolojisinin ve zellikle hu
kuk ideolojisinin15 ortaya kmasndan sonra da bu ad (z
ne) almakla birlikte, nasl belirlenirse belirlensin (blgesel
veya snfsal) ve tarih dnemi ne olursa olsun (ideolojinin ta
rihi yoktur) btn ideolojinin Kurucu Kategorisidir.(*)
unu diyoruz: zne kategorisi her ideolojinin kurucu ka
tegorisidir. Fakat ayn zamanda ve hemen ekliyoruz, zne
kategorisi her ideolojinin kurucu kategorisiyse bu, her ideolo
jinin (her ideolojiyi tanmlayan) ilevinin somut bireyleri z

(15) "Hukuk znesi" denilen hukuk kategoriyi, ideolojik bir nosyon: "insan doa
s itibaryla bir znedir", haline getirmek iin dn alr.
(*) "zne" adn almasa da, bu rol oynayan bir varl n-gerektirir ideoloji.
Burjuva ideolojisi, bireyi zne yapmtr. Bireyi bu derece yceltemeyen
burjuva -ve kapitalizm- ncesi toplumlarda, birey olarak tanmlanmam bir
varlk da "zne" olabilir. lkel toplumda belki btn bir klan "zne" olur, Pla-
ton'da "birey" ar olan ruh znedir vb.

60
ne haline getirmek olmasndandr. Her ideolojinin ileyii, bu
ifte "oluturma" hareketi iinde varolur, nk ideoloji ken
disi bu ilevin madd varolu biimleri iinde ilev grmek
ten baka bir ey deildir.
lerdeki satrlar anlamak iin, bu satrlar yazan kadar
okuyan okurlarn kendilerinin de birer zne, yani ideolojik
zneler (totolojik bir nerme) olduklarn gznne almak ge
rekir, yani bu satrlarn yazan gibi okuru da "doal olarak
ya da "kendiliinden" ideolojinin, "insan doas itibaryla
ideolojik bir hayvandr" dediimiz anlamda, iinde yaar. Bi
limsel olmak iddiasndaki bir sylemin satrlarn yazan ya
zarn, "kendi" bilimsel syleminde "zne" olarak bulunmama
s (nk her bilimsel sylem tanm gerei znesiz bir sy
lemdir, "bilim znesi" ancak bir bilim ideolojisinde vardr)
bir baka sorundur. Bu soruna imdilik deinmeyeceiz.
Aziz Pauln pek gzel dedii gibi, "Logos" iinde, yani
ideoloji iinde "yaarz, hareket ederiz, varz".(*) Bundan u
kar ki, zne kategorisi sizin iin olduu gibi benim iin de
kanlmaz bir "apaklktr" (apaklklar hep kanlmazdr
lar): Sizin ve benim birer zne (zgr, ahlki vb.) olduumuz
aktr. Bir kelimenin "bir ey belirtmesine" ya da "bir anlam
tamasna" (yani dilin "saydamlnn" apakl da dahil)
neden olan apaklklar dahil, tm apaklklar gibi sizin ve
benim birer zne olmamz "apakl da" -ki bu da hibir zor
luk karmaz- ideolojik bir etki, temel ideolojik etkidir.16

(*) "Logos", Hristiyan inancnda, Tanr'nn Kelm (Tevratn banda, Tanr'nn

evreni yaratrken syledii "ol" sz). Dolaysyla, her an ve her yerde, "Lo
gos" iindeyizdir, yani Tanr'nn yarats iindeyizdir. (Birikim Yaynlar'nn
Hegel stne adl kitabnda, 1. Ek'de "Logos" retisi daha ayrntl aklan
mt.)
(16) Dilbilimciler ve deiik amalarla dilbilime bavuranlar, btn sylemlerde -
bilimsel sylemlerin kendileri de dahil- ideolojik etkilerin hareketinin tann
mamasndan doan glklere taklp tkezlerler.

61
Gerekten de kabul etmekte baarsz kaldmz, karlat
mzda: "Apak ortada! Bu iyi ite! Gerekten doru!" diye
rek kanlmaz ve doal bir tepki ile haykrdmz (yksek
sesle ya da vicdann kk, ince sesiyle) apaklklar apak
lklar diye zorla kabul ettirmek (hi de byle bir ey yapyor
mu gibi grnmeden, bunlar birer "apaklktr" madem ki)
ideolojinin zelliidir.
Bu tepkide, ideolojinin ideoloji olarak iki ilevinden biri
olan ideolojik tanma (tersi tanmama ilevidir) ilevi gr
lr.
Pek somut bir rnek vermek istersek, kapmza vurduk
larnda ve kapal kapnn ardndan "kim o?" diye sorduu
muzda "benim" diye (nk "bu apak ortadadr") cevap ve
ren dostlarmz vardr hepimizin. Gerekten de, "o kadn" ya
da "o erkei" tanyoruz. Kapy ayoruz ve "gerekten de o
gelmi". Baka bir rnek vermek istersek, sokakta bir tand
(yeniden) tandmzda, "gnaydn, dostum" deyip elini s
karak (bu, gnlk yaantnn ideolojik tanmasnn madd
kural pratiidir, hi olmazsa Fransada: Baka yerlerde ba
ka kurallar vardr) onu tandmz (ve bizi tandn tan
dmz) belirtiyoruz.
Bu szler ve somut rneklerle sizin ve benim her zaman
zaten zne olduumuzu ve bu nedenle de, bizim gerekten so
mut, bireysel, birbiriyle kartrlmaz ve (doal olarak) yerini
bakasnn alamayaca zneler olduumuzu garanti eden
ideolojik tanmann kurallarn durmadan uyguladmz be
lirtmek istiyorum. u anda yazdm yaz ile u anda gerek
letirdiiniz okuma da17 bu iliki iinde, ideolojik tanma ku
rallardr. Dncelerimin "doruluu" ya da "yanll"nn

(17) unlara dikkat edin: Bu ifte u anda kullanm ideolojinin "ebed" olduu
nun bir kantdr. Bu iki "u anda* herhangi bir zaman aral ile ayrlmlar
dr, ben bu satrlar 6 Nisan 1969'da yazyorum, siz herhangi bir zaman
okuyacaksnz.

62
size empoze ediliinin "apakl" da bu kurallarn iindedir.
Fakat zne olduumuzu ve en basit gndelik hayatn
pratik kurallar iinde hareket ettiimizi tanmak (kabul et
mek), (el skma, sizi adnzla armak, ben bilmesem de sizi
biricik bir zne olarak tantan bir zel adnz "olduunu" bil
mek vb.) bize yalnzca, ideolojik tanmay srekli (ebed) uy
gulamamzn, ideolojik tanma pratiimizin "bilincini" verir
(bilincini, yani grnce tanma eklindeki bilgisini) fakat hi
bir ekilde bu bilmenin (tanmann) mekanizmasnn (bilim
sel) bilgisini vermez. Oysa, ideolojide ve ideolojinin iinde yer
alarak konumak yerine, ideoloji zerine bilimsel (znesi ol
mayan) bir sylemin balangcn yapmay denemek iin,
ideolojiyle btn balarn koparmay deneyen bir sylemin
taslan izmek istiyorsak bu bilgiye ynelmeliyiz.
Demek ki, zne kategorisinin ideolojiyi, somut zneleri
zneler biimine getirerek varolan ideolojiyi, oluturan kate
gori olmasnn nedenini gstermek iin, zel bir aklama bi
imi kullanacam: Tannacak kadar "somut, fakat dn
lebilir ve dnlm olacak kadar da soyut -ki, bilgiye yol
aabilsin.
Bir ilk formlde unlar diyeceim: zne kategorisinin i
leyiiyle, her ideoloji somut bireyleri somut zneler olanak a
rr ve adlandrr.
te, imdilik somut zneler ile somut bireyleri ayrma
mz (bu dzeyde, somut bir bireyin tamad somut bir z
ne olmad halde) gerektiren bir nerme.
Ve bu noktada, ideolojinin bireyler arasnda zneler "se
ferber ederek" ya da adlandrma ya da arma dediimiz -
"Hey, siz oradaki!"18 trnden, polisin (veya bir bakasnn)

(18) Gndelik pratik arma, kesin bir kurallar btnnn uygulamasna ald
nda, "phelilerin1' arld polislere zg "arma'da btnyle "zel''
bir biim alr.

63
ok bilinen gndelik seslenii eklinde tahayyl edebilecek- o
ok belirgin ilem yoluyla bireyleri znelere "dntrerek"
"hareket ettiini" ya da "ilediini" ileri srebiliriz.
Dlediimiz teorik sahnenin sokakta getiini dnr
sek, arlan birey arkasna dner. Bu 180 derecelik basit fi
ziksel dnme ile zne olur. Neden? nk armann "ger
ekten" kendine yneldiini ve arlann (bir bakas deil
de) gerekten kendisi olduunu tand. Deneyler, armay
ileten haberleme aralarnn, arma eyleminin neredeyse
hibir zaman yneldii kiiyi skalamayacak biimde olduu
nu gsteriyor: ster szl ar, ister ddk sesi olsun, ar
lan arlann gerekten kendisi olduunu tanr. Fakat bu
gene de tuhaf bir olgudur ve "vicdannda yk tayan" kiile
rin sayca okluuna karn, yalnzca "sululuk duygusuyla"
aklanamaz.
Elbette, kk teorik tiyatromuzun anlalrl ve kulla
nll iin, olaylar bir blm halinde, bir nce ve bir sonra
ile yani zaman iinde bir ardarda gelme biiminde sunmak
gerekiyordu. Gezinen bireyler vardr. Bir yandan (genel ola
rak arkadan) bir arma duyulur: "Hey siz, oradaki! Bir bi
rey (yzde doksan arlan bireydir) kendisiyle ilgili olduu
nu bilerek -phelenerek- sanarak, yani armann yneldi
i kiinin gerekten kendisi olduunu tanyarak arkasna d
ner. Fakat gereklikte olaylar byle bir sralama olmadan
gerekleir. deolojinin varoluu ile bireylerin zneler olarak
arlmalar veya adlandrlmalar bir ve ayn eydir.
Buna unu ekleyebiliriz: Bylece ideolojinin dnda (da
ha kesin olarak sylenirse sokakta) getii sanlan eyler
gerekte ideolojinin iinde geerler. Demek oluyor ki, gerek
te ideolojinin iinde geen eyler onun dnda geermi gibi
grnyor. Bunun iindir ki ideolojinin iinde yer alan kii
ler kendilerini tanm gerei ideolojinin dnda sanrlar:

64
deoloji araclyla, ideolojinin ideolojik karakterinin fiil
yadsmas ideolojinin etkilerindendir: deoloji hibir zaman:
"Ben ideolojikim" demez. "deoloji iindeyim" (kesinlikle, pek
az rastlanan bir durum) ya da "ideoloji iindeyim" (genel du
rum) diyebilmek iin, ideolojinin dnda, yani bilimsel bilgi
nin iinde olmak gerekir. deolojinin iinde bulunmak su
lamasnn, hibir zaman sulamay yapan deil, fakat hep
bakalar iin geerli olduu pek iyi bilinir (bu noktada
kesinlikle ayn tavr olan, gerekten Marksist ya da Spinoza-
c olmak dnda). Bu ise idelojinin (kendi asndan) hi d
olmad, fakat ayn zamanda, (bilim ve gereklik asndan)
sadece d olduu demektir.
Bunu, ayrntlaryla aklamadan uygulayan Marxdan
200 yl nce Spinoza eksiksiz olarak aklamt. Biz imdi
bu konuyu brakalm, ama brakrken bilelim ki, varglar,
yalnz teorik deil, ayn zamanda politik varglar vardr ve
nemlidir; nk, rnein Marksist-Leninist snf mcadelesi
pratiinin altn yasas olan btn bir eletiri ve z-eletiri
teorisi buna dayanr.
Demek oluyor ki, ideoloji bireyleri zneler olarak arr
veya adlandrr. deoloji madem ki ebeddir, o halde imdiki
zamansallk biimini -ideolojinin ileyiini onun iinde tasar
lamtk- geersiz klmal ve unlar sylemeliyiz: deoloji bi
reyleri her zaman ve zaten zneler olarak ard. Bu ise bi
reylerin her zaman ve zaten, ideoloji tarafndan zneler ola
rak arld demektir, ki bu da bizi zorunlu olarak son bir
nermeye gtrr: Bireyler her zaman ve zaten znedirler.
Yani her zaman zaten zne olduklarna gre bireyler znele
re ilikin olarak "soyut"turlar. Bu nerme bir paradoks gibi
gelebilir.
Bir bireyin her zaman-zaten, domadan nce bile, zne
olmas herkesin anlayabilecei bir eydir ve hi mi hi bir pa

65
radoks deildir. Her zaman-zaten soyut olan znelere ilikin
olarak bireylerin her zaman "soyut" olduklarn Freud yal
nzca, bir "doumun", bu "mutlu olayn" beklenmesinin hangi
ideolojik tren-kurallaryla kuatlm olduunu belirterek
gsterdi. Doacak bir ocuun nasl ve ne kadar beklendiini
herkes bilir. Bu ise "duygulan", yani doacak ocuun bek
lendii, aile ideolojisinin biimlerini, baba/anne/kar-koca/
karde, bir yana brakmay kabul edersek, son derece baya
bir biimde unu demeye gelir: Babann Adn(*) tayaca,
yani bir kimlii olaca ve yerini baka hi kimsenin alama
yaca bir kimse olaca nceden kabul edilmitir. Demek ki
ocuk, dogmadan nce, dllendiinden itbaren iinde yer al
np "beklendii" zgl aile ideolojisinin biimi ile ve biimi
iinde zne olmak iin belirlenmitir ve her zaman-zaten z
nedir. Bu ideolojik aile biiminin, benzersizlii iinde, son de
rece yaplam olduunu ve gelecein znesinin bu az ok
"patolojik" (bu terimin kesinlikle belirtilebilen bir anlam ol
duunu varsayarak) ve kusursuz yap iinde "kendi" yerini

(*) Althusser "Babann Ad'n (nom-du-pre) yalnzca gerek babay kastede

rek deil, sembolik anlamda da kullanyor. Bu kavram ilk kez Freud'un To
tem ve Tabusunda mitik ve sembolik anlamda, yani Yasa koyucu olarak
belirlemiti. Lacan ise bu Yasa'nn kaynan "Baba"nn, sembolik konumu
olarak grmekle yetinmemi, bu gerekte mevcut olmayan, yasa koyucu ve
ad konuulmayacak denli kutsal olan "Babay, anlamn, dilin ve kltrn
n koulu yapmtr. te yandan dip karmaasnda gerek babann de
netleyici konumu sembolik yasalar uyarnca kltrel dnyann dzenlenme
sinin, zgl aile ideolojisinin sonulardr. Bir baka deyile babann adn
tayacak olan (erkek) ocuk kendisini 'Baba'nn bu konumunu ele geirebi
lecek potansiyelde tahayyl eder ve Sembolik Baba'y ataerkil ailenin ger
ek babasna indirgeyerek kendisini gelecekte (bilind) arzunun denetle
yicisi olarak grme yanlgsna (tanmama) der (mconnaissance), ite
btn ideolojilerin kavranmasna temellik eden ve znenin iinde kendini
tand (connaissance) ideolojik formasyondaki yanlgnn yaps zneleri
bu biimde her zaman -zaten zneler olarak grme zorunluluunu douru
yor. Althusser'in burada sylediklerinde bu ereve gzard edilmemelidir.

66
"bulmas", yani zaten nceden de olduu cinsel (kz ya da o
lan) zne olmas gerektiini sylemek bile bir fazlalk. Bu k
stlama ve bu ideolojik nceden-seilmenin, evcilletirmenin
ve daha sonra da aile eitiminin tm kurallarnn Freudun
pregenital ve genital cinsellik "aamalarnn" biimlerinde,
yani, etkilerini bilind olarak saptad yapnn "penesin
de" olduu anlalr. Fakat bu noktay da bir yana brakalm.
Bir adm daha atalm. imdi, bu adlandrma mizansenin
deki "aktrlerin" ve her birinin rolnn, ideolojinin tm ya
psnda nasl yansdna dikkatimizi vermeliyiz.

Bir rnek: Hristiyan Din deolojisi

Her ideolojinin biimsel yaps hep ayn olduundan, ayn

kantlamann ahlk, hukuk, siyasal, estetik vb. ideolojiler
iin de yeniden retilebileceini belirterek, herkesin anlaya
bilecei bir rnein, din ideolojinin analiziyle yetineceiz.
yleyse Hristiyan din ideolojisini ele alalm: Bir retorik
arac alp kullanacak ve onu "konuturacaz"; yani yalnz
Tevrat ve ncilin, teologlarn ve vazlarn sylediklerini de
il, fakat uygulamalarnda, tren-kurallarnda, trenlerinde
ve din eylemlerinde (vaftiz, gnah karma, evlenme yini
vb.) sylediklerini de kurgusal bir sylemde toplayacaz. H
ristiyan din ideolojisi aa yukar unu syler:
Der ki: Sana sesleniyorum, Pierre adndaki insan bireyi...
(her birey kendi adyla, edilgen anlamda, arlr, birey hi
bir zaman kendi adn kendine vermez) Tanrnn varolduu
nu ve ona verecek hesaplarn olduunu sylemek iin. Ve u
nu ekler: Tanr benim sesimle sana sesleniyor (Tanrnn S
zn Kutsal Kitap derleyip toplam, Gelenek yeni kuakla
ra aktarm, Papalk yanlmazl onun "nazik" noktalarn

67
sonsuza kadar saptamtr). unlar der: te senin kim oldu
un: Sen Pierresin! te senin kkenin, sadan sonra 1920
ylnda domu olmana karn Tanr ebed olarak yaratt se
ni! te senin dnyadaki yerin! te senin ne yapacan! Eer
"sevginin yasasn" gzetirsen, onun araclyla, sen Pierre
kurtulacaksn ve sann anl Gvdesinin bir paras olacak
sn! vb.
Ama bu tandk ve baya olduu kadar, btnyle ar
tc bir sylemdir de.
artc, nk din ideolojinin Pierrei arya, yani
Tanrnn emirlerine uyup uymamakta zgr bir zne duru
muna getirmek iin ararak, bireyleri "znelere dntr
mek iin" bireylere seslendiini gznne alrsak;19 eer din
ideoloji bireyleri kendi adlar ile aryorsa, bylece onlarn
her zaman-zaten kiisel bir kimlie sahip zneler olarak a
rldklarn kabul ediyorsa (yle ki Pascaln sas unlar
syler: "Kanmn u damlasn senin iin dktm"); eer z
neleri, znenin: "Evet, benim gerekten" diyecei biimde a
ryorsa; eer onlara, dnyadaki yerleri diye gsterdii yeri,
sabit bir konumu, gerekten igal ettiklerine ilikin tanmay
elde ediyorsa: "Gerekten doru bu, ben burda, bu gzya
vadisinde ii, patron ya da askerim!" dedirtiyorsa; eer on
lar, "Tanrnn buyruklarna", Sevgiye dnm Yasa olan
davranlarnda kullandklar sayg ve kibire gre, bir kade
rin (hayat ya da ebed cehennem azab) varln kantlarsa;
btn bunlar gerekten byle olursa (pek iyi bilinen vaftiz,
arapl ekmek yini, gnah karma, vaftiz duas ve kutsal
ya srme ayinlerinin kurallarnn uygulanmasnda) sahne
ye Hristiyan din zneler getiren tm bu "prosedr"e tuhaf
bir olgunun egemen olduunu belirtmeliyiz: Bu kadar ok sa-

(19) Bireyin her zaman-zaten zne olduunu bildiimiz halde, yaratt kontras
tn etkisiyle kullanl olan bu terimi kullanmaya devam ediyoruz.

68
yda mmkn din zneler, ancak Tek, Mutlak, teki zne-
nin, yani Tanrnn olmas mutlak kouluyla varolabilir.
Bu yeni ve ei grlmemi zneyi belirtmek iin onu al
lm, byk harfsiz znelerden ayrmak iin byk harfli
zne yazmnda uyualm.
O zaman, bireylerin zneler olarak arlmas, din ideo
lojinin onun Adna tm bireyleri zne olarak ard, Tek
ve merkez teki znenin "varln" varsayd ortaya
kar. Bunlarn hepsi Kutsal Kitapta aka20 yazldr. "O za
man Efendimiz Tanr bulutlardan Musa ile konutu. Ve
Efendimiz Musaya seslendi: Musa! Benim (gerekten)! de
di Musa, kulun Musaym, konu ve seni dinleyeceim! Ve
Efendimiz Musa ile konutu ve ona unlar syledi: 'Ben, Ben
olanm
Yani Tanr kendini kendisi-ile ve kendisi- iin olan (Ben,
Ben olanm) ve znesini aran ve bu arma yoluyla bireyi
Kendi znesi yapan, rnein Musa adndaki bireyi zneleti-
ren en stn zne olarak tanmlyor. Ve kendi adyla arl
m -adlandrlm- Musa, Tanrnn ardnn "gerekten"
kendisi olduunu tanyarak zne, Tanr'nn znesi, Tanrnn
egemen olduu zne, zne ile zne ve znenin tabiyetinde
olan zne olduunu tanr. te kant: Emirlerine uyuyor ve
halkn Tanrnn emirlerine uyduruyor.
Bylece Tanr znedir ve Musa ve Tanrnn halknn sa
ysz zneleri, Onun (znenin) arlm- muhataplardr:
Onun aynalar, Onun yanslandr. nsanlar Tanrnn sure
tinde yaratlmamlar myd? Her teolojik dncenin kant
lad gibi, onlarsz da olabilecei halde... Tanrnn insanlara
ihtiyac vardr. znenin znelere ihtiyac vardr, tpk insan
larn Tanrya ihtiyalar olduu, znelerin zneye ihtiyala

(20) Harfi harfine deil, 'ruhuna ve zne uygun' kark bir biimde alnt yap
yorum.

69
r olduu gibi. Daha iyisi: Kendi grnnn onlardaki kor
kun ters-evrilmesinde (zneler ahlkszlkta yuvarlandk
larnda, yani gnah) bile Tanrnn insanlara, byk zne-
nin znelere ihtiyac var.
Dahas: Tanr, son Kurtarmay, Isann Diriliini gerek
letirmek iin kendi iftini yaratr ve Olunu "terkettii" ba
sit bir zne (armhta sona eren uzun Zeytin Da Vaizi) z
ne fakat zne, insan fakat Tanr olarak dnyaya gnderir.
Demek ki Tanrnn kendini "insan durumuna getirmeye" ih
tiyac var, sanki znelerin ellerinin deebileci (Bkz. Aziz
Thomas), gzlerinin grebilecei biimde, ampirik olarak
eer onlar zneyseler, znenin egemenliindeyseler bunun
yalnzca Kyamet Gnnde, sa gibi, sonunda Efendinin
barna, yani zneye21 geri dnmek iin olduunu gster
mek iin znenin zne olmaya ihtiyac var.
znenin zneler ve znenin kendisinin zne-zne olarak
ikiye blnmesinin hayranla deer gerekliliinin ifresini
teorik bir dil ile zelim.
Mutlak ve Tek zne adna bireyleri zne olarak aran,
adlandran her ideolojinin yapsnn yansmal, yani ayna-
yapsnda ve ifte yansmal olduunu gryoruz: yansmal
(aynadaki) suret, ideolojiyi oluturur ve ileyiini salar. Bu,
her ideolojinin merkezli olduu, Tek Merkezi, Mutlak zne
nin igal ettii ve ifte yansmal bir bant iinde, znelere
her znenin kendi grntsn, imdi ve gelecekte, seyrede
bilecei znede, gerekten onlarn ve Onun szkonusu oldu
unu garanti edip zneleri znenin znesi yaparak ve Aile-
ye girerek (Kutsal Aile: Aile z gerei kutsaldr) -"Tanr or
da (Ailede) kendinden olanlar tanyacak" yani Tanry ta
nm olanlar ve kendilerini Onda tanm olanlar, onlar kur

(21) Teslis domas, znenin (Baba) zne (Oul) ve yansmal bantlar (Kut
sal Ruh) olarak ikiye blnmesidir.

70
tulacaklar- sonsuz saydaki bireyi zne olarak evresine a
rd anlamna gelir.
Genel olarak ideoloji ile ilgili olarak neler elde ettiimizi
zetleyelim:
deolojinin kopya karan yani suret oluturan aynasal-
yaps ayn anda unlar salar:
1) "Bireylerin" zne olarak arlmas;
2) znenin tabiyeti altna girmeleri;
3) zneler ve zne arasndaki ve znelerin kendi arala
rndaki karlkl birbirini tanma ve son olarak da znenin
kendisi tarafndan tannmas,22
4) Bu durumda her eyin ok iyi olduuna ve znelerin
ne olduklarn tanmalar ve buna uygun biimde davranma
lar kouluyla her eyin yolunda gideceine ilikin mutlak
gvence: "Amin".
Sonu: zne olarak arlma, znenin tabiyeti altna
girme, evrensel tanma ve mutlak gvencenin bu drtl d
zeniyle sarlm zneler, "yrrler"; Devlet (Bask) Aygtnn
u ya da bu mfrezesinin mdahale etmesine yol aan "kt
znelerin" dnda "kendiliklerinden yrrler". Fakat, (iyi)
znelerin byk bir ounluu "kendiliklerinden", yani (so
mut biimlerini DAlarn gerekletirdii) ideoloji ile yrr
ler. DAlarn yinleriyle ynetilen pratiklerde yer alrlar.
Varolan durumun (das Besthende), "byle olduu ve baka
biimde olmad gerekten iyi ve doru" olduunu, Tanrya,
vicdanna, Papaza, de Gaullee, patrona, mhendise uymak
gerektiini, "komusunu, kendini sever gibi sevmek" gerekti

(22) Hegel, ne yazk ki Mutlak Bilgi ideolojisinde son bulan Evrensel Tanmann
"teorisyeni" olarak, ideolojinin hayranla deer bir "teorisyenidir". (Kendisi
nin bundan haberi yoktur.) Feuerbach, ne yazk ki nsan z'n ideolojisin
de son bulan, yansmal bantnn artc bir 'teorisyeni'dir. Bir garanti
(gvence) teorisini gelitirmek iin gereken eyleri bulmak zere Spinoza-
ya geri dnmeliyiz.

71
gini vb. kabul ederler. Somut madd davranlar, dualarnn
hayran olunacak kelimesinin hayata yazlmasdr: "Amin!"
(yle olsun!)
Evet, zneler "kendiliklerinden yrrler." Bunun esrar
az nce szn ettiimiz drtl dzenin ilk iki urayla ili
kilidir ya da daha dorusu zne teriminin belirsizlii ile ilgi
lidir. Genellikle kabul edildii zere bu terim, zne, gerek
ten de 1) zgr bir znellik: Hareketlerinin yaratcs ve so
rumlusu olan bir inisiyatif merkezi; 2) daha yksek bir otori
teye boyun emi, yani zgrce boyun emeyi kabul etmek
dnda her trl zgrlkten yoksun, bir bakasnn tabiyeti
altndaki bir zneyi belirtir.(*) Bu sonuncu ayrm bize, ancak
kendisini yaratan etkiyi yanstan bu belirsizliinin anlamn
veriyor: znenin emirlerine zgrce boyu esin, yani kendi
tabiyetinin eylem ve hareketlerini "tek bana tamamlasn"
diye birey zgr zne olarak arlr. Tabiyet altna alnma
lar yoluyla ve tabiyet altna alnmalar iin vardr ancak z
neler. Bunun iindir "kendiliklerinden yrmeleri".
"yle olsun" (Amin)... Yaratlmak istenen etkiyi kaybe
den bu kelime, "doal olarak" byle olmadn kantlyor.
("Doal olarak": Bu duann dnda, yani ideolojik mdahale
lerin dnda). Her ey olmas gerektii gibi olsun diye, keli
meyi azmzdan karalm; "Amin" diyelim ki retim iliki
lerinin yeniden-retimi yrsn, toplumsal-teknik iblm
nn retim, smr, bask, idelojikletirme, bilimsel pratik
ve benzeri alanlarda retim ve dolam srelerinde, her
gn, kendilerine tannan mevkileri dolduran birey-znelerin
vicdanlarnda, yani somut tavrlarnda bu yeniden-retim

(*) "Trke "zne" kelimesinde bulunmayan bir ift-anlamllk szkonusu bura

da, Franszca (veya ngilizce) "Sujet" bizim bildiimiz anlamda "zne" oldu
u gibi, ayn zamanda, "baml" anlamnda, "tabi" demektir. Bu kkten t
retilme fiil, "tabiyet altna alma" anlamna gelir. Dolaysyla Althusser kelime
nin her iki anlamn bir arada kullanarak ideolojinin belirsiz yapsn iziyor.

72
garanti altna alnsn. zne olarak arlm bireylerin ve z
nenin yansmal tannmas ve znenin "emirlerine" uyacak
larn zgrce kabul ederlerse znenin znelere verdii g
vencenin mekanizmasnda szkonusu olan nedir? Bu meka
nizmada sz edilen gereklik, tanmann kendi biimlerinde
zorunlu olarak tannmayan gereklik son analizde gerekten
retim ilikilerinin ve ondan treyen ilikilerin yeniden-
retimidir. (deoloji=tanma /tanmama).

Ocak-Nisan 1969

P.S. - Bu birka ematik tez, styapnn ileyiinin ve altya

pya mdahale biiminin birka grnn aydnlatyorsa
da, bu tezler elbette soyutturlar ve birka szle deinmek ge
reken nemli sorunlar zorunlu olarak askda brakyorlar:
1) retim ilikilerinin yeniden-retiminin gereklemesi
nin genel sreci sorunu.
Bu srecin eleri olarak DAlar bu yeniden-retime
katkda bulunur. Fakat sadece katklarn ele alan bir gr
gene de soyut kalr.
Bu yeniden-retim ancak retim ve dolam srecinin
kendi barnda gereklemitir. iler eitiminin "tamam
land", onlara grevler vb. ayrld bu srelerin mekaniz
masnda gereklemitir. Deiik ideolojilerin (her eyden
nce hukuk-ahlk ideoloji) etkisi bu srelerin i mekaniz
masnda duyulur.
Fakat bu gr, hl soyut durumda kalmakta. nk
snfl bir toplumda retim ilikileri, smr ilikileri yani
antagonist snflar arasndaki ilikilerdir. Egemen snfn
ana hedefi olan retim ilikilerinin yeniden-retimi, bireyle
ri eitip "teknik iblm" iinde farkl yerlere datan ilem

73
olamaz yalnz. Gerekte, egemen snfn ideolojisi dnda bir
"teknik iblm" yoktur: Emein her "teknik" blm, her
"teknik" dzenlemesi, emein toplumsal (snfsal) bir dzen
lenme ve blmlenme biimi ve maskesidir. O halde, retim
ilikilerinin yeniden-retimi snfsal bir giriimden baka bir
ey olamaz. Egemen snfla smrlen snf kar karya
getiren bir snf mcadelesi iinde gerekleir.
retim ilikilerinin yeniden-retiminin gereklemesinin
genel sureci demek ki bu snf mcadelesinin bak as iin
de yeralnmad srece soyut kalr. Yeniden-retiminin ba
k as iine yerlemek, son kertede, snf mcadelelerinin
bak asna yerlemek demektir.
2) Bir toplumsal formasyonda varolan ideolojilerin snf
sal zellii sorunu.
Genel olarak ideolojinin "mekanizmas" kendi bana bir
olgudur. Birka kelime (Marxa gre genel olarak retimi, ya
da Freudda genel olarak bilindn tanmlayan kelimeler
kadar "yoksul" olan) tutan birka ilkeye indirgenebildiini
grdk. Baz doru yanlar varsa da, bu mekanizma her ger
ek ideolojik formasyon ile karlatrldnda soyut kalr.
deolojilerin kurumlarda, yinler ve yin pratiklerinde,
DAlarda gerekletirildii fikri ileri srld. Bu sfatla hep
sinin, egemen snf iin hayat olan retim ilikilerinin yeni-
den-retimine, snf mcadelesinin bu biimine yneldikleri
ni grdk. Fakat ne kadar gerek olursa olsun bu bak as
nn kendisi de soyut kalyor.
Geekten de, smrnn ve yeniden-retimin koullarn
gvence altna alan ve snfsal basky salayan snf mca
delesi aygt olarak, devlet ve aygtlarnn, ancak snf mca
delesi asndan bir anlam vardr. Fakat antagonist snflar
olmakszn snf mcadelesi olmaz. Egemen snfn snf m
cadelesi diyen herkes ezilen snfn direnme, bakaldr ve s

74
nf mcadelesini de sylemi olur.
Bu yzden DAlar genel olarak ideolojinin gereklemesi
veya egemen snfn ideolojisinin ihtilafsz gereklemesi de
ildir. Egemen snfn ideolojisi Tanr ltfu ya da devlet ikti
darnn yalnzca ele geirilmesi sayesinde egemen ideoloji ol
maz. Bu, ideolojinin gerekletirildii ve kendini gerekle
tirdii DAlarn yerletirilmesiyle olur. Ama bu yerletirme
de tek bana gereklemiyor, tersine ok sert ve aralksz bir
snf mcadelesinin sonunda kazanlyor: lkin eski egemen
snflara ve bunlarn eski ve yeni DAlardaki tutumlarna
kar, sonraysa smrlen snfa kar.
Fakat DAlar iinde bu snf mcadelesi gr de hl
soyut kalyor. Gerekten de, DAlardaki snf mcadelesi, s
nf mcadelesinin kimi zaman nemli ve belirtisel (sempto-
matik) bir grndr: rnein, XVIII. yzylda dine kar
srdrlen mcadele, rnein bugn tm kapitalist lkeler
deki retimsel DA "buhran". Fakat DAlardaki snf m
cadeleci, DAlar aan bir snf mcadelesinin grnlerin
den yalnzca biridir. ktidardaki bir snfn, DAlarnda ege
men kld ideoloji, gerekten de bu DAlarda "gerekleir",
fakat baka yerden geldii iin onlar aar. Bu trden DA-
lara kar ve DAlar iinde, ezilen bir snfn savunmay ba
ard bir ideoloji de baka yerden geldii iin onlar aar.
Bir toplumsal formasyonda varolan ideolojiler ancak s
nflar, yani snf mcadelesi asndan anlalabilir. Sadece
DAlarda egemen ideolojinin gereklemesi ve sonunda
DAlarn elde edildii ve DAlarda gerekleen snf mca
delesinin biimleri bu adan bakldnda anlalr olmakla
kalmaz, fakat ayn zamanda ve zellikle buna dayanarak
DAlarda gerekleen ve kar karya gelen ideolojilerin ne
reden geldikleri de anlalr. nk, eer egemen snf ideo
lojisinin zorunlu olarak gereklemesi gereken biimi ve y

75
netilen snfn ideolojisinin zorunlu olarak hesaplamas ve
kar karya gelmesi gereken biimi, DAlarn temsil ettii
doruysa, o zaman ideolojiler DAlarda deil, fakat snf m
cadelesine katlan toplumsal snflardan "douyorlar": Yani
snflarn varolu koullarndan, pratiklerinden, mcadele
deneylerinden vb.

Nisan 1970
eviren YUSUF ALP

76
 2
Marksizm ve
Snf Mcadelesi1

Marta Harneckerin kk el-kitabnn yeni basksn tant

mak iin ok basit bir fikri hatrlatmama izin verin.
ok basit bir fikir bu: fakat teorik ve siyasal sonular
nemli.
te bu fikir: Marxn temellerini att bilimin (tarih
maddecilik) ve Marxn (yolunu) at felsefenin (diyalektik
maddecilik) yrei ve merkezi snf mcadelesidir.
Demek ki snf mcadelesi, yalnzca Marksist-Leninist i
i snf hareketinin siyasal pratiinde deil, fakat ayn za
manda teoride de, Marksist felsefe ve bilimde de "son-sz-
syleyen halka"dr.
Leninden beri, felsefenin teoride snf savan temsil et
tiini aka biliyoruz: Daha kesin olarak sylersek, her fel
sefe teoride kart snfsal bak asnn karsnda snfsal

(1) Marta Harneckerin elkitabnn ikinci basksna nsz: Tarih Maddeciliin

Balang lkeleri (Siglo XXI, Mexico).

77
bir bak asn gsterir. Demek ki Marksist-Leninist felsefe
(diyalektik maddecilik) teoride proletaryann bak asn
gsteriyor: Bu, Marksist-Leninist felsefeyi anlamak gelitir
mek iin "son-sz-syleyen halka"dr. Bu, felsefenin neden
dnyann devrimci dnmne yardm etmek amacyla,
onu yorumlamaktan vazgeebileceinin anlalmasnda "son-
sz-syleyen halka"dr.
Fakat snf mcadelesinin Marxn bilimsel teorisinde de
"son-sz-syleyen halka" olmas, belki de daha zor anlalr.
Tek bir rnekle yetiniyorum: Kapital. te Marksist bili
min temel ilkelerini, Marksist bilimi kapsayan bir kitap. Ge
ne de dlere kaptrmayalm kendimizi. .Gzmzn nnde
bir kitap olmas yetmez: Onu okumay bilmek gerek. Oysa,
Kapitali okumann, "Marxn bilimsel teorisini anlama'nn
ve "aklama'nn tmyle burjuva olabilen bir biimi var.
Burjuva bir biim; burjuva ideolojisinin, daha kesin sylenir
se burjuva sosyolojist ya da ekonomist ideolojinin damgalad
, szd, etkiledii bir biim demektir.
rnein, Kapital aadaki biimde okunabilir: Kapita
list retim tarznn ekonomi politiinin bir teorisi. Altyap
dan ie balanacak, "i-sreci" incelenecek, "retici gler"
ve "retim ilikileri" birbirinden ayrlacak, meta, para, artk-
deer, cret, yeniden-retim, rant, kr, faiz, kr orannn
dme eilimi, vb. vb. analiz edilecek. Ksacas, Kapitalde
iktisadn "(kapitalist) yasalar" bulunacak. Ve "ekonomik"
mekanizmalarn bu analizi bitirildiinde kk bir ek getiri
lecek: Toplumsal snflar, snf mcadelesi.
Toplumsal snflar zerine olan tamamlanmam kk
blm Kapital in tam sonunda deil mi? Toplumsal snflar
dan ancak kapitalist ekonominin tm mekanizmasn sk
tkten sonra sz etmek gerekmiyor mu? Marx bizi, toplum
sal snflar (ve dolaysyla snf mcadelesini) kapitalist eko

78
nominin yapsnn basit bir rn, son bir rn, sonucu
olarak kabul etmeye armyor mu? Toplumsal snflar ka
pitalist ekonominin basit bir sonucu, snf mcadelesi de s
nflarn varlnn basit bir sonucu deil mi?
Kapital'in bu ekilde okunmas, bu ekilde yorumlanmas
Marksist teorinin cidd bir arptlmasdr: Ekonomist (bur
juva) bir arptma. Toplumsal snflar Kapital'in sonunda de
ildirler: Bandan sonuna kadar Kapitaldedirler. Snf m
cadelesi toplumsal snflarn varlnn bir trevi deildir: S
nflarn varl ve snf mcadelesi tek ve ayn eydir. Snf
mcadelesi, Kapitali anlamak iin "son-sz-syleyen hal
kadr.
Marx, Kapitale Ekonomi Politiin Eletirisi alt-baln
verdiinde, yalnzca klasik iktisatlar deil, fakat ekono
mist (burjuva) yanlsamay da eletirmek kararnda olduu
nu sylemek istiyordu. Bir yandan retim faaliyetini ve dei
imi (ekonomi) br yandan toplumsal snflar, siyasal m
cadeleleri vb. zenle ayran burjuva yanlsamasn radikal
bir biimde eletirmek istiyordu. Marx kapitalist retim, do
lam ve datm (yani szde tm ekonomi politiin) koulla
rnn tmne toplumsal snflarn varl ve snf mcadelesi
nin szdn ve egemen olduunu gstermek istiyordu.
Birka kelimeyle Marxn tezinin temel ilkesini aklaya
lm:
"Katksz" ekonomik retim yoktur, "katksz" dolam
(mbadeleler) yoktur, "katksz" dalm yoktur. Bu ekono
mik olgularn tm, son kertede, yani "grntler" biiminde
snf ilikileri ve uzlamaz snf ilikileri, yani snf mcade
lesi ilikileri olan toplumsal ilikilerin varlnda gerekle
en srelerdir.
retim birimlerinde (fabrikalar, tarmsal iletmeler vb.)
grdmz biimde, toplumsal yarar (kullanm deeri)

79
olan nesnelerin maddi retimini ele alalm. Bu madd re
tim, bir hammaddeyi dntren retim aralarn (makina-
lar, avadanlk) ileten "emek gcnn" (emekiler) kulland
"retici glerin" varln gerektirir. Bir burjuva iktisat
s ya da Kapitalin "ekonomist" bir okuru, Kapitalde basit bir
teknik i-sreci grecektir. Oysa bunun yanl bir yorum ol
duunu grmek iin Marx ile birlikte dnmek yeterlidir.
unu demek gerekir: retici gler, retim srecinde, sm
r ilikileri olan, retim ilikilerinin egemenlii altnda ile
tilirler. iiler varsa, onlar cretlidirler, yani smrlenler
dir; eer yalnzca emek-glerine sahip olan ve onu (alk ne
deniyle: Lenin) satmak zorunda olan cretliler varsa, demek
ki retim aralarna sahip olan ve emek-gcn smrmek,
ondan artk-deer kazanmak iin emek-gcn satn alan
kapitalistler vardr. Uzlamaz snflarn varl demek ki
retimin kendinde, retimin kendi yreinde yer alyor: re
tim ilikilerinde.
Daha ileri gitmek gerekir: retim ilikileri retici gle
re yalnzca onlarn "biimi" olarak eklenen bir ey deildir.
"retici gleri" ileten emek-gcnn kendisi "retici gle
rin" bir paras olduundan ve kapitalist retim sreci dur
madan emek-gcnn en yksek smrsne yneldiinde,
retim ilikileri retici glerin iine girer. Ve bu, tm kapi
talist retim srecine egemen eilim olduundan, retimin
teknik mekanizmalarnn kapitalist smrnn (snfsal) me
kanizmalarna bal olduunu sylemek gerekir. retici g
ler denilenler, retim ilikilerinin, yani smr ilikilerinin
hem tarih varolu biimi hem de madd temelidirler. (Marx,
"teknik temel" der.) Marx 1. Kitapta (IV, blm 14 ve 15)
retim srecinin (manifaktrden byk sanayiye) rgtlen
mesinin birbirini izleyen biim ve temellerinin, kapitalist
retim ilikilerinin tarih ve maddi varolularnn birbirini

80
izleyen biim ve temellerinden baka bir ey olmadn hay
ran olunacak biimde gsterdi. retici gleri retim ilikile
rinden ayrmak, demek ki, ekonomist ve teknokratik bir ya
nlgdr. Gerekte varolansa, madd varolu biimlerinde,
retim ilikilerinin egemenliinde, retici glerle retim
ilikilerinin (eilim gsteren) birliidir.
Eer byleyse "katksz" retim ve "katksz" iktisat yok
tur. Uzlamaz snflar retim ilikileriyle, retim srecinin
bandan beri vardrlar. Uzlamaz snflarn bu ilikisiyle, s
nf mcadelesinin temelleri atlmtr: Snf mcadelesi mad
d olarak retimin kendine kk salmtr.
Fakat hepsi bu deil. retirken, varlnn (retiminin)
toplumsal ve madd koullarn yeniden-retmezse tarihte
hibir toplum varolmaz, yani hayatn srdrmez. Oysa kapi
talist toplumun varolu koullar kapitalist snfn ii snf
na uygulad smrnn koullandr: Kapitalist snf onlar
ne pahasna olursa olsun yeniden retmelidir. Kapital'i anla
mak iin demek ki yeniden-retim bak asna ykselmek
gerekiyor; ve o zaman burjuvazinin, smrnn (retimde
zorla kabul ettirdii) sre ve sabitliini ancak ii snfna
kar srekli bir snf mcadelesini srdrmek kouluyla g
vence altna ald grlr. Burjuvazi bu snf mcadelesini,
smrnn siyasal, ideolojik ve madd koullarn srekli k
larak ya da yeniden-reterek srdryor. Snf mcadelesi
ni, retimde (emek-gcnn-yeniden-retimi iin gerekli
olan cretin drlmesi, bask, ceza, iten atma, anti-sen-
dikal mcadele vb.) srdryor. Snf mcadelesini ayn za
manda (retimin dnda da srdryor; ite burada ii s
nfn bask ve ideoloji ile yola getirmek iin devletin, devle
tin bask aracnn ve Devletin deolojik Aygtlarnn (siyasal
sistem, okul, kilise, basn-yayn) rol ie karyor.
Byle okunursa Kapital, kapitalizmin "ekonomi politii"-

81
nin bir teorisi olmaktan kar, cretli emek-gcnn sm
rs zerine kurulu bir retim tarznn ideolojik, siyasal,
hukuk, madd biimlerinin teorisi -devrimci bir teori- olur.
Byle okunursa, ekonomi politik, retici gler, teknik
vb. gerek yerlerine konulabilir.
Eer durum byleyse, snf mcadelesini bir baka biim
de dnebilir ve kimi yanlglardan, kk-burjuva ideoloji
den gelen "hmanist" (ve "ekonomist" yanlglarn tamam-
laycs olan) yanlglar gibi yanlglardan vazgeilebilir. Kapi
talist toplumun, bir bakma snf mcadelesinden nce varol
duu ve bizim bildiimiz snf mcadelesini toplumun "hak
szlklarna" kar bakaldran proletaryann (ve mttefikle
rinin) ii olduu dncesini terk etmek gerekten zorunlu
dur. Gerekte, kapitalist topluma zg snf mcadelesi kapi
talist toplumla ayn zdendir: onunla birlikte balad, ba
langcndan beri snf mcadelesini silahsz (savunmasz) bir
proletaryaya kar benzersiz bir zalimlikle srdren burju
vazidir. "Hakszlklara" kar yalnzca bakaldrmaktan
uzakta, proletarya ilk nce rgtlenme, bilincini gelitirmek
ve kar-saldrya gemeden sonra da iktidar elde edinceye
kadar saldrya gemeden nce proletarya, burjuva snf m
cadelesine kar direnmekten baka bir ey yapmad.
Eer durum byleyse, eer Marxn bilimsel teorisi her
eyin temelinde snf mcadelesinin yattnn kantn veri
yorsa, tarihte benzeri grlmemi bu olayn nedenleri daha
iyi anlalyor: Marksist teori ile ii snf hareketinin "kay
namas". Bu gerek zerinde yeterince dnlmedi: Marx
ve Engelsin Manifestoyu yazmalarndan nce varolan ii
hareketi nasl ve neden Kapital gibi bu kadar g bir eserde
kendini tand? Bu bir ortak noktadan balayarak gerekle
ti: Snf mcadelesi. i snf hareketinin gndelik pratii
nin yreindeydi snf mcadelesi. i snf hareketinden si

82
yasal deney olarak aldn Marx ii snf hareketine geri
verdi.
Maonun dedii gibi: "Snf mcadelesini hibir zaman
unutmayalm".

Ocak 1970
eviren YUSUF ALP
 3
Bitmi Hikye,
Bitmeyen Tarih

Bu kitab tantmayacam,(*) kitabn kendisi okunsun ve

hakknda bir karara varlsn. Ve gayet tabii, beenilmeyen
yerleri varsa sylensin ve daha iyisi yaplsn.
Bundan byle Lyssenkonun her yaptyla ve her bakm
dan bir arlatan olduunu, nnn de sadece Stalinin keyf
ynetiminden ileri geldiini sylemek pek kolay. Ama Lis-
senkizmin tarihini Marksist bir bak asndan sorgulamak
ok tehlikeli bir giriim.
Ben bu kitaptan ve bu kitabn konusundan faydalanarak
gze batan ve gze batt kadar bellee de batan, henz taze
birka andan sz etmek istiyorum.

(*) Sz geen kitap, bu yaznn nsz olarak yazld, Dominique Lecourt-

un Lyssenko: Histori relle d'une "science proltarienne" (Lyssenko. Bir
"Proletarya Biliminin Gerek Tarihi) adl kitabdr (Libraire Franois Maspe-
ro. Paris, 1976), Bu kitabn bir blm, Birikimin "Stalinizm zel Says'nda
(Birikim, 30/31, Austos-Eyll 1977) yaymlanm, Lecourtun tantlmasnda
Lyssenko olay stne ilk bilgiler verilmiti.

85
 nk Sovyet tarihinin aa yukar elli yln kapsayan,
srasyla tarmsal aygtn, resm felsefenin ve nihayet 1948in
byk onaylamasnda Sovyet devlet aygtnn ve tm dnya
komnistlerinin glerini seferber eden bu uzun, utan verici
ve dramatik Lissenkist macera -onyllar boyunca teorik dz
meceleri temel alarak kavgalar, aclar, trajediler ve kurban
lar yaratan, uzun skandallarla dolu bu dramatik tarih: Bu
tarih, anszn yokoluverdi.
Szkonusu tarih, politik ve teorik olarak bir daha stne
gidilemeycek bir ekilde gmldnden beri, gizli Sovyet
arivlerinin sessizlii iinde yatmakta. Hi phesiz bu tarih
antajlara ve basklara ramen hayatta kalm olanlarn bel
leklerinden silinmi deilse de, hibir Sovyet felsefecisi ya da
bilim adam bu tarihi Marksist bir bak asyla yazmak ve
karanlkta kalan noktalan biraz olsun aydnlatmak amacy
la sesini ykseltebilmi deildir.1 Arivleri ellerinde tutan
Sovyetlerin suskunluuna bir baka suskunluk katlmakta:
SSCBnin dnda, ayn tarihi, ayn bask altnda yaam
olan baka komnistlerin suskunluu bu.2
i hareketi tarihinin eitli dnemleri, III. Enternasyo
nal ve gln bir deyimle "kiiye tapma" olarak adlandrlan
korkun gerek ile ilgili olarak ayn eyleri syleyebilecei
miz gibi, gerekten imknsz gibi grnen bir paradoksu da
kabul etmemiz gerekmektedir: Tarihte ilk olarak Marx tara
fndan tarihi anlamak iin bilimsel yntemlerle donatlan ve
baka partiler veya gemi zaman szkonusu olduunda az
ok bu bilimsel yntemleri kullanan Komnist Partiler,
Marksistler olarak kendi tarihlerini, deerlendirmede baar

(1) Roy Medvedev'in kitab ilgin olmasna karn Marksist bir tarih olarak kabul
edilemez.
(2) ki istisna: Claudin, Komnist Hareketin Krizi; Bettelheim, SSCBde Snf
atmalar.

86
sz grnyorlar, zellikle de bir hata yaptklar zaman.
Her eye karn tarihin saydam olmad, en kavrayc
iradenin bile koullara boyun eerek bu koullarn iinde yo
lunu kaybedebilecei, gemiin, gelenein, alkanln (Le-
ninin en ok ekindiiydi) iinde bulunan an glgeleri altn
da ezilebilecekleri gerekesi ile syrlnamayacaktr yukar
daki sulamadan. nk bu koullarn kendileri de analiz
den kaamaz (anlalmalar iin yeni kavramlar retmek ge
rekse bile -zaten bunu nleyen mi var?). Veya bu analizi de
bir kenara braktmz varsayalm; en karanlk bir tarihin
bile kabul grmesi yeterince aktr, yeter ki komnistler so
nunda, yaptklar dzeltme yoluyla (u veya bu ayrntda ve
ya izgilerinde), yaptklar yanl kbul etsinler.
Ama denecektir ki, madem dzeltmiler, yanllarnn
zerinde susmalarnn ne nemi var; ve ilerleme kaydediyor
larsa, yanllarna srtlarn dnmelerinin ne nemi var?
Sovyetler, "Sosyalist meruiyete indirilen darbeyi", bu darbe
ye "kiiye tapma" adn vermekle, dzeltmi olmadlar m?
Genetikilere krslerini ve alaya alnm uzmanlklarnn
haklarn geri vererek Lissenkizmin yanlglarn dzeltme
diler mi? Sonra Fransz Komnist Partisi de, "byk entel-
lekteller'inin arkasna snm yneticilerinin azndan
burjuva ve proleter olmak zere "iki bilim" tezini ve Lissen-
kizmi gklere karrken, zaman geldiinde, imann ve mili
tanlarna yapt antaj bir kenara brakarak yanln "d
zeltmedi mi?" Hi kimse hibir eyi aklamad m diyorsu
nuz? "Dzeltmi" olduktan sonra ne nemi var... Hem sonra
herkes bilir, "bu akl yrtmenin" en parlak klfn: Elimiz
de pratiin teoriye ncellii gibi smarlama bir teori var: So
mut bir eylem dnyann btn analizlerinden daha deerli
dir?
Btn bu akl yrtmelerin Marksizme aykr olduunu

87
tereddtsz sylemeliyiz. Lenin yanlgya ("yalanlama'nn
btn amatr Popperlar iin sylemi olalm) bilgilerin d
zeltilmesi srecinde ayrcalkl bir yer tanr; o kadar ki, bi
limsel ve politik deney pratiinde, bir tr yeni bilgi alan a
ma rol ve ncelii verir ona: Ve ite Lenine gre bir yanlg
karsnda susmak ya da onu grmezlikten gelmek, yenil
mekten ve o yanl yapmaktan daha vahimdir.
Ve ka kez bunun rneini vermitir Lenin: Koullarn
srekli olarak analiz etmeye urat Brest Litovskda; sa
va komnizmiyle: "Yanldk" ve ite bu yzden... Lenin bir
tarihi deildi, ama kavgann iinde bulunduu yerden Sov
yet devriminin korkun elikileriyle yzleerek, ii hareke
tinin tarih ak yznden deil fakat iinde bulunulan an ile
ilgili siyasal sebepler yznden gemiini bilmesinin ve ana
liz etmesinin zorunlu olduunu sylyordu: Karanlk iinde
savamamak iin. nk her eyi derinliine incelemek ve
bir yanl ne yaptn bilerek gerekten dzeltebilmek iin
ncelikle koullarn analiz etmek gerekmektedir. Eer bu
yaplmazsa, en iyi durumda bile yanln sadece bir yan ve o
da sadece yzeysel olarak giderilebilir. Lenin pratii sadece
bir durumun gerektirdii "dzeltme" olarak grrd. Anali
zin nceliini savunurken, ii hareketinin kendi tarihini, ne
yaptn, neyi baardn, neyi baaramadn bilmesini
savunurken, Marksist politikann nceliini savunuyordu.
Bir yanl stnde susmann, yanl yapm olmaktan
daha vahim olduunu syledii zaman, Leninin ne demek is
tediini iyice anlayabilmek iin, yanllarn dzeltmesi soru
nunu cidd bir ekilde ele almak gerek.
nk hibir dini olmayan, teorimizi bile dinletirmeyen,
tarihin bir erei olduu inancna ise hi mi hi katlmayan
bizler, biliyoruz ki, snf mcadelesi hibir zaman saydamlk
iinde yrmez ve kendi snf mcadelesini yrtmekte olan

88
proletarya burjuvazinin tuttuu yoldan apayr bir yol izler;
kendisi de kendine saydam grnmez ve birliini yaratmak
zorunda olan, kark elerden oluan bir snftr. Snf m
cadelesi iinde, proletarya iine girmi bulunduu g iliki
leri ile gerekten karlar ve bunlar zer ve yine snf m
cadelesi iinde, yava yava kavgadaki yerini bulur, birliini
salar, mcadele ve snf tavrn alr. Mcadele "izgisini",
mcadele iindeyken izebilir. Bunlarn hibirisi, bir duru
mun ar nesnellii karsndaki ar bir bilincin aydnl iin
de gereklemez. nk btn bu sre, ancak zamanla ger
ekleen ve aa kan, ne almann (st-belirlenme) veya
gecikmenin (alt-belirlenme) srprizlerini kendinde saklaya-
bilen elikili ilikilerin egemenlii altndadr ve bunlar ta
rafndan oluturulmutur. te bunun iindir ki, bir ilikiler
sisteminin egemenlii altnda bulunan snf mcadelesinin
yolu, bazen dramatik ve trajik sonular douran bir yanllar
dizisi ile doludur. Sapmalarn olabilirlii gibi bu yanllarn
olabilirlii de, snf mcadelesine egemen olan elikili iliki
lerin iinde vardr. Yanlg, yenilmi, techizatsz, bir kenara
itilmi, nemsenmeyen bir aznlk tarafndan haber verilse
bile, her zaman, i olup bittikten sonra yanl olarak tannr
ve resmen kabul edilir (gerekten yanl olduu zaman), sap
ma, her zaman i olup bittikten sonra sapma olarak tannr
ve resmen kabul edilir (gerekten sapma olduu zaman). Ve
bu mcadele, her eyi nceden grm kimseler iin bile yu
kardan yarglayan ve kesin karar veren hibir st "merci"
olmadan srd iin paradoksal olarak dorusu olmayan
yanl ve normu olmayan sapmadan sz etmek gerekiyor.
Yalnzca, gerein iinde birdenbire veya yava yava bir
boluk yaratan, bu denetlenemez kayma, yerinde sayma, bo
zulma, yenilgi veya kriz: te yanlg ve sapma.
Oysa yeniden Lenine geri dnmek istersek, her i bittik

89
ten sonra bir yanln (veya sapmann) Marksist olarak ger
ek tarihinin, yani koullarnn ve nedenlerinin bir analizine
girimeden sessizce "dzeltilmesi" yeterli midir? Ben, hayr
diyorum. Eer gerekten uzaklat iin yanlgyla kar
karya kalan parti, tutulacak taraf kalmam bir yanl
hibir ey sylemeden dzeltmekle yetinirse, yani yanl de
rinlemesine ve Marksist bir analizden geirmezse, yanln
en byk ksm giderilmi olmayacaktr. Yanl karsnda
suskunluk, ou zaman yanln suskunluun glgesinde s
rp gitmeye devam etmesidir "dzeltilmi?" olsa bile. Fakat
gerekten, analizi ve tarihi karsnda susulduuna gre bi
linmesine de yanalmayan bir yanl ne kadar "dzeltilebi
lir?" nk, son analizde anlamadnz bir yanln dzel
tildii hangi ciddiyetle ileri srlebilir? Bu bizi yanln keyf
olarak sadece en ok gze batan veya en rahatsz edici ksm
larn, ayrntya giren veya yzeysel elerini dzeltmeye
mahkm edecektir; ksacas, her eyden nce bir sessizlie
ihtiyac olan kurulu dzeni rahatsz etmeyecek lde "he
saplamaya gidilecektir. Bir yanl karsnda susuluyorsa,
bu onun devam ettiinin bir kantdr. Yanln, tedirgin et
meyecek lde srp gitmesi iin ne kadar gerekiyorsa o
kadar "dzeltilmi" olduu da varsaylabilir.
Grlyor ki, bu konularda yanl, hasralt etme ve ya
lan dolan arasndaki snr ok iyi muhafaza edilmektedir:
ou zaman yanln kklerinin istenerek veya kabul edile
rek fiil olarak grmezden gelinmesi, belli bir politikann iz
lendiini gstermektedir. Lenin, yanln ele alnmasna bu
kadar nem veriyorduysa, bunun sebebi, yanln ele alm
nn her zaman politik olmas ve bir politikann yrrle ko
nulmasdr. Zaman iinde burada nc bir yol szkonusu
deildir. Bir yanl kkleriyle birlikte skp atmak iin nasl
politik bir irade gerekiyorsa, yine bir yanl analiz etmemek,

90
anlamamak, dolaysyla kkleriyle birlikte skp atmamak
iin de, aa vurulmam, ama stnde susulan politik bir
irade gerekir -yaplan yanltan yana tavr alma kararn ve
yanln tedirginlik yaratmadan srp gitmesini gerekli k
lan politik nedenler.
nl "kiiye tapma" sz ile belirtilen geree bir daha
dnmek gerekiyor mu? Gerekiyor, nk suskunluk hl de
vam etmekte. Hibir ey anlatmayan bir szn altnda bu
kadar uzun srm ve bu kadar trajik olan olaylarn gml
mesini nlemeye almak yerinde grlmeyebilirdi. Ama,
deniyordu, XX. kongre "yanl" kabul etti (ve, diye ekleniyor
du, dnyadaki hangi parti byle bir eyin rneini vermi
tir?) ve onu dzeltti: "Sosyalist meruiyet" sylendiine gre,
inenmi (baka trl anlatlamaz bu), sonra da onarlm
t. Sovyet yneticileri bylece "yanllarn dzelttiler" ve "k
tye kullanmay" nlediler. Bu yanl nceden iaret etmi
olanlar hakaret, ikence ve lmle susturulmulard. Bunun
la birlikte yle bir an geldi ki, aa kan kriz saklanlama-
yacak bir hale vardnda, yanl kabullenmek zorunda ka
lnd. Bylece, her ey olup bittikten sonra, dzeltilmek ze
re snrlar zenle izilen ve tanm zenle hazrlanm olan
bu yanl, verilen birka snrl kararla ortadan kaldrld
resmen aklanarak, kabullenildi. Ama sra yanln, Sovyet
toplumsal formasyonunun tarihi iindeki derin nedenlerini,
snf atmalarn ve altyap ve styapdaki politik "izgisi
ni" aramaya gelince: Suskunluk! imdiki suskunluk ya da
yar suskunluktan sz etmiyorum. Yirmi yldan beri sren
bir suskunluktan sz ediyorum. Aka grlyor ki, milyon
larca kurbanndan sonra, devlet suskunluuna gmlm
olan bu devasa yanln Marksiste analizine girimeyi Sov
yet yneticileri aka reddetmilerdir ve hl da reddediyor
lar. Sovyet yneticileri, Kruevin ilerisi iin umut veren za

91
vall birka aklama abasndan bile vazgemilerdir. SSCB
bylece kendi tarihi stnde semptomatik bir suskunluk
iinde yaamaktadr. Bu suskunluun kendi sistemine ya
banc olmad rahatlkla iddia edilebilinir: Bu, kendi siste
minin suskunluudur. O zaman Leninin u szleri kulaklar
nlatmaktadr: Yaplan yanl karsnda suskunluk, yanl
n mmkn olduu biimde veya bile bile srdrlmesi de
mektir. Bir yanl karsnda devaml olarak susuluyorsa, bu
onun srp gittiinin bir kantdr: Bu suskunluk, yanln
srp gitmesini salamak iin de srdrlyor olabilir. Sr
mesinden beklenen politik avantajlar iin.
Elbette bu yanln kitleler zerinde en kanl ekillerinin
ortadan kalktn ve dorudan doruya yaratt kurban sa
ysnn eskiye gre ok azaldn grmezlikten gelmiyorum,
ama yine de kurbanlar ve SSCBde, toplumsal, politik ve
kltrel hayattaki Stalinci pratiklerin z ve bunlarn ara
sndaki korkun derecede ar ve tutucu bir biimsel hma
nizmin ideolojik kar sesiyle(*) katmerlenen ayn ekonomist
izginin z yaad gibi, kamplar da dahil baskc Stalin
sistemi hl yaanmaktadr. Bu konuda, sz sanatlaryla
sslenmese gln olabilecek bir kar kant ister misiniz?
Kamuoyunda Sovyet sosyalizmini temize karmak iin pek
yetkili, sorumlu Fransz Komnistleri bize SSCBnin "de
mokratik sosyalizme" geiteki duyduu glklerin basit bir
biim sorunundan ibaret olduunu, nk SSCBnin sadece
"sosyalizm iinde" ge kaldn yani "kendisi iinde" ge kal
dn, akladlar. Bunun kant? SSCB demokrasiyi uygula

(*) "Kar ses" bir musiki terimi, "kontr-puan". Barok mzikte, iki ayr enstrma
nn "kar" ama tamamlayc sesleriyle rlen melodiyi anlatmak iin kullan
lr. Burada Althusser, SSCB'deki melodinin, bir yandan kitle zerinde terr,
bir yandan da bunun tamamlayc "kar sesi" olan hmanizmle rldn
anlatyor. Althusser'e gre hemen hemen btn Marksist sapmalar "hma-
nizm/ekonomizm" kilisine indirgenebilir.

92
mak iin -stelik bunun "ihtiyacn da" hissetmektedir ("ge
niletilmi bir demokrasi ihtiyac")- btn gerekli "aralara
sahiptir (ekonomik byme, genellemi kltr). Neyi eksik
tir o halde? Dorusunu sylemek gerekirse, hibir eyi. Sade
ce ufack bir ekleme: Daha aklna gelmemi, ama gelecek
olan, "demokratik" sosyalizm fikri: Biraz daha beklemek ye
tecektir. Ama tahlihsizlik ya da daha dorusu olgu u ki,
SSCB bu gecikme, aralar, ihtiya ve "demokratik ekleme di
yalektii ile ilgili hibir eyi aka bilmek istememektedir.
Bize sylenenin ve hibir Marksist yan olmayan bu szde-
diyalektiin tersine, Sovyet rejiminin "demokratik sosya
lizm" iin ne ihtiyac ne de aralar olduunu dnmek da
ha gereki gzkmektedir. Bu muazzam tarih "yanl"n s
nfsal nedenlerini, Marksist terimlerle gerekten analiz et
mediyse, bu bir dalgnlk veya unutma eseri deil ama kendi
toplumsal ilikilerinin kimi yerlerinde bunlar olduu gibi
muhafaza etmek iin bu yanla politik olarak ihtiyac oldu
undan ve onlarla birlikte bu yanln srp gitmesine ihti
yac olduundandr. Olay neyse adn koymamz ve (kendimi
ze) hikye anlatmaktan vazgememiz gerekir. u apak
olan eyi kabul etmeliyiz: Sovyet yneticilerinin yanl
Marksist terimlerle analiz etmeyi reddetmi olmalar ve red
detmeleri gerei, yanln "dzeltilmeyen" taraflarnn
nemli bir politik role sahip olduklar ve ister istemez Sovyet
sistemiyle btnletikleri anlamna gelmektedir (ve basit bir
gecikme veya basit bir kaza sonucu deil). Yaplan ayrmlar
ve hatt savunma amacyla yazlan en usta tarihler bile bu
konuda hibir eyi deitirmez. Analiz edilmemi Stalinist
pratiklerin izgisi ve byk bir ksm SSCB ve baka yerler
de tarih kariyerlerini rahatlkla srdrmektedirler. Analiz
edilmemi olmalarnn politik sebeplerden ileri geldii de
meydandadr: u anda varolan toplumsal ilikilerin durumu

93
iin gerekli olduklarndan srp gitmeleri ve kendilerine do-
kunulmamas istenmektedir. Ama o zaman soruyu tamamen
baka bir ekilde sormak, Aristocu bir z kadar sarslmaz ni
telie sahip bir sosyalizmin bana gelen "hem zaman hem
mekn" ("spatio temporel") iindeki gln bir "kaza" teorisi
ni, dolaysyla kaza-z kilisi ve ayrmn bir kenara brak
mak ve cidd olarak kendimize u soruyu yneltmek gerek
mektedir: Bugnk Sovyet toplumsal formasyonunu olutu
ran toplumsal ilikiler nelerdir?
phesiz Lyssenko olay bugn ayn arl tamamak
tadr. Ama verdii ders reticiliini yitirmemitir. Ve Fran
sz Komnist Partisi 1948-1952 yllarnda ideolojik ve politik
nc rol oynad iin bizi dorudan doruya ilgilendirmek
tedir. Orada da "dzeltme" yaplmtr. Ama nasl? Hibir
analize girimeden. Bu durumda kke kadar inebilmek ve
sebepleri anlayp sonular stnde bir etki yapabilmek iin
ne kadar imkn vard? Olay "dzeltilmek" istenen bir tek ya
nna indirgendi. Sovyetlerin Stalinci sapma olgularn sadece
sosyalist yasalla saldrlar" hukuk grntsne indirge
meleri gibi, Lissenkizm de, devlet mdahalesi altnda, biyo
loji sorunlar ile ilgili teorik bir delilik nbetine indirgendi.
Bilimsel alanda durum bir kere "dzeltildikten", "iki bilim"
teorisi ve aratrmaya devlet mdahalesi bir kere terkedil-
dikten sonra, baka hibir aklamaya gerek duyulmadan so
run geitirildi. Bask, tehdit ve antaj altnda, verene veri
lir, vermeyene verilmez hesabna devletin halk kitleleri ze
rinde egemenliini salamasna hizmet eden, kendilerini bir
letiren bu devlet ideolojisinden kar salayan "aydnlar"
toplumsal tabakas stne hibir ey sylenmedi. Snf at
malar ve ilikileri stne hibir ey, btn bu sistemi ayak
ta tutan politik, ekonomik ve volontarist izgi stne hibir
ey sylenmedi. Karlnda Lyssenkonun diyalektik mad

94
decilik anlayn dorulamasna ve onu "bilimlerin bilimi"
olarak kabul ettirmesine yarayan, Lyssenkonun teorilerini
garanti eden resm diyalektik maddecilik anlay zerine de
hibir ey sylenmedi. Bu sapmann tarihi kaderini izen bu
gerekliklere hi dokunmad Lissenkizmin denetimi altnda
ki "dzeltilii". Ve gereklikleri rten resm sessizliin altn
da kariyerlerini srdrmeye devam ettiler.
Birok rnek arasndan sadece birisini ele alyorum:
Marksist felsefe rneini. Lyssenko dneminde apak olarak
itibar lekelenmi ve o kadar lekelenmiti ki, bu yanlgnn
analizinin Marksist felsefenin yeniden batan aa gzden
geirilmesini gndeme getirmesi gerekirdi. O zaman, Mark
sist felsefenin belli bir anlaynn, ontolojik diyelim,
SSCBde yllardan beri kendisini kabul ettirdii, Komnist
Partisinin Tarihi adl nl kitabnda Stalin tarafndan ya
salara geirilmi olduu ve SSCBde ve btn komnist par
tilerde egemen duruma geldii grlebilirdi. Marksist felse
fenin, Marxn ve Engelsin bile grlen daha nceki elikile
rinin, bakalarndan sonra Staline de Marksist felsefeyi on
tolojiye srkleme imkn vermi olduu anlalabilirdi. Bu
yapld zaman, ancak belli anlarda dile getirilmi tezlerle
tanmlanabilen ve Marksizmin teorik ve pratik eserleri iin
de pratik durumda varolma pradoksunu gsteren ve btn
bu nedenlerden tr sistemi ister istemez sorunsal nitelikte
klan bir felsefenin tarihi stne, gelecee dnk perspektif
ler elde edilebilirdi. Ksacas, Marksistler olarak, Marksist
felsefeyi "eletirici ve devrimci" (Marx) rayna gerekten
oturtmak iin, diyalektik maddeciliin ne olduu, elikileri
nin ve sapmalarnn ne olduu hakknda kendimize sorular
sorabilirdik. Ama hayr. Her ey olduu gibi brakld. Ve,
maddecilii, diyalektiin kanunlarn koyduu, maddenin bir
ontolojisi olarak ifade eden, diyalektik maddecilik anlay-

95
nn bu egemen yorumu, diyalektiin olduu gibi maddecili
in de verimliliinin "kanunlar" deil, tezler nerebilmesi ol
duunu kabul etmeyen bu gr, baarl kariyerini srdr
meye devam etti. Bugn dahi bu grn, egemen olduunu
bilmemiz gerekmektedir. nk Sovyet filozoflar ve onlarn
benzerleri, baz haller dnda, her zaman politik, bilimsel
olup bittilerin savunmas ve "yorumunda" bu kadar dokunul
maz ve demek oluyor ki, bu kadar gerici ve ksr kalan Mark
sist bir felsefe anlaynn egemenliinden, "tmden gelimci-
lik"e kar dikkatli olmaya aran -"cesime kar uyank ola
lm" dercesine- gln inkrlar gibi uaka ve olumsuz szl
protesto eylemleriyle hibir zaman kendilerini kurtaramaya
caklardr. Marxn diyalektikten sz ederken ya bir yana ya
da br yana dlebileceini sylediini Marksist filozoflar
unutmular mdr: Diyalektik ya "eletirici ve devrimci" ola
bilir ya da "varolan durumu yceltir".(*)
Ve, sorunun politik temeline gelince: Marksist felsefenin
bu egemen anlaynn srp gitmesi ve rtlmesi sonucunu
veren bu suskunluk niye? undan ki, varolan "durumun y-
celtilmesi'nde ve aktrlerini teorik retimin genel denetleyi
cileri haline getirmekte harikalar yaratan bu anlay ycel-
tilmeye ve tutucu olma eilimi yrrlkte olan politik pra
tiklere ok iyi itaat etmektedir: Onlardan hizmetini esirgeye-
mez, nk bu pratiklerin ona "ihtiya'lar vardr. Sadece
"yorumlamakla (Marx) yetinen, en temel idealizm gelenei
iindeki bu anlay, madem ki sadece kendi hizmetlerindedir
-"her ie yarayan uaklar" demeyelim gene de- onlara zama
nn tm politik kararlarnn gvence altna alnmasnda ve

(*) Diyalektii Marx devrimci ve eletirici bir dnce yntemi gibi grmt;
ama diyalektik, Hegelin elinde, Prusya devletini yceltmeye yarayan bir
arat. Marksist diyalektik de, arpk bir uygulamayla, varolan herhangi bir
devleti yceltmeye yarayabilir.

96
hakl gsterilmesinde hizmet etmelidir. Ve hibir ey ret
memesi ve darda bir ie yaramamas nemli deildir: Bu
Marksist felsefe, hi olmazsa rgtn birliini daha da sa
lamlatrmaya yarayan militan kadrolarna ortak bir parola
szl ve ierde birbirlerini tanmalar iin bir iaretler sis
temi salayarak partiye i ideoloji olarak hizmet etmektedir.
u sylenebilir: rgtn birlii, evet -ama birlik iin birlik
deil, hangi ama iin olursa olsun ve hangi yolla salanrsa
salansn, byle salanan bir birlik deil! Hi phesiz btn
bunlarn acs kmaktadr, nk diyalektiin "kanunlar
nn" garantisini kendisine salayarak partinin politik ideolo
jisini katmerletiren felsefenin pratik ideolojiye indirgenii,
d dnya ile ilikisini keserek partiyi kendi iine kapamak
tadr. Felsefenin bu d partiyi, btn alanlarda, teorisi
ne olduu kadar tarih pratiine de "devrimci ve eletirici"
Marksist bir felsefenin salayabilecei siyasal faydalardan
yoksun klmaktadr.
Sadece u sonu gznne alnsn (ki daha da nemlileri
var): Fransz partisinin Lissenkizmi savunmasnn ve ortada
ve tartlmakta olan felsef, teorik ve politik sorunlar stn
de suskunluunun neye malolduu bilinmektedir. Sorunlar
geitirdii iin, Marksist felsefenin gericileerek klk dei
tirmesi stndeki tartmalardan kat iin, bu felsefeyi
"devrimci ve eletirici" haline getirmedii iin, sryle aydn
kaybetmitir: Bu nedenlerle yava yava kendisini terkeden-
leri olduu kadar ve belki bundan da fazla, kendisine katl
mayanlar da. Lissenkizmden sz ederek "aydnlara dein
mem bir rastlant deil: SSCB deki egemen diyalektik anla
y ve "iki bilim" teorisi onlar iindi; onlar birletirmek ve
kleletirmek iin. Aydnlar -varolan iblmnn bir sonu
cu- Felsefi ve teorik sorunlara zellikle duyarldrlar. Kom
nizmin partisiyle birlememek iin zaten yeterli ideolojik s

97
nf nyarglarna sahiptirler: Ama devrim ve eletiri adna
aydnlarn teorik dzmecelere ve "varolan durumu ycelten"
bir teoriye katlmalar istendii zaman, imknlar varsa (el
bette Batda var bu), kendilerini kenara ekmelerine ama
maldr. Ayn zamanda aydnlar ve parti arasndaki, "tedir
gin edici bir soru" haline gelen ilikinin zmlenmesi szko-
nusu olmasa da (doru bir ekilde) ortaya konmasnn bile
glemesine de gene amamaldr.
Her yanln ele alnmas politik olduundan yani izlenen
politikalarn kendine zg biimde bir gstergesi olduun
dan, egemen diyalektik maddecilik anlayna dokunulma-
mas gerekte, "dzeltilmi" olduu iddia edilen bir yanln
sebeplerinin analizine hibir "ihtiya" duymayan bir izginin
ve pratiklerin srdrld sonucuna zorunlu olarak vardr
maktadr. Bylece Lyssenko olay "dzeltildi". Ama her ne
dense, egemen Marksist felsefe anlayna dokunulmad:
nk hizmetlerine ihtiya vard.
Lyssenkonun hikyesi bitti. Lissenkizmin nedenlerinin
tarihi devam etmekte.
Bitmi hikye. Bitmeyen tarih mi? (*)

1976
eviren MAHMUT Z1IK

(*) Althusser bu son cmlelerde Franszca "histoire kelimesinin hem "hikye"

hem de "tarih" anlamna gelmesine dayanarak bir kelime oyunu yapyor. Bu
cmlelerdeki szler her iki anlamda birden okunmal.