F. A.

HAYEK
Phm Nguyn Trng dch

NG V N L
VI LI GII THIU CA
MILTON FRIEDMAN

NH XUT BN TRI THC

 MC LC

Li gii thiu (nhn dp Nm mi nm xut bn) 1

Ghi ch v lch s xut bn 15

Li ta cho ln ti bn nm 1976 21
Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956 27

Li ta cho ln xut bn nm 1944 53

Dn nhp 59
I. Con ng b chi b 73

II. Gic m a ng 93

III. Ch ngha c nhn v ch ngha tp th 105

IV. K hoch ha l tt yu? 121

V. K hoch ha v dn ch 141

VI. K hoch ha v php tr 165

VII. Kim sot kinh t v ch ton tr 189

VIII. Ai l ai? 209

IX. An ton v T do 237

X. V sao nhng k xu xa nht li leo cao nht? 259

XI. S co chung ca chn l 287

XII.Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt 307

XIII. Nhng ngi ton tr gia chng ta 329
 XIV. iu kin vt cht v mc ch l tng 359
XV. Trin vng ca trt t th gii 385

XVI. Kt lun 413

Sch tham kho 417

 1 Li gii thiu

Li gii thiu
(Nhn dp Nm mi nm xut bn)

Cun sch ny tr thnh tc phm kinh in

thc s: y l tc phm dnh cho tt c nhng ai
quan tm n chnh tr mt cch rng ri nhng ai
quan tm n chnh tr mt cch rng ri nht v t
thin lch nht ca t ny, thng ip chnh ca n
s sng mi vi thi gian v c th p dng cho v
vn hon cnh c th khc nhau. Hin nay, trong
chng mc no n cn lin quan n Hoa K
nhiu hn c khi c cng b ln u vo nm 1944
v gy chn ng d lun vo lc .
Gn mt phn t th k trc (nm1971) ti
vit li gii thiu cho ln xut bn cun ng v n
l bng ting c nhm minh ha tnh vnh cu ca
thng ip m m Hayek gi ti cho chng ta.
Li gii thiu cng c th c p dng cho ln
xut bn k nim nm mi nm ra i ca tc phm
kinh in ny ca Hayek. khi phi o vn ca
chnh mnh, ti xin trch dn ton b bi vit trc
khi a thm vo mt vi li bnh lun1.

1
Der Weg Zur Knechtschaft: Den Sozialisten in allen Parteien,
1971(cho ln xut bn mi) Verlag Moderne Industrie AG,
NG V N L 2

Sut nhiu nm lin, ti thng hi nhng

ngi tin vo cc nguyn tc ca ch ngha c nhn
xem h ri b ch ngha tp th chnh thng ca
thi i chng ta nh th no. Trong nhiu nm, cu
tr li thng gp nht chnh l cun sch m ti
ang c vinh d vit li gii thiu ny. Tc phm
xut sc v hng hn ca gio s Hayek l nh sng
soi ng cho cc nam n thanh nin tng phc v
trong cc lc lng v trang trong thi gian din ra
Chin tranh Th gii II. Kinh nghim va tri qua
gip h nng cao nhn thc v gi tr v ngha ca
quyn t do c nhn. Ngoi ra, h chng kin t
chc tp th hot ng trn thc t. i vi h th
nhng li d bo v hu qu ca ch ngha tp th
khng n thun l kh nng c tnh gi thuyt
m l thc t nhn tin m bn thn h tri qua
trong thi gian ti ng.
c li trc khi vit li gii thiu, ti li mt
ln na cm thy kinh ngc trc cun sch tuyt vi
ny: tinh t v lp lun cht ch song li d hiu v
sng sa, y trit l v tru tng song cng rt c
th v thc t, su sc v y l tnh song cng rt
sinh ng bi nhng l tng cao c v mt thc
mnh m v s mnh. Khng c g ngc nhin khi
n gy c nh hng ln nh vy. Cun sch cn

86895 Landsberg am Lech. y l ln xut bn u tin c,

mc d bn dch ting c ng v n l c xut bn
Thy S vo nm 1948.
3 Li gii thiu

gy n tng mnh i vi ti v hm nay thng

ip ca n cng cn thit nh khi n xut hin ln
u chuyn ni sau. Nhng i vi tui tr thi
nay, thng ip ca n khng mang tnh trc tip
hay thuyt phc bng cc nam n thanh nin c n
khi n xut hin ln u. Nhng vn ca chin
tranh v iu chnh thi hu chin c Hayek
dng minh ho cho ch trung tm bt dit ca
ng cng nh nhng thut ng ca ch ngha tp th
thi c ng dng lm dn chng cho li khng
nh ca ng v bu khng kh tr tu vn l nhng
iu quen thuc i vi th h thi hu chin v
to c mi quan h gn gi gia tc gi v c gi
ca cun sch. Ngy nay, nhng o tng ca ch
ngha tp th tng t ang lu truyn rng ri v
c cng c thm, nhng hu qu trc tip th c
khc, thut ng cng khc nhiu. Hin nay
chng ta t nghe ni n k hoch ha tp trung,
sn xut p ng nhu cu s dng, nhu cu
qun l mt cch c thc cc ngun lc x hi.
Thay vo l chuyn v khng hong th
ngi ta ni ch c th gii quyt bng cc chng
trnh rng ln ca chnh ph, l chuyn v khng
hong mi trng ngi ta bo l do nhng nh
doanh nghip tham lam, nhng ngi phi lm trn
trch nhim x hi ch khng ch iu hnh cc
doanh nghip ca mnh kim ti a li nhun v
cng i hi, nh ngi ta ni, nhng chng trnh
rng ln ca chnh ph; l chuyn v khng hong
NG V N L 4

tiu dng nhng gi tr gi c kch thch bi cc

nh doanh nghip tham lam nhm kim li nhun
thay v thc hin trch nhim x hi v d nhin
cng cn cc chng trnh rng ln ca chnh ph
nhm bo v ngi tiu dng, t nht l anh ta
khng t lm hi mnh; l chuyn v khng hong
phc li hoc ngho i y thut ng vn l
ngho i gia cnh giu sang, mc d tnh trng
ngho i hin nay phi c coi l sung tc khi
khu hiu ny ln u tin c s dng mt cch
rng ri.
By gi, cng nh lc , vic khuych trng
ch ngha tp th bao gi cng i km vi nhng li
th bi trung thnh vi cc gi tr ca ch ngha c
nhn. Nhng kinh nghim vi cc chnh ph cng
knh cng c thm xu hng tri ngc ny.
din ra nhng cc phn i rng khp chng li
gii quyn uy; s tun phc khng th tng
tng c trong vic chng li s tun phc; nhng
i hi vang ln khp ni v quyn t do lm
nhng vic ring, quyn c c li sng ring, c
nn dn ch m mi ngi u c th tham gia. Nu
ch nghe ch ny, ngi ta c th tin rng ngn
triu ca ch ngha tp th ang rt lui cn ch
ngha c nhn th ang dng ln. Hayek chng
minh mt cch y thuyt phc rng cc gi tr ny
ch c th tn ti trong x hi da trn cc nguyn
tc ca ch ngha c nhn. Chng ch c th thnh
tu trong ch t do, ni hot ng ca chnh ph
5 Li gii thiu

c hn ch trc ht cho vic to lp khun kh,

trong cc c nhn c t do theo ui cc mc
tiu ca mnh1. Mun c nn dn ch m mi ngi
u c th tham gia th cch duy nht l phi tun
theo c ch th trng t do.
ng tic l quan h gia mc ch v phng
tin vn thng b nhiu ngi hiu sai. Nhiu ngi
tuyn b trung thnh vi cc mc tiu c nhn ch
ngha nhng li ng h cc phng tin ca ch
ngha tp th m khng nhn ra s mu thun
y. Ngi ta thch tin rng cc t nn x hi l do
nhng ngi xu gy ra cn nu nhng ngi tt
(ging nh chng ta, d nhin ri) nm c quyn
lc th mi vic s tt. Quan im ny ch i hi
cm tnh v thi t mn, nhng th va d kim va
d tho mn. hiu ti sao nhng ngi tt khi
c quyn lc li lm nhng iu c trong khi nhng
ngi bnh thng, khng c quyn lc, nhng c
kh nng hp tc mt cch t nguyn vi nhng
ngi xung quanh li lm c nhiu vic thin, i
hi phi phn tch v t duy, t cm tnh xung
di l tr. Chc chn y s l li p cho cu hi
huyn b: v sao ch ngha tp th, i cng vi n l

1
(Chua thm nm 1994). Ti s dng thut ng t do (liberal)
ging nh Hayek dng trong cun sch ny cng nh trong
Li gii thiu cho ln xut bn ba mm vo nm 1956 (xem
bn di), tc l theo ngha ban u ca th k XIX l chnh
ph hn ch v th trng t do, ch khng phi theo ch ngha
b lm cho sai lc i, gn nh ngc li, Hoa K.
NG V N L 6

nn c ti v s ngho i, li c nhiu ngi coi

l u vit hn so vi ch ngha c nhn, i cng n
l t do v sung tc vn c minh chng r
rng. Lun c ng h ch ngha tp th tht n gin
nhng l nhng lun c sai lm, y l lun c cm
tnh trc tip. Cn lun c ng h ch ngha c nhn
th tinh t v phc tp; y l lun c l tnh gin
tip. a s ngi ta li c kh nng t duy cm tnh
pht trin hn kh nng t duy l tnh, ngc i l
iu ny li xy ra ngay c vi nhng ngi t coi
mnh l tr thc.
phng Ty, cuc chin u gia ch ngha
tp th v ch ngha c nhn din ra nh th no
trong sut mt phn t th k (by gi phi ni l
na th k) qua, sau khi tc phm v i ca Hayek
c xut bn? Th gii thc tin v th gii t tng
a ra nhng cu tr li hon ton khc nhau.
Trong th gii thc tin, nm 1945 nhng ai
trong chng ta tng b phn tch ca Hayek thuyt
phc u chng nhn thy g hn l s pht trin mt
cch u n vai tr ca nh nc ln t vai tr ca
c nhn, l vic thay th dn sng kin v k hoch
c nhn bng sng kin v k hoch ca nh nc.
Nhng trn thc t phong tro ny chng tin
c my, c Anh, Php cng nh M. Cn
c din ra nhng phn ng quyt lit nhm
thot khi vic kim sot thi quc x v mt bc
tin vt bc v pha chnh sch t do trong lnh vc
kinh t.
7 Li gii thiu

iu g to ra s ngn chn bt ng nh th
i vi ch ngha tp th? Ti tin rng c hai lc
lng ng vai tr ch yu. Th nht, v y l iu
c bit quan trng Anh, cuc xung t gia k
hoch ha tp trung v t do c nhn, ti chnh ca
Hayek, tr thnh hin nhin, c bit l khi nhu
cu cp bch ca k hoch ha dn n ci gi l
ch th v kim sot tuyn dng, theo chnh ph
c quyn phn cho ngi dn cng n vic lm.
Nhng truyn thng t do v cc gi tr ca t do vn
cn mnh Anh, cho nn khi xy ra xung t th
ngi ta sn sng hi sinh k hoch ch khng phi t
do c nhn. S thiu hiu qu ca ch ngha tp th
chnh l lc cn th hai. Chnh ph t ra khng c
kh nng qun l cc doanh nghip, khng c kh
nng t chc cc ngun lc c th t c cc mc
tiu ra vi gi phi chng. N b sa ly trong m
bng bong v cc th tc quan liu v phi hiu qu.
Nhiu ngi t ra tht vng i vi tnh hiu qu ca
chnh ph trung ng trong vic qun l cc chng
trnh kinh t x hi.
ng tic l vic ngn chn ch ngha tp th
li khng ngn chn c s phnh ln ca chnh
ph; ng hn, n hng s phnh ln ny vo
mt knh khc. Chnh ph khng cn ch tm vo
hot ng sn xut na m ch tm vo vic iu
tit mt cch gin tip cc doanh nghip c cho l
cc t nhn v cn ch tm hn vo cc chng
trnh ti phn phi thu nhp ca chnh ph, bao gm
NG V N L 8

thu thu ca mt s ngi nhm bao cp cho mt s

ngi khc - tt c u nhn danh cng bng v xo
i gim ngho nhng trn thc t li to ra s hn
n y mu thun v tht thng ca nhng khon
bao cp cho nhng nhm li ch c bit. Kt qu l
phn thu nhp quc dn b chnh ph s dng ngy
cng gia tng.
Trong th gii t tng, i vi nhng ngi
tin vo ch ngha c nhn, kt qu cn ng tht
vng hn. mt kha cnh no , y l iu ng
ngc nhin nht. Kinh nghim trong mt phn t th
k qua khng nh mt cch mnh m s sng
sut ca Hayek: iu phi hot ng ca con ngi
thng qua qun l tp trung v thng qua s hp tc
t nguyn l hai con ng dn ti nhng hng
hon ton khc nhau: con ng th nht a ta tr
v thi k n l, cn con ng th hai dn ti t do.
Kinh nghim cng mt ln na khng nh ch
th hai: qun l tp trung l con ng dn ngi
dn bnh thng ti i ngho; cn hp tc t
nguyn l con ng dn ti sung tc.
ng v Ty gn nh c th cung cp cho ta
mt th nghim khoa hc c kim sot. y l
nhng ngi cng mt dng mu, cng mt nn vn
minh, c cng trnh k ngh v tri thc nhng
b tai ho ca chin tranh tch thnh hai mnh; hai
mnh p dng nhng phng php t chc x
hi hon ton khc nhau, mt bn l qun l tp
trung, bn kia l kinh t th trng. Kt qu tht r
9 Li gii thiu

rng, ng c ch khng phi Ty c phi xy

bc tng ngn chn ngi dn b nc ra i.
Mt bn bc tng l chuyn ch v ngho i, cn
bn kia l t do v phn vinh.
Trung ng, Israel v Ai Cp cho ta thy
mt s tng phn ging nh ng v Ty c.
Vin ng, Malaysia, Singapore, Thi Lan, i
Loan, Hng Kng v Nht Bn tt c u ch yu
da vo th trng t do l nhng nc thnh
vng, dn chng trn tr hi vng; khc hn vi n
, Innsia v Trung Quc cng sn nhng
nc da ch yu vo k hoch ha tp trung. Mt
ln na, chnh Trung Quc cng sn ch khng phi
Hng Cng phi canh gc bin gii ngi dn
khng th o thot c.
Mc cho s xc nhn r rng v y kch tnh
lun im ca Hayek nh th, bu khng kh tr tu
phng Ty, sau mt giai on hi sinh ngn ngi
ca cc gi tr t do trc kia, li bt u chuyn
ng theo hng ngc li hon ton vi t do kinh
doanh, cnh tranh, quyn s hu t nhn v chnh
ph hn ch. C mt thi gian, iu Hayek m t v
thi tr thc c v nh tr thnh li thi. Hm
nay li cnh bo ca n cn chnh xc hn l cch
y chng mt thp nin. Khng th hiu c v
sao s pht trin li i theo hng . Chng ta
ang cn mt cun sch mi ca Hayek. mt cun
sch s soi sng s pht trin ca tr tu trong mt
phn t th k qua, nh cun ng v n l trc
NG V N L 10

y lm c. Ti sao cc tng lp tri thc khp

mi ni u t ng ng v pha ch ngha tp th
ngay c khi h ang h nhng khu hiu ca ch
ngha c nhn ph bng v bi nh ch ngha t
bn? V sao cc phng tin truyn thng i chng
khp mi ni u b quan im ny chi phi?
D c gii thch th no i na th vic ng h
ngy cng gia tng ca gii tr thc i vi ch ngha
tp th ti tin y l s thc lm cho cun sch
ca Hayek hm nay cng hp thi nh lc n xut
hin ln u tin vy. Hi vng rng ln xut bn mi
c nc d lnh hi nht thng ip ca cun
sch cng to c nh hng nh tng to nh
hng trong ln xut bn u tin Anh v M.
Cuc chin u v t do phi ginh c ht thng
li ny ti thng li khc. Nhng ngi x hi ch
ngha thuc mi ng phi, nhng ngi m Hayek
tng cun sch s phi b thuyt phc hay b nh
bi mt ln na, nu h v chng ta cn mun lm
ngi t do.
on p cht trong bi gii thiu ca ti cho ln
xut bn bng ting c l on duy nht khng cn
hon ton ng na. S sp ca bc tng Berlin,
s sp ca ch ngha cng sn sau bc mn st v
s thay i ca nc Trung Quc thu gn nhng
ngi bo v ch ngha tp th theo ch ngha Marx
thnh mt nhm nh nhng c kt trong cc trng
i hc phng Ty. Hm nay mi ngi u tha
nhn rng ch ngha x hi tht bi, ch ngha t
11 Li gii thiu

bn thnh cng. Song s chuyn i r rng ca

gii tr thc sang ci c th gi l quan im ca
Hayek li d gy ng nhn. Trong khi ngi ta ni
v th trng t do v quyn t hu hin nay
chuyn ny c tn trng hn l vic bo v nn
kinh t gn mc laissez-faire1 cch y vi thp
nin phn ln gii tr thc vn gn nh t ng
ng h s m rng quyn lc ca chnh ph nu n
c qung b nh l bin php bo v cc c nhn
khi b nh hng ca cc cng ty ln xu xa, xo
i gim ngho, bo v mi trng hay thc y
bnh ng. Cuc tho lun v chng trnh chm
sc sc kho quc dn l mt th d in hnh. Cc
nh tr thc c th hc thuc li nhng vn khng
bit ht.
Ngay t u ti ni rng hin nay trong
chng mc no thng ip ca cun sch cn
lin quan n Hoa K nhiu hn c khi gy chn
ng d lun... hn na th k trc. Gii tr thc
lc c thi th ch vi ch ca cun sch
hn l hin nay, nhng thc tin lc li ph hp
vi n hn l hin nay. Chnh ph sau Chin tranh
Th gii II nh hn v t ch o hn hin nay.
Chng trnh X hi M rng ca chnh quyn Tng
thng Johnson, bao gm Chm sc Y t v H tr y

1
Laissez-faire l l thuyt hay h thng chnh quyn ng h
tnh t ch trong lnh vc kinh t, tin rng chnh quyn cng t
can thip vo qun l kinh t th cng tt. Khi nim ny c
cho l c xut x t quan im v vi ca Lo t ND.
NG V N L 12

t, v cc o lut Khng kh trong lnh v chng

trnh Ngi M Tn tt ca chnh quyn Tng thng
Bush vn cn pha trc, cha ni n bit bao v
bnh trng khc ca chnh ph m Reagan, trong
tm nm cm quyn, ch c th lm chm li ch
khng th o ngc c. Chi tiu ca chnh ph
M, c trung ng ln a phng, tng t 25%
tng sn phm quc dn vo nm 1950 ln thnh
45% vo nm 1993.
Anh tnh hnh cng gn nh vy, theo mt
ngha no th cn kch tnh hn. Cng ng,
trc y cng khai tp trung x hi ch ngha, hin
ng v pha th trng t do t nhn; cn ng Bo
th, tng chp nhn cai tr theo chnh sch x hi
ch ngha ca Cng ng, th lm ngc li v
mc no , di thi Margaret Thatcher,
thnh cng trong vic gim thiu quy m s hu v
iu hnh chnh ph. Nhng Thatcher khng th
ku gi mt s ng h rng ri ca qun chng cho
cc gi tr t do nh s ng h dn n vic rt b
ch th v kim sot tuyn dng ngay sau Chin
tranh Th gii II. V trong khi din ra qu trnh t
nhn ha nhiu doanh nghip nh nc th phn
thu nhp quc dn b chnh ph s dng tng ln
v chnh ph cng a ra nhiu ch th hn so vi
hi nm 1950.
Ni rng c hai bn b i Ty Dng chng
ta ang rao ging ch ngha c nhn v t bn cnh
13 Li gii thiu

tranh nhng li ang thc hnh ch ngha x hi th

cng ch l phng i mt cht m thi.

Milton Friedman
15 Ghi ch v lch s xut bn

Ghi ch v lch s xut bn(*)

Hayek bt u vit ng v n l vo thng 9

nm 1940 v cun sch c xut bn ln u tin ti
Anh vo ngy 10 thng 3 nm 1944. Hayek u
quyn cho ng bn ng l tin s Fritz Machlup, mt
ngi t nn o lc ang c mt s nghip xut
sc trong gii hn lm Hoa K v c nhn vo
lm vic ti Vn phng Chm sc Ti sn ca ngi
nc ngoi Washington D.C. t nm 1944, k hp
ng vi mt nh xut bn M. Trc khi a n
Nh xut bn ca trng i hc Chicago
(University of Chicago Press), cun sch b ba
nh xut bn M t chi, v hoc l h tin rng s
khng bn c v c t nht mt trng hp, coi
cun sch l khng ph hp i vi mt nh xut
bn c danh ting1. Khng nn ch, Machlup a
nhng trang in th ca bn in Anh cho Aaron
Director, nguyn l thnh vin ca Khoa Kinh t
trng i hc Chicago (University of Chicago
Economics Department), ng ny mi quay li

(*)
on ny ch yu da trn nghin cu ca Alex Philipson,
Gim c xc tin sn phm ca Nh xut bn ca i hc
Chicago.
1
Xem li ta ca Hayek cho n bn ba mm nm 1956.
NG V N L 16

trng v ging kinh t Trng Lut (Law School).

Sau Frank H.Knight, mt nh kinh t hc xut sc
ca Trng nhn c mt tp in th v trnh cho
Nh xut bn ca trng i hc Chicago vi
xut ca Director rng Nh xut bn nn in cun
sch ny.
Nh xut bn k hp ng vi Hayek c
quyn xut bn M vo thng 4 nm 1944, sau khi
thuyt phc ng thc hin mt vi thay i
ph hp vi Hoa K... ch khng phi l trnh by
trc tip cho s lng c gi hn ch Anh, John
Scoon, lc l bin tp vin ca nh xut bn, hi
tng li. u thng 4, tc khong thi gian k hp
ng xut bn ti M, chng ti bt u nghe d lun
v cun sch Anh, cun sch c xut bn bn
vo ngy 10 thng 3. t u ch in 2.000 cun
nhng bn ht trong vng mt thng. N c
trch dn ti Quc hi v trn bo ch, mt vi t bo
y cng bt u nhc ti cun sch, nhng chng
ti vn cha bit chc M n s c sc hp dn n
mc no. S thc l, ngay trc ngy xut bn chng
ti vn cha khuy ng c nhit tnh ca cc nh
sch, ngay c New York1.
Ln xut bn u tin Chicago l vo ngy 18
thng 9 nm 1944, in 2.000 cun, vi li gii thiu
ca John Chamberlain, mt k gi v nh ph bnh
sch ni ting chuyn vit v ch kinh t. Bi

1
Th gi C. Harley Gralan, ngy 2 thng 5 nm 1945.
17 Ghi ch v lch s xut bn

im sch u tin chng ti thy, Scoon ni tip,

l bi ca Orville Prescott ng trn t New York
Times ra ngy 20 thng 9 nm 1944, mt bi vit v
thng v pht v gi n l mt cun sch mng
y gin d v chn ngt, nhng trc khi thy bi
ca Henry Hazlitt trn trang ba t Sunday Times
Book Review chng ti t in t hai 5.000 cun
na. Trong vi ngy chng ti nhn c ngh
cho php dch sang ting c, ting Ty Ban Nha,
ting H Lan v cc th ting khc, ngy 27 thng 9
chng ti t in t ba 5.000 cun na, ngy hm
sau li y ln 10.000 cun
u thng 10 nhiu kho sch trng rng, chng
ti bn ti bi vi vic in n, ng sch, gi v phn
phi cho khch hng c M ln Canada... Ngay t u
mi ngi phn chn lm ri, nhng vic tiu th th
lc ln lc xung
Cm gic cay c v cun sch tng ln cng vi
thi gian v mi ln cun sch gy thm c n
tng th cm gic cay c cng li cng cao thm.
(Ngi ta thng hnh ng mt cch thiu suy
ngh, sao h khng c n xem Hayek thc s ni
g! Nhn xt ca Scoon n nay vn cn ng.
Thng 4 nm 1945, t the Readers Digest xut
bn n phm rt gn v hn 600.000 bn rt gn
c Cu lc b sch trong thng phn phi ht. D
on c nhu cu sau khi Digest xut bn n phm
rt gn cng nh t lu ging ca Hayek d kin vo
ma xun nm 1945, Nh xut bn dn xp mt s
NG V N L 18

lng in ln trong ln in th by. Nhng v thiu giy

nn ln in ny b gii hn 10.000 n phm v Nh
xut bn buc phi gim kch thc xung thnh loi
sch b ti. Mt cun trong ln xut bn ny hin ang
nm trong th vin ca ti.
Trong 50 nm k t khi xut bn, Nh xut bn
bn c hn 250.000 cun, 81.000 cun ba cng
v 175.000 cun ba mm. n bn ba mm c
Nh xut bn ca trng i hc Chicago n hnh
ln u vo nm 1956. Lawrence, con trai ca Hayek
thng bo rng gn hai mi bn dch ra cc ngn
ng khc c cp php xut bn. Ngoi ra, cc bn
dch ngm, khng c php cng c lu hnh
Nga, Ba Lan, Czech v c th c cc ngn ng khc,
khi ng u cn nm sau bc mn st. Khng nghi
ng g rng cc trc tc ca Hayek v c bit l tc
phm ny, l ngun tr tu quan trng gp phn
ph v nim tin vo ch ngha cng sn bn kia
bc mn st, cng nh bn pha chng ta.
Sau khi bc tng Berlin sp , cc nc thuc
Lin X v chu s chi phi ca Lin X c mi c
iu kin xut bn cng khai cun sch. Ti bit t
nhiu ngun khc nhau rng mi quan tm v cc
tc phm ca Hayek ni chung v cun ng v n
l ni ring c s gia tng t bin cc nc
ny.
T khi Hayek mt vo nm 1992 cng ngy cng
c nhiu ngi cng nhn nh hng ca ng i vi
cc ch c cng sn ln khng cng sn. Cc nh
19 Ghi ch v lch s xut bn

xut bn ca ng c th vng tin tip tc bn tc

phm xut chng ny chng no m t do ngn
lun cn chim u th, tuy b xi mn phn no
k t khi Hayek chp bt cun sch ny, song chnh
nh cun sch m t do ngn lun c cng c
thm.
Stanford, California
Ngy 14 thng 4 nm 1994
21 Li ta cho ln ti bn nm 1976

Li ta cho ln ti bn nm 1976

Cun sch ny c chp bt trong thi gian

rnh ri t nm 1940 n nm 1943, khi ti ang cn
bn tm ch yu i vi cc vn l thuyt kinh t
thun tu, n t ngt tr thnh xut pht im
cho cng vic trong lnh vc mi ko di hn ba
mi nm sau ca ti. S d c bc th nghim
u tin trong ng hng mi l v ti cm thy
bt mn vi cch din gii hon ton sai lm v bn
cht ca phong tro Quc x1 trong cc gii tin
b Anh. Ti vit mt bn ghi nh gi cho Sir
William Beveridge, lc l Gim c Trng Kinh
t London v sau l bi bo trn t Contemporary
Review vo nm 1938, ri theo yu cu ca gio s
Hary G.Gideonse ca Trng i hc Chicago ti li
m rng bi bo thnh xut bn phm trong lot
Sch mng v Chnh sch Cng ca ng v cui
cng, khi pht hin ra rng tt c cc ng ng

1
Nazi (Nazism) hay National Socialism (ting c
Nationalsozialismus) l nhng t ch h t tng v hot ng
ca ng Nazi di thi Adolf Hitler, cng nh chnh sch ca
chnh ph Nazi c, thng gi l ch th III, t nm 1933
n nm 1945. cho nht qun, t Nazi s c dch thnh
Quc X, cn National Scoialism thnh Ch ngha X hi
Quc gia - ND
NG V N L 22

nghip ngi Anh c thm quyn hn trong lnh vc

ny ang bn tm vi cc vn khn thit hn ca
cuc chin, ti nh min cng m rng thnh tiu
lun ny. Mc cho s thnh cng bt ng ca cun
sch ln xut bn khng h c d liu trc M
cn thnh cng vang di hn c Anh mt thi
gian di ti vn khng cm thy vui. Mc d ti
tuyn b thng ngay t u rng y l cun sch
chnh tr, a s cc nh khoa hc ng nghip vi ti
ni rng ti s dng nng lc ca mnh trong mt
lnh vc khng thch hp, v t ti cm thy khng
thoi mi khi ngh rng kin thc ca ti khng cho
php vit v nhng vn bn ngoi lnh vc kinh
t k thut. Ti s khng ni v s phn n m cun
sch gy ra trong mt s gii, hay s khc bit l
lng trong s tip nhn Anh v M, chuyn ny ti
ni trong Li gii thiu cho xut bn phm ba
mm ra ln u tin M cch y hai mi nm.
Vi mong mun th hin tnh cht ca phn ng lan
trn lc , ti ch nhc n mt trit gia ni ting,
xin c giu tn, ng ny vit th cho mt trit
gia khc trnh c l ca ngi cun sch y tai
ting m d nhin l (ng ta) khng c ny!
Mc d ti tm mi cch quay v vi kinh t
hc ch thc, ti vn khng gii thot khi cm gic
rng nhng vn ti bt tay vo mt cch hon
ton tnh c li cha ng nhng thch thc v quan
trng hn l l thuyt kinh t, v nhiu vn ti
cp n trong bn phc tho u tin cn c lm
23 Li ta cho ln ti bn nm 1976

r v tho lun k lng hn. Khi vit cun sch ny,

ti vn hon ton cha gii thot nhng nh kin v
tn iu chi phi d lun chung, thm ch ti cn
cha bit cch trnh tt c nhng ri rm ca cc
thut ng v khi nim thnh hnh lc m sau
ny ti mi thc c mt cch tht s r rng.
Vic tho lun nhng hu qu chnh sch x hi ch
ngha m cun sch ny th lm d nhin l s
khng y khi cha miu t mt cch thch ng
nhng iu m mt th trng vn hnh mt cch
ph hp i hi v c th t c. Kt qu u tin
ca nhng c gng nhm gii thch bn cht ca ch
t do l cun sch quan trng vi nhan The
Constitution of Liberty 1960 (Hin php ca t do),
trong ti trnh by li v lm cho hc thuyt v
ch ngha t do c in th k XIX tr thnh nht
qun hn. Sau khi thy rng vic ni li vn cn b
st nhng vn quan trng cha c gii p ti
li phi n lc thm phn a ra cu tr li ca ring
mnh trong tc phm gm batapj vi nhan Law,
Legislation, and Liberty (Lut, Lut php, v T do),
tp u c n hnh vo nm 1973.
Ti tin rng trong hai mi nm qua ti hc
c nhiu th lin quan n cc vn c tho
lun trong cun sch ny mc d ti khng ngh rng
c li n mt ln no trong sut thi gian . By
gi c li vit Li gii thiu, ti khng cn cm
gic thy hi tic na m ln u tin cn cm thy t
ho, c bit l s sng sut mch bo ti vit li
NG V N L 24

tng Tng nhng ngi x hi ch ngha thuc

mi ng phi. Tht vy, mc d trong thi gian qua
tid d c c nhiu iu m khi chp bt cun
sch ny ti cha bit, ti vn thng ly lm ngc
nhin l ti nhn thy nhiu n th ngay t bc
khi u m tc phm sau ny khng nh; v
mc du nhng n lc ca ti sau ny l phn thng
xng ng hn cho mt chuyn gia, ti hi vng th,
ti vn khng ngn ngi gii thiu cun sch c
vit t nhng ngy u ny cho qung i qun
chng c gi, gii thiu cho nhng ai ch mun lm
quen bc u vi ti m ti tin vn l mt trong
nhng vn ang lo ngi nht m chng ta cn phi
gii quyt.
c gi c th hi phi chng iu ny c ngha
l ti sn sng bo v tt c cc kt lun chnh ca
cun sch, cu tr li ni chung l khng nh. Hn
ch quan trng nht ti phi nhc n l trong thi
gian qua thut ng thay i v v vy nhng iu
ti vit trong cun sch c th b hiu lm. Khi ti
vit cun sch ny th ch ngha x hi ch c ngha
l quc hu ha cc phng tin sn xut v k
hoch ha tp trung. Theo ngha th, th d, Thu
in hin nay t tnh cht x hi ch ngha v mt t
chc hn nc Anh hay nc o, mc d Thu in
li c coi l nhiu x hi ch ngha hn. y l do
hin nay ch ngha x hi c ngha ch yu l ti
phn phi mt cch mnh m thu nhp thng qua
thu kho v cc thit ch ca nh nc phc li. i
25 Li ta cho ln ti bn nm 1976

vi kiu ch ngha x h loi ny, cc tc ng m

ti tho lun trong cun sch ra chm hn, gin tip
hn v khng ton din bng. Ti tin rng kt qu
cui cng th vn th, mc d qu trnh a n kt
qu nh th th khng hon ton ging nh cun
sch ny m t.
Ngi ta thng vin dn mt cch thiu cn c
rng ti tuyn b l mi tro lu theo hng x hi
ch ngha u nht nh s dn n ch ton tr.
Mc d c mi nguy nh th, nhng y khng phi
l iu cun sch ni. Cun sch a ra li cnh bo
rng nu chng ta khng sa i cc nguyn tc
trong chnh sch ca chng ta th s xy ra mt s hu
qu rt khng hay, m hu ht nhng ngi ng h
nhng chnh sch cng khng mun.
C mt im trong cun sch gi y ti cm
thy mnh sai l ti khng nhn mnh ng tm
quan trng kinh nghim ca ch ngha cng sn
nc Nga - y l sai lm c th tha th c nu ta
nh rng lc nc Nga l ng minh chin tranh
ca chng ta, v lc ti cng cha gii thot khi
tt c nhng tn iu ca ch ngha can thip ng
thi, khin ti a ra mt s nhng b khc nhau
m by gi ti ngh l khng chnh ng. D nhin l
ti cng cha nhn thc c mt cch y rng
trong mt s lnh vc nhiu vic ti t n mc
no. Th d, ti vn cn coi l mt cu mang tnh tu
t khi hi (trang 176) nu Hitler nm c quyn lc
v hn theo ng cc th tc hp hin ai dm ni
NG V N L 26

rng c vn c Php tr? ri sau mi bit

rng cc gio s Hans Kelsen v Harold J.Laski v c
th cn nh cc nh chnh tr hc i theo ng li
ca nhng tc gia y nh hng ny ng h chnh
iu . Ni chung vic nghin cu cc xu hng t
duy v nh ch ng thi lm gia tng s quan
ngi v lo lng ca ti. nh hng ca cc t tng x
hi ch ngha v nim tin ngy th vo nhng nh
tt p ca nhng k nm gi quyn lc ton tr
khng ngng gia tng k t ngy ti vit xong cun
sch ny.
Mt thi gian di ti ly lm t i v tr
nn ni ting nh cun sch m ti xem l cun bn
v chnh tr ng thi v l nh cng trnh khoa hc
thc s ca ti. Nhng sau khi suy xt li nhng
iu vit trong sut 30 nm nghin cu sau ny v
nhng vn t ra lc , ti khng cn t i na.
Mc d cun sch c th cha nhng iu m lc
ti khng th chng minh mt cch thuyt phc, n
vn l mt c gng thc s trong vic i tm chn l,
ci chn l m ti tin rng to ra s sng sut gip
cho ngay c nhng ngi khng ng tnh vi ti
trnh c mi nguy him cht ngi.
F.A.Hayek
27 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Li ta cho ln xut bn
ba mm nm 1956

Cho n nay cun sch ny chng t n

khng cn vit li g c du rng mt vi kha cnh
no n c th khc nu ngay t u ti ch
vit n trc ht cho cc c gi M. Vic ti bn n
di mt hnh thc mi, hn mi nm sau ln xut
hin u tin, c l l c hi gii thch mc ch
ban u v a ra vi li bnh lun v thnh cng
hon ton bt ng v trong nhiu phng tin l kh
l lng m cun sch ginh c t nc ny.
Cun sch c vit Anh trong nhng nm
chin tranh v d nh dnh ring cho c gi Anh.
Thc ra n c nhm n cho mt giai tng c bit
cc c gi Anh. Hon ton khng phi l giu ct khi
ti dnh li tng: Tng nhng ngi x hi ch
ngha thuc mi ng phi. N xut pht t cc cuc
tho lun m ti tin hnh sut mi nm trc
vi cc bn b v ng nghip, nhng ngi c cm
tnh vi cnh T, cun ng v n l l s tip tc cc
cuc tho lun .
Khi Hitler nm c chnh quyn c th ti
ging dy Trng i hc Tng hp London
(University of London) c my nm ri, nhng ti
NG V N L 28

vn gi quan h mt thit vi cng vic Lc a v

vn lm nh th cho n khi n ra chin tranh. V
vy ti nhn ra ci ngun v s pht trin ca cc
phong tro ton tr khc nhau v iu lm
cho ti cm thy rng d lun x hi Anh, c bit
l nhng ngi bn c quan im tin tin ca ti
v cc vn x hi hon ton hiu sai bn cht
ca cc phong tro . Thm ch ngay trc chin
tranh iu ny dn ti n tuyn b trong mt
tiu lun ngn ci tr thnh ch chnh ca
cun sch ny. Nhng sau khi chin tranh n ra ti
cm thy rng s hiu lm ph bin v h thng
chnh tr ca k th ca chng ta, cng nh ca nc
Nga, ng minh mi ca chng ta, to ra mt
nguy c nghim trng, cn phi p tr bng mt n
lc c h thng hn. Hn na, r rng l bn thn
nc Anh sau chin tranh cng mun th nghim
chnh ci chnh sch m ti tin rng c ng gp
ng k vo vic ph hu t do nhng ni khc.
V vy cun sch ny hnh thnh dn dn
nh mt li cnh bo i vi tng lp tr thc x hi
ch ngha Anh; do tnh hnh thi chin cho nn
vic xut bn c b chm tr, nhng cui cng n
c xut bn vo u ma xun nm 1944. Thi
im ny, v tnh, cng s gii thch v sao ti li
cm thy rng c ngi nghe ti phi hn ch
bnh lun v cc ch ng minh ca chng ta v
chn minh ho ch yu t s pht trin nc c.
29 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

C v nh cun sch xut hin vo thi im

thun li v ti cm thy hi lng v thy n
thnh cng Anh, tuy theo mt cch khc nhng
cng khng km so vi thnh tch m n t
c Hoa K v s lng bn in. Ni chung cun
sch c tip nhn theo ng tinh thn khi chp
bt, cc l l ca n c nhng ngi m n
nhm n nghin cu mt cch cn thn. Tr mt s
nh lnh o thuc Cng ng nhng ngi, c v
nh cung cp minh ho cho nhn xt ca ti v xu
hng dn tc ch ngha trong phong tro x hi
ch ngha, tn cng cun sch vi l do tc gi l
ngi ngoi quc vic nhng ngi c nim tin tri
ngc hn vi nhng kt lun ca tc phm li
nghin cu n vi mt thi chn chn v thng
cm to cho ti n tng su sc1.Cng c th ni
tng t nh th v cc nc khc chu u, nhng
ni rt cuc cun sch cng xut hin; vic th h
hu quc x c tip nhn cun sch mt cch
c bit nng nhit, khi cc bn dch xut bn Thu

1
Th d in hnh nht v s ph bnh cun sch t pha cnh
t Anh l nghin cu nh nhn v thng thn ca b Barbara
Wootton, Freedom under Planning (London: Georege Allen &
Unwin, 1946). M ngi ta thng trch dn tc phm ny
nh mt li phn bc hu hiu nhng l l ca ti, tuy vy ti
c cm gic rng nhiu c gi cng c cm tng nh mt
nh bnh lun M ni: Dng nh v cn bn n khng
nh lun ca Hayek (Chester I. Barnard, Southern
Economic Journal, January, 1946).
NG V N L 30

S c a n nc ny, l mt tin vui bt ng i

vi ti.
Vi thng sau khi xut hin Anh, cun sch
c xut bn Hoa K v c tip nhn hi khc
mt cht. Khi vit ti t ngha rng n s c sc hp
dn i vi c gi M. Ti n M ln cui cng
cch y hai mi nm, khi cn l mt nghin
cu sinh v phn no mt lin h vi tin trnh
pht trin t tng M trong sut thi gian . Ti
khng bit ch ca cun sch c lin quan trc
tip n tnh hnh M nh th no v khng h
ngc nhin khi n b ba nh xut bn u tin t
chi1. Chc chn iu bt ng nht l sau khi c
nh xut bn hin nay xut bn, cun sch c
tiu th vi tc hu nh cha tng c t trc n
nay i vi nhng tc phm khng dnh cho i
chng thuc loi ny2. Mc phn ng t hai cnh

1
Lc ti u c bit rng, nh mt c vn cho mt trong
cc hng t nhn t khi y, y khng phi l do nghi ng
v s thnh cng ca cun sch m l do thnh kin chnh tr,
n mc cho cun sch l khng ph hp i vi nh xut bn
c danh ting (Xem tuyn b ca William Miller c W.T.
Couch trch dn trong The Sainted Book Burners, The
Freeman, April, 1955, P.423, v William Miller, The Book
Industry: A Report of the Public Library Inquiry of the Social
Science Research Council (New York: Columbia University
Press, 1949), P.12).
2
ng gp khng nh cho thnh cng l vic xut bn bn rt
gn trn t Readers Digest, v ti xin by t y s chng
nhn cng khai ti kho ca cc bin tp vin tp ch trong vic
rt gn tc phm m khng c s tr gip ca ti. Chc chn l
vic nn mt ch phc tp xung ch cn mt phn di
31 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

chnh tr, s khen ngi ht li t pha ny v lng

th hn khng km ca pha kia, thm ch cn lm
ti ngc nhin hn.
Tri vi kinh nghim Anh, nhng ngi m
cun sch ny ch yu hng ti, M c v nh
ngi ta chi b n ngay lp tc, h coi n l cuc
tn cng him c v gian xo vo nhng l tng
cao qu nht ca h; c v nh h chng bao gi
dnh thi gian nghin cu cc l l ca n. ngn
ng cng nh tnh cm th hin trong nhng tc
phm ph phn mang tnh th nghch qu thc l l
lng1. Vic nhiu ngi m ti ngh l s chng bao
gi c tc phm loi ny, cng nh rt nhiu ngi
m n nay ti vn ng l liu h thc s c hay
cha nhit lit cho mng tc phm cng l mt
iu gy ngc nhin khng km. Ti phi ni thm
rng i khi bt php m ngi ta s dng lm cho
ti nhn thc mt cch sinh ng chn l trong li
bnh ca Lord Acton rng bn b chn thnh ca t
do lc no cng him, v n ginh c chin thng
l nh thiu s, h thng bng cch lin kt vi
nhng tr t c mc tiu khc vi mc tiu ca h; s

ban u ca n s to ra s n gin ha qu mc, nhng vic

rt gn m khng lm mo m v tt hn l chnh ti t lm
l mt thnh cng ng k ri.
1
c gi no mun thy mt tiu bn v s bt lng v tho
m c l l c mt khng hai trong tho lun hc thut ng
thi xin c Road to Reaction (Boston: Little Brown & Co.,
1945) ca gio s Herman Finer.
NG V N L 32

lin kt ny lc no cng nguy him v i khi cn

thm khc na.
S khc nhau mt cch bt thng trong vic
tip nhn cun sch hai bn b i Ty Dng c
l khng phi hon ton l do s khc nhau v tnh
kh dn tc. Cng ngy ti cng tin rng phi tm li
gii thch trong tnh trng tri thc ti thi im .
Anh v chu u ni chung cc vn ti tho
lun t lu khng cn l vn tru tng na.
C l tng m ti kho st h cnh xung mt
t t lu, ngay c nhng ngi ng h nhit thnh
nht cng nhn thy mt s kh khn v kt qu
khng nh nu em p dng nhng l tng ny
v thc tin. Nh vy l ti vit v nhng hin tng
m cc c gi chu u ca ti c t nhiu kinh
nghim, ti ch lp lun mt cch h thng v nht
qun iu m nhiu ngi cm nhn c bng trc
gic. Nhiu ngi v mng v cc l tng, v
vic xem xt chng mt cch c ph phn n
gin ch l s trnh by thnh ting v r rng hn
m thi.
M, ngc li, cc l tng ny vn cn mi m
v c hi hn. Phn ln gii tri thc mi b nhim
cc l tng y t mi n mi lm nm nay ch
khng phi l bn nm mi nm nh Anh. V
mc d c nhng th nghim ca Chnh sch
33 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Mi1, lng nhit tnh ca h i vi kiu x hi c

thit k da trn l tr phn ln vn cha b kinh
nghim thc tin vy bn. Ci m i vi a s
ngi u, mc no l vieux jeux2 th i
vi nhng ngi cp tin M vn l hi vng rc r v
mt th gii tt p hn, nim hi vng m h m
p v nui dng trong sut nhng nm i Suy
thoi.
M cc lung d lun thay i kh nhanh, v
hin nay kh m nh c giai on tng i ngn
ngi trc khi cun ng v n l xut hin, khi m
chnh nhng ngi chng bao lu sau s ng vai
tr quan trng trong vic iu hnh nh nc
ng h mt cch nghim tc hnh thc kinh t k
hoch ha cc oan nht v coi m hnh Lin X l
tm gng cn noi theo. a ra bng chng l vic
d, nhng nu tn cc c nhn l vic khng hay.
Ch xin ni rng U ban K hoch ha Quc gia
c thnh lp vo nm 1934 dnh nhiu ch
cho vic h tp vic lp k hoch ca bn nc: c,
, Nga v Nht. Mi nm sau tt nhin chng ta
coi chnh cc nc ny l ton tr v chin u
kh lu vi ba nc v chng bao lu sau khi bt u
chin tranh lnh vi nc th t. Th m ni dung
ca cun sch ny ni rng din tin chnh tr cc

1
New Deal Chnh sch do Tng thng Roosevelt a ra vo
nm 1932 ND.
2
Tr chi c ting Php - ND
NG V N L 34

nc c lin quan n chnh sch kinh t ca h

li b nhng ngi ng h k hoch ha M bc b
mt cch y phn n. Mi ngi t ngt ng
thanh ni rng cm hng k hoch ha khng n t
nc Nga v cn on chc, nh mt nh ph bnh
xut sc ca ti ni, rng s tht n gin l ,
Nga, Nht v c tin n ch ton tr bng
nhng con ng hon ton khc nhau.
Cun ng v n l xut hin trong bu khng
kh tr tu nh th, cho nn n nht nh phi gy ra
hoc l s cm tc tt hoc l s thch th ln lao
cho cc thnh vin ca nhng nhm b chia r su
sc Hoa K. Hu qu l, mc d c thnh cng b
ngoi, cun sch khng gy c nh hng nh
ti mun hay nh gy ra cc nc khc. ng
l cc kt lun ca n ngy nay c chp nhn
mt cch rng ri. Nu mi hai nm trc nhiu
ngi cn coi gi thuyt cho rng ch ngha pht xt
v ch ngha cng sn ch n thun l cc bin th
ca ch ngha ton tr do ch kim sot tt c cc
hot ng kinh t to ra, l ti bng b thnh thn
th ngy nay tr thnh cu n ca ming ca mi
ngi. Thm ch hin nay a s nhn ra rng ch
ngha x hi dn ch l mt hng i rt khng n
nh v khng chc chn, y nhng mu thun ni
ti v u n cng to ra nhng kt qu rt kh
chu vi ngay c nhiu ngi ng h n.
35 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

Nhng bi hc rt ra t cc s kin v vic tho

lun mt cch rng ri cc vn 1 chc chn c ng
gp nhiu hn cun sch ny trong vic to ra thi
tnh to ni trn. Khi c xut bn, lun im
tng qut ca ti cng khng phi l mi ghin.
Nhng li cnh bo tng t c a ra sm hn
phn nhiu b lng qun, nhng mi nguy him
gn lin vi ccchnh sch m ti ph phn c
nhiu ngi a ra t trc ri. Gi tr ca cun sch
khng phi l ch nhc li lun im nyn m l
vic kho st mt cch kin tr v chi tit cc nguyn
nhn v sao k hoch ha kinh t li dn n nhng
kt qu khng nh v cc qu trnh dn n kt
qu nh th.
V l do , ti hi vng rng by gi M s c
iu kin thun li hn cho vic xem xt mt cch
nghim tc l l tht s ca cun sch hn l khi n
mi xut hin ln u. Ti tin rng nhng iu quan
trng trong cun sch vn cn gi tr, mc d ti
cng nhn rng phng Ty ch ngha x hi
nng, tc l phong tro ng h vic t chc mt
cch c ch i sng kinh t do nh nc lm ch
tt c cc phng tin sn xut, gn nh cht hn
ri. Th k ca ch ngha x hi theo ngha ny c l
co chung vo khong nm 1948. Cc lnh t ca

1
Khng nghi ng g rng tc phm 1984 ca George Orwell l
tc phm hu ch nht trong s . ng Orwell trc cng
vui lng ph bnh cun sch ny.
NG V N L 36

n cng vt b nhiu o tng, M cng nh

cc ni khc ngay ci tn ch ngha x hi cng
mt hu ht tnh hp dn ri. Khng nghi ng g
rng s c nhng c gng nhm cu vn mt ci tn
cho cc phong tro t gio iu hn, t c chp v t
h thng hn. Nhng l lun ch chng li cc
quan nim c ngha xc nh v cng cuc ci cch
x hi c trng cho cc phong tro x hi ch ngha
ca qu kh c th b ngi ny coi l cuc chin u
vi ci xay gi.
Mc d ch ngha x hi nng c th thuc
v qu kh, mt s quan im ca n ngm qu
su vo c cu t duy ng thi cho nn ta khng
th c thi t mn c. Mc d hin chng c
my ngi phng Ty mun xy dng li x hi
t di ln theo mt k hoch l tng no , nhng
rt nhiu ngi vn cn tin vo nhng bin php,
tuy khng c thit k mt cch hon chnh, nhm
ti cu trc nn kinh t, tc ng tng th ca cc
bin php ny vn c th to ra nhng kt qu nh
th mt cch khng ch . V thm ch cn hn c
lc ti vit cun sch ny, s ng h cc chnh sch
m trong di hn khng th dung ho vi vic bo
tn x hi t do khng cn lvn ng phi
na. Mn h ln cc l tng thng l thiu nht
qun v c lp ghp mt cch ln xn di ci tn
Nh nc Phc Li, v i th c nhng nh ci
cch x hi coi l mc tiu thay cho ch ngha x hi,
cn phi c chn la mt cch cc k cn thn nu
37 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

mun n khng lp li kt qu y x nh ch ngha x

hi chnh tng. y khng phi l ni mt vi mc
tiu ca n l khng thc tin v khng ng ca
ngi. C nhiu con ng a ti cng mc tiu ,
nhng trong tnh hnh d lun hin nay c nguy c
l s nn nng mun c kt qu nhanh chng c th
a n vic chng ta la chn phng tin tuy hiu
qu hn trong vic gii quyt mt s vn c th
no nhng li khng tng thch vi vic bo v
x hi t do. Xu hng s dng cc bin php cng
bch hnh chnh v phn bit i x ngy cng gia
tng, ni m s sa i cc quy nh chung ca lut
php c th dn n cng mt kt qu, tuy c chm
hn, v xu hng s dng s qun l trc tip ca
nh nc hay to ra cc thit ch c quyn, ni m
vic s dng mt cch kho lo cc khch l ti chnh
c th to ra cc n lc t pht, vn l nhng tn d
nng n ca thi k x hi ch ngha v s cn nh
hng n chnh sch trong mt thi gian di na.
Chnh v trong nhng nm thng trc mt h t
tng chnh tr c v nh khng hng ti mt mc
tiu c xc nh r rng m s hng ti mt s
thay i tim tin, cho nn s hiu bit y qu
trnh, qua mt s bin php c th ph hoi c s
ca nn kinh t th trng v dn dn bp nght
nng lc sng to ca nn vn minh hin xem ra l
vic quan trng nht. Ch khi chng ta hiu v sao v
bng cch no m mt s hnh thc kim sot kinh t
li c xu hng lm t lit ng lc ca x hi t do
NG V N L 38

v hnh thc kim sot no l c bit nguy him th

chng ta mi c th hi vng rng cc th nghim x
hi s khng dn chng ta n nhng tnh th m tt
c chng ta u khng h mun.
Ti coi cun sch ny nh mt ng gp cho
vic gii quyt nhim v . Ti hi vng rng hin
nay, t nht l trong bu khng kh yn tnh hn, n
s c tip nhn nh n xng ng c hng ch
khng phi nh mt li ku gi chng li bt k mt
s ci thin hay th nghim no, nh mt li cnh
bo rng chng ta phi khng nh l bt k s ci
bin no trong trt t x hi ca chng ta cng phi
vt qua c nhng cuc kim tra nht nh (c
m t trong chng trung tm ni v Php tr) trc
khi chng ta dn bc vo nhng con ng m rt
lui c th l vic kh khn.
Khi vit cun sch ny ti ch ngh n c gi
Anh, nhng thc t cho thy iu ny khng nh
hng nhiu n vic tip thu ca c gi M. Tuy
nhin, y c mt im trong cch hnh vn m
ti c trch nhim gii thch nhm trnh bt k s
hiu lm no. Ti dng xuyn sut cun sch
thut ng liberal t do theo ngha gc, c t th
k XIX v hin vn thng dng Anh. Trong ngn
ng hin nay M, t ny thng c ngha gn nh
ngc li. N l mt phn ca s ngy trang ca
phong tro cnh t nc ny, c s tr gip ca
nhiu ngi ng ngn thc s tin tng vo t do,
thnh ra liberal t do li c ngha l ng h gn
39 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

nh tt c cc bin php qun l ca nh nc. Ti

vn bn khon khng hiu ti sao nhng ngi thc
s tin vo t do Hoa K khng nhng cho
cnh t chim mt thut ng cc k quan trng ny
m li cn tr gip bng cch t mnh s dng n
nh l mt s lng m. y xem ra c v nh l mt
iu thc s ng tic v hu qu l nhiu ngi thc
s theo trng phi t do li coi mnh l bo th.
Tt nhin l trong cuc u tranh chng li
nhng ngi tin vo nh nc ton nng, nhng
ngi tin vo t do tht s i khi phi ng chung
chin tuyn vi nhng ngi bo th v trong mt s
trng hp, th d nh nc Anh hin nay, anh ta s
chng cn cch no khc nu mun hot ng tch
cc cho l tng ca mnh. Nhng ch ngha t do
chn chnh vn khc bit vi ch ngha bo th, ln
ln hai th l iu nguy him. Ch ngha bo th,
mc d l mt thnh t cn thit trong bt k x hi
n nh no, bn thn n khng phi l mt cng
lnh x hi; vi cc xu hng nh gia trng, dn tc
ch ngha v sng bi quyn lc, n thng gn vi
ch ngha x hi hn l ch ngha t do chn chnh;
vi cc thin hng n c, phn tri thc v thng l
thn b, n khng bao gi, ngoi tr nhng giai on
v mng ngn ngi, c sc thu ht i vi thanh
nin v nhng ngi tin rng mun th gii ny tr
thnh tt p hn th phi c mt s thay i. Do
chnh bn cht ca n, phong tro bo th nht nh
l lc lng bo v c quyn c li v da vo
NG V N L 40

quyn lc ca chnh ph bo v c quyn c li

ca mnh. Ngc li, ct li ca lp trng t do l
ph nhn mi c quyn c li, y c quyn
c li c hiu theo ng ngha ban u ca n l
nh nc ban tng v bo v quyn ca mt s
ngi, trong khi nhng ngi khc c cng iu
kin li khng c hng cc quyn .
C l ti cng cn xin li c gi v quyn
sch ti xut hin vi hnh thc c, khng c mt
cht thay i no, d mi hai nm tri qua. Ti
nhiu ln nh vit li n, c nhiu im ti
mun gii thch k hn hoc pht biu thn trng
hn hay cng c bng nhiu minh ha v dn chng
hn. Nhng mi c gng vit li ch chng t rng ti
s khng bao gi c th vit c mt cun sch
ngn nh th m li bao trm c nhiu lnh vc
nh th; i vi ti th ngoi nhng gi tr khc m
c th c, ngn gn l gi tr ln nht ca n. Ti
buc phi i n kt lun rng nu ti mun a
thm bt k l l no khc th ti phi lm vic
trong nhng kho cu ring bit. Ti bt u lm
iu trong nhiu tiu lun khc nhau, mt vi tc
phm trong s a ra nhng tho lun v cc vn
kinh t v trit hc m cun sch ny mi ch
chm nh vo1. Ti trnh by ngun gc ca cc
t tng m ti ph phn trong cun sch ny v
mi lin h ca chng vi mt vi phong tro tri

1
Individualism and Economic Order (Chicago, 1948).
41 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

thc nh hng nht v mnh m nht ca thi i

chng ta trong mt cun sch khc1. Hi vng rng
sp ti y ti s b sung cho cng lnh trung tm
qu ngn ca cun sch ny bng mt kho cu rng
v su hn v quan h gia bnh ng v cng
bng.2
Tuy vy vn cn mt ti c bit m c gi
hi vng nhn dp ny ti s bnh lun, d l ti s
khng th gii quyt ti ny mt cch tho ng
m khng vit mt cun sch mi. Ch hn mt nm
sau khi ng v n l xut hin ln u tin, nc
Anh c mt chnh ph x hi ch ngha v chnh ph
ny cm quyn su nm. V cu hi: kinh
nghim ny khng nh hay bc b cc l gii ca ti
l cu hi m ti phi tr li d l mt cch ngn
gn. S tri nghim ny cng c ni lo lng ca
ti v, ti tin c th ni thm, dy cho nhiu
ngi ci thc t v nhng tr ngi m ti ch ra
nhng di dng l lun tru tng vn khng bao
gi thuyt phc c h. Trn thc t, ngay sau khi
chnh ph Cng ng ln cm quyn th mt s vn
m ti ph phn vn b ngi M coi l ngo p
li tr thnh ch chnh trong nhng cuc tho
lun v chnh tr Anh. Chng bao lu sau, ngay c
cc vn kin chnh thc cng tho lun mt cch

1
The Counter Revolution of Sicence (Glencoe, III.,1952).
2
Mt phc tho ban u v ch ny c n bn bi Ngn
hng quc gia Ai Cp di dng cun sch gm 4 bi ging c
tn: The political Ideal of the Rule of Law (Cairo, 1955).
NG V N L 42

nghim tc mi nguy him ca ch ngha ton tr

m k hoch ha kinh t s to ra. Minh ho r rng
nht v thi ca chnh ph khi logic ni ti ca
chnh sch buc chnh ph x hi ch ngha bt
c d phi p dng cc hnh thc cng bc m n
khng mun bng on vn trong Economic Survey
for 1947 (Bo co kinh t nm 1947 do Th tng trnh
by trc quc hi vo thng 2 nm ) v kt lun
ca n:
C s khc bit cn bn gia k hoch ha ton
tr v k hoch ha dn ch. K hoch ha ton tr
t tt c mi nguyn vng v s thch c nhn
xung di yu cu ca nh nc. t mc ch
, n phi s dng nhng bin php cng bch
khc nhau, lm cho c nhn khng cn quyn t do
la chn na. Nhng bin php nh th c th l cn
thit ngay c i vi mt nc dn ch trong nhng
trng hp khn trng ca mt cuc chin tranh
ln. V th ngi dn Anh cho chnh ph thi
chin quyn iu ng trc tip nhn lc. Nhng
trong thi bnh, ngi dn mt nc dn ch s
khng nhng quyn t do la chn ca mnh cho
chnh ph. V vy chnh ph dn ch phi tin hnh
k hoch ha nn kinh t sao cho vn bo m c
quyn t do la chn ti a cho c nhn cc cng
dn ca mnh.
iu th v trong li tuyn xng nhng d nh
ng ca ngi ny l su thng sau chnh chnh ph
ny cm thy rng trong thi bnh h buc phi a
43 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

vic cng bc lao ng vo sch lut. N hu nh

khng lm gim gi tr ca li tuyn xng v mi
ngi u bit rng nh chc trch c quyn cng
bc nhng chng my ai ch i cng bc thc s.
Nhng tht kh nhn ra lm sao chnh ph c th c
bm ly o tng khi chnh trong ti liu n
tuyn b rng by gi chnh l lc chnh ph ch ra
cch s dng tt nht cc ngun lc v quyn li ca
quc gia v ra nhim v kinh t cho quc gia: n
phi ch ra ci g l quan trng nht v mc tiu ca
chnh sch l g.
D nhin l su nm cm quyn ca chnh ph
x hi ch ngha Anh cha to ra tnh hnh tng
t nh nh nc ton tr. Nhng cho rng iu
bc b lun ca ng v n l l khng hiu
nhng im quan trng nht ca n: thay i quan
trng nht m s kim sot ca chnh ph to ra l s
thay i v tm l, thay i trong tnh cch ca ngi
dn. y chc chn l mt cng vic chm chp, mt
qu trnh ko di khng phi vi nm m c l l
mt hoc hai th h. iu quan trng l l tng
chnh tr ca ngi dn v thi ca h i vi nh
cm quyn va l h qu va l nguyn nhn ca
nhng thit ch chnh tr bao trm ln cuc i h.
iu c ngha l bn cnh nhng th khc, ngay
c mt truyn thng t do chnh tr vng mnh cng
khng sc bo v nu mi him nguy chnh l cc
nh ch v chnh sch lm xi mn v ph hu dn
dn tinh thn t do. D nhin l c th ngn chn
NG V N L 44

c hu qu nu tinh thn t do kp thi ln ting

v nhn dn khng ch vt b ci ng dn h i
ngy cng xa hn vo hng nguy him m cn
nhn ra bn cht ca him nguy v kin quyt thay
i ng li. Cha c nhiu c s tin rng nhn
dn. Anh nhn ra bn cht ca mi nguy v dt
khot s thay i.
Nhng tnh cch ca ngi Anh thay i,
khng ch di thi chnh ph Cng ng m trong
giai on di hn rt nhiu, trong ngi dn
c hng s bo tr ca nh nc phc li mang
tnh gia trng. Kh ch ra c nhng thay i ny,
nhng ngi ta d dng nhn thy chng nu sng
y. minh ho ti xin trch dn mt vi on
quan trng t mt nghin cu x hi hc kho st tc
ng ca qu nhiu quy ch i vi tm l ca thanh
nin. Thc ra y l chuyn lin quan n tnh hnh
trc khi chnh ph Cng ng nm c quyn lc,
tc l khong thi gian cun sch ny c xut bn
ln u, v ch yu kho st cc h qu ca nhng
quy ch thi chin m chnh ph Cng ng lm
cho tr thnh vnh vin:
iu c bit l, trong thnh ph, phm vi la
chn bin mt hon ton. trng hc, ni lm
vic, trn cc phng tin i li, ngy c cc thit b v
dng c gia nh, rt nhiu hot ng phi coi l bnh
thng i vi con ngi b cm hoc b buc phi
lm. Nhng c quan c bit, gi l Phng Hng
dn Cng dn (Citizens Advice Bureau), c thnh
45 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

lp nhm hng dn cho nhng ngi ri tr thot

khi mt rng lut l v ch cho nhng ngi kin tr
nhng khong trng him hoi m ngi ta vn c th
la chn... [Chng trai thnh ph] c hun luyn
khng bao gi ng y d ch mt ngn tay trc
khi tm thy trong u mt o lut no . Qu thi
gian ca mt ngy lm vic bnh thng ca mt
thanh nin thnh th bnh thng cho thy anh mt
rt nhiu thi gian gi v lm nhng vic xc nh
trc trong cc ch th m anh ta khng h tham gia
son tho, mc ch v s thch ng ca chng, anh
ta cng khng hiu v khng sc phn xt... Kt
lun rng iu chng thanh nin thnh th cn l anh
ta phi c k lut hn v b kim sot cht ch hn l
kt lun qu vi vng. Ni rng anh ta phi chu
ng s kim sot qu mc c l l chnh xc hn...
Quan st cha m, cc anh cc ch, anh ta thy h cng
b cc quy nh tri buc chng khc g mnh. Anh ta
thy h thch nghi vi tnh trng n mc t
khi t mnh ln k hoch gnh vc mt trch nhim
x hi mi no. Anh ta chng c k hoch g v
tng lai, khi tinh thn trch nhim mnh m s c
ch cho anh ta hay cho nhng ngi khc... [Nhng
ngi tr tui] phi chu ng qu nhiu s kim
sot m h cho l v ngha cho nn h lun tm cch
chy trn tho sc hnh ng mi khi k lut b
bung lng1.

1
L.J.Barnes, Youth Service in an Enghlish Country: A Report
NG V N L 46

Lo lng rng ci th h ln ln trong nhng iu

kin nh th s khng vt b xing xch m h
quen c th l thi qu bi quan khng? Hay iu
m t bn trn chnh l s xc nhn tin on ca De
Tocqueville v mt dng n l mi, khi:
Sau khi theo cch ln lt nm tng cng
dn vo i bn tay cc mnh ca mnh v nho nn
n tu thch, k cm quyn ti cao dang rng i
cnh tay ra ton b x hi. N bao trm b mt ton
x hi bng mt h thng cc quy tc nh nht rc
ri, t m chi tit v ng lot, qua ngay c nhng
u c sng to nht v nhng tm hn mnh m
nht cng chng th no ngoi ln ni c th i xa
hn ton b m ng. N khng bp nt mi ch
con ngi, nhng n lm cho ch con ngi mm
nhn i, bt mi ch phi ci u v iu khin
chng. Him khi c bt con ngi phi hnh ng,
nhng n lun lun chng li khi con ngi hnh
ng. N khng th tiu ci g c, n ch ngn chn
s sinh si. N khng dng li bo hnh vi ai ht,
n ch gy phin h, n nn, n chc tc, n lm
tt ngm, n khin cho con ngi ch cn bit h hc
mm kinh ngc, v cui cngth ton b dn tc ch
cn l mt n sc vt nht nht v cn c m chnh
quyn l k chn dt.
Ti bao gi cng ngh rng ci th n l chnh
quy, nh nhng v thanh bnh nh ti va m t,

Prepared for Kinh Georges Jubilee Trust (London, 1945).

47 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

cn c th kt hp tuyt vi hn l ta ngh vi mt s
dng thc b ngoi ca t do, v khng phi l n
khng c kh nng to ra ci g np di bng
ch quyn nhn dn.1
iu De Tocqueville khng xem xt n cc bo
cha nhn t s nm c ci chnh ph nh th
trong bao lu, trong khi cc nhm cn khinh
thng tt c cc php tc truyn thng chnh tr li
c th d dng gi c quyn lc hn.
C l ti phi nhc li vi c gi rng ti cha
bao gi ln n cc ng x hi ch ngha l h c
tnh hng ti ch ton tr hoc t ra nghi ng
rng lnh t ca cc phong tro x hi ch ngha c
tng c thin hng nh vy. iu ti trnh by
trong cun sch ny, v ci m kinh nghim Anh
thuyt phc ti cn t ra ng n hn, l nhng
hu qu khng nhn thy trc nhng khng th
trnh khi ca k hoch ha x hi ch ngha s to
ra mt tnh trng m nu chnh sch tip tc c
theo ui th cc lc lng ton tr s thng th. Ti
dt khot nhn mnh rng ch ngha x hi ch
c th a vo thc tin bng cc bin php m a
s nhng ngi x hi ch ngha khng tn ng

1
A. de. Tocqueville, Democracy in America, Part II, Book IV,
chap, VI. (Bn dch ca Phm Ton: Tocqueville, Nn dn tr
M, Tp II, Phn IV, Chng VI, trang 494-495.] Phi c c
chng ny mi thy ht s sng sut ca De Tocqueville, ng
tin on c nh hng tm l ca nh nc phc li hin
i. De Tocqueville thng ni ti tnh trng n l mi v
y chnh l gi cho nhan ca cun sch ny.
NG V N L 48

v thm ch cn ni thm rng cc ng x hi ch

ngha kiu c b cc l tng dn ch ca h kim
ch v h khng c s tn nhn cn thit thc
hin cc nhim v m h la chn. Ti s ci n
tng sau ca mi ngi v chnh ph Cng ng:
nhng ngi x hi ch ngha Anh t kim ch hn
nhng ngi ng nghip x hi ch ngha c hai
mi lm nm v trc. Chc chn l nhng ngi
dn ch x hi c hi nhng nm 1920, trong hon
cnh kinh t ging hoc kh khn hn, cha bao gi
tip cn vi k hoch ha ton tr nh chnh ph
Cng ng lm.
V khng c iu kin kho st nh hng ca
nhng chnh sch ny mt cch chi tit, ti xin trch
dn nhng nh gi tm tt ca cc nh quan st
khc, nhng ngi t b nghi l c nh kin hn l
ti. Trn thc t, nhng li ch trch d di nht li
xut pht t chnh nhng ngi m trc khng
lu tng l ng vin Cng ng. ng Ivor
Thomas, trong cun sch hin nhin l gii thch
v sao ng ta li b ng, rt ra kt lun rng t
quan im nhng quyn t do cn bn ca con
ngi th ch ngha cng sn, ch ngha x hi v
ch ngha x hi quc gia1 cng chng khc nhau l
my. y u l nhng th d v nh nc theo ch
tp th hay ton tr m thi... v bn cht, khng

1
Dch t National Socialism nh ni trong ch thch 9
ND.
49 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

ch ch ngha x hi hon tt chnh l ch ngha

cng sn, m n cng chng khc ch ngha pht xt
l bao1.
Tin trin nghim trng nht l s gia tng mc
cng bc hnh chnh c on v s ph hu
ngy cng gia tng nguyn tc Php tr, tc l nn
tng ca nn t do Anh, nh c tho lun trong
chng 6. Qu trnh ny d nhin bt u t lu
trc khi chnh ph Cng ng ln cm quyn trong
thi gian gn y v b chin tranh lm cho mnh
thm. Nhng cc c gng k hoch ha nn kinh t
di thi chnh ph Cng ng dn n tnh hnh
l liu c th ni nguyn tc Php tr vn cn gi th
thng phong Anh na hay khng. Ch
chuyn quyn mi m Ngi Chnh n Ti cao
cnh bo hai mi lm nm trc, nh t The
Economist nhn xt gn y, khng ch l nguy c
m l s kin chc chn ri2. y l ch
chuyn ch c mt b my quan liu tn tm v
trung thc s dng thc hin ci m h chn
thnh tin l c li cho t nc. Nhng y li l

1
The Socialist Tragedy (Bi kch ca ch ngha x hi, London:
Latimer House Ltd., 1949), pp 241 and 242.
2
Trong bi bo trong s ra ngy 19 thng 6 nm 1954, tho lun
v The Report on the Public Inquiry Ordered by the Minister of
Agriculture into the Disposal of Land at Crichel Down (Bo co
v yu cu cng cng i vi vic bn t Crichel Down do B
nng nghip t hng, Cmd.9176; London: H.M. Stationery
Office, 1954), nhng ngi quan tm n tm l hc ca b my
k hoch ha quan liu rt nn nghin cu k lng ti liu ny.
NG V N L 50

mt chnh ph c on, quc hi khng th kim

sot n mt cch hu hiu, b my ca n c th
hon thnh mi mc ch, tr nhng mc ch nhn
t m l ra n phi thc hin. Mt lut gia danh
ting ngi Anh, sau khi tin hnh phn tch mt
cch cn thn cc xu hng mi y i n kt
lun: nc Anh hin nay, chng ta ang ng
ngay bn b vc ca ch c ti. S chuyn ha l
d dng, nhanh chng v c th thc hin mt cch
hon ton hp php. Rt nhiu bc theo hng ny
c tin hnh, v v chnh ph hin nay nm
c quyn lc tuyt i v khng c s kim sot
thc s no theo cc iu khon ca hin php
thnh vn hay mt H vin hu hiu, nhng bc
cn li so ra l khng ng k1.
Xin gii thiu mt bo co phn tch chi tit
chnh sch kinh t ca chnh ph Cng ng Anh v
nhng hu qu ca n vi nhan Ordeal by
Planning (S thch thc ca k hoch ha) ca gio s
John Jewkes (London: Macmillan & Co.,1948). y
l tho lun hay nht, m ti bit, v th d c th ca
nhng hin tng c bn n di dng tng qut
ca cun sch ny. N l b sung tt nht cho cun
sch m ti c th a ra thm y v cngl bi
hc quan trng khng ch i vi nc Anh.

1
G.W., The Passing of Parliament (S co chung ca ngh
vin, London, 1952).
51 Li ta cho ln xut bn ba mm nm 1956

C v nh ngay c khi mt chnh ph Cng

ng mi ln cm quyn Anh th n cng s khng
tip tc nhng cuc th nghim quc hu ha v k
hoch ha trn quy m ln na. Nhng Anh, cng
nh bt k ni no khc trn th gii, vic nh bi
cuc tn cng quyt lit ca ch ngha x hi ch mi
to cho nhng ngi lo lng gi gn t do mt cht
gii lao nhm xem xt li nhng tham vng ca
chng ta v loi b nt nhng di sn ca cha ngha
x hi c th gy nguy him cho x hi t do. Khng
c mt quan im xt li nh th v cc mc tiu x
hi ca chng ta th chng ta s tip tc b cun tri
theo ci hng m ch ngha x hi trit ch n
thun a chng ta i nhanh hn mt cht m thi.
F.A.Hayek
53 Li ta cho ln xut bn nm 1944

Li ta cho ln xut bn nm 1944

Khi mt nh nghin cu chuyn nghip trong

lnh vc khoa hc x hi vit sch v chnh tr th
anh ta phi c trch nhim ni thng ra nh th.
Vng, y l cun sch vit v chnh tr v ti khng
mun lm ra v nh l ang ni v mt ci g khc,
d rng ti c th t cho n mt ci tn tao nh
hn nh l tiu lun v trit hc x hi chng hn.
Nhng d c gi th no th tt c nhng iu ti
vit cng u xut pht t s gn b ca ti vi
nhng gi tr nn tng nht nh. Ti cng c cm
tng rng mnh hon thnh c nhim v khng
km phn quan trng th hai, y l gii thch r
nhng gi tr nn tng , nhng th m tr ct cho
nhng lp lun c a ra trong cun sch ny.
Cng cn phi ni thm: mc d y l cun
sch vit v chnh tr nhng ti tuyt i tin tng
rng cc quan im c trnh by y khng xut
pht t nhng li ch c nhn ca ti. Chng c l do
g ci x hi m ti mong mun phi cho ti c
quyn c li so vi a s cc ng bo ca ti. Trn
thc t, cc ng nghip theo trng phi x hi ch
ngha ca ti vn lun ni vi ti rng trong ci x
hi m ti vn phn i , mt nh kinh t hc nh
NG V N L 54

ti chc chn s chim c v tr ng k hn rt

nhiu (tt nhin l nu ti c th chp nhn c
quan im ca h). Ti cng tuyt i tin tng rng
s bt ng ca ti vi cc quan im nh th khng
phi l kt qu ca nn gio dc bi v y chnh l
nhng quan im ca ti thi thanh nin v chnh
chng thi thc ti chn kinh t hc lm ngh
nghip ca mnh. i vi nhng ngi, theo thi
thng hin nay, lc no cng sn sng sm soi
ng c v li trong mi li pht biu v quan im
chnh tr th xin c ni rng ti c l do
khng vit v khng cng b tc phm ny. Chc
chn n s lm nhiu ngi, nhng ngi m ti
mun gi quan h hu ho, cm thy kh chu. V
cun sch ny m ti buc phi hon mt tc phm
khc thuc chuyn ngnh ca ti v theo ti l quan
trng hn v di hn. V cui cng, cun sch ny
chc chn s gy kh khn cho s tip thu cc kt
qu nghin cu c tnh hn lm hn ca ti, nhng
th m ti ht lng theo ui.
Nu, d vi tt c nhng iu trnh by, ti
vn coi vic cng b cun sch ny l nhim v ca
mnh th ch l v cc cuc tho lun hin nay v
chnh sch kinh t trong tng lai ang din ra
trong tnh trng va k l va cha y nhng hu
qu khng th lng trc, nhng li hu nh khng
c cng chng nhn thc y . Vn l my
nm gn y phn ln cc nh kinh t hc u b li
ko v lnh vc qun s v v th m phi im ting.
55 Li ta cho ln xut bn nm 1944

Kt qu l d lun x hi b nhng k nghip d

lo li, nhng k li dng tnh hnh nc c th cu
hoc nhng g lang bm rao bn thuc tr b bnh.
Trong tnh hnh nh th, liu mt ngi c thi gian
vit lch c quyn gi trong lng nhng mi bn
tm m nhiu ngi, khi quan st cc xu hng hin
thi, cng cm thy nhng khng th ni ra c.
Trong nhng hon cnh khc, ti sn lng nhng
cuc tranh lun v chnh sch quc gia cho nhng
ngi c thm quyn hn v c hiu bit hn v lnh
vc ny.
Lun im ct yu ca cun sch ny c trnh
by ln u tin trong bi lun Freedom and the
Economic System (T do v h thng kinh t) trn t
Contemporary Review vo thng 4 nm 1938, ri c
m rng ra thnh mt trong nhng cun sch mng
v chnh tr x hi do gio s H.D.Gideonse ch bin
v c Nh xut bn ca trng i hc Chicago n
hnh. Ti xin cm n cc nh xut bn hai n phm
ny cho ti chp li mt vi trch on.
57

Tng nhng ngi x hi ch ngha thuc mi

ng phi

Him c khi t do, d hnh thc

no, li t nhin b bin mt.
David Hume

Ti tin rng lc no ti cng

yu t do; nhng thi i m
chng ti ang sng, t do l th
m ti nguyn phng s.
A.de Tocqueville
59 Dn nhp

Dn nhp

Cc nghin cu pht hin c gia ph ca cc h t

tng l nhng th lm ngi ta bc bi nht.
Lord Acton
Cc s kin ng thi khc vi s kin lch s
ch ta khng bit chng s a mnh ti u. Nhn
li, chng ta c th hiu c cc s kin trong qu
kh, c th theo di v nh gi c hu qu ca
chng. Nhng i vi chng ta, lch s ang din ra
li khng phi l lch s. N hng n nhng min
t l v chng ta hu nh chng bao gi c th
on c nhng chuyn s i mnh trong tng
lai. Mi chuyn s khc nu ta c iu kin tri qua
cng nhng s kin mt ln th hai, khi bit
trc kt qu ca chng. Khi chng ta s nhn s
vt vi con mt hon ton khc v s nhn thy
nhng tn hiu ca s bin dch m hm nay chng
ta gn nh khng nhn thc c. Nhng kinh
nghim nh th l khng th xy ra, con ngi
khng th bit cc quy lut ca lch s, m c l nh
th li l may.
Mc d lch s khng lp li theo ng ngha
en ca t ny, nhng mt khc, s pht trin ca
cc s kin li khng phi l mt tin trnh tt yu,
chng ta c th rt ra c nhng bi hc t qu
kh nhm ngn chn s lp li ca mt s qu trnh
NG V N L 60

no . Khng cn phi l nh tin tri mi c th

nhn thc c mi e do ang n gn. i khi s
kt hp gia kinh nghim v mi quan tm li bt
ng cho php mt ngi nhn thy cc s vt di
gc m nhiu ngi khc khng nhn ra.
Nhng trang sau y l kt qu rt ra t kinh
nghim ca ti. Ti dng nh sng n hai ln
trong cng mt giai on, t nht l quan st n
hai ln s tin ha tng t ca cc h t tng. Mt
ngi sng sut i trong mt nc th kh m c
kinh nghim nh th, nhng nu sng lu
nhng nc khc nhau th trong mt s hon cnh
nht nh kinh nghim nh th l hon ton c th
xy ra. D l t tng ca phn ln cc dn tc vn
minh cng chu nhng nh hng nh nhau, nhng
nhng nh hng ny li xut hin trong nhng thi
im khc nhau v vi tc khc nhau. V vy khi
i t nc n sang nc kia ta c th chng kin n
hai ln cng mt giai on pht trin ca tr tu.
Tnh cm tr thnh c bit su sc hn. Khi ln th
hai ta nghe thy nhng kin hay hai mi lm
nm v trc th nhng li ni y c thm
ngha th hai, c coi nh l triu chng ca mt
xu hng nht nh, c coi nh l ch du, nu
khng phi l s tt yu th cng l kh nng, cho s
pht trin ca cc s kin tng t nh ln th nht.
n lc phi ni r s tht, d n c th cay
ng n u: chng ta c nguy c lp li s phn
ca nc c. ng l mi nguy cha ngay trc
61 Dn nhp

mt v tnh hnh Anh cng nh M cn khc xa

vi tnh hnh c m chng ta chng kin trong
my nm gn y. Nhng mc d con ng cn
xa, cn phi thy rng mi ln tin su vo l mt ln
kh quay tr li. V di hn, chng ta lm ch s
phn ca mnh, nhng trong ngn hn chng ta li l
t bnh ca nhng t tng do chnh mnh to ra.
Phi kp thi nhn ra mi nguy ta mi c hi vng
trnh c con ng nguy him .
Nc Anh v nc M hin nay hon ton
khng ging vi nc c ca Hitler m chng ta
bit trong cuc chin ny. Nhng bt c ngi
nghin cu lch s t tng x hi no cng khng
th b qua s tng ng, khng ch b ngoi, ca s
pht trin cc tng c trong v sau Chin
tranh Th gii I vi nhng lung t tng ang lan
trn trong cc nc dn ch. y ngi ta cng
ang th hin r quyt tm gi nguyn cc c cu t
chc c thnh lp cho mc ch quc phng s
dng cho cng cuc kin thit trong thi bnh. y
cng c cng xu hng coi thng t tng t do
th k XIX, cng ch ngha hin thc gi di v
cng sn sng chp nhn cc xu hng khng th
o ngc nh l mt nh mnh. t nht chn trong
mi bi hc m cc nh ci cch ln ting, ku gi
chng ta rt ra t cuc chin tranh ny cng chnh
l nhng bi hc m ngi c hc c t cuc
chin tranh trc v nh m h to ra h
thng quc x. c cun sch ny, c gi s c mt
NG V N L 62

vi c hi nhn ra rng trong nhiu lnh vc

chng ta ang i theo nc c, vi khong cch l
t mi lm n hai mi lm nm. Ngi ta khng
mun nhc li chuyn , nhng ci thi m cc nh
tin phong cn coi chnh sch x hi ch ngha ca
c l th d ng theo cha phi l xa, cng nh
mi gn y thi mi con mt ca nhng ngi cp
tin u dn vo Thu in. Cn nu i xa hn
na th khng th khng nh rng chnh sch v h
t tng c c nh hng su sc nh th no
i vi l tng ca c mt th h ngi Anh v
mt chng mc no , i vi c ngi M trc
Chin tranh Th gii I.
Tc gi sng hn na cuc i trng thnh
nc o qu hng, gn b vi mi trng tr tu
c, na cn li Anh v M. Trong giai on th
hai ny, cng ngy tc gi cng tin tng rng t ra l
mt s th lc tng git cht nn t do c cng
ang hot ng ti y, trong khi c im v
ngun gc ca him nguy li c nhn thc mt
cch hi ht hn c trc kia. Bi kch ch l
ngi ta vn cha nhn thy rng ti c, a s nhng
ngi t t, nhng ngi c coi l mu mc v c
mi ngi trong cc nc dan ch ngng m, dn
ng cho nhng lc lng hin thn ca nhng iu
m h gh tm. trnh mt s phn nh th, chng
ta phi tnh to, chng ta phi sn sng xt li nhng
nim hi vng v kht vng n su bn r v bc b
chng nu chng cha ng ngun gc ca him
63 Dn nhp

nguy. Hin thi, mi vic u chng t rng chng ta

cha c dng kh tr tu cn thit cng nhn
nhng s lm ln ca mnh. Chng ta khng mun
nhn nhn rng s ngc u dy ca ch ngha pht
xt v ch ngha quc x khng phi l phn ng
chng li cc xu hng x hi ch ngha trong qu
kh m l s tip tc v pht trin tt yu ca chnh
cc xu hng . Nhiu ngi khng mun cng
nhn s kin ny, ngay c khi s tng ng gia
nhng c im xu xa nht ca cc ch cng sn
Nga v ch ngha x hi quc gia c tr nn r
rng. Kt qu l nhiu ngi, trong khi bc b h t
tng quc x v cm th mi biu hin ca n, li i
theo nhng l tng m nu c thc hin th s dn
thng n ch chuyn ch m h cm th.
Mi so snh gia nhng con ng pht trin
ca cc nc khc nhau u d gy ng nhn.
Nhng l l ca ti c xy dng khng ch da
trn nhng so snh kiu . Ti cng khng khng
nh s tt yu ca bt c con ng no. Nu vn
l khng trnh khi nh th th cn vit lm g.
Ti ch khng nh rng c th ngn chn c mt
s xu hng nu kp thi lm cho dn chng hiu
rng cc n lc ca h ang thc s dn ti u. Cho
n mi gn y hi vng c lng nghe l khng
cao. Nhng by gi, theo ti, thi c cho mt cuc
tho lun nghim tc vn chn mui. Vn
khng ch l hin nay c nhiu ngi nhn thc
c tnh nghim trng ca n m cn c mt s l
NG V N L 64

do na buc chng ta phi nhn thng vo s tht

vo lc giao thi ny.
C th c ngi cho rng by gi khng phi l
lc nu ra vn cha ng nhng quan im xung
t su sc n nh th. Nhng ch ngha x hi m
chng ta ni n y khng phi l vn ng
phi v cc cu hi m chng ta tho lun cng
chng lin quan g n nhng cuc tranh lun gia
cc chnh ng. Bn cht ca vn khng b nh
hng bi vic mt s nhm mun c nhiu ch
ngha x hi hn, cn nhng nhm khc th mun
bt ch ngha x hi i; bi mt s ngi ku gi ch
ngha x hi nhn danh quyn li ca phn ny ca
x hi, trong khi nhng ngi khc li nhn danh
quyn lc ca phn khc. iu ng lu l, ngy
hm nay, nhng ngi c kh nng nh hng n
tin trnh pht trin ca t nc khng t th nhiu,
u l nhng ngi x hi ch ngha c. V vy, li
tuyn b tt c chng ta gi y u l ngi theo
ch ngha x hi khng cn phi nhc i nhc li
na: y l iu qu r rng. t ngi cn t ra hoi
nghi vic chng ta phi tin ln ch ngha x hi v
cc cuc tranh lun ch xoay quanh cc tiu tit ca
phong tro, ch xoay quanh vn tn trng quyn
li ca nhm ny hay nhm khc m thi.
Chng ta ang tin theo hng v y l
ch ca a s. Nhng cha h c v hin cng khng
c nhn t khch quan no lm cho vic tin ln ch
ngha x hi tr thnh tt yu c. Ch c kt cc bi
65 Dn nhp

thm tt yu ca hoch nh m chng ta s bn

n trong phn ni dung tip sau. Vn ang
quan tm l: phong tro ny s a chng ta n
u? V nu nhng ngi m nim tin vn l im
ta ca phong tro ny bt u chia s nhng ng
vc m hm nay mi ch t ngi ni ti th liu h
c tr nn hong lon m ri b ci gic m lm
in u c th h chng ta, c on tuyt vi n
khng? Gic m ca c th h chng ta s a chng
ta n u - y khng phi l vn ca cc ng
phi, y l vn m mi chng ta u phi gii
quyt. C bi kch no ln hn ci bi kch m, nu
chng ta, khng khi c gng gii quyt vn tng
lai ca nhn loi v hng n nhng l tng cao c
nht, li v tnh to ra trn thc t mt ch tri
ngc hon ton vi nhng iu chng ta mong
mun, hay khng?
C mt l do cp bch na buc chng ta phi
suy ngh thu o, y l: lc lng no sinh ra
ch ngha x hi quc gia? Ch c nh th chng ta
mi c th hiu r c k th, hiu r c v sao
chng ta li cng chung sc chin u. Chng cn
phi chng minh rng chng ta cn cha tht hiu
nhng l tng tch cc m chng ta ang bo v
trong cuc chin tranh ny. Chng ta bit rng
chng ta ang bo v quyn t do xy dng cuc
i theo cc tng ca mnh. Th l nhiu,
nhng vn cha . Cha chng ta gi vng
nim tin trong cuc chin u chng li nhng k
NG V N L 66

vn coi tuyn truyn, c tho lu ln tinh vi, l v kh

ch yu. N li cng khng bi v sau chin thng
chng ta s phi i mt vi nhng hu qu lu di,
c trong cc nc thuc phe Trc, cng nh trong
cc nc chu nh hng ca phe ny. Cha , nu
chng ta mun thuyt phc ngi khc chia s cc l
tng v chin u cng vi chng ta; cha , nu
chng ta mun xy dng mt th gii mi, an ton
v t do hn.
ng bun, nhng y li l s tht: ton b
kinh nghim m cc nc dn ch tin hnh i
ph vi cc ch c ti, cc c gng ca nhng
nc ny trong cng tc tuyn truyn sau cng
nh vic xc nh nhim v ca cuc chin, cho
chng ta thy r s m m v thiu nht qun ca
cc mc tiu, iu ch c th c l gii l do s
thiu r rng ca l tng v s thiu hiu bit v bn
cht ca nhng s khc bit gia cc ch dn ch
v nhng k th ca h. Chng ta t lm mnh
ri tr v, th nht, chng ta thc th tin vo mt s
li tuyn b ca ch th v th hai, khng chu tin
rng k th cng thc s tin tng vo mt s quan
im m chnh chng ta ang theo. Chng phi l
tt c chng ta, c cc ng cnh t ln cnh hu,
u b la khi cho rng ng x hi ch ngha
quc gia bo v ch ngha t bn v chng li mi
biu hin ca ch ngha x hi y ? Chng phi l
ngi ta tng ngh ly; khi th yu t ny, khi
th yu t khc ca h thng ca Hitler lm hnh mu
67 Dn nhp

phi theo, tung nh cc yu t khng phi l

mt phn khng th tch ri ca mt h thng thng
nht v khng th kt hp vi ch x hi t do
m chng ta mun bo v hay sao? Ch v khng
hiu r k th ca mnh m chng ta phm hng
lot sai lm, c trc cng nh sau khi cuc chin
xy ra. C cm tng rng chng ta khng mun tm
hiu con ng dn ti ch ton tr v s hiu bit
nh th s e do ph tan mt vi o tng gn gi
vi tm hn ca chng ta.
Chng ta vn khng th i ph ngun t tng
ca h. Cc lun im v s i bi ca ngi
c, m ta c ni nhiu trong thi gian gn y,
khng th ng vng trc bt k li ch trch no v
cng khng hon ton ng tin vi ngay c nhng
pht minh ra chng. y l cha ni n vic h
tho m mt lot cc nh t tng Anh, nhng ngi
thng xuyn tham kho v tip thu c nhng
iu tt nht v khng ch nhng iu tt nht ca t
tng c trong sut mt th k qua. Xin nh li, th
d nh John Stuart Mill, ngi tm mi nm v
trc ly cm hng t hai ngi c l Goethe v
Wilhelm von Humboldt, vit nn lun vn On
Liberty (Bn v t do) sng chi ca mnh1. Mt khc,

1
Mi nhng ngi nghi ng chuyn ny c thm tc phm
Recollections ca Lord Morley, trong ng ni r l mi
ngi u cng nhn rng cc tng chnh ca Bn v t
do c du nhp t c ch khng phi l nguyn gc ( Anh
ND).
NG V N L 68

hai bc tin bi c nh hng nht n t tng quc

x li l Thomas Carlyle v Houston Stewart
Chamberlain, mt ngi Scot v mt ngi Anh.
Tm li, cc lun im nh th khng em li thanh
danh cho cc tc gi ca chng v rt d nhn ra rng
chng ch l nhng m phng th thin l lun phn
bit chng tc ca c m thi.
Vn hon ton khng phi l v sao ngi
c li xu, c l h cng chng tt m cng chng
xu hn cc dn tc khc, m l nhng iu kin
trong vng by mi nm qua cho mt s t
tng nht nh tm c sc mnh v tr thnh ch
o trong x hi c v v sao kt qu li gip
mt s phn t xu xa nht rc cuc li ginh c
quyn lc nc c. Nu chng ta cm th mi
th lin quan n c ch khng cm th t tng
ang thng lnh tm hn ngi c th cha chc
chng ta hiu c mi nguy tht s ca chng ta
ang n t u. y l thi thot li thc t, thi
nhm mt trc c qu trnh ang din ra khng
ch c, khng chu xem xt li nhng t tng du
nhp t nc c, thi c th s lm chng ta
lm lc chng khc g ngi c vy. Quy ch ngha
quc x cho s i bi ca ngi c cn nguy
69 Dnhim
nhp
gp i v vi ci c nh th ngi ta d dng p t
cho chng ta chnh nhng thit ch to ra s i
bi .
Nhng li gii thch cc s kin c v c
a ra trong cun sch ny khc hn vi quan im
ca a s cc nh quan st ngoi quc v nhng
ngi lu vong v l do chnh tr t nhng nc ny.
Nu quan im ca ti ng th n ng thi cng
cho php gii thch v sao nhng ngi lu vong v
cc phng vin Anh, M, m a s l c quan im
x hi ch ngha, khng th nhn ra vn nh
n vn l. Ci l thuyt va hi ht va sai lm, cho
rng ch ngha x hi quc gia ch l phn ng ca
nhng nhm ngi m li ch v c quyn s b
ch ngha x hi e do, li c tt c nhng ngi
tng tham gia vo phong tro t tng a n
chin thng ca ch ngha x hi quc gia ng h,
nhng n mt lc no gia nhng ngi ny v
quc x bng pht sinh mu thun v h buc phi
b nc ra i. Nhng vic nhng ngi l lc
lng i lp ng k duy nht i vi quc x
chng t rng trn thc t ton th nhn dn c l
nhng ngi x hi ch ngha, theo ngha rng nht
ca t ny, v rng ch ngha t do, theo cch hiu
ban u ca n, b ch ngha x hi th ch. Ti s
c gng chng minh rng xung t gia nhng
ngi x hi ch ngha quc gia cnh t v cnh
hu l tt yu, l th xung t lun ny sinh gia
cc phe phi x hi ch ngha. Nu quan im ca
ti ng th ta c th rt ra kt lun rng nhng
ngi nhp c theo t tng x hi ch ngha, mc
d d nh ca h l tt p, trn thc t ang thc
y cc nc tip nhn h i theo con ng ca
nc c.
 Nhiu ngi Anh, bn ti, chong vng trc
cc kin mang tnh pht xt ca nhng ngi nhp
c c, th m nu xt theo quan im th y li l
nhng ngi x hi ch ngha chnh cng. Ngi
Anh cho l do ngun gc c m ra, nhng trn
thc t nguyn nhn li nm trong quan im ca
nhng ngi . n gin l, v quan im, nhng
ngi ny c iu kin tin xa hn nhng ngi x
hi ch ngha Anh, M vi bc m thi. D nhin l
do nhng c im ca truyn thng Ph m nhng
ngi x hi ch ngha c c c mt s ng h
rng ri. S tng ng ni ti gia ch ngha qun
phit ph v ch ngha x hi vn l nim t ho
dn tc ca ngi c ch cng cng c thm cho
lun im chnh ca ti1. Nhng s l sai lm khi cho
rng tinh thn ca dn tc ch khng phi ch ngha
x hi dn n s pht trin ca ch ton tr
trn t c. V khng phi ch ngha qun phit
Ph m l th thng phong ca cc quan im x
hi ch ngha gn b nc c vi nc v

1
S tng ng gia ch ngha x hi v t chc nh nc
Ph l r rng. iu ny c nhng ngi x hi ch ngha
Php u tin cng nhn. t lu, trc khi l tng qun l
c quc gia theo nguyn tc qun l nh my tr thnh ngun
ng vin ca nhng ngi x hi ch ngha th k XIX th
Novalis, mt nh th Ph, phn nn rng cha bao gi c
mt nh nc c qun l theo ng nguyn tc qun l nh
my nh nc Ph sau khi Frederick William t th (Xem
Novalis, Friedrich von Hardenberg. Glauben und Liebe, oder
der Konig und die Konigin, 1798).
nc Nga. Ch ngha x hi quc gia khng phi l
con ca cc giai cp c c bit c li, gn b vi
truyn thng Ph, m l con ca m ng.
73 Con ng b chi b

I. Con ng b chi b

Lun c bn ca cng lnh ny l: khng phi rng

h thng kinh doanh t do ly li nhun lm mc ch
b tht bi hon ton ngay trong th h ny, m l
cng lnh cha khi no c em ra thc thi.

F. D. Roosevelt
Trong qu trnh pht trin, khi nn vn minh
bng lm mt c r ngot bt ng, khi ng l phi
l tin b th ta li pht hin thy nhng mi e do
t tt c cc hng, dng nh ang a ta tr v
thi k mng mui, th l chng ta sn sng k n tt
c mi th, tr chnh chng ta. Chng ta chng
lao ng ht mnh vi nhng l tng trong sng
nht sao? ci to th gii, nhng con ngi
thng thi nht chng suy ngh nt c sao?
Chng ta chng tng m c v hi vng c nhiu
t do hn, nhiu cng bng hn v sung tc hn
sao? V nu kt qu khc xa vi mc tiu nu thay
cho t do v thnh vng li l cnh n l v bn hn
th y c phi l s can thip ca nhng lc lng
en ti, lm hng cc d nh ca chng ta, c phi
l chng ta tr thnh nn nhn ca mt th lc
c c no , phi nh bi n th mi mong tr li
NG V N L 74

c con ng dn ti hnh phc hay khng? Ai c

li? D cu tr li c l g i chng na, d y c
th l tn t sn c c, d y c th l bn tnh xu
xa ca mt dn tc no , d y c th l s ngu
dt ca cc th h cha anh hay d y l h thng x
hi vn cha c lt c hon ton, d chng ta
u tranh chng li sut na th k qua th tt c
chng ta u tin tng tuyt i mt iu (t nht l
cho n tn thi gian gn y chng ta vn tin nh
th): Cc t tng chnh yu, c cng nhn rng
ri trong th h va qua v hin vn c nhng
ngi t t dng lm kim ch nam trong tin trnh
ci to x hi, khng th l nhng t tng sai lm.
Chng ta sn sng chp nhn mi li gii thch cho
cuc khng hong hin nay ca nn vn minh ca
chng ta tr mt nguyn nhn: cuc khng hong
ny chnh l hu qu ca mt sai lm mang tnh
nguyn tc, y l vic theo ui mt vi l tng
yu qu ca chng ta a n nhng kt qu
khc xa nhng iu chng ta k vng.
Hm nay, khi ton b sc lc c huy ng
ginh chin thng, chng ta kh m nh c rng
mnh ang bo v nhng gi tr m ngay trc chin
tranh tng b e do nc Anh v b ph hoi
nhng nc khc. L nhng ngi tham gia v
chng nhn ca cuc chin u mt mt mt cn
gia cc dn tc nhm bo v nhng l tng khc
nhau, chng ta cn phi nh rng thi k thu cuc
ng ny vn l cuc u tranh ca cc h t
75 Con ng b chi b

tng xut pht t mt nn vn minh chu u thng

nht v cc xu hng, m nh im ca chng
chnh l cc ch ton tr hin nay, li khng ch
gii hn trong nhng nc tr thnh nn nhn
ca chng. V mc d nhim v chnh hin nay l
ginh chin thng, nhng cn phi hiu rng chin
thng s ch to cho chng ta thm mt c hi
xem xt nhng vn quan trng nht ca qu trnh
pht trin v tm bin php nhm trnh lp li s
phn ca cc nn vn minh thn thuc vi chng ta
m thi.
Trong nhng ngy nay, tht kh m khng ngh
rng nc c, nc hay nc Nga nh nhng th
gii khc, ch khng phi l nhng cnh nhnh ca
cng mt cy t tng m chng ta cng gp
phn vun p. D sao mc lng, tin nht v n
gin nht l hy coi k th nh nhng ngi khc
hn vi chng ta v tin rng nhng chuyn din ra
nc h s khng th no din ra y c. Th
m trc khi ch ton tr xut hin, ni chung lch
s ca cc nc ny c nhiu im vn quen thuc
vi chng ta. Cuc xung t ngoi ti l kt qu ca
qu trnh chuyn ha t tng ton chu u, trong
mt s nc ln su hn chng ta v v vy mu
thun vi l tng ca chng ta, nhng iu
khng c ngha l qu trnh chuyn ha ny khng
h ng chm ti chng ta.
C l ngi Anh tht kh m hiu c rng t
tng v ch ca con ngi lm cho th gii ny
NG V N L 76

tr thnh ci m n ang l (mc d ngi ta khng

ngh rng kt qu s nh th, nhng ngay c khi i
mt vi hin thc ngi ta cng thng khng mun
xt li quan im ca mnh), v may mn l trong
qu trnh chuyn ha, t tng ca ngi Anh t
ra chm chp hn t tng ca cc dn tc chu u
khc. Cho n nay chng ta vn thng ngh v l
tng nh l nhng l tng m chng ta s phi
bin thnh hin thc m khng nhn ra rng trong
hai mi lm nm qua cc l tng lm ton
b th gii, cng nh t nc ta, thay i n mc
no. Chng ta vn tin rng cho n tn thi gian gn
y chng ta vn cn sng theo cc nguyn tc c
gi mt cch mp m l h t tng ca th k XIX
hay l t tng laissez-faire. Nu m nc Anh so
snh vi nhng nc khc hoc theo quan im ca
nhng ngi ch trng tng tc ci cch th nim
tin l c c s. Mc d cho n tn nm 1931
nc Anh v nc M vn tin rt chm trn con
ng m cc nc khc ln su vo, th m
chng ta cng i xa n mc ch nhng ngi
cn nh nhng ngy trc Chin tranh Th gii I
mi bit mt th gii t do l nh th no1.

1
Trn thc t, ngay t nm 1931 Bo co ca Macmillan
vit: trong my nm gn y c s thay i quan im ca
chnh ph i vi chc nng ca mnh v mi bn tm ca ni
cc, khng ph hp vi ng phi, v vic tng cng qun l
i sng ca cc cng dn. Bo co cn vit: Quc hi cng
ngy cng thng qua nhiu vn bn php quy, c chc nng
iu chnh trc tip cng vic hng ngy ca dn chng v can
77 Con ng b chi b

Nhng ch yu - iu m cha my ngi nhn

thc c khng phi l mc ca nhng i
thay din ra trong th h va qua m l nhng
thay i ny lm bin i hon ton xu hng
pht trin t tng v trt t x hi ca chng ta.
Trong hai mi lm nm qua, khi bng ma ca ch
ngha ton tr cn cha tr thnh mi e do thc t,
chng ta cng ngy cng xa ri nhng l tng
nn tng ca nn vn minh phng Ty. Con ng
pht trin m chng ta bc chn ln vi nhng
hi vng trong sng nht li dn chng ta n nhng
ni kinh hong ca ch ton tr. y l mt n
nng n ging vo c mt th h, th m cho n nay
nhng ngi i din cho n vn khng chu xem
xt mi lin h gia hai s kin ny. Nhng kt qu
ch mt ln na khng nh s sng sut ca
nhng ngi t nn mng cho trit l t do, loi
trit l m chng ti vn t coi mnh l nhng ngi
k tc ca h. Chng ta dn dn t b t do kinh
t, thiu n th trong qu kh t do c nhn v t do
chnh tr cng khng bao gi tn ti c. V mc
d cc nh t tng v i ca th k XIX l De
Tocqueville v Acton khng nh mt cch
khng p m rng ch ngha x hi l ch n l,

thip vo nhng vic m trc y c coi l khng phi

chc nng ca n. Nhng iu nh th c vit khi nc
Anh quyt nh lm mt bc ngoc quyt nh vo cui nm
v trong giai on 1931-1939 ci to nn kinh t ca
mnh su sc dn n mc khng cn nhn ra c na.
NG V N L 78

nhng chng ta vn tin, tuy chm chp nhng

ng hng, v pha ch ngha x hi. By gi, khi
trc mt chng ta xut hin nhng hnh thc mi
ca ch n l, chng ta mi nhn ra rng ha ra
chng ta hon ton qun nhng li cnh bo ,
ha ra chng ta khng th nhn ra mi lin h gia
hai s kin ny 1.
Cc xu hng x hi ch ngha hin nay ng
ngha vi s on tuyt hon ton khng ch vi
nhng t tng mi xut hin trong thi gian gn
y m cn on tuyt vi tt c tin trnh pht trin
ca nn vn minh phng Ty. Chuyn cng tr
nn r rng nu ta xem xt tnh hnh hin nay trong
bi cnh lch s di hi hn thay v ch trong th k
XIX. Chng ta sn sng chia tay khng ch vi cc
quan im ca Coben v Bright, ca Adam Smith v
Hume hay thm ch c Locke v Milton, m cn sn
sng chia tay vi cc gi tr nn tng ca nn vn
minh ca chng ta, c xut x t thi Hy-La c i
v Thin Cha gio. Chng ta qut sch khng ch

1
Nhng li cnh bo gn y hn, nhng li cnh bo tr
thnh hin thc vi chnh xc cc k cao, cng b lng
qun. Gn ba mi nm trc, Hilaire Belloc vit mt cun
sch gii thch cc s kin din ra c t n nay, li gii
thch cn chnh xc hn tt c cc kho cu vit sau khi s kin
din ra: Tc ng ca hc thuyt x hi ch ngha ln ch
ngha t bn s lm ny sinh mt th ch hon ton mi, khc
hn ci ngun ca n xin gi y l nh nc n l ton
trit. (Hilaire Belloc. The Servile State (Nh nc n l),
1913, 3rd ed.1927. trang xiv).
79 Con ng b chi b

ch ngha t do th k XVIII-XIX m cn qut sch

cc nguyn l c bn ca ch ngha t do c nhn k
tha t Eramus v Montaigne, Cicero v Tacitus,
Periles v Thucydides.
Lnh t ng quc x c th khng ng rng
mnh ng n mc no khi gi cuc cch mng x
hi ch ngha quc gia l Phn-Phc Hng. y l
bc i quan trng trn con ng ph hu nn vn
minh c xy dng trn cc nguyn tc ca ch
ngha c nhn t thi Phc Hng. Hin nay t chru
ngha c nhn b gn cho ngha tiu cc v thng
c lin tng vi tnh ch k v thi t ph. Nhng
khi em ch ngha c nhn i lp vi ch ngha x
hi v cc hnh thc khc ca ch ngha tp th,
chng ti mun ni n mt tnh cht khc hn,
ngha ca n s dn dn c lm r trong cun
sch ny. Hin nay ch cn ni rng ch ngha c
nhn, c ngun gc t Thin Cha gio v trit hc
c i, vo thi Phc Hng c th hin mt
cch trn vn v t nn mng cho ci m ngy nay
chng ta gi l nn vn minh phng Ty. c im
ch yu ca n l s tn trng c nhn con ngi
nh n vn l, ngha l trong sinh hot, d y c l
lnh vc c th n u, con ngi hon ton c
quyn gi cc quan im cng nh s thch ring
ca mnh v nim tin rng mi ngi cn phi pht
trin nhng nng khiu c to ha ban cho anh
ta. Ti khng mun s dng t t do biu th
nhng gi tr tng gi th thng phong trong thi
NG V N L 80

k : vic s dng thng xuyn v khng phi lc

no cng ng ch lm cho ngha ca t ny
tr thnh m mt. Khoan dung c th l t chnh
xc nht. N hon ton c th truyn t c
ngha ca cc l tng v gi tr tng ng tr trn bu
tri sut my th k qua v ch gn y mi ng dn
v pha chn tri ri bin mt hn cng vi s
xut hin ca nh nc ton tr.
S chuyn ha mt cch t t h thng th bc
c t chc mt cch cng nhc vic bin n
thnh h thng cho php ngi ta t nht cng c
th thu xp cuc sng cua rmnh v cho h kh nng
la chn, t mun hnh vn trng cc hnh thc hot
ng, nhng lnh vc ph hp vi thin hng ca
mnh l s chuyn ha lin quan mt thit n s
pht trin ca thng mi. Mt quan nim mi v
i sng, hnh thnh trong cc trung tm thng
mi min Bc nc theo cc con ng bun
bn m lan to sang pha Ty v pha Bc, qua Php
v min ng Nam c, ti H Lan v cc hn
o nc Anh, n su bn r nhng ni m cng
quyn khng sc bp nght n. N m hoa kt
tri H Lan v Anh, ln u tin c iu kin pht
trin t do trong mt thi gian di v tr thnh
nn tng trong sinh hot chnh tr v x hi ca
nhng ngi ny. Chnh t y, vo cui th k
XVII-XVIII n bt u lan to, vi nhng hnh thc
pht trin hn, sang pha Ty v pha ng, sang
Tn Th gii v vo Trung u, nhng ni m cc
81 Con ng b chi b

cuc chin tranh hao ngi tn ca v p bc chnh

tr khng to iu kin cho h t tng mi am
chi ny lc mc tng t1.
Gii phng c nhn khi tt c cc quy nh v
lut l km hm cc hot ng thng ngy ca
mnh l xu hng pht trin ch o trong sut giai
on ny ca lch s chu u. V ch khi qu trnh
hi sc mnh ngi ta mi bt u hiu
c rng nhng c gng mang tnh t pht v
khng b kim sot ca cc c nhn to ra nn
mng cho h thng kinh t phc tp. Nh vy l vic
thit lp nhng nguyn tc t do kinh t ch xy ra
sau khi hot ng kinh t pht trin mt sn
phm ph khng h c d liu v kh bt ng ca
t do chnh tr.
C th s bng n ca khoa hc, ng hnh vi
vic truen b t tng t do t vo Anh v mt
lot nc khc, chnh l kt qu ln nht ca s gii
phng nng lng ca cc c nhn. D nhin l trong
cc giai on khc ca lch s, sc sng to ca con
ngi cng khng h km. Cc mn chi t ng
tinh xo v cc kt cu c kh khc, c ch to
trong thi k m ngnh cng nghip cha pht trin
(tr nhng ngnh nh khai khong v ch to ng
h l nhng ngnh hu nh khng b kim sot v

1
Hu qu ca vic khut phc v tiu dit mt phn tng lp t
sn c bi cc lnh cha th k XV-XVI vn cn li nhng
di sn cc k nng n i vi chu u hin nay.
NG V N L 82

hn ch) chng t iu . Nhng ni chung, cc

c gng nhm p dng cc pht minh c kh vo sn
xut cng nghip, trong c c nhng pht minh
y trin vng, u b chn ng, cng nh bo
v s thng nht v t tng ngi ta chn ng
mi kht vng i vi tri thc. Quan im ca a s
cho rng ci g nn, ci g khng nn, ci g ng, ci
g sai bp cht mi sng kin c nhn. Ch n
khi t do kinh doanh m ng cho vic s dng cc
tri thc mi th mi th mi c th c em ra th
nghim, min l c ngi sn sng chu ri ro v chi
tin. y l giai on pht trin nh v bo ca khoa
hc (xin ni thm rng ni chng cc Mnh Thng
Qun thng li khng phi l nhng ngi c
chnh quyn ch nh chuyn lo v khoa hc),
dn n s thay i hon ton b mt ca th gii
trong mt trm nm mi nm qua.
Nh vn thng xy ra, k th ch khng phi
nhng ngi bn ca nn vn minh li l ngi nhn
thy r bn cht ca nn vn minh. S ni dy ca
c nhn chng li cng ng, th bnh kinh nin ca
phng Ty, nh August Comte, mt ngi c t
tng ton tr ni ting th k XIX, m t chnh
xc l lc lng xy dng nn nn vn minh ca
chng ta. Vic lm cho tt c cc giai cp trong x
hi u nhn thc c cc nguyn tc ca t do,
vic pht trin v vic truyn b mt cch c h
thng t tng mi, vn ch ny mm nhng khu
vc c hon cnh thun li, l mt ng gp to ln
83 Con ng b chi b

ca th k XIX i vi s thng tin ca ch ngha c

nhn. Kt qu l t tng t do vt bin gii
Anh v H Lan v truyn b ra khp lc a chu
u.
Qu trnh ny em li kt qu ngoi mi s
mong i. bt c ni no, khi m cc ro cn i
vi s sng to ca con ngi c d b th ngi ta
u c iu kin p ng cc nhu cu ngy cng gia
tng ca mnh. V khi tiu chun ca cuc sng c
nng ln th ngi ta li pht hin ra cc mt ti
khng th chp nhn c, qu trnh ny mang
li li ch cho tt c cc giai cp. Khng c nh
gi cc s kin ca thi bui bng n y bng tiu
chun ca ngy hm nay, chnh cc tiu chun ny
cng l kt qu ca qu trnh , lm nh th nht
nh ta s pht hin ra rt nhiu khim khuyt ca
thi k y. Mun hiu ngha ca s pht trin
i vi cc nhn chng v ngi ng thi, ta phi
so snh kt qu ca n vi hi vng v cm ca
nhng th h trc . Nhn vn nh th ta s
thy rng thnh cng vt mi c m ngng
cung nht: n u th k XX ngi cng nhn
phng Ty t c mc sung tc v vt
cht, s c lp v nim tin vo tng lai m mt
trm nm trc tng nh khng th no vi ti
c.
Nu xem xt giai on ny trong mt vin cnh
lch s rng ln hn th phi ni rng cm gic hon
ton mi v quyn lc ca con ngi i vi s phn
NG V N L 84

v nim tin vo kh nng ci thin khng gii hn

iu kin sng ca mnh chnh l kt qu c ngha
nht ca tt c cc thnh tu . Thnh cng li sinh
ra nhng tham vng mi con ngi hin nhin c
quyn . Nhng khi nhng iu vn c coi l c
m c kh nng truyn cm hng cho ngi ta lm
vic tr thnh nhng iu bnh thng th tc
pht trin li b coi l qu chm. V khi nhng
nguyn tc vn l nn tng ca qu trnh li b coi l
lc hm, b coi l tr ngi, phi c dp b ch
khng cn l iu kin duy tr v pht trin nhng
thnh tu t c na.
***
Chnh cc nguyn tc cn bn ca ch ngha t
do ngn cn n bin thnh mt h thng gio
iu; y khng c cc quy tc cng nhc c xc
nh mt ln v vnh vin. Nguyn tc c bn nht l
trong khi t chc cc lnh vc hot ng khc nhau,
chng ta phi da vo cc lc lng t pht ca x
hi cng nhiu cng tt v s dng s p buc cng
t cng tt. Nguyn tc ny c th c p dng cho
v s hon cnh khc nhau. C th, vic thit lp
mt cch c ch mt h thng x hi c ch
cnh tranh c th hot ng mt cch hu hiu nht
v vic chp nhn mt cch th ng cc thit ch x
hi nh chng vn th, l hai nguyn tc hon ton
khc nhau. C l tc hi ln nht i vi ch ngha
t do chnh l s kin quyt ca mt s ngi ng h
n, nhng k bo v n cng mt vi nguyn tc c
85 Con ng b chi b

tnh kinh nghim, m trc ht l nguyn tc

laissez-faire. Theo mt ngha no th y l vic
cn thit v khng th no trnh c. Khi c rt
nhiu lc lng cnh tranh vi nhau mi doanh
nhn u sn sng chng t hiu qu ca mt s bin
php no , trong khi mt tiu cc ca chng li
khng phi lc no cng th hin r hoc thng th
hin mt cch gin tip trong nhng trng hp
nh vy ngi ta thng i hi phi c cc quy tc
cng nhc c xc nh mt ln v vnh vin. V
khng cn ai nghi ng nguyn tc t do kinh doanh
na, nn sc cm d mun coi nguyn tc ny l
tuyt i ng, khng c ngoi l no, n gin l
khng th cng li c.
a s nhng ngi truyn b u trnh by hc
thuyt t do vi thi nh th. Khim khuyt ca
cch tip cn vn nh vy l rt r: ch cn bc b
mt lun im c th no l c to lu i s sp
ngay lp tc. Trong khi lp trng ca ch
ngha t do li b suy yu v qu trnh hon thin
khun kh nh ch ca x hi t do tin trin rt
chm. Qu trnh ny ph thuc trc tip vo s hiu
bit ca chng ta v cc lc lng x hi v nhng
iu kin thun li nht cc lc lng c th
th hin c mt cch y tin nng ca mnh.
Cc lc lng ny cn c ng h, gip , nhng
trc ht l phi hiu r bn cht ca chng. Ngi
theo ch ngha t do i vi x hi cng nh ngi
lm vn i vi cy ci, mun to iu kin tt
NG V N L 86

nht cho s pht trin ca n anh ta phi bit cng

nhiu v c cu v s hot ng ca n th cng tt.
Bt c ngi c suy ngh lnh mnh no cng
ng rng cc cng thc th thin, c s dng
trnh by cc nguyn tc ca chnh sch kinh t
th k XIX, ch l nhng c gng u tin, chng ta
cn phi hc hi nhiu, con ng chng ta ang i
cn tin n rt nhiu kh nng cha c bit ti.
Nhng vic tin ln li ph thuc vo kh nng nhn
thc cc lc lng m chng ta v ang s dng.
Nhiu nhim v r, th d nh vic iu chnh h
thng tin t hay ngn chn kim sot c quyn.
Mt s nhim v khc khng hin nhin nh th
nhng cngkhng km phn quan trng, y l cc
lnh vc m chc chn l chnh ph c nhiu quyn
lc lm c vic thin ln vic c. C y c s
tin rng n lc no , sau khi hc c cch
gii quyt cc vn ny, chng ta c th s dng
quyn lc ca chnh ph lm vic thin.
Nhng v qu trnh tm ti nhng bin php
c gi l tch cc buc phi din ra mt cch
chm chp, trong khi mun c ci thin ngay lp tc
ch ngha t do li ch c th da vo s tng dn
phc li m nn t do c th cung cp, n phi
thng xuyn chin u chng li nhng ngh e
do chnh qu trnh tm ti . Cng ngy ch ngha
t do cng b coi l tn iu tiu cc v vi mi con
ngi c th n ch c th ha: chia thm cho anh ta
mt t tin b chung ca c x hi, y s tin ob
87 Con ng b chi b

li c coi l ng nhin ch khng phi l kt

qu ca chnh sch kinh t t do na. V vy c th
ni rng chnh thnh tu ca ch ngha t do cng l
nguyn nhn a n n ch suy tn. Sau nhng
thnh tu t c, con ngi cng ngy cng
khng mun chp nhn nhng khim khuyt m
anh ta cho l khng cn thit v khng th chp
nhn c.
***
S ci tin mt cch chm chp ca chnh sch t
do lm cho thi bt mn ngy cng gia tng. Bn
cnh cn phi k n s bt bnh chnh ng i
vi nhng k s dng ngn t t do nhm che y
cc c quyn c li i ngc li li ch ca x hi.
Tt c nhng ci g , cng thm vi i hi ca x
hi ngy cng gia tng dn n kt qu l n
cui th k XIX nim tin vo cc nguyn tc ch yu
ca ch ngha t do suy gim nghim trng.
Nhng thnh tu t c gi l gia ti chc
chn, ginh c mt ln v mi mi. Mi cp mt
u dn vo nhng nhu cu mi v tin chc rng
s sng m cc nguyn tc c chnh l vt cn trn
ng tin b. Quan nim cho rng khng th tip
tc pht trin trong khun kh c, rng phi ci to
mt cch ton din x hi ngy cng c nhiu
ngi ng h. Vn khng phi l ci tin c ch c
m l d b n v thay th bng mt c ch hon
ton mi. V, v mi k vng ca th h mi u
hng vo nhng iu mi m, h khng cn quan
NG V N L 88

tm v khng hiu cc nguyn tc vn hnh ca x

hi ny na, v v khng hiu c nguyn tc vn
hnh ca x hi t do, nhn thc ca chng ta v
nhng iu kin tn ti ca n cng gim dn.
Ti s khng tho lun k y nh hng ca
vic a mt cch thiu cn nhc cc phng php
v thi quen t duy trong khoa hc t nhin v k
thut sang lnh vc khoa hc x hi v khng tho
lun vic nhng ngi lm khoa hc t nhin
mu ton lm mt uy tn kt qu nhiu nm nghin
cu cc qu trnh xy ra trong x hi, nhng kt qu
khng n nhp vi nhng thnh kin ca h v mu
toan p t cc l tng ca h v t chc vo lnh
vc hon ton khng ph hp1. iu quan trng i
vi ti trong cun sch ny l chng minh rng thi
ca chng ta i vi x hi thay i mt cch
trit , mc d s thay i ny din ra mt cch t
t v gn nh khng th nhn ra c, Nhng
dng nh ti mi thi im y ch l nhng bin
i v lng, li c tch lu tng cht mt v cui
cng cch tip cn hon ton mi i vi cc vn
x hi ln t hon ton cch tip cn ca ch
ngha t do c. Tt c b ln ngc t chn ln
u: truyn thng ca ch ngha c nhn, ci ngun

1
Ti c gng phn tch chuyn ny trong hai lot bi Ch
ngha khoa hc v nghin cu x hi v Cuc cch mng
ngc trong khoa hc, ng trn Economica trong cc nm
1941-1944.
89 Con ng b chi b

ca nn vn minh phng Ty, hon ton b qun

lng.
Theo cc quan im thnh hnh ng thi, vn
s dng mt cch hiu qu nht tim lc ca cc
lc lng t pht trong lng x hi khng cn c
ni ti na. Trn thc t, chng ta khng cn da
vo nhng lc lng vi nhng kt qu khng th
d on c, v c gng thay ci c ch n danh v
phi c tnh bng s lnh o tp th v t gic,
hng tt c cc lc lng x hi vo nhng mc tiu
c xc nh t trc. C th l quan im cc
oan, nhng cun sch gy nhiu tranh ci ca gio
s Karl Mannheim th hin r nht s khc bit
gia hai cch tip cn nh th. Chng ta s cn quay
li vi cng lnh gi l K hoch ha v t do ca
ng ta. Chng ta cha bao gi phi iu khin ton
b h thng cc lc lng t nhin, K.Mannheim
vit, nhng hm nay chng ta buc phi lm iu
i vi x hi... Cng ngy nhn loi cng c
gng iu tit ton b i sng x hi ca mnh, mc
d cho cha bao gi c nh thit lp mt mi
trng t nhin th hai1.
***
ng lu l s thay i nhn thc li i theo
hng ngc vi hng m trc y t tng

1
Mannheim K., Man and Society in an Age of Reconstruciton
(Con ngi v x hi trong k nguyn ti thit), 1940. trang
175.
NG V N L 90

tng dch chuyn tng khng gian. Cc t tng

ca nc Anh lan truyn sang phng ng
trong sut hai th k. Nguyn tc t do, c thc
thi nc Anh, lan truyn khp th gii. Nhng
n khong nm 1870 th s bnh trng ca cc t
tng ca nc Anh sang pha ng chm dt.
T tr i n bt u rt lui v nhng t tng
khc, phi ni l hon ton khng mi, thm ch rt
c, bt u tn cng theo hng t ng sang Ty.
Nc Anh nh mt vai tr lnh t tinh thn trong
cc lnh vc chnh tr v x hi v tr thnh nc
nhp khu tng tng. Trong sau mi nm tip
theo, nc c tr thnh trung tm hnh thnh v
truyn b t tng sang c pha ng ln pha Ty.
D y c l Hegel hay Marx, List hay Schmoller,
Sombart hay Mannheim, d y c l ch ngha x
hi di dng cc on hay n gin l t chc
hoc k hoch ha, th t tng c cng hin
ln khp ni, khp mi ni ngi ta u sn sng
nhp khu v ti to cc nh ch c ngay trn
qu hng mnh.
Phn ln cc t tng mi ny, trong c ch
ngha x hi, sinh ra bn ngoi nc c. Nhng
chng ta c trau chut v t c mc hon
thin trn t c trong hai mi lm nm cui th
k XIX v hai mi lm nm u th k XX. By gi
ngi ta qun s kin c l nc dn u c
trong l thuyt ln thc hnh ch ngha x hi trong
giai on v mt th h trc khi Anh ngi ta
91 Con ng b chi b

bt u tho lun mt cch nghim tc v ch x

hi th Quc hi c c mt ng x hi ch
ngha hng mnh ri. Cho n tn thi gian cch
y khng lu l thuyt x hi ch ngha vn c
pht trin ch yu l c v o, thm ch nhng
cuc tho lun ang din ra Nga hin nay cng ch
l s tip tc ci m ngi c b d m thi.
Nhiu ng vin x hi ch ngha M v Anh
khng th ng c rng nhng vn m h va
mi khi ln hin nay c nhng ngi x hi
ch ngha c tho lun k cng t rt lu ri.
Cc nh t tng c c nh hng mnh m
nh th khng ch l v nc c t c nhng
tin b to ln trong lnh vc sn xut vt cht m cn
ch yu l v uy tn to ln m trng phi khao hc
v trit hc c ginh c trong sut th k qua,
tc l sau khi c tr thnh thnh vin y v
thm ch dn u trong nn vn minh chu u.
Nhng chnh ci uy tn chng bao lu sau
gip qung b cho nhng t tng ph hoi cc c
s ca nn vn minh ny. Chnh ngi c, t nht
l nhng ngi tham gia vo vic truyn b, hiu
r cuc xung t: T lu, trc khi ch ngha quc
x xut hin, c ngi ta gi cc truyn thng
ca chu u l Ty, ngha l pha Ty sng Rhine.
Ch ngha t do v nn dn ch, ch ngha t bn v
ch ngha c nhn, t do bun bn v mi biu hin
ca ch ngha quc t v tnh yu ho bnh u l
Ty ht.
NG V N L 92

Mc d ngy cng nhiu ngi c c thi

khinh thng chng cn che y i vi cc l tng
hi ht ca phng Ty, hay chnh v th m dn
phng Ty tip tc nhp khu cc t tng ca c.
Hn th na, h cn c tin rng cc quan im trc
y ca h thc cht ch l s bin h cho nhng
quyn li ch k, rng nguyn tc t do kinh doanh
c ba ra nhm cng c quyn li ca nc
Anh, rng cc l tng chnh tr ca Anh v M
gi ci lm ri, ni n lm g cho thm xu h.
93 Gic m a ng

II. Gic m a ng

Chnh con ngi bin nh nc thnh a ngc

trn gian khi c gng bin n thnh thin ng trn
ci th.
F. Holderlin
Nh vy l ch ngha x hi loi b c ch
ngha t do v tr thnh hc thuyt c a s
nhng ngi tin b ng h. Nhng chuyn xy
ra khng phi l v ngi ta qun nhng li cnh
bo ca cc nh t tng t do tin bi v i v hu
qu ca ch ngha tp th m v ngi ta thuyt
phc c dn chng rng hu qu s hon ton
ngc li. iu k quc l chnh ci ch ngha x hi
vn c coi l mi de do nghim trng ca t do
v xut hin cng khai nh l lc lng phn
ng chng li ch ngha t do ca cch mng Php,
li ginh c s cng nhn ca nhng ngi ng
di ngn c t do. Hin nay t ngi nh rng khi
k thu ch ngha x hi l mt phong tro c
on. Cc nh t tng Php, nhng ngi t nn
mng cho ch ngha x hi, khng h nghi ng g
rng phi c mt chnh ph c ti cng rn th t
tng ca h mi c th tr thnh hin thc c.
NG V N L 94

i vi h, ch ngha x hi c ngha l mt n lc
nhm chm dt cch mng vnh vin, thng qua
vic ti cu trc x hi trn c s ng cp v thit
lp mt quyn lc tinh thn bng v lc. Quan
nim ca nhng ngi sng lp ch ngha x hi v
t do l rt r rng. H coi t do t tng l ci
ngun ca tt c nhng iu xu xa trong x hi th
k XIX. Saint-Simon, ng t ca nhng ngi ng h
k hoch ha thi nay, thm ch cn d liu rng
nhng ngi khng tun phc cc b phn lp k
hoch m ng ta ngh s b i x nh sc vt.
Ch sau khi chu tc ng ca nhng tro lu dn
ch y quyn lc din ra trc cuc cch mng nm
1848, ch ngha x hi mi bt u lin kt vi cc lc
lng yu chung t do. Nhng ci ch ngha x hi
dn ch i mi ny phi mt mt thi gian di mi
xua tan c nhng mi nghi ng m n gy ra
trong qu kh. De Tocqueville, nh chnh tr hc v
i, hn bt k ai khc nhn thc c rng dn
ch vn l mt thit ch mang tnh cc nhn ch
ngha, mu thun gia dn ch v ch ngha x hi l
mu thun khng th gii quyt c:
Dn ch m rng khng gian t do ca tng
con ngi, ng ni nh th no nm 1848, trong
khi ch ngha x hi hn ch t do. Dn ch trao cho
mi ngi tt c cc gi tr kh d cn ch ngha x
hi li bin mi ngi thnh mt k tha hnh,
thnh mt con s trn trnh. Dn ch v ch ngha
x hi ch c mt ci chung, y l t: cng bng.
95 Gic m a ng

Nhng xin lu s khc bit: trong khi dn ch tm

kim s cng bng trong t do th ch ngha x hi
tm kim cng bng trong xing xch v n l1.
Nhm lm du bt nhng mi ng vc v nhm
bin kht vng t do, mt trong nhng ng lc
chnh tr mnh m nht, thnh lc ko c xe ca
mnh, nhng ngi x hi ch ngha bt u s dng
li ha v mt nn t do mi mt cch thng
xuyn hn. S xut hin ca ch ngha x hi c
h gii thch l c nhy ngon mc t vng quc
ca lo lng vt cht sang vng quc ca t do. H
bo rng ch ngha x hi s em n cho con ngi
t do kinh t, thiu n th t do chnh tr s chng
c ngha g. Ch c ch ngha x hi mi c kh
nng a cuc u tranh v t do din ra trong
nhiu th k n thng li cui cng, trong t do
chnh tr mi ch l bc u tin m thi.
cho lp lun ca mnh nghe c v xui tai
ngi ta kho lo thay i c ngha ca t t
do. i vi cc thnh tng ca nn t do chnh
tr th t ny vn c ngha l t do khi nhng hnh
ng cng bch, t do khi quyn lc c on ca
nhng ngi khc, l gii thot khi nhng tri buc
khng cho ngi ta mt t quyn la chn no,
buc ngi ta phi thun phc uy quyn ca nhng

1
Discours prononce a assemblee constituante le 12 Septembre
1848 sur la question du droit au travail, Oeuvres completes
dAlexis de Tocqueville, vol.IX, 1866. P.546.
NG V N L 96

k giu c. Cn nn t do mi m ngi ta ha hn
li l gii phng khi nhu cu vt cht, gii phng
khi nhng tri buc ca hon cnh, l nhng th
nht nh s hn ch kh nng la chn ca mi
chng ta, mc d nhin l khc nhau, tu ngi.
Mun cho mi ngi c t do tht s th phi
chin thng s p bc ca nhu cu vt cht, cn
phi tho bt gng xing ca h thng kinh t.
T do, vi ngha nh th, tht ra ch l tn gi
khc ca quyn lc1 hoc ti sn. Song mc d li
ha hn v nn t do mi ny thng i km vi li
ha v trch nhim v s gia tng cha tng c ca
ci vt cht trong ch x hi x hi ch ngha,
ngun gc ca t do kinh t li khng phi l chin
thng trc s ngho nn ca t nhin. Trn thc t
li ha ch c ngha l s chnh lch qu ng v
kh nng la chn ca nhng con ngi khc nhau
phi c xo b. Yu cu ca nn t do mi thc ra

1
S ln ln c trng gia t do v quyn lc m chng ta s
cn ni ti nhiu ln, l mt ti rt phc tp, khng th tho
lun mt cch k lng y. S ln ln ny cng lu i nh
ch ngha x hi v c lin h mt thit vi n, n mc cch
y by mi nm mt nh nghin cu ngi Php, khi nghin
cu cc tc phm ca Saint-Simon phi ni rng l thuyt t
do kiu t n cha ng ton b ch ngha x hi ri
(Janet P.Saint-Simon v Saint-Simon, 1878. P. 26, ghi ch).
ng ch l ngi bo v cng khai nht cho s ln ln y
li l ng John Dewey, mt trit gia t khuynh ni ting ca
M. T do, John Dewey vit, l quyn lc thc s nhm
thc hin nhng vic nht nh. V vy i hi t do chnh l
i hi quyn lc (Liberty and Social Control. Social
Frontier November 1935, trang 41).
97 Gic m a ng

ch l tn gi khc ca yu cu c, tc l yu cu
phn phi mt cch cng bng ti sn. Nhng tn
gi mi li to iu kin cho nhng ngi x hi ch
ngha s dng mt t na ca ch ngha t do v tm
mi cch tn dng n. Mc d t ny c hai phe
s dng theo ngha hon ton khc nhau, t ngi
n chuyn , v li cng c t ngi nghi vn
liu hai loi t do c tng ng vi nhau khng.
Li ha v mt s t do rng ln hn, khng
nghi ng g na, tr thnh mt trong nhng v
kh mnh m nht ca b my tuyn truyn x hi
ch ngha v nim tin rng ch ngha x hi s mang
li t do l nim tin chn thnh v chn tht. B kch
v vy s tr thnh nng n hn khi ngi ta nhn ra
rng ng n T do m ngi ta ha hn, trn
thc t li l i l dn v N l. Khng nghi ng g
rng chnh li ha c nhiu t do hn ngn cn,
khng cho ngi ta nhn ra mu thun khng khoan
nhng gia cc nguyn l nn tng ca ch ngha x
hi v ch ngha t do. Chnh n lm cho ngy
cng c nhiu ngi theo trng phi t do chy
sang phe x hi ch ngha v to iu kin cho
nhng ngi x hi ch ngha chim ot tn gi ca
cc ng theo trng phi t do trc y. Kt qu
l phn ln gii tr thc chp nhn ch ngha x
hi v h coi n l s tip tc ca truyn thng t do:
i vi h, ch ngha x hi s dn n vic mt t
do l mt tng khng th no chp nhn c.
***
NG V N L 98

Nhng trong my nm gn y cc kin bn

v nhng hu qu khng th lng c ca ch
ngha x hi, tng nh ri vo qun lng t lu,
li c ging ln vi mt sc mnh mi v t
nhng hng bt ng nht. Cc nh quan st, ht
ngi ny n ngi khc, xut pht t nhng xu
hng hon ton tri ngc nhau, nhn ra s
tng ng n kinh ngc gia ch ngha pht xt v
ch ngha cng sn. Trong khi nhng ngi tin
b Anh v mt s ni khc tip tc t la mnh
rng ch ngha cng sn v ch ngha pht xt l
nhng hin tng tri ngc nhau th cng ngy
cng c nhiu ngi t hi rng phi chng cc
chnh th chuyn ch mi ni c cng ci r. Kt
lun m Max Eastman, mt ngi bn c ca Lenin,
rt ra lm cho ngay c nhng ngi cng sn
cng phi chong vng. Ch ngha Stalin, ng
vit, khng nhng khng tt hn m cn xu hn
c ch ngha pht xt v n tn nhn hn, d man
hn, bt cng hn, v lun v thiu dn ch hn,
khng th bin h bng hi vng hay sm hi. Ri
ng vit tip: ng hn, phi gi n l siu pht
xt v khi tc gi ny cng nhn rng ch ngha
Stalin chnh l ch ngha x hi, theo ngha y l kt
qu tt yu, d khng th d on c, ca qu
trnh quc hu ha v tp th ha, tc l thnh phn
99 Gic m a ng

ca k hoch xy dng x hi phi giai cp1, th kt

lun ca ng cn c tm quan trng hn nhiu.
Ghi nhn ca Eastman l rt ng ch , nhng
y khng phi l trng hp duy nht khi mt nh
quan st vn c thin cm vi cc cuc th nghim
Nga rt ra kt lun tng t. My nm trc,
Chamberlin W., mt nh bo M tng sng Nga
sut mi hai nm, chng kin s v tt c cc
l tng ca mnh khi ng tin thnh tng kt nhng
iu quan st c v so snh kinh nghim Lin
X vi kinh nghim c v : Ch ngha x hi,
t nht l trong nhng giai on u, khng phi l
con ng dn ti t do m l ti ch c ti v
cc phong tro chng li c ti, dn ti nhng cuc
ni chin khc lit nht. Ginh v gi ch ngha x
hi bng cc phng php dn ch, ho bnh d
nhin l iu khng tng2. Voigt F.A., mt nh
bo ngi Anh, sau khi quan st cc s kin chu
u, cng rt ra kt lun tng t nh th: Ch
ngha Marx dn n ch ngha pht xt v ch
ngha x hi quc gia v v bn cht n chnh l ch
ngha pht xt v ch ngha x hi quc gia3. Cn
Walter Lippmann th tin rng: Th h chng ta,

1
Eastman M., Stalins Russia and the Crisis of Socialism
(Nc Nga ca Stalin v s khng hong ca ch ngha x
hi), 1940, trang 82.
2
Chamberlin W.H., A False Utopia (a ng lm lc), 1937,
trang 202-203.
3
Voigt F.A.Unto Caesar (Tr li vi Caesar), 1939, trang 95.
NG V N L 100

bng chnh kinh nghim ca mnh, s nhn ra rng

t b t do nhn danh t chc cng bc s a
ngi ta n u. Tng rng s c giu sang, ai
ng trn thc t ngi ta li tr thnh ngho tng.
Cn khi lnh o c t chc c tng cng th
cng l lc a dng phi nhng ch cho n iu.
y l ci gi phi tr cho x hi c lp k hoch
v cch t chc cng vic ca con ngi theo li c
ti1.
C th tm thy v s nhng iu khng nh
tng t trong cc tc phm c cng b my nm
gn y, c bit l ca nhng ngi vn l cng
dn ca cc nc bc chn ln con ng pht
trin ton tr, nhng ngi tng tri qua giai on
chuyn i v buc phi xem xt li quan im ca
mnh l c sc thuyt phc hn c. Xin dn ra y
mt li pht biu na, ca mt ngi c, c th
cng ni tng t, nhng th hin r hn bn cht
ca vn .
Nim tin vo tnh kh thi ca t do v cng
bng theo l lun ca Marx hon ton v,
Peter Durcker vit, y chnh l l do thc y nc
Nga bc ln con ng dn ti x hi ton tr, y
cm on, phi kinh t thiu t do v y bt cng
m nc c theo. Khng, ch ngha cng sn v
ch ngha pht xt khng phi l nhng thc th
ging nhau. Ch ngha pht xt l giai on tip

1
Atlantic Mouthly, November 1936. trang 552.
101 Gic m a ng

theo, sau khi ch ngha cng sn chng t rng

y ch l mt o tgng, nh tng xy ra Nga
di thi Stalin cng nh c trc khi Hitler
cp c chnh quyn1.
S chuyn ha v mt tr tu ca cc lnh t
quc x v pht xt cng c ngha khng km.
Nhng ngi theo di qu trnh pht trin ca cc
phong tro ny 2 hay c, khng th khng
ngc nhin khi thy rt nhiu lnh t, t Mussolini
tr xung (k c Laval v Quisling), khi u nh
nhng ngi x hi ch ngha cui cng tr thnh
nhng tn pht xt hay quc x. V iu g ng i
vi cc lnh t th cn ng hn i vi cc ng
vin bnh thng ca phong tro na. Nhiu ngi
c, nht l nhng cn b tuyn truyn ca c hai
ng, u bit vic nhng ngi cng sn tr tui d
dng chy sang ng quc x hoc ngc li. Gio
vin trong cc trng i hc Anh v M cn nh
hin tng l trong nhng nm 1930, nhiu sinh
vin tr v t chu u, khng r l cng sn hay
pht xt, nhng chc chn y l nhng ngi c thi
th ch vi nn vn minh t do phng Ty.

1
The End of Economic Man (S co chung ca con ngi kinh
t), 1939, trang 230.
2
C th thy bc tranh r rng v s chuyn ha t tng ca
cc lnh t pht xt trong tc phm ca Michels R. (Khi k
thu l mt ngi marxit ri tr thnh pht xt) (Michels R.
Sozialismus und Faszismus. Munich, 1925. Vol.II. trang 264-
266; 311-312).
NG V N L 102

Khng c g ngc nhin khi chng kin cnh,

c trc nm 1933 v trc nm 1922, cng sn
v quc x hay pht xt thng xuyn xung t vi
nhau hn xung t vi cc ng phi khc. y l v
h cnh tranh vi nhau trong vic thu phc nhng
ngi c cng no trng v cm th nhau v ng
ny coi ng kia l nhng k d gio. Nhng hnh
ng ca h li chng t rng y l nhng k ng
hi ng thuyn. K th thc s ca c hai ng,
ngi chng c g chung vi h, ngi m h chng
th no thuyt phc c li chnh l ngi theo ch
ngha t do kiu c. Trong khi quc x coi cng sn,
cng sn coi quc x v c hai u coi nhng ngi
x hi ch ngha l i hu b tim nng ca mnh
th h li nhn thc r rng s khng bao gi c
chuyn tho hip gia h v nhng ngi thc s tin
tng v quyn t do c nhn.
cho cc c gi, nhng ngi b b my
tuyn truyn ca mt trong hai pha lm cho ri tr,
khng cn cht nghi ng no, ti xin c php
trch dn mt tc phm c uy tn na. Gio s
Eduard Heimann, mt trong cc lnh t ca phong
tro x hi ch ngha mang mu sc tn gio c,
trong bi bo vi ta tuyt vi l Ti pht hin ch
ngha t do vit nh sau: Ch ngha Hitler t
tuyn b l hc thuyt dn ch v ch ngha x hi
ch thc, v s tht kinh khng nht l c mt
phn, mt phn rt nh s tht trong li tuyn b ,
song th l c th to ra ccphin bn
103 Gic m a ng

hoang tng ri. Ch ngha Hitler cn i xa hn khi

tuyn b l ngi bo v Thin Cha gio, v s tht
kinh hong l ngay c s din gii sai lm th bo
nh th vn to n tng i vi mt s ngi. Gia
s m m v tro tr vn c mt iu chc chn:
khng bao gi Hitler tuyn b l ngi ng h ch
ngha t do chn chnh c. Ngha l ch ngha t do
c vinh d l hc thuyt Hitler cm ght nht1. Cn
ni thm rng Hitler khng c iu kin th hin
lng cm th ca mnh v khi hn ln cm quyn th
ch ngha t do c hu nh cht hn ri.
Chnh ch ngha x hi git n.
***
i vi nhng ngi c iu kin quan st s
chuyn ha t ch ngha x hi sang ch ngha pht
xt khong cch tng i gn th mi lin h ca
hai hc thuyt ny cng c bit r, ch c nhng
nc dn ch th mi c nhiu ngi tip tc ngh
rng ch ngha x hi c th kt hp c vi t do
m thi. Khng nghi ng g rng cc ng vin x
hi ch ngha y vn gn b vi l tng t do v
sn sng on tuyt vi cc quan im ca mnh nu
h nhn ra rng hin thc ha cng lnh ca h

1
Social Research. Vol.VIII.N 4, November 1941. Lin quan
n chuyn ny, c th nhc li rng trong mt bi pht biu
vo thng 2 nm 1941, Hitler thy cn phi tuyn b rng v
bn cht ch ngha quc x v ch ngha Marx ch l mt
(xem The Bulletin of International News. XVIII, N 5, 269 - do
Royal Institute of International Affairs xut bn).
NG V N L 104

ng ngha vi vic tiu dit t do. Nhng vn

ny hin vn c nhn thc mt cch rt hi ht,
nhiu l tng khng th dung ho vn d dng
song song tn ti, v chng ta vn thng nghe thy
ngi ta tho lun nhng khi nim mu thun, th
d nh ch ngha x hi mang mu sc c nhn ch
ngha. Nu y l tnh trng tr tu s lo li tng
lai ca chng ta th nghin cu mt cch nghim tc
qu trnh pht trin din ra cc nc khc phi
l nhim v cp bch nht. Cho d kt lun ca
chng ta ch l s khng nh nhng nhn thc m
ngi khc ni ri th tin chc rng cc s kin
khng phi l ngu nhin cng cn phn tch
ton din nhng kha cnh chnh yu ca qu trnh
chuyn ha ny trong i sng x hi. Khi tt c cc
mi lin h ca cc kha cnh cha c lm r th
nhiu ngi s vn khng tin rng ch ngha x hi
dn ch l mt gic m a ng (utopia) v i ca
my th h gn y, n khng ch l bt kh thi, m
c gng nhm hin thc ha n nht nh s dn n
nhng kt qu ti t khc hn v hon ton khng
th chp nhn c i vi nhng ngi hm nay
ang ng h n.
105 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

III. Ch ngha c nhn v ch ngha tp

th

Nhng ngi x hi ch ngha tin vo hai iu hon

ton khc nhau, v c l l khng th dung ho vi
nhau, tc l tin vo t do v t chc.
lie Halvy
Trc khi tip tc cuc hnh trnh, cn phi d
b mt tr ngi, tc l d b s ng nhn vn ng
vai tr chnh yu trong vic xy ra nhng s kin
m tt c mi ngi u chng thch th g. S ng
nhn ny lin quan n chnh khi nim x hi ch
ngha. T ny thng c s dng m t nhng
l tng v cng bng x hi, v mc bnh ng
cao hn v s an ton, tc l cc mc ch cui cng
ca ch ngha x hi. Nhng n cn c ngha l mt
s bin php c bit, phn ln nhng ngi x hi
ch ngha hi vng s dng cc bin php cho
cuc u tranh v cc mc tiu nu trn, v nhng
ngi c hc vn cao cn cho rng ch c dng cc
bin php th cc mc tiu nu trn mi c th
t c mt cch trn vn v mau chng. Theo ,
ch ngha x hi ng ngha vi vic bi b vic
kinh doanh c th, bi b s hu t nhn i vi
NG V N L 106

phng tin sn xut v thit lp nn kinh t k

hoch ha, trong cc c quan lp k hoch trung
ng s thay th cc doanh nhn nhng ngi ch
lm v mc tiu li nhun.
C nhiu ngi t nhn l x hi ch ngha li
ch hiu ngha th nht ca thut ng, tc l h thc
s tin rng cn phi t c nhng mc ch cui
cng ca ch ngha x hi, nhng khng hoc
khng hiu phi lm th no; ng thi cn c
nhng ngi tin tng chc chn rng phi t bng
c cc mc tiu nh th bng bt c gi no.
Nhng i vi phn ln nhng ngi m ch ngha
x hi khng ch c ngha l nim hi vng m cn l
lnh vc hot ng chnh tr th cc bin php c
trng ca ch ngha x hi cng quan trng chng
km g mc tiu. Mc khc li c nhng ngi tin
vo mc tiu ca ch ngha x hi chng khc g cc
nh x hi ch ngha, nhng li khng ng h ch
ngha x hi v cho rng cc bin php m cc nh
x hi ch ngha p dng e do nhng gi tr khc
ca nhn loi. Nh vy ngha l cuc tranh lun
trc ht lin quan n cc bin php ch khng
phi l mc tiu, mc d cc mc tiu c th t
c cng mt lc hay khng cng ng tr thnh
ti tranh lun.
Ch ring chuyn l gy ra ng nhn ri,
nhng vn cn b lm cho phc tp thm v
nhng ngi bc b cc phng tin li b quy cho l
nhng k coi thng mc tiu. Vn khng ch c
107 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

nh th. Tnh hnh cn phc tp hn v cng mt

phng tin, th d nh k hoch ha nn kinh t,
bin php ch yu trong vic ci to x hi ch
ngha, c th c s dng cho cc mc ch khc
na. D nhin l mun phn phi thu nhp cho ph
hp vi quan im hin nay v cng bng th chng
ta phi nm quyn iu khin cc hot ng kinh t.
V vy tt c nhng ngi i hi rng sn xut pht
trin khng nhm mc ch kim li m v nhu cu
s dng nht nh s phi vit trn l c ca h
khu hiu k hoch ha. Nhng chnh ci k
hoch ha nh th, theo quan nim ca chng ti
hin nay, li c th to ra mt s phn phi thu nhp
bt cng. Nu chng ta mun rng cc thu nhp ch
yu ca th gii hin nay c dnh cho gii tinh
hoa ca mt chng tc no , cho ngi Nordic hay
ng vin mt ng no hoc cho gii qu tc th
nht nh chng ta phi dng cc bin php m
ngi ta vn dng khi phn phi theo li co bng.
C l lm ln l ch ng l phi s dng thut
ng ch ngha x hi m t cc bin php th
ngi ta li dng thut ng m i vi nhiu ngi
li c ngha l l tng cao nht hay mc tiu hng
n ca ch ngha x hi. C l tt nht l gi nhng
bin php c th c dng cho nhng mc ch v
cng khc nhau bng thut ng ch ngha tp th v
coi ch ngha x hi l mt trong nhiu bin th ca
n. Mc d i vi a s nhng ngi theo trng
phi x hi ch ngha ch c mt kiu ch ngha tp
NG V N L 108

th l c th coi l ch ngha x hi chn chnh m

thi, nhng chng ta phi lun nh rng ch ngha
x hi l mt trng hp c th ca ch ngha tp th
v v vy iu g ng vi ch ngha tp th th cng
ng i vi ch ngha x hi. Trn thc t, gn nh
tt c cc vn gy tranh ci gia nhng ngi x
hi ch ngha v nhng ngi theo trng phi t do
c lin quan n cc bin php ca ch ngha tp th
ni chung ch khng lin quan n cc mc tiu ca
nhng ngi x hi ch ngha. V tc phm ny s
tho lun tt c cc vn lin quan n hu qu ca
vic s dng cc bin php ca ch ngha tp th m
khng quan tm n mc tiu ca cc bin php .
Chng ta cng khng c qun rng hin nay ch
ngha x hi khng ch l hnh thc ca ch ngha
tp th hay k hoch ha c nh hng nht, n
cn lm cho nhiu ngi c t tng t do quay li
vi tng ch nh i sng kinh t, vn b bc
b, bi v, ni theo li ca Adam Smith, n t chnh
ph vo tnh trng ng c n phi s dng
cc bin php p ch v bo ngc1.
***
Nhng ngay c khi ng dng thut ng ch
ngha tp th ch tt c cc kiu kinh t k
hoch ha, khng ph thuc vo mc ch ca
chng, th chng ta cng cha gii quyt c tt c

1
Trch t nhn xt ca Adam Smith nm 1755, c Dugald
Steward dn li trong tc phm Memoir of Adam Smith.
109 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

cc kh khn lin quan n khi nim chnh tr

thng c s dng y m h. Ta c th lm cho
chnh xc thm, th d ni rng chng ta mun ni
n loi k hoch ha nhm thc hin mt l
tng phn phi no . Nhng v tng k hoch
ha nn kinh t tp trung c sc hp dn ch yu l
do tnh mp m nh th cho nn cn phi lm r
ngha ca n trc khi tho lun cc hu qu m n
c th gy ra.
tng k hoch ha c nhiu ngi ng
h trc ht l v mi ngi, d nhin, u mun gii
quyt cc vn chung mt cch hp l nht, bng
nng lc vin kin m chng ta c th lm ch c.
Theo ngha ny, tt c nhng ngi khng hon
ton tin vo s phn u suy t theo li k hoch
ht. V mi hnh ng chnh tr u l (hoc phi l)
hnh ng theo k hoch, tt hay xu, thng minh
hay ngu n, nhn xa trng rng hay thin cn,
nhng u l k hoch c. Nh kinh t hc, ngi m
trch nhim ngh nghip l nghin cu hot ng
ca con ngi, nghin cu cch ngi ta lp k hoch
cho nhng cng vic ca mnh, khng bao gi li i
phn i vic lp k hoch theo ngha ny. Nhng
y khng phi l ngha m nhng ngi say m k
hoch ha x hi s dng thut ng ny; n cng
khng phi l ngha n ng sau li khng nh rng
mun phn phi thu nhp hoc li ch theo nhng
tiu chun c th no th nht nh chng ta phi
p dng k hoch ha. Theo cc ca l thuyt
NG V N L 110

k hoch ha ng thi cng nh thc hin cc

mc ch ca h th vic thit lp mt h thng php
ch duy l, c tnh n nh lu di, ri cho nhng
ngi tham gia t hot ng theo cc k hoch ca
ring mnh l cha . H cho rng k hoch t do
nh th khng phi l k hoch, v qu tht, y
khng phi l k hoch nhm p ng quan nim
rng ngi no th c phn phi ci g. Ci m
ca l thuyt k hoch ha yu cu l qun l tp
trung ton b cc hot ng kinh t theo mt k
hoch thng nht, trong c ghi rt r cc ngun
lc ca x hi c ch phn b ra sao, nhm
t c cc mc tiu c th no.
Do vy, cuc tranh lun gia nhng ngi ng
h v phn i k hoch ha khng phi l liu
chng ta c nn la chn hnh thc t chc x hi
mt cch thng minh hay khng, cng khng phi
l vn p dng cc d bo v t duy h thng vo
vic lp cc k hoch ca chng ta. Vn c em
ra tho lun li l: lp k hoch theo kiu g? Vn
l t c cc mc ch nh th th (i) ngi nm
quyn lc cng bc [chnh ph ND] ch cn quan
tm n vic to ra cc iu kin trong tri thc v
sng kin ca cc c nhn c nhng c hi tt nht
sao cho h c th lp k hoch cho cc hot ng ca
mnh, hay (ii) vic s dng cc ngun lc ca chng
ta mt cch hp l i hi phi c s qun l tp
trung v t chc tt c cc hot ng ca chng ta
theo mt bn k hoch chi tit c lp ra mt
111 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

cch c ch t trc. Nhng ngi x hi ch ngha

thuc mi ng phi u coi loi k hoch ha th
hai mi l k hoch ha v hin nay y chnh l
ngha c nhiu ngi chia s hn c. D nhin iu
khng c ngha l phng php qun l i sng
kinh t duy l kiu l phng php duy nht.
Nhng ngi ng h k hoch ha v nhng ngi
theo phi t do chia r nhau su sc nht im
ny.
***
iu quan trng l khng c ln ln gia
quan nim ca nhng ngi phn i kiu k hoch
ha ny vi thi laissez-faire gio iu. Phi t
do khng ng h quan im b mc cho mi s
mun ra sao th ra; h ng h vic s dng mt cch
tt nht cc lc lng cnh tranh, coi y l bin
php phi hp hu hiu nht cc n lc ca con
ngi. N xut pht t nim tin rng h thng cnh
tranh hiu qu chnh l kim ch nam tt nht cho cc
c gng ca tng c nhn. N khng nhng khng
ph nhn m cn nhn mnh rng h thng cnh
tranh hot ng hiu qu th phi c mt khung
php l tht r rng v cc iu lut, c trong qu
kh cng nh hin ti, u khng trnh khi nhng
khim khuyt nghim trng. N cng khng ph
nhn thc t rng trong nhng lnh vc khng th
to c iu kin cho cnh tranh hiu qu th phi
dng cc bin php kinh t khc. Ch ngha t do
kinh t ch phn i vic thay th h thng cnh
NG V N L 112

tranh bng nhng bin php qun l cc hot ng

kinh t th s hn m thi. Ch ngha t do coi cnh
tranh l u vit hn khng ch v trong hu ht cc
trng hp y chnh l bin php hu hiu nht m
cn v y l phng php khng i hi s can
thip c tnh cng bc hoc c on ca chnh
quyn. N bc b s kim sot x hi mt cch c
ch v dnh cho c nhn c hi la chn, liu
trin vng ca mt cng vic c th c b p c
nhng thit hi v ri ro gn vi cng vic hay
khng.
S dng mt cch hiu qu cnh tranh s loi b
c nhng s can thip mang tnh cng bc i
vi i sng kinh t, nhng li cho php nhng s
can thip khc nhm thc y cnh tranh v i khi
i hi chnh ph phi c nhng hnh ng nht
nh nhng phi nh rng c nhng tnh hung m
s can thip mang tnh cng bc l khng th chp
nhn c. Trc ht l cc bn tham gia th trng
phi c ton quyn mua v bn hng ha vi gi bt
k, min l tm c ngi mun mua, v mi ngi
c t do sn xut, bn v mua tt c nhng g v
nguyn tc c th c sn xut v c bn. Quan
trng l mi lnh vc u m rng ca, trn c s
nh nhau, cho tt c mi ngi cng tham gia v
php lut phi ngn chn mi hnh vi ca cc c
nhn hoc cc nhm, d cng khai hay b mt, c
tnh cn tr s tham gia nh th. Ngoi ra, bt k s
kim sot gi c hay s lng hng ha no cng
113 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

u lm cho cnh tranh mt kh nng iu phi hu

hiu cc n lc ca cc c nhn bi v s dao ng
ca gi c, trong trng hp , s khng phn nh
c cc thay i trong thc t v khng cn l ch
dn ng tin cy cho hot ng ca cc c nhn na.
Tuy nhin iu ny khng phi lc no cng
ng. Cc bin php hn ch nhm ngn chn mt
s cng ngh l c th chp nhn c, min l c
p dng ng u cho tt c cc nh sn xut tim
nng v khng phi l cc bin php qun l gin
tip gi c hoc sn lng hng ha. Mc d vic
kim sot phng php sn xut nh th thng dn
n cc chi ph ph tri ( sn xut cng mt lng
hng ha phi cn nhiu ngun lc hn), y vn c
th l vic lm cn thit. Vic cm s dng cc cht
c hi hay yu cu p dng cc bin php an ton,
gii hn thi gian lm vic v cc quy tc v sinh,
u khng to ra nh hng tiu cc i vi cnh
tranh. Vn y ch l li ch thu c c ln hn
cc chi ph x hi hay khng m thi. Cnh tranh c
th ng hnh vi mt h thng cc dch v cng
cng rng khp min l h thng ny khng c t
chc nhm hn ch hiu qu cnh tranh trong nhng
ngnh ngh khc.
ng tic l, mc d c th hiu c, trong qu
kh ngi ta thng ch n cc bin php cm
on hn l cc bin php tch cc nhm khuyn
khch s pht trin cnh tranh. Qu l cnh tranh
khng ch i hi phi t chc mt cch ng n
NG V N L 114

cc thit ch nh tin t, th trng v cc knh

thng tin trong nhiu trng hp, v nguyn tc,
doanh nghip t nhn khng th cung ng c
m trc ht n i hi mt h thng php lut thch
hp. y l h thgn php lut c xy dng nhm
bo v v thc y cnh tranh mt cch hiu qu
nht. Mi ch c lt cng nhn t hu v t do k
kt hp ng th cha . Quan trng l phi c
nh ngha ring v quyn t hu cho nhng loi ti
sn khc nhau. ng bun l vic nghin cu mt
cch c h thng cc thit ch php l nhm thc y
h thng cnh tranh hot ng mt cch hu hiu
b b b, kin thc trong lnh vc ny vn cn nhiu
thiu st, c bit l trong lnh vc lut v cng ty v
bng sng ch; iu ny khng nhng lm cho cnh
tranh tr nn km hiu qu m cn c th a n
hu hoi cnh tranh trong nhiu lnh vc na.
Cui cng, khng nghi ng l c nhng lnh vc
m khng mt quy nh php lut no li c th to
ra c cc iu kin khin cho vic s dng ti sn
t nhn v cnh tranh tr nn hu dng: c th l
lnh vc m ngi ch s hu s c hng li t
mi dch v gn vi ti sn ca anh ta v hon ton
gy hi cho ngi khc khi ti sn c em ra s
dng. Trong nhng lnh vc, th d, khi m cht
lng dch v khng ph thuc vo gi c ca chng
th cnh tranh s bt lc. Tng t nh th, h thng
gi c s tr thnh v hiu nu khng buc c
ngi ch s hu n b nhng thit hi m anh ta
115 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

gy ra trong khi s dng ti sn ca mnh. Trong tt

c nhng trng hp nh th ta u thy c s sai
bit gia thng s a vo trong cc tnh ton ca c
nhn v cc thng s phn nh phc li ca ton x
hi. Nu s sai bit ny qu ln th khng c s
dng cc bin php cnh tranh m phi dng cc
bin php khc cung cp dch v mong mun.
Th d, tng ngi s dng khng th tr tin cho
cc thit b ch ng, cng nh khng th tr tin
xy dng ng s. Cn thit hi do vic ph rng,
thit hi do mt s cch lm t, thit hi do cc cht
thi cng nghip hay ting n gy ra cng khng th
c n b bng cc tnh ton trc tip gia ngi
s hu ti sn v nhng ngi sn sng chu ng
min l c n b tho ng. Trong nhng trng
hp nh th phi tm c c ch iu tit khc thay
th cho c ch gi c. Nhng vic sn sng s dng
iu tit chnh ph nhng lnh vc m chng ta
khng th to c iu kin cho cnh tranh hot
ng hon ton khng c ngha l chng ta ku gi
dp b cnh tranh trong nhng lnh vc m n c
th hot ng mt cch hu hiu.
Nh th ngha l, chnh ph c lnh a hot
ng rt rng ln. iu to iu kin thc y
cnh tranh, b tr n khi n khng th hot ng, v
pht trin cc dch v m ni theo Adam Smith th
mc d rt hu ch cho x hi ni chung, nhng li
l nhng dch v m li nhun khng th b p
c chi ph nu y l do mt ngi hay mt nhm
NG V N L 116

nh cc nh doanh nghip t thc hin. Khng mt

h thng t chc hp l no li cho nh nc tr
thnh tht nghip c. Cn h thng da trn cnh
tranh li cn mt c ch php l c thit k mt
cch thng minh v ngy cng hon thin hn. C
ch php l hin nay cha th c coi l hon thin,
ngay c trong lnh vc cc k quan trng cho vic
vn hnh ca h thng cnh tranh nh ngn chn
gian ln v la o, k c vic li dng s km hiu
bit ca i tc.
***
Cng vic thit lp mt h thng php l gp
phn thc y cnh tranh mi ch bt u th ti tt
c cc nc ngi ta bng quay ngot sang mt
nguyn tc khc, khng th dung ha vi nguyn
tc cnh tranh. Vn khng phi l kch thch,
cng khng phi l b sung m l thay th hon
ton cnh tranh. Quan trng l phi lm cho tht r:
ci phong tro ng h nguyn tc k hoch ha hin
i l phong tro bi bc cnh tranh nh cp
trn, tt c nhng k th c ca h thng cnh tranh
u tp hp di ngn c mi ny. Nhn dp ny
cc nhm khc nhau c gng ginh li cho bng
c cc c quyn c li m k nguyn t do
bc b, nhng chnh b my tuyn truyn x hi ch
ngha ru ng c tinh thn cnh gic lnh mnh
mi khi c ngi mun bi b h thng cnh tranh
v lm cho nhng ngi c u c t do ng sang
117 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

quan im bi bc cnh tranh1. Lng cm th cnh

tranh v c mun thay th n bng mt nn kinh t
ch huy l cht kt ni duy nht gia nhng ngi x
hi ch ngha cnh Hu v cnh T. V mc d ch
ngha t bn v ch ngha x hi l nhng tht
ng vn thng c s dng m t x hi c v
x hi tng lai, cc thut ng ny chng nhng
khng lm r m cn c tnh che giu bn cht ca
giai on m chng ta ang tri qua.
Th nhng, mc d tt c nhng thay i m
chng ta ang chng kin u i theo hng qun l
tp trung ton b nn kinh t, cuc chin u chng
cnh tranh mang tnh ton cu hin nay s ch to ra
mt ci g khng th chp snhn c v lm cho
c nhng ngi ng h k hoch ha ln nhng
ngi theo phi t do bt mn; y s l hnh thc t

1
S tht l gn y mt s hc gi x hi ch ngha, v b ph
phn v lo s rng trong x hi m mi th u theo k hoch
s khng cn t do, a ra mt lun im mi gi l ch
ngha x hi cnh tranh m theo h l s trnh c cc mi
him nguy ca k hoch ha tp trung v kt hp c bi b
t hu vi vic bo v tt c cc quyn t do. Mc d trn mt
vi t tp ch ngi ta c tho lun loi hnh ch ngha x hi
ny, chc l chng c my chnh khch quan tm. M c quan
tm i chng na th cng d dng chng minh rng y l
quan im vin vng v cha y mu thun ni ti (tc gi
th lm vic ny, xem Economica, 1940). Khng xc nh
c ai s s dng cc ngun lc v s dng cho ai th khng
th thit lp c s kim sot ton b cc ngun lc ca sn
xut. V mc d trong ch ngha x hi cnh tranh k hoch
ha s c thc hin mt cch lt lo nhng kt qu th vn
vy, nhn t cnh tranh ch l bnh phong m thi.
NG V N L 118

chc ngnh ngh theo kiu nghip on hoc

phng hi trong cnh tranh s b ngn chn
phn no nhng vic lp k hoch s ri vo tay cc
cng ty c quyn c lp, kim sot mt s lnh vc
ring bit. y s l kt cc tt yu dnh cho nhng
ngi lin kt vi nhau bi lng cm th cnh tranh
nhng khng ng c vi nhau v tt c cc vn
khc. Chnh sch ph hu cnh tranh ht ngnh
cng nghip ny n ngnh cng nghip khc s
bin ngi tiu dng thnh ming mi ngon ca
nhng hnh ng c quyn ca cc nh t bn v
cng nhn trong cc ngnh c t chc mt cch
tt nht. Tnh trng ny tn ti trong nhiu lnh
vc kinh t v mc d nhiu ngi lm lc (v a s
nhng k v li) ang c v cho n; tnh trng ny
kh m ko di c lu v cng chng th no bin
h ni. Cc k hoch c lp do cc cng ty c
quyn thc hin nht nh s dn ti nhng hu qu
tri ngc hn vi kt qu m cc ca nn kinh
t k hoch ha k vng. Mt khi giai on ny c
thc hin th, nu khng mun quay v vi cnh
tranh, ngi ta buc phi giao cho nh nc kim
sot hot ng ca cc cng ty c quyn mt s
kim sot, tr nn hu hiu, t phi cng ngy
cng m rng v chi tit hn. y chnh l iu ch
i chng ta trong mt tng lai khng xa. Ngay
trc chin tranh, mt t tp ch ghi nhn rng
xt theo ton b tnh hnh th cc nh lnh o Anh
quc cng ngy cng hay ni v s pht trin ca t
119 Ch ngha c nhn v ch ngha tp th

nc bng cc cng ty c quyn c kim sot.

Lc nh gi nh th no hon ton chnh xc,
chin tranh gp phn thc y qu trnh ny v
cc mi nguy him cng nh khim khuyt cht
ngi ca n s tr nn hon ton r rng trong mt
ngy khng xa.
tng v vic qun l tp trung ton b nn
kinh t vn cha nhn c s ng h ca nhiu
ngi khng ch v y l vn cc k phc tp m
cn v ni s hi khi ngh n vic qun l tt c mi
th t mt trung tm duy nht. V nu chng ta, bt
chp tt c, vn tip tc lao theo hng th ch l
v nhiu ngi vn ngh rng c th tm c mt
con ng trung dung gia cnh tranh c th v
k hoch ha tp trung. Mi nhn th y l quan
im hp dn v thng minh. ng l c l khng
nn i hi phi tp trung ha v cnh tranh tuyt
i, cng ng nn tp trung ha v k hoch ha
ht tt c mi th, m l s kt hp mt cch thng
minh c hai phng php. Nhng ha ra trong
trng hp ny lng tri ch l mt c vn ti. Mc
d cnh tranh c th chp nhn mt s iu tit no
, nhng khng th kt hp n vi k hoch ha
m khng lm gim hiu qu ca n trong vic dn
dt qu trnh sn xut. n lt mnh, k hoch
ha cng khngphi l mt th thucc th cha
c bnh bng liu lng nh. S dng di dng
ct xn th c cnh tranh ln k hoch ha u s mt
hiu lc vn c ca chng. y l nhng phng n
NG V N L 120

m ta c th la chn gii quyt cng mt vn ,

p dng c hai cngmt lc s dn n thit hi,
ngha l dn n cc kt qu ng bun hn l ch
p dng mt cch nht qun trong hai nguyn tc
ni trn. Ni cch khc, c th kt hp gia k hoch
ha v cnh tranh lp k hoch h tr cnh tranh
ch khng phi lp k hoch chng cnh tranh.
Xin c gi lun lun nh rng k hoch ha m
chng ta ph phn trong cun sch ny trc ht v
ch l k hoch ha nhm chng li cnh tranh, k
hoch ha thay th cnh trnh. iu ny cng c
bit quan trng v chng ta khng th tho lun su
y mt vn k hoch ha khc, tc l k hoch
ha nhm nng cao hiu qu cnh tranh. V trong
giai on hin nay thut ng k hoch ha gn
nh hon ton c s dng theo ngha th nht,
cho ngn ngn chng ta s ni n gin l k hoch
ha v thm ch nh th c ngha l nhng cho cc
i th ca chng ta mt thut ng rt hay, mt t
ng c hng mt s phn tt p hn.
121 K hoch ha l tt yu

IV. K hoch ha l tt yu?

Chng ti l nhng ngi u tin ni rng hnh

thc ca nn vn minh cng phc tp bao nhiu th
t do c nhn cng cn phi b hn ch by nhiu.
Benito Musolini
R rng l hin nay t ngi ng h k hoch ha
cn c th vnh vang ni rng k hoch ha tp
trung l iu ng m c na. Hin nay a phn
nhng ngi u khng nh rng chng ta buc
phi dng k hoch ha thay th cho cnh tranh v
nhng hon cnh nm ngoi tm kim sot ca
chng ta. Nhng ngi ng h k hoch ha tm mi
cch nui dng ci huyn thoi rng chng ta i
theo ng li mi khng phi v chng ta mun
nh th m s pht trin ca cc cng ngh mi
lm cho cnh tranh ngy cng suy yu v khng
qun ni rng chng ta khng th v khng nn
ngn chn tin trnh t nhin ny. L l ch dng li
y, n c chp t tc phm ny sang tcphm
khc, t tc gi ny sang tc gi khc v nh lp i
lp li nh th m hin c coi nh mt s kin
c xc lp. Tuy vy. y l mt khng nh hon
ton thiu c s. Xu hng c quyn v k hoch
NG V N L 122

ha hon ton khng phi l kt qu ca nhng

hon cnh khch quan no nm ngoi kh nng
kim sot ca chng ta m l sn phm ca cng tc
tuyn truyn cho mt quan im c th, c tin
hnh trong sut na th k qua v bin n thnh
quan im ch o trong chnh sch ca chng ta.
Mt trong nhng l l thng c s dng
chng minh tnh tt yu ca k hoch ha l: v s
thay i ca cng ngh lm cho cnh tranh tr thnh
ngy cng bt kh thi trong nhiu lnh vc, chng ta
ch c mt trong hai la chn, y l cc cng ty c
quyn t nhn hay chnh ph s kim sot sn xut
m thi. Quan nim ny c xut x t lun im v
tp trung ngnh ca hc thuyt marxit v cng
nh nhiu t tng marxit khc, n c nhiu
ngi sao chp, vay mn qu n ni ngi ta
thng s dng m chng bit xut x t u.
Cc cng ty c quyn ngy cng tng cng
sc mnh ng thi vi vic thu hp lnh vc cnh
tranh t do din ra trong sut nm mi nm qua l
s kin lch s khng th nghi ng v khng ai chi
ci, tuy mc i khi b thi phng mt cch qu
ng1. Nhng vn quan trng l s gia tng c
quyn c phi l hu qu tt yu ca pht trin cng
ngh hay y l kt qu ca chnh sch m nhiu

1
Vn ny c gio s Lionel Robbins tho lun k trong
tiu lun: The Inevitability of Monopoly, Economic Basis of
Class Conflict, (Tnh tt yu ca c quyn, C s kinh t ca
xung t giai cp), trang 45-80.
123 K hoch ha l tt yu

nc ang theo ui. Nh chng ti s c gng ch

ra di y, cc s kin nghing v gi thuyt th
hai. Nhng trc ht chng ta hy tm cch tr li
cu hi liu s tin b ca k thut hin i c tt yu
dn n vic m rng c quyn hay khng.
Ngi ta thng ni rng tnh u vit v mt k
thut ca cc x nghip ln vi cc dy chuyn sn
xut hng lot vi hiu sut cao hn l nguyn nhn
ch yu a n s gia tng c quyn. Ngi ta
khng nh rng nh cc phng php hin i m
trong nhiu lnh vc xut hin nhng iu kin
gip cho cc x nghip ln gia tng khi lng sn
xut ng thi gim gi thnh cho tng n v sn
phm. Kt qu l vi gi c thp hn, cc hng ln s
ht cng cc hng nh v vi pht trin nh th,
trong mi lnh vc s ch cn li mt hoc mt vi
hng khng l m thi. Lp lun ny ch xem xt c
mt xu hng cng nhiu vi tin b k thut v b
qua cc xu hng ngc li. V th khi nghin cu k
ta s khng tm thy cc s kin ng h cho gi
thuyt ny. Khng c iu kin phn tch c th vn
ny, ch xin dn ra y mt bng chng hin
nhin. M, vic phn tch mt cch ton din cc
s kin din ra gn y c Hi ng Kinh t Quc
gia Lm thi tin hnh trong mt kho st ly tn l
Comcentration of Economic Power (S tp trung quyn
lc kinh t). Bo co ca Hi ng (tht kh c th
nghi ng rng y l mt nghin cu thin v phi
t do) kt lun mt cch r rng rng: quan im
NG V N L 124

cho rng hiu qu ca sn xut quy m ln l

nguyn nhn th tiu cnh tranh khng c cc
s kin m chng ta c trong tay ng h1. Cun
sch chuyn kho c chun b cho Hi ng
tng kt cuc tho lun v vn ny nh sau:
Hiu qu vt tri ca cc x nghip ln cha
c chng minh; cc li th c cho l c th hy
hoi cnh tranh khng c tm thy trong nhiu
lnh vc. Cc li ch kinh t nh quy m, nu c,
khng nht thit dn ti c quyn.... Hiu qu ti
u c th t c trc khi phn ln ngun cung
ng b x nghip c quyn kim sot. Kt lun rng
li th ca sn xut quy m ln nht nh s dn n
tiu dit cnh tranh l khng th chp nhn c.
Cn ghi nhn rng c quyn thng xut hin di
tc ng ca cc tc nhn khc ch khng phi l
do gi c thp t c nh sn xut vi quy m ln.
c quyn thng l kt qu ca nhng tho thun
ngm v c thc y bi chnh sch ca chnh
ph. Khi cc tho thun ny b coi l phi php v khi
chnh sch c xem xt li mt cch ton din th
c th ti lp cc iu kin cn thit cho cnh tranh
pht trin2.

1
Final Report and Recommendations of the Temporary
National Economic Committee. 77th Congress, 1st Session,
Senate Document (Bo co cui cng v cc khuyn ngh ca
Hi ng Kinh t Quc gia Lm thi, Quc hi kho 77, K
hp I, Ti liu ca Thng vin), S 35, 1941, trang 89.
2
Wilcox C.Competition and Monopoly in American Industry
Temporary National Econnomic Committee, (Cnh tranh v
125 K hoch ha l tt yu

Nghin cu tnh hnh Anh c l cng s dn

n cc kt qu tng t. Bt k ai tng chng kin s
nhit tnh ca cc doanh nhn c quyn trong vic
tm kim s ng h ca nh nc v vic h thng
nhn c s ng h cn thit trong vic duy tr s
kim sot i vi th trng s khng cn mt cht
nghi ng no v tnh tt yu ca qu trnh pht trin
nh th.
Ta cn d dng ng vi kt lun trn, nu xt
n trnh t xut hin ca qu trnh suy gim cnh
tranh v m rng c quyn nhng nc khc
nhau. Nu suy gim cnh tranh v m rng c
quyn l kt qu ca tin b k thut hay l mt giai
on pht trin tt yu ca ch ngha t bn th
chc chn n phi xy ra trc tin cc nc c nn
kinh t pht trin hn. Trn thc t ln u tin qu
trnh ny xut hin vo khong 30 nm cui th k
XIX cc nc c nn cng nghip non tr, tc l
M v c. c, nc c coi l hnh mu ca
cc quy lut pht trin ca ch ngha t bn, t nm
1978 nh nc ch ng thi hnh chnh sch
nhm thc y s pht trin ca cc cartel v cc
nghip on. Cc chnh ph khng ch s dng ch
ngha bo h m cn p dng cc bin php khuyn
khch trc tip, thm ch cng p nhm y nhanh
qu trnh thnh lp cc tp on c quyn nhm

c quyn trong cng nghip M Hi ng Kinh t Quc gia

Lm thi), s 21, 1940, trang 314.
NG V N L 126

iu tit gi c v tiu th. Chnh c, nh s gip

ca nh nc, ngi ta tin hnh mt th
nghim v i u tin trong vic lp k hoch mt
cch khoa hc v t chc c ch nn cng
nghip dn n vic hnh thnh cc cng ty c
quyn v cng to ln, cc cng ty ny c coi l s
pht trin tt yu ca nn kinh t nm mi nm
trc khi nhng vic nh th c thc hin Anh.
Lun im v s chuyn ha tt yu ca h thng
kinh t da trn cnh tranh sang ch ngha t bn
c quyn c cc nh x hi ch ngha c m
trc ht l Sombart a ra trn c s tng kt kinh
nghim nc mnh ri rsau truyn b ra ton th
gii. M, ni chnh sch bo h ca chnh ph th
hin rt r, s pht trin cng din ra tng t,
dng nh khng nh lun im ny. Nhng c
ch khng phi M c coi l xu hng pht trin
mang tnh ton cu in hnh ca ch ngha t bn
v ng nhin l c th ni xin trch dn mt tiu
lun thi trc chin tranh c nhiu ngi c
c l nc m tt c cc lc lng chnh tr v x
hi ca nn vn minh hin i t c mc
pht trin nht1.
Theo di s pht trin Anh trc v sau nm
1931, tc l t khi t nc chuyn sang ch ngha
bo h, s cho chng ta thy tnh tt yu ng gp

1
Reinhold Niebuhr. Moral Man and Immorla Society (Con
ngi c hnh v x hi v lun), (1932).
127 K hoch ha l tt yu

chng bao nhiu m kt qu ch yu l do chnh

sch c ch ca chnh ph. Khong mi hai nm
trc y nn cng nghip Anh, tr mt vi ngnh
nm di s bo tr ca chnh ph, c sc cnh
tranh, c th ni, cha tng c trong lch s. V mc
d trong nhng nm 1920 b khn n v hu qu
ca hai chng trnh, tin t tn dng v iu tit
lng, tri ngc nhau, nhng sut trong giai on
ny, t nht l n nm 1929, t l ngi c vic l v
hot ng kinh t khng h km hn nhng nm
1930. Ch t khi quay sang bo h v nhng thay i
khc km theo trong chnh sch kinh t th cc cng
ty c quyn mi c bc pht trin nhanh n
chng mt v bin i nn cng nghip Anh n
mc a s dn chng cn cha nhn thc c.
Khng nh rng cc s kin ny ph thuc, trong
chng mc no , v s tin b k thut din ra
trong cng thi k, khng nh rng ci tt yu
tng xy ra c hi nhng nm 1880-1890 v by
gi bng xut hin Anh th cng l bch chng
khc g theo ui Mussolini m nhc li rng nc
phi tiu dit t do c nhn trc cc nc khc v
nn vn minh ca n vt xa nn vn minh ca
tt c cc dn tc khc trn th gii!
Ni ring v nc Anh, mt nc trong mt thi
gian di vn ng bn ngoi cc cuc tho lun v
tr tu din ra trong nghiu nc khc, ta c cm
tng rng s thay i cc quan im v chnh sch
y thng i sau cc s kin thc t, nhng s
NG V N L 128

kin m theo mt ngha no l tt yu. Vng, t

chc theo li c quyn nn cng nghip din ra
y l do tc ng t bn ngoi, n tri ngc hn
vi thi ca cng chng vn a thch cnh tranh
hn. Nhng mun hiu r quan h gia l thuyt v
thc tin th phi nghin cu nc c v c chnh
l nguyn mu cho s pht trin nc ta. Khng
nghi ng g rng chnh c, ngi ta c tnh
ngn cn cnh tranh nhn danh ci l tng m hin
nay chng ta gi l k hoch ha. c v cc dn tc
bt chc h ang tin mt cch nht qun n x
hi theo k hoch, tc l h i theo ng li do cc
nh t tng th k XIX, m a s cng l ngc
c, vch ra. Nh vy ngha l lch s t tng trong
su mi tm mi nm qua l minh chng hng
hn cho lun im rng trong s pht trin ca x
hi chng c g c th gi l tt yu c, chnh t duy
lm cho n tr thnh nh th.
***
C th gii thch li khng nh rng tin b ca
k ngh lm cho k hoch ha tr thnh tt yu
theo mt cch khc. y l nn vn minh cng
nghip phc tp ca chng ta sn sinh ra nhiu
vn mi, m nu khng hoch nh tp trung th
khng th gii quyt c. Theo mt ngha no
th ng l nh th, nhng khng phi theo ngha
rng nh hin nay ngi ta ang hiu. Th d, ai
cng bit rng nhiu vn ca cc thnh ph ln
cng nh nhng vn pht sinh do s sinh sng
129 K hoch ha l tt yu

trong khng gian cht chi khng th gii quyt

c bng bin php cnh tranh. Nhng nhng
ngi ni n s phc tp ca nn vn minh hin i
nhm bin gii cho tnh tt yu ca k hoch ha li
hon ton khng c m xa ti nhng vn ny,
tc nhng th ta nh cc vn v cc dch v
cng cng. H ni rng cng ngy cng kh nm bt
c bc tranh chung ca nn kinh t v nu chng
ta khng lp ra mt t chc iu phi trung tm th
i sng x hi s ri vo hn lon.
iu chng t rng ngi ta hon ton khng
hiu hot ng ca cnh tranh. Thay v ch c th p
dng cnh tranh cho cc tnh hung n gin, cnh
tranh l gii php duy nht dng gii quyt cc
tnh hung phi hp phc tp, ny sinh do qu trnh
phn cng lao ng hin i. Nu cc iu kin n
gin n mc mt c nhn hay c quan no c
th theo di c tt c cc tc nhn lin quan th
kim sot mt cch hiu qu hay k hoch ha
khng phi l vic kh. Nhng nu cc tc nhn
nhiu n mc khng th bao qut c ht th li
thot duy nht l phi tp trung ha. Nhng phi tp
tp trung ha li ko theo ngay lp tc vn phi
hp, y l s phi hp m cc x nghip c lp c
ton quyn t chc hot ng ca mnh cho ph hp
vi nhng tnh hung ch c h mi bit nhng ng
thi vn kt hp c cc k hoch ca mnh vi sk
hoch ca cc x nghip khc. V phi tp trung ha l
do khng th tnh ton c tt c cc tc nhn khc
NG V N L 130

nhau a ra cho nn khng th thc hin vic phi

hp thng qua bin php kim sot c ch c
m phi da vo h thng cc bin php bo m
cung cp cho cc c nhn cc thng tin cn thit cho
s phi hp hnh ng ca anh ta vi nhng ngi
khc. V khng c mt trung tm no c th nm bt
c tnh hnh thay i cung cu ca cc loi hng
ha khc nhau v cng khng th kp thi a cc
thng tin n cc bn lin quan, cn mt c ch
t ng ghi nhn tt c hu qu lin quan ca tng
hnh ng ca tng ngi ring bit v th hin cc
hu qu di mt hnh thc chung nht, va l
kt qu ca nhng quyt nh trong qu kh va l
nh hng cho nhng quyt nh trong tng lai.
Trong iu kin cnh tranh, h thng gi c
chnh l c ch nh th v khng c c ch no khc
c th thay th c n. Doanh nhn, bng cch
quan st s vn ng ca gi c, ging nh ngi k
s quan st s vn hnh ca cc bnh rng, c th
iu chnh hot ng ca anh ta cho ph hp vi
hot ng ca cc doanh nhn khc. iu quan
trng l chc nng ca h thng gi c ch th hin
mt cch trn vn trong iu kin cnh tranh, ngha
l trong trng hp tng doanh nhn phi thch ng
vi s bin i ca gi c nhng khng th kim sot
c n. Ci ton th cng phc tp th chng ta
cng ph thuc vo s phn hu tr thc gia cc c
nhan, nhng c gng ring l ca cc c nhn nh
131 K hoch ha l tt yu

th ch c th c iu phi bi mt h thng
truyn ti thng tin ph c tnh c tn l gi c.
Khng h phng i khi ni rng nu chng ta
phi da vo k hoch ha tp trung pht trin
th h thng cng nghip khng th no t c
mc a dng, phc tp v uyn chuyn nh hin
nay. So vi phng php gii quyt cc vn kinh
t mt cch phi tp trung cng vi vic iu phi t
ng th phng php qun l tp trung t ra vng
v, th thin v c tm hot ng gii hn n kh
tin. Vic phn cng lao ng x hi t n mc
lm cho s tn ti ca nn vn minh hin i tr
thnh kh d, y chnh l do n khng c lp
k hoch mt cch c ch m c xy dng bng
phng php tri ngc hn vi k hoch ha. V
vy m h thng ny cng phc tp th cng khng
cn c lnh o tp trung, chng ta cng cn phi s
dng nhng bin php khng l thuc vo s kim
sot c ch ch.
***
Cn c mt l thuyt gn s pht trin ca cc
cng ty c quyn vi tin b k thut m l l tri
ngc hon ton vi nhng l l m chng ta va
xem xt. Mc d l thuyt ny thng c trnh by
mt cch m m nhng n cng c nh hng ng
k. Lun im ch yu ca n khng phi l s pht
trin ca cng ngh s loi b cnh tranh m ngc
li l chng ta s khng th p dng c k thut
hin i nu khng c nhng bin php chng li
NG V N L 132

cnh tranh, ngha l thit lp c quyn. L thuyt

ny khng hn l bp bm, nh nhng c gi c c
ph phn c th ngh: nu k thut mi thc s l
hiu qu th nht nh n s ng vng trc mi
thch thc cnh tranh. Nhng ha ra c nhng th
d m ni nh th c v khng xui. Thc ra cc tc
gi lin quan thng c tnh khi qut ha cc
trng hp ny. Khng nghi ng g rng h ln
ln gia s hon ho nu xt t quan im thun tu
k thut vi li ch ng mun nu xt t quan im
ca ton th x hi.
Cu chuyn nh sau. Nn cng nghip Anh c
th sn xut c xe hi tt hn v r hn xe hi ca
M vi iu kin l tt c dn Anh u ch i mt
loi xe duy nht, hay in nng r hn than v
kh t vi iu kin l tt c u ch s dng in.
Trong cc th d , ch t ngi ta a ra m
hnh v kh nng mi ngi u c hng li ch
v chng ta sn sng chp nhn mt hon cnh mi
nu nh qu thc l la chn ca chng ta.
Nhng vn l chng c la chn no y c.
Trn thc t chng ta b t trc mt tnh th hon
ton khc: hoc tt c mi ngi cng s dng mt
loi xe gi r (hay s dng in gi r) hoc c iu
kin la chn cc mu khc nhau ca cng mt loi
hng ha nhng gi t hn. Ti khng r nhng th
d bn trn ng n mc no. Nhng phi ni
thm rng vic buc ngi ta dng hng theo tiu
chun hay ngn cm s a dng vt qu mt mc
133 K hoch ha l tt yu

no c th to ra s di do trong mt s lnh vc
nht nh, b li s hn ch la chn ca ngi
tiu dng. Thm ch c th gi nh rng mt ngy
no ngi ta s a ra pht minh c li ln cho
xa xhi vi iu kin l tt c hay gn nh tt c moi
ngi s dng pht minh cng mt lc.
D c thuyt phc n u, cc th d ny cng
khng cho chng ta quyn khng nh rng tin b
k thut nht nh s dn n k hoch ha tp
trung. n gin l trong nhng trng hp nh th
ta buc phi la chn gia c hng li nhng b
p buc hoc chng c g c - hoc c th sau ny,
khi khc phc c cc kh khn v k thut, s c
li i cht. ng l i khi chng ta v t do m
phi hi sinh li ch trc tip, nhng, mt khc, chng
ta phi tranh lm sao cho s pht trin trong
tng lai khng ph thuc vo kin thc hin ti hay
sng kin ca nhng ngi c th. Bng cch hi sinh
nhng li ch kh d tc thi, chng ta gi c tim
lc cho s pht trin trong tng lai. Mc d trong
ngn hn, i khi gi phi tr cho s a dng v t
do la chn c th l cao, nhng trong di hn, ngay
c tin b v vt cht cng ph thuc vo s a dng
v khng ai c th bit hnh thc hng ha hay dch
v no c th to ra nhng iu kin pht trin tt
hn. D nhin l khng th khng nh rng trong
mi trng hp, s hi sinh mt s li th hin ti
nhn danh t do s c n b trong tng li.
Nhng vn ch yu l lc no chng ta cng phi
NG V N L 134

to c hi cho cc xu hng pht trin m ta khng

th no d on c. Chng ta cn phi gi
nguyn l t do ny ngay c khi theo hiu bit lc
ca chng ta th p buc s ch em li li ch
hoc ngay c khi trong nhng trng hp c th n
khng gy ra bt k tc hi no.
Trong cc cuc tho lun v s pht trin k
thut hin nay, tin b thng c l gii nh l mt
ci g nm ngoi chng ta v buc chng ta phi
s dng cc kin thc mi theo mt cch nht nh
no . D nhin l cc pht minh khc nhau to
cho nn vn minh ca chng ta mt sc mnh mi,
nhng ch c nhng k in r mi s dng sc
mnh ny ph hu t do, ngha l ph hu chnh
ci di sn gi tr nht ca nn vn minh. T c th
thy mt cch chc chn rng mun c t do, hn lc
no ht chng ta phi kin quyt bo v n v phi
lun lun chp nhn hi sinh nhn danh t do. Tm
li s pht trin ca k thut hin i khng y
chng ta vo con ng k hoch ha ton b nn
kinh t, trong khi chnh s pht trin ca k thut
li lm cho quyn lc ca c quan lp k hoch c
c mt cng c v cng nguy him.
***
By gi, sau khi khng nh rng k hoch
ha nn kinh t khng phi l mt nhu cu tt yu
ngoi ti, m l kt qu ca mt s la chn c thc
ca mt s ngi no , cn phi suy ngh xem v
sao li c nhiu chuyn gia trong lnh vc k thut
135 K hoch ha l tt yu

lun i tin phong trong vic ng h k hoch ha

n nh th. Vic gii thch hin tng ny lin quan
mt thit n mt s kin quan trng m ta phi
lun ghi nh nu mun ph phn k hoch ha: Vn
l mi tng k thut ca cc chuyn gia ca
chng ta u c th c thc hin trong mt thi
gian tng i ngn nu c th buc c loi ngi coi
y l mc tiu duy nht. Trn i c rt nhiu th
ng m c, thm ch c th t c nhng trong
i mnh chng ta ch c th t c nhng rt
khng hon ho. Ch c s v mng ca mt chuyn
gia k thut trong lnh vc ca mnh mi buc anh ta
ng ln chng li trt t hin hu. Tt c chng ta
u kh chp nhn c cng vic cha hon thin, c
bit khi y l nhng vic c mi ngi coi l va
ng c va nm trong tm tay. Vn l khng th
lm tt c cng mt lc, mun hon thnh mt cng
vic th phi hi sinh nhng cng vic khc ch c
th nhn thy iu ny nu ta ch n cc nhn t
nm ngoi tm mt ca gii chuyn mn hp; n i
hi ta phi n lc t duy trn mt bnh din rng ln
v ta phi xem xt k lng cc mc tiu m phn
ln chng ta ang hng cng sc vo v cn i
chng vi nhng mc tiu khc vn t c ch v
nm ngoi s quan tm trc tip ca chng ta.
Mi mt mc tiu, nu xem xt mt cch ring
r, c th t c trn ng k hoch ha, s sinh
ra hng lot nhng ngi nhit tnh, nhng ngi tin
rng h s thuyt phc c gii lnh o tng lai
NG V N L 136

gi tr ca mc tiu ny. Chc chn l mt s ngi

trong bn h s thnh cng bi v x hi k hoch
ha s phi tin n mt s mc tiu no , vn t
c x hi hin ti quan tm. S l ngc nghch khi
ph nhn vic trong cc nc c nn kinh t k
hoch ha, ton b hoc mt phn, m chng ta bit,
dn chng c cung cp mt s th hng ha hoc
dch v tt nh k hoch ha. Ngi ta thng a
nhng con ng t cao tc c v ra lm dn
chng, mc d nhng con ng nh th hon ton
chng phi l sn phm c trng ca k hoch ha
v chng c th c thc hin c trong nhng x hi
t do na. Nhng ly nhng thnh tu k thut
trong nhng lnh vc ring bit lm dn chng
chng minh tnh u vit ca nn kinh t k hoch
ha cng l vic lm ngc nghch tng t. ng ra,
khi thy mt vi thnh tu k thut ni bt ln trn
nn bc tranh pht trin khim tn chung th ta phi
ni: y chnh l bng chng chng t rng cc
ngun lc b s dng sai. Nhng ai tng i
trn cc con ng cao tc ca c, u thy rng
mt xe c cn t hn mt xe c trn nhng
con ng loi hai Anh, s ng rng vic xy
dng nhng con ng nh th, t quan im ca
thi bnh, l vic lm v ch. Nhng ngi lp k
hoch lm vic ny v nhu cu ca i bc thay v
nhu cu ca bnh m li l chuyn khc1. Nhng

1
Khi ti ti c bn in th cun sch ny th nhn c tin l
137 K hoch ha l tt yu

theo tiu chun ca chng ta th y khng phi l

vic ng vui mng g.
o tng ca cc chuyn gia khi cho rng trong
x hi k hoch ha, h s ginh c nhiu ngun
lc t cho c cc mc tiu m h quan tm,
tr thnh mt hin tng ph qut hn mc m
thot nhn tht ng chuyn gia ngm nh. Tt c
chng ta u quan tm n mt vn no , u
thch mt ci g hn; theo ngha ny th tt c
chng ta u l chuyn gia. Chng ta thng ngy
th ngh rng thang gi tr ring ca chng ta c
ngha khng ch vi chng ta v nu c tho lun
mt cch t do vi nhng ngi duy l, chng ta c
th thuyt phc c h rng kin ca chng ta l
ng. D y l ngi yu phong cnh thin nhin
ang ku gi bo v s trong lnh nguyn thu ca
n v loi b s nhim ca nn cng nghip hay
ngi ku gi mt cch sng sch s cho rng cn
phi ph b tt c nhng ngi nh thn d sinh ng
nhng thiu v sinh hay mt ngi li xe ang m
c lm sao khp ni u c nhng con ng cao
tc rng ln v thun li; hay mt ngi ch chm
chm vo vic nng cao nng sut lao ng, lun
lun ku gi phi chuyn mn ha v c kh ha tt
tn tt; hay mt ngi mng m cho rng cn phi
gi cho c cng nhiu th th cng c lp th
cng tt v ch c nh th th cc c nhn mi c th

cng vic duy tu bo dng cc xa l c tm ngng!

NG V N L 138

pht trin ton din c tt c nhng ngoi

u bit rng ch c k hoch ha th mc ch ca
h mi c th thnh tu hon ton v tt c bn h
u ng h k hoch ha l v th. Nhng chc chn
l k hoch ha, nu c p dng, s lm l ra
nhng mu thun ngm ngm gia cc mc ch ca
chnh h.
Phong tro ng h k hoch ha mnh nh th
l v hin nay y mi ch l mt c mun, n li
ko c tt c nhng ngi c l tng, nhng
ngi sn sng hi sinh c cuc i v mt mc ch
vinh quang no . Nim hi vng m h t vo k
hoch ha chnh l kt qu ca mt cch hiu i
sng x hi rt hn hp ca h, v thng l kt qu
ca mt s khuych i qu mc nhng mc tiu m
h cho l quan trng nht. iu ny thc ra khng
lm gim gi tr thc dng ca h trong x hi t do
nh x hi ca chng ta, y h cn c mi
ngi tn phc na. Nhng nu nh k hoch ha
c php thc thi th chnh nhng ngi ku go
k hoch ha to mm nht s tr thnh nhng k
nguy him nht, v l nhng k khng khoan
nhng nht i vi k hoch ca nhng ngi khc.
V t ngi mng m chn chnh n k cung tn
ch l mt bc ngn. V mc d hin nay cc
chuyn gia bt mn chnh l nhng ngi ku gi k
hoch ha ln ting nht, tht kh tng tng ni
s khng khip v phi l ca ci th gii ni m gi
d cc chuyn gia ln nht trong nhng lnh vc
139 K hoch ha l tt yu

khc nhau c t do thc hin cc l tng ca

mnh m khng c s kim sot no. V d nhng
ngi ng h k hoch ha c ni g i na th iu
phi cng khng th tr thnh mt chuyn ngnh
mi c. Cc nh kinh t hc bit r hn ai ht rng
h khng c kin thc cn thit tr thnh nh
iu phi v phng php iu phi ca h l
phng php khng cn mt nh c ti ton tr
ton nng. Cch iu phi nh th ch c ngha l
duy tr s kim sot v nhn tnh, s kim sot
nhiu khi khng th hiu ni i vi nhng n lc
ca cc c nhn, nhng s kim sot m cc nh
chuyn mn kch lit phn i.
141 K hoch ha v dn ch

V. K hoch ha v dn ch

Mt quan chc c nh iu khin ngi dn cch

thc s dng ng vn ca h khng nhng li
ko v pha mnh s ch khng cn thit, m cn
to ra mt uy quyn khin cho quc hi hay ngh
vin tr nn khng cn tin cy c na, v tnh
th s tr nn cc k nguy him nu quyn lc
nm trong tay ca mt k in r v ngo mn n
mc t coi mnh xng ng thc hin ci quyn lc
.
Adam Smith
c im ch yu ca tt c cc h thng tp th,
ni theo ngn ng ca nhng ngi x hi ch ngha
thuc tt c cc trng phi, l vic t chc mt cch
c ch tt c cc lc lng sn xut ca x hi nhm
thc hin mt nhim v x hi c th no . Nhng
ngi x hi ch ngha ph phn x hi chng ta ch
yu im: lc lng sn xut x hi khng c
nh hng mt cch c ch n mt mc tiu
duy nht m cho tm trng tht thng v ng
nh ca cc c nhn thiu trch nhim chi phi.
NG V N L 142

Ni nh th ngha l chng ta xc nh vn
mt cch r rng v khng p m g na. ng
thi chng ta cng xc nh c im xung t
gia t do c nhn v ch ngha tp th. Cc loi ch
ngha tp th khc nhau nh ch ngha cng sn, ch
ngha pht xt .v.v... ch khc nhau vic xc nh
bn cht ca ci mc ch duy nht m ton b n
lc ca x hi phi hng ti m thi. Nhng tt c
cc loi ch ngha tp th u khc vi ch ngha
t do v ch ngha c nhn ch chng c gng t
chc ton b x hi, t chc tt c nhn ti vt lc ca
n nhm thc hin mt mc ch cui cng duy
nht, khng chp nhn cho c nhn quyn t ch
t c ci mc ch ring l trong bt k lnh vc
no. Ni tm li, y l ch ngha ton tr theo ng
ngha ca t mi m chng ta s dng miu t
nhng biu hin bt ng nhng nht nh s xy ra
ca ci l thuyt m chng ta gi l ch ngha tp
th.
Cc mc tiu x hi, cc mc ch chung
xc nh xu hng xy dng x hi c gi mt
cch m m l li ch chung, phc li chung,
quyn li chung. D dng nhn ra rng tt c cc
khi nim khng c mt ngha r rng c
th thc hin nhng hnh ng c th no. Phc li
hay hnh phc ca hng triu ngi khng th c
o bng mt thang gi tr duy nht. Phc li ca mt
dn tc cng nh hnh phc ca mt con ngi ph
thuc vo hng lot s vt, n lt chng, nhng s
143 K hoch ha v dn ch

vt ny li nm trong mun vn s kt hp khc

nhau. Khng th coi y l mc tiu duy nht, ch c
th coi y l mt h thng th bc cc mc tiu, bao
trm ton b cc loi gi tr, trong nhu cu ca
mi c nhn u c ch ng ca n. Vic a ton
b hot ng ca chng ta vo k hoch duy nht
ngm nh rng chng ta buc phi sp xp tng
nhu cu ca chng ta theo th t v a chng vo
h thng cc gi tr, mt h thng ton din n mc
tr thnh c s cho c quan lp k hoch c th
tin hnh la chn. iu cng ngm nh rng
phi c mt b quy tc o c hon chnh, trong
tt c cc gi tr nhn bn khc nhau u c ch r
v t vo ng ni ng ch.
Chng ta cha c khi nim g v b quy tc o
c hon chnh ny, c th hiu c ni dung
ca n cn phi huy ng tr tng tng. Chng ta
khng c thi quen nh gi cc b quy tc o c
l y hay cha. Trong cuc sng chng ta
thng xuyn v quen la chn cc gi tr khc
nhau m khng cn c mt b quy tc o c no
ch dn cho chng ta tiu chun la chn c; chng
ta cng khng bao gi suy ngh rng b quy tc o
c ca chng ta cha y . Trong x hi chng
ta, khng c l do, cng khng c hon cnh chung
v vic phi lm g trong nhng tnh hung la chn
nh vy. Nhng khi tt c cc phng tin l s hu
ca ton x hi v c s dng nhn danh x hi
theo mt k hoch duy nht th quan im x hi
NG V N L 144

v vic lm g v khng nn lm g nht nh s gi

vai tr nh hng vic a ra mi quyt nh.
Trong th gii nh th chng ta s pht hin c
ngay l b quy tc o c ca chng ta cn tn ti
rt nhiu khim khuyt.
y chng ta khng quan tm n vic l b
quy tc o c hon chnh nh th l ng mong
c hay khng. Ch xin ni rng cho n hm nay
vic pht trin ca nn vn minh lun lun i km
vi vic gim thiu nhng lnh vc hot ngt rong
hnh ng ca cc c nhn b tri buc bi cc quy
tc c nh. S lng cc iu khon ca b quy tc
o c ngy mt gim dn, cn ni dung ca chng
th ngy cng c tnh tng qut hn. T nhng th
tc cc k phc tp v khng bit bao nhiu iu cm
on tri buc v hn ch cc hot ng hng ngy
ca ngi tin s, t vic khng c ngh rng c
th lm mt ci g khc vi ng loi, chng ta
tin n nhng h thng o c cho php c
nhn ng x theo mnh. Chp nhn mt b quy tc
o c tng qut, hon chnh tng ng v mt quy
m vi mt k hoch kinh t duy nht l chng ta
i ngc li hon ton xu hng ni trn.
Cn phi ni rng cha c b quy tc o c
hon chnh no nh vy c. N lc p ton b hot
ng kinh t ca x hi theo mt k hoch duy nht
s lm ny sinh rt nhiu vn , m cu tr li li
ch c th tm trong lnh vc o c, nhng cc h
thng o c hin hnh khng th a ra cu tr li
145 K hoch ha v dn ch

v ngay c ni c mt h thng o c hin din

ngi ta vn khng nht tr vi nhau c v nhng
iu nht nh phi lm. Cc kin a ra v gii
php cho cc vn ny sinh thng ri rc v y
mu thun v trong x hi t do m chng ta ang
sng, chng ta khng c c hi suy ngh v cng t
c hi thit lp kin thng nht v cc vn nh
th.
***
Tm li, chng ta khng c mt thang gi tr
bao trm ln tt c; hn th na khng c mt b c
no c th bao qut ht c cc nhu cu phc tp
ca con ngi, nhng nhu cu lun phi cnh tranh
vi nhau v kh nng p ng c hn, cng khng
th xc nh c v tr ca mi nhu cu trn ci
thang gi tr chung kia. i vi chng ta th vic
mt ngi ch c gng p ng nhu cu c nhn ca
anh ta hay ang u tranh v hnh phc ca ngi
thn hay hnh phc ca nhng ngi xa l khng
phi l vn quan trng, ngha l chng ta khng
cn bit anh ta l ngi nhn i hay ch k. Nhng
vic mt ngi khng th bao qut c nhng vn
rng ln hn lnh vc hot ng va sc vi anh
ta, khng th quan tm cng mt lc n rt nhiu
nhu cu, l vn quan trng trong cuc tho lun
ca chng ta. Bt k mi quan tm ca mt ngi ch
gii hn vic tho mn cc cc nhu cu vt cht ca
anh ta, hay anh ta s tch cc hot ng v phc li
ca tt c mi ngi m anh ta bit th nhng mc
NG V N L 146

tiu thu ht ton b tm tr anh ta cng ch l mt

phn rt nh trong ci bin nhu cu ca tt c mi
ngi.
y chnh l nn tng ca trit hc c nhn ch
ngha. N khng cho rng nh ngi ta vn
thng nhn xt v n con ngi l ch k hay v k
hoc phi nh th no . N xut pht t s kin
khng th chi ci c l kh nng tng tng ca
con ngi d nhin l c gii hn v th thang gi tr
ca mi ngi ch bao qut mt phn b t trong
mun vn nhu cu ca x hi v v, ni chung thang
gi tr ch tn ti trong nhn thc ca tng ngi
cho nn n ch l mt phn ca nhng thang gi tr
hin c; thang gi tr ca nhng c nhn khc l
khc nhau v thng khng tng thch vi nhau.
T , ngi theo ch ngha c nhn rt ra kt lun
rng tng c nhn phi c php, trong nhng
khung gii hn nht nh, theo ui c gi tr v s
thch ring ca mnh ch khng phi l s thch ca
ngi khc, v trong ci khung gii hn , h thng
cc mc tiu ca c nhn l ti thng v ngi khc
khng c quyn can thip. Vic cng nhn c nhn
c ton quyn nh ot cc mc tiu ca mnh v
nim tin rng trong nhng hon cnh cho php cc
quan nim ca c nhn s iu khin cc hot ng
ca anh ta, chnh l im ct tu ca lp trng c
nhn ch ngha.
D nhin l quan im khng bc b mt s
mc tiu mang tnh x hi hay ni chnh xc hn l
147 K hoch ha v dn ch

cc c nhn c mt s nhu cu ging nhau, buc h

phi phi hp n lc t mc tiu chung. Nhng
quan im ny ch gii hn hot ng mang tnh tp
th nh th trong cc trng hp khi m quan nim
ca cc c nhn trung hp vi nhau; ci m chng ta
gi l mc tiu mang tnh x hi n gin ch l
mc tiu ging nhau ca mt s ngi, hay ni cch
khc y l mc tiu m h cng phn u m nu
t c th nhu cu ca tng ngi u s c p
ng. Nh vy ngha l hot ng tp th ch gii hn
trong lnh vc hot ng cho nhng mc ch chung
c th ny m thi. Thng thng mc tiu chung
ny li khng phi l nhng mc tiu ti thng ca
cc c nhn m l phng tin cho cc c nhn
khc nhau s dng cho cc mc tiu khc nhau ca
h. Trn thc t, ngi ta d tho thun nhng hnh
ng chung khi mc tiu chung khng phi l mc
tiu ti thng ca h m ch l phng tin t
c nhng mc ch v cng khc nhau.
Khi cc c nhn phi hp cc n lc cho mc
tiu chung th cc t chc m h thit lp nn, th d
nh nh nc, s c h thng cc mc ch v
phng tin ca chnh mnh. Khi mi t chc
c lp ra s tr thnh mt nhn vt gia hng
lot nhn vt khc, nh nc l nhn vt mnh
nht trong s ; mi t chc nh th u c phn
cho v gii hn hot ng trong mt lnh vc, nhim
v v mc ch ca mi t chc ch c coi l ti
thng trong a ht c phn cng m thi. Vic
NG V N L 148

xc lp cc gii hn trong tng lnh vc ph thuc

vo vic khi tho lun cc mc ch c th ngi ta
t c s ng thun n mc no; v ng
nhin l lnh vc hot ng cng rng th kh nng
t c ng thun s cng thp. Mt s chc nng
ca nh nc lun lun nhn c s ng h ca
ton dn; mt s khc c a s ng h v.v..., li c
nhng lnh vc m mi ngi mt quan im, tc l
c bao nhiu ngi th c tng y quan nim v cch
hnh x ca chnh ph.
Chng ta c th da vo s tho thun t
nguyn m lm kim ch nam cho hot ng ca nh
nc khi v ch khi n c gii hn trong nhng
lnh vc c s hin din ca s tho thun nh th.
Nhng iu ny khng c ngha l nh nc n p
t do c nhn ch trong phm vi n thc hin vic
kim sot trc tip cc lnh vc cha c s ng
thun x hi. ng tic l khng th m rng mi
phm vi hot ng cng cng m khng xm phm
n lnh vc t do c nhn. Ch cn nh nc kim
sot cc phng tin trong mt lnh vc cng cng
vt qu mt t l no so vi ton th th kt qu
s nh hng ti ton b h thng. D rng nh nc
trc tip qun l mt phn, phn ln hn, cc ngun
lc th hu qu ca cc quyt nh ca nh nc i
vi phn cn li ca nn kinh t s ln n mc phi
coi l n gin tip qun l tt c. Th d, ng l
nm 1928 c chnh quyn trung ng v a
phng trc tip kim sot hn mt na thu nhp
149 K hoch ha v dn ch

quc dn (theo s liu chnh thc lc l 53%)

nhng n gin tip kim sot tt c i sng kinh
t quc gia. Trong hon cnh , nu khng c s
tr gip ca nh nc th khng th thc hin c
bt c mc ch c nhn no, v ci thang gi tr
mang tnh x hi c trch nhim nh hng v
iu chnh hot ng ca nh nc s phi m gn
nh tt c cc nhu cu ca tt c mi ngi trn thc
t.
***
Khng kh tng tng ra nhng hu qu khi
nn dn ch b cng cuc k hoch ha vn i
hi mt s ng thun ln hn hin nay trong qu
trnh thc hin. Dn chng c th chp nhn p
dng h thng kinh t ch huy v h b thuyt phc
rng n s dn n phn vinh hn. Trong cc cuc
tho lun trc khi p dng cc bin php nh th,
mc ch ca k hoch ha s c din t bng mt
t rt m m l v phc li chung v ngi ta s
dng t ny che y s thiu ng thun v cc
mc tiu k hoch ha trn thc t. Nhng nh th
ngha l ngi ta mi ng vi nhau v vic s
dng c ch t c mc tiu chung m thi.
Cn t c mc tiu chung th vn ni dung
hot ng li ch xut hin sau khi c quan hnh
php chuyn cc yu cu ca mt k hoch duy nht
thnh k hoch c th. Lc mi thy rng tho
thun v mong mun p dng k hoch ha khng
c xy dng trn c s tho thun v cc mc tiu
NG V N L 150

m k hoch phi t. Nhng vic ng l cn phi

k hoch ha nn kinh t m khng c tho thun i
vi nhau m cha tho thun l h mun i u: kt
qu c th l tt c u phi tham gia vo mt
chuyn i m a s hon ton khng mun cht
no. K hoch ha c c im l n to ra tnh th
trong chng ta buc phi t c tho thun v
rt nhiu vn , hn mc trc y ta vn thng
lm, v trong h thng k hoch ha chng ta khng
th ch hn ch hnh ng tp th trong nhng lnh
vc t c ng thun m phi tm v t
ng thun trong mi vn , nu khng th ton b
hot ng s b ngng tr.
Dn chng c th nht tr i quc hi phi
chun b mt k hoch kinh t ton din, nhng c
dn chng ln nhng ngi i din cho h li chng
cn c kh nng tho thun v bt k k hoch c th
no. Vic cc c quan i din khng th thc hin
c mun thc s ca c tri nht nh s lm cho
dn chng bt bnh v cc thit ch dn ch. Quc
hi b coi l ch tn dc v tch s, v khng c sc
mnh hay khng c kh nng hoc khng c kin
thc hon thnh chc nng c giao ph ca
mnh. Cng ngy dn chng cng tin rng mun c
mt h thng k hoch ha hu hiu th phi tc
quyn lc ca cc chnh khch v giao n vo tay
cc chuyn vin, tc l cc quan chc chuyn nghip
hay cc nhm c lp.
151 K hoch ha v dn ch

Th l xut hin ci kh khn m tt c nhng

ngi x hi ch ngha u bit. Gn na th k
trc, ng b Webb phn nn v s bt lc ny
cng gia tng ca Vin dn biu trc cc nhim v
ca n1. Gn y gio s Laski cn ni mt cch r
rng hn:
Tt c mi ngi u bit rng b my ca
Quc hi hin nay hon ton khng sc thng
qua mt cch nhanh chng mt s lng ln d lut.
Trn thc t Chnh ph phi tha nhn iu
bng cch em ra thc hin mt lot bin php trong
lnh vc kinh t v thu kho thng qua s dng h
thng u thc lp php c gi ch khng phi bng
cch tho lun mt cch k lng Vin dn biu.
Chnh ph Cng ng, nh ti d on, s p dng
th tc ny mt cch rng ri hn. Chnh ph s
gii hn hot ng ca Vin dn biu vo hai chc
nng m Vin ny c th thc hin c: xem xt cc
kin ngh v tho lun cc nguyn tc chung lm cn
c cho cc bin php tng ng. Cc d lut s ch
cn l cc khung php lut chung chung, u quyn
rng ri cho cc b v cc c quan ca chnh ph, cc
quyn hnh ny s c thc hin bng cc ngh
nh ca Hi ng Chnh ph v khng cn tho
lun ti Quc hi; Vin dn biu, nu mun, c th
phn i bng cch t vn b phiu bt tn

1
Sidney and Beatrice Webb, Industrial Democracy (Nn dn
ch trong x hi cng nghip ha), trang 800.
NG V N L 152

nhim Chnh ph. Nhu cu v li ch ca vic u

quyn lp php gn y c U ban
Donoughmore khng nh; vic m rng cch lm
nh th l tt yu, nu chng ta khng mun lm
hng qu trnh ci to x hi ch ngha bng nhng
chng ngi v tr lc m cc th tc ngh trng
hin ti cho php.
V khng nh mt cch r rng quan im
rng chnh ph x hi ch ngha s khng cc th
tc php l tri buc, gio s Laski t cu hi sau
y: Trong giai on qu sang ch ngha x hi,
chnh ph Cng ng c th b mc cho nhng cuc
bu c tip theo xo b tt c nhng vic h lm
hay khng? v ng b lng, khng tr li mt
cch y ngha1.
iu quan trng l phi nh gi ng cc
nguyn nhn lm cho hot ng ca ngh vin thnh

1
Laski H.J, Labour and the Constitution (Lao ng v hin
php). The New Statesman and Nation, No 81 (New Series).
Sp. 10th. 1932. P.277. Sau ny gio s Laski cn pht trin cc
tng ca mnh mt cch r rng hn trong tc phm
Democracy in Crisis (Nn dn ch b khng hong), 1993;
nim tin ca ng rng nn dn ch ngh vin khng c php
tr thnh vt cn trn con ng tin ln ch ngha x hi cn
c th hin trc tip hn: chnh ph x hi ch ngha s
nm trong tay quyn lc rng ln hn v s cai tr bng sc
lut v ngh nh, c gi tr nh l o lut, cng nh s nh
ch cc th tc c in, cho php cc hnh thc phn i hoc
bi bc cc hnh ng ca chnh ph, v ngay c s tn ti
ca chnh th i ngh s ph thuc vo vic n (tc chnh ph
Cng ng) c c ng Bo th bo m rng kt qu cng
cuc ci cch ca n s khng b xo b nu tht c!
153 K hoch ha v dn ch

ra khng c hiu qu khi n trc tip qun l mt

cch chi tit nn kinh t quc gia. Tng v i biu
cng nh c quc hi u khng c li chnh
nhim v m h c giao cha ng mu thun
ni ti, khng th gii quyt c. Nhim v ca h
khng phi l hnh ng trong nhng lnh vc m
h c th t c ng thun m l tm ng thun
v mi vn , l lnh o ton din mi ngun lc
quc gia. Nhng nhim v ny khng th gii quyt
c bng biu quyt ly a s. Nu ch c mt vi
phng n la chn th a s c th a ra gii
php ng; nhng s sai lm khi ngh rng vn
no cng phi gii quyt bng cch b phiu. Nu c
rt nhiu ng li hnh ng tch cc th kh tin l
a s s ng h mt trong cc ng li . Mi
thnh vin ca c quan lp php c th thch mt k
hoch qun l kinh t c th no hn l khng c
k hoch nhng a s c th thch th khng c k
hoch no hn l my k hoch m ngi ta a cho
h biu quyt.
Mt khc, chia k hoch thnh tng phn v b
phiu theo tng mc th khng th no lp c mt
k hoch cht ch. Quc hi dn ch b phiu v sa
i tng iu khon ca k hoch kinh t nh tho
lun mt b lut bnh thng l vic lm v ngha.
K hoch kinh t, mun xng vi tn gi ca n, phi
xut pht t mt quan im nht qun. Nu quc
hi, bng cch b phiu theo tng iu khon, c
a ra c mt cng no th n cng chng
NG V N L 154

lm ai hi lng. Bng cch tho hip cc quan im

tri ngc khng th no to ra c mt tng th
phc tp m tng phn ca n phi c gn mt
cch tht cn thn vo vi nhau. Lp k hoch kinh
t kiu cn kh hn vic chun b mt chin dch
qun s bng cc th tc dn ch. Cng nh trong
vic son tho chin lc qun s, nht nh vic lp
k hoch cng phi c giao cho cc chuyn gia.
Khc nhau l ch vin tng ch huy chin
dch ch c mi mt mc tiu v t mc tiu
ng ta c th s dng ton b phng tin m ng ta
c trong tay. Ngi lp k hoch kinh t khng c
mt mc tiu duy nht nh th, cng khng c
giao cho mt s lng gii hn nht nh no v
phng tin c. Vin tng khng phi nh gi v
cn nhc gia cc mc tiu i chi nhau, ng ta ch
theo ui mt mc tiu ti cao duy nht. Nhng
chng ta li khng th nh gi cc mc tiu ca k
hoch cng nh mi thnh phn ca n mt cch
tch ri khi k hoch tng th. Bn cht ca vic lp
k hoch kinh t l la chn gia cc nhu cu khc
nhau ca nhng ngi khc nhau, tc l la chn
gia cc mc tiu mu thun, thm ch i chi
nhau. Nhng mc tiu no mu thun vi nhim v
no, phi hi sinh mc tiu no, tm li, ta c nhng
gii php no la chn, th ch c nhng ngi
bit mi c th ni c m thi; ngha l cui cng
ch c cc chuyn gia mi c quyn quyt nh nn
u tin cc mc tiu no. V vy khi lp k hoch
155 K hoch ha v dn ch

pht trin cho x hi nht nh h s p t cho x

hi thang gi tr ring ca mnh.
Vn ny khng phi lc no cng c nhn
thc mt cch r rng v ngi thng ly l do tnh
cht k thut bin h cho vic u nhim. Nhng
nh th khng c ngha l ngi ta ch u thc vic
lm r cc chi tit k thut hay gc r ca kh khn
do quc hi khng c kh nng hiu cc chi tit k
thut1. Sa i o lut dn s l mt vic mang tnh

1
Nhn y cng nn xem xt mt ti liu ca chnh ph c
tho lun nhng vn ny trong my nm gn y. Mi ba
nm trc, tc l trc khi nc Anh t b hon ton ch
ngha t do trong lnh vc kinh t, qu trnh u nhim lp php
i xa n ni ngi ta phi lp ra mt u ban nhm tm cho
ra nhng bin php bo v cn thit v nn lm nhm bo m
quyn lc tuyt i ca php lut. Bo co ca U ban
Donoughmore (Report of the Lord Chancellors Committee on
Ministeris Power, cmd. 4060, [1932]) ch r rng ngay t lc
quc hi dng bin php u thc quyn lc mt cch
ba bi, theo li bn bun nhng li cho rng (ng l lc
chng ta cha nhn c vo vc thm ca ch ton tr) y
l hin tng tt yu v v hi. V ng l bn thn vic
chuyn giao quyn lc nh th khng nht thit l mi nguy
him i vi t do; ch khng hiu ti sao n li tr thnh tt
yu quy m ln n nh th. Nguyn nhn u tin c lit
k trong bo co l ngy nay, mi nm quc hi phi thng
qua qu nhiu lut v nhiu chi tit mang tnh k thut
chuyn ngnh, khng thch hp cho vic tho lun ti ngh
trng. Nhng nu vn ch c nh th th ti sao li khng
lm r cc chi tit trc ch khng phi l sau khi quc hi
thng qua d lut. Nhng c mt l do quan trng hn nhiu,
y l trong nhiu trng hp nu quc hi khng u quyn
lp php th s khng th thng qua ng cc loi d lut v
khng th thng qua ng s lng m d lun x hi i hi,
l do v tnh th hin trong cu sau y: Nhiu o lut
NG V N L 156

k thut v cng y trch nhim v n c th gy ra

nhng hu qu nghim trng, nhng khng thy ai
ngh u quyn lp php cho cc h ng chuyn
gia c. L do y c th l hot ng lp php
trong lnh vc ny khng vt ra ngoi cc quy tc
chung, c th t c tho thun ca a s; trong
khi trong lnh vc qun l kinh t cc li ch cn phi
iu ho khc nhau n ni tm kim s ng thun
bng con ng, dn ch l bt kh thi.
Cn phi cng nhn rng bt bnh ch yu
khng phi l do s u quyn trong lnh vc lp
php. Chng li chuyn ny th c khc g chng li
mt triu chng bnh tt, do nhng nguyn nhn
khc nhau gy ra v b qua chnh ci nguyn nhn
gy bnh . Khi ngi ta ch u quyn xc nh cc
quy tc chung th khng ai phn i c; nhng d
hiu l cc chnh quyn a phng xc nh cc
quy tc ny th s tt hn l chnh quyn trung ng.
Vic phn i ch xy ra khi khng th xem xt vn
trong khun kh cc quy tc chung, khi phi xem
xt vn mt cch t m v phi a ra quyt nh
cho tng trng hp c bit. Trong nhng trng
hp nh th, u quyn c ngha l mt cp no s

c nh hng mnh n i sng nhn dn cho nn ch yu

y l phi mm do! iu ny c ngha l g, nu khng phi
l c ton quyn quyt nh theo mnh, ngha l quyn lc
khng b gii hn bi bt c nguyn tc no v theo kin ca
quc hi l khng b gii hn bi bt k iu lut c nh v
phn minh no?
157 K hoch ha v dn ch

c ton quyn s dng sc mnh ca php lut

a ra nhng quyt nh c on (thng c gi
l phn x v vic theo bn cht ca n).
Vic chuyn giao mt s nhim v mang tnh
chuyn mn hp cho cc c quan chuyn trch l
hin tng thng xy ra nhng cng l bc u
tin dn mt nn dn ch, phc v k hoch ha tin
dn n vic t b cc quyn lc ca mnh. N cng
khng loi b c cc nguyn nhn lm cho nhng
ngi ng h k hoch ha ton din st rut khi
chng kin s bt lc ca nn dn ch. Vic giao
nhng quyn lc c th cho cc c quan ring bit
to ra nhng tr ngi mi cho vic son tho mt k
hoch c phi hp thng nht. Ngay c nu nn dn
ch c th lp c k hoch cho tng khu vc kinh
t bng cch th cng s xut hin ngay lp tc
nhim v kt hp cc k hoch ring bit vo mt
k hoch duy nht. Nhiu k hoch ring bit khng
th to ra mt k hoch tng th; lc chnh cc
nh lp k hoch s l nhng ngi u tin buc
phi cng nhn rng th hon ton khng c k
hoch no li hn. Nhng c quan lp php dn ch
s cn do d rt lu trc khi t b quyn quyt nh
nhng vn quan trng sng cn, v khi h cha
lm nh th th khng ai c th lp c mt k
hoch tng th. Mt mt vic tha nhn thu cu k
hoch ha v mt khc, cc thit ch dn ch khng
th lp c k hoch nht nh s dn n i hi
phi trao cho chnh ph hay mt c nhn c th no
NG V N L 158

quyn lc v t chu trch nhim v hnh ng

ca mnh. Cng ngy ngi ta cng tin rng mun
lm c mt ci g th phi g b gnh nng ca
cc th tc dn ch cho hnh php c rnh tay
hnh ng.
c ti kinh t tr thnh nhu cu khn thit l
c trng c bn ca x hi pht trin theo hng k
hoch ha. Cch y my nm, lie Halvy, mt
trong nhng nh nghin cu mn tip nht ca Anh
gi : Nu lm c mt bc nh ghp ca Lord
Eustace Percy, Sir Oswald Mosley v Sir Staford
Cripps th ti cho rng chng ta s thy mt c
im chung ca c ba v, y l h cng ng thanh
tuyn b: Chng ta ang sng trong s hn lon v
kinh t, mt hnh thc c ti no chnh l li
thot duy nht1. S lng cc nhn vt hot ng
x hi nhiu nh hng, nhng ngi nu c a
vo bc nh ghp cng khng lm thay i cht
no ngha ca n, k t tng ln rt nhiu.
c, trc khi Hitler ln cm quyn xu hng
tin xa hn nhiu. iu quan trng l khng
c qun rng trc nm 1933 nc c trong
tnh trng m ch chuyn ch l mt tt yu
chnh tr ri. Lc chng cn ai nghi ng rng
nn dn ch ang bc vo giai on tan r hon

1
Scialism and the Problems of Democratic Parlamentarism
(Ch ngha x hi v vn ch ngha i ngh dn ch).
International Affairs. V.XIII. P.501.
159 K hoch ha v dn ch

ton v nhng nh dn ch chn thnh nh Bruning

cng chng hn g Schleicher hay von Papen trong
vic cai tr t nc mt cch dn ch. Hitler khng
cn hnh quyt nn dn ch, hn ch li dng s tan
r ca n v nhn c, trong thi khc quyt nh,
s ng h ca nhng ngi, d gh tm hn nhng
li coi hn l ngi duy nht c sc mnh vn hi
trt t trong nc.
***
Nhng ngi ng h k hoch ha c gng trn
an chng ta ng qu lo lng v con ng tin trin
nh th, h bo rng khi dn ch cn l lc lng
chnh tr thng lnh th khng sc mnh no c th
ln lt c n. Karl Mannheim vit:
X hi k hoch ha ch khc x hi th k XIX
ch (sic!) duy nht ny: cng ngy cng c nhiu
lnh vc ca i sng x hi v cui cng l tt c
mi lnh vc, ton b cng nh ring l, u nm
di s qun l ca nh nc. Nhng nu quc hi,
bng quyn lc ti cao ca mnh, c th kim ch v
kim sot c s can thip ca chnh ph vo mt
s lnh vc th n cng s lm c iu trong
nhiu lnh vc khc... Trong nh nc dn ch,
quyn lc ti cao c th c tng cng mt cch
v gii hn bng cch u quyn m vn khng t b
vic kim sot mt cch dn ch1.

1
Mannheim K. Man and society in the Age of Reconstruction,
(Con ngi v x hi trong thi i ti thit) 1940, trang 340.
NG V N L 160

y ngi ta b qua mt s khc bit then

cht. Quc hi ch c th kim sot c vic thc
hin nhim v khi n xc nh c hng i c
th, khi n tm c s ng thun v mc tiu
v ch giao [cho c quan hnh php ND] thc thi
nhng vic c th m thi. Nhng khi l do u quyn
li l s thiu ng thun v mc tiu, khi c quan
lp k hoch phi tin hnh la chn gia cc mc
tiu m quc hi cha chc bit v khi iu duy
nht c th lm l trnh mt k hoch m quc hi
ch c th hoc s chp nhn hoc s bc b hon
ton th tnh hnh li khc. K hoch nh th c th
s b phn i, nhng v a s khng tho thun
c mt k hoch thay th khc v v nhng phn
b phn i gay gt nht li c th l nhng phn
quan trng nht ca bn k hoch tng th, cho nn
s phn i s chng c gi tr g. Tho lun ngh
trng s c gi nh mt ci van an ton v nh
mt knh a ra nhng cu tr li chnh thc cho
cc khiu ni v cht vn. Quc hi c th ngn chn
mt s v lm dng trng trn v sa cha mt vi
sai st c bit. Nhng n khng th cai tr c na.
Lc c quan lp php ch cn mi nhim v l la
chn ra nhng ngi s c quyn lc gn nh tuyt
i m thi. C h thng s tin n hnh thc c
ti dn c, trong ngi ng u chnh ph c
bu ln bng ph thng u phiu, nhng hn c
ton quyn buc cuc bu c phi i theo hng m
hn mun lin tc ti c.
161 K hoch ha v dn ch

Ch dn ch i hi rng vic kim sot mt

cch c ch phi c gii hn trong nhng lnh
vc t c ng thun tht s; trong nhng
lnh vc cn li chng ta nh ph mc cho may ri,
v y chnh l ci gi ca dn ch. Nhng trong x
hi c xy dng v vn hnh trn c s k hoch
ha tp trung, vic kim sot nh th s khng cn
ph thuc vo vic c tm c a s ng h na hay
khng. Trong x hi thiu s s p t ch ca
mnh cho ton th nhn dn v nhm thiu s ny
ha ra li l nhm c ng thnh vin nht c kh
nng tm c s ng thun v vn ang tranh
ci. Cc chnh ph dn ch thc thi chc nng ca
mnh mt cch thnh cng nhng ni v ch
nhng ni m hot ng ca n c gii hn, da
trn nn tng quan im c nhiu ngi chp
nhn, vo trong nhng lnh vc i sng x hi m
s tho thun ca a s c th t c trong qu
trnh tho lun t do. Thnh tu v i ca th gii
quan t do l n a mt lot vn m trong x
hi ca cc cng dn t do chc chn c th t c
ng thun. Hin nay chng ta thng nghe ni
rng dn ch khng i chung vi ch ngha t
bn. Nu ch ngha t bn ngha l s tn ti ca
h thng cnh tranh t do, da trn s hu t nhn,
th phi hiu rng dn ch ch c th tn ti trong h
thng nh th m thi. Nu t tng tp th tr
thnh t tng p o th ch dn ch s co
chung.
NG V N L 162

***
Chng ti khng c thn thnh ha dn ch.
C v nh l th h ca chng ta ni v ngh nhiu
v dn ch m li ni qu t v nhng gi tr m n
phng s. Khng th ni v dn ch nh Lord Acton
ni v t do rng: N khng phi l phng tin
t cc mc tiu chnh tr cao c. T bn thn n
l mc ch chnh tr cao c ri. Ngi ta i hi
t do khng phi l c c c quan qun l x
hi tt m c c mt s bo m cho chng ta
quyn theo ui, m khng b ai cn tr, cc l tng
cao c nht, c trong i sng ring t ln trong i
sng x hi. Dn ch thc cht l phng tin, l
mt cng c thit thc bo v ho bnh trogn x
hi v t do c nhn. T bn thn n, dn ch khng
phi l hon ho, cng chng phi l chc chn.
Cng khng c qun rng trong lch s, t do tinh
thn v vn ha li thng m hoa kt tri trong
cc giai on cai tr c ti ch khng phi l dn
ch v s cai tr ca mt a s gio iu v thun
nht c th lm cho dn ch tr thnh khng khip
chng khc g ch c ti ti t nht. Nhng
chng ti khng c nh ch ra rng c ti s tiu
dit t do m mun chng minh rng k hoch ha
nht nh s dn n ch c ti v c ti l cng
c cng bc v nhi s t tng hu hiu nht, nht
l nu k hoch ha tp trung c thc hin trn
quy m ln. Xung t gia dn ch v k hoch ha
xy ra l v dn ch chng li vi chn ch t do, n
163 K hoch ha v dn ch

l chng ngi trn ng pht trin ca nn kinh t

k hoch ha. Nhng nu dn ch t b vai tr
ngi bo v do c nhn th n vn c th bnh lng
tn ti di cc chnh th ton tr. Chuyn chnh v
sn, ngay c nu n c dn ch v hnh thc, mt
khi thc hin vic qun l tp trung nn kinh t,
n s n p v tiu dit hon ton quyn t do c
nhn nh nhng ch chuyn quyn ti t nht.
Ni qu nhiu, nh mt ci mt, rng dn ch
ang lm nguy khng phi l khng nguy him. T
s xut hin quan im sai lm v thiu cn c
rng khi quyn lc cao nht cn c hnh thnh t
ch ca a s th quyn lc khng th l c on
c. y l mt s lm ln v y cng l l do v
sao nhiu ngi vn cha nhn thc c nguy c
m chng ta phi i mt. Khng c l do g tin
rng chng no m quyn lc cn c trao bng
cc th tc dn ch th n khng th l c on
c; iu khng nh ngc li cng sai lm khng
km: khng phi ngun gc ca quyn lc m chnh
cc hn ch mi l bin php ngn chn c on.
S kim sot mang tnh dn ch c th cn tr quyn
lc tr thnh c on, nh bn thn s tn ti ca
dn ch l cha . Nu dn ch gii quyt cc
nhim v ca mnh bng mt quyn lc khng b
gii hn bi cc quy tc c xc nh mt cch
vng chc th trc sau g cng thoi ha thnh
quyn lc c on m thi.
165 K hoch ha v php tr

VI. K hoch ha v php tr

Cc nghin cu mi nht v x hi hc php l

mt ln na khng nh rng ch trong giai on t
do cnh tranh ca ch ngha t bn th mi c th
p dng c nguyn l c bn ca php l hnh
thc nguyn l theo mi trng hp phi c
phn x theo cc quy tc duy l ph bin, tc cc
quy tc cng t ngoi l cng tt v cho php chng
minh rng trng hp no th phi x theo quy tc
c th no.
Karl Mannheim
Vic tun th mt trong nhng nguyn tc v i
nht gi l php tr l im khc bit r rng nht
gia mt t nc t do vi mt t nc nm di
quyn cai tr ca mt chnh ph c on. B qua
cc chi tit k thut, iu ny c ngha l mi hot
ng ca chnh ph u phi tun theo cc quy tc
c n nh v tuyn b t trc cc quy tc
ny cho php ngi ta d on c mt cch chc
chn cch thc chnh ph s dng lc lng cng
bc trong nhng hon cnh c th no v lp k
hoch cho cc cng vic ca c nhn trn c s
NG V N L 166

nhng hiu bit nh th1. V mc d khng th thc

hin c hon ton l tng ny v cc nh lp
php v nhng ngi tha hnh php lut cng l
nhng con ngi c th sai lm, nhng iu ct yu
c th hin mt cch r rng: phm vi m c
quan hnh php c th t hnh ng phi c
gim thiu n mc ti a. Mi lut l u hn ch
mt mc no quyn t do c nhn do n tm
cch tc bt cc phng tin m dn chng c th
s dng nhm t c cc mc ch ca mnh, cn
php tr ngn khng cho chnh ph can thip mt
cch ad hoc2 vo cc hot ng ca c nhn. Trong
khun kh ca lut chi bit, c nhn c t do
theo ui cc mc tiu v c m ca mnh, anh ta
tin chc rng chnh ph s khng tu tin dng
quyn lc nhm ngn chn cc n lc ca anh ta.
Nh vy, s tng phn m chng ta ch ra
trc y gia vic to ra mt khung lut php c

1
Theo nh ngha kinh in ca A.V. Dicey trong The Law of
the Constitution (Lut ca hin php) (8th ed. trang 198 th
php tr trc ht l uy quyn ti cao v uy th tuyt i ca
php lut hin hnh, chng li nhng quyt nh tu tin ca
chnh quyn v khng chp nhn khng ch s c on ca
chnh ph m c kh nng tu nghi hnh ng trong nhng
hon cnh no . Anh thut ng ny hin (phn ln l nh
trc tc ca A.V.Dicey) mang ngha hp v chuyn bit
m chng ta s khng i su y. ngha rng ri v mang
tnh truyn thng hn ca khi nim php tr xut hin vo
u th k XIX c, khi ngi ta tho lun v bn cht ca
nh nc php quyn.
2
c on ND.
167 K hoch ha v php tr

gi tr lu di cho php cc c nhn a ra cc

quyt nh v vic qun l nn kinh t bng mt c
quan trung ng thc ra l mt trng hp c bit
ca mnh s tng phn cn bn gia ch php tr
v chnh ph c on. Trong trng hp th nht,
chnh ph ch lm mt vic l t ra cc iu lut
quy nh iu kin s dng cc ngun lc hin c,
cn mc ch s dng th cho cc c nhn t
quyt nh. Trong trng hp th hai, chnh ph
qun l tt c cc lnh vc kinh t t phng tin sn
xut cho n mc ch cui cng ca sn xut na.
Trong trng hp th nht, cc quy tc c th c
xc lp t trc, di dng cc quy nh mang tnh
hnh thc, khng nhm p ng nhu cu hay c
mun ca nhng ngi c th no. Cc quy tc ny
ch l cng c cho vic theo ui cc mc ch c
nhn khc nhau ca ngi dn m thi. y l
nhng quy tc lu di hoc phi lu di c th
chc chn rng mt s ngi khng th li dng
chng kim c nhiu li nhun hn mt s
ngi khc. Tt nht nn coi chng l mt loi cng
c sn xut, gip ngi dn d on hnh vi ca
nhng ngi m h s phi cng tc, ch khng phi
l phng tin nhm tho mn cc nhu cu c bit
no .
K hoch ha kinh t theo kiu tp th ch ngha
nht nh s sinh ra mt ci g hon ton ngc
li. C quan lp k hoch khng th bng lng vi
vic cung cp cc c hi ri mc cho nhng ngi
NG V N L 168

xa l mun s dng th no cng c. C quan ny

khng th tri mnh vo nhng quy tc chung,
nhng quy tc mang tnh hnh thc vn dng
ngn cn nhng hnh ng c on. Bi v chnh
c quan ny phi lo cho cc nhu cu thc t ca
ngi dn, mi khi nhu cu xut hin, v sau cn
nhc xem nhu cu no cn p ng, nhu cu no
khng. N phi thng xuyn gii quyt nhng vn
m cc quy tc hnh thc khng th tr li ni, v
trong khi ra quyt nh n phi xc nh nhu cu v
ca ai l xng ng c p ng trc. Khi chnh
ph phi quyt nh cn nui bao nhiu ln hay cn
cho bao nhiu xe bus chy, m than no cn c
khai thc, hoc i giy gi bao nhiu, n khng th
tm c cc quyt nh t nhng quy tc hnh
thc v cng khng th quyt nh mt ln l xong.
Chc chn cc quyt nh phi ph thuc vo hon
cnh ca tng thi im, v, trong khi ra quyt nh
ngi ta phi cn nhc quyn li ca cc c nhn v
cc nhm khc nhau. Cui cng, mt ngi no
s phi quyt nh li ch ca ai l quan trng hn v
quan im ca ngi s phi tr thnh mt phn
ca lut php, y chnh l s phn bit ng cp
mi do b my cng bc ca chnh ph p t ln
nhn dn.
***
S phn nh m chng ta va tin hnh gia
mt bn l lut hay cng l hnh thc v bn kia l
cc quy tc theo thc cht v vic (substantive rules)
169 K hoch ha v php tr

l cc k quan trng, d rng cng vic ny kh ch

ra trong thc t. Tuy vy, nguyn l chung th li kh
n gin. Hai cch lm ny khc nhau nh vic ban
hnh Lut i ng v ch cho ngi ta phi i u
hay ni mt cch d hiu hn l gia vic t nhng
tm bin ch ng v ch cho ngi ta phi i theo
ng no. Cc quy tc hnh thc thng bo trc
cho ngi dn bit chnh ph s hnh ng nh th
no trong nhng hon cnh nht nh, chng xc
nh nhng iu kin chung, m khng ni n thi
gian, a im hay nhng ngi c th no. Chng
ch ni n nhng tnh hung in hnh m ai cng
c th ri vo, cn khi ri vo nhng hon cnh
nh th th tng ngi s s dng cc quy tc
theo quan im li ch ring ca mnh. Bit trc
chnh ph s hnh ng nh th no hay s i hi
cng dn hnh x nh th no trong nhng hon
cnh nht nh chnh l phng tin ngi dn s
dng trong vic lp k hoch ring ca mnh. Nh
vy l cc quy tc hnh thc ch mang tnh cng c
theo ngha l chng c th c nhng ngi khc
nhau s dng cho cc mc ch khc nhau ca h v
trong nhng hon cnh m khng ai c th lng
trc c. V v trn thc t chng ta khng th bit
nhng quy tc ny s gy ra nhng nh hng c th
no, khng th bit chng s thc y nhng mc
tiu c bit no, hoc chng s gip nhng
ngi c th no cho nn chng c din t di
hnh thc tng qut nht nhm to thun li cho tt
NG V N L 170

c nhng ngi m n tc ng ti. y chnh l c

im quan tng nht ca cc quy tc mang tnh hnh
thc theo ngha chng ta s dng y. Cc quy tc
ny khng lin quan g n vic la chn cc mc
tiu c th hay nhng con ngi c th v chng ta
khng bit ai l ngi s s dng v s s dng nh
th no.
Trong thi i ca chng ta, khi mi ngi u
mun kim sot mt cch c ch tt c mi th trn
i th c v ngc i khi tuyn b rng ci h
thng x hi khng i hi chng ta phi bit nhiu
v tc ng c th ca cc hnh ng ca chnh ph
lai c tnh u vit hn cc h thng khc, v rng
mt bin php kim sot x hi s c coi l u vit
hn bi v chng ta khng cn phi bit trc kt
qu c th ca n. Nhng y chnh l nhn t cn
bn ca nguyn tc php tr ca trng phi t do.
V khi i su vo tho lun th chng ta s thy li
khng nh ni trn khng cn nghe c v nh
ngc i na.
***
Chng ta s tho lun lun im trn theo hai
hng. Th nht l v kinh t, kha cnh m chng
ta ch cp mt cch ngn gn. Nh nc phi t
gii hn trong vic son tho cc quy nh p dng
cho nhng tnh hung chung v dnh cho c nhn
quyn t do hnh ng tu thuc vo hon cnh ca
thi gian v a im v ch c cc c nhn mi
hiu r cc hon cnh c th v c nhng hnh ng
171 K hoch ha v php tr

ph hp m thi. Cc c nhn ch c th s dng

kin thc xy dng k hoch nu h c th on
trc c cc hnh ng ca chnh ph m c th
nh hng n cc k hoch ca h. Hnh ng ca
chnh ph li ch c th d on c nu chng
c xc nh bi cc quy tc c xc lp mt cch
c lp vi nhng hon cnh c th, tc l nhng
hon cnh va khng th lng trc cng nh
khng th tnh ton trc c: tc ng c th ca
nhng hnh ng nh th l khng d on c.
Cn nu chnh ph mun ch o hnh ng ca cc
c nhn nhm t c cc kt qu ra t trc
th hnh ng ca chnh ph phi c xy dng
trn c s tt c nhng tnh tit hin hu ti thi
im v nh vy hnh ng ca chnh ph l
khng th d on c. y l l do v sao nh
nc cng lp nhiu k hoch th k hoch ha li
cng tr thnh gnh nng i vi c nhn hn.
Kha cnh th hai ca lun im l kha cnh
o c hay chnh tr, lnh vc cn lin quan trc
tip hn n vn ang c tho lun. Nu nh
nc bit trc c chnh xc hu qu ca cc hnh
ng ca mnh th iu ny c ngha l nh nc
tc ot quyn la chn ca nhng ngi chu nh
hng bi nhng hnh ng . Bt c khi no nh
nc nhn thy trc tc ng ca nhng ng li
hnh ng khc nhau i vi nhng ngi c th th
ngha l nh nc t ng ra chn la mc tiu cho
nhng ngi ri. Nu chng ta mun to ra
NG V N L 172

nhng c hi mi, c hi m rng cho tt c mi

ngi, nu chng ta mun cung cp cho ngi dn
nhng c may v h tn dng theo mnh th kt
qu s khng th d on c. Cc nguyn tc
chung tc l lut php ch thc, khc hn vi cc
ch th, phi c son tho sao cho chng c th
hot ng trong nhng tnh hung khng th bit
trc c mt cch chi tit v v vy nh hng ca
chng ti i vi nhng mc tiu c th hay nhng
ngi c th l khng th d on c. Cng c
ngha l khng th bit trc c hu qu ca
chng. Nh lm lut l ngi v t trong v ch
trong ngha ny m thi. V t c ngha l khng
c p n cho nhng cu hi m mun tr li th
phi tung ng xu. V vy m trong ci th gii khi
mi th u c d bo trc th chnh ph kh
m c th v t trong bt c vic g.
Khi bit trc cc tc ng ca mt chnh
sch no i vi nhng ngi c th, khi nh
nc nhm vo cc tc ng c th nh vy th d
nhin nh nc khng mun ngi dn bit trc
hu qu, ngha l n khng th v t. N khng th
khng ng v mt pha no v buc tt c cc
cng dn phi chp nhn cch nh gi ca mnh v
ng l phi gip h hon thnh cc mc tiu c
nhn th n li lm ci vic l la chn mc tiu cho
ngi dn. Nu ngi ta c th bit trc cc tc
ng ca mt b lut ngay t khi thng qua th b
lut khng th tr thnh cng c ca nhn dn,
173 K hoch ha v php tr

lut php lc tr thnh cng c ca k lm

lut nhm tc ng ln qun chng phc v cho mc
ch ca mnh. Lc nh nc cng khng cn l
b my cng li, b my c trch nhim gip cc
c nhn th hin tt c cc kh nng ca mnh m
tr thnh mt nh ch o l nhng o l
y khng mang ngha tri ngc vi mt iu g
v o m n gin l n buc cc cng dn phi
chp nhn cc quan im ca n v cc vn o l,
bt k y ng l o l hay hon ton v o.
Theo ngha ny th chnh ph quc x v tt c cc
chnh ph theo t tng ch ngha tp th l cc
chnh ph c o cn cc chnh ph theo trng
phi t do u v o c.
C l c ngi s ni rng chng c g nghim
trng bi v trong khi gii quyt nhng vn nh
th, nh hoch nh kinh t thc hin vic lp k
hoch s khng v khng c da vo nh kin c
nhn ca anh ta m s da vo nhng quan nim
chung v s cng bng v hp l. Quan im ny
thng c nhng ngi c kinh nghim v lp
k hoch trong nhng lnh vc c th ng h, h
nhn thy rng tm ra cc gii php p ng c
quyn li ca cc bn khc nhau khng phi l vic
qu kh. Nhng kinh nghim chng chng t
c iu g v vic la chn cc nhm quyn li
lin quan trong khi lp k hoch ch gii hn trong
nhng ngnh c th. Nhng ngi c quyn li trc
tip cha chc l nhng ngi c th a ra quyt
NG V N L 174

nh tt nht i vi nhng vn lin quan n

quyn li ca ton x hi ni chung. Ch cn xem xt
mt trng hp in hnh: khi nh t sn v cng
dn trong mt lnh vc no m phn v chnh
sch hn ch th chnh h n cp ngi tiu
dng, v khng kh khn g cho h trong vic phn
chia phn cp c, ngha l phn thu nhp ph
tri, theo t l c hay theo nguyn tc tng t.
Ngi ta thng b qua hoc xem xt mt cch
khng tho ng khon tn tht c em chia cho
hng ngn, thm ch hng triu ngi. Nu chng ta
coi nguyn tc cng bng nh l cng c lp k
hoch th ta phi kim tra s bn vng ca n bng
cch p dng cho nhng tnh hung khi m li v
thit cng xut hin mt cch r rt. Lc ta s
thy ngay rng chng c nguyn l chung no, k c
nguyn l cng bng, c th gii quyt c vn .
Trn thc t, cn phi nng lng cho nhn vin
bnh vin hay cn m rng dch v phc v bnh
nhn? Cung cp thm sa cho tr em hay ci thin
iu kin sng cho nng dn? To thm vic lm
cho ngi tht nghip hay nng lng cho nhng
ngi c vic lm? Mun gii quyt nhng vn
nh th th phi c mt h thng gi tr hon ho v
bao trm tt c, trong mi nhu cu ca tng
ngi hoc tng nhm ngi u c v tr xc nh
mt cch r rng.
Thc ra, k hoch ha cng m rng th ngi ta
cng hay a nhng iu nh cng bng v hp
175 K hoch ha v php tr

l vo cc vn bn php quy, ngha l vic gii

quyt s cng ngy cng phc thuc vo kin tu
tin ca quan to hoc mt c quan quyn lc no
. n lc chp bt vit v lch s suy tn ca
tinh thn php tr v Rechtsstaat1, th hin bng vic
a nhng cng thc m h ny vo cc vn bn
php quy v ngnh t php, s gia tng ca nhng
hnh ng c on, s bp bnh ca to n v c
quan lp php, s coi thng cc c quan ny v
trong hon cnh cc c quan ny khng th
khng tr thnh cng c chnh tr. V th cn phi
nhc li mt ln na rng qu trnh suy thoi ca
tinh thn php tr din ra mt cch lin tc trong
mt thi gian di trc khi Hitler nm c chnh
quyn v chnh sch hng n k hoch ha ton
tr tin kh xa, Hitler ch hon thnh nt cng
vic m thi.
Khng nghi ng g rng k hoch ha nht nh
s ko theo vic phn bit i x c ch i vi
nhng nhu cu khc nhau ca nhng ngi khc
nhau, mt khc, n cho ngi ny nhng li cm
ngi khc lm mt vic g . N ghi hn vo lut
ngi no th c lm g, c c nhng g hay
sung tc n mc no. Trn thc t y chnh l s
quay tr li vi quy nh v a v, ngha l bnh xe
lch s b quay git li, khi xu hng tin b nh
Sir Henry Maine ni: Cho n nay s pht trin

1
Nh nc php quyn Ting c ND.
NG V N L 176

ca cc x hi tin tin vn lun i theo hng

chuyn t u th ca a v sang u th ca hp
ng. Hn c hp ng, tinh thn php tr c th
c coi l i trng ca quy nh v a v. Php
tr, theo ngha quy tc lut hnh thc, l nh cm
quyn khng c to ra c quyn c li cho mt
s ngi no , l bo m quyn bnh ng ca
mi ngi trc php lut, l i trng ca mt
chnh ph c ti.
***
T nhng iu trnh by, ta c th rt ra mt
kt lun tt yu, mi nghe th c v nghch l nh
sau: quyn bnh ng mang tnh hnh thc trc
php lut mu thun v khng th dung hp vi bt
k hnh ng no ca chnh ph nhm bo m s
bnh ng v mt vt cht cho nhng ngi khc
nhau v bt k chnh sch no da trn l tng v
cng bng trong phn phi cng nht nh s dn
n vic ph hu tinh thn php tr. Mun to ra kt
qu ging nhau cho nhng ngi khc nhau th phi
i x vi h khc nhau. Cn khi tt c cc cng dn
u c cc iu kin khch quan th khng c ngha
l c hi ch quan ca h cng nh nhau. Khng ai
ph nhn rng php tr to ra bt bnh ng v kinh
t, nhng y khng phi l mt m mu hay
c a y mt s ngi c th no vo hon
cnh c th no . iu c bit l nhng ngi x
hi ch ngha (v quc x) lun lun chng li php
l ch mang tnh hnh thc v chng li cc o
177 K hoch ha v php tr

lut khng ghi r ngi no th c phong lu n

mc no1, h lun lun ku gi x hi ha lut l
v thng xuyn tn cng nguyn tc c lp ca cc
quan to ng thi ng h cc trng phi lut hc
nh kiu Freirechtsschule2 lm si mn nn tng ca
tinh thn php tr.
C th khng nh rng mun cho tinh thn
php tr c hiu lc th vic khng cho bt k quy
tc no c ngoi l khi p dng cn quan trng hn
ni dung ca chnh cc quy tc . Xin xem th d
m ai cng bit: chng ta c th i theo bn phi
hoc bn tri ng, vn khng quan trng,
quan trng l tt c chng ta phi i cng mt bn.
Quy tc ny cho php ta d on c nu quy tc
ny c p dng cho tt c mi ngi ngay c khi
n khin ta cm thy bt cng trong mt s trng
hp c th.
S xung t gia mt bn l nguyn tc php l
hnh thc v bnh ng mang tnh hnh thc trc
php lut v bn kia l nhng c gng nhm thc thi
cc l tng cng bng v gii quyt theo bn cht
v vic thng dn n s hiu lm khi nim c
quyn c li v s lm dng khi nim ny. Ch

1
V vy khng th ni rng Karl Schmitt, l thuyt gia v lut
php ca ch ngha quc x, l hon ton v l khi ng ta em
l tng v nh nc cng bng quc x i lp vi nh nc
php quyn t do. Ch c iu cng bng m i lp vi php l
hnh thc th nht nh s dn ti phn bit i x.
2
Trng lut t do Ting c ND.
NG V N L 178

xin dn ra mt th d ni bt nht ca s lm dng

thut ng c quyn i vi s hu. Trong qu
kh s hu tng l c quyn c li, y l khi, th
d nh ch c qu tc mi c quyn s hu rung
t. Ngay c trong thi i chng ta n cng l c
quyn c li, khi chnh ph cho php ch cho mt
s ngi no quyn sn xut hoc bn mt loi
hng ha nht nh no . Nhng gi s hu t
nhn, theo ng ngha ca n l ai cng c quyn s
hu bt k mt s ngi s hu nhiu hn mt s
ngi khc, l c quyn c li l xuyn tc
ngha ca khi nim c quyn c li ri.
im c bit ca lut mang tnh hnh thc ca
h thng t do tnh khng th tin on cc kt
qu c th c th gip gii to mt s lm ln na
v bn cht ca h thng ny, y l quan nim cho
rng nh nc t do l nh nc khng hot ng.
Cu hi nh nc c phi hnh ng hay can
thip hay khng l v ngha, cn thut ng laissez
faire li lm ngi ta lm ln v to ra quan nim
m h v sai lm v cc nguyn tc ca trng phi
t do. D nhin l mi nh nc u hnh ng v
mi hnh ng u l can thip vo mt vic no
. D nhin l mi nh nc u hnh ng v mi
hnh ng u l can thip vo mt vic no .
Nhng y khng phi l im chnh. Vn quan
trng l liu c nhn c th d on c hnh ng
ca nh nc hay khng v anh ta c th da vo
kin thc xy dng k hoch ca mnh hay
179 K hoch ha v php tr

khng, kt qu l nh nc khng th kim sot cch

thc s dng c th b my do n to ra, nhng mt
c nhn c th th li bit r gii hn m anh ta c
bo v khi s can thip t bn ngoi v liu nh
nc c can thip vo k hoch ca anh ta hay
khng. Khi nh nc kim sot vic tun t h cc
tiu chun o lng v cn ong (hoc ngn chn
nhng cch la o khc) th d nhin l n hnh
ng ri. Nhng khi nh nc xy ra nhng hnh
vi bo lc, th d t pha nhng ngi bi cng, th
nh nc khng hnh ng. Trng hp th
nht, nh nc tun th cc nguyn tc t do, cn
trng hp th hai th khng. Tng t nh th i
vi phn ln cc quy nh chung v c hiu lc lu
di i vi qu trnh sn xut, th d nh tiu chun
xy dng hay lut v nh my: cc quy nh ny c
th l sng sut hoc ng ng, nhng v chng c
hiu lc lu di v khng thin v bt c ngi no
cho nn khng tri vi cc nguyn tc t do. Tt
nhin l cc b lut nh th, ngoi nhng hu qu
di hn khng th d on, cn c nhng hu qu
trc tip gy ra i vi nhng ngi c th nhng c
th d on c. Nhng nhng kt qu trc tip
ny ni chung khng phi (t nht l khng c l)
mc ch chnh yu xy dng cc b lut. Cn khi
nhng hu qu trc tip v d on c tr nn
quan trng hn cc nh hng di hn th chng ta
tin n ng ranh gii ni s phn bit, tuy rt r
NG V N L 180

rng trn nguyn tc, nhng li b xo nho trong

thc t.
***
Khi nim php tr mi hnh thnh v pht trin
mt cch c thc trong thi i t do v tr thnh
mt trong nhng thnh tu v i nht ca n, y
khng ch l c ch bo v m cn l c ch php l
hu hiu thc hin quyn t do. Immanuel Kant
tng ni (trc Voltaire cng ni nh th):
Theo lut ch khng theo ngi, y chnh l t
do. tng tng xut hin t thi La M C
i, v tn ti trong my th k gn y, nhng cha
bao gi li b e da nh by gi. Quan im cho
rng quyn lc ca nh lm lut l v gii hn,
mc no l kt qu ca chnh quyn nhn dn
v chnh th dn ch. Quan im ny cn c cng
c v ngi ta tin rng php tr s khng b e do
chng no cc hnh ng cu chnh ph cn tun
theo php lut. Nhng hiu php tr nh th l hon
ton sai. Vn khng phi l v mt php l th
hnh ng ca chnh ph c th hp php nh vn
tri vi nguyn tc php tr. Vic mt ai c lut
php trao ton quyn hnh ng theo cch thc
m anh ta thch khng c ngha l php lut cho
anh ta quyn hnh c on hay quy nh r
cch thc hnh ng ca anh ta. Hitler nhn c
quyn lc khng hn ch bng cc bin php hp
hin, ngha l tt c hnh ng ca ng ta u hp
php. Nhng ai dm ni rng c vn c php tr?
181 K hoch ha v php tr

V vy khi chng ta ni rng php tr khng th

tn ti trong x hi k hoch ha th khng c ngha
l khng c lut php hay hnh ng ca chnh
ph l phi php. iu ch c ngha l hnh ng
ca b my n p nm trong tay chnh ph khng
h b gii hn bi cc quy nh c xc nh t
trc. Lut php c th, v cho vic qun l tp
trung nn kinh t hot ng c, hp thc ha cc
hnh ng c on. Nu lut php khng nh
rng mt c quan hay nh chc trch no c th
lm bt k ci g h mun th c quan y hoc nh
chc trch y lm bt k ci g cng u l hp php
c, nhng y khng phi l php tr. Khi trao
cho chnh ph quyn lc v gii hn th ngay cc
quy nh c on nht cng c th c lut php
ha; v bng cch nn dn ch c th thit lp
c ch c ti cng rn nht c th1.

1
Nh vy, hon ton khng phi l t do v lut php xung t
vi nhau, nh trong th k XIX ngi ta ngh. Nh John
Locke ch r, khng c lut php th khng th c t do.
Xung t y l mu thun gia hai loi lut php, khc nhau
n ni ng l ra khng nn dng cng mt thut ng. Loi
th nht, ph hp vi nguyn tc php tr l cc b lut chung,
l cc lut chi c xc nh, cho php c nhn d on
c hnh ng ca cc c quan ca chnh ph v bit chc
rng anh ta cng nh nhng ngi khc c lm g v khng
c lm g trong nhng hon cnh nht nh. Loi th hai l
lut cho nh cm quyn c ton quyn hnh ng theo
mnh. V vy trong iu kin ca nn dn ch, nu ngi ta
khng s dng cc quy tc c xc nh t trc gii
quyt cc xung t quyn li m gii quyt theo bn cht ca
v vic th php tr s d dng b loi b.
NG V N L 182

Nu lut php c trch nhim to iu kin cho

chnh ph qun l nn kinh t th n phi trao cho
chnh ph ton quyn thng qua v thc thi cc gii
php trong nhng hon cnh khng th lng trc
c v trn nhng nguyn tc khng th pht biu
di dng khi qut c. Kt qu l cng vi vic
m rng k hoch ha th quyn lm lut cng c
trao cho cc b v cc c quan khc ca chnh quyn
hnh php. Ngay trc chin tranh, nhn mt v m
Lord Hewart, nay qu c, quan tm, thm phn
Darling tuyn b rng: Theo ngh nh ca quc
hi thng qua vo nm ngoi th B Nng nghip
c t do hnh ng v khng cn phi gii trnh
trc ai, t nht cng nh chnh cc ngh s quc hi
vy; lc li tuyn b nh th nghe c v k quc.
Nhng hin nay nhng chuyn nh th xy ra nh
cm ba. Cc c quan mi lin tc xut hin v c
trao quyn lc cc k rng m li khng b gii hn
bi bt k quy tc r rng no, trn thc t cc c
quan ny c quyn can thip mt cch v gii hn
vo hot ng ca ngi dn.
Nh vy l php tr t ra cc gii hn cho chnh
vic ban hnh lut php: n ch chp nhn cc quy
tc chung, c gi l lut hnh thc v khng chp
nhn cc b lut hng trc tip vo nhng nhm
ngi c th hay cho php mt ngi no s
dng b my nh nc lm vic phn bit i x
nh th. Nh vy ngha l, khng phi mi vic u
b iu tit bi lut php xc nh trc v theo cch
183 K hoch ha v php tr

c th d on c. V th c th c nhng vn bn
php quy vi phm nguyn tc php tr. Ai ph nhn
iu ny th t phi cng nhn rng kh nng c
c php tr c, hay Nga hin nay hon ton
ph thuc vo vic liu cc nh c ti c chim
c quyn lc tuyt i mt cch hp hin hay
khng1.
***
Ti mt s nc cc nguyn tc c bn ca php
tr c ghi trong Tuyn ngn Nhn quyn (Bill of

1
Mt th d na chng t cc nh lm lut vi phm nguyn
tc php tr, y l vic quc hi tuyn b t mt ngi no
ra ngoi vng php lut v phm nhng ti c nghim
trng, rt thnh hnh trong lch s Anh. Trong hnh lut,
nguyn tc Php tr c th hin bng cu Latin sau y: nulla
poena sine lege, khng th trng pht khi cha c lut quy nh
hnh pht . Bn cht ca n l iu lut phi hin din di
dng quy tc chung, c thng qua trc khi xy ra trng
hp vi phm m lut ny p dng. Khng cn ai dm khng
nh rng Richard Rose, mt u bp ca Gim mc x
Rochester, b luc cho n cht m khng c ra ti theo
ngh nh ca quc hi di thi Henry VIII, l v t hnh
c thc thi theo ng tinh thn php tr na. Nhng hin nay
trong tt c cc nc theo ch ngha t do, php tr tr thnh
c s cho vic xt x cc ti hnh s. Song ti cc nc ton tr
cu Latin dn bn trn, theo cch ni chnh xc ca ngi E.
B. Ashton, tr thnh: nullum crimen sine poena, ngha l
khng c b qua bt k ti li no, d lut quy nh hay
cha. Quyn ca nh nc khng ch gii hn vic trng
pht nhng k vi phm php lut. Nh nc c php thc
hin tt c mi vic bo v quyn li ca x hi v tun th
php lut ch l mt trong nhng yu cu i vi n m thi.
(Ashton E.B. The Fascist, His state and Mind (Ngi pht xt,
nh nc v tm a ca hn ta), 1937, P. 119). Cn quyn li
ca x hi l g th d nhin l do nh cm quyn quyt nh.
NG V N L 184

Rights) hay Hin php. Trong mt s nc khc cc

nguyn tc ny c hiu lc n gin v y l truyn
thng. Thnh vn hay theo truyn thng khng phi
l iu quan trng. Quan trng l cc nguyn tc
ny, d c th hin di hnh thc no, phi xc
nh cc gii hn cho quyn lp php, ngha l hm
cng nhn cc quyn khng th b tc ot ca c
nhn, cng nhn nhng quyn khng th xm phm
ca con ngi.
Nhng li pht biu bo v quyn con ngi y
nhit huyt ca H.G.Wells, mt trong nhng ng h
vin hng u ca k hoch ha tp trung, lm
chng ta xc ng nhng ng thi cng chng t
mt cch r rng rng nim tin vo nhng l tng
xung khc nhau lm cho cc nh tr thc ca
chng ta ri tr n mc no. Quyn c nhn m ng
Wells ku gi bo v nht nh s xung t vi k
hoch ha m ng nhit tnh ng h. mt mc
no c l ng nhn thc c vn nn ny cho
nn cc iu khon trong Tuyn ngn Nhn
quyn ca ng mi y nhng li ro trc n sau
lm mt ht ngha ca chng i nh th. Th d,
khi tuyn b quyn ca mi ngi c mua v
bn m khng b bt c hn ch no tt c nhng g
m php lut khng cm mua bn th ng ta lp tc
lm cho tuyn b tuyt vi ny thnh v dng bng
cch ni thm rng n ch lin quan n vic mua v
bn vi s lng v theo nhng iu kin ph hp
vi phc li chung. Nu bit rng tt c cc hn ch
185 K hoch ha v php tr

tng c p dng cho vic mua bn u c

ngi ta ly l do v phc li chung th r rng l
iu khon ny khng ngn chn c bt k hnh
ng c on no ca chnh quyn v nh vy
cng c ngha l khng bo v c bt k quyn c
nhn no.
Hay xt mt iu khon khc trong Tuyn
ngn, trong ni rng mi ngi u c th la
chn bt k ngh nghip no m lut php khng
cm v c quyn c tr lng v quyn t do
la chn bt k c hi lm vic no m ra trc anh
ta. y khng thy ni ai quyt nh l c hi
c m ra cho mt ngi c th no hay khng,
nhng ngay lp tc ta gp li gii thch anh ta c
th ngh lm ng vin cho mt cng vic nht
nh v n ca anh ta phi c xem xt mt cch
cng khai, c chp nhn hay bc b cng khai,
chng t rng ng Wells ngh rng mt c quan c
thm quyn no s quyt nh ngi ny c
quyn nhn chc hay khng v nh th d nhin
khng th gi l t do la chn vic lm c. Trong
th gii k hoch ha, khi m khng ch phng tin
i li v vic i tin m c vic b tr cc nh my
cng b kim sot cht ch th lm sao c th bo
m c quyn t do i li? Hay lm sao c th
bo m c quyn t do bo ch khi m khng ch
vic cung cp giy m c cc knh phn phi sn
phm in n u nm di quyn cc c quan lp k
NG V N L 186

hoch? ng Wells cng nh nhng ngi ng h k

hoch ha khng tr li cc cu hi ny.
V kha cnh ny th a s cc nh ci cch li t
ra nht qun hn, nhng ngi m ngay t khi
thu phong tro x hi ch ngha, ph phn t
tng quyn con ngi siu hnh v khng nh
rng trong th gii c t chc mt cch hu l con
ngi s chng cn quyn g, ch cn ngha v m
thi. tng ny chi phi tm tr ca tt c
nhng ngi gi l tin b v cch tt nht
c lit vo hng ng phn ng l ni rng cc
bin php vi phm quyn c nhn. Ngay c t
Economist, mt t tp ch theo xu hng t do, cch
y vi nm cng tng a ngi Php ra nh
mt th d v vic ngi ta hiu rng chnh ph
dn ch cng phi lun lun c (sc!) kh nng s
dng quyn lc tuyt i ging nh ch c ti,
nhng vn phi gi c tnh cht dn ch v tnh
cht i din ca mnh. D trong bt k hon cnh
no th trong cc vn hnh chnh m chnh ph
gii quyt cng khng th tn ti nhng gii hn bo
v quyn c nhn m chnh ph khng th vt qua.
Mt chnh ph c dn bu v b phe i lp cng
khai ch trch khng chp nhn bt c gii hn quyn
lc no.
C th chp nhn nhng chuyn nh th trong
thi chin, lc d nhin l ngay c vic ph phn
cng khai v t do cng phi b gii hn. Nhng
trong cu va dn ni mt cch r rng: lun
187 K hoch ha v php tr

lun. T c th rt ra kt lun rng t Economist

khng coi y l nhu cu ng bun ca thi chin.
a quan im nh th vo cc nh ch x hi chc
chn l khng ph hp vi tinh thn php tr v s
dn thng ti nh nc ton tr. Nhng y chnh l
ci ch m nhng ngi cho rng chnh ph phi
qun l i sng kinh t ang nhm n.
Kinh nghim cc nc Trung u khc nhau
cho chng ta thy rng khi nh nc kim sot
ton b i sng kinh t th vic cng nhn v mt
hnh thc cc quyn c nhn v quyn cc dn tc
thiu s mt ngha. Ha ra c th thc thi chnh
sch phn bit i x tn nhn, tc l s dng cc
bin php kinh t, i vi cc sc dn thiu s m
vn khng vi phm li vn ca cc quy nh php l
bo v quyn li ca h. Cc bin php kinh t, trong
trng hp ny cn d dng c s dng v mt s
lnh vc gn nh nm hon ton trong tya cc sc
dn thiu s, cho nn c nhiu bin php ca chnh
ph, mi nhn th c v nh nhm chng li mt lnh
vc hay mt giai cp no , trn thc t li nhm
n p cc sc dn thiu s. S dng nguyn tc mi
nhn tng nh v hi l chnh ph kim sot t
pht trin cng nghip li cho thy nhng kh nng
p bc v phn bit i x v cng to ln. Nhng
y chnh l bi hc tt cho tt c nhng ai mun
bit r nhng hu qu chnh tr trn thc t ca
chnh sch k hoch ha.
189 Kim sot kinh t v ch ton tr

VII. Kim sot kinh t v ch ton tr

Kim sot vic sn xut ca ci vt cht l kim

sot chnh i sng ca con ngi.

Hilaire Belloc
a s nhng ngi ng h k hoch ha tng
nghin cu mt cch nghim tc cc kha cnh thc
tin ca vn u khng nghi ng g rng vic
qun l i sng kinh t ch c th thc hin c
bng mt ch c ti, d t hay nhiu. c th
qun l mt h thng phc tp nhng hnh ng lin
quan vi nhau ca rt nhiu ngi th cn, mt mt,
mt nhm chuyn gia thng trc v mt khc, mt
v tng ch huy khng b g b bi bt k th tc dn
ch no. y l hu qu tt yu ca t tng k
hoch ha tp trung v nhng ngi ng h n cng
hiu nh th, c c iu h an i chng ta rng vic
ny ch lin quan n lnh vc kinh t m thi.
ng Stuart Chase, mt trong nhng ngi ng h k
hoch ha ni ting nht, qu quyt rng trong x
hi k hoch ha dn ch chnh tr c th tn ti
nu nh k hoch ha ch gii hn trong lnh vc
kinh t. Nhng li bo m nh th thng i km
NG V N L 190

vi m ch rng bng cch t b t do trong nhng

lnh vc khng quan trng, chng ta s c t do
theo ui nhng gi tr cao c hn. Trn c s ,
nhng ngi vn ght cay ght ng c ti chnh
tr li thng ln ting i hi c ti trong lnh vc
kinh t.
C l l c s dng nhm vo nhng tnh cm
tt p nht ca chng ta thng khi li li ko c
nhng b c sng lng nht. Nu k hoch ha thc
s lm cho chng ta khng cn phi bn tm ti
nhng lo lng vn vt, lm cho i sng vt cht ca
chng ta tr thnh n gin nhng chng ta li c
mt i sng tinh thn cao th ai n coi thng l
tng nh th? V trn thc t, khi hot ng kinh t
ch lin quan n nhng kha cnh thp km ca i
sng th chng ta sn sng lm mi cch thot
khi nhng lo lng qu mc v vt cht, chng ta
sn sng cho mt phn ca b my cng li lm
cng vic phc v cho cc nhu cu vt cht ca
chng ta; cn chng ta th c gii phng suy t
v nhng kha cnh cao qu hn ca cuc i.
ng tic l khng c c s cho vic coi thng
vic mt t do trong lnh vc kinh t, rng quyn lc
i vi i sng kinh t ch l quyn lc i vi
nhng th khng quan trng. Nim tin xut pht
t quan nim sai lm rng c nhng mc tiu hon
ton mang tnh kinh t, tch bit vi nhng mc tiu
khc ca i sng. Song, khng th c nhng mc
tiu nh th, nu khng k n cc trng hp tham
191 Kim sot kinh t v ch ton tr

lam, keo bn mt cch bnh hon. Mc ch cui

cng ca nhng hot ng ca cc sinh vt c l tr
bao gi cng nm ngoi lnh vc kinh t. Ni cho
ngay, khng h c mt ng c kinh t no v
kinh t ch l tp hp cc tc nhn c nh hng i
vi vic phn u ca chng ta nhm ginh c cc
mc tiu khc. Ci trong ngn ng i thng m ta
vn gi mt cch sai lm l ng c kinh t ch c
ngha l c mun ginh ly nhng c hi tim tng,
ginh ly nhng iu kin cho nhng mc tiu cha
xc nh khc m thi1. Chng ta mun kim tin l
v tin cho chng ta quyn c la chn trong vic
th hng thnh qu lao ng ca mnh. Trong x
hi hin i, v thu nhp c hn, chng ta cm thy
nhng hn ch do s ngho kh tng i trn
vai mnh v nhiu ngi sinh ra cm th tin bc,
coi tin l biu tng ca nhng hn ch . Ngi
ta ln ln nguyn nhn vi hu qu. ng ra phi
coi tin l cng c v i nht ca t do m con ngi
tng pht minh. Trong x hi hin nay chnh tin
m ra cho ngi ngho nhng kh nng la chn to
ln, m vi th h trc y ngay c ngi giu cng
khng c. hiu c gi tr tht s ca ng tin
phi tng tng iu g s xy ra trn thc t, nu,
nh nhng ngi x hi ch ngha thng xuyn
ngh: dng khuyn khch phi kinh t thay cho

1
Robbins L, The Economic Causes of War (Cc nguyn nhn
kinh t ca chin tranh), 1939, Appendix.
NG V N L 192

ng c kinh t. Khi phn thng, thay v c

trao bng tin li c trao bng danh hiu, c li
hay quyn lc, nh hay lng thc thc phm tt
hn, quyn c i du lch hay i hc, th iu c
ngha l ngi nhn phn thng khng c quyn
la chn v bt c ai c quyn n nh phn thng
cng c quyn xc nh khng ch s lng m c
cch thc hng th phn thng .
***
Mt khi chng ta cng nhn rng khng h c
bt k ng c kinh t ring bit no, rng c hay
mt v kinh t ch l n thun l c hay mt v
quyn quyt nh xem nhu cu hay c mun no
ca ta b nh hng m thi, th ta s d dng thy
c iu ct li trong quan nim chung rng cc
vn kinh t ch lin quan n nhng mc tiu th
yu ca cuc i v hiu c v sao ngi ta li hay
coi thng nhng vn thun tu kinh t nh
th. kha cnh no vic coi thng ny l c th
hiu c, nhng ch i vi nn kinh t th trng
t do m thi. Chng no chng ta cn c quyn s
dng thu nhp v ti sn ca mnh th tht bi v
kinh t ch buc chng ta phi t b nhng c
mun m chng ta cho l khng quan trng lm. V
vy m thit hi n thun v kinh t s ch nh
hng n nhng nhu cu th yu. Nhng khi
chng ta ni rng gi tr ca vt b mt cao hn
nhiu ln gi tr kinh t ca n hay khng th quy ra
gi tr kinh t th iu c ngha l chng ta phi
193 Kim sot kinh t v ch ton tr

chp nhn s mt mt nh n vn th. Cng c th

ni tng t nh th v thnh cng trong lnh vc
kinh t. Ni cch khc, nhng bin ng kinh t ch
tc ng n phn nhu cu ngoi vi, hn hp ca
chng ta. C nhiu th cn quan trng hn bt c
nhng g m thnh cng hay tht bi v kinh t c
th nh hng n, y l nhng th c chng ta
nh gi cao hn c tin nghi hay ngay c nhng vt
dng ti thiu vn b nh hng bi s thng ging
v kinh t. So vi nhng th th ng tin nh
bn hay s giu ln hay ngho i khng phi l
quan trng. Chnh iu ny lm cho nhiu ngi
ngh rng nhng th, chng hn nh k hoch ha,
ch lin quan n quyn li kinh t s khng phi l
mi e do i vi nhng gi tr nn tng ca chng
ta.
Nhng y l mt kt lun sai. i vi chng ta
cc gi tr kinh t khng quan trng bng nhiu th
khc v rng khi gii quyt cc vn kinh t chng
ta c quyn la chn ci g l quan trng cn ci g
khng. Ni cch khc, trong x hi ny [tc, x hi
t bn t do ND] chnh chng ta l ngi gii
quyt cc vn kinh t ca mnh. Nu hot ng
kinh t ca chng ta b kim sot th mun lm bt
c chuyn g chng ta u phi bo trc d nh v
mc tiu ca mnh. Nhng bo trc vn cha ,
chng ta cn phi c chnh quyn chp thun.
Nh vy l ton b i sng ca chng ta b kim
sot ri.
NG V N L 194

V th vn k hoch ha kinh t khng ch

gii hn cu hi liu chng ta c th p ng cc
nhu cu ca mnh theo cch ta mun hay khng.
Vn l chng ta c c t gii quyt ci g i
vi ta l quan trng hay cc c quan lp k hoch s
gii quyt iu cho chng ta. K hoch ha s
ng chm khng ch cc nhu cu ngoi vi nh
chng ta vn hiu khi ni v cc vn thun tu
kinh t. Vn l chng ta, vi t cch l cc c
nhn, s khng c quyn quyt nh nhu cu no
l ngoi vi na.
Khi chnh quyn qun l hot ng kinh t th
n cng s kim sot khng ch cc kha cnh vt
cht ca cuc sng ca chng, n s nm quyn phn
phi cc phng tin c hn m nht nh chng ta
s cn khi mun hon thnh bt k mc tiu no .
V d ngi kim sot ti cao c l ai th mt khi
kim sot tt c cc hot ng kinh t s kim
sot tt c cc phng tin c th p ng cc mc
tiu ca chng ta, v s phi quyt nh mc tiu
no ng c tho mn cn mc tiu no th
khng. Bn cht vn l nh th. Kim sot kinh t
khng ch l kim sot mt phn tch bit ca i
sng ca con ngi, y l s kim sot tt c cc
phng tin nhm tho mn cc mc tiu ca chng
ta. Bt c ngi no nm c quyn kim sot cc
phng tin s phi quyt nh mc tiu no xng
ng c p ng, phi quy nh cc gi tr no
cao hn, gi tr no thp hn, tm li l quyt nh
195 Kim sot kinh t v ch ton tr

cc thn dn ca h phi c t tng th no, phi

phn u v ci g. K hoch ha tp trung c ngha
l khng phi tng ngi m ton x hi s gii
quyt cc vn kinh t v v th x hi, ng hn
l cc a din ca n, s quyt nh tm quan trng
ca cc mc tiu khc nhau.
Ci gi l t do kinh t m nhng ngi ng h
k hoch ha ha hn, ch c ngha l chng ta kh
ng cn phi t gii quyt cc vn kinh t ca
mnh na v nhng la chn kh khn i km vi
n c nhng ngi khc lm h cho chng ta.
V v trong thi i ngy nay chng ta gn nh ph
thuc hon ton vo nhng phng tin do ngi
khc sn xut ra cho nn k hoch ha kinh t s ko
theo s qun l gn nh ton b i sng ca chng
ta. Kh c lnh vc no, t nhng nhu cu s ng
cho n quan h ca chng ta vi bn b, ngi
thn, t vic lm cho n cch ngh ngi ca chng
ta thot khi c s kim sot c ch ca
nhng ngi lp k hoch1.

1
Vic kim sot kinh t s lan sang tt c cc lnh vc khc ca
i sng th hin r trong trng hp qun l trao i vi nc
ngoi. Mi nhn th vic chnh ph qun l trao i vi nc
ngoi khng lin quan g n i sng c nhn cng dn v a
s cng chng quan tm n vic nh nc c qun l hay
khng. Nhng kinh nghim ca a s cc nc chu u cho
nhng ngi chu suy ngh thy rng p dng vic qun l nh
th l bc quyt nh trn con ng tin n ch ton tr
v n p t do c nhn. Trn thc t bin php ny c ngha l
c nhn hon ton khut phc s bo hnh ca nh nc, l
ct t mi c hi chy trn, c ngi giu ln ngi ngho.
NG V N L 196

***
Quyn lc ca c quan lp k hoch i vi i
sng ring t ca chng ta cng s khng gim ngay
c khi c quan ny khng kim sot trc tip vic
tiu dng ca chng ta. C th l trong x hi k
hoch ha s c mt s quy nh v tiu chun lng
thc, thc phm v cng ngh phm, nhng v
nguyn tc vic kim sot khng phi do cc bin
php quyt nh v c th ngi ta s cho cc
cng dn c quyn s dng thu nhp theo
mnh. Nh nc kim sot lnh vc sn xut, y
chnh l ngun gc quyn lc ca n i vi ngi
tiu dng.
Quyn t do la chn trong x hi cnh tranh
da trn c s l nu ngi no khng chu p
ng nhu cu ca chng ta th chng ta c th quay
sang ngi khc. Nhng ng trc mt nh sn
xut c quyn th chng ta ch cn hi vng vo
lng tt ca ng ta m thi. V nh th, nh chc
trch qun l ton b nn kinh t s tr thnh mt
ngi c quyn ln nht m ta c th tng tng
c. Mc d chng ta c l s khng phi lo lng v
vic c quan lp k hoch s s dng quyn lc ca
mnh nh mt nh t bn c quyn, ngha l li

Khi con ngi b tc quyn t do i li, tc quyn mua sch

bo nc ngoi, khi phi c cc cp c thm quyn cho php
th mi c lin h vi nc ngoi th ngha l d lun x hi
b kim sot kht khe hn c di thi cc ch c on
th k XVII hay th XVIII.
197 Kim sot kinh t v ch ton tr

nhun ti a khng phi l nhim v chnh ca n,

song n vn c ton quyn quyt nh chng ta s
c nhn ci g v vi nhng iu kin nh th no.
C quan ny khng ch quyt nh loi hng ha v
dch v c cung cp m cn c s lng ca chng
na, n qun l c vic phn phi gia cc a
phng v nhm x hi v nu mun, n c th thc
hin chnh sch phn bit i x mt cch tu tin
nht. Nu nh li rng v sao a s ng h k hoch
ha th liu c nghi ng g rng quyn lc ny s
c s dng cho mt s mc ch nht nh, c
nh chc trch ng v s ngn chn mi xu
hng m n phn i?
Vic kim sot sn xut v gi c to ra quyn
lc gn nh v gii hn. Trong x hi cnh tranh,
mc gi m ta phi tr cho mt mn hng, tc t l
trao i gia nhng mn hng khc nhau, ph thuc
vo s lng cc mn hng khc v nu ta ly i mt
mn th nhng ngi khc khng th ly mn
na. Mc gi ny khng c quy nh bi ch ca
bt k ai. Nu khng tin tho mn nhu cu theo
cch ny th chng ta c th th nhng cch khc.
Kh khn m chng ta phi vt qua khng phi l
v c ngi no phn i nh ca chng ta m
ch v lc mt ngi no cng cn mn hng
m ta mun mua. Trong x hi m nn kinh t b
qun l, ni chnh ph gim st cc mc tiu ca
cng dn, chc chn l n s ng h mt s mc tiu
v ngn chn mt s mc tiu khc. V th l khng
NG V N L 198

phi quan im ca chng ta m quan im ca mt

ngi no v vic ta phi thch hay khng thch
ci g s quyt nh ci m ta c nhn. V v chnh
quyn c th ngn chn bt c n lc no nhm
lch khi cc nh hng trong lnh vc sn xut
cho nn h c th kim sot vic tiu dng ca
chng ta hu hiu nh th h trc tip bo chng ta
phi chi tiu nh th no vy.
***
Nhng chnh quyn nh hng i sng
hng ngy ca chng ta khng ch trong lnh vc
tiu th. Thc ra khng phi l ch nhm chnh
yu ca chnh quyn. Nu l ngi sn xut, chng
ta cn b nh chc trch nho nn v nh hng
k lng hn na. i vi mt con ngi, lm vic v
hng th l hai mt khng th tch ri. a s
chng ta s dng phn thi gian trong cuc i
lm vic v cng vic ca chng ta thng quyt
nh ni c tr v nhng ngi xung quanh ta. Do
, i vi hnh phc ca chng ta, t do la chn
cng vic c th cn quan trng hn c quyn t do
s dng thu nhp trong thi gian rnh ri na.
D nhin l ngay c trong nhng th gii tt p
nht, quyn t do ny vn c gii hn. Ch mt t
ngi c th t coi l thc s c t do trong vic la
chn cng vic. Nhng vn l chng ta c th la
chn, l chng ta khng b tri cht vo cng vic
m ngi ta chn cho ta hoc ta chn trong
qu kh; v nu ta khng th chu ng c cng
199 Kim sot kinh t v ch ton tr

vic na, hoc nu ta thch cng vic khc th

nhng ngi c kh nng vn c th, vi mt ci gi
phi tr no , tm c cng vic thch hp hn.
Khng c g au kh hn l nhn thc c rng d
c gng n u chng ta cng khng th thay i
c iu kin sng ca mnh. Ngay c khi chng ta
khng c dng kh th nhn thc c rng d
sao chng ta cng vn c th thay i c cuc
sng ca mnh vi gi no cng lm cho hon
cnh kh khn ca ta tr nn d chu hn nhiu.
Ti khng mun ni rng x hi chng ta t
c s hon ho trong lnh vc ny hay l tng
t c nh th trong qu kh, khi nhng nguyn
l t do c tun th mt cch nht qun hn. Cn
phi lm nhiu na th mi mong ci thin c c
hi la chn ca ngi dn. nc ta cng nh tt
c cc ni khc nh nc cn c th lm rt nhiu
vic nh gip truyn b thng tin v kin thc, gip
cho ngi dn d dng di chuyn n ni c vic
lm. Cc bin php ca chnh ph nhm tng cng
c hi ca ngi dn khc hn vi k hoch ha,
hin ang c nhiu ngi ng h v thc hin.
Hu ht nhng ngi ng h k hoch ha u ha
rng trong x hi mi, t do la chn cng n vic
lm s c gi mt cch cn thn, thm ch cn m
rng thm. Nhng h kh m thc hin c li ha
ny. Nu h mun lp k hoch th h phi kim
sot s ngi gia nhp vo nhng ngnh ngh khc
nhau hay kim sot mc lng hoc kim sot c
NG V N L 200

hai. Vic kim sot v hn ch nh th thng l

nhng bin php c thi hnh u tin trong hu
nh tt c cc trng hp k hoch ha m ta bit.
V nu mt c quan lp k hoch duy nht c hnh
ng nh th i vi tt c cc lnh vc th ta c th
d dng mng tng c kt qu ca t do la
chn cng vic m ngi ta ha. T do la
chn s ch l gi mo, ch l mt li ha sung
rng s khng c chnh sch phn bit i x v ch
cn c th hi vng rng vic la chn s c thc
hin trn c cc tiu ch m chnh quyn cho l
khch quan m thi.
Kt qu cng s tng t nh th, nu c quan
lp k hoch c nhng quy nh cng v tin
lng v tm cch iu chnh cc quy nh mi
ln h mun iu tit s ngi lao ng trong mt
lnh vc no . Lc mc lng cng s l lc
cn hu hiu trong vic chn ngh chng khc g
vic cm on trc tip. Trong x hi cnh tranh mt
c gi khng nhan sc m c tr thnh nhn vin
bn hng hay chng trai tr yu ui c lm mt
cng vic cn nhiu sc lc v ni chung nhng
ngi mi nhn c v nh khng ph hp vi mt
cng vic no vn c c hi thc hin d nh ca
mnh: bt u t mt chc v khim tn, t lng,
nh nng lc tim tng, h c th thng tin dn cho
n khi t c c m. Nhng khi chnh quyn
quy nh mt mc lng duy nht cho mi loi lao
ng v vic la chn c tin hnh thng qua
201 Kim sot kinh t v ch ton tr

kim tra khch quan th c m ca con ngi i

vi mt cng vic c th no s chng c ngha
g. Mt ngi c nhng c im bt bnh thng
hay tnh kh bt bnh thng s khng tm c vic
lm ngay c khi ngi s dng lao ng sn sng
nhn anh ta. Th d, mt ngi chp nhn ng
lng thp v khng n nh lm vic khng
theo gi gic nht nh thay v c phi sng cp
i ti cp v, s chng cn hi vng g. iu kin lm
vic mi ni u nh nhau, ht nh trong cc x
nghip ln, nhng cn t hn v khng c ch no
m i. Chng ta s khng c c hi th hin sng
kin hay mu tr v hot ng ca chng ta phi ph
hp vi cc tiu chun gip chnh quyn hon thnh
nhim v ca mnh. Mun c nhim v cc k to ln
c th qun l c, chnh quyn phi gin lc
cc kh nng v thin hng mun hnh mun v
ca con ngi thnh mt vi tiu ch m bo cho
vic lun chuyn cn b v c tnh b qua nhng
khc bit tinh t mang tnh c nhn ca mi ngi.
Mc d ngi ta long trng tuyn b rng
mc ch ca k hoch ha l con ngi khng cn
l phng tin na, nhng v trong qu trnh lp k
hoch, v nguyn tc khng th tnh ton c cc
thin hng ca tng ngi, hn lc no ht tng
ngi c th s tr thnh phng tin c nh cm
quyn s dng cho cc mc ch m h nh l li
ch chung hay l phc li ca ton x hi.
***
NG V N L 202

Trong x hi cnh tranh ta c th mua c tt

c mi th vi mt ci gi no , d i khi c th
l rt cao. ngha ca iu ny ln hn rt nhiu so
vi cm nhn thng thng ca chng ta. Thay th
cho n khng phi l hon ton t do la chn m l
cc ch th v cm on, buc phi chp hnh hoc
may lm l c k cm quyn gia n m thi.
Ngi ta ln ln cc khi nim n mc
nhiu ngi khng nh rng hin tng c tin
mua tin cng c chnh l khuyt tt ca x hi
cnh tranh. Nu nhng ngi phn i chng li
vic a cc gi tr cao c ca con ngi vo quan h
tin trao cho mc thc s cho rng chng ta
khng c hi sinh cc nhu cu vt cht bo v
cc gi tr cao hn hay cho rng ai la chn
thay cho chng ta, th c th ni thng rng kin
nh th khng ph hp vi quan nim v nhn
phm ca con ngi. Mun bo v cuc sng v sc
kho, c hnh v sc p, danh d v lng tm, ta
phi hi sinh phc li vt cht mt mc no ;
ta buc phi a ra la chn. y l iu khng th
chi b, ging nh tt c chng ta i khi khng sn
sng hi sinh nh th.
Ch xin ly mt th d: khng nghi ng g rng
chng ta c th lm cho s ngi cht v tai nn t
bng khng vi mt ci gi l t b hon ton vic
s dng t. Tt c nhng vic khc u nh th c:
chng ta thng xuyn mang cuc sng, sc kho v
gi tr tinh thn ca mnh cng nh ca ngi thn
203 Kim sot kinh t v ch ton tr

ca mnh ra nh cc i ly ci m chng ta
thng gi mt cch khinh th l tin nghi vt cht.
Khng th no khc c v phng tin ca chng
ta khng phi l v hn, chng ta buc phi la chn
mc tiu s dng. Chc chn l chng ta s ch
hng n cc gi tr tuyt i nu chng b e
do khng c l do chnh ng.
Vic ngi ta mun gii thot khi nhng s la
chn y au n m hon cnh kh khn t ln
vai h l iu d hiu. Nhng t ngi mun khng
cn phi la chn g ht m thi. V v th mi ngi
u sn sng tin rng la chn khng phi l vn
thit yu, chng ta phi la chn l v h thng kinh
t buc chng ta phi lm nh th. Ni cho ngay,
chnh cc vn kinh t lm cho ngi phn n.
Ngi ta mun tin rng vn kinh t s c th
gii quyt mt ln v vnh vin khng bao gi phi
ni n na. V vy m h vi v tin ngay nhng li
ha v trch nhim v s ph tc trong tng lai,
nu s sung tc nh th t nhin xut hin th chc
chn ngi ta s ch cn phi la chn g na. Mc
d mnh kho tuyn truyn ny xut hin t khi
xut hin ch ngha x hi, nhng trong sut hn
mt trm nm qua n vn chng c thm mt t s
tht no. Cho n nay khng mt ngi no trong s
nhng k sn sng k vo li ha a ra c k
hoch bo m s tng trng sn xut sc gii
phng cc nc Ty u, cha ni ton th gii, khi
s i ngho.V vy nhng ngi ang ba hoa v s
NG V N L 204

ph tc trong tng lai ch l nhng k di tr hoc

chng bit mnh ang ni g1. Nhng chnh ci hi
vng ho huyn li ang y chng ta i theo
hng k hoch ha.
Trong khi cc phong tro qun chng vn bm
vo t tng cho rng nn kinh t k hoch ha s
a nng sut lao ng ln cao hn rt nhiu so vi
nn kinh t cnh tranh th cc nh nghin cu li ln
lt quay lng vi tng nh th. Ngay c nhng
nh kinh t hc theo trng phi x hi ch ngha,
sau khi nghin cu vn mt cch thn trng, cng

1
khng mang ting l ni m khi a ra li kt n nh th,
xin dn ra y kt lun m Colin Clark, mt trong nhng
chuyn gia tr ni ting nht trong lnh vc thng k kinh t,
mt nh khoa hc chn chnh v d nhin l c quan im tin
b, a ra trong cun Conditions of Economic Progress
(Nhng iu kin ca tin b kinh t), 1940, P. 3-4: Ci ip
khc v s ngho kh gia cnh giu sang v v vic l chng
ta c th gii quyt t lu vn sn xut nu chng ta hiu
r c bn cht ca vn phn phi, ha ra li l li ni di
tr nht trong s nhng so ng ang thnh hnh hin nay
Vic khng s dng ht nng lc sn xut ch l vn nghim
trng i vi M, mc d c thi gian n cng tng l vn
ca Anh, c v Php na. Nhng i vi a s quc gia
hin nay vn hng u, quan trng hn nhiu chnh l nng
sut lao ng qu thp ngay c khi ton b ngun lc sn xut
c s dng. V vy m thi i phc tc s cn xa vi
lm Ngay c nu ta c th loi b c nn thp nghip
trong tt c cc ngnh sn xut ca M th mc sng ca nhn
dn nc ny s c nng cao thm ng k; nhng vi ton
th gii th y ch l mt ng gp rt nh vo vic gii quyt
vn phc tp hn rt nhiu: lm sao c th a thu nhp
thc t ca dn chng n mt ci mc d cn rt xa vi tiu
chun m ta vn gi l vn minh.
205 Kim sot kinh t v ch ton tr

nh phi ni rng h hi vng l nng sut lao ng

trong h thng s khng thp hn h thng cnh
tranh. H khng cn coi k hoch ha l bin php
nng cao nng sut lao ng na m ch ni rng n
s to iu kin phn phi sn phm mt cch ng
u v cng bng hn m thi. y l l l duy nht
cn c trng lng trong vic ng h k hoch ha.
ng l nu chng ta mun phn phi ca ci theo
nhng tiu chun v s m no xc nh trc no ,
nu chng ta mun quyt nh ai c nhn ci g
th chng ta ch c mt cch, y l k hoch ha
ton b i sng kinh t. Vn ch cn l liu ci
gi m ta phi tr cho vic thc hin l tng ca ai
v s cng bng c phi l s bt bnh v p bc
khng khip hn c khi cc lc lng kinh t c
th t do v lut chi b lm dng mt cch d di
hay khng m thi.
***
Chng ta s t la di mnh mt cch nghim
trng nu thay v tr li nhng lo ngi , chng ta
li t an i rng p dng k hoch ha ch c ngha l
s quay tr li, sau mt giai on pht trin nn kinh
t t do ngn ngi, nhng rng buc tng ng vai
tr kim ch nam cho nn kinh t trong hng th k
trc y v v vy m t do c nhn cng s tr li
mc tng t nh giai on trc thi laissez-faire.
y l mt o tng nguy him. Ngay c trong cc
giai on ca lch s chu u, khi m kinh t phi
chu nhng quy nh rt ngt ngho th y cng ch
NG V N L 206

l h thng cc quy tc chung, c gi tr trong mt

thi gian khng di, ti cc c nhn vn c mt
mc t do hnh ng ng k. B my kim sot
khi cng ch c th thc thi cc ch th chung
chung. Ngay c trong nhng trng hp khi m vic
kim sot c thc hin mt cch y th n
cng ch lin quan n lnh vc hot ng ca ngi
tham gia vo mng li phn cng lao ng x hi.
Cn trong khu vc rng ln hn, khi c nhn sng
trn c s t cp t tc th anh ta hon ton t do.
Hin nay tnh th hon ton khc. Trong thi
i t do, phn cng lao ng t n tm mc
m gn nh mi hot ng c nhn u l mt phn
ca hot ng x hi. Chng ta khng th y li
c tin trnh pht trin ny bi v n chnh l s
bo m gi cho i sng ca dn chng ang ngy
cng tng ln trn hnh tinh ny mt mc sng t
nht cng c nh tiu chun hin thi. Nhng nu
chng ta thay cnh tranh bng k hoch ha tp
trung th b my lp k hoch s buc phi kim sot
i sng ca mi ngi mt cch su rng hn rt
nhiu so vi trc y. N khng th ch gii hn
trong lnh vc m chng ta gi l hot ng kinh t
v trong bt k lnh vc no ca i sng chng ta
cng u ph thuc vo hot ng kinh t ca
nhng ngi khc1. V vy m li ku gi tho mn

1
Khng phi v tnh m trong cc nh nc ton tr, c Nga
ln c v , vn t chc thi gian ri ca dn chng
207 Kim sot kinh t v ch ton tr

tp th cc nhu cu, m nhng ngi x hi ch

ngha tri trn con ng tin n ch ton tr
chnh l phng tin gio dc chnh tr vi mc ch
hun luyn cho chng ta quen dn vi vic p ng
cc nhu cu v c mun ca chng ta trong thi
im c quy nh trc v di hnh thc c
quy nh trc. y chnh l kt qu trc tip ca k
hoch ha, chng ta s khng cn c la chn,
thay vo , n s cho chng ta nhng th ph hp
nht vi k hoch v vo thi im m k hoch
tr liu.
Ngi ta thng ni khng c t do kinh t th
t do chnh tr cng chng c gi tr g. ng nh
th, nhng khng phi theo cch m nhng ngi
ng h k hoch ha thng ni. T do kinh t vn
l tin cho mi quyn t do khc khng phi l
c gii phng khi nhu cu la chn v quyn
c la chn nh nhng ngi x hi ch ngha ha
hn vi chng ta; t do kinh t phi l t do hot
ng kinh t, v cng vi quyn lc chn l ri ro v
trch nhim.

cng u c a vo k hoch. Ngi c cn ngh ra mt

thut ng khng th tng tng ni, cha y mu thun l
Freizeitgestaltung (c ngha l: t chc thi gian ri), c nh
th thi gian s dng theo ch th ca chnh quyn cng c
gi l thi gian ri vy.
209 Ai l ai?

VIII. Ai l ai?

Chng ta nh mt c hi tuyt vi nht tng c

ban tng cho th gian v nim say m bnh ng
git cht hi vng t do.
Lord Acton
Cnh tranh l m qung l mt trong nhng
li ch trch thnh hnh nht hin nay i vi h
thng cnh tranh. Nhn y xin nhc rng thi c
i, m l mt trong nhng c im ca thn cng
l. Mc d cnh tranh v cng l khng c im
chung no na, nhng c mt iu khng phi nghi
ng: cnh tranh v cng l khng thin v ai. iu
c ngha l khng th ni trc ai s gp may cn ai
s phi tht vng, l thng pht khng c chia
theo quan nim ca ai v u im v khuyt
im ca nhng con ngi c th, tt c ph thuc
vo kh nng v s may mn ca h, cng nh khi
thng qua mt iu lut ta cng khng th ni trc
rng p dng n th mt ngi c th ni trc rng
p dng n th mt ngi c th no s c li
hay b thit. iu ny cn c bit ng bi v trong
iu kin cnh tranh vn may v c hi cng quan
NG V N L 210

trng chng km g phm cht c nhn nh k thut

v kh nng nhn xa trng rng i vi s phn ca
nhng ngi c th no .
S la chn m ra trc mt chng ta khng
phi l la chn gia mt h thng ni tt c mi
ngi s c nhn mt phn phc li x hi ph
hp vi mt tiu chun tuyt i v tng qut no
v quyn li v h thng trong phn phc li
m mi c nhn c nhn, mc no , c
quyt nh bi s may ri m l gia h thng trong
ch ca vi ngi s quyt nh ai c nhn ci
g v h thng trong s phn phi, phn no ,
ph thuc vo kh nng v sng kin ca nhng
ngi lin quan v phn no ph thuc vo
nhng tnh hung khng th lng trc c. Mc
d trong h thng t do kinh doanh, c hi ca mi
ngi l khng ging nhau v h thng ny nht
nh da vo quyn s hu t nhn v (c th l
khng bt buc) vo ti sn tha k, nhng th nht
nh to ra s cch bit v c hi. C th thu hp
ng k s bt bnh ng v c hi v s khc bit
bm sinh trong khi vn gi c tnh khch quan
ca cnh tranh trong mi ngi t th vn may
m khng cn phi quan tm n kin ca bt k
ngi no.
D nhin l trong x hi cnh tranh ngi giu
s c nhiu c hi hn ngi ngho. Mc d vy,
ngi ngho y cn c t do hn c k sng
trong iu kin tin nghi hn di mt chnh th vi
211 Ai l ai?

nn kinh t k hoch ha. V mc d trong nn kinh

t cnh tranh, xc sut mt ngi ngho t nhin
giu ln s nh hn xc sut ca mt ngi c
tha k gia ti ca ai , nhng d sao chuyn
cng c th xy ra; hn na ch trong x hi cnh
tranh th anh ta mi c ton b quyn quyt nh
chuyn ch khng ph thuc vo n hu ca
chnh quyn, cng khng ai c th ngn cn anh ta
th vn may ca mnh. Ch khi qun hn t do
ngha l g th ngi ta mi khng nhn thy mt s
kin r rng rng mt ngi cng nhn khng c tay
ngh v c tr lng thp t nc ny cng c
nhiu quyn t do trong vic nh hng cuc i
ca anh ta hn cc ng ch doanh nghip nh c
hay cc k s v cn b qun l c tr lng cao
hn nhiu Nga. Nu anh ta mun thay i cng
vic hay chuyn ch , nu anh ta mun th hin
mt quan im no hay mun ngh ngi theo
cch no , mc d thc hin cc d nh ca
mnh i khi anh ta phi tr gi cao, mt s ngi c
th cho l qu cao, nhng y khng phi l nhng
tr ngi khng th vt qua, khng c mi e do
no i vi s an ton tnh mng v t do, khng c
ai buc anh ta phi thc hin nhim v hay phi
sng trong mi trng m cp trn phn cho anh
ta.
Nhng ngi x hi ch ngha hon ton c l
khi tuyn b rng thc hin l tng cng bng
ca h th ch cn bi b thu nhp t s hu t nhn,
NG V N L 212

cn thu nhp do lao ng to ra th vn gi nh hin

nay1. Nhng h qun mt iu rng tc ot t
liu sn xut t nhn v chuyn giao chng vo tay
nh nc l chng ta buc nh nc phi phn
phi tt c cc ngun thu nhp. Quyn lc c trao
cho nh nc v i hi rng nh nc phi s dng
quyn lc lp k hoch chnh l i hi nh
nc phi s dng quyn lc vi nhn thc y
v tt c h qu .
S l sai lm khi ngh rng quyn lc giao cho
nh nc cng ch l quyn lc c chuyn t tay
ngi ny sang tay ngi khc m thi. y l mt
loi quyn lc hon ton mi, trong x hi cnh
tranh cha ngi no c c quyn lc nh th.
Chng no ti sn nm trong tay nhiu ngi khc

1
C th l chng ta quen nh gi qu cao ngha ca thu
nhp t s hu, coi n l nguyn nhn ch yu ca bt bnh
ng, v do cho rng bi b thu nhp t s hu s l bin
php bo m cho s bnh ng. Mt s thng tin t i m
chng ta c v phn phi thu nhp nc Nga li khng cho
php chng ta khng nh rng s bt bnh ng c
thu hp hn so vi cc nc t bn ch ngha. Max Eastman
a ra mt s thng tin t nhng ngun chnh thc ca Lin
X (The End of Socialism in Russia (S co chung ca ch
ngha x hi Nga), 1937, trang 30-34) chng t rng t l
gia mc lng cao nht v mc lng thp nht Nga cng
tng ng nh M (khong 50:1). Cn James Burnham
(The Managerial Revolution Cuc cch mng v qun l;
1941, trang 43) th trch dn mt bi bo ca Trotsky (1939),
trong ni rng tng lp chp bu Lin X, ch c 11-12%
dn s nhng chim ti gn 50% thu nhp quc dn. Nh
vy l s tch bit cn cao hn c M, ti y 10% dn s
chim khong 35% thu nhp quc dn.
213 Ai l ai?

nhau, hot ng c lp vi nhau, khng mt ngi

no c ton quyn quyt nh phn phi thu nhp
v v tr ca nhng ngi khc, v khng ngi no
b tri buc v bt k ch s hu no, v iu duy
nht m mt ch s hu c th lm, nhm buc
ngi ta gn b vi ti sn ca mnh, l a ra nhng
iu kin c li hn so vi nhng ch s hu khc.
Th h ca chng ta qun rng ch t hu
l s bo m quan trng nht ca t do khng ch
ca ngi c ca m c ngi khng c ca na. y
l v t liu sn xut nm trong tay nhiu ngi hot
ng c lp vi nhau, khng ngi no c ton
quyn i vi chng ta, cho nn chng ta, vi t
cch l c nhn, mi c th t quyt nh v hnh
ng theo mnh. Nhng nu tt c cc phng tin
sn xut u c tp trung vo tay mt ngi, d
y c gi l ton x hi hay nh c ti th ngi
s c quyn lc tuyt i i vi chng ta.
Mt thnh vin ca sc dn hay cng ng tn
gio thiu s khi phi i mt vi hai hon cnh: (i)
anh ta khng c ti sn, trong khi nhng ngi
thuc cng ng c ti sn v c th thu anh ta
v (ii) khi s hu t nhn trong cng ng b bi
b v anh ta c coi l ch nhn ng ca mt phn
ti sn cng cng, th khng nghi ng g rng anh ta
s t do hn trong trng hp u. Hay quyn lc
ca mt nh triu ph hng xm ca ti, thm ch
ng ch ca ti, i vi ti l nh hn rt nhiu so
vi quyn lc ca mt vin chc hng bt, nhng li
NG V N L 214

l ngi nm trong tay quyn lc cng ch y sc

mnh ca nh nc v l ngi c quyn quyt nh
ti phi sng v lm vic nh th no? Th gii m
ngi c tin th c quyn li khng tt hn l th
gii m ch ngi c quyn mi c tin hay sao?
c t s ca Max Eastman, mt cu ng vin
cng sn, tm thy chn l ny, khin ta cm thy
ngm ngi nhng ng thi cng to trong lng ta
nim hi vng:
i vi ti, r rng l - mc d phi mt nhiu
thi gian ti mi i n kt lun nh th t hu l
mt trong nhng tc nhn quan trng nht, bo m
cho ngi ta s bnh ng v cc quyn t do tng
i, iu m Marx ngh rng c th m rng n v
cng sau khi xo b nh ch ny. iu ng
ngc nhin l chnh Marx l ngi u tin hiu
c chuyn . Chnh ng, khi nhn li qu kh,
ni cho chng ta bit rng s pht trin ca ch
ngha t bn t nhn cng vi th trng t do
to ra tin cho s pht trin tt c cc quyn t do
dn ch ca chng ta. Nhng nhn v pha trc,
ng li khng bao gi t hi rng nu ng l nh
th th sau khi bi b th trng t do cc quyn t
do ny c mt i hay khng1.
***
Thnh thong cng c ngi phn i rng
chng c l do g phi quyt nh thu nhp ca

1
Eastman Max, Readers Digest, July, 1941, P.39.
215 Ai l ai?

tng ngi trong qu trnh lp k hoch c. Qu tht,

nhng kh khn v chnh tr v kinh t xut hin khi
tin hnh phn phi thu nhp quc dn gia nhng
ngi khc nhau ln n ni ngay c nhng ngi
ng h k hoch ha nhit thnh nht cng phi n
o trc khi giao cho bt k c quan no nhim v
nh th. Bt c ngi no hiu r chuyn ny s ch
gii hn k hoch ha trong lnh vc sn xut, tc l
gii hn trong vic t chc sn xut mt cch hu
l v dnh lnh vc phn phi, cng nhiu cng tt,
cho cc lc lng v nhn xng iu phi. Mc d
nhng ngi ng h k hoch ha u hiu rng
qun l sn xut th nht nh, mc no , s
phi can thip vo khu phn phi, v mc d
khng mt ngi ng h k hoch ha no ng
mc cho th trng quyt nh vic phn phi,
nhng tt c h u c v ng vi phng cch
cho vic phn phi tun th cc nguyn tc chung
v bnh ng v cng bng, qua ngn chn cc
trng hp phn phi qu chnh lch v thit lp t
l phn chia gia cc giai cp chnh yu trong x hi
m khng can thip vo a v ca nhng ngi c
th trong ni b cc giai cp hay cc nhm x hi
nh hn.
Nhng nh chng ta thy, v tt c cc lnh
vc kinh t u c lin h mt thit vi nhau cho nn
kh c th gii hn vic k hoch ha trong mt lnh
vc ring bit no v mt khi cc quan h th
trng tc ng vt qu im ti hn no th
NG V N L 216

ngi lp k hoch s buc phi m rng mi vic

kim sot cho n khi n bao trm ln tt c mi
lnh vc. Nhng tham vng kinh t ny, iu gii
thch ti sao li khng th hn ch vic k hoch ha
vo ni ta mun, s cn c tng cng thm bi
mt s xu hng chnh tr v x hi nht nh,
nhng lc lng ny s cng mnh thm khi k
hoch ha ngy cng c m rng.
Khi mi ngi hiu r rng a v ca mt
ngi trong x hi c xc nh khng phi bi cc
lc lng v nhn xng (impersonal forces), khng
phi bi tng quan gia cc n lc cnh tranh ca
nhiu ngi m bi quyt nh c ch ca nh cm
quyn th thi ca h i vi a v ca mnh chc
chn s thay i. Trong cuc sng lun lun tn ti
s bt bnh ng, bt cng - y l theo quan im
ca nhng ngi b thit thi cng nh nhng tht
vng dng nh khng ng phi chu ng.
Nhng khi nhng chuyn din ra trong x hi b
kim duyt mt cch c ch th phn ng ca
ngi dn s khc hn cch h phn ng khi nhng
bt cng khng phi l s la chn c nh hng
bi ai c.
Khng nghi ng g rng bt cng s d dng
c chp nhn v khng nh hng nhiu n
phm gi ca con ngi nu n l kt qu ca nhng
lc lng v nhn xng ch khng phi con ngi c
to ra. Trong x hi cnh tranh, ngi lm cng s
khng trnh khi cm thy b thng tn v tinh
217 Ai l ai?

thn khi b cng ty thng bo rng anh ta khng cn

thit na hoc khng th tm cho anh ta cng vic tt
hn. Trong thi k xy ra hin tng tht nghip
hng lot ko di, nhiu ngi cng c cm giac tht
vng tng t. Nhng trong x hi t do cn c
nhng phng php khc lm gim bt thng tn
tt hn l trong x hi k hoch ha tp trung. Hin
tng tht nghip hay gim thu nhp, l nhng hin
tng chc chn s xy ra trong bt k x hi no,
nhng n s d c chp nhn hn khi ngi ta cho
rng y l kt qu ca cc lc lng v nhn xng
ch khng phi l hnh ng c ch ch ca nh
cm quyn. Trong x h cnh tranh, nhng tri
nghim nh th, d c cay ng cng chc chn
khng th cay ng bng trong x hi k hoch ha.
Trong x hi k hoch ha cc c nhn s quyt nh
khng phi l liu mt ngi no c hu dng
cho mt cng vic c th no hay khng, m l c
hu dng ni chung hay khng v hu dng n
mc no. a v ca mt ngi trong x hi s b mt
ngi no gn cho v buc phi chp nhn.
Ngi ta s cam chu nhng au kh v tnh
ging xung u mnh, nhng nhng tai ng do
cc quyt nh ca chnh quyn to ra s kh c
chp nhn hn. Lm mt bnh rng trong mt c
my v tnh l kh; nhng cn kh hn bi phn
nu ta khng th b i, nu ta b ct cht vo mt
ch, ct cht vo nhng ngi lnh o do ngi
khc la chn cho ta. S bt mn vi s phn s cng
NG V N L 218

gia tng khi ngi ta nhn thc c rng y l kt

qu ca nhng quyt nh c ch ca chnh con
ngi.
Khi bc vo con ng k hoch ha nhn
danh s cng bng th chnh ph khng th chi b
trch nhim v s phn v a v ca tt c cc thn
dn ca mnh. Trong x hi k hoch ha, tt c
chng ta u bit rng vic mnh giu hn hay
ngho hn ngi khc khng ph thuc vo cc l
do ngu nhin v khng d on c m y
chnh l mun ca nh cm quyn. V tt c nhng
c gng ca chng ta nhm ci thin a v ca mnh
s khng nhm ti vic tin liu v chun b tinh
thn i ph vi nhng hon cnh ta khng th
kim sot ni m hng ti vic lm cho cc cp
lnh o y quyn uy hi lng. Cn c mng m
cc nh t tng chnh tr Anh th k XIX tng tin
on: nh nc, trong con ng duy nht dn
n tin ti v a v l thng qua chnh ph1 s tr
thnh hin thc mt cch trn vn m chnh cc nh
t tng kia khng th no tng tng ni, nhng
tr thnh quen thuc i vi ngi dn cc nc
ang trn ng tin ti ch ton tr.
***
Ngay khi nh nc bt u lp k hoch cho
ton b nn kinh t th vn a v ca nhng c
nhn v cc nhm x hi khc nhau lp tc tr

1
y l li ca chng trai Disraeli.
219 Ai l ai?

thnh vn chnh tr ch yu. V sc mnh cng

bc ca nh nc l lc lng duy nht quyt nh ai
c c ci g, cho nn ai cng mun c phn trong
ci lc lng lnh o . Khng c mt vn kinh
t hay x hi no li khng mang mu sc chnh tr,
theo ngha l vic gii quyt cc vn nh th hon
ton ph thuc vo vic ai nm c b my cng
bc v quan im ca ai s gi th thng phong
trong mi trng hp.
Ti tin rng chnh Lenin a ra cu hi ni
ting Ai l ai? Trong nhng nm u ca chnh
quyn X Vit, ai l ai l vn chnh ca ch
ngha x hi1. Ai l ngi lp k hoch, ai l ngi
thc hin k hoch? Ai l ngi cai tr, cn ai l k b
tr? Ai l ngi phi sng theo cc quy nh do
ngi khc a ra? Ch c quyn lc tp trung cao
mi c quyn gii quyt c cc vn nh th
m thi.
Gn y mt nh chnh tr hc ngi M m
rng cm t ca Lenin v khng nh rng ai c
ci g, c khi no v c ra lm sao l vn
m tt c cc chnh ph phi gii quyt. mt mc
no th ni th cng khng sai. Mi chnh ph
u gy nh hng n a v ca ngi dn, h
thng no th cng kh m tm c lnh vc m

1
Muggeridge M. Winter in Moscow (Ma ng Moskva),
1934; Feiler A. The Experiment of Bolshevism (Kinh nghim
ca ch ngha Bolsevik), 1930.
NG V N L 220

trong chnh ph khng c nh hng g. Khi

chnh ph lm bt c iu g th hnh ng ca n
nht nh c nh hng i vi vn ai c ci
g, ckhi no v c ra lm sao.
C hai s khc bit cn bn cn ghi nhn. Th
nht, cc bin php c th ca chnh ph c thc
thi m khng ai bit s nh hng ti nhng ngi
c th nh th no v nh th ngha l khng nhm
vo nhng nh hng c th . Chng ta tho
lun k vn ny ri. Th hai, chnh ph hoc l s
quyt nh tt c mi th m mi ngi s nhn vo
bt k thi im no hoc l nh hng ca n s gii
hn ch ch quy nh cho mt s ngi s c
nhn mt s th vo mt s thi im no v
theo cung cch no . y l ton b s khc nhau
gia ch t do v ch ton tr.
S khc nhau gia h thng t do v h thng k
hoch ha ton trit th hin r rng trong nhng li
phn nn ca nhng ngi quc x v x hi ch
ngha v vic chia tch mt cch gi to gia chnh
tr v kinh t cng nh i hi t chnh tr ln
trn kinh t ca h. Nhng cu ny c l khng ch
c ngha l hin nay cc lc lng kinh t, trong khi
theo ui cc mc ch ca mnh, c php hnh
ng khng theo ch o ca chnh ph m cn c
ngha l cc quyn lc kinh t c th c s dng
mt cch c lp vi s lnh o ca chnh ph,
thm ch theo ui cc mc tiu m chnh ph
khng tn thnh. Nhng thay th cho phng n
221 Ai l ai?

li khng phi n thun l mt quyn lc duy nht

m l mt nhm lnh o chp bu c quyn kim
sot tt c cc mc tiu ca con ngi cng nh c
ton quyn quyt nh a v ca mi ngi trong x
hi.
***
R rng l khi chnh ph nm quyn lnh o
kinh t th n s phi s dng quyn lc thc thi l
tng phn phi cng bng ca mt ngi no .
Nhng n s lm th no? N s tun theo hoc phi
tun theo nhng nguyn tc no? Liu c th tm
c cu tr li dt khot cho hng lot cu hi chc
chn s xut hin v ng gp tng i ca cc c
nhn v liu nhng vn c c gii quyt
mt cch c ch ch hay khng? Liu c mt thang
gi tr, chp nhn c i vi nhng ngi c hiu
bit, c th bin h c cho ci trt t th bc ca x
hi v p ng c k vng cng bng hay khng?
Ch c mt nguyn l chung, mt quy tc n
gin, cho php a ra cu tr li thc s xc nh
cho mi cu hi: bnh ng, bnh ng hon ton v
tuyt i gia tt c cc c nhn, trong tt c mi vic
m con ngi c th kim sot c. Nu gi s tt
c mi ngi u ng tin n ci l tng
(chng ta s khng bn y vn l c th thc
hin c hay khng, th d nh c bo m c s
ng vin, khuyn khch hay khng), th l tng
s cung cp cho ci tng phn phi cng bng t
m kia mt ni dung r rng v cc c quan lp k
NG V N L 222

hoch s c trong tay kim ch nam cho hnh ng.

Nhng vn l ngi ta hon ton khng mun
mt s bnh ng c hc nh th. Chng c phong
tro x hi ch ngha no vi l c mang ci khu
hiu bnh ng hon ton v tuyt i nh th sm
li nhn c s ng h ng k ca qun chng. Ci
m ch ngha x hi ha khng phi l s phn phi
cng bng hon ton m ch l cng bng hn v
bnh ng hn m thi. Khng phi l bnh ng
theo ngha tuyt i m bnh ng hn, y chnh
l mc tiu m nhng ngi x hi ch ngha ang
n lc phn u.
Mc d nghe c v ging nhau, nhng hai l
tng ny khc nhau mt tri mt vc. Nu nguyn
tc cng bng tuyt i lm cho nhim v lp k
hoch thnh ra xc nh th cng bng hn li l
cch din t tiu cc, n ch th hin s bt mn i
vi tnh trng hin thi; nhng v chng ta khng
coi bnh ng hon ton l mc tiu, cho nn n hu
nh khng th gip nh lp k hoch tr li bt c
vn no.
y khng phi l tr chi ch. y chng ta
tin n bn cht ca vn , ci bn cht vn b
nhng thut ng ging nhau che lp. Trn thc t,
chp nhn nguyn tc bnh ng hon ton th ngay
lp tc chng s c li gii p cho mi vn v
cng trng vn s xut hin trong qu trnh lp k
hoch; cn nu chp nhn cng thc bnh ng
hn trn thc t chng ta s khng th tr li c
223 Ai l ai?

bt k cu hi no thuc loi ny. Ni dung ca khi

nim bnh ng hn ny cng khng r rng, ht
nh ni dung ca nhng khi nim nh phc li x
hi hay hnh phc ca mi ngi. N chng gip
c g, chng ta vn phi quyt nh, trong tng
trng hp c th, mc cng hin ca tng ngi
hoc tng nhm ngi khc nhau. iu duy nht n
c th ni: y l ly ca ngi giu, cng nhiu
cng tt. Nhng khi phi chia qu thc th vn
li xut hin, c nh th cha ai bit cng thc cng
bng hn ngha l th no vy.
***
a s ngi dn khng th tin c l chng ta
li khng nm c cc nguyn tc o c gii
quyt nhng vn , nu khng ni l tuyt i
tt th t nht cng hn l h thng cnh tranh t
gii quyt. Ch l chng ta khng c khi nim v
gi c hp l hay l lng thng xng ng ?
Ch l chng ta khng th da vo cm gic v s
cng bng vn c ca con ngi hay sao? Cho d lc
ny chng ta khng th tho thun c th no l
cng bng trong mt trng hp c th no th
ch l khi ngi dn thy rng t tng ca h
ang bin thnh hin thc th cc tiu chun v l
cng bng li khng nhanh chng hnh thnh t cc
quan nim o c chung nht hay sao?
ng tic l c rt t c s cho nhng hi vng
nh th. Cc tiu chun m chng ta c hin nay
c sinh ra trong lng h thng cnh tranh v nht
NG V N L 224

nh s bin mt nhanh chng ngay khi h thng

bin mt. Ci m chng ta gi l mc gi hp l hay
mc lng tng xng ch n gin l mc gi hay
mc lng m chng ta, da vo kinh nghim, c
quyn hi vng hay l mc gi v mc lng khi
khng c hin tng c quyn. Ngoi l duy nht
trong trng hp ny l i hi cho cng nhn
c nhn ton b sn phm do h lm ra, mt
i hi hnh thnh trong thi k u ca phong tro
x hi ch ngha. Nhng hin nay cng chng c
my ngi theo t tng x hi ch ngha cn tin
rng trong x hi x hi ch ngha cng nhn trong
tng lnh vc s chia nhau ton b thu nhp trong
lnh vc ; v nh th ngha l cng nhn trong cc
ngnh cn nhiu vn s c thu nhp cao hn cc
ngnh cn t vn hn, m theo quan im x hi ch
ngha th y li l bt cng. Hin nay mi ngi
u thng nht rng yu cu ny l sai lm. Nhng
nu cng nhn khng c quyn hng ton b sn
phm mnh to ra, v ton b li nhun do t bn
sinh ra phi c chia cho tt c mi ngi lao ng,
th vn chia chc nh th no li tr thnh cc k
rc ri.
V nguyn tc c th xc nh c mc gi
hp l cho mt mn hng c th no hay mc
lng tng xng cho mt dch v no nu
lng cu v mn hng hay dch v c n nh
t trc. Nu lng cu c xc nh trc, bt
chp gi thnh, th ngi lp k hoch c th c gng
225 Ai l ai?

tm xem mn hng phi c gi l bao nhiu cng

vic phi c tr lng l bao nhiu. Nhng
ngi lp k hoch cn phi quyt nh lng cu
phi sn xut ca mi loi hng ha v trong khi lm
nh th ng ta quyt nh lun gi bao nhiu l
ng hay lng bao nhiu l hp l. Cn nu ngi
lp k hoch quyt nh rng cn t kin trc s hay
th sa ng h hn hay c th p ng c nhu
cu hin ti vi s nhn cng chu nhn mc lng
thp hn, th ngha l mc lng tng xng ha
ra li b thp i. Thit lp thang bc v mc u
tin cho nhng mc tiu khc nhau trong lnh vc
sn xut ngha l ngi lp k hoch cng ng thi
quyt nh mc u tin ca nhng nhm x hi
v nhng c nhn khc nhau. Gi nh rng ng ta
khng coi ngi dn ch l phng tin, ngha l ng
ta phi quan tm n c nhng hu qu x hi v do
phi cn nhc c mc u tin ca nhng mc
tiu ln hu qu x hi ca nhng quyt nh ca
mnh. Nhng iu li cng c ngha l s kim
sot trc tip iu kin sng ca tt c mi ngi.
iu ny nh hng n a v khng ch ca
cc nhm ngh nghip m cn nh hng n a v
ca tng ngi ring bit na. Ni chung khng hiu
sao chng ta c xu hng cho rng thu nhp ca
nhng ngi trong cng mt ngh l tng i ng
u. Nhng thu nhp ca mt ngi thnh cng v
mt ngi km ci trong cng mt ngh d y l
bc s hay kin trc s, nh vn hay ngh s, v s
NG V N L 226

hay ngi ci nga ua, cng nh th sa ng nc

hay ngi lm vn, nhn vin bn hng hay ngi
th may cng s chnh lch chng khc g gia tng
lp hu sn v v sn. V mc d trong tin trnh k
hoch ha, nht nh ngi ta s thc hin vic tiu
chun ha bng cch p dng mt s tiu chun v
tay ngh, nhng s phn bit i x th vn nh c,
d y l quyt nh thu nhp cho tng ngi hay
phn h vo cc nhm th cng th m thi.
Chc khng cn tho lun tip v tnh cnh m
nhng ngi ang sng trong x hi t do bi ri vo
khi quy phc s kim sot nh th. Cng khng cn
ni n chuyn liu h c cn c t do na hay
khng mt khi h quy phc. V John Stuart Mill
vit tt c nhng chuyn ny cch y gn mt trm
nm trc v kin ca ng vn cn gi tr cho n
ngy nay.
Ngi ta c th sn sng chp nhn mt iu
lut c nh, th d nh lut v bnh ng, nh chp
nhn mt s may ri hay nhu cu ngoi ti; nhng
mt nhm ngi cn ong tng ngi v pht
cho ngi ny nhiu, ngi kia t, tu thch, th c
ngha l ngi ta tin tng vo cc siu nhn, vi
nhng sc mnh siu nhin khng khip1.
***

1
Principles of Political Economy (Cc nguyn l ca kinh t
chnh tr hc), cun 1, chng II, trang 4.
227 Ai l ai?

Khi ch ngha x hi cn l c m ca mt
nhm nh v tng i ng u, nhng mu thun
nh th cha dn ti cc ng cng khai. Nhng
khi chnh sch ca nhng ngi x hi ch ngha i
hi phi c nhiu nhm ngi khc nhau, tc l
a s dn chng ng h, th cc mu thun s ni
ln ngay lp tc. V tt c u s tp trung vo vn
: l tng no s gi th thng phong, buc tt c
cc l tng khc phi khut phc nhm ng vin
ton b sc ngi, sc ca phc v cho n. V mun
cho k hoch ha thnh cng th cn phi to ra mt
quan nim chung v nhng gi tr ct yu, cho nn
cc hn ch trong lnh vc vt cht mi tc ng trc
tip n quyn t do trong lnh vc tinh thn ca
chng ta.
Vn l nhng ph huynh c vn ha ca mt
phong tro t pht v th lu, nhng ngi x hi
ch ngha hi vng s gii quyt c vn theo li
truyn thng, ngha l bng cch gio dc. Nhng
gio dc th c th lm c g? Chng ta c th ni
mt cch chc chn rng kin thc khng to ra cc
gi tr o c, rng khng c cch gio dc no c
th buc ngi ta c cng quan im v cc vn
o c m vic qun l ton din i sng x hi s
to ra. Khng phi l l tr m ch c nim tin m
qung mi c th bin h cho mt k hoch c th
m thi. Trn thc t, nhng ngi x hi ch ngha
l nhng ngi u tin cng nhn rng nhim v
NG V N L 228

m h t ra i hi mt Weltangschauung1, mt h
thng gi tr xc nh. Trong khi c gng t chc ra
phong tro qun chng trn c s mt th gii quan
duy nht, nhng ngi x hi ch ngha to ra
nhng phng tin nhi s t tng hu hiu m
sau ny quc x v pht xt li dng mt cch
thnh cng.
Trn thc t, c c ln , pht xt v quc
x chng cn phi c nhiu sng kin. Ti c hai
nc, cc hnh thc ch yu ca mt phong tro
chnh tr kiu mi, xm nhp vo mi mt ca i
sng c nhiu ngi x hi ch ngha p dng
t trc ri. tng v mt ng chnh tr bao trm
ln tt c cc lnh vc ca i sng con ngi, t lc
cho i cho n khi xung l, hng dn tt c cc
quan im ca con ngi v sn sng bin mi vn
thnh vn Weltangschauung ca ng, cng
c nhng ngi x hi ch ngha thc hin ri.
Mt nh bo ngi o theo xu hng x hi ch
ngha, khi m t phong tro x hi ch ngha trn
qu hng mnh ly lm t ho m vit rng
im c trng ca n l n to ra cc t chc
chuyn bit trong mi lnh vc hot ng ca cc
cng nhn vin chc2.

1
Th gii quan Ting c ND.
2
Wieser G.Ein Staat stribt, Oesterreich 1934-1938, Paris,
1938, P.41.
229 Ai l ai?

Mc d, trong lnh vc ny, nhng ngi x hi

ch ngha o c th tin xa hn, nhng tnh hnh
trong cc nc khc cng tng t nh th. Khng
phi l bn pht xt m chnh nhng ngi x hi
ch ngha tp hp tr em cn mng sa vo cc t
chc chnh tr hun luyn cho chng thnh
nhng ngi v sn chn chnh. Khng phi l bn
pht xt m chnh l nhng ngi x hi ch ngha l
nhng ngi u tin ngh n vic t chc cc hot
ng th thao v gii tr, cc trn u bng v cm
tri trong cc cu lc b ca ng cc thnh vin
khng b tim nhim cc quan im khc bit.
Nhng ngi x hi ch ngha l nhng ngi u
tin i hi cc ng vin phi s dng cc hnh thc
cho hi ring phn bit h vi nhng ngi
khc. Chnh h, vi cc t chc gi l chi hi v
cc c ch nhm thng xuyn kim sot i sng
ring t ca con ngi to ra khun mu ca cc
ng ton tr. Balilla1 v Hitlerjugend2, Dopolavoro3 v
Kraft durch Freude4, ng phc mang mu sc chnh
tr v cc t chc qun s ca ng ch n gin l s

1
T chc thiu nin pht xt ND.
2
T chc thanh nin pht xt c ND.
3
T chc pht xt gi l Sau gi lm vic, c nhim v
gip nng dn v cc th th cng ngh ngi sau gi lm vic
ND.
4
T chc pht xt c gi l Vui kho ND.
NG V N L 230

sao chp cc thit ch x hi ch ngha tn ti

trc m thi1.
***
Chng no m phong tro x hi ch ngha
trong mt nc ch gn b vi quyn li ca mt
nhm x hi c th, thng l cc cng nhn cng
nghip c tay ngh cao, th vn to lp mt quan
im chung v a v ca cc thnh vin khc nhau
ca nhm trong x hi cn tng i n gin.
Phong tro quan tm trc tip n a v x hi ca
nhm ngi c th v mc tiu ca n l nng a
v ca nhm ny ln so vi cc nhm khc. Nhng
tnh cht ca vn s thay i khi, cng vi s pht
trin ca phong tro, mi ngi u nhn thy rng
thu nhp v a v ca bt c ngi no cng u do
b my cng ch ca nh nc quyt nh v khi
mi ngi, mun duy tr hay ci thin v tr ca
mnh, u phi c gng phn u tr thnh thnh
vin ca nhm ca t chc, sc gy nh hng i
vi b my nh nc hay thm ch kim sot b my
v li ch ca mnh.
Khng c g m bo rng trong cuc chin u
gay go , quyn li ca nhng ngi ngho kh
nht hay nhng nhm ng ngi nht s thng th.
Cng khng c g m bo rng cc ng x hi ch
ngha c, nhng ng i din cng khai cho quyn

1
Cc cu lc b sch mang tnh chnh tr Anh cng c tc
dng tng t.
231 Ai l ai?

li ca nhng nhm x hi c th, vn gi c v tr

ca mnh, mc d h l nhng ngi u tin khai
ph con ng, nhng ngi u tin son tho
c thc h v pht li ku gi ton th giai cp
cng nhn. Chnh thnh tu v yu cu chp nhn
ton b thc h ca h chc chn s to ra mt
phong tro i lp mnh m, nhng y khng phi
l phong tro ca cc nh t sn m l ca ng o
cc tng lp ngho kh, nhng ngi nhn thc c
rng s thng tin ca gii tinh hoa trong giai cp
cng nhan cng nghip s e do vi tr tng i ca
mnh.
L thuyt v chin thut ca ch ngha x hi,
ngay c khi ni khng b gio l marxit ch ng,
xut pht t tng chia x hi thnh hai giai cp
vi quyn li chung nhng li i khng nhau, y
l giai cp ca cc nh t bn v giai cp cng nhn
cng nghip. Ch ngha x hi lun lun hi vng
rng tng lp trung lu c s nhanh chng bin mt
m hon ton khng m xa n s ra i ca giai
cp trung lu mi, y l i qun ng o cc
nhn vin vn phng, nhn vin nh my, nhn
vin hnh chnh v gio vin, ngi bn hng v cc
quan chc cp thp, cng nh i din ca nhng
ngi c tay ngh thp thuc rt nhiu ngh nghip
khc nhau. Trong mt giai on no giai cp ny
cung cp nhiu lnh t cho phong tro cng
nhn. Nhng khi cng ngy ngi ta cng thy r
rng a v ca giai cp ny ang xu i so vi a v
NG V N L 232

ca giai cp cng nhn cng nghip th l tng ca

phong tro cng nhn s khng cn cun ht c
h na. V mc d h vn l nhng ngi x hi ch
ngha, theo ngha l h bt mn vi h thng t bn
ch ngha v i phi phn phi ca ci vt cht ph
hp vi quan im ca mnh v l cng bng, nhng
ha ra quan im ca h hon ton khng ging vi
quan im m cc ng x hi ch ngha c p
dng trong thc tin.
Cc cng c m nhng ng x hi ch ngha
kiu c p dng mt cch thnh cng nhm bo
m s ng h ca mt nhm ngh nghip tc l
ci thin hon cnh kinh t ca nhm ngi ny
ha ra l khng cn ph hp, nu h mun tt c
mi ngi ng h. V vy, nht nh s xut hin cc
ng v cc phong tro x hi ch ngha cnh tranh
nhau, s xut hin cc phong tro th hin quyn li
ca nhng giai tng b thit thi . Li khng nh
tng i thnh hnh rng ch ngha pht xt v ch
ngha x hi quc gia l nhng bin th ca ch
ngha x hi dnh cho giai cp trung lu cha ng
kh nhiu s tht, ch c iu l v c cc
phong tro ny ginh c s ng h ca tng lp x
hi khng cn l trung lu na. Trn thc t, y l
cuc bo lon ca mt giai cp mi, giai cp tc
ot c quyn c li nhm chng li tng lp qu
tc trong giai cp cng nhn, chnh phong tro lao
ng trong lnh vc cng nghip to ra cuc ni
lon ny.
233 Ai l ai?

Khng nghi ng g rng chng c tc nhn kinh

t no li c nh hng ti s pht trin ca cc
phong tro ny bng lng ghen t ca nhng ngi
lm ngh t do nhng li khng my thnh cng,
y c th l mt anh k s hay mt lut s c bng
i hc v ni chung l nhng ngi v sn c
trng ghen t vi ngi th my hay th sp ch
hay cc thnh vin ca cc cng on mnh vi thu
nhp cao hn gp nhiu ln. Ngoi ra, trong nhng
nm u, cc thnh vin bnh thng ca phong
tro quc x chc chn l ngho hn cc on vin
cng on trung bnh hay ng vin ca cc ng x
hi ch ngha c, ng vin quc x cn cm thy
cay ng hn v anh ta tng c nhng ngy tt
p hn v thng vn sng trong khung cnh lm
anh ta nh li mt thi qu kh cha xa.
Cu cuc u tranh giai cp rebours1 tng
thnh hnh trong giai on hnh thnh ch ngha
pht xt cho ta thy mt c im v cng quan
trng ca phong tro ny. Xung t gia ng pht
xt hay x hi ch ngha quc gia vi ng x hi ch
ngha c l xung t in hnh v khng th trnh
khi gia cc phe cnh ca phong tro x hi ch
ngha. H c chung quan nim rng nh nc phi
quyt nh a v ca mi ngi trong x hi. Nhng
gia h v s mi mi tn ti mu thun su sc

1
Ln tri ting Php ND.
NG V N L 234

v vic xc nh v tr c th cho tng nhm v tng

giai cp khc nhau.
***
Cc lnh t ch ngha x hi kiu c, nhng
ngi lun lun cho rng ng ca h l i tin
phong ca mt phong tro hng n ch ngha x
hi rng ln hn, khng th hiu c v sau mi
mt ln truyn b cc phng php x hi ch ngha
sang mt lnh vc mi l li thm nhng tng lp
ngho kh ng ln chng li h. Nhng trong khi
nhng ng x hi ch ngha kiu c, hay cng on
trong cc ngnh cng nghip c th, thng d dng
t c tho thun vi nhng ngi s dng lao
ng trong cc lnh vc cng nghip v vic phi
hp hnh ng th cc tng lp x hi rng ln li
vn hon ton tay trng. i vi nhng ngi ny,
khng hn thiu c s khi ngh rng, tng lp thnh
t hn trong phong tro cng nhn thuc v
giai cp bc lt ch khng thuc v nhng ngi b
bc lt na1.
S bt mn ca tng lp trung lu lp di, vn
cung cp phn ln ng h vin cho ch ngha pht

1
hai nm tri qua k t khi Hendrik de Man, mt trong cc
tr thc x hi ch ngha hng u chu u (ng ny i
tip on ng t nhin na v chp nhn ch ngha quc x)
ghi nhn rng y l ln u tin k t khi xut hin ch ngha
x hi, s bt mn vi ch ngha t bn quay sang chng li
chnh phong tro x hi ch ngha (Sozialismus and National
Faszismus (Ch ngha x hi v ch ngha pht xt quc gia).
Potsdam, 1931, trang 6).
235 Ai l ai?

xt v ch ngha x hi quc gia, cng si sc thm v

h cn bn l nhng ngi c hc, c gng vn ln
a v lnh o v coi mnh l nhng thnh vin
tim tng ca gii tinh hoa cm quyn. Th h tr
hn vn c gio dc theo tinh thn x hi ch
ngha trong khi coi khinh vic kim li, quay lng
li vi ngh kinh doanh ch ng nhiu ri ro, v
x vo nhng chc v ha hn s n nh vi ng
lng c bo m, th li i hi cc thu nhp v
quyn lc m h, nh vo hc vn ca mnh, xng
ng c hng. H tin vo x hi c t chc,
nhng li hy vng mt a v x hi khc hn vi a
v m x hi do nhng ngi lao ng lnh o s
dnh cho h. H trang b cho mnh nhng
phng php hot ng ca ch ngha x hi kiu
c, nhng li mun dng chng cho quyn li ca
giai cp khc. Phong tro ny c kh nng li cun
tt c nhng ai tuy ng thun v tng nh nc
kim sot
i sng kinh t nhng li khng chia s nhng mc
tiu m tng lp cng nhn qu tc hng ti.
Ngay t khi mi ra i, phong tro x hi ch
ngha mi c mt vi li th. Ch ngha x hi
ca giai cp cng nhn sinh ra trong lng th gii
dn ch v t do iu chnh chin thut ca mnh
cho ph hp v tip thu nhiu t tng t do ca x
hi dn ch. Cc nh lnh o ca n vn tin rng
xy dng xong ch ngha x hi s gii quyt c
mi vn . Trong khi ch ngha pht xt v ch
NG V N L 236

ngha x hi quc gia li sinh ra trong lng x hi

b iu tit nhiu hn v bt u nhn thc c
rng ch ngha x hi quc t v dn ch hng n
nhng l tng khng ph hp vi h. Chin thut
ca cc phong tro ny hnh thnh v pht trin
trong mt th gii, ni m chnh sch x hi ch
ngha v nhng vn m n gy ra c nh
hng to ln. H khng cn o tng vo kh
nng gii quyt mt cch dn ch cc vn , tc l
khng tin vo cch gii quyt i hi ngi ta phi
c nhiu ng thun hn. H khng cn o tng v
kh nng xc nh nhu cu tng i ca tng c
nhn hay cc nhm lm c s cho vic lp k hoch,
cng nh khng cn tin rng nguyn tc cng bng
c th a ra p n c na. H bit rng nhm
mnh nht, tc nhm sc tp hp nhng ng h
vin ca mt trt t x hi th bc mi v ha vi
nhng giai cp m n da vo mt s c quyn c
li, s c nhiu kh nng nhn c s ng h ca
nhng ngi tht vng v b ha hn v cng
bng nhng rt cuc nhn ra rng c gng ca h ch
em li quyn li cho mt giai tng nht nh m
thi. Ch ngha pht xt v ch ngha quc x
thnh cng trc ht l v l thuyt hay ci
Weltangschauung m chng a ra ha cho
nhng ngi ng h mt s c quyn c li.
237 An ton v t do

IX. An ton v T do

C x hi s bin thnh mt c quan duy nht, mt

nh my duy nht, mi ngi cng lm vic nh
nhau v cng c tr lng nh nhau.

V. I. Lenin, 1917

Trong mt quc gia, ni nh nc l ngi s dng

lao ng duy nht th i lp ngha l cht dn cht
mn. Nguyn tc c: Ai khng lm th khng c n
c thay bng nguyn tc mi: Ai khng tun
phc th khng c n.

Leon Trotsky, 1937

Ging nh th t do kinh t gi mo ni
n bn trn, s an ton v kinh t cng thng
c v c nhiu c s hn coi l iu kin ti cn
thit nu mun c t do thc s. Theo mt ngha
no th iu va ng li va quan trng na.
Nhng ngi khng t tin rng h c th t nui
sng c mnh thng khng c t duy c lp v
khng c c tnh mnh. Nhng thc ra khi nim an
ton v kinh t, cng nh a s cc khi nim khc
NG V N L 238

trong lnh vc ny, l mt khi nim m h v kh

t m. V vy, coi n l iu kin ti cn thit l vic
lm nguy him i vi t do. Trn thc t, khi s an
ton v kinh t c hiu theo ngha tuyt i th
vic mi ngi cng phn u t cho bng c
mt s an ton nh th chng nhng khng lm gia
tng c hi c t do m cn l mi e do nghim
trng i vi t do na.
Cn phi phn bit ngay t u hai loi an ton:
loi an ton c gii hn, c th t c cho tt c
mi ngi v v vy khng phi l c n m l yu
cu chnh ng ca mi thnh vin trong x h v
loi an ton tuyt i m x hi t do khng th bo
m cho tt c mi ngi v khng c coi nh mt
c quyn c li, tr nhng trng hp c bit, th
d nh nhng bo m cn thit cho s c lp ca
cc quan to, nhng bo m nh th ng vai tr
quan trng nht i vi hot ng ca h. Hai loi
an ton, loi th nht, bo m ngi ta khng
lm vo hon cnh thiu thn qu mc, bo m
mt mc sng ti thiu cho tt c mi ngi; v loi
th hai l bo m mt li sgn hay mt a v tng
i m mt ngi hoc mt nhm ngi c hng
so vi nhng ngi khc. Hay ni mt cch ngn
gn, loi th nht l bo m mt mc thu nhp ti
thiu chung cho tt c mi ngi v loi th hai bo
m mt mc thu nhp m mt ngi cho l mnh
xng ng c hng. Chng ta phi thy s khc
nhau mt tri mt vc gia s bo m m mi
239 An ton v t do

ngi u c hng, y chnh l bin php b

sung bn cnh h thng kinh t th trng, vi s bo
m ch dnh cho mt s ngi v ch c th thc
hin c vi iu kin kim sot hon ton hay bi
b hn th trng.
Mun gi c t do ni chung th khng c l
do g m mt x hi t n mc thnh vng
nh x hi chng ta li khng bo m cho tt c
mi ngi loi an ton th nht. D nhin l xc nh
mt mc sng ti thiu l vn v cng phc tp.
Mt cu hi khc cng rt quan trng: nhng ngi
n bm vo x hi nh th c c hng tt c cc
quyn t do nh nhng ngi khc hay khng1.
Khng ch n nhng vn nh th c th ko
theo nhng rc ri chnh tr nghim trng, thm ch
l nguy him na; nhng khng nghi ng g rng
mi ngi u c th c m bo mt lng thc
n, nh v qun o ti thiu bo m sc kho
v kh nng lm vic. Trn thc t, vic bo m
nh th t lu tr thnh hin thc i vi a s
cng dn Anh quc.
Khng c l do g m chnh ph li khng gip
cc nn nhn gp phi c hon cnh khng lng
trc c, chng my ngi c th to c d
phng tho ng cho nhng trng hp nh th.

1
y cn c cc vn quan h quc t na v vic cho nhp
quc tch ng ngha vi quyn c mc sng cao hn cc nc
khc.
NG V N L 240

m au, tai nn l nhng hon cnh m vic tr

gip khng h lm cho ngi ta l l vic phng
trnh ri ro v khc phc hu qu - tm li l nhng
ri ro thc s c th bo him c - i hi nh
nc phi gip trong vic t chc h thng an
sinh x hi trn bnh din quc gia. Nhng ngi
ng h v nhng ngi phn i cnh tranh c th
khng ng v cc chi tit ca h thng an sinh x
hi y; v di ci mc bo m an sinh x hi ngi
ta c th thc hin chnh sch m trn thc t li lm
gim hiu qu ca cnh tranh. Nhng v nguyn tc,
vic nh nc c gng bo v cc cng dn ca mnh
theo cch l ph hp vi t do c nhn. Cng c
th ni nh th v s tr gip ca nh nc cho cc
nn nhn ca thin tai nh ng t, bo lt. Khng
nghi ng g rng khi ngi ta gp nhng tai ho m
h khng th trnh c v khng c d phng
khc phc hu qu th cng ng nht nh phi
dang tay gip .
Cui cng, cn mt vn cc k quan trng:
u tranh vi cc suy thoi kinh t v hin tng
tht nghip hng lot i km vi n. y l mt
trong nhng vn nghim trng nht v cp bch
nht trong thi i chng ta. V mc d mun gii
quyt n th phi lp k hoch theo ng ngha ca
t ny, nhng vn l khng v khng c a ra
nhng loi k hoch thay th cho th trng. Thc ra
th mt s nh kinh t hc hy vng l c th gii
quyt vn bng chnh sch tin t, phng cch
241 An ton v t do

m h cho l khng tri ngc g vi c ch ngha t

do th k XIX. Nhng cng c nhng ngi cho rng
gii php duy nht l thc hin cc cng trnh x hi
quy m ln vo ng nhng lc cn thit. Cch lm
ny c th gy ra nhng tr ngi nghim trng i
vi cnh tranh v v vy phi rt thn trng khi tin
hnh th nghim theo hng ny trnh lm cho
nn kinh t ngy cng ph thuc vo s lnh o v
cc khon u t ca chnh ph. Tuy nhin, y
khng phi l cch duy nht v theo ti khng phi
l cch tt nht cho vic bo m an ton v kinh t.
D sao mc lng, nhu cu bo m khi cc hu qu
ca suy thoi kinh t hon ton khng ng ngha
vi vic p dng h thng k hoch ha l ci s to
ra mi e do i vi quyn t do ca chng ta.
***
K hoch ha bo v loi an ton th hai l c
hi cho t do. y l k hoch c thit k nhm
bo m cho mt s ngi hoc nhm ngi trnh
c tht thu, m y li l chuyn bnh thng
trong x hi da trn nguyn tc cnh tranh. Vic
tht thu khng th no c bin h v mt o c,
d c nguy c gy ra cnh thiu thn, nhng li l
phn khng th tch ri ca cnh tranh. i hi bo
m kiu ny l mt hnh thc khc ca i hi th
lao tng xng ngha l th lao tng xng vi u
im ch quan ca con ngi ch khng phi l
tng xng vi nhng kt qu lao ng khch quan
ca anh ta. Nhng kiu bo m hay cng bng
NG V N L 242

khng ph hp vi nguyn tc t do la chn ngh

nghip ca con ngi.
Trong x hi, ni vic phn cng lao ng c
thc hin da trn quyn t do la chn ngh nghip
ca ngi dn, th lao lc no cng phi ph hp
vi li ch m ngi lao ng mang li cho nhng
ngi khc, ngay c khi cc u im ch quan ca
anh ta khng c tnh ti. Thng th kt qu cng
vic t l thun vi c gng b ra, nhng khng
phi lc no cng nh th. i khi mt cng vic
no bng tr thnh v ch, x hi no cng c th
xy ra nhng chuyn nh th c. Mi ngi u c
th hiu bi kch ca mt chuyn gia sau nhiu nm
n sch, nhng tay ngh bng mt gi v mt pht
minh em li li ch ln lao cho ton th x hi. Lch
s th k va qua c y ry cc th d v nhng
pht minh nh th, i khi cc pht minh ny c
nh hng n hng trm ngn ngi.
Khi thy mt ngi c tay ngh v lao ng
ht mnh b sa st v thu nhp, khi chng kin cnh
tuyt vng m khng phi do li ca anh ta th cm
nhn v l cng bng ca chng ta nht nh s b
tn thng. V nhng ngi b thit hi i hi
chnh ph bo m cho h mc thu nhp m h
ng c hng s nhn c s cm thng v ng
h ca nhiu ngi. Kt qu l cc chnh ph khng
ch thng qua cc bin php nhm m bo cho
nhng ngi ri vo hon cnh nh th c c
phng tin sng ti thiu m cn m bo cho h
243 An ton v t do

thu nhp n nh nh c, ngha l che ch cho h

khi mt phong ba bo tp ca kinh t th trng1.
Nhng nu chng ta mun bo v quyn t do
la chn ngh nghip th chng ta khng th bo
m thu nhp n nh cho tt c mi ngi. Cn nu
s m bo nh th ch c dnh cho mt s ngi
th y l c quyn c li, lm tn hi quyn li
ca nhng ngi khc v mc an ton ca nhng
ngi ny nht nh s b suy gim. D dng thy
rng vic bo m thu nhp n nh cho tt c mi
ngi ch c th c thc hin vi iu kin bi b
hon ton quyn t do la chn ngh nghip. V
mc d bo m thu nhp cho tt c mi ngi c
coi l mc tiu m tt c chng ta u phi hng
ti, trn thc t mi s din ra hon ton khng phi
nh th. Trn thc t cc bo m loi ny s c
ban pht tng t mt, khi th cho nhm ngi ny,
khi th cho nhm ngi kia v kt qu l nhng
nhm b b ri s cng ngy cng bp bnh hn. V
vy m khng c g ngc nhin khi trong nhn thc
x hi cc bo m c ban pht nh vy cng ny
cng c gi hn, i hi cng ngy cng khn thit
hn v dn d ngi ta cn mun c c nhng bo
m nh th bng mi gi, ngay c vi gi ca t do.

1
Mt s tng th v v cch thc gii quyt vn ny
trong khun kh x hi t do c gio s W.H. Hutt trnh by
trong tc phm rt ng nghin cu mi c xut bn gn
y. (Plan for Peconstruction (K hoch ti thit), 1943).
NG V N L 244

Nu ta mun bo v nhng ngi, do nhng

hon cnh khng th d on c hoc bt kh
khng m cng vic ca h khng cn hu ch nh
trc, bng cch n b cho h cc thit hi trong
khi hn ch thu nhp ca nhng ngi hu dng hn
th chng my chc th lao chng cn lin h g vi
li ch x hi thc s na. N ch cn ph thuc vo
quan im ca cc nh chc trch, ch cn ph thuc
vo kin ca anh ta v vic dn chng phi lm g,
phi bit trc nhng g, nh ca ngi ta tt xu
ra sao. Quyt nh c thng qua trong nhng
trng hp nh th nht nh s l quyt nh c
on. Nguyn tc ny, nu c p dng, nht nh
s dn n hin tng l nhng ngi lm nhng
vic nh nhau li c th lao khc nhau. Lc s
khc bit v tin cng s khng cn l ng lc thc
y ngi ta thc hin nhng thay i c ch cho x
hi na; hn th na, ngi ta cn khng th nh
gi c l liu c nn thc hin nhng thay i nh
th hay khng.
Nhng nu vic lun chuyn ngi t lnh vc
ny sang lnh vc khc, tt yu din ra trong mi x
hi, khng c thc y bi thng v pht
(khng phi lc no cng ph thuc vo phm cht
ch quan ca h) th ch cn mt cch: ra lnh. Khi
thu nhp c bo m th ngi ta khng c
quyn li ch lm c ch v thch cng vic ,
cng khng c la chn cng vic theo thch ca
mnh. li hay i i vi anh ta cng th, chng
245 An ton v t do

c, cng chng mt g, chnh nhng ngi phn

b thu nhp s quyt nh anh ta i hay .
Vn khuyn khch y thng c tho
lun nh th y ch yu l vn v s t nguyn
lm ht sc mnh ca ngi dn. Mc d y l kha
cnh quan trng, nhng khng phi l tt c, li cng
khng phi l kha cnh quan trng nht ca vn .
Vn khng ch l mun ngi ta tch cc lm vic
th phi c khuyn khch tho ng. Quan trng hn
l, nu chng ta cho ngi dn quyn la chn
cng vic, nu mun cho ngi dn c kh nng
quyt nh nn lm ci g th chng ta cng phi
cung cp cho h tiu chun nh gi n gin v r
rng v tnh hu dng tng i ca cc ngnh ngh
khc nhau. Mt ngi, d c thc y bi nhng
ng c cao p nht, khng th la chn c mt
ngh gia mun vn ngh nghip nu li th m anh
ta nhn c t cng vic chng c lin quan g
vi tnh hu dng ca n i vi x hi. Mun cho
mt ngi quyt nh chuyn ngh hay chuyn mi
trng cng tc m anh ta quen v c th
thch th iu quan trng l gi tr x hi bin i
ca tng ngnh ngh phi th hin trong th lao ca
ngnh ngh .
Nhng vn cn nghim trng hn v trong
th gii trn tc, ch c quyn li ring t mi lm
cho ngi ta sn sng cng hin ht sc mnh cho
cng vic trong mt thi gian di. Ch t l rt nhiu
ngi ch thc s lm vic khi c p lc t bn ngoi.
NG V N L 246

Theo ngha ny th vn khuyn khch l vn

sng cn c trong lnh vc lao ng ph thng cng
nh lnh vc qun l. p dng cc phng php thit
k k thut cho c mt dn tc m y chnh l k
hoch ha - t ra vn k thut rt kh gii
quyt, mt k s ngi M c nhiu kinh nghim
trong lnh vc lp k hoch cp chnh ph vit
nh th.
Mun gii quyt mt cng trnh k thut, ng
ta gii thch, cn phi c mt khu vc hot ng
kinh t phi k hoch tng i ln. Cn phi c mt
khu vc d tr tuyn m nhn cng sao cho mt
nhn vin no b sa thi th anh ta khng ch bin
khi ch lm vic m cn bin khi bng lng na.
Khng c khu vc d tr nh th th ch c th duy
tr k lut bng roi vt, ht nh thi n l1.
Vn trng pht thi v trch nhim trong
lnh vc qun l cng khng km phn nghim
trng. Nh c ngi nhn xt rt ng rng nu
nh trong nn kinh t cnh tranh nhn vin thi hnh
n l cp thc thi phn quyt cui cng th trong nn
kinh t k hoch ha nc thang trng tr cui cng
nm trong tay ao ph2. Gim c cc x nghip
c giao kh nhiu quyn lc. Nhng a v v thu

1
Coyle D.C. The Twilight of Naitonal Planning (Thoi tro ca
k hoch ha quc dn) - Harpers Magazine, October, 1935.
trang 558.
2
Roepke W.Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart Zurich,
1942, trang 172.
247 An ton v t do

nhp ca anh ta, khng n thun ch ph thuc vo

thnh cng hay tht bi ca x nghip di quyn
anh ta. V v anh ta chng mt cng chng c g
cho nn khng phi kin c nhn m l cc
nguyn tc c xc nh s quyt nh anh ta
phi lm g. Cho nn sai lm m anh ta phi trnh
khng phi l ci thuc phm vi cng vic qun l
ca mnh, m l nhng biu hin i ngc li x hi,
nhng th b x hi ln n. Khi anh ta cn i theo
con ng an ton hon thnh trung thc nhim v
ca mnh, anh ta c th yn tm l thu nhp s n
nh hn ch doanh nghip t nhn, nhng khi anh
ta i lch khi con ng th hu qu s khng
khip hn vic ph sn. Khi cp trn cn hi lng,
anh ta s c bo m v mt kinh t, nhng ci gi
phi tr l t do v s an ton ca chnh cuc sng
ca anh ta.
Nh vy l chng ta ang i mt vi mu
thun cn bn gia hai kiu t chc x hi khng i
tri chung, thng c m t, cn c vo nhng
biu hin c th ca chng kiu: kiu thng mi
v kiu qun s. Cc thut ng ny ng tic l
khng hon ton chnh xc v chng hng s ch
vo nhng biu hin khng phi l ct yu v che
lp s thc l trc mt chng ta ch c hai la chn,
khng cn cch th ba. Hoc l c nhn c c hai,
quyn la chn v gnh chu ri ro i km, hoc mt
c hai th . Qun i ng l mt minh ho tt
cho kiu t chc th hai, y cng vic v ngi
NG V N L 248

cng nhn u do cp trn ch nh, cn khi ngun

lc b hn ch th tt c u c mt khu phn t i
nh nhau. y l h thng duy nht trong c
nhn c bo m hon ton v mt kinh t, ch
cn m rng h thng ra ton x hi l chng ta
s lm c nh th cho tt c mi ngi. Nhng s
bo m ny li gn lin vi nhng hn ch v quyn
t do v h thng cp bc ca nh binh, ngha l s
an ton ca tri lnh.
D nhin l c th thnh lp trong x hi t do
nhng c o ni cuc sng c t chc theo
nguyn tc nh binh nh th v khng c l do g
phi cm on nhng ngi thch cch sng nh th.
Trn thc t, lao ng tnh nguyn c t chc theo
kiu nh binh c l l bin php tt nht m chnh
ph c th theo nhm bo m cho tt c mi ngi
tham gia lm vic v c mc thu nhp tt nht
sng cn. Nhng trc y nhng ngh nh th
vn b bc b l v nhng ngi sn sng hi sinh t
do i ly an ton li i tc ot t do ca c
nhng ngi khng ng tham gia t nguyn nh
th. R rng y l mt i hi qu ng.
Nhng qun i, nh chng ta bit, ch l mt
bc tranh gn ng v ci x hi c t chc hon
ton theo kiu nh binh m thi. Khi ch c mt
phn x hi c t chc theo kiu nh binh th s
mt t do bn trong lng n s c cm nhn mt
cch nh nhng hn v ngi ta bit rng ngay ngoi
kia l cuc i t do, ta c th i ra nu cm thy
249 An ton v t do

qu g b. Hy nhn li thnh quc Sparta c i

hay nc c hin i sau khi i theo con ng
vi ba th h: y l nhng x hi ng nh tin
gn n ci l tng m nhiu ng vin x hi ch
ngha tng k vng, tc l xy dng x hi tng
t nh mt nh my ln.
***
Trong x hi quen vi t do, chc chng c
my ngi sn sng mua s an ton vi ci gi nh
th. Nhng chnh sch cung cp an ton ang tung
honh khp ni, khi th nhm x hi ny, khi th cho
nhm x hi kia, s nhanh chng to ra nhng iu
kin m c mun an ton v kinh t s mnh hn
tnh yu i vi t do. y l v bt c s bo m
an ton tuyt i no cho mt nhm cng s lm gia
tng s mt an ton ca nhng nhm khc. Nu bn
bo m cho mt ngi mt ming bnh c nh
trong mt chic bnh khi th to khi th nh, th phn
chia cho nhng ngi khc s dao ng nhiu hn l
kch thc ca chnh ci bnh . Trong khi nhn
t chnh yu m bo s an ton m h thng cnh
tranh cung cp, tc l s a dng ca c hi, s cng
ngy cng gim i.
Trong khun kh ca nn kinh t th trng,
vic m bo an ton cho nhng nhm nht nh ch
c th c thc hin nh kiu k hoch gi l ch
ngha bo h (tt c cc loi k hoch ha ang c
thc thi hin nay u thuc kiu ny!). Trong nn
kinh t th trng th kim sot, ngha l gii hn
NG V N L 250

u ra sao cho gi c gi c khon li nhun

thch ng l bin php duy nht nhm bo m
cho nhng ngi sn xut mc thu nhp chc chn.
Nhng nh th nht nh s lm gim cc c hi ca
nhng ngi khc. Nu mt ngi sn xut, bt k l
doanh nhn hay cng nhn, c bo h khi s
cnh tranh ca nhng ngi cung cp cng mt loi
hng ha vi gi c thp hn, iu o sc ngha l
nhng ngi thit thi hn li khng c chia s s
thnh vng tng i trong lnh vc b kim sot.
Bt k s hn ch vic tham gia ca cc doanh nhn
mi vo mt lnh vc no cng lm gim s an
ton ca nhng ngi nm bn ngoi lnh vc kinh
doanh . Khi s ngi vi thu nhp c bo m
theo cch cng gia tng th c hi cho nhng
ngi thit thi s gim i v nhng ngi chu nh
hng bi cc thay i tiu cc s kh m thot khi
cnh bn hn. V nu, nh gn y thng xy ra,
nhn vin mt ngnh m iu kin kinh doanh c
ci thin c quyn khng cho nhng ngi khc
tham gia vo nhm hng trn bng lc di dng
li nhun hay l tin lng cao hn th nhng ngi
trong cc ngnh m nhu cu st gim s ht ng
sng. Kt qu l mi thay i v c cu kinh t u
dn n bng n ca nn tht nghip. Khng nghi
ng g rng chnh lng khao kht c bo m v mt
kinh t gy ra nn tht nghip v s mt an ton
ca rt nhiu ngi trong vi chc nm li y.
251 An ton v t do

Anh v M vic bo h, c bit l bo h lin

quan n tng lp trung lu, ch mi c p dng
rng ri trong thi gian gn y v chng ta vn
cha thy ht c hu qu ca chng. Ch nhng ai
tng tri nghim ni tuyt vng ca mt ngi
sng trong x hi b chia ct bi nhng hng ro
khng th no vt qua c, b ngn cn khng
c tham gia vo nhng cng vic bo m mt
cuc sng m no, mi cm thy ht ci vc thm chia
tch mt k tht nghip v mt ngi may mn, mt
ngi c che chn khi s cnh tranh n mc
chng thm nhc nhch nhng mt cht cho k
khng may. Vn d nhin khng phi l nhng
ngi gp may phi nhng ch cho nhng k bt
hnh, nhng nhng ngi phi chia s nhng s
ri ro bng cch gim thu nhp hay t nht cng phi
hi sinh mt phn s phn vinh ca h ch. Nhng
khi ngi ta cn tin rng vic bo m mt mc
sng no hay bo m mt mc gi cng bng
hay thu nhp cho ngi c tay ngh l iu cn
thit v c chnh ph ng h th chuyn khng
th xy ra c. Kt qu l khng phi gi c, lng
bng hay thu nhp c nhn m chnh l sn xut v
s ngi c vic lm b dao ng mnh. S bc lt,
c chnh ph khuyn khch bng bin php iu
tit cnh tranh ca nhng ngi sn xut thnh
t i vi nhng ngi sn xut km may mn hay
cha tr vng l s bc lt tn bo nht v xu xa
nht trong lch s. Kh c th tm c khu hiu
NG V N L 252

gy ra nhiu tai ho hn l khu hiu v s n

nh gi c (hay tin lng) trong mt s lnh vc
no , v trong khi bo m thu nhp cho mt s
ngi th li lm cho v th ca nhng ngi khc
cng bp bnh thm.
Nh vy l chng ta cng c gng bo m s an
ton v kinh t cho tt c mi ngi bng cch can
thip vo c ch ca th trng th s bp bnh li
cng gia tng. V nguy him hn l n dn n s
chnh lch gia nhng ngi c c quyn c li v
nhng ngi khng c nhng c li nh th. S bo
m cng tr thnh c n th nhng ngi khng
c hng c quyn c li cng gp nhiu nguy
him, khin cho s bo m nh vy cng tr nn c
gi hn. S ngi c c quyn c li cng gia tng,
khong cch gia h v nhng ngi khc cng cch
bit th s xut hin cc xu hng v gi tr hon
ton mi. Khng phi l tnh t ch m l vic c
bo m v kinh t s quyt nh a v x hi ca
mt ngi. Cc c con gi s khng ly nhng ngi
t tin v t t m s ly ngi c ng lng m
bo. Cn chng thanh nin khng tm c cch
chui vo tng lp c quyn c li c nguy c s
vnh vin tr thnh mt k khn kh, mt k sut
i nm di y ca x hi.
***
Nhng c gng nhm bo m s an ton bng
cc bin php bo h, c nh nc thc hin hay
ng h, cng vi thi gian to ra trong x hi
253 An ton v t do

nhng bin dng nghim trng nhng bin dng

loi m c l nc dn u v nhng nc khc
i theo. Qu trnh ny cn c l thuyt x hi
ch ngha thc y hn na: c tnh mit th tt c
cc hot ng c dnh dng vi ri ro kinh t v ln
n v mt o c i vi nhng khon thu nhp c
c nh mo him nhng ch mt t ngi thnh
cng. Chng ta khng th trch cc bn tr khi h
thch c an ton, c n lng hn l mo him
kinh doanh v ngay t khi cn b h c dy
rng vin chc hng lng l ngh cao sang, bt v
li v khng ch k nh cc doanh nhn. Th h tr
hin nay ln ln trong mt th gii m c trng
hc ln bo ch u tm cch tho m tinh thn cnh
tranh thng mi, u coi vic kim li l v lun,
coi vic s dng 100 ngi lao ng l bc lt nhng
ch huy mt s ngi tng ng li l vinh d.
Nhng ngi gi hn c th cho rng ni th l
phng i, nhng kinh nghim tip xc hng ngy
vi sinh vin ca ti cho thy rng vic tuyn truyn
chng t bn lm cho cc gi tr ca gii tr thay
i v vc thay i gi tr din ra trc khi c
nhng iu chnh trong cc thit ch. Vn l liu
khi iu chnh cc thit ch cho ph hp vi nhng
i hi mi, chng ta c v tnh ph hu cc gi tr
m chng ta vn cn nh gi cao hay khng.
Chin thng ca l tng mong mun bo h
thay v c lp t ch to ra nhng thay i quan
trng trong c cu x hi, v ta c th thy r iu
NG V N L 254

ny khi so snh x hi nc Anh vi x hi c cch

y chng mi mi hai nm. D nh hng ca
qun i c c ln n du cng khng th coi
ci m ngi Anh cho l tnh cht nh binh ca x
hi c l do nh hng m ra. Hin tng c
nguyn nhn su xa hn rt nhiu, thi c bit
ca cc gii chu nh hng mnh ca qun i v
cc gii m nh hng ny khng ng k, cng gn
nh nhau. Vn khng ch l gn nh lc no a
s dn chng c (hn l dn chng cc nc khc)
cng c t chc tin hnh chin tranh m vn
l kiu t chc, c trng cho b my chin tranh
c p dng cho nhiu mc ch khc nhau
to cho x hi c nhng tnh cht c bit. Khng
c nc no s dng nguyn tc t chc thang bc t
trn xung mt cch rng ri nh c, cng khng
u c nhiu ngi hot ng trong mi lnh
vc li cm thy mnh khng phi l ngi t do m
l mt quan chc nh c, iu to ra cu
trc c th ca x hi c. Chnh ngi c vn
thng khoe rng nc c tr thnh mt nh
nc ca Beamtenstaat1, trong chnh quyn bo
m thu nhp v a v x hi khng ch cho nhng
ngi phc v trong b my nh nc m cho hu
nh tt c nhng ngi lm vic trong cc lnh vc
khc na.

1
Cc vin chc Ting c ND.
255 An ton v t do

Ti khng tin l bo lc c th bp cht c

tinh thn t do, nhng ti ng rng khng phi dn
tc no cng c th khng c c s hu dit t do
mt cch t t nh tng xy ra c. Khi ch
nhng ngi hot ng trong b my nh nc mi
c v tr trong x hi, khi vic thc hin nhim v
cng tc c ci l mt ci g y vinh quang hn
hn s t do la chn lnh vc hot ng, khi tt c
nhng ngh khng mang li cho ngi ta a v c
tha nhn trong b my nh nc hay khng mang
li cho ngi ta quyn c c ng lng m bo
n nh u b coi l thp km thm ch nhc nh th
tht kh m hi vng rng nhiu ngi s thch t do
hn l c an ton. Nhng, nu thay cho mt a v
c an ton, d l an ton trong ph thuc li l
mt v tr bp bnh, b khinh thng c khi tht bi
ln lc thnh cng, th vic rt t ngi dm nh
i an ton ly t do cng l vic chng ng
ngc nhin vy. Khi mi s tin xa n nh th
th t do tr thnh gn nh mt s nho bng, bi
v mun c n ngi ta phi hi sinh tt c mi th
trn i. Khi b a n tnh trng nh th th
cng ngy cng c nhiu ngi ngh rng khng c
s bo m v kinh t th t do cng chng c
ngha g v h s vui mng hi sinh n, sn sng
nh i n ly s an ton. C th hiu c iu
ny. Nhng tht kh m hiu c gio s Harold
Laski khi ng ta c v cho chnh ci l l vn tng
NG V N L 256

ng vai tr quan trng nht trong vic thuyt phc

ngi c hi sinh quyn t do ca h1.
D nhin l mt s m bo nht nh dnh cho
nhng trng hp thiu thn qu mc, cng nh c
cc bin php gip c vic phng nga ri vo cc
tnh hung khng mong mun, phi l mt trong
nhng mc tiu ch yu ca chnh sch ca chng ta.
Song cho nhng bin php ny thnh cng v
khng e do t do c nhn th mi s bo m u
phi c tin hnh bn ngoi quan h th trng,
cnh tranh phi hot ng mt cch thng sut.
Mun bo v t do th phi c mt s bo m kinh
t no , v nhiu ngi sn sng chp nhn ri ro
khi ri ro khng qu ln. Nhng khng c g khng
khip hn l ci mt ca ngi s an ton vi ci gi
phi tr l t do ca cc cy a, cy trong hng
ng tr thc. iu quan trng l chng ta phi hc
li nhn s chn thc rng t do c gi ca n v
tng c nhn phi bo v t do. Chng ta phi ti
khng nh li nim tin v cng l c s ca t tng
t do trong cc nc Anglo-Saxon, c
Benjamin Franklin th hin trong mt cu, c th p
dng cho tng c nhn cng nh cho cc dn tc,

1
Nhng ai tng quen vi i sng ca ngi ngho, nhng
ngi lun cm thy tai ho sp p xung, nhng ngi lun
run ry ui theo cc gic m chng bao gi tr thnh hin
thc mi hiu c t do m khng c an ton v kinh t l th
v gi tr. (Laski H.J, Liberty in the Modern State (T do
trong nh nc hin i) - Pelican edition, 1937, trang 51).
257 An ton v t do

nh sau: Ngi no t b t do thc s i ly

mt t an ton tm thi th khng xng ng c t
do, cng chng xng ng c an ton.
259 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

X. V sao nhng k xu xa nht li leo

cao nht?

Quyn lc dn n tha ha, quyn lc tuyt i dn

n tha ha tuyt i.
Lord Acton
By gi chng ta s xem xt quan nim lm ch
da cho nhng ngi cho rng ch ton tr l tt
yu; n l quan nim lm suy sp sc khng c ca
nhiu ngi khc, nhng ngi s chin u mt mt
mt cn vi n nu h hiu c bn cht ca n.
Quan nim ny cho rng cc c im kinh tm nht
ca cc ch ton tr xy ra l do ngu nhin ca
lch s, u cng u do nhng ngi tin v
lu mnh thit lp nn. V nu, th d, c nhng
ngi nh Streicher v Killinger, Ley v Heine,
Himler v Heydrich nm c quyn lc, th iu
ch chng t rng ngi c l mt dn tc xu
xa ch khng phi vic ni ln ca nhng k nh th
l kt qu tt yu ca h thng ton tr. Ch l nhng
ngi t t, nhng ngi lo lng cho li ch ca cng
ng, nhng ngi s gii quyt nhng nhim v v
i li khng th ng u h thng ton tr c ?
NG V N L 260

Chng ta ch c s di lng: khng phi c

ngi tt l dn ch v khng phi tt c ngi tt
u mun tham gia qun l nh nc. Khng nghi
ng g rng nhiu ngi thch giao vic cho
nhng ngi m h cho l c hiu bit hn. V iu
ny nghe c v khng hp l lm, nhng ti sao li
khng ng h ch c ti ca nhng ngi tt?
Ch ton tr l mt h thng hu hiu, n c th
lm c vic tt ln vic xu, tt c ph thuc vo nh
c ti, h l lun nh th. V nu ta khng phi s
h thng m ch phi s nhng ngi lnh o
khng ra g iu ng quan tm n gin ch l khi
thi c n phi lm sao quyn lc ri vo tay
nhng ngi tt l c.
Khng nghi ng g rng h thng pht xt
Anh hay M s khc rt xa m hnh ca hay c;
khng nghi ng g rng nu vic chuyn ha c
thc hin mt cch phi bo lc th chng ta c th hi
vng c c nhng nh lnh o t t hn. V nu
mt lc no s phn buc ti phi sng di ch
pht xt th ti s thch ch pht xt do ngi
Anh hay ngi M ng u hn bt k ngi ng
u no khc. Nhng xt theo tiu chun hin nay
th iu cng khng c ngha l h thng pht xt
ca chng ta s hon ton khc hay s d chu hn
nguyn mu ca chng. C y l do tin rng
nhng c im xu xa nht ca cc h thng ton tr
hin nay khng phi l sn phm ph ngu nhin l
l nhng hin tng m ch ton tr trc sau g
261 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

cng s to ra. Khi mt chnh khch dn ch quyt

nh lp k hoch cho ton b cc hot ng kinh t
th chng my chc ng ta s phi i mt vi mt
trong hai la chn: chp nhn ch c ti hay t
b cc d nh ca mnh, cn nh lnh o ton tr
th phi gim ln o c truyn thng nu khng
mun tht bi. y l l do v sao trong cc x hi c
khuynh hng ton tr nhng k v lim s thng
d thnh cng hn. Khng hiu iu l khng
hiu c khong cch mnh mng, c th ni mt
tri mt vc, gia ch ton tr v ch t do,
khng hiu iu l khng hiu c rng o c
tp th khng th i tri chung vi nhng gi tr
nn tng ca ch ngha c nhn ca nn vn minh
phng Ty.
C s o c ca ch ngha tp th tng l
ti ca nhiu cuc tho lun, nhng iu chng ta
quan tm y khng phi l c s o c ca n
m l nhng h qu o c ca n. Cc cuc tho
lun v kha cnh o c ca ch ngha tp th
thng bn vn l liu ch ngha tp th v cc
nguyn tc o c hin hnh c tng thch vi
nhau hay khng hay l mun cho ch ngha tp th
thc hin c nhng iu m ngi ta k vng th
phi lp ra nhng nguyn tc o c mi no.
Nhng chng ta s t vn theo mt cch khc: t
chc x hi theo ch ngha tp th s a n nhng
nguyn tc o c no hay quan im o c no
s ng tr? Tc ng qua li gia o c v cc thit
NG V N L 262

ch x hi c th dn n h qu l o c do ch
ngha tp th to ra c th s khc hon ton vi
nhng l tng o c tng lm cho ngi ta
thy cn phi c ch ngha tp th. Chng ta thng
ngh rng nu lng khao kht ch ngha tp th ca
chng ta bt ngun t nhng ng c o c cao
thng th h thng phi l thin ng c phm
hnh, nhng trn thc t chng c l do g mt h
thng phi cao nhng phm cht nhm phc v
cho cc mc tiu m ngi ta d kin cho n. Quan
im o c ng tr s ph thuc mt phn vo
nhng phm cht c th dn cc c nhn n thnh
cng trong h thng ton tr hay h thng tp th v
ph thuc mt phn vo i hi ca b my ton tr.
***
Xin quay li trong chc lt vi tnh hnh trc
khi din ra vic n p cc thit ch dn ch v thit
lp ch ton tr. y l lc s bt mn ca ton
dn i vi chnh ph, mt chnh ph va chm
chp, va th ng, b tri chn tri tay v cc th tc
dn ch rc ri. y l nhn t ch cht khin ngi
ta mong c mt chnh ph quyt on. Trong tnh
hnh nh th, trong khi mi ngi u i hi phi
c nhng hnh ng khn trng v dt khot th
mt chnh khch hay mt ng t ra mnh m, sn
sng hnh ng, s l ngi c qun chng
mn m. Mnh m y hon ton khng c
ngha l nm c a s v lc chnh s bt lc
ca a s trong quc h lm ngi ta bt mn.
263 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

iu quan trng l ngi cm u c c hu

thun mnh m, mt s hu thun cho ngi ta cm
tng rng ng ta s thc hin c mi iu ng ta
mun. ng kiu mi, c t chc theo li nh
binh, xut hin trn v i chnh tr nh th y.
Ti cc nc thuc khu vc Trung u, nh n
lc ca nhng ngi x hi ch ngha m qun
chng quen vi nhng t chc chnh tr theo kiu
nh binh, nhng t chc tm mi cch qun l i
sng ring t ca tt c cc thnh vin ca n. V vy
nu mt nhm no mun chim ot quyn lc
khng hn ch th n phi s dng nguyn tc ny
ri tin xa thm v da khng phi vo l phiu ca
nhng ngi ng h trong nhng cuc bu c thnh
thong mi c tin hnh m phi da vo s ng
h tuyt i v v iu kin ca mt t chc, khng
cn phi ln nhng c t chc tt. Kh nng thit
lp ch ton tr trn c nc phn ln ph thuc
vo kh nng tp hp xung quanh lnh t mt nhm
nhng k t nguyn phc tng ci k lut ton tr m
h s dng v lc p t cho ton b nhn dn.
Mc d cc ng x hi ch ngha l nhng ng
kh mnh, nu quyt nh s dng bo lc th h c
th ginh c tt c nhng th m h mun, nhng
h dao ng. Chnh h cng khng ng rng
mnh t ra mc tiu m ch c nhng k tn
nhn, nhng k sn sng bc qua mi ro cn v
o c mi c th thc hin c.
NG V N L 264

Ch ngha x hi ch c th c a vo thc
tin bng nhng bin php m a s nhng ngi x
hi ch ngha phn i, y chnh l bi hc ca
nhiu nh ci cch x hi trong qu kh. Cc ng
x hi ch ngha c in hot ng trong khun kh
ca cc l tng dn ch; h khng c tnh tn nhn
cn thit thc thi cc nhim v m h chn.
iu c bit l c c ln , ch ngha pht xt
thnh cng sau khi cc ng x hi t chi nhn
trch nhim lnh o chnh ph. H khng mun p
dng mt cch trit nhng bin php m hc
thuyt ca h dy. H vn hi vng vo php mu
rng a s s ng v mt k hoch t chc ton b
x hi, nhng nhng ngi khc th hc c bi
hc rng trong x hi c k hoch ha vn
khng cn l a s s ng m l nhm ln nht l
nhm no, ch cn cc thnh vin ca n ng l
hnh thnh ng li thng nht cho tt c mi
cng vic. Cn nu cha c mt nhm nh th th ai
v lm th no thnh lp ra mt nhm nh th.
C ba l do v sao ci nhm ng v mnh, vi
nhng thnh vin c quan im ging nhau, li
khng c hnh thnh t nhng ngi t t nht
m thng l t nhng phn t xu xa nht ca x
hi. Theo tiu chun ca chng ta th ci nhm nh
th ch c th hnh thnh trn nhng nguyn l hon
ton mang tnh tiu cc.
Th nht, nhng ngi c trnh hc vn v tri
thc cng cao th th hiu v quan im cng phn
265 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

ha, h kh c th thng nht v bt c thang gi tr

c th no. Ngha l nu chng ta mun tm mt s
thng nht cao v quan im th chng ta phi tm
trong nhng tng lp x hi vi tiu chun o c
v tri thc khng cao, vi th hiu v bn nng
nguyn thu v th lu. iu khng c ngha l
a s dn chng c tiu chun o c thp, n ch
c ngha l ci nhm gm nhiu thnh vin vi
nhng chun mc gi tr ging nhau l nhng ngi
c tiu chun o c khng cao. C th ni chnh
ci mu s chung o c cc k thp lin kt rt
nhiu ngi li vi nhau. Nu chng ta cn mt
nhm tng i ng v mnh, buc nhng
ngi khc phi chp nhn cc quan im v gi tr
ca nhm mnh th khng bao gi chng ta li tm
n nhng ngi c th hiu pht trin cao v phn
ha mt cch su sc. Chng ta s tm n qun
chng, vi ngha tiu cc ca t ny, tm n
nhng ngi km c o v t c lp nht, nhng
ngi c th ly s lng lm b cho l tng ca
h.
Nhng nu nh c ti tng lai ch da vo
nhng ngi c nhng bn nng n s v ging
nhau th s ngi nh th s khng th thc
hin nhim v t ra. Hn s phi tng thm s
thnh vin ca mnh bng cch kt np tht nhiu
ngi vo cng tn iu n gin ca hn.
Tiu chun chn la tiu cc th hai: Hn phi
tm c s ng h ca nhng k d bo v c tin,
NG V N L 266

nhng k khng c nim tin ring m sn sng chp

nhn cc h thng gi tr sn c min l c rt vo
tai h mt cch lin tc. Chnh nhng k vi cc t
tng m m v c hnh thnh mt cch d dang,
nhng k d dao ng, nhng k m tnh cm v
nim am m sn sng bng n bt c lc no li l
thnh phn ng nht ca cc ng ton tr.
Tiu chun th ba, v c l l quan trng v cn
thit nht mt k m dn lo luyn c tp hp
quanh mnh mt nhm c kt nhng ngi ng h.
Bn cht ca con ngi l d dng ng thun trn
c s mt cng lnh mang tnh tiu cc ch cm
th gic, lng ghen tc vi nhng k kh gi - hn l
trn c s mt nhim v mang tnh tch cc. S
tng phn gia chng ta v chng n, cuc
chin u chng li nhng k nm bn ngoi t chc
c v nh l cht kt dnh ch yu trong mt gio l,
chnh n s gn cht ngi ta thnh mt nhm cho
nhng hnh ng chung. Nhng k cm u mun
sn tm khng ch s ng h v mt chnh tr m cn
sn tm lng trung thnh v iu kin ca qun
chng c tnh li dng ci phn tiu cc trong
bn cht ca con ngi cho mc ch ca mnh. Theo
h th cc cng lnh tiu cc c u im l dnh cho
h quyn t do hnh ng hn bt k cng lnh tch
cc no. Hnh nh k th, bt k bn trong nh
Do Thi c hay kulak Nga, hay bn
ngoi, u l mt trong nhng phng tin thit yu
trong kho v kh ca lnh t ton tr.
267 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

Vic ngi Do Thi c b tuyn b l k th

trc khi cc nh ti phit th ch cho h cng ch l
kt qu ca xu hng bi t bn ca phong tro,
chng khc g vic chn tng lp ph nng (kulak)
Nga. S tht l c v o ngi Do Thi b coi l
i din ca ch ngha t bn v s th ch thm
cn c ca qun chng i vi thng nghip
lm cho lnh vc ny tr thnh d thm nhp hn
i vi nhng nhm ngi khng c quyn la chn
nhng ngh cao qu hn. Cu chuyn ny cng c
nh l th gii vy: Cc sc dn ng c ch c lm
nhng ngh hn mn v th l ngi ta cng cm
ght h hn. Vic ch ngha bi Do Thi v bi t
bn c c cng mt ngun gc l mt mt xch
cc k quan trng, n gip ta hiu c nhng s
vic ang din ra trn t nc ny; nhng ni
chung, nhng ngi quan st nc ngoi khng
nhn ra iu .
***
Coi khuynh hng bin ch ngha tp th thnh
ch ngha dn tc ang din ra khp ni ch l do
ngi ta mun nhn c s ng h dt khot ca
nhng tng lp x hi nht nh no , ng ngha
vi b st mt tc nhn khng km phn quan
trng. Tht vy, ngi ta c th hi rng liu c
ngi no tng tng ni mt cng lnh ca ch
ngha tp th m khng nhm phc v cho mt
nhm hn ch no hay khng, liu ch ngha tp
th c th tn ti di mt hnh tc no khc ngoi
NG V N L 268

hnh thc ca mt ch ngha phn lp

(particularism) no hay khng, th d nh ch
ngha dn tc, ch ngha phn bit chng tc hay l
ch ngha giai cp. Nim tin rng cc thnh vin
trong cng ng cng c chung mc ch v quyn
li lm ngi ta d dng thng nht v quan im v
t tng hn l vi nhng c dn khc trn Tri t.
V nu chng khng bit mt tt c cc thnh vin
ca nhm th t nht chng ta cng phi tin rng h
ging nhng ngi xung quanh ta, h ni v ngh v
nhng th nh ta. Ch khi ta mi c th ng
nht mnh vi h. Khng th hnh dung ni ch
ngha tp th quy m ton cu, tr phi n c
dng bo v quyn li ca mt nhm u t cc k
nh. y khng phi l vn k thut m l vn
o c, mt vn m tt c nhng x hi ch
ngha u khng mun i mt. Nu, th d, ngi
v sn Anh c hng ngang nhau phn thu nhp
c xut x t ngun lc t bn ca nc h v c
quyn tham gia kim sot vic s dng cc ngun
lc t bn, th bi v chng l kt qu ca s bc lt,
nn cng theo nguyn tc , tt c ngi n khng
ch c quyn hng thu nhp t t bn m cn c c
quyn s dng mt phn tng ng ca cc ngun
lc t bn Anh na.
Nhng nhng ngi x hi ch ngha d nh
phn chia ng u ngun vn t bn hin c trn
th gii cho cc dn tc nh th no? Tt c u cho
rng t bn khng phi l ti sn ca ton nhn loi
269 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

m l ti sn ca mt dn tc, nhng ngay c trong

khun kh ca cc quc gia cng t ngi dm t
vn tc bt mt phn t bn ca h gip
cho cc vng ngho hn. Nhng ngi x hi ch
ngha cng khng sn sng bo m cho ngi nc
ngoi ci m h tuyn b l trch nhim trc cc
cng dn nc mnh. Nu theo quan im ca ch
ngha tp th mt cch nht qun th phi cng nhn
rng nhng i hi phn chia li th gii do cc dn
tc ngho nn a ra l hp l, mc d nu t tng
ny m c thc thi th nhng quc gia ng h
nhit tnh nht s b mt mt chng khc g cc quc
gia giu c. V vy m h lun t ra thn trng, h
khng t nng yu cu vo nguyn tc bnh qun
ch ngha nhng li lm ra v rng khng c ai c
th t chc i sng ca cc dn tc trn th gii tt
hn l h.
Mt trong nhng mu thun ni ti ca trit l
ca ch ngha tp th l, bn thn n da trn mt
nn o c nhn vn, tc l nn o c pht trin
trong khun kh ca ch ngha c nhn, nhng n
ch c th c p dng cho nhng nhm tng i
nh m thi. V l thuyt, ch ngha x hi l ch
ngha quc t, nhng khi em ra p dng th d l
Nga hay c n u bin thnh ch ngha dn tc
cc oan nht. V vy m ch ngha x hi t do,
nh nhiu ngi chu u hnh dung, ch l sn
phm thun tu l thuyt, trong khi trn thc t ch
ngha x hi lun lun ng hnh vi ch ngha
NG V N L 270

ton tr1. Ch ngha tp th khng chp nhn ch

ngha nhn o theo ngha rng ca ch ngha t do,
n ch c th chp nhn ch ngha bit lp ton tr
m thi.
Nu cng ng hay nh nc ng cao hn c
nhn v c nhng mc tiu khng n nhp g vi cc
mc tiu ca c nhn v cao hn cc mc tiu c
nhn th ch nhng ngi hot ng cho cc mc
tiu mi c coi l thnh vin ca cng ng.
Hu qu tt yu ca quan im ny l ch khi l
thnh vin ca nhm c nhn mi c tn trng,
tc l ch khi v trong chng mc c nhn c tc
dng thc y cho vic thc hin cc mc tiu c
tt c mi ngi tha nhn th c nhn mi c
tn trng. Ngi ta ch c nhn phm khi l thnh
vin ca nhm, con ngi n l chng c gi tr g.
V vy tt c cc gi tr nhn bn, k c ch ngha
quc t, vn l sn phm ca ch ngha c nhn u
khng c ch trong trit l ca ch ngha tp th2.

1
Xem cuc tho lun rt ng nghin cu trong tc phm
Socialism National of International? (Ch ngha x hi Quc
gia hay quc t?), 1942 ca Franz Borkenau.
2
Zarathustra ca Nietzsche ni ng theo tinh thn ca ch
ngha tp th: Cho n nay tng tn ti c ngn mc tiu v
tn ti c ngn ngi. Nhng vn cha c mt ci cm
chung cho c ngn ci c, cha c mt mc tiu duy nht.
Nhn loi cha c mt mc tiu. Ti cu xin nhng ngi anh
em, hy ni i: nhn loi khng c mc tiu, th chng phi l
khng c nhn loi ?
271 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

Cng ng theo ch ngha tp th ch c th tr

thnh hin thc khi tt c cc thnh vin ca n c
hoc c th t c s nht tr v tt c cc mc tiu,
nhng bn cnh cn c mt lot tc nhn lm cho
ci x hi nh th c xu hng tr thnh x hi khp
kn v bit lp. iu quan trng nht l vic c nhn
kht khao ng nht mnh vi nhm li l hu qu
ca cm gic bt ton ca chnh mnh, vic c chn
trong nhm trong trng hp s lm cho anh ta
cm thy u th ca mnh so vi nhng ngi xung
quanh, so vi nhng ngi khng thuc nhm ca
anh ta. i khi, c th chnh bn nng gy hn m
ngi ta bit rng phi b kim ch trong ni b nhm
li c th lng trong hnh ng ca tp th chng
li nhng ngi bn ngoi gip cho c nhn ha
ng hn vi tp th. Moral Man and Immoral Society
(Con ngi c hnh v x hi v lun) l nhan tuyt
vi v rt chnh xc ca mt tc phm ca Reinhold
Niebuhr, mc d chng ta khng th ng vi tt c
cc kt lun ca ng. Nhng, ng nh ng ni:
Con ngi hin nay thng c xu hng coi mnh l
c c v h chuyn s i bi ca mnh cho
nhng nhm ngi ngy cng ng hn1. Khi hnh
ng nhn danh nhm ngi ta thng r b c
nhiu hn ch v mt o c, vn l nhng th vn

1
Theo Carr E.H. trong tc phm The Twenty Years Criss (Hai
mi nm khng hong), 1941, trang 203.
NG V N L 272

ng vai tr kim ch hnh vi ca ngi ta trong ni

b nhm.
Thi th ch khng th che giu i vi ch
ngha quc t ca phn ng nhng ngi ng h k
hoch ha c th c l gii, bn cnh cc nguyn
nhn khc, l trong th gii hin i mi mi lin h
vi bn ngoi u ngn cn vic tin hnh k hoch
ha mt cch hu hiu. Cho nn khng phi ngu
nhin m bin tp vin ca mt trong nhng cng
trnh nghin cu tp th ton din nht v vn k
hoch ha v cng tht vng khi pht hin ra
rng: Phn ln nhng ngi ng h k hoch ha li
l nhng ngi theo ng li dn tc ch ngha
hiu chin nht1.
Thin hng dn tc v quc ch ngha
thng thy nhng ngi x hi ch ngha hn l
ngi ta tng, mc d khng phi lc no cng th
hin cng khai, th d nh hai ng b Webb hay mt
s ngi thuc hi Fabian tr y, nhng ngi
ny lng nhit tnh vi k hoch ha thng kt hp
vi lng sng knh c th trc nhng quc gia ln
mnh v khinh thng nhng nc nh. Hi tng
li cuc gp g u tin vi ng b Webb bn mi
nm v trc, s gia lie Halvy nhn xt rng tinh
thn x hi ch ngha ca h hon ton i lp vi

1
Findlay Mackenzie (ed). Planned Society, Yesterday, Today,
Tomorrow: A Simposium. (X hi c lp trnh, hm qua,
hm nay v ngy mai), 1937, trang XX.
273 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

ch ngha t do: ng b y khng cm ght nhng

ngi bo th (Tories), thm ch cn t ra lng
i vi h, nhng li khng chp nhn ch ngha t
do ca Gladston. Lc ang din ra cuc chin
tranh Anh-Boer (ngi Phi gc H Lan ND) v
nhng ngi t do tin b nht cng vi nhng
ngi ang ng ra thnh lp ng Lao ng
ng h ngi Boer chng li quc Anh, nhn
danh t do v lng nhn o. Nhng ng b Webb
v bn h l nh vn Bernard Shaw li ng tch ra.
H th hin tinh thn quc mt cch y khiu
khch. Nn c lp ca cc dn tc nh b c th c
ngha no i vi mt ngi t do theo t tng
c nhn ch ngha, nhng li chng c ngha g i
vi nhng ngi theo ch ngha tp th nh h. Bn
tai ti vn vng vng li gii thch ca Sidney Webb
rng tng lai thuc v cc nc ln, ni cc vin
chc s cai tr, cn cnh st s gi trt t. mt ch
khc, Halvy cn dn li li ni ca B.Shaw, cng n
v khong thi gian : Th gii nht nh thuc v
cc nc ln v mnh; cc nc nh khng nn th
u qua bin gii ko s b bp cht y1.
Ti trch dn mt on di, nu y l pht
biu ca nhng bc tin bi ngi c ca ch ngha
x hi quc gia th s chng lm ai ngc nhin v n
l th d in hnh ca thi tn th quyn lc, mt

1
Halevy E. LEre des Tyrannies. Paris, 1938; History of the
English People. Epilogue, vol. I, trang 105-106.
NG V N L 274

thi d dng a ngi ta t ch ngha x hi

chuyn sang ch ngha dn tc v c nh hng su
sc n quan im o c ca nhng ngi theo
ch ngha tp th. Ni n quyn ca cc dn tc
nh th quan im ca Marx v Engels cng chng
khc g quan im ca nhng ngi theo ch ngha
tp th khc, nhng li pht biu ca h v ngi
Czech v ngi Ba Lan ging ht nh nhng g m
cc ng vin x hi ch ngha quc gia hin nay
ang ni1.
***
Nu i vi cc trit gia c nhn ch ngha v i
th k XIX, bt u t Lord Acton v Jacob
Burckhardt v n nhng ngi x hi ch ngha
ng i, nh Bertrand Russell, nhng ngi k
tha cc truyn thng ca ch ngha t do, quyn lc
l ci c tuyt i, th i vi nhng ngi theo ch
ngha tp th thun thnh, quyn lc li l mc ch
t thn. Vn khng ch l, nh Russell ch r,
bn thn c mun t chc i sng x hi theo mt
k hoch duy nht bt ngun t kht vng quyn
lc2. iu quan trng hn l, t c mc tiu,
nhng ngi theo ch ngha tp th phi to ra
quyn lc th quyn lc do con ngi p t ln
con ngi vi sc mnh cha tng c bit n

1
Xem K.Marx. Cch mng v phn cch mng, cng nh th
ca Engels gi Marx ngy 23 thng 5 nm 1851.
2
Russell B. The Scientific Outlook (Quan im khoa hc),
1931, tr.211.
275 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

trc y, thnh cng ca h ph thuc vo mc

quyn lc m h ginh c.
iu ny vn ng du cho nhiu ngi x hi
ch ngha c t tng t do ang n lc lm vic v
b dn dt bi ci o tng y bi kch rng tc ot
quyn lc m cc c nhn s hu trong h thng c
nhn ch ngha v chuyn quyn lc ny vo tay x
hi l h ang thc hin vic xa b quyn lc.
Nhng ngi l s nh th b qua s kin r rng
sau y: tp trung quyn lc n c th phc v
cho mt k hoch duy nht th quyn lc khng
nhng khng c chuyn ha m cn tr thnh
quyn lc tuyt i. Tp trung vo tay mt nhm
ngi ci quyn lc trc vn nm trong tay
nhiu ngi c lp vi nhau, th quyn lc chng
nhng tng ln n mc cha tng c trc y
m cn c nh hng su rng n mc gn nh tr
thnh khc hn v cht. Tht sai lm khi cho rng
quyn lc ca c quan lp k hoch trung ng cng
khng hn g quyn lc tp th ca ban gim c x
nghip t nhn1. Thc t l trong x hi cnh tranh,
khng ngi no c th nm c d ch mt phn
quyn lc m u ban k hoch x hi ch ngha c
th s hu v nu khng c ngi no c th t s
dng quyn lc th li khng nh rng cc nh t

1
Lippincott B.E. trong Introduction to Oscar Lange, Taylor
F.M. On the Economic Theory of Socialism (Bn v l thuyt
kinh t ca ch ngha x hi). Minneapolis, 1938, trang 35.
NG V N L 276

bn c mt quyn lc cng ng th y n gin

ch l tr nh tro thut ng m thi1. Cu quyn
lc b hi ng cc gim c t nhn thao tng,
trong khi h cha thc hin cc hnh ng c phi
hp, ch l mt tr chi ch, cn khi h phi hp
hnh ng th cng c ngha l s co chung ca nn
kinh t cnh tranh v bt u nn kinh t k hoch
ha. Mun gim quyn lc tuyt i th phi chia
nh n ra hay l phi tp trung ha n v h thng
cnh tranh l h thng duy nht c thit k nhm
phi tp trung ha quyn lc v bng cch lm
gim ti a quyn lc ca mt s ngi i vi mt
s ngi khc.
Nh chng ta thy, vic tch cc mc tiu
kinh t ra khi mc tiu chnh tr l s bo m thit
yu cho t do c nhn, nhng y chnh l i tng
tn cng khng khoan nhng ca nhng ngi x
hi ch ngha. Cn phi ni thm rng khu hiu
thnh hnh hin nay a quyn lc chnh tr thay
th cho quyn lc kinh t c ngha em ci gng
xing khng ai c th chy thot c th ch cho
ci quyn lc v bn cht l c gii hn. Mc d

1
Chng ta khng cho php mnh b mc la bi s kin l t
lc, ngoi ngha c s dng lin quan n con ngi cn
c s dng theo ngha phi nhn cch (ng hn l c
nhn cch ha) i vi bt k nguyn nhn no. D nhin l
lun lun c mt ci g l nguyn nhn cho tt c nhng ci
khc, theo ch ngha th tng quyn lc phi lun lun l
mt hng s. Nhng iu ny khng lin quan g n quyn lc
m mt s ngi c p t ln mt s ngi khc.
277 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

quyn lc kinh t c th l mt cng c p bc,

nhng khi cn nm trong tay nhng c nhn ring
l, n khng th l v gii hn v khng th bao
trm ln ton b i sng ca mt con ngi. Nhng
khi tp trung vo tay mt nhm ngi nh l mt
cng c ca quyn lc chnh tr th n s bin ngi
ta thnh nhng ngi ph thuc chng khc g n l.
***
T hai c im trung tm ca mi h thng tp
th ch ngha tc l nhu cu phi c mt h thng
cc mc tiu c tt c mi ngi trong nhm chp
nhn v c m ca nhm c mt quyn lc tuyt
i, nhm thc thi cc mc tiu , chc chn s ny
sinh ra mt h thng o c nht nh vi mt s
im trng hp trong khi mt s im li khc hn
vi nn o c ca chng ta. Nhng c mt im
m s khc bit r rng n ni c th lm ngi ta
ng rng y c phi l o c hay khng na: n
khng cho lng tm ca c nhn c p dng
cc quy tc ca chnh mnh v n cng khng chp
nhn bt k quy tc chung no m c nhn phi tun
theo hoc c php theo trong mt hon cnh.
iu ny lm cho o c tp th tr thnh khc hn
vi ci m chng ta vn gi l o c v tht kh
m tm c bt k nguyn tc no d rng o c
tp th vn c nhng nguyn tc nh th.
S khc bit v nguyn tc cng gn ging nh
trng hp php tr m chng ta c dp xem xt
trc y. Tng t nh cc o lut hnh thc, cc
NG V N L 278

tiu chun o c c nhn ch ngha, d khng

phi lc no cng c th chi li, nhng l cc tiu
chun chung v vn nng khi p dng. Cc tiu
chun ny quy nh hoc cm on mt s hnh
ng nht nh, khng ph thuc vo mc ch m
nhng hnh ng y theo ui. Th d n cp hay
ni di, tra tn hoc phn bi c coi l xu, ngay
c trong trng hp c th no nhng hnh ng
nh th khng gy ra bt c thit hi trc tip no.
D khng c ai phi chu au kh hay ngay c y
l nhng hnh ng nhn danh mt mc ch cao
p no th cng khng th lm thay i c s
kin l y l nhng hnh ng xu. Mc d i khi
chng ta phi la chn, phi lm mt vic xu
hn, nhng d sao y vn l vic xu.
Trong o c hc c nhn ch ngha, nguyn
tc mc ch bin minh cho phng tin c coi l
s ph nhn mi tiu chun o c. Trong o c
hc ca ch ngha tp th nguyn tc ny nht nh
phi tr thnh quy tc ti thng, mt ngi theo
ch ngha tp th kin nh phi sn sng lm tt c
mi vic nu l vic mang li hnh phc cho tt
c mi ngi v i vi anh ta y l tiu chun
duy nht nh gi tnh o c ca hnh ng.
o c tp th th hin r rng nht trong cng
thc raison dtat1, mt ng c khng chp nhn
bt k gii hn no, ngoi tnh v li, chnh tnh v

1
L tr ca nh nc Ting Php ND.
279 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

li s quyt nh phi hnh ng nh th no t

cho bng c mc tiu trc mt. Cch m reason
dtat thc hin trong quan h gia cc quc gia
cng c em ra p dng trong quan h gia cc
cng dn trong cc nc theo ch ngha tp th.
Trong cc nc theo ch ngha tp th lng tm
cng nh tt c cc tc nhn khc khng cn
ng vai tr kim ch cc hnh ng ca con ngi
nu nh y l cc hnh ng nhm thc hin cc
mc tiu do cng ng hay do cp trn giao ph.
***
S thiu vng cc quy tc o c tuyt i
mang tnh hnh thc d nhin khng c ngha l x
hi theo ch ngha tp th ca cc cng dn v
khng nn mt s thi quen khc. Ngc li, x
hi theo ng li tp th quan tm ti thi quen ca
con ngi hn l x hi theo ng li c nhn ch
ngha. tr thnh ngi c ch cho x hi theo
ng li tp th cn phi c mt s phm cht,
nhng phm cht ny li i hi phi c rn luyn
thng xuyn. Chng ta gi l nhng thi quen
c ch ch khng phi l c hnh v trong bt k
trng hp no chng cng khng c php tr
thnh chng ngi vt trn con ng tin n mc
ch chung hay l cn tr vic thc thi mnh lnh
ca cp trn. Cc thi quen ch lm mi mt
nhim v l lp y khong trng m cc mnh lnh
hay cc mc tiu cha ni ti ch khng bao gi
c mu thun vi ch ca nh cm quyn.
NG V N L 280

C th thy r s khc nhau gia nhng phm

cht s c nh gi cao trong x hi theo ch
ngha tp th v nhng phm cht nht nh s phi
bin mt trong th d sau. C mt s phm cht o
c c trng ca ngi c, hay ni ng hn c
trng Ph c c nhng k th khng i tri
chung ca h cng nhn v cng c nhng phm
cht m theo kin chung l ngi c khng c,
nhng li c ngi Anh, khin cho ngi Anh cm
thy t ho. Chc chng my ngi ph nhn rng
ngi c ni chung l yu lao ng v c k lut,
cn trng v ngh lc n mc tn nhn, tn tu v
ngay thng trong mi cng vic; h c thc cao v
trt t, v trch nhim v thi quen tun phc chnh
quyn; h sn sng hi sinh quyn li c nhn v t ra
l nhng ngi cc k dng cm khi tnh mng b e
da. Tt c nhng iu bin ngi c thnh
cng c thc hin mi nhim v do nh cm quyn
t ra, chnh ph Ph v ch mi trong xu
hng Ph gi th thng phong, gio dc h
theo ng tinh thn nh th. Trong khi ngi ta
li cho rng ngi c in hnh thiu nhng
phm cht ca ch ngha c nhn nh tinh thn bao
dung, thi tn trng ngi khc, tn trng kin
ca ngi khc, s c lp v tr tu, tnh ngay thng
v sn sng bo v kin ca mnh trc nhng
ngi c quyn lc, chnh ngi c cng nhn thy
281 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

nh th v gi n l Zivilcourage1, h thiu s quan

tm n nhng k yu ui, thiu s nghi ng lnh
mnh i vi quyn lc, khng thch quyn lc,
nhng phm cht ch c th c hnh thnh bi
truyn thng t do c nhn lu i. Ngi ta cn
cho rng ngi c khng c cc phm cht, c th
l khng d nhn ra, nhng rt quan trng nu xt t
quan im quan h gia nhng ngi sng trong x
hi t do, y l lng nhn t, tnh khi hi, ci m
v tn trng i sng c nhn ca ngi khc cng
nh nim tin vo nh tt p ca nhng ngi
xung quanh.
Sau tt c nhng iu trnh by, c th thy
r rng nhng phm hnh c trng ca ch ngha
c nhn cng ng thi l nhng phm hnh mang
tnh x hi, gip cho tng tc x hi din ra thun
li hn, nh th m khng cn v rt kh kim sot
t bn trn. Nhng phm hnh ny ch pht trin
trong cc x hi mang tnh c nhn ch ngha hoc
pht trin v mt thng mi, v khng hin din
trong x hi ni ch ngha tp th hay qun phit
gi th thng phong. C th nhn thy r s khc
bit ny nhng vng khc nhau c, v hin nay
chng ta cng c th thy khi so snh c vi cc
nc phng Ty. Cho mi n tn thi gian gn
y, ti nhng vng pht trin nht v thng mi,
tc l li nhng thnh ph bun bn pha Nam v

1
Dng cm cng dn Ting c ND.
NG V N L 282

pha Ty, cng nh cc thnh ph vng Hanse, cc

quan nim o c vn gn vi tiu chun ca
phng Ty hn l nhng tiu chun ang gi th
thng phong c hin nay.
Tuy vy, s cc k bt cng khi cho rng khi
qun chng ng h ch trong cc nh ton tr, m
chng ta coi l ch v lun, l nhng ngi chng
cn ng lc o c no. i vi a s th tnh hnh
hon ton ngc li: ch c th so snh nhng xc
cm v mt o c ng sau cc phong tro nh
quc x hay cng sn vi nhng tri nghim ca
nhng ngi tng tham gia cc phong tro tn
gio v i trong lch s. Nhng mt khi tha
nhn rng c nhn ch l phng tin phc v cho
nhng mc tiu ca mt thc th cao qu hn, gi l
x hi hay quc gia th cng th, th nhng c im
ca ch ton tr nht nh s xut hin. T quan
im ca ch ngha tp th th thi bt dung v
n p th bo bt ng quan im, khinh thng
i sng v hnh phc c nhn chnh l nhng hu
qu thit yu v khng th trnh khi ca nhng tin
l lun nn tng. ng nh th, nhng ng thi
nhng ngi ng h ch ngha tp th li khng nh
rng ch ny tin b hn l ci ch , ni nhng
quyn li ch k ca tng c nhn c th cn tr cc
mc tiu m cng ng theo ui. Cc trit gia c
l nhng ngi chn thnh khi h c gng chng
minh ht ln ny n ln khc rng phn u cho
hnh phc c nhn l vic lm phi o c v ch c
283 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

thc hin ngha v trc x hi mi l vic lm ng

tn trng, nhng nhng ngi c gio dc theo
truyn thng khc th kh m hiu ni chuyn .
u ch tn ti mt mc tiu chung cao qu
duy nht th khng cn ch cho bt k tiu
chun hay quy phm o c no. Trong thi k
chin tranh chng ta cng tng tri nghim nhng
iu nh th mt mc no . Nhng ngay c
chin tranh vi nhng mi him nguy vn c ca n
cng ch to ra trong lng cc nc dn ch mt
phin bn ton tr tng i n ha: ch mt vi gi
tr c nhn b t sang mt bn dnh ch cho mc
tiu duy nht lc m thi. Nhng khi ton x hi
ch theo ui mt vi mc tiu chung no th
nht nh s tn bo i khi s c coi l nhim v
v nhng hnh ng lm chng ta kinh tm nh
bn git con tin, git ngi gi hay ngi m c
coi l nhng vic lm thch hp; di dn cng bc v
bt lu y hng trm ngn ngi tr thnh bin
php chnh tr c hu nh tt c mi ngi, tr cc
nn nhn, ng h; thm ch ngi ta cn nghin cu
c nhng ngh nh gi n b nhp ng sinh
con ci na. Nhng ngi theo ch ngha tp th
ch nhn thy nhng mc tiu v i, h sc bin
h cho nhng hnh ng nh th v khng cn
quyn con ngi no hay gi tr c nhn no c th
tr thnh lc cn cho s nghip phng s x hi ca
h.
NG V N L 284

Nhng trong khi i vi phn ng cng dn

ca nh nc ton tr, l tng, mc d i vi chng
ta y l l tng chng ra g, mc d i vi chng
ta y l l tng chng ra g, chnh l th h sn
sng hy sinh ht mnh, l th khin h ng h, thm
ch thc hin nhng hnh ng bt nhn ni trn, th
i vi nhng k iu hnh chnh sch li khng
hn nh th. Mun tr thnh tr th c lc trong
vic iu hnh nh nc ton tr th sn sng chp
nhn nhng li gii thch c v hp l cho nhng vic
lm n mt l cha , y cn phi sn sng ch p
ln mi quy tc o c tng c bit n nu y
l vic cn thit t mc tiu ra cho y. V lnh
t ti cao l ngi duy nht c quyn t ra mc tiu
cho nn cc tr th trong tay ng ta khng c c
quan im o c ring ca mnh. Yu cu quan
trng nht i vi ngi cn b l lng trung thnh
tuyt i i vi c nhn lnh t, km theo lng
trung thnh l tnh v nguyn tc v sn sng lm
bt c vic g. Cn b khng c c l tng thm
kn ca ring mnh hoc quan im ring v thin
c, c th nh hng ti cc d nh ca lnh t. T
c th thy rng cc chc v cao kh c s hp
dn i vi nhng ngi c quan im o c vn
tng l kim ch nam cho hnh ng trong qu kh
ca ngi u chu. Bi v, chng c g c th n b
c cho nhng hnh ng bt lng m h nht
nh phi lm, s khng cn c hi theo ui nhng
c m l tng hn, chng c g c th n b c
285 V sao nhng k xu xa li leo cao nht?

nhng mo him khng th no trnh khi, chng c

g c th n b c nhng nim vui ca cuc sng
ring t v s c lp ca c nhn m chc v lnh
o cao nht nh phi lm. Ch c mt kht khao,
y l kht khao quyn lc theo ngha en ca t
ny v ci khoi cm c ngi khc phc tng v
c l mt phn ca mt c my quyn lc khng
l khng ai c th cn tr c, l c th c tho
mn theo cch m thi.
Nu cc chc v cao trong b my quyn lc
ton tr khng hp dn c nhng ngi xng
ng, theo tiu chun ca chng ta, th iu c
ngha l nhng k tn nhn v v lim s s c nhiu
c hi. Khng nghi ng g rng s c nhiu vic gi
l bn thu, nhng cn phi lm v mc ch cao
thng v phi lm mt cch dt khot v chuyn
nghip nh bt k cng vic no khc. V cng c
nhiu hnh ng bn thn chng l xu xa ri,
nhng loi m nhng ngi cn c quan nim o
c truyn thng s khng chu lm, nn nhng k
sn sng lm nhng vic xu xa nh th s c tm
giy thng hnh thng tin v i n quyn lc.
Trong x hi ton tr nht nh s c nhiu chc v
i hi s tn nhn, do nt, la di v ch im.
Gestapo hay cc ban qun l cc tri tp trung, B
tuyn truyn hay SA hoc SS (hoc nhng c quan
tng ng hay Nga) khng phi l ch th hin
lng nhn o ca con ngi. Nhng y chnh l
con ng tin thn trong ban lnh o ca nh
NG V N L 286

nc ton tr. Mt nh kinh t hc ni ting ngi M

sau khi xem xt s qua trch nhim ca chnh quyn
trong x hi theo ng li tp th rt ra kt lun
rt ng rng: D mun hay khng h cng phi
lm nhng vic : xc sut nhng ngi nm chnh
quyn l cc c nhn khng thch gi v th hin
quyn lc cng ngang bng vi xc sut mt ngi
cc k du dng mun lm cng vic ca cai i
trong n in n l1.
Nhng nh th cha phi ht. Vn la
chn ngi lnh o l mt phn ca mt vn ln
hn: vn la chn ngi ph hp vi quan im
ca h hay ni ng hn l la chn nhng ngi
sn sng thch nghi vi hc thuyt thng xuyn
thay i ca h. V iu dn chng ta n mt
trong nhng c im ni bt nht ca o c ca
ch ngha ton tr: quan h ca n vi v nh hng
ca n ln nhng c tnh c gi bng mt tn
chung l tnh trung thc. Nhng y l ti ln,
cn phi c mt chng mi mong ni ht c.

1
Knight F.H. trong Journal of Poloitical Economy, 1938,
December, trang 869.
287 S co chung ca chn l

XI. S co chung ca chn l

iu c bit l bt c u quc hu ha t tng

cng ng ngha (pari passu) vi quc hu ha
cng nghip.
E. H. Carr
Mun cho mi ngi cng phc v mt h thng
cc mc tiu duy nht, c k hoch ca x hi tr
liu, th cch tt nht l buc tt c cng phi tin
tng v cc mc tiu . Ch dng cc bin php
cng bch th b my ton tr cha th hot ng
hu hiu c. iu quan trng l lm sao mi
ngi cng coi cc mc tiu l ca chnh mnh.
Mc d nhng quan im nh th c la chn v
p t t bn ngoi, nhng chng phi tr thnh
nim tin ca qun chng, phi tr thnh tn iu ca
tt c mi ngi, sao cho cc c nhn c th hnh
ng mt cch t pht m vn theo ng ca
ngi lp k hoch. V nu trong cc nc ton tr
ngi dn khng cm thy h b p bc nh l
nhng ngi sng trong cc nc t do tng tng
th ch yu l v chnh ph cc nc ny kh
thnh cng trong vic buc ngi dn suy ngh theo
hng chnh quyn mun.
NG V N L 288

C th lm c iu bng nhng hnh thc

tuyn truyn khc nhau, k thut ny ph bin
rng ri, chng cn ni thm y lm g. Tuy
nhin cn phi nhn mnh rng cng tc tuyn
truyn cng nh k thut tuyn truyn khng phi l
nhng c im ring bit ca ch ngha ton tr.
iu duy nht, c trng cho chnh sch tuyn
truyn cho ch ton tr l tt c b my tuyn
truyn n hng n cng mt mc tiu v tt c
cc cng c u c phi hp nhm to nh hng
i vi cc c nhn theo cng mt hng v to ra
mt Gleichschaltung1 c th trong u c mi thn
dn. Kt qu l, hiu ng m n to ra khc hn
khng ch v lng m cn khc v cht so vi hiu
ng tuyn truyn cho nhng mc tiu khc nhau do
nhiu ch th c lp v cnh tranh vi nhau tin
hnh. Khi tt c cc phng tin thng tin u b
mt b my duy nht kim sot th vn khng
cn l reo rc quan im ny hay quan im kia
na. Khi mt tuyn truyn vin kho lo c th
nho nn tm tr qun chng theo bt k hng no
m anh ta chn, ngay c nhng ngi thng minh v
c t duy c lp cng khng th hon ton trnh
c nh hng ca b my tuyn truyn, nht l

1
Gleichschaltung l mt quan im chnh tr ca c nhm
buc tt c cc lnh vc ca i sng phi phc v cho quyn
li ca ch x hi ch ngha quc gia, ta thng gi l s
thng nht v t tng ND.
289 S co chung ca chn l

nu h li b cch li vi cc ngun thng tin khc

trong mt thi gian di.
Nhng trong khi ti cc quc gia ton tr b my
tuyn truyn chi phi hon ton tm tr ca dn
chng, th hiu qu o c c bit ny sinh khng
phi t k thut tuyn truyn m li t mc tiu v
ni dung tuyn truyn ton tr. Nhng nu hot
ng ca n ch gii hn vic p t mt h thng
cc gi tr m x hi ang c gng hng ti th b
my tuyn truyn ch l biu hin c th ca nhng
c im ca o c tp th ch ngha m chng ta
bn ti bn trn. Nu mc tiu ca n ch l dy
cho dn chng mt tp hp cc chun mc o c
xc nh th vn s ch cn l ci chun mc o
c l tt hay xu m thi. Ngay vic phn u
cho s bnh ng bng cch qun l tp trung nn
kinh t chc chn s dn n s bt bnh ng theo
thang bc ca nh nc, ngha l chc chn s dn
n vic quyt nh bng nhng bin php cng
bc c on a v ca tng c nhn trong trt t
th bc mi, cn phn ln cc yu t o c nhn
bn nh s tn trng i sng con ngi, tn trng
k yu v tn trng c nhn s n gin l bin mt.
Nhng d n c b a s coi khinh n u, d
chun mc ny c lm thay i cc tiu chun o
c, khng phi lc no cng c th ni rng n l
phi o c. i vi nhng nh o c hc theo
trng phi bo th, chun mc ny cn c mt s
NG V N L 290

nt hp dn hn l cc tiu chun nh nhng v

khoan dung ca x hi t do.
Nhng b my tuyn truyn ton tr cn gy ra
nhng hu qu nghim trng hn, c tnh ph hoi
hn rt nhiu i vi tt c cc h thng o c ni
chung v n ng chm n mt trong nhng nn
tng ca c hnh: thc v s tn trng chn l. Do
bn cht cc nhim v m n theo ui, b my
tuyn truyn ton tr khng th t gii hn mnh vo
vic tuyn truyn cc gi tr, vo nhng tranh ci v
quan im v nim tin o c c ngi ta tun
th, d t d nhiu, theo cc quan im thnh hnh
trong x hi, m cn lan sang c lnh vc nhn thc
s tht, mt a ht khc hn ca tr tu con ngi.
iu ny xy ra l bi v, th nht, mun buc ngi
ta chp nhn cc gi tr chnh thng th phi bin
minh chng, ngha l phi ch ra mi lin h ca
chng vi cc gi tr m ngi dn vn coi trng, m
mun lm nh th th phi khng nh c mi lin
h nhn qu gia mc ch v phng tin. V th
hai, v s phn bit gia mc ch v phng tin
trn thc t khng phi l lc no cng dt khot v
r rng nh l thuyt cho nn phi lm cho qun
chng ng khng ch vi mc tiu cui cng m
cn chp nhn cc quan dim v cc s kin, v l
c s ra cc bin php c th.
***
Chng ta thy r rng bt k k hoch kinh t
no bao gi cng ngm nh mt s nht tr ca ton
291 S co chung ca chn l

dn v mt b chun mc o c kin ton, mt h

thng gi tr bao trm ln tt c; y l iu khng
th no tn ti c trong x hi t do; ngi ta phi
to dng ra n. Nhng chng ta phi tha nhn rng
nh lp k hoch khng nhn thc c nh th
ngay t u v ngay c nu nh nhn thc c th
cng kh m to c chun mc o c bao trm
nh th trc khi bt u son tho k hoch. Xung
t gia cc nhu cu khc nhau s dn xut hin v
khi chng l r th phi c quyt nh. Nh th
ngha l chun mc gi tr lm kim ch nam cho
quyt nh khng phi l in abstracto1 khi phi quyt
nh m phi c to ra cng vi chnh cc quyt
nh . Chng ta cng thy r rng vic khng th
tch vn gi tr khi cc quyt nh c th lm
cho chnh ph dn ch, trong khi khng c kh nng
son tho tt c cc chi tit k thut c th, cng
khng c kh nng quyt nh cc gi tr lm kim
ch nam cho hot ng ca n.
V c quan lp k hoch buc phi thng xuyn
gii quyt cc vn cng lao m khng c bt k
quy tc o c r rng no cho nn n phi thng
xuyn bin minh hay t nht l thuyt phc dn
chng tin rng y l cc quyt nh ng n. V
mc d k a ra quyt nh c th ch da vo nh
kin ca mnh, ngi ta vn buc phi tuyn b cng
khai mt nguyn l chung no v cc thn dn

1
Ci c trc Latin ND.
NG V N L 292

khng ch phi tun th mt cch th ng m phi

ng h ng li mt cch tch cc na. Nhu cu
hp l ha thi yu ght ch quan, tc l nhng
th ng vai tr dn o ngi lm k hoch trong
nhiu quyt nh ca mnh, v nhu cu dn gii cc
l l ca mnh vi hnh thc ph hp nhm li ko
c cng nhiu ngi cng tt s buc ngi ta phi
ngh ra th l lun, tc l nhng nhn nh v cc
mi lin kt gia cc s kin vi nhau, cc l lun ny
s tr thnh mt phn ca h t tng chnh thng.
Qu trnh sng to huyn thoi nhm bin h
cho cc hnh ng ca chnh quyn khng phi lc
no cng l vic lm c thc. Lnh t ca x hi
ton tr c th hnh ng trn c s lng th hn
bm sinh ca ng ta i vi trt t hin hnh v c
m thit lp mt trt t th bc mi, ph hp vi
quan nim v cng bng ca chnh ng ta m thi;
c th n gin l ng ta khng thch ngi Do Thi,
nhng ngi thnh t trong ci trt t m ng ta
khng th chen chn vo v mt khc, ng ta li
thn phc nhng ngi cao to, tc vng, tc l trng
ging nh cc nhn vt anh hng trong nhng cun
sch m ng ta c thi nin thiu. Vy l ng ta
v vp ngay nhng l thuyt cung cp c s hp l
cho chnh cc nh kin m ng ta chia s vi ng
ng ca mnh. Cc l thuyt gi khoa hc tr thnh
mt phn ca h t tng chnh thng, l kim ch
nam cho hnh ng ca nhiu ngi, xut hin nh
th y. Hay l thi cm ght nn cng nghip v
293 S co chung ca chn l

thi v ha i sng thn kh thnh hnh, li c

cng c thm bng l lun (c l l sai) rng thn qu
sinh ra cc chin binh qu cm, li to ra dng cht
cho mt huyn thoi khc huyn thoi blut und
Boden1, cha ng khng ch cc gi tr cao c m c
mt lot cc khng nh nhn qu, nhng khng
nh mt khi tr thnh l tng dn o cho hot
ng ca ton x hi ri th khng ai c php nghi
ng na.
Nhu cu thit lp cc gio iu chnh thng nh
l cng c nh hng v tp hp cc c gng ca tt
c mi ngi c nhiu l thuyt gia ca h
thng ton tr t ra. Li ni di hu ch ca
Planton cng nh cc huyn thoi ca Sorel phc
v cho cgn mc ch nh l thuyt chng tc ca
quc x hay thuyt nh nc phng hi ca
Musolini. Chng ch l nhng quan nim c bit da
trn cc s kin m sau c trau chut thnh cc
l thuyt khoa hc nhm bin minh cho cc nh
kin c sn m thi.
***
Cch tt nht ngi dn chp nhn cc gi tr
m h phi phc v l thuyt phc h rng y l cc
gi tr m h, hay t nht l nhng ngi u t nht
trong s h vn lun lun tin tng, ch c iu
trc y h hiu cha tht ng. Lc nhn
dn s chuyn lng trung thnh t cc cha tri c

1
Mu v t ting c ND.
NG V N L 294

sang cc cha tri mi vi k vng rng cc cha tri

mi ng l iu m h cn nhng t trc n nay
h ch mi l m cm thy nh th. V bin php tt
nht l gn cho cc ngn t c nhng ngha hon
ton mi. t c c im no ca ch ton tr va
lm cho nhng ngi quan st hi ht phi lng
tng li va c trng cho bu khng kh tr tu ca
n bng vic xuyn tc ton din ngn ng, bng
thay i ngha ca ngn t th hin l tng ca
ch mi.
B xuyn tc nhiu nht chnh l t t do. Nh
bt k ni no khc, t ny cng c s dng mt
cch t do ngay trong cc nh nc ton tr. Trn
thc t, c th ni v y phi l li cnh bo
chng ta lun phi thn trng trc nhng k ha
hn New Liberties for Old1 (T do mi thay cho t do
c) rng bt c khi no t do, theo ngha chng ta
hiu, b ph hoi th bao gi ngi ta cng ha hn
cho nhn dn mt nn t do mi. Ngay trong chng
ta cng c nhng ngi ng h k hoch ha nhn
danh t do, nhng ngi ny cn ha cho chng ta
nn t do tp th cho c nhm, m ngha ca n
s tr nn r rng nu ta ch n iu h ni sau
y: d nhin l t c t do theo k hoch
khng c ngha l th tiu ngay lp tc tt c <sic!>
mi hnh thc ca t do tng tn ti trc y.
Tin s Karl Mannheim, ngi c tc phm cha cu

1
Nhan mt tc phm mi ca nh s hc Carl Becker (ND).
295 S co chung ca chn l

dn bn trn1, ch t cnh bo chng ta rng khi

nim t do hnh thnh trong thi i trc l cn
ngi cho cch hiu ng n vn ny. Nhng
chnh t t do trong lp lun ca ng ta cng ng
ng nh khi n nm trn u li ca cc chnh
khch ton tr m thi. Ging nh h, ci t do tp
th m ng ta ngh khng phi l t do cu tng
thnh vin trong x hi m l quyn t do v hn
ca ngi lp k hoch, c php lm vi x hi tt
c nhng g hn mun2. y l s ln ln ca t do
vi quyn lc tuyt i.
Trong trng hp ny, khng nghi ng g rng
chnh cc nh trit hc c, trong c cc l thuyt
gia x hi ch ngha, ng vai tr quan trng
trong vic xuyn tc ngha ca t t do. Nhng
t do khng phi l t duy nht m ngha b
nh tro theo hng ngc li tr thnh cng c
ca b my tuyn truyn ton tr. Chng ta
chng kin chuyn tng t vi cc khi nim nh
lut php v cng l, quyn v bnh ng.

1
Man and Society in an Age of Reconstruction (Con ngi v
x hi trong thi i ti thit), trang 377.
2
Peter Drucker nhn xt rt ng rng trn thc t, cng c
t t do th cng c nhiu li ni sung v t do mi. Nhng
y ch l ngn ng che y cch hiu tri ngc hon ton vi
cch hiu v t do tng thnh hng chu u T do mi m
ngi ta ang tuyn truyn chu u chnh l a s c quyn
p t ch ca mnh ln c nhn con ngi (The End of
Economic Man (S co chung ca con ngi kinh t), trang
74).
NG V N L 296

Ci danh sch ny c th cn ko di, c th a vo

y hu nh tt c cc thut ng chnh tr v o c
thng dng bng ngy.
Mt ngi cha t mnh tri nghim th khng
th nh gi c mc xuyn tc ngha ca cc
t v s ri rm m n gy ra cng nh nhng ro
cn m n to ra cho bt k cuc tho lun duy l
no. Phi tn mt chng kin th mi hiu c lm
sao m hai anh em rut khng th giao thip c
vi nhau, sau khi mt ngi ci o v bt u ni
bng mt ngn ng hon ton khc. Cn rc ri hn
v s thay i ngha ca cc t th hin l tng
chnh tr din ra khng ch mt ln m l mt qu
trnh lin tc, tr thnh k thut tuyn truyn, c
hoc v tnh nhm nh hng t duy ca con
ngi. Dn d, khi qu trnh ny t n mt
mc nht nh th ngn ng tr thnh bt lc, t
ng tr thnh v bc trng rng chng cn ngha
xc nh no, c th biu hin c ngha hon ton
tri ngc vi ngha ban u ca chng, v ch c
dng to ra nhng lin tng cm xc cn gn b
vi chng m thi.
***
Tuyt i a s mi ngi rt d b tc ot kh
nng suy ngh c lp. Nhng thiu s nhng ngi
cn gi c kh nng ph bnh cng phi nn
thinh. Nh chng ta thy, vn khng ch l p
buc nhn dn chp nhn mt b chun mc o
c dng lm c s cho k hoch hot ng ca ton
297 S co chung ca chn l

x hi. V nhiu iu khon trong ci b chun mc

khng th pht biu mt cch tng minh c,
v nhiu iu khon trong thang gi tr lm kim ch
nam cho k hoch, cn cc chi tit ca bn k hoch
v mi hnh ng ca chnh ph u phi tr thnh
thing ling v khng th b ph bnh. Mun cho
dn chng ng h s nghip chung mt cch v
iu kin th phi thuyt phc h rng c mc ch
cng nh phng tin u c la chn mt
cch ng n. V vy gio iu chnh thng phi
bao trm tt c cc s kin c lin quan n k hoch
v phi nhi vo c mi cng dn. Mi li ph phn
cng khai hay thm ch ngay c nhng biu hin ca
s nghi ng cng b n p v chng c th lm suy
gim s ng h ca cng chng. Nh Sidney v
Beatrice Webb vit v tnh hnh trong cc x nghip
Nga: Khi cng vic ang c xc tin th bt k
biu hin cng khai no v s ng vc, thm ch lo
lng v kh nng thnh cng ca k hoch u b coi
l s bt trung, thm ch phn bi, v n c th nh
hng n ch v n lc ca nhng ngi khc1.
Cn nu nghi ng v lo lng khng phi l v s
thnh cng ca mt x nghip c th m lin quan
n k hoch ca ton th x hi th b ci l hnh
ng ph hoi.

1
Sidney v Beatrice Webb, Soviet Communism (Ch ngha
cng sn X Vit), trang 1038.
NG V N L 298

Nh vy l s kin v l thuyt cng nh cc

quan im v gi tr u tr thnh nhng thnh t
khng th tch ri ca h t tng. Tt c cc knh
truyn b kin thc trng hc v in n, i pht
thanh v phim nh tt c u c s dng
truyn b cc quan im, bt lun l ng hay sai,
nhm cng c nim tin vo s ng n ca chnh
quyn; trong khi mi thng tin c th gy nghi
ng hay to ra dao ng u b cm. Tiu chun
cho hoc khng cho cng b u b cm. Tiu chun
cho hoc khng cho cng b mt thng tin l nh
hng ca n i vi lng trung thnh ca nhn dn.
Ni tm li, chnh th ton tr lun lun nm trong
tnh trng m cc nc khc ch c th xy ra trong
thi chin. Ngi ta giu tt c nhng g c th lm
cho nhn dn nghi ng s sng sut hay lm mt
nim tin vo chnh ph. Thng tin v iu kin sng
ca ngi dn cc nc khc c th to c s cho
nhng so snh bt li, kin thc v nhng ng li
kh d c th la chn, thng tin cho php ngi ta
ngh rng chnh ph mc sai lm, b qua c hi
ci thin i sng ca ngi dn v.v... u b cm ht.
Kt qu l thng tin trong tt c mi lnh vc u b
kim sot, y l nhm to ra mt s thng nht tuyt
i v t tng.
Vic kim sot c thc hin vi c nhng lnh
vc c v nh chng lin quan g n chnh tr, th d
nh vi c cc ngnh khoa hc tru tng nht. Di
chnh th ton tr cc ngnh khoa hc nhn vn nh
299 S co chung ca chn l

lch s, lut hc hay kinh t hc khng th no tin

hnh c cc nghin cu mang tnh khch quan,
nhim v duy nht ca cc ngnh ny l chng minh
tnh ng n cu cc quan im chnh thng, y l
s kin ai cng bit v c thc t xc nhn.
Trong tt c cc nc ton tr cc ngnh khoa hc ny
tr thnh nhng ngun cung cp huyn thoi hiu
qu nht, chnh quyn dng chnh nhng huyn
thoi ny tc ng ln l tr v ch ca dn chng.
iu c bit l cc nh khoa hc trong nhng lnh
vc ni trn chng cn phi gi v rng h ang tm
ti chn l, chnh nh chc trch quyt nh phi tm
hiu v cng b nhng lun thuyt no.
Vic kim sot ton din lan sang c nhng lnh
vc m mi nhn th c v nh chng c mt t
ngha chnh tr no. i khi tht kh m gii thch v
sao l thuyt ny c ng h m l thuyt kia th b
ph phn, nhng iu k l l trong cc nc ton tr
khc nhau s yu ght, trong nhiu trng hp, li c
v nh ging nhau. C th l trong cc nc ny
ngi ta bao gi cng c phn ng tiu cc i vi
nhng hnh thc t duy tru tng, y l phn ng
c trng ngay c trong s cc nh khoa hc ng h
ch ngha tp th ca chng ta. Thuyt tng i b
bc b hoc v n l m mu ca bn Do Thi nhm
ph hoi nn tng Vt l hc Thin Cha gio v Bc
u hay l v n mu thun vi ch ngha Marx v
ch ngha duy vt bin chng khng cn l iu
quan trng na. Cng chng c g khc nhau trong
NG V N L 300

nhng cuc tn cng vo mt s nh l ton thng

k, bt k v chng l mt phn ca cuc u tranh
giai cp trn mt trn t tng v l sn phm phc
v giai cp t sn hay lnh vc ny b ph nhn sch
trn v khng c g bo m rng n s phc v
quyn li ca nhn dn. C v nh khng ch mn
ton ng dng m c mn ton l thuyt cng c
xem xt trn nhng quan im nh th, bt lun th
no th mt vi quan im v cc hm lin tc b
coi l nh kin t sn. Theo tng trnh ca ng b
Webb th tp ch Journal for Marxist Leninist Natural
Sciences (Tp ch khoa hc t nhin Marxist
Leninist) y ry cc khu hiu t nh Bo v tnh
ng trong ton hc hay Bo v s trong sng ca
hc thuyt Marx Lenin trong phu thut hc.
c tnh hnh cng tng t nh th. T Journal for
National-Socialist Association of Mathematicans (Tp ch
ca Hip hi cc nh ton hc X hi ch ngha quc
gia) cng y ry tnh ng trong ton hc, thm
ch Lenard, nh vt l c ni ting nht, ngi nhn
gii thng Nobel cn tng kt s nghip ca i
mnh trong b ton tp vi tn ngi German Physics
in Four Volumes! (Vt l c trong bn tp!).
Vic ln n tt c mi hot ng khng c mc
ch thc tin trc mt l hon ton ph hp vi
tinh thn ca ch ngha ton tr. Khoa hc v khoa hc
hay ngh thut v ngh thut u b nhng ngi
quc x, nhng tr thc theo ng li x hi ch
ngha v cng sn ca chng ta cm ght nh nhau.
301 S co chung ca chn l

Mi hot ng u phi c mc ch x hi r rng.

Mi hot ng t pht hay nhim v khng r rng
u khng c khuyn khch v c th dn n
nhng kt qu khng lng trc c, nhng kt
qu mu thun vi k hoch, tc l nhng kt qu
khng th tng tng ni i vi trit l lm kim ch
nam cho k hoch ha. Nguyn tc ny cn lan sang
c lnh vc tr chi v gii tr na. Ti xin mi bn
c thng lm li ku gi nhng ngi chi c
Nga hay c: Chng ta phi chm dt mt ln v
vnh vin thi trung lp ca mn c vua. Chng ta
phi ln n mt ln v vnh vin cng thc c v c
cng nh khoa hc v khoa hc.
D s xuyn tc nh th c l chuyn kh tin n
u, chng ta cng phi nhn thc r rng y khng
phi l nhng lch lc v tnh, khng c lin quan g
vi bn cht ca h thng ton tr. Khng phi nh
th. Chng l kt qu chnh ci mu toan buc tt c
phi quy phc quan im duy nht v ci ton th,
ca nhng n lc nhm gi vng quan im bng mi
g, bt nhn dn phi lin tc hi sinh nhn danh cc
quan im v ni chung t tng cho rng kin
thc v nim tin ca con ngi ch l cng c cho
nhng mc tiu c la chn t trc nht nh
s dn n nhng s xuyn tc kiu nh th. Khi khoa
hc khng cn phng s chn l m l phng s
quyn li giai cp, x hi hay nh nc th nhim v
ca tranh lun v tho lun ch cn l chng minh v
truyn b nhng quan im vn l kim ch nam cho
NG V N L 302

ton b x hi m thi. Nh B trng B T php

quc x gii thch, tt c mi l thuyt khoa hc
mi u phi t hi: Ta c phng s ch ngha quc
x v li ch cao c ca ton dn hay khng?.
Chnh t chn l nh mt ngha ban u
ca n ri. Nu trc y t ny dng m t ci
cn tm, m lng tm c nhn l ngi quyt nh
duy nht rng bng chng hay c s a ra bng
chng y c bo m tin cy hay khng th nay
chn l l do ngi c quyn lc t ra, l ci m mi
ngi phi tin nhn danh s thng nht v s nghip
chung v chn l c th thay i mt khi nhu cu ca
s nghip chung i hi1.
iu to ra mt bu khng kh tr tu c
th vi thi v lim s i vi ci m chnh n
gy ra, thi coi thng chn l, nh mt tinh thn
tm ti c lp v nh mt nim tin vo l tr, bin tt
c cc cuc tranh lun khoa hc thnh cc vn
chnh tr m nh chc trch chnh l ngi c ting
ni cui cng phi tri nghim th mi hiu c,
y l nhng iu khng th din t ni trn mt vi
trang giy. Nhng ng ngi nht l thi coi
thng t do tr tu, khng phi ch xut hin sau khi
ch ton tr c thit lp m l thi ca
nhiu nh tri thc, nhng ngi m p t tng tp
th ch ngha cng nh nhng ngi t coi mnh l

1
Vit Nam ngi ta tng ni Chn l l ci l c chn
ND.
303 S co chung ca chn l

u lnh tr tu ngay trong cc nc c ch t do.

Nhng ngi ang lm nh thay mt cc nh khoa
hc trong cc nc t do cng khai bin h khng ch
cho nhng v n p ti t nht nhn danh ch ngha
x hi v thit lp h thng ton tr m cn cng khai
ku gi thi bt dung na. Chng phi l gn y
chng ta thy mt nh khoa hc Anh bo v To
n d gio (Inquisition) v theo ng ta n c li cho
khoa hc khi bo v giai cp ang ln1 hay sao? Thi
nh th tht chng khc g thi ca bn quc x,
nhng k tng bc hi c nh khoa hc, t sch
v o tn gc mt cch c h thng tng lp tri thc
trn bnh din quc gia.
***
c mun p t ln dn chng mt tn hiu
c coi l b ch i vi h d nhin khng phi l
iu mi l hay c bit l m ch thi chng ta mi
c. Ci mi l l l m cc nh tr thc ca chng ta
dng bin h cho n. H bo rng khng lm g
c t do t tng trong x hi hin nay, v rng
kin v th hiu ca dn chng c nh hnh bi
tuyn truyn, qung co v cch sng ca tng lp
trn cng nh bi nhng yu t mi trng sng
khc, nhng th nht nh s nh hng t duy ca
dn chng vo nhng li mn c sn. T h rt
ra kt lun rng nu kin v th hiu ca a phn

1
Crowther J.G., The Social Relations of Science (Quan h x
hi ca khoa hc), 1941, trang 333.
NG V N L 304

dn chng c nho nn bi hon cnh m ta c

th kim sot c th ta phi s dng ci quyn lc
ny mt cch ch ng li t duy ca dn chng
vo hng c li nht.
C l ng l phn ln dn chng khng c kh
nng t duy c lp, ng l ngi ta sn sng chp
nhn cc quan im c sn v hng lot vn v
ngi ta cm thy hi lng vi nhng c tin hnh
thnh t thi th u hay c li ko vo. Trong mi
x hi, t do t tng ch c ngha quan trng i
vi mt thiu s khng ng k. Nhng iu
khng c ngha rng mt ngi c quyn quyt
nh rng ai mi l ngi c php t do t tng.
Cng khng c ngha l mt nhm ngi no
c quyn tuyn b rng ngi dn phi ngh th
ny hay phi tin th kia. S l sai lm khi cho rng h
thng no th a s dn chng cng i theo s lnh
o ca mt ngi , cho nn nu tt c mi ngi
u cng i theo s lnh o ca mt ngi th cng
th m thi. Ph nhn quyn t do t tng v
khng phi ai cng c kh nng t duy c lp nh
nhau l hon ton b qua nhng l l bin minh cho
t do t tng. T do t tng l ng c ch yu
thc y s tin b v mt tri thc khng phi l v
ai cng c th ni hay vit bt k ci g m l bt k l
do hay t tng no cng c th c em ra tho
lun. Khi bt ng quan im khng b n p th
bao gi cng c ngi t ra nghi ng nhng t tng
305 S co chung ca chn l

dn o ng thi v a ra nhng t tng mi

cho mi ngi tho lun v tuyn truyn.
Qu trnh tng tc gia cc c nhn c nhng
hiu bit v ng trn cc quan im khc nhau to
ra i sng tinh thn. S pht trin ca l tnh l tin
trnh x hi t cn bn trn s khc bit nh th.
Bn cht ca vn l ta khng th tin on c
kt qu, ta khng th bit quan im no s thc y
s pht trin cn quan im no th khng, ni tm
li, khng c quan im no hin nay li c th nh
hng c s pht trin m ng thi li khng
ngn chn chnh s pht trin . Lp k hoch
hay t chc s pht trin ca tm tr cng nh s
pht trin ni chung l v ngha, l mu thun ngay
trong thut ng. tng cho rng tm tr ca con
ngi phi t gic kim sot s pht trin ca
chnh n xut pht t nhn thc sai lm v l tnh ca
con ngi; s thc l, ch c l tnh mi c th ch
ng kim sot c ci g khc v s pht trin
ca l tnh l kt qu ca qu trnh tng tc gia cc
c nhn vi nhau. C tnh kim sot n v khng
chng th chy s dn n s tr tr v t tng v s
suy thoi ca l tr.
Bi kch ca t tng tp th l ch n bt u
bng vic coi l tnh l ti tng nhng li kt thc
bng vic tiu dit l tnh v hiu sai tin trnh
ng vai tr nn tng cho s pht trin ca l tr. C
th ni rng y chnh l nghch l ca tt c cc hc
thuyt theo ng li tp th v yu cu kim sot
NG V N L 306

mt cch t gic hay ch ng lp k hoch nht

nh s dn n nhu cu phi c mt tr tu ti cao
iu khin tt c, trong khi cch tip cn ca ch
ngha c nhn cho php chng ta nhn chn rng
cc lc lng siu-c-nhn mi l lc lng dn dt
s pht trin ca l tnh. Ch ngha c nhn chnh l
thi nhn nhng trc cc tin trnh x hi v
thi khoan dung i vi nhng kin khc bit,
tri ngc hn vi thi t ph nm sn trong ci
ngun ca yu cu lnh o ton din i sng x
hi.
307 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

XII. Ci ngun t tng

ca ch ngha pht xt

Tt c cc lc lng chng t do ang tp hp li

chng i mi biu hin ca t do.
A.Moeller Van Den Bruck
Nhiu ngi lm khi cho rng ch ngha quc
x ch l mt v ni lon chng li l tr, l phong
tro phi l tnh, khng c mt cn bn tr tu no.
Nu qu vy th n khng nguy him n nh
th. Nhng y l quan im sai lm v hon ton
thiu cn c. Hc thuyt ca ch ngha quc x l
nh im ca mt qu trnh tin ha t tng ko
di, trong c s ng gp ca cc nh t tng c
nh hng vt rt xa bn ngoi ranh gii nc c.
D ta c ngh nh th no tin ca n th ta cng
khng th ph nhn s kin l tc gi ca hc thuyt
ny vn l nhng ngi cm bt c uy tn, nhng
ngi li du n su m trong ton b tin
trnh t tng ca chu u. H xy dng h
thng ca mnh mt cch nht qun v lin tc. Khi
ta chp nhn cc tin ca n th ta khng th
no thot ra ngoi logic ca n c na. y n
gin l ch ngha tp th c gii thot khi mi
NG V N L 308

vt tch ca truyn thng c nhn ch ngha, tc l

gii thot khi nhng iu c th cn tr vic a
ngi n vo thc t.
Mc d cc nh t tng c gi vai tr quan
trng nht, nhng h khng phi l nhng ngi
n c. Thomas Carlyle v Houston Stewart
Chamberlain, August Comte v George Sorel c vai
tr khng km bt c ngi c no. R.D. Butler
lm r s pht trin ca lung t tng ny trong tc
phm The root of National Socialism (Gc r ca ch
ngha x hi quc gia) va c cng b mi y ca
ng. Tc phm a ra kt lun rng trong mt trm
nm mi nm qua xu hng ny vn c hnh thc
khng thay i v thng ti pht mt cch ng lo
ngi, song ngha ca n cho n snm 1914 th
b thi phng mt cch qu ng. Lc n ch l
mt trong nhng lung t tng trong mt t nc
c th l c nhiu quan im khc nhau hn bt k
quc gia no khc. Rt t ngi chia s quan im
ny v phn ln ngi c cng khinh b n chng
khc g ngi dn cc nc khc vy.
Th th ti lm sao cui cng quan im ca mt
thiu s phn ng li c a s dn c v hu
nh ton b thanh nin c ng h? y khng ch
l do tht trn1, khng ch l do nhng kh khn sau
chin tranh v ln sng dn tc ch ngha. Li cng
khng phi l, nh nhiu ngi mun tin nh th,

1
Tht bi trong Th chin I (1914 1918) ND.
309 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

phn ng ca ch ngha t bn nhm chng li s

tin cng ca ch ngha x hi. Ngc li, chnh s
ng h ca pht xt x hi ch ngha gip nhng
ngi c t tng nh th nm c quyn lc.
Khng phi t sn m chnh l s thiu vng giai cp
t sn mnh gip h ln nh cao quyn lc.
Ci hc thuyt ng vai tr kim ch nam cho
gii lnh o c trong th h va qua khng h
mu thun vi tinh thn x hi ch ngha trong ch
ngha Marx m l mu thun vi nhng thnh t
phng khong ca n, tc l mu thun vi tinh
thn quc t v dn ch hm cha trong ch ngha
ny. V, khi cng ngy ngi ta cng nhn ra rng
cc thnh t chnh l vt cn cho vic bin ch
ngha x hi thnh hin thc th nhng ngi x hi
ch ngha cnh T mi cng ngy cng tin dn
sang pha cnh Hu. y l lin minh ca nhng lc
lng chng t bn do nhng xngi cnh t v cnh
Hu lp nn, mt s kt hp gia ch ngha x hi
cp tin v bo th, v lin minh ny o tn gc
trc tn r mi biu hin ca ch ngha phng
khong ra khi nc c.
c, khi k thu ch ngha x hi gn b
cht ch vi ch ngha dn tc ri. iu c bit l
cc ng t ca ch ngha quc x nh Fichte,
Rodbertus v Lassalle cng ng thi c mi
ngi cng nhn l cha ca ch ngha x hi. Khi
ch ngha x hi l thuyt, vi v bc l ch ngha
Marx, ng vai tr kim ch nam cho phong tro lao
NG V N L 310

ng c th cc nhn t c on v dn tc ch
ngha nh li vo bng ti. Nhng chuyn ko
di khng lu1. T nm 1914 tr i trong hng ng
nhng ngi marxit ln lt xut hin nhng thy c
chuyn lm nhim v ci o, khng phi nhng k
phn ng v bo th u, m l ci to cho nhng
ngi cng nhn chuyn cn v nhng thanh nin
m mng thnh tn ca ch ngha quc x. Sau
ln sng ca ch ngha quc x mi t n nh
cao v nhanh chng pht trin thnh ch ngha
Hitler. Thi hiu chin nm 1914 vn l nguyn
nhn cho v tht trn ca c, cha bao gi c
cha tr hon ton, li l xut pht im cho ci
phong tro hnh thnh nn ch ngha quc x vi s
tr gip to ln ca nhng ngi x hi ch ngha.
C l ngi u tin v l i din ni bt nht
ca xu hng ny l c gio s Werner Sombart vi
tc phm Handler und Helden (Nh bun v anh
hng) kht ting, xut hin vo nm 1915 ca ng.
Sombart bt u s nghip nh mt ngi x hi ch
ngha theo trng phi marxit, nm 1919 ng cn t
ho tuyn b rng hin dng phn ln cuc i
cho cuc u tranh cho nhng t tng ca Karl
Marx. C th ni ng l ngi ng gp nhiu nht
cho vic truyn b t tng x hi ch ngha v lng

1
V ch mt phn. Ngay t nm 1892, August Bebel, mt
trong nhng lnh t ca ng Dn ch X hi ni vi
Bismark.
311 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

cm th ch ngha t bn ra khp t c v nu cc
thnh t ca ch ngha Marx thm vo t tng
c, trc cuc cch mng Nga khng c nc no
t c mc nh th, th y phn ln l nh
cng ca Sombart. C thi Sombart cn c coi l
i din li lc nht ca gii tr thc x hi b n p
v chnh v nhng quan im cp tin m ng
khng c nhn mt chn gio s i hc. Ngay c
sau chin tranh, cc tc phm ca ng vn c nh
hng rt ln c bn trong ln bn ngoi nc c
vi t cch l mt nh s hc (vi cch tip cn
marxit sau khi khng cn l ngi marxit trong
lnh vc chnh tr na), nh hng ca ng c bit
r trong cc cng trnh ca nhng ngi ng h k
hoch ha Anh v M.
Trong cun sch vit v chin tranh, ngi ng
vin x hi ch ngha go ci ny hoan nghnh
Cuc chin tranh ca c v y l cuc ng
khng th no trnh c gia nn vn minh con
bun ca Anh v nn vn minh cng nh vn ha
anh hng ca c. Thi khinh b cc quan im
con bun ca ngi Anh, nhng ngi nh
mt ht bn nng chinh chin, ca Sombart tht l v
b bn. Trong con mt ca ng ta th khng c g
ng khinh hn l kht khao theo ui hnh phc
ring t. ng ta cho rng chm ngn o c ch
yu ca ngi Anh l: ngi hng phc v
NG V N L 312

sng lu1 l chm ngn b i nht do u c con

bun to ra. T tng c v nh nc, nh
Fichte, Lasalle v Rodbertus nh ngha, l nh nc
khng phi c thit lp hay hnh thnh bi cc c
nhn, cng khng phi l mt tp hp cc c nhn
v mc ch ca n cng khng phi l phc v
cho quyn li ca cc c nhn. y l mt
Volksgemeinschaft (cng ng dn tc) trong c
nhn ch c ton ngha v ch chng c hng bt
c quyn li g. Mi i hi ca c nhn u xut
pht t tinh thn con bun m ra c. T tng nm
17892 v t do, bnh ng, bc i u l cc t tng
con bun v chng c mc ch no khc hn l m
bo li th cho cc c nhn.
Trc nm 1914, tt c cc l tng anh hng
chn chnh ca c u b cc l tng con bun ca
Anh, i sng tin nghi v nn th thao Anh e da
xo s. Ngi Anh khng ch tha ha hon ton,
ngi hot ng cng on no cng chm m
trong vng bn ca tin nghi m cn truyn bnh
cho cc dn tc khc na. Ch c chin tranh mi
gip cho ngi c nh rng h l nhng chin
binh, h l mt dn tc m tt c mi hot ng, c
bit l hot ng kinh t, u nhm phc v cho
mc ch chin tranh. Sombart bit rng cc dn tc

1
y l cu trong Kinh Cu c: Sch th nm ca Mi-se gi
l Phc truyn lut l k ND.
2
Cch mng t sn Php ND.
313 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

khc khinh ngi c v thi sng bi chin

tranh ca h, nhng ng ta li coi l nim t ho.
Ch c quan im con bun mi coi chin tranh l
bt nhn v v ngha m thi. C mt i sng cao
thng hn i sng ca c nhn, y l i sng
ca nhn dn, i sng ca t nc v mc ch ca
c nhn l hi sinh thn mnh cho i sng cao c
ny. Chin tranh l hin thn ca quan im anh
hng v cuc chin chng Anh l cuc chin chng
li l tng i ch, chng li l tng con bun v
t do c nhn v tin nghi ca ngi Anh, m biu
hin ng khinh nht l chic li dao co ru c
binh lnh c tm thy trong cc chin ho ca qun
Anh.
***
Nu nhng li cng kch ca Sombart lc
nghe c v qu ng ngay c i vi ngi c th l
lun ca mt gio s ngi c khc cng dn n
t tng tng t nhng vi hnh thc nh nhng
hn, mang tnh hn lm hn v v vy m hiu qu
hn. y l gio s Johann Plenge, mt ngi marxit
c uy tn chng km g Sombart. Tc phm Marx und
Hegel (Marx v Hegel) ca ng nh du s phc
sinh ca tinh thn Hegel trong t tng ca cc hc
gi theo trng phi Marxit v khng nghi ng g
rng ng ta khi u s nghip ca mnh nh mt
ngi x hi ch ngha chn chnh. Trong rt nhiu
tc phm vit trong thi k chin tranh ca ng th
cun sch mng nhng ng thi to ra nhng
NG V N L 314

cuc tho lun rng ri vi nhan y ngha:

1789 v 1914: nm thng tng trng trong lch s t
tng. Tc phm ny ni v cuc xung t gia cc
t tng ca nm 1789 tc l l tng t do v cc
t tng ca nm 1914, tc l l tng ca s t
chc.
i vi Plenge, cng nh i vi tt c nhng
ngi x hi ch ngha, nhng ngi em cc quan
im k thut vo gii quyt cc vn x hi, th t
chc l bn cht ca ch ngha x hi. ng ta
nhn xt rt ng rng t tng v t chc l ci
ngun ca phong tro x hi ch ngha pht sinh hi
u th k XIX nc Php. Gn b vi t tng
tru tng l t do, Marx v ch ngha Marx
phn bi l tng c bn ny ca ch ngha x hi.
Ch n nay ta mi c chng kin s tr v ca t
tng t chc, mt s tr v ang din ra khp ni,
m bng chng l tc phm ca H.G. Wells (Wells l
ngi c Plenge coi l mt trong nhng nh hot
ng ni ting nht ca phong tro x hi ch ngha
ng thi v cun Future in America (Tng lai
nc M) c nh hng rt ln i vi ng ta), c
bit l c, ch c y t tng ny mi c
thc thi mt cch trn vn v thu hiu mt cch y
m thi. V vy chin tranh gia Anh v c
ng l cuc xung t gia hai nguyn tc i
khng. Cuc chin tranh kinh t th gii l giai
on th ba ca cuc u tranh t tng trong lch
s hin i. Vai tr ca n cng quan trng nh
315 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Phong tro Ci cch v cuc Cch mng t sn vi t

tng phng khong. y l cuc u tranh ca
nhng lc lng mi, nhng lc lng thot thai t
nn kinh t tin b ca th k XIX, kt cc ca n s l
chin thng ca ch ngha x hi v t chc.
V trong lnh vc t tng, c l nc ng h
trit nht gic m x hi ch ngha, cn trn thc
t th c cng l kin trc s quyn nng nht
trong vic thit lp h thng kinh t c t chc
mt cch cht ch nht. Chng ta l th k XX. D
chin tranh c kt thc nh th no i na, chng ta
vn l hnh mu cho nhn dn cc nc khc. T
tng ca chng ta s quyt nh mc ch sng cho
ton th loi ngi. Lch s th gii ang chng kin
mt i h trng, cng vi chng ta, mt t tng
v i mi v cuc i nht nh s ginh chin
thng, trong khi mt trong nhng nguyn l mang
tm lch s th gii ca Anh cui cng nht nh s
sp . Plenge vit nh th.
Nn kinh t thi chin c thit lp c nm
1914 l kinh nghim xy dng x hi ch ngha u
tin trn th gii v tinh thn ca n l tch cc ch
khng phi l tiu cc, y chnh l biu hin ca tinh
thn x hi ch ngha. Nhu cu ca chin tranh
a t tng x hi ch ngha vo nn kinh t c,
nhu cu quc phng ca chng ta tng cho nhn
loi t tng ca nm 1914, tc l t tng t chc ca
c, t tng cng ng dn tc (Volksgemeinschaft)
ca ch ngha quc x... Chng ta khng nhn ra
NG V N L 316

rng ton b i sng chnh tr trong nc cng nh

nn cng nghip vn ln mt tm cao mi. Nh
nc v nn kinh t to thnh mt th thng nht
mi... Tinh thn trch nhim trong lnh vc kinh t,
c trng cho cng tc ca ngi cng bc thm
vo mi lnh vc ca hot ng ring t. Ci thit
ch kinh t mang tinh thn phng hi hon ton mi
m ca c m theo Plenge l cha chn mui l
hnh thc cao nht, ln u tin hin din trong i
sng ca mt s quc gia.
Ban u gio s Plenge cn hi vng kt hp l
tng t do vi l tng t chc nu cc c nhn
hon ton t nguyn t mnh di s ch o ca x
hi. Nhng sau ny cc tn d ca ch ngha phng
khong nh th khng cn xut hin trong trc
tc ca ng. n nm 1918 th s kt hp gia ch
ngha x hi v n p chnh tr nh hnh hon
ton trong tm tr ca ng. Ngay trc khi chin
tranh kt thc ng ta vit trn t Die Glocke
theo khuynh hng x hi ch ngha nh sau:
n lc phi cng nhn rng ch ngha x hi l bo
lc v n chnh l t chc. Ch ngha x hi phi
ginh ly quyn lc ch khng phi l ph hoi n
mt cch m qung. V trong khi dn chng ang
nh nhau th cu hi quan trng nht, quyt nh
nht i vi ch ngha x hi l: dn tc no thch s
dng quyn lc hn c th y chnh l ngi lnh
o mu mc cho cc dn tc khc?.
317 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Ri ng ta a ra tng m sau ny s tr
thnh c s cho ci Trt t Mi ca Hitler: T quan
im ca ch ngha x hi, m ch ngha x hi l t
chc, th quyn t quyt ca cc dn tc chng phi
l quyn gy ra s hn lon trong nn kinh t c
nhn ch ngha hay sao? Chng ta c mun bo
m cho c nhn quyn t quyt trong i sng
kinh t hay khng? Ch ngha x hi nht qun ch
c th cho ngi dn quyn kt hp trn c s s
phn b lc lng do nhng iu kin lch s quy
nh m thi.
***
L tng c Plenge trnh by mt cch r rng
nh th vn c rt nhiu nh khoa hc v k s
c cng nh hin nay ang c cc ng nghip
ca h Anh v M ng h, h chnh l nhng ngi
ku gi t chc ton b i sng x hi theo k
hoch tp trung. ng vai tr ch o l nh ha
hc ni ting tn l Wilhelm Ostwand, ng ny
pht biu mt cu ni ting. C ngi ni rng ng
ta pht biu cng khai: Nc c mun t chc
chu u, cho n nay vn chng c t chc g
c. Ti xin gii thch cho cc bn ci b mt ln nht
c: Chng ti, hay c th ni, dn tc c pht
hin ra ngha quan trng ca t chc. Trong khi
cc dn tc khc cn ang ln hp di chnh th c
nhn ch ngha th chng ti sng di ch c t
chc ri.
NG V N L 318

Cc tng ging ht nh th cng c truyn

b trong nhng nhm thn cn vi ng Walter
Rathenau, mt ngi nm c quyn trong lnh vc
cung cp nguyn liu th c. Mc d ng ny c
l s phi run bn ln khi nhn chn c hu qu
ca nn kinh t ton tr, nhng ng ta xng ng gi
v tr ng k trong lch s hnh thnh cc t tng
quc x v cc trc tc ca ng ta c nh hng hn
bt k ai khc trong vic hnh thnh quan im kinh
t ca th h ngi c ln ln trong v ngay sau
chin tranh1; v mt s cng s gn gi nht ca ng
ta sau ny tr thnh nhng thnh vin ct cn
trong B ch huy K hoch Kinh t Ng nin ca
Goring. Friedrich Naumann, mt ngi cu marxit
khc cng c vai tr tng t nh th: tc phm
Miltteleuropa (Trung tm chu u) ca ng ta c l l
tc phm bn chy nht trong thi chin tranh
c2.
Nhng ngi c cng trong vc pht trin mt
cch y nht v truyn b mt cch rng ri
nht cc quan im ny li l ng Paul Lensch, mt
thnh vin cnh T ca ng Dn ch X hi3 trong

1
Chin tranh th gii I ND.
2
Tc phm ca Butler R.D., The Roots of National Socialism
(Ci r ca ch ngha x hi quc gia) (1941), trang 203-209
a ra mt bn tng quan cc trch dn quan im ca
Naumann, cng l quan im c trng cho s kt hp gia
ch ngha x hi v ch ngha quc c, tng t nh cc
trch dn c trnh by trong cun sch ny.
3
Tc l ng ng li x hi ch ngha ND.
319 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Reichstag (Quc hi c). Ngay trong nhng tc

phm u tin Lensch m t cuc chin nh l
v xa chy cao bay ca b l t bn Anh trc s
thng tin ca ch ngha x hi v gii thch s
khc nhau mt tri mt vc gia l tng t do ca
ch ngha x hi v quan nin ca ngi Anh v vn
ny. Nhng phi n cun th ba, cng l cun
thnh cng nht trong thi gian din ra cuc chin,
vi nhan Three Years of World Revolution (Ba nm
cch mng th gii), th t tng ca ng, di nh
hng ca Plenge, mi c trnh by mt cch y
nht1. Lensch a ra nhng phn tch kh l
th v mt s kha cnh no th kh chnh xc
kt qu ca vc p dng ch ngha bo h ca
Bismark. Chnh sch bo h nh th lm cho nn
cng nghip c pht trin theo hng tp trung v
to ra cc cng ty c quyn to ln, m theo quan
im marxit ca ng ta th y chnh l biu hin ca
mt nn cng nghip pht trin cao.
Cc quyt nh c bismark thng qua nm
1897 a n kt qu l nc c bc vo
con ng cch mng, ngha l tr thnh nc c
mt h thng kinh t tin tin v pht trin cao nht
th gii. Hin nay c i din cho pha cch mng cn
k th chnh ca n l nc Anh th ng v pha phn

1
Paul Lensch, Three Years of World Revolution (Ba nm cch
mng th gii), vi li gii thiu ca J.E.M. (London, 1918).
Bn dch ting Anh tc phm ny c nhng ngi nhn xa
trng rng hon thnh ngay trong thi chin.
NG V N L 320

cch mng. S kin ny chng t rng nhn t quan

im pht trin ca lch s th th ch ca t nc,
d y c l t do v cng ho hay qun ch v c
ti, c nh hng rt t n vic nc c phi l
nc phng khong hay khng. Ni mt cch n
gin hn quan nim ca chng ta v ch ngha
phng khong, v dn ch v.v... c ngun gc t ch
ngha C nhn ca Anh, theo mt nc c chnh
ph yu l nc phng khong v bt k hn ch no
i vi quyn t do c nhn cng u b ci l c
ti v qun phit c.
c, vi vai tr lch s phi tr thnh mu
mc v kinh t cho cc nc khc, cuc u tranh
cho ch ngha x hi din ra mt cch rt thun
li v tt c nhng iu kin cn cho ch ngha x hi
u c thit lp ri. V vy nhim v ca tt c
cc ng x hi ch ngha l ng h nc c trong
cuc u tranh chng li k th, c c th thc
hin c nhim v lch s ca mnh l thc y
phong tro cch mng trn ton th gii. V th cuc
chin tranh ca khi Entente chng li c lm
ngi ta nh li nhng c gng ca giai cp t sn
lp di ca thi tin t bn nhm ngn chn s suy
sp ca chnh giai cp ny.
Vic t chc t bn, Lensch vit tip, c
bt u mt cch v thc trc chin tranh, c tip
tc mt cch c thc trong thi k din ra chin
tranh v s tip tc mt cch c h thng sau khi
chin tranh kt thc. y khng phi l v tnh yu
321 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

i vi ngh thut t chc cng chng phi l ch

ngha x hi c coi l nguyn tc t chc x hi
cao hn. Trn thc t nhng giai cp ng vai tr
tin phong ca s nghip x hi ch ngha v l
thuyt ang b coi hay t nht trong mt thi gian
ngn trc y tng b coi l k th ca ch ngha
x hi. Ch ngha x hi ang li gn, mc no
th n hin din ri, chng ta khng th sng
thiu n c na.
Ch cn nhng ngi phng khong tip tc
cuc u tranh chng li xu hng ny m thi.
Nhng ngi thuc giai cp ny v tnh lp lun
theo cung cch ca ngi Anh. Tng lp t sn c
hc c thuc loi ngi nh th. Cc khi nim
chnh tr ca h v t do v quyn cng dn, v
hin php v ch i ngh xut pht t th gii
quan c nhn ch ngha, ch ngha phng khong
ca Anh l hin thn ca chng, cc pht ngn vin
ca giai cp t sn c nhng nm 50, 60 v 70 ca
th k XIX a cc khi nim vo nc ta.
Nhng cc khi nim tr thnh c l v b p
tan, cng nh ch ngha phng khong c l ca
Anh b cuc chin tranh ny p tan vy. iu
cn phi lm hin nay l thot khi nhng t tng
chnh tr do qu kh li ny v tm mi cch ng
h cho s pht trin ca cc quan nim mi m v
Nh nc v X hi. Trong lnh vc ny, ch ngha
x hi cn phi chin u mt cch t gic v kin
quyt nhm chng li ch ngha c nhn. Cng lin
NG V N L 322

quan n vn ny, iu lm ngi ta kinh ngc l

giai cp cng nhn trong nc c c gi l
phn ng li ginh c v th vng chc trong
i sng ca quc gia hn l ti Anh v Php.
Kt lun ca Lensch ni chung l chnh xc v
rt ng c xem xt mt cch cn thn: Nh vo
quyn ph thng u phiu m nhng ngi dn ch
x hi chim c tt c cc v tr m h c th
chim trong Reichstag (quc hi), trong cc hi ng
hng tnh, trong cc to trng ti thng mi, trong
cc qu tr gip ngi m au v.v..., h thm
nhp rt su vo b my ca nh nc. Vi ci gi
m h phi tr l, n lt n, nh nc li c nh
hng rt ln i vi giai cp cng nhn. Kt qu
hot ng khng ngng ngh ca nhng ngi x
hi ch ngha trong sut hai nm mi nm qua l
nh nc khng cn l nh nc nh hi nm
1867, nm p dng ph thng u phiu na v n
lt mnh ng Dn ch X hi cng khng cn l
dn ch-x hi thi na. Nh nc tri qua qu
trnh x hi ha, cn Dn ch X hi th tri qua qu
trnh quc hu ha.
***
n lt mnh, Plenge l Lensch li tr thnh
nhng ngi dn ng cho nhng k ng vai tr
trc tip cho s hnh thnh ch ngha quc x, c
bit l Oswald Spengler v Arthur Moeller van den
323 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

Bruck, y l ch k hai ngi ni ting Nht1. Ngi

ta c th c quan im khc nhau v vic Oswald
Spengler c thc s l mt ngi x hi ch ngha
hay khng, nhng r rng l tc phm Prussianism
and Socialism (Tinh thn Ph v Ch ngha x hi) n
hnh vo nm 1920 th hin nhng quan im
c nhiu ngi x hi ch ngha chia s. Ch cn
mt vi trch dn l chng t iu . Tm hn
xa ca nc Ph v nim tin x hi ch ngha, m
hin ang cm th nhau nh hai ngi anh em, thc
ra li ch l mt. Cn cc i din ca nn vn minh
phng Ty c, tc l nhng ngi theo phi
phng khong c, ch l nhng i qun v
hnh ca Anh m Napoleon li trn t c
sau trn chin trn sng Jena m thoi. i vi
Spengler th nhng ngi nh Hardenberg v
Humboldt v nhng nh ci cch phng khong
khc u l ngi Anh. Nhng ci tinh thn
Anh s b cuc cch mng khi u vo nm
1914 qut sch.

1
C th ni nh th v nhng lnh t tinh thn khc thuc th
h sinh ra ch ngha quc x nh Othmar Spann, Hans
Freyer, Carl Schmitt v Ernst Junger. Quan im ca h c
Aurel Kolnai phn tch trong tc phm: The War against the
West (Cuc chin chng phng Ty, 1938). Tc phm ny c
mt khim khuyt l ch gii hn trong giai on hu chin
trong khi nhng l tng ny c nhng ngi dn tc ch
ngha tip thu t trc, tc gi b qua nhng ngi x hi
ch ngha, tc l cc tc gi thc s ca chng.
NG V N L 324

Ba dn tc cui cng phng Ty ang theo

ui ba hnh thc tn ti, c th hin bng ci
khu hiu ni ting: T do, Bnh ng, Bc i. Chng
xut hin bng nhng hnh thc chnh tr nh ch
i ngh phng khong, ch dn ch x hi v
ch ngha x hi c on1... Tinh thn c, ng
hn phi ni tinh thn Ph, l: quyn lc thuc v
ton th... Mi ngi u c v tr ca mnh. Mi
ngi u l k cai tr hay l k b tr. T th k XVIII
ch ngha x hi c on l nh th y, bn cht
ca n l hp hi v phi dn ch, theo cch hiu ca
ch ngha phng khong ca Anh v ch dn ch
ca Php... c, nhiu th b ngi ta ght, nhiu
th b ngi ta coi thng, nhng ring ch ngha
phng khong th b ngi ta khinh.
Cu trc ca dn tc Anh da trn s phn bit
giu ngho, nhng ca Ph li da trn k cai tr v
ngi b tr. V vy gia hai nc s phn chia giai
cp cng c hiu mt cch hon ton khc nhau.
Sau khi ch r s khc nhau cn bn gia h
thng kinh t cnh tranh ca Anh v h thng qun
l kinh t ca c v sau khi ch cho ta thy (theo

1
Cng thc ny ca Spengler li c Schmitt, mt chuyn gia
hng u v lut hin php ca quc x, nhc li trong tuyn b
thng xuyn c trch dn ca ng ta, theo s tin ha
ca chnh ph din ra qua ba giai on bin chng: t nh
nc chuyn ch th k XVII XVIII qua nh nc trung lp
phng khong th k XIX sang nh nc ton tr trong nh
nc v x hi ha lm mt (Schmitt C., Der Huter der
Verfassung, Tubingen, 1931, trang 79).
325 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

cch ca Lensch) lm th no m vic qun l kinh t

mt cch c ch ch t thi Bismark li chuyn dn
sang hnh thc x hi ch ngha, Spengler tip tc:
Ph tn ti mt nh nc chn chnh vi
ngha cao c nht ca t ny. Ni chnh xc, y
khng c ngi no l ring t c. Bt c ngi no
sng trong mt h thng lm vic chnh xc nh mt
c my ng h cng s gn b vi n bng cch no
. V vy vic qun l cng vic ca x hi khng
th nm trong cc c nhn ring r nh ch i
ngh i hi. y l b my nh nc v cc chnh
khch c trch nhim chnh l cng bc ca x hi,
cng bc ca ton dn.
T tng Ph i hi mi ngi u phi l
vin chc nh nc, tin lng v tin cng u do
nh nc quy nh. Qun l tt c ti sn phi l
nhim v ca cc vin chc n lng. Nh nc
tng lai phi l mt Beamtenstaat (nh nc ca cc
quan chc). Nhng vn quyt nh khng ch
i vi nc c, m i vi ton th gii, nc c
phi gii quyt cho ton th gii l: Trong tng lai
thng mi s iu khin nh nc hay nh nc s
iu khin thng mi? T tng Ph v ch ngha
x hi c chung mt mt cu tr li cho vn ny...
T tng Ph v ch ngha x hi cng chin u
chng li ci nc Anh gia chng ta.
T y n li tuyn b ca Arthur Moeller van
den Bruck, mt thnh tng ca ch ngha quc
x, rng Chin tranh Th gii I v chin tranh gia
NG V N L 326

ch ngha phng khong v ch ngha x hi, ch

cn l mt bc nh. Chng ta tht bi trc
phng Ty. Ch ngha x hi thua ch ngha
phng khong1. Cng nh Spengler, Bruck coi ch
ngha phng khong l k th s mt ca mnh.
Moeller van den Bruck t ho tuyn b rng c
hin khng cn ngi theo t tng phng khong
no; c nhng nh cch mng tr tui, c nhng
ngi bo th tr tui. Nhng ai c th tr thnh
ngi phng khong?... Ch ngha phng khong l
trit l m tui tr c quay i v cm thy bun
nn, cm thy tc gin v khinh b v khng c g li
xa l, li gh tm v tri ngc vi t tng ca h
n nh th. Thanh nin c coi ch ngha t do l k
th chnh ca mnh. ch Th ba ca Moeller van
den Bruch ha s mang n cho ngi c ch
ngha x hi, th ch ngha x hi ph hp vi tnh
cch ca dn tc c, th ch ngha x hi gii
thot khi cc t tng phng khong ca phng
Ty. Kt qu din ra ng nh th.
Nhng h khng phi l hin tng n l.
Ngay t nm 1922 nhng ngi quan st khch
quan c th thy mt hin tng c bit, mi nhn
th c v l nhng sau ny s tr nn bnh thng
c: Nhiu ngi cho rng cuc u tranh chng

1
Moeller van den Brock A., Socialismus und Aussenpolitik,
1933, trang 87, 90, 100. Cc bi bo trong tp sch ny, m c
th l bi Lenin v Keynes bn k ni dung c tho lun
y, c in ln u tin vo khong nm 1919-1923.
327 Ci ngun t tng ca ch ngha pht xt

ch ngha t bn l s tip tc ca cuc chin tranh

chng li khi Entente trong lnh vc tinh thn v t
chc kinh t, h coi y l con ng dn n ch
ngha x hi, l con ng a ngi c tr li vi
nhng truyn thng tt p nht v cao qu nht1.
Cuc u tranh chng li ch ngha phng
khong, ci ch ngha phng khong chin thng
nc c, l t tng lin kt nhng ngi x hi
ch ngha v nhng ngi bo th vo mt mt trn
chung. tng ny c Phong tro Thanh nin
c, mt phong tro mang tinh thn x hi ch
ngha, tip thu v y cng chnh l ni sinh ra th
hn hp gia ch ngha x hi v ch ngha dn tc.
T cui nhng nm 1920 cho n khi Hitler nm
c chnh quyn, cc thanh nin tp hp xung
quanh tp ch Die Tat, do Ferdinand Fried lnh o,
tr thnh nhng ngi din gii ch yu ca xu
hng ny trong gii tr thc. C l thnh qu c
bit nht ca nhm ny, ly tn l Edelnazis (quc x
- qu tc), l cun sch ca Fried c nhan Ende des
Kapitalismus (S co chung ca ch ngha t bn).
y l hin tng c bit ng lo ngi v n rt
ging vi nhng tc phm c xut bn Anh v

1
Pribram K., Deutscher Nationalism us und Deutscher
Socialism us. Archiv fur Social-wissenschaft und
Socialpolitik, tp 49, 1922, trang 298 299. Tc gi cn trch
dn nh trit hc Max Scheler, ngi ch trng s mnh
truyn b ch ngha x hi trn ton th gii ca nc c v
mt ngi marxit l K.Korsch vit v tinh thn ca mt
Volksgemeinschaft (cng ng dn tc) mi.
NG V N L 328

M hin nay, y ta cng thy s xch li gn nhau

gia nhng ngi x hi ch ngha cch Hu v
cnh t v s khinh thng tng t nh th vi tt
c nhng biu hin ca ch ngha phng khong c
in. Ch ngha x hi bo th (v trong mt s
gii th l ch ngha x hi tn gio) l nhng
khu hiu m nhiu ngi cm bt dng
chun b khng gian tinh thn a n chin thng
ca ch ngha quc x. Ch ngha x hi bo th
cng l xu hng ang gi th thng phong hin
nay. Liu y c phi l cuc chin tranh trong lnh
vc tinh thn v t chc kinh t chng li cc cng
quc phng Ty thng trc khi cuc chin1
thc s din ra hay khng?

1
ni chin tranh Th gii II ND.
329 Nhng ngi ton tr gia chng ta

XIII. Nhng ngi ton tr gia chng ta

Khi chnh quyn khoc ln mnh chic o ca nh t

chc, th n tr nn hp dn n mc c th bin
cng ng nhng ngi t do thnh nh nc ton
tr.
The Times (London)
C l ng l chnh mc c on ca cc
chnh ph ton tr l ra phi lm cho ngi ta s l
mt ngy no ci h thng nh th c th xut
hin trong cc nc c khai sng hn, th
ngc li li cng c thm nim tin rng iu
khng th xy ra c. Nc c quc x khc
chng ta mt tri mt vc, khng th no tng
tng ni l nhng chuyn din ra y li c th
xy ra y c. S khc nhau li ang ngy
cng gia tng dng nh bc b tt c nhng kin
cho rng c th chng ta ang i theo cng mt
hng. Nhng xin ng qun rng mi lm nm
trc kh nng xy ra nhng chuyn nh th c
b ci l chuyn hoang ng, khng ch chn trong
mi ngi c m ngay c nhng nh quan st
ngoi quc c t tng th ch nht cng ngh nh
NG V N L 330

th (d by gi h c lm ra v tng t ra thng
thi nh th no).
Nhng nh ni trn nhng trang trc, tnh
hnh trong cc nc dn ch hin nay ging nhau
phi nc y by gi m l nc c ca hai mi
hay ba mi nm v trc. C rt nhiu c im m
lc c coi l c trng c th nay tr
thnh quen thuc Anh v c nhiu triu chng
chng t rng s pht trin s i theo cng mt
hng. iu quan trng nht, nh chng ti ni,
l cnh Hu v cnh T cng ngy cng c quan
im ging nhau v kinh t v cng c thi th
ch i vi ch ngha t do, vn tng l c s ca
ng li chnh tr ph bin Anh. Chnh ngi
Harold Nicolson ng knh tuyn b rng trong
nhim k ca chnh ph bo th va qua trong s
nhng thnh vin ngh vin thuc ng Bo th tt
c nhng ngi c ti nht trong thm tm u l
nhng ngi x hi ch ngha c1, v chng cn
nghi ng g rng, cng ging nh thi nhng ngi
Fabian, ngy nay nhiu ngi x hi ch ngha c
cm tnh vi nhng ngi bo th hn l vi nhng
ngi theo phi t do. Cn c nhiu c im khc
lin quan mt thit n chuyn ny. Thi sng
bi nh nc ngy cng gia tng, thi thn phc
quyn lc v cn bnh say m tt c nhng g to ln,
lng nhit tnh ng h t chc mi th (chng ta

1
Bo Spectactor, April 12, 1940, trang 523.
331 Nhng ngi ton tr gia chng ta

gi l lp k hoch) v khng chu cho bt c

th g c pht trin mt cch t nhin l nhng
c im ca ngi c cch y sau mi nm
tng lm cho von Treitschke lo lng hin cng c
mt Anh chng khc g c trc y.
Ch cn c mt s tc phm ni v s khc
nhau gia cc quan nim ca ngi Anh v ngi
c v cc vn chnh tr v o c xut bn
Anh trong cuc chin tranh va qua l c th thy r
trong hai mi nm qua nc Anh tin xa n
u trn con ng m c chn. C l ng l
lc dn chng Anh ni chung c nhng nh gi
ng hn v s khc bit hn l hin nay. Nu lc
ngi Anh ly lm t ho v truyn thng c
bit ca mnh th hin nay a s s ly lm xu h v
cc quan im c coi l c trng ca Anh, nu
khng ni l h hon ton chi b nhng quan im
nh th. S khng qu li khi ni rng mt tc gi
vit v cc vn chnh tr v x hi lc cng th
hin c c trng Anh bao nhiu th ngy nay
cng d b lng qun ngay trn qu hng mnh by
nhiu. Nhng ngi c c th gii thn phc, c
coi l in hnh uyn bc ca nc Anh t do nh
Lord Morley hay Henry Sidgwick, Lord Acton hay
A.V.Dicey th th h hin nay li coi l nhng ngi
c l s t thi Victoria. C l khng c g th hin r
c thay i hn l thi u i i vi Bismarck
trong vn hc Anh hin nay, cn tn ca Gladstone
li t khi c th h tr nhc ti m khng km theo
NG V N L 332

nhng li ch nho i vi quan im o c thi

Victoria v ch ngha khng tng ngy th ca
ng.
c g ti c th hin r c trong vi on ci
cm gic lo lng trong khi nghin cu mt vi trc
tc ca Anh vit v nhng t tng tng gi th
thng phong c trong cuc chin tranh va qua
(Th chin I ND), trong hu nh mi t u c
th c p dng cho cc quan im thnh hnh
nht trong vn hc Anh hin nay. Xin trch mt
on ngn ca Lord Keynes, m t vo nm 1915
cn c mng m ng pht hin c trong mt tc
phm in hnh ca c giai on : theo tc gi
ngi c ny th ngay c trong thi bnh cng
phi gi nn cng nghip trong tnh trng ng
vin. y chnh l ca ng ta khi ni v qun s
ha nn cng nghip ca chng ta(Nhan ca tc
phm c xem xt). Ch ngha c nhn phi b
thanh ton mt ln v vnh vin. Phi thit lp h
thng iu tit, mc tiu ca n khng phi l hnh
phc ca tng c nhn (gio s Jaff khng h xu
h khi ni rt nhiu v chuyn ny), m l tng
cng s thng nht ca nh nc c t chc li
nhm t cho c hiu qu cao nht
(Leistungsfahigkeit), nhng li ch c nh hng
gin tip i vi s ci thin iu kin sng ca tng
con ngi c th. Ci hc thuyt kinh tm ny li
c ngi ta coi l mt kiu l tng ch ngha. Dn
tc s pht trin thnh mt t chc thng nht khp
333 Nhng ngi ton tr gia chng ta

kn v s tr thnh, trn thc t, ci m Platon

tuyn b n nht nh phi l: Der Mensch im
Grossen1. C th l, nn ho bnh ang n s cng
cng c thm t tng v nh hng ca nh nc
trong lnh vc cng nghip... u t nc ngoi, vic
di dn, chnh sch cng nghip trong my nm gn
y vn vn coi th gii l mt th trng tt c
u l nhng hin tng rt nguy him. Trt t cng
nghip c da trn li nhun hin ang co chung;
cn nc c mi, cng quc th k XX, khng
thm quan tm n li nhun s kt liu h thng t
bn ch ngha, c xut x t nc Anh hn mt trm
nm trc2. Ngoi vic khng mt ngi cm bt
Anh quc no dm cng khai mit th hnh phc c
nhn, y l theo hiu bit ca ti, c cu no trong
on trn li khng hin din trong vn chng
Anh, ht nh chng c chiu qua mt chic gng
vy?
Khng nghi ng g rng, khong ch cc t tng
dn ng cho ch ton tr c v cc nc
khc m cn c cc nguyn tc ca ch ngha ton tr
cng ang ngy cng m hoc c nhiu ngi
nhng ngi khc na. Mc d chng c my ngi
Anh sn sng nut trn thc n ca ch ngha
ton tr, hu nh tt c cc mn ca n u c
ngi ny hay ngi khc khuyn chng ta th

1
Con ngi trong m ng Ting c ND.
2
Economic Journal 1915, P.450.
NG V N L 334

dng ri. Thc vy, gn nh chng c trang no

trong cun sch ca Hitler m khng c mt ngi
no Anh hay M khng khuyn chng ta c
v p dng cho mc ch ca mnh. Cu ny c th
p dng cho c nhng k t th ca Hitler na.
Chng ta cng khng c qun rng ch ngha bi
Do Thi ca Hitler buc nhiu ngi vn l
nhng thun thnh ca ch ngha ton tr kiu
c phi ra i hay tr thnh k th ca n1.
Vic m t chung chung khng th truyn ti ht
c s ging nhau ca nhiu tc phm vit v chnh
tr v Anh hin nay vi nhng tc phm ph tan
nim tin vo nn vn minh phng Ty c v
to ra ci no trng a n thng li ca ch ngha
quc x. Khng ch ni dung m cch tip cn vn
c tho lun cn ging nhau hn na, tc l
c hai nc ngi ta u sn sng ph b tt c cc
mi lin h vn ha vi qu kh, sn sng t cc

1
Khi xem xt t l nhng ngi x hi ch ngha chy sang
pha quc x th phi nh l ngha thc s ch xut hin nu
ta so snh khng phi vi tng s ng vin x hi ch ngha
m phi so vi s ngi khng chy sang c v l do sc tc.
Trn thc t, mt trong nhng c im ng quan tm ca
thnh phn nhng ngi di dn t nc c l rt t di dn t
khuynh li khng phi l ngi Do Thi theo cch hiu ca
c. Hin nay chng ta thng c nghe nhng li ca ngi
h thng ca c vi nhng li mo u i loi nh cu
dn cuc hi tho Nhng phng php ton tr ng lu
trong vic ng vin nn kinh t nh sau: ng Hitler khng
phi l l tng ca ti cn lu mi nh th. C nhiu l do
xc ng lm cho Hitler khng th tr thnh l tng ca ti,
nhng
335 Nhng ngi ton tr gia chng ta

mi th cho thnh cng ca mt th nghim c th.

Ging nh c, a s cc nc dn ch u do
nhng ngi cm bt thc tm theo ch ngha l
tng v thng l cc bc th gi li lc chp bt. V
th, vic a mt vi ngi ra lm th d minh ho
trong khi c hng trm ngi ng h cc quan im
nh th c th lm cho ai mt lng vn l cch
m ti thy tt hn c nhm chng t rng cc quan
im nh th tin xa n mc no. Ti s c tnh
la chn cc tc gi m s chn thnh v v t ca
h l khng th ng vc c. Mc d ti hi vng l
s ch ra c cc quan nim khi ngun cho ch
ngha ton tr ang lan trn nhanh chng nh th
no ti kh m c th truyn t thnh cng s
ging nhau cng quan trng khng km trong lnh
vc xc cm. Cn phi c nhng cuc kho cu su
rng v nhng thay i tinh th trong lnh vc ngn
ng v t duy th mi lm r c vic ngi ta sn
sng cng nhn nhng triu chng ca s pht trin
quen thuc. Khi gp nhng ngi i hi phi phn
bit t tng ln vi t tng nh v thay cch
ngh tnh hay b phn bng cch ngh ng
hay tng th, ta c th nhn thc c rng ci m
ban u c v nh l v ngha li l du hiu ca
quan im tri thc, quen thuc m chng ta s
nghin cu y.
***
Xin c dn hai tc phm ca mt hc gi li
lc gy c s ch trong my nm gn y.
NG V N L 336

Trong nn hc thut Anh hin i kh c tc phm

no m nh hng ca t tng c, l iu chng
ta ang quan tm, li r rng nh hai cng trnh ca
gio s E.H. Carr: Twenty Yearss Crisis (Cuc khng
hong ko di hai mi nm) v Conditions of Peace
(iu kin ca ha bnh).
Trong tc phm th nht, gio s khng nh
thng thn th nhn l ngi k tc trng phi lch
s ca nhng ngi theo trng phi hin thc khi
ngun t nc c v s pht trin ca n c th
truy nguyn n c nhng tn tui v i nh Hegel
v Marx. ng ta gii thch rng ngi theo trng
phi hin thc l ngi coi o c l chc nng
ca chnh tr v l ngi khng th chp nhn v
mt logic bt c tiu chun gi tr no ngoi tiu
chun ca s tht. Theo ng tinh thn c th
ch ngha hin thc tri ngc hn vi ch ngha
khng tng c t th k XVIII thc cht l t
tng c nhn ch ngha coi lng tm con ngi l
quan ta cao nht. Nhng o c c vi cc
nguyn l chung chung tru tng phi b loi b v
ngi theo ch ngha kinh nghim x l tng trng
hp c th trn c s gi tr ring ca n. Ni cch
khc, mi th u v ngha, ch c tnh thit thc l
c gi tr m thi, tc gi cn khng nh rng ngay
c quy tc pacta sunt servanda1 cng khng phi l

1
Ting Laitn: Phi tun theo hp ng mt trong nhng
nguyn tc ca lut php quc t ND.
337 Nhng ngi ton tr gia chng ta

nguyn tc o c na. Khng c cc nguyn l

chung chung tru tng th gi tr ch cn tu thuc
vo kin tu thuc vo kin tu tin ca mt
ngi no v cc hip c quc t nu khng b
rng buc v o c th s chng c ngha g,
nhng gio s Carr khng quan tm n nhng vn
nh th.
Theo gio s Carr, mc d ng khng ni trng
ra nh th, nc anh chn lm lin minh trong
cuc chin tranh va qua [Th chin I ND]. Bt k
ai c li cc tuyn b v mc tiu chin tranh ca
Anh cch y hai mi lm nm v so snh chng
vi cc quan im hin nay ca gio s Carr cng
thy ngay rng quan im ca ng ging ht cc
quan im ca c lc . C l chnh gio s Carr
s vn li rng cc quan im c tha nhn lc
t nc ny ch l sn phm ca thi o c gi
ca ngi Anh m thi. Vic ng ta khng nhn ra
s khc nhau gia cc l tng ca nc ta v cc l
tng c thc thi c hin nay th hin r trong
li khng nh sau y: Khi mt ng vin ni
ting ca ch ngha x hi quc gia khng nh rng
nhng g c li cho nhn dn c u xu th ng
ta ch xut chnh ci nguyn l hp nht quyn li
ca dn tc vi lut tng qut c Tng thng
Wilson, gio s Toynbee, Lord Cecil v nhiu ngi
khc thit lp trong cc nc ni ting Anh t trc
ri.
NG V N L 338

V cc trc tc ca gio s Carr chuyn ni v

cc vn quc t cho nn t tng ca ng cng th
hin r nht trong lnh vc ny. Nhng ch cn lt
qua l thy ngay rng c im ca ci x hi tng
lai m ng d liu cng chng khc g m hnh ton
tr. i khi ngi ta phi t hi rng s ging nhau
nh th l v tnh hay c . Khng bit gio s Carr
c nhn thc c rng, th d, khi ng khng nh:
S phn bit gia x hi v nh nc, vn quen
thuc i vi t tng th k XIX, khng cn nhiu
gi tr i vi chng ta na, th y chnh l hc
thuyt ca gio s Carl Schmitt, mt l thuyt gia
quc x hng u ca ch ngha ton tr v thc cht
ng l nh ngha v ch ngha ton tr do chnh
tc gi ny a ra hay khng? Liu ng c nhn thc
c rng quan im: Vic sn xut hng lot t
tng v hu qu tt yu ca qu trnh sn xut hng
lot hng ha v v vy Thnh kin vn c ca
nhiu ngi i vi t tuyn truyn cng chng
khc g thnh kin i vi vic qun l trong lnh vc
cng nghip v thng mi vy, nn thc t chnh
l li bin h cho s ng phc v t tng m quc
x ang thc hin hay khng?
Trong tc phm Conditions of Peace (iu kin
ca ho bnh), xut bn trong thi gian gn y, gio
s Carr a ra cu tr li khng nh cho cu hi
m chng ta t ra cui chng trc nh sau:
Cc nc thng trn nh mt ho bnh, cn
nc Nga X Vit v nc c th ginh c ho
339 Nhng ngi ton tr gia chng ta

bnh v cc nc thng trn tip tc thuyt ging v

phn no p dng cc l tng v quyn ca cc
dn tc v ch ngha t bn laissez-faire, ngy xa l
ng nhng nay b ph sn ri; trong khi hai
nc kia, d v tnh hay c , vt ln pha trc
trn ngn triu ca th k XX, h c gng xy dng
th gii mi t cc n v ln hn theo nguyn tc k
hoch ha v qun l tp trung.
Gio s Carr sng to ra li tuyn chin kiu
c ca mnh, tc l li tuyn chin ca cuc cch
mng x hi ch ngha ca phng ng chng li
phng Ty t do, trong c gi vai tr lnh o
nh sau: Cuc cch mng khi ngun t cuc chin
tranh va qua l ng lc cho mi phong tro chnh
tr quan trng hai mi nm gn y... Mt cuc
cch mng chng li cc t tng tng gi th
thng phong trong th k XIX, tc l cc t tng
dn ch t do, quyn t quyt ca cc dn tc v
laissez-faire trong lnh vc kinh t. ng ni rt
ng rng: Li thch thc gn nh khng th trnh
khi ny i vi nhng quan im ca th k XIX s
phi kim tm nc c, t nc cha bao gi
chia s cc quan im , mt trong nhng ngi
ng h mnh m nht. Nhng vi tt c nim tin
mang tnh nh mnh, c trng ca nhng s gia
rm (psedohistorian), bt u t Hegel v Marx, ng
trnh by xu hng pht trin khng trnh khi
nh sau: Chng ta bit xu hng pht trin ca
NG V N L 340

th gii, chng ta phi khut phc n hoc chng ta

s b n nghin nt.
Nim tin vo tnh tt yu ca xu hng ny da
trn nhng nhn thc sai lm quen thuc v kinh t,
tc l da trn gi nh rng s pht trin v cng
ngh nht nh s dn n s tng trng ni chung
ca cc cng ty c quyn, trn li ha v s sung
tc tim tng v nhng cu khu hiu m dn khc
cha y trong cc tc phm loi ny. Gio s Carr
khng phi l mt nh kinh t hc, cc lp lun v
kinh t ca ng ni chung khng th ng vng trc
bt c li ph bnh nghim tc no. Nhng iu ny
cng nh nim tin c trng ca ng rng ngha ca
cc tc nhn kinh t trong i sng x hi ang gim
i mt cch nhanh chng khng ngn cn c ng
xy dng tt c cc d bo ca mnh v xu hng
pht trin tt yu trn c s cc lp lun v kinh t v
di trong thi gian ti y phi l gii li ch yu
bng cc thut ng kinh t cc l tng dn ch nh
bnh ng v t do!
Gio s Carr cng khinh thng tt c t tng
ca cc nh kinh t hc t do ch ngha (m ng
nht quyt gi l nhng t tng ca th k XIX, d
ng bit rng nc c khng bao gi chia s
nhng tng nh th v ngay t th k XIX p
dng nhng nguyn tc m ng ang bo v hin
nay) chng khc g bt k tc gi ngi c no c
trch dn trong chng trc. ng cn vay mn c
mt lun im c, do Friedrich List a ra, rng t
341 Nhng ngi ton tr gia chng ta

do thng mi l chnh sch c p t bi v ch

ph hp vi quyn li ca nc Anh th k XIX m
thi. Nhng hin nay mc t cp t tc nhn to
no l iu kin cn thit cho s tn ti mt x hi
c trt t. Cn vic quay tr li vi nn thng mi
th gii v trt t v khng c bin gii... bng cch
d b cc hng ro thng mi hoc phc hi cc
nguyn tc laissez-faire hi th k XIX l khng th
tng tng ni. Tng lai thuc v
Grossraumwirschaft1 theo kiu c: Ch c ti t
chc mt cch ch ng ton b i sng chu u
nh Hitler v ang lm th mi c th t c
kt qu m chng ta mong mun!
Sau khi c nhng iu trnh by hn c gi
khng ly lm ngc nhin khi thy ci on c
trng vi tiu Chc nng o c ca chin
tranh, trong gio s Carr t lng thng hi
nhng ngi c thin ch (c bt l trong nhng
nc ni ting Anh), vn cn chm m trong truyn
thng ca th k XIX, vn khng khng coi chin
tranh l v ngha v chng c mc ch g. Cn
chnh tc gi th t ra hoan h vi nhn thc v
ngha v mc ch m chin tranh, mt cng c
hng mnh nht ca s on kt x hi, to ra. Tt
c u rt quen, ch c iu chng my ai ngh l c
th gp nhng iu nh th trong tc phm ca cc
hc gi ngi Anh.

1
Sn xut ln Ting c ND.
NG V N L 342

***
C l chng ta cha quan tm ng mc n
mt c im ca qu trnh pht trin tr tu c
trong mt trm nm qua m hin nay cng xut
hin di hnh thc ging ht nh th trong cc nc
ni ting Anh: S vn ng ca cc nh khoa hc
cho vic t chc x hi mt cch khoa hc. L
tng ca mt x hi c t chc t trn xung
di, xuyn sut ton b x hi, thm su vo
nc c l do y c nhiu iu kin cho mt
khng hai, cho php cc nh khoa hc v cc
chuyn gia k thut gy nh hng ti vic hnh
thnh chnh sch v d lun x hi. t ngi cn nh
rng trong lch s hin i c, cc gio s hot
ng chnh tr tng gi vai tr chng khc g vai tr
ca cc lut s tch cc hot ng chnh tr Php1.
Nhng nm gn y cc nh khoa hc chnh
khch ny li thng khng ng v pha t do: S
bt dung v tr tu thng thy cc nh khoa hc,
s thiu kin nhn khi xem xt cch lm ca ngi
bnh thng cng l c th ca cc chuyn gia, v
s khinh thng tt c nhng g khng c nhng
u c siu vit ch ng t chc theo ng cc
quan im khoa hc u l nhng hin tng quen
thuc trong i sng x hi c sut my th h,
trc khi tr thnh hin tng ng k Anh. V c

1
Xem: Franz Schnabel, Deutsche Geschichte im neunzchnten
Jahrhundert, II, 1933, trang 204.
343 Nhng ngi ton tr gia chng ta

l hn bt c nc no khc, c trong giai on

1840-1940 chnh l nc c th cung cp minh ho
tt nht v nh hng i vi dn tc khi phn ln
h thng gio dc chuyn hng t nhn vn sang
thc tin1.
V cui cng, tr mt vi ngoi l, vic cc hc
gi v cc nh khoa hc sn sng phc v cho nhng
ngi cm quyn mi l mt trong nhng cnh
tng gy tht vng nht v ng xu h nht trong
ton b lch s ngc u dy ca ch ngha x hi
quc gia2. Nh mi ngi u bit, chnh cc nh
khoa hc v cc k s to mm nht i dn dt hnh
trnh tin ti mt th gii tt p hn li l nhng

1
Theo ti, tc gi cun Leviathan l ngi u tin ngh b
vic ging dy cc tc phm c in v chng gieo vo lng
ngi ta tinh thn t do rt nguy him.
2
Thi n l ca cc nh khoa hc i vi quyn lc xut
hin c t rt lu ri, n cng ng hnh vi s pht trin
nhy vt ca nn khoa hc do nh nc t chc v nay ang
c tn dng n tn my xanh nc ngoi. Mt trong
nhng nh khoa hc ni ting nht c, chuyn gia sinh l
hc Emil du Bois-Reymond, khi ang gi lin mt lc hai chc
v l Hiu trng i hc Berlin v Ch tch Vin Hn lm
Khoa hc Ph, khng thy ngng khi pht biu vo nm
1870 rng: Trng i hc Berlin ca chng ti nm i din
vi cung in Hong gia v bng ngh nh thnh lp trng,
chng ti lun lun l v s tinh thn ca hong tc
Hohenzolern (cai tr Brandenburg v nc Ph ND). (Emil
du Bois Reymond. A speech on the German War, London,
1870, trang 31). ng ch l du Bois Reymond cho rng
nn cng b bn dch ting Anh bi ni chuyn ny.
NG V N L 344

ngi sn sng qu lu ch c ti mi hn bt k
giai cp no khc1.
Vai tr ca gii tr thc trong vic chuyn ha x
hi thnh x hi ton tr c Julien Benda d
bo t trc, tc phm Trahison des clercs (S phn
bi ca cc hc gi) ca ng c mt ngha hon
ton mi khi ta c n hm nay, mi lm nm sau
ngy xut bn. c bit c mt on trong tc phm
rt ng suy ngha v ghi nh khi xem xt mt vi
cuc du ngon ca cc nh khoa hc Anh vo a ht
chnh tr. y l on Benda ni v S m tn, ti
nhc li, c t th k XIX, cho rng khoa hc c thm
quyn v mi lnh vc, k c lnh vc o c. Cn
phi tm hiu xem liu nhng ngi tuyn truyn
cho hc thuyt ny c thc s tin nh th hay h ch

1
Ch cn a ra dn chng ca mt ngi nc ngoi l : R.
A. Brady, trong tc phm Tinh thn v t chc ca ch ngha
pht xt c (The Spirit and Structure of German Fascism), sau
khi xem xt nhng thay i trong gii hn lm c rt ra
kt lun nh sau: Trong tt c cc chuyn gia trong x hi
hin i th nh khoa hc c th l ngi d dng v d sp
xp nht. ng l bn quc x ui nhiu gio s i hc
v sa thi nhiu nh nghin cu khoa hc ang lm vic trong
cc phng th nghim. Nhng y ch yu l cc gio s trong
lnh vc khoa hc x hi, nhng ngi nhn thc r v ph
phn quyt lit cc chng trnh ca quc x ch khng phi l
cc gio s trong lnh vc khoa hc t nhin l lnh vc c t
duy kht khe hn. Trong lnh vc t nhin m b sa thi th ch
yu l ngi Do Thi hoc mt s ngi ngoi l l nhng
ngi theo cc tn iu tri ngc vi quan im ca quc x.
Kt qu l quc x d dng sp xp cc hc gi v cc nh
khoa hc, ri buc b my tuyn truyn tinh vi ca h h ho
rng gii c hc c ang ng h h.
345 Nhng ngi ton tr gia chng ta

mun khoc cho nim am m ca h ci v khoa

hc m h bit chc l chng c g ngoi nim am
m. Cn phi ghi nhn l ci gio iu cho rng lch
s tun theo cc quy lut khoa hc thng hay c
nhng ngi ng h cc chnh quyn c on rao
ging. T nhin l nh th bi v quan im cho
php loi b hai thc th m h cm th nht, tc l
loi b c t do ca con ngi v hnh ng mang
tnh lch s ca c nhn.
Chng ta c dp nhc ti mt sn phm ca
Anh thuc loi ny, mt tc phm, trong tt c
cc kh cht c trng ca ngi tr thc ton tr, tt
c lng hn th i nhng g c ngha i vi nn
vn minh phng Ty k t thi Phc hng c
ha quyn vi nhau bng cc phng php ca Ta
D gio, trn nn tng ca ch ngha Marx. Chng
ti khng mun xem xt y trng hp cc oan
nh th v s lc ra mt tc phm c tnh i din
hn v cng c nhiu ngi bitt n hn. Cun
sch mng ca C.H. Waddington vi ta c
trng The Scientific Attitude (Thi khoa hc), l
mt th d tt cho loi sch m tun bo Nature, mt
tun bo c nh hng Anh, ti tr. Cun sch ny
lin kt yu cu cho cc nh khoa hc tham gia
nhiu hn vo lnh vc chnh tr vi nhng li ku
gi chy bng cho vic k hoch ha ton din.
Mc d khng trng trn khinh mit t do nh ng
Crowther, tin s Waddington cng chng lm
ngi ta t lo ngi hn. Nhng ng khc vi nhng
NG V N L 346

ngi cm bt vit v cng ti l ng nhn thc

r v nhn mnh rng nhng xu hng m ng m
t v ng h nht nh s dn n h thng ton tr.
Song iu , theo ng, cn tt hn l ci m ng
gi l nn vn minh chung kh tn bo hin nay.
Li tuyn b ca tin s Waddington rng nh
khoa hc sc lnh o nh nc ton tr ch yu
da trn lun thuyt ca ng v vic khoa hc c
th nh gi c kha cnh o c ca hnh vi ca
con ngi, mt li tuyn b m t Nature nng
nhit ng h ng h. D nhin y l lun im m
cc khoa hc gia kim chnh tr gia c bit t
lu v c J. Benda ch r ri. bit iu ny
c ngha l g chng ta khng cn phi tham kho g
khc ngoi cun sch ca tin s Waddington. T do,
ng gii thch l khi nim m nh khoa hc rt
kh tho lun, mt phn l v ni cho n cng ng
ta khng tin l c mt ci g nh th. Mc d vy,
ng ni rng khoa hc cng nhn mt s dng t
do, nhng t do khc ngi, t do chng
ging ai... khng c gi tr khoa hc. Hnh nh cc
khi nim nhn vn im, m tin s
Waddington nhn xt vi nhng t xu xa,
dy chng ta lng khoan dung v chnh v th
lm chng ta lm ng lc li mt cch trm trng.
Khi bn n cc vn kinh t v x hi th
cun sch vit v thi khoa hc li chng cn,
ging nh bt k cun sch no thuc loi ny, bt k
mi lin h no vi tnh khoa hc na. Chng ta li
347 Nhng ngi ton tr gia chng ta

thy y nhng li so rng quen thuc v nhng

khi qut v cn c v s sung tc tim tng v xu
hng tt yu ca c quyn mc d nhng tc
phm c uy tn nht c ng a ra cng c
cho cc lun im ny, sau khi kim tra, ch l
nhng tiu lun chnh tr rt ng ng v mt khoa
hc trong khi nhng nghin cu nghim tc v
nhng vn nh th li b b qua.
Cng nh phn ln cc tc phm thuc loi ny,
lp lun ca tin s Waddington ch yu da trn
nim tin ca ng vo nhng xu hng tt yu ca
lch s m khoa hc c nhim v khm ph. Nim
tin ny c xut x t trit l khoa hc su sc ca
ch ngha Marx, m theo tin s Waddington l nh
cao ca tr tu loi ngi, vi cc khi nim c bn
gn nh, nu khng ni l hon ton, ng nht vi
cc khi nim c bn gn nh, nu khng ni l
hon ton, ng nht vi cc khi nim lm nn tng
cho vic nghin cu t nhin. Mc d kh m ph
nhn rng cuc sng Anh hin nay kh khn hn
nm 1913, nhng tin s Waddington vn k vng
mt h thng kinh t tp trung v ton tr theo
ngha l tt c cc kha cnh pht trin kinh t ca
cc khu vc ln s c k hoch ha mt cch c
ch nh mt tng th tch hp. i vi s lc
quan d di v vic t do t tng vn c ch ng
trong h thng ton tr, th thi khoa hc ca
ng khng nh chc chn rng s phi c cc thng
tin c gi tr v tt c cc vn m khng cn phi
NG V N L 348

l chuyn gia mi hiu c, k c vn ch

ngha ton tr c th song hnh vi t do t tng
hay khng.
Mun kho st mt cch y cc xu hng
ton tr khc nhau Anh cn phi ch n nhng
n lc khc nhau nhm to ra mt kiu ch ngha x
hi cho cc tng lp trung lu, d khng nghi ng g
rng cc tc gi ca chng khng nhn thc c,
mt xu hng ging mt cch ng lo ngi vi
nhng g din ra c thi trc khi Hitler nm
c chnh quyn1. Cn nu chng ta quan tm n
cc phong tro chnh tr th chng ta phi xem xt
cc t chc mi nh phong tro Forward March
(Tin ln) hay phong tro Common Wealth (Thnh
vng Chung) ca Sir Richard Acland, tc gi cun
Unser Kampf (Cuc u tranh ca chng ta); hay cc
hot ng ca U hi 1941 ca ng J.B. Priestley,
c thi lin kt vi phong tro bn trn. Nhng mc
d s l sai lm nu coi thng cc hin tng c
tnh triu chng ni trn, chng vn khng th c

1
Sau chin tranh cn mt nhn t na c th dn n vic tng
cng xu hng ton tr, y l nhng ngi m trong thi
chin c quyn qun l theo kiu cng bc v s kh chp
nhn vai tr khim tn hn sau chin tranh. Mc d sau cuc
chin tranh va qua [Th chin I ND] s ngi nh th khng
nhiu nh s thy trong tng lai nhng h c vai tr khng
phi l khng ng k i vi chnh sch kinh t ca t nc.
Ti cn nh mi hay mi hai nm trc, khi tip xc vi
nhng ngi nh th ln u tin ti c cm gic lc cn c
v bt bnh i vi t nc ny, y l bng nhin b qung
vo mi trng tr thc c trng c.
349 Nhng ngi ton tr gia chng ta

coi l cc lc lng chnh tr quan trng. Ngoi

nhng nh hng mang tnh tr tu m chng ti
dn ra bng hai th d bn trn, ng lc ch yu
a n ch ngha ton tr xut pht t hai nhm
quyn lc ln: t bn c t chc vo lao ng c
t chc. C l mi e da ln nht chnh l chnh
sch ca hai nhm quyn lc ln nht ny li ang
hng v cng mt pha.
Hai nhm ny cng ng h vic t chc c
quyn nn cng nghip nn thng phi hp hnh
ng vi nhau; y l xu hng cc k nguy him.
Khng c l do tin rng phong tro ny l tt yu,
nhng nu chng ta tip tc i theo con ng m
chng ta t chn ln th n nht nh s dn
chng ta ti ch ton tr.
D nhin l phong tro ny ch yu c hoch
nh bi cc nh t bn, nhng ngi t chc ra cc
cng ty c quyn, v v th h chnh l ngun gc
ca him nguy. D mc ch ca h khng phi l h
thng ton tr m l mt kiu x hi mang tnh
phng hi, trong cc ngnh cng nghip
c t chc s ng vai tr nh nhng lnh a
na c lp v t qun trong mt quc gia, th trch
nhim ca h cng khng h thay i. Nhng, ging
nh cc ng nghip c, h l nhng ngi thin
cn v tin rng h khng nhng c php thnh lp
mt cn c iu khin h thng nh th trong mt
thi gian di na. Cc quyt nh m nhng ngi
lnh o cc ngnh cng nghip c t chc nh
NG V N L 350

th phi thng qua hng ngy khng cn ging nh

cc quyt nh c a ra trong cc x hi ni cc
c nhn ng vai tr ch o. Mt nh nc cho
php s tch t quyn lc khng l nh th pht trin
s khng th cho php quyn lc nm trong tay
t nhn. S l ngy th khi tin rng trong iu kin
cc doanh nghip vn gi c a v u i nh
trong x hi cnh tranh ni mo him tr thnh
ng gi v ch cho php mt s t ngi thnh cng
trong s rt ng ngi mo him. Khng c g ngc
nhin khi cc doanh nghip va mun c thu nhp
cao vn ch dnh cho nhng ngi thnh t trong
x hi cnh tranh li va mun c an ton nh
mt cng chc nh nc. Khi bn cnh cng nghip
quc doanh cn song song tn ti lnh vc cng
nghip t nhn to ln th mt nh qun l ti nng c
th gi c cc v tr an ton m vn hi vng c
nhn mc lng cao. Nhng trong khi cc doanh
nhn c th thy hi vng ca h tr thnh hin thc
trong giai on chuyn tip th h s nhanh chng
nhn ra, nh cc ng nghip c ca h nhn
ra, rng h khng phi l ngi lm ch tnh th v
s phi chp nhn quyn hn v th lao m chnh
ph ban pht cho h.
Nu cc lun im trong cun sch ny khng
b ngi ta hiu lm th chc chn tc gi s khng
th b nghi ng l t ra u i i vi giai cp t
sn khi nhn mnh rng vic gn, ton b hay ch
yu, cho giai cp t sn trch nhim v xu hng c
351 Nhng ngi ton tr gia chng ta

quyn hin i l mt sai lm. Xu hng ny khng

phi l mi, nhng t bn thn n cng khng phi
l mt sc mnh gh gm g. Nhng ti ha l ch
h nhn c s ng h ca nhng nhm x hi
khc, s nhm nh th ang ngy cng gia tng, v
nh nhng nhm ny m h nhn c s ng h
ca nh nc.
mt chng mc no cc nh c quyn
nhn c s ng h l do h chia s li nhun
cho nhng nhm ngi kia v c l quan trng hn,
l h thuyt phc c mi ngi rng vic hnh
thnh cc cng ty c quyn v nhm p ng li
ch chung ca x hi. Nhng chnh vic tuyn truyn
phn i cnh tranh ca cnh T to ra s thay
i trong d lun x hi v qua nh hng ln c
quan lp php v b my t php1 li l tc nhn
quan trng nht trong vic thc y qu trnh ny.
iu thng thng li hay xy ra l; chnh nhng
bin php chng c quyn trn thc t li ch dn
ti cng c quyn lc ca cc cng ty c quyn. Mi
mt v tn cng vo li nhun ca cng ty c
quyn, d y l v li ch ca mt nhm no hay
li ch ca nh nc ni chung, u to ra nhng
nhm no hay li ch ca nh nc ni chung,
u to ra nhng nhm li ch mi sn sng bnh

1
Xem bi lun ca W. Arthur Lewis, Monopoly and Law (c
quyn v lut php) trn t Modern Law Review, tp VI. s 3
(April, 1943).
NG V N L 352

vc c quyn. Mt h thng trong nhng nhm

c quyn c li thu li t nhng khon li c
quyn l h thng cc k nguy him v chnh tr v
c quyn trong h thng chc chn s mnh hn
rt nhiu nu so vi h thng trong li nhun ch
c chia cho mt nhm nh. D r rng l, th d,
ng lng cao m nh c quyn c th tr cng
nh li nhun ca chnh ng ta ch l kt qu ca s
bc lt m thi, tc lm cho khng kh ch ngi tiu
dng m c nhng ngi lnh lng khc b ngho
i, y th nhng khng ch nhng ngi c hng
li, m c x hi hin nay u coi kh nng tr lng
cao l l do chnh ng ng h c quyn1.
C nhng l do nghim tc nghi ng ngay c
khi c quyn l khng th trnh khi th c nn
giao n vo tay nh nc hay khng. Nu y ch l
mt ngnh cng nghip n l th lm nh th c th
l ng. Nhng khi phi x l nhiu ngnh cng
nghip c quyn khc nhau th c nhiu l do
ni rng nn giao chng cho t nhn hn l kt hp

1
Cn ng ngc nhin hn na l lng nhn hu ca nhng
ngi x hi ch ngha i vi cc rentier, tc l nhng ngi
nm gi c phiu c cc cng ty c quyn bo m mc
thu nhp n nh. Lng hn th m qung i vi li nhun
dn ngi ta n vic bin h c v mt x hi ln o c cho
nhng khon thu nhp n nh m chng cn mt c gng no,
v chp nhn ngay c cc cng ty c quyn min l n bo
m c thu nhp n nh, th d, cho nhng ngi nm gi
c phn ngnh ng st. y l mt trong nhng triu chng
k l nht ca s xuyn tc cc gi tr tng din ra trong th h
va qua.
353 Nhng ngi ton tr gia chng ta

chng li v t di s qun l ca nh nc. Ngay

c nu c quyn l khng trnh khi trong nhng
ngnh nh ng st, ng b v hng khng,
cung cp kh t v in lc, nhng y l cc cng
ty c quyn ring r th ngi tiu dng cng c v
th vng chc hn l khi chng c phi kt
hp di mt b my qun l tp trung. Chng my
khi c quyn t nhn c th thao tng c hon
ton v li cng him khi ko di c lu hoc c
th coi thng nhng i th cnh tranh tim tng.
Cn c quyn nh nc l c quyn c nh
nc bo h, bo h khi c cc i th cnh tranh
tim tng ln s ph phn. iu c ngha l trong
a s trng hp ci c quyn tm thi c giao
cho quyn lc s lm cho n tr thnh vnh vin v
quyn lc ny chc chn s c em ra s dng.
Khi l ra ngi cm quyn phi kim tra v qun l
c quyn th li i che ch v bo v nhng k c
h b nhim, khi ng l phi khc phc nhng s
lm dng th chnh ph li ng ra nhn trch nhim
v nhng s lm dng nh th, khi ph phn cc
cng ty c quyn ng ngha vi vic ph phn
chnh ph th kh m hi vng rng cc cng ty c
quyn s tr thnh cng bc ca x hi. Khi nh
nc tham gia vo vic qun l hot ng ca tt c
cc doanh nghip c quyn th tuy c sc mnh
nghin nt bt k c nhn no, n li t ra yu
ui, xt trn kha cnh la chn phng n chnh
sch. B my vn hnh cc doanh nghip c quyn
NG V N L 354

s ging ht b my nh nc, cn chnh nh nc

th cng ngy cng quan tm n quyn li ca
nhng k vn hnh b my ch khng cn quan tm
n quyn li ca dn chng ni chung na.
Cn nu vn nht trong mt lnh vc no c
quyn l khng trnh khi th c l tt nht l nn
lm theo ngi M: nh nc qun l cht cc doanh
nghip c quyn t nhn. Nu chnh sch ny c
thc hin mt cch nht qun th n s cho kt qu
tch cc hn l s qun l trc tip ca nh nc. t
nht nh nc c th tng cng kim sot gi c,
khng cho tn ti nhng lnh vc siu li nhun ni
ch nhng nh sn xut c quyn c hng li.
Ngay c nu vic ny c lm gim hiu qu hot
ng ca mt s ngnh c quyn (nh tng xy
ra trong cc ngnh dch v cng cng M) th y
l ci gi phi tr cho vic kim sot quyn lc ca
cc lnh vc c quyn. C nhn ti sn sng chp
nhn s km hiu qu y hn cho mt s t chc
c quyn c t chc kim sot ton b cuc sng
ca ti. Chnh sch s nhanh chng lm cho a
v ca nh c quyn tr thnh km hp dn nht so
vi a v ca cc doanh nhn khc, to iu kin
hn ch c quyn trong nhng lnh vc khng th
trnh khi v thc y vic pht trin cc hnh thc
cnh tranh c th thay th cho c quyn. Hy a
nh c quyn vo v th ca a tr b n, bi
chnh sch kinh t, v bn s thy nhng doanh
355 Nhng ngi ton tr gia chng ta

nhn c nng lc s ti pht hin s thch cnh tranh

ca h nhanh chng n mc no.
***
Vn cc doanh nghip c quyn s khng
kh khn n th nu chng ta ch phi chin u
chng li cc nh t bn c quyn. Nhng nh
ni, xu hng c quyn tr thnh nguy him
khng phi ch v nhng c gng ca mt t nh t
bn c quyn lin quan m cn c s ng h ca
nhng ngi c h cho tham gia chia s li nhun
v c nhng ngi c h thuyt phc rng ng h
c quyn l gip cho vic hnh thnh x hi cng
bng hn v trt t hn. Bc ngot cht ngi trong
tin trnh pht trin hin i xy ra khi phong tro
cng on hng hu ng l c th phng s nhng
mc tiu ban u ca n bng cch u tranh chng
li mi c quyn c li th li ri vo nh hng
ca nhng hc thuyt chng cnh tranh ri b n li
ko vo cuc tranh chp nhm bo v c li. Gn
y cc t chc quyn pht trin mnh phn ln
l nh s hp tc ca lc lng t bn c t chc v
lc lng lao ng c t chc, ni mt vi nhm
ngi lao ng c u tin u i chia nhau li
nhun c quyn lm thit hi cho cng ng v c
bit l thit hi cho nhng ngi lao ng ngho
nht, trong cc ngnh cng nghip thiu t chc hn
v c nhng ngi tht nghip na.
Tht ng bun khi phi chng kin cnh mt
phong tro dn ch hng hu li ng h chnh sch
NG V N L 356

nht nh s dn n vic th tiu dn ch v ch

em li li ch cho mt nhm nh nhng ngi ng
h n. Th m chnh s ng h ca cnh T li lm
cho xu hng c quyn cng thm mnh m v
tng li cng tr nn en ti hn. Khi cng nhn
tip tc ng h vic ph hy ci trt t duy nht
trong t nht mt mc t ch v t do no
cho cng nhn cn c bo m th tnh hnh qu
tht l ht sc en ti. Nhng nh lnh o nghip
on tuyn b m rng h chm dt mt ln v
vnh vin h thng cnh tranh in r1, chnh l
nhng ngi ang bo hiu s co chung ca quyn
t do c nhn. Ch c mt trong hai kh nng, hoc
l mt trt t c iu khin bi cc k lut v nhn
xng ca th trng hoc l trt t c lnh o bi
mt nhm ngi, v nhng ngi quyt tm ph
hy ci th nht chnh l nhng ngi ang c
hoc v tnh to iu kin cho vic hnh thnh ci
th hai. Ngay c nu nh trong ch mi mt s
cng nhn c c n ngon hn v khng nghi ng
g rng s c mc nhng b ng phc p hn th
ti cng ng rng a s cng nhn cha chc lm
n nhng bc tr gi nm trong hng ng nhng

1
Trch t din vn ca gio s H.J. Laski ti hi ngh thng
nin ln th 41 ng Lao ng, London (Report, p.111). Cn
phi ghi nhn rng theo gio s Laski th h thng cnh tranh
in r ny ng ngha vi i ngho ca ton th nhn dn v
chin tranh nh l hu qu ca s ngho i tht l mt
cch hiu l lng v lch s sut mt trm nm mi nm qua.
357 Nhng ngi ton tr gia chng ta

ngi lnh o ca h, nhng ngi gii thiu

cho h ci hc thuyt x hi ch ngha cha y
him ha i vi quyn t do c nhn ca h.
Nhng ngi lm quen vi lch s cc nc
ln trn lc a chu u hn phi ly lm cc k tht
vng khi nghin cu Cng lnh mi ca ng Lao
ng Anh c thng qua gn y vi cam kt xy
dng x hi k hoch ha. Ngi ta a ra mt
cng, khng ch vi nhng tng chung m cn
c c cc chi tit c th, thm ch c cch hnh vn,
chng khc g nhng gic m x hi ch ngha tng
gi th thng phong trong cc cuc tho lun c
cch y hai mi n hai mi lm nm chng
li mi c gng nhm khi phc li nc Anh c
truyn. Ngh quyt c thng qua theo ngh
ca gio s Laski khng ch yu cu gi trong thi
bnh nhng bin php kim sot cn thit ca chnh
ph nhm huy ng cc ngun lc ca quc gia
trong thi chin m cn c c cc khu hiu nh
mt nn kinh t cn i, m theo gio s Laski th
rt cn cho nc Anh hin nay, hoc tiu th cng
ng phi l mc tiu ca nn sn xut c qun l
mt cch tp trung, c ly t h t tng c.
Mt phn t th k trc cn c th thng cm
vi nim tin ngy th rng x hi c k hoch
ha c th l x hi t do hn x hi cnh tranh
NG V N L 358

laissez-faire m n chun b thay th1. Nhng nhc

li chuyn sau khi ta c hai mi nm kinh
nghim v xem xt li nhng nim tin c, nhc li
chuyn ng vo lc ta ang chin u chng li
chnh ci h thng m t tng ngy sinh ra th
ng l mt bi kch khng bt no t xit. Vic mt
ng v i trc y vn c coi l mt trong s
cc ng vin tin b trong c quc hi ln d lun
x hi li ng v pha nhng lc lng m di nh
sng ca nhng g xy ra trong qu kh phi coi
l mt phong tro phn ng, l mt thay i quyt
nh trong thi i chng ta v l ngun gc ca
mi e da cht ngi i vi tt c nhng g m
ngi t do coi trng. Trong qu kh cc lc lng
truyn thng ca cnh Hu chng li tin b, y l
hin tng xy ra trong mi thi i v chng
lm chng ta lo lng. Nhng nu v tr ca phe i
lp, c trong cc cuc tho lun cng khai ln ti
quc hi s tr thnh s c quyn ko di ca mt
ng phn ng th hai th qu tht s chng cn
mt cht hi vng no.

1
The Old World and the New Society: An Interim Report of
the National Executive of the British Labor Party on the
Problems of Reconstruction. (Th gii c v x hi mi: D
tho bo co ca ng x hi v cc vn ti thit) trang 12
v 16.
359 iu kin vt cht v mc ch l tng

XIV. iu kin vt cht v mc ch l

tng

Liu c hp l khng khi nhm a s, nhng ngi

ln ting phn bc chc nng cai qun ca chnh
quyn, phi phc tng thiu s nhng ngi t do?
Khng nghi ng g rng gia hai trng hp (i)
thiu s t do nm quyn lc v, chng mt mt g
c, thc p s ng kia gi ly t do ca chnh h,
v (ii) a s nm quyn lc v bt thiu s lm n
l nhm tho mn nim vui h ng ca mnh, th
trng hp u s hp l hn. Nhng ngi khng
tm kim g ngoi t do chnh ng ca chnh h s
lun c quyn bo v n mi khi h c sc mnh
d s ngi phn i c ng n mc no.
John Milton
Th h chng ta thng hnh din l h t quan
tm n cc vn kinh t hn cc th h cha ng.
S co chung ca con ngi kinh t ha hn tr
thnh huyn thoi quan trng nht ca thi i
chng ta. Trc khi chp nhn li khng nh ny
hay coi s thay i nh th l c ngha ta phi
kim tra mt cht xem n ng n mc no. Khi
xem xt nhng li ku gi v vic ti thit x hi
NG V N L 360

ang vang ln mnh m khp ni, chng ta u thy

rng tt c u c tnh cht kinh t: chng ta thy
rng vic gii thch li theo thut ng kinh t cc l
tng chnh tr ca qu kh nh t do, bnh ng, v
an ninh l mt trong nhng i hi c bn ca chnh
nhng ngi va tuyn b v s co chung ca con
ngi kinh t. Khng cn nghi ng g rng hn lc
no ht, nim tin v kht vng ca con ngi hin
nay c dn o bi cc hc thuyt kinh t, bi
nim tin c c ng mt cch rng ri rng h
thng kinh t ca chng ta l mt h thng phi l, bi
nhng li khng nh sai lm v s sung tc tim
tng, bi nhng l thuyt rm (pseudotheories) v
tnh tt yu ca c quyn v bi n tng v nhng
s c c lm rm beng nh vic ph hu cc kho
nguyn liu hay vic ngn chn cc sng ch m
ngi ta quy cho l ti v cnh tranh, nhng y l
nhng vic khng th xy ra trong nn kinh t cnh
tranh, chng ch c th xy ra trong nn kinh t c
quyn v thng l nn kinh t c quyn c
chnh ph bo tr1.

1
Ngi ta thng ni n nhng v ph hy la m hay c
ph nh l l l chng li cnh tranh, nhng iu ny ch
chng t s thiu trung thc v mt tr tu ca l l bi v
trong nn kinh t cnh tranh vic ph hu nh th chng mang
li li ch cho ai. Trng hp ngn chn sng ch phc tp hn
v khng th tho lun mt cch y trong mt ch gii.
Nhng giu mt sng ch c ch cho x hi th cn phi c
nhng iu kin c bit cho nn kh c th tin rng nhng
trng hp nh th c th xy ra.
361 iu kin vt cht v mc ch l tng

mt kha cnh khc, khc vi cc th h trc,

chng ta ng l thng khng chu ch n cc
rng buc kinh t. Chng ta dt khot khng chu hi
sinh bt k nhu cu no nh iu kin kinh t i hi
phi lm nh th; chng ta khng chu chp nhn
nhng tc nhn hn ch cc tham vng trc tip ca
mnh v khng chu khut phc trc cc nhu cu v
mt kinh t. Khng phi l thi coi thng s
thnh vng v mt kinh t hay thm ch khng cn
c s thnh vng m ngc li, l thi khng
chp nhn s tn ti ca bt k chng ngi no, bt
k s xung t no vi cc mc tiu khc, cn tr
vic thc hin cc c m ca mnh, y chnh l c
im ch yu ca th h chng ta. m t thi
ny ch c l thut ng bi bc kinh t
(economophobia) s chnh xc hn l s so chung
ca con ngi kinh t mt thut ng sai n hai ln
v n gi mt s dch chuyn t trng thi cha
bao gi tn ti sang hng m chng ta s khng
bao gi i theo. Con ngi trc y tng thun
phc nhng lc lng v nhn xng, d l chng
thng xuyn lm hng nhng c gng ca anh ta,
th hay bt u cm th v ni dy chng li chng.
Cuc ni dy ny l th d v mt hin tng
rng ln hn: thi bt tun nhng quy tc hay
nhu cu tt yu m tm thi ngi ta cha hiu c
tnh hu l ca chng. Ta thy hin tng ny trong
nhiu lnh vc ca i sng, c bit l trong lnh
vc o c v thng c nhng kt qu tch cc.
NG V N L 362

Nhng c nhng lnh vc m tr tu cha th hiu

bit ht c, ng thi vic khng tun phc tt c
nhng g ta cha hiu chc chn s dn n s hy
hoi nn vn minh ca chng ta. Hon ton t nhin
l th gii quanh ta cng ngy cng tr nn phc tp
hn, s chng i ca chng ta vi nhng lc lng
m chng ta khng hiu nhng thng xuyn can
thip vo cc k hoch v k vng ca chng ta cng
ngy mt gia tng, chnh trong hon cnh nh th
m cng ngy nhng lc lng ny cng tr nn kh
hiu hn. Nn vn minh phc tp nh ca chng ta
phi da trn s t iu chnh ca c nhn cho ph
hp vi nhng bin i m anh ta khng th no
hiu c nguyn nhn cng nh bn cht ca
chng: ti sao thu nhp ca anh ta li tng hay gim,
ti sao mt s th li kh kim hn mt s th khc.
Cc vn ny u lin quan n mt lot hon
cnh m khng mt u c n l no c th hiu
c, chng nhng th, nhng ngi b tc ng
thng gn tt c ti li cho nhng nguyn nhn trc
tip, nhng nguyn nhn c th nhn ra ngay, trong
khi s thay i li c quyt nh bi nhng mi
quan h phc tp khng th nm bt c. Ngay c
nu ngi cm u mt x hi c k hoch ha
mt cch hon ho mun gii thch cho mt nhn
vin no v sao anh ta phi chuyn sang v tr
cng tc khc hay v sao lng ca anh ta li thay
i th ng ta phi gii thch v trnh by ton b k
363 iu kin vt cht v mc ch l tng

hoch ca mnh. Nh th ngha l s ngi nhn

c li gii thch s chng ng l bao.
Trong qu kh, chnh s phc tng cc lc lng
v nhn xng ca th trng to iu kin cho s
pht trin ca nn vn minh, khng c s phc tng
nh th th nn vn minh khng th pht trin c.
Nh s phc tng nh th m hng ngy chng ta
mi c th ng gp mt phn sc lc ca mnh
xy dng nn nhng chuyn thn k m khng mt
ngi no trong chng ta c th hiu ht c.
Trong qu kh c th ngi ta phc tng v
nhng quan nim m nay c th b coi l m tn: s
khim nhng mang tnh tn gio hay s tn trng
qu ng i vi cc l thuyt th thin ca cc nh
kinh t hc xa xa, y khng phi l iu quan
trng. iu quan trng l gii thch mt cch duy l
s cn thit phi phc tng cc lc lng m c ch
hot ng ca n ta khng nm c mt cch c th
l vic cc k kh, kh hn rt nhiu vic phc tng
chng, d y l do lng knh s mang tnh tn gio
hay s tn trng cc hc thuyt kinh t. Nu mi
ngi u khng lm bt c vic g khi anh ta cha
hiu bit ht c s cn thit ca vic n th ch
duy tr nn vn minh phc tp hin nay khng
ngi no c. Thi khng chu phc tng nhng
lc lng m ta khng hiu hoc khng nhn ra
c v chng khng ging nhng th do mt b c
thng minh no to ra l sn phm ca mt th
ch ngha duy l cha hon ho v sai lm. Cha
NG V N L 364

hon ho bi v khng nhn thc c rng lm

cng tc phi hp nhng c gng ca nhng c nhn
khc nhau trong mt x hi phc tp th phi tnh
n cc s kin m khng mt c nhn no c th
hiu c mt cch y . Sai lm bi v khng
nhn thy rng nu ta khng mun ph hu x hi
ny th ta ch c mt cch, y l phc tng cc lc
lng v nhn xng, m thot nhn c v phi l,
nhm trnh phi phc tng quyn lc cng khng
th kim sot ni v v vy l quyn lc c on
ca ngi khc. Kht khao gii thot khi nhng tri
buc m con ngi nhn thc c song ngi ta
li khng hiu rng nhng tri buc ca h thng
chuyn c m h s t gic khoc ln mnh cn nng
n v au kh hn nhiu.
Mt s ngi khng nh rng chng ta hc
c cch lm ch cc lc lng t nhin nhng
cha bit cch phi hp cc hot ng x hi. Hon
ton ng, nu ch ni nh th. Nhng s l sai khi
ngi ta so snh tip v khng nh rng chng ta
cng phi hc c th lm ch cc lc lng t
nhin vy. y khng ch l con ng dn ti ch
ton tr m cn l con ng dn ti s hu dit
nn vn minh ca chng ta v chc chn s chn
ng s tin b trong tng lai. Nhng ngi ku
gi nh th ch chng t rng h khng hiu mt
iu l mun gi nhng thnh tu m chng ta t
c cho n nay th chng ta phi tm cch phi
365 iu kin vt cht v mc ch l tng

hp nhng c gng ca c nhn bng nhng lc

lng v nhn xng.
***
By gi chng ta phi quay li ni mt cht
v tng then cht l t do c nhn khng th ha
hp vi quyn uy tuyt i ca mt mc ch duy
nht m c x hi phi phc tng mt cch ton din
v vnh vin. Ngoi l duy nht i vi quy tc cho
rng x hi t do khng th khut phc mt mc
ch duy nht l tnh trng chin tranh hay nhng
thm ha tm thi khc, khi m hu nh tt c u
phi phc tng cho nhu cu bc bch trc mt, y
chnh l ci gi chng ta phi tr trong ngn hn
nhm bo v s t do ca chng ta trong di hn.
iu gii thch ti sao nhiu cu ni thnh hnh
hin nay rng trong thi bnh chng ta cng s lm
nhng vic nh chng ta hc lm trong thi chin
l nhng cu ni hon ton sai: c th tm thi hi
sinh t do trong tng li t do cng vng chc
hn, nhng khng th ni nh th c nu h
thng phi t do nh th tr thnh vnh cu.
Nguyn tc l trong thi bnh khng mc tiu
no c tuyt i ng trn cc mc tiu khc cn
p dng c cho c nhim v m by gi mi ngi
u coi l khn thit: u tranh chng nn tht
nghip. Khng nghi ng g rng y l mc tiu m
chng ta phi c gng ht sc, nhng nh th cng
khng c ngha l n s ln t tt c cc mc tiu
khc hay nh ngi ta vn ni l phi gii quyt
NG V N L 366

bng mi gi. S tht l, trong lnh vc ny, tnh

hp dn ca nhng pht ngn m dn, m h nh ai
cng c vic lm c th dn ti nhng bin php
cc k thin cn, hay nhng i hi quyt lit v
thiu trch nhim nh phi lm bng mi gi ca
nhng ngi l tng ha chc chn s mang li
nhiu tc hi to ln.
iu quan trng l chng ta phi tnh to khi
tip cn vi nhng nhim v m chng ta s gp
trong lnh vc ny thi hu chin v chng ta phi
nhn thc r chng ta c th k vng vo nhng mc
tiu no. Mt trong nhng c im quan trng ca
thi hu chin l hng trm ngn ngi, c n ng
v n b, do nhu cu chin tranh c a vo
lm nhng cng vic c bit trong thi chin v c
thu nhp tng i cao. Trong thi bnh kh nng s
dng mt s lng ngi ln n nh th s khng
cn. S phi chuyn ngay rt nhiu ngi sang cc
cng vic khc v nhiu ngi s thy rng cng vic
m h c th lm c tr t lng hn l cng vic
h lm thi chin. Vic ti o to, chc chn s
c thc hin trn quy m to ln, cng khng th
gii quyt c ton b vn . Bt k h thng no
th cng s c rt nhiu ngi, nhng ngi c tr
lng theo lao ng tc l ph hp vi li ch m h
mang li cho x hi, s buc phi chp nhn s st
gim thu nhp so vi nhng ngi khc.
Nu cng on chin thng trong cuc u
tranh chng li bt k s gim lng no cho nhng
367 iu kin vt cht v mc ch l tng

nhm c bit m ta ni n y th s ch cn mt
trong hai la chn: s dng bin php p buc (mt
s ngi s b buc phi chuyn sang nhng cng
vic c mc lng thp hn) hoc nhng ngi
tng nhn lng cao trong thi chin s phi tht
nghip cho n khi h chp nhn nhng cng vic
vi mc lng thp hn. Trong ch x hi ch
ngha vn ny cng xut hin ht nh cc x hi
khc: a s ngi lao ng s phn i vic gi mi
mc lng ngt ngng cho nhng ngi c a
vo lm nhng cng vic c tr lng cao do nhu
cu ca chin tranh. Trong trng hp ny ch x
hi ch ngha chc chn s s dng hnh thc cng
bc. iu quan trng i vi chng ta l nu chng
ta khng chp nhn tht nghip bng mi gi v
nu chng ta khng s dng cc bin php cng
bc th c l chng ta s phi s dng cc th on
liu lnh, nhng bin php nh th ch c th gii
quyt vn trong ngn hn v s nh hng
nghim trng n hiu qu s dng cc ngun lc
ca chng ta. Cn phi nhn mnh rng chnh sch
tin t cng khng gip gii quyt c kh khn
ngoi tr vic n s a n lm pht ng k trong
ton x hi, mt mc lm pht nng mc
lng v gi cao bng vi mc lng ca nhng
ngi m ta khng th h xung c. Nhng iu
ny ch to ra kt qu ng mong mun khi vic
gim lng thc t c che giu v thc hin trong
vng kim sot. Hn na, vic nng lng v thu
NG V N L 368

nhp ca tt c mi ngi cho ngang bng vi nhm

ngi m ta ang ni ti y c th a n lm
pht quy m m s xo trn, au kh v bt cng
ln hn nhiu nhng bt cng m ta nh un nn
lc ban u.
Vn ny s c bit gay gt sau chin tranh
v s thng xuyn xut hin mi khi h thng kinh
t phi t iu chnh thch nghi vi cc thay i.
Lun lun c th to ra s lng vic lm ti a
trong ngn hn, bng cch gi li tt c nhng ngi
lm nhng cng vic c v pht hnh thm tin
mt. Nhng vic s ch dn ti lm pht lu tin
v cn tr vic ti phn phi sc lao ng gia cc
ngnh cng nghip, iu cn thit phi lm khi tnh
hnh thay i; khi ngi lao ng c t do la
chn vic lm th qu trnh ti phn phi sc lao
ng s din ra mt cch chm chp v v vy s gy
ra tht nghip: nhm n mc tiu l to ra nhiu
ch lm vic nht bng phng tin tin t l chnh
sch chc chn cui cng s dn n nhng kt qu
tri ngc vi mc ch ban u ca n. N s lm
cho nng sut lao ng gim v v th s lm gia
tng t l nhng ngi lm vic m lng bng ca
h c gi nguyn ch nh cc bin php nhn to.
***
Khng nghi ng g rng sau chin tranh s khn
ngoan trong qun l kinh t cn quan trng hn c
trc kia v s phn ca nn vn minh ca chng ta
rt cuc s ph thuc vo vic chng ta s gii quyt
369 iu kin vt cht v mc ch l tng

nhng vn kinh t nh th no. D sao mc lng,

nc Anh s ngho, rt ngho, v vic phc hi v
ci thin mc sng c i vi Anh l vic kh hn
nhiu nc khc. Nu hnh ng mt cch khn
kho, bng lao ng cn c v n lc i tu v i
mi my mc v t chc, th trong vi nm nc
Anh c th tr li thm ch vt qua mc sng m h
t c trc y. Nhng y l vi iu kin
ngi ta phi chp nhn mc tiu dng kh d
khng gy tr ngi cho qu trnh ti thit, phi chp
nhn khng c nhng k vng qu ng i phi
p ng ngay lp tc, v phi s dng cc ngun lc
mt cch ti u nht v vi mc ch ng gp
nhiu nht cho s thnh vng ch khng phi s
dng tt c cc ngun lc theo cch c chng hay
ch1. C l cng khng km phn quan trng l
khng c khc phc tnh trng ngho i bng cc
bin php thin cn nh ti phn phi thay v phi
nng cao thu nhp, lm nh th l y nhiu nhm
x hi ng ngi thnh k th ca trt t hin

1
C l cn phi nhn mnh y rng d chng ta c mun
quay tr li nn kinh t t do nhanh n u, iu cng
khng c ngha l phi d b ngay lp tc cc hn ch thi
chin. Khng c g c th lm mt nim tin vo h thng t do
kinh doanh hn l s mt n nh gay gt, d l ngn hn, m
n lc nh th c th gy ra. Vn l chng ta nhm n h
thng no trong qu trnh khc phc hu qu chin tranh ch
khng phi l h thng thi chin phi c chuyn ha thnh
cc hnh thc n nh lu di trong thi bnh bng mt chnh
sch ni lng kim sot c cn nhc k lng, iu c th
ko di vi nm.
NG V N L 370

hnh. Khng c qun rng tc nhn quyt nh

cho vic ngc u dy ca ch ngha ton tr lc
a chu u, iu vn cha xut hin Anh v M,
l s tn ti ca giai cp trung lu ng o va b
trut hu ti sn.
Chng ta c th hi vng trnh c ci s phn
ng bun ang e do chng ta bng cch thc
hin mt s tin b vt bc v kinh t, c th a
chng ta n nhng thnh tu mi d im xut
pht ca chng ta c thp n mc no. iu kin
chnh cho s tin b nh th l chng ta phi sn
sng thch nghi vi mt th gii thay i rt
nhiu, khng cho cn nhc v tiu chun sng
quen thuc ca nhng nhm ngi c bit gy tr
ngi cho s thch nghi nh th, v mt ln na chng
ta phi hc cch chuyn tt c ngun lc ca chng
ta sang nhng ngnh s c ng gp nhiu nht
tt c nhng chng ta cng ngy cng giu c hn.
Nu chng ta mun khi phc v t c mc sng
cao hn th chng ta phi phc v t c mc
sng cao hn th chng ta phi tin hnh nhng iu
chnh ln cha tng c, v ch tin hnh nhng iu
chnh ln cha tng c, v ch khi mi ngi chng
ta sn sng tun theo nhng nhu cu tt yu ca qu
trnh ti iu chnh ny th chng ta mi c th vt
qua giai on kh khn nh nhng ngi t do,
nhng ngi c quyn la chn cch sng ring ca
mnh. Hy tm mi cch m bo mt mc sng
ti thiu ng u cho tt c mi ngi, nhng ng
371 iu kin vt cht v mc ch l tng

thi vi vic bo m mt mc sng ti thiu nh th

ri th mi i hi v u tin u i cho nhng giai
tng c bit phi b bi b, mi l do cho php
thnh lp nhng nhm khp kn nhm bo m
nhng tiu chun c bit cho h cng s phi b bi
b.
Mc xc kinh t, chng ta s xy dng mt th
gii t t, y l nhng li ku gi nghe c v cao
thng nhng trn thc t li l nhng li ni hon
ton v trch nhim. Trong th gii ca chng ta,
khi ai cng cho rng iu kin vt cht ni ny hay
ni khc cn phi c ci thin, chng ta ch c
th xy dng c mt th gii t t nu chng ta c
th tip tc ci thin c iu kin sng cho tt c
mi ngi. iu duy nht m nn dn ch hin i
khng th chu ng, n nht nh s b tn thng,
y l vic buc phi gi mc sng thp trong thi
bnh hoc s gim chn ti ch ca nn kinh t trong
mt thi gian di.
***
Nhng ngi cho rng cc xu hng chnh tr
hin nay ang gy ra mi e do nghim trng i
vi trin vng kinh t ca chng ta v thng qua
hiu ng kinh t e da c nhng gi tr cao hn
nhiu, li tip tc t la phnh mnh rng chng ta
ang hi sinh quyn li vt cht nhn danh nhng
mc ch l tng. Tuy th, liu nm mi nm tip
xc vi ch ngha tp th c nng cao c tiu
chun o c ca chng ta hay s thay i s i
NG V N L 372

theo chiu ngc li? Mc d chng ta thng t ra

t ho l nhy cm hn vi cc bt cng x hi,
nhng hnh ng ca mi ngi chng ta th li
cha chng t c iu . V kha cnh tiu cc,
th h chng ta c l t ra phn n hn cc th h cha
anh trc nhng bt bnh ng ca trt t x hi hin
hnh. Nhng nh hng ca n ln cc tiu chun
tch cc trong lnh vc o c, trong cc hnh vi c
nhn v thi ca chng t trong vic gi vng cc
nguyn tc o c khi phi i mt vi cc th
on v i hi ca b my x hi th li l vn
hon ton khc.
Trong lnh vc ny cc vn tr thnh ri
rm mc cn phi bt u t cn . Th h chng ta
c nguy c qun rng cc tiu chun o c nht
nh phi gn b mt thit vi cc hnh vi mang
tnh c nhn cng nh chng ch c hiu lc khi c
nhn c t do quyt nh v t nguyn hi sinh cc
quyn li c nhn nhm thc thi cc quy tc o c.
Bn ngoi lnh vc trch nhim c nhn th khng
cn khi nim tt xu na, khng cn c hi th hin
cc gi tr o c cng chng th chng minh c
nim tin ca mnh bng cch hi sinh nhng ham
mun c nhn cho nhng iu m mnh cho l ng
na. Ch khi chng ta hon ton chu trch nhim v
quyn li ca mnh v c t do khi hi sinh cc
quyn li th quyt nh ca chng ta mi c gi
tr o c. Chng ta s chng th c coi l v tha
khi hi sinh quyn li ca ngi khc hoc chng
373 iu kin vt cht v mc ch l tng

c vinh danh khi tr nn v tha nu nh ta khng

c quyn la chn. Nhng thnh vin ca mt x hi
m trong bt c lnh vc no cng buc phi lm
iu tt th cng chng c g phi ca ngi. Nh
Milton ni: Nu mi hnh ng ca mt ngi
trng thnh d tt hay xu - u ch l do tin
th lao, do quy nh hay b p buc th c hnh
chng phi ch cn l mt danh t trng rng
sao? Vic tt cn ng ngi ca na khng? Tnh to,
cng bng v iu c ng cm n na khng?
T do hnh ng ngay trong lnh vc m hon
cnh vt cht buc chng ta phi la chn v chu
trch nhim khi t chc cuc sng ph hp vi
lng tm ca mnh chnh l nhng iu kin cn
thit thc v o c c th pht trin v nhng
gi tr o c c ti to hng ngy thng qua
nhng quyt nh t do ca tng c nhn. Trch
nhim khng phi trc cp trn m trc lng tm
ca mnh, thc v trch nhim khng phi do
cng bc m c, ct li ca vic coi ci g c gi
tr l phi dm hy sinh nhng ci khc, v sn sng
chp nhn hu qu ca nhng quyt nh do mnh
a ra, tt c nhng iu chnh l bn cht ca
c hnh, theo ngha ng n nht ca t ny.
Trong lnh vc hnh vi c nhn th nh hng
ca ch ngha tp th ch mang tnh ph hoi, y l
iu chc chn v khng th no ph nhn c.
Phong tro ha hn s gii thot con ngi ta khi
NG V N L 374

trch nhim c nhn1 khng th khng tr thnh

phong tro phi o c trn thc t d l tng ban
u ca n c cao qu n mc no. C th c l
do nghi ng rng cm gic c nhn ca chng ta
trong vic khc phc nhng bt cng khi ta sc
lm vic s yu i thay v mnh ln? Rng c tinh
thn sn sng chu trch nhim ln thc rng mnh
phi c trch nhim tm hiu c th chn la b
suy yu i mt cch r rng? i hi nh cm quyn
ci thin tnh hnh hoc ngay c sn sng phc tng
min l nhng ngi khc cng b buc phi lm
nh th v t mnh sn sng lm nhng vic m
mnh cho l ng ngay c khi phi hi sinh nhng
c m ring ca mnh v c th phi hng chu
nhng iu ting khng hay l hai vic hon ton

1
Khi ch ngha x hi tin dn n ch ngha ton tr th iu
ny cng ngy cng tr nn r rng hn v Anh c tuyn
b r nht trong cng lnh ca ch ngha x hi mang hnh
thc mi nht v ton tr nht gi l phong tro Common-
Wealth (Thnh vng Chung) do Sir Richard Acland cm u.
c trng ch yu ca x hi mi, theo li ha ca ng ny, l
x hi s ni vi c nhn ng c lo chuyn kim sng
na. V hu qu d nhin s l ton th x hi s phi cn
nhc cc ngun lc v quyt nh mt ngi c c thu nhn
vo lm hay khng, lm th no, khi no v theo cch no v
x hi s phi lp ra cc tri lao ng cho bn trn vic vi
nhng iu kin c th chu ng c. Liu c ai ly lm
ngc nhin khng khi tc gi pht hin ra rng Hitler ch tnh
c bt gp (hay buc phi s dng) mt phn nh hay ni cch
khc, mt kha cnh ca ci m cui cng nhn loi s buc
phi lm? (Sir Richard Acland. Bt., The Forward March (Tin
ln), 1941, trang 127, 126, 135 v 32).
375 iu kin vt cht v mc ch l tng

khc nhau. C nhiu s kin chng t rng trn thc

t cng ngy chng ta cng d b qua nhng hnh
ng bt lng c th, cng ngy cng t ra bng
quan i vi nhng bt cng ring l trong khi li
ch mc vo ci h thng l tng, trong nh
nc s t chc mi vic mt cch hon ho. C th,
nh ni bn trn, chnh nim say m hnh ng
tp th l con ng a chng ta chm m vo
thi ch k tp th, ci thi ch k m tng ngi
chng ta him khi t tit ch c.
Nhng c tnh tt nh t lp, t lc cnh sinh,
sn sng mo him, sn sng bo v kin ca mnh
d tri ngc vi a s v tinh thn sn sng hp tc
vi tha nhn l nhng c tnh ti quan trng ca x
hi c nhn ch ngha th nay khng cn c nh
gi cao v t c thc hnh hn trc. Ch ngha
tp th khng th thay th c nhng c tnh
v trong khi ph hy chng, ch ngha tp th
li mt chn khng o c c lp y bng yu
cu duy nht l phc tng v s cng bc c nhn
phi lm iu m tp th quyt nh l tt. S la
chn mang tnh o c ca c nhn trc cc cuc
bu chn nh k nhng ngi i din ngy mt thu
hp thm; n khng cn l tnh hung khi gi tr o
c ca c nhn b thch thc, cng khng phi l
ni anh ta phi thng xuyn ti khng nh v
chng t thang gi tr o c ca mnh, v chng
minh lng chn thnh ca mnh bng cch hi sinh
NG V N L 376

nhng gi tr m anh ta cho l thp hn cho nhng

gi tr m anh ta nh gi cao hn.
V cc quy tc hnh x ca c nhn chnh l ci
ngun c hnh ca cc hnh ng chnh tr tp th,
cho nn qu l chuyn l nu tiu chun o c c
nhn gim li i km vi s gia tng cc tiu chun
ca hnh ng x hi. Nhng thay i to ln trong
lnh ny l rt r rng. D nhin l cc th h sau s
coi mt s gi tr cao hn, mt s thp hn so vi cc
th h i trc. Nhng xin hy t hi: nhng mc
tiu no ang b coi l thp v gi tr no c th phi
hi sinh nu chng xung t vi cc gi tr khc?
Trong cc ha phm v v tng lai m cc vn s v
din gi a ra cho chng ta th nhng gi tr no c
v tr m nht hn so vi nhng bc tranh tng hin
din trong nhng gic m v nim hi vng ca cha
ng chng ta?
Chc chn l tin nghi vt cht, nng cao mc
sng v bo m mt v tr x hi nht nh khng
th chim cc v tr thp trn thang gi tr ca chng
ta. Liu c vn s hay din gi no dm ngh qun
chng nhn danh nhng l tng cao c m chp
nhn hi sinh cc trin vng vt cht ca h hay
khng? C phi trn thc t mi vic ang din ra
hon ton ngc li hay khng? Chng phi l cng
ngy chng ta cng c dy rng tt c cc gi tr
o c nh t do v c lp, s tht v tnh trung
thc tri thc, ha bnh v dn ch v s tn trng c
nhn nh l mt con ngi ch khng phi ch l
377 iu kin vt cht v mc ch l tng

thnh vin ca mt t chc, u l nhng ng nhn

ca th k XIX hay sao?
Nhng gi tr no c coi l tr ct khng th
xm phm, khng mt nh ci cch no dm ng
vo v chng c coi l nhng gi tr thing ling
trong bt c k hoch no cho tng lai? y khng
cn l quyn t do c nhn, khng phi l quyn t
do i li v cng khng phi l quyn t do ngn
lun na. y l c quyn c li ca nhm ngi
ny hay nhm ngi kia, y l quyn khng
cung cp cho nhng ngi ng bo ca h nhng
th m nhng ngi kia cn. Vic phn bit i x
vi nhng thnh vin v khng phi thnh vin ca
cc nhm khp kn, y l cha ni ti nhng kiu
dn thuc cc quc gia khc, cng ngy cng c
coi l vn ng nhin. Nhng bt cng do chnh
ph gy ra cho cc c nhn khi n hnh ng nhm
bo v quyn li ca mt nhm no b ngi ta l
i vi thi bng quang c th snh ngang vi s
tn nhn. Nhng v vi phm trng trn quyn c
bn ca con ngi, th d nh p buc di dn hng
lot c ngay c nhng ngi t nhn l theo
trng phi t do ng h.
Tt c nhng iu ny chng t rng thc o
c ca chng ta cn mn i ch khng phi l
sc bn thm. Khi chng ta c nhc nh mt cch
thng xuyn rng mun c mn trng rn th phi
p trng, nhng trng y li thng l nhng
gi tr m mi cch y mt hai th h vn c coi
NG V N L 378

l c s thit yu ca i sng vn minh. C ti c

no ca chnh quyn m nhng ngi gi l t do
ca chng ta, khi t ra cm tnh vi nguyn l ca
n, khng sn sng tha th?
***
C mt kha cnh trong s bin dch cc gi tr
o c, m s ln ti ca ch ngha tp th gy
ra, rt ng c suy ngm vo lc ny. y l
nhng c tnh cng ngy cng t c coi trng v
v vy cng ngy cng tr thnh him hoi hn,
nhng trc y cc c tnh ny tng l nim t
ho ca ngi Anglo Saxon v h cng c mi
ngi tha nhn l xut sc v mt . Nhng c
tnh m cc dn tc ny s hu ( mc cao hn
a s cc dn tc khc, ngoi tr mt vi dn tc nh
nh Thy S v H Lan) l tnh c lp v t lc
cnh sinh, sng kin c nhn v trch nhim khu
vc, bit da vo cc hot ng tnh nguyn, khng
can thip vo cng vic ca tha nhn v khoan dung
vi nhng ngi khc mnh cng nh nhng ngi
k quc, tn trng tp qun v truyn thng, c thi
nghi ng lnh mnh i vi chnh quyn v nh
chc trch. Gn nh tt c cc truyn thng v thit
ch, trong tinh thn o c dn ch c th
hin mt cch c trng nht v n lt n, li hun
c nn tinh thn dn tc v ton b bu khng kh
o c ca nc Anh v nc M li ang b ch
ngha tp th v cc xu hng tp quyn gn lin vi
n ph hy.
379 iu kin vt cht v mc ch l tng

Ngi ngoi quc i khi li d nhn ra nhng

hon cnh gp phn hun c nn s trng c bit
trong bu khng kh o c ca mt dn tc no
. V nu ti, d php lut c ni g i na, phi
mi mi l mt ngi ngoi quc, c th c php
pht biu quan im ca mnh th xin ni rng vic
chng kin cnh ngi Anh coi thng nhng ng
gp c gi tr nht ca h cho nhn loi l mt trong
nhng cnh tng ng bun nht trong thi i
chng ta. Ngi Anh kh m bit c mc khc
bit ca h vi phn ln cc dn tc khc l ch tt
c h, bt k theo ng phi no, d t d nhiu u
trung thnh vi nhng t tng vn c gi l ch
ngha t do. Hai mi nm trc, ngi Anh, nu so
vi dn chng phn ln cc nc khc, u l nhng
ngi theo trng phi t do ch ngha d h c
khc ch ngha t do ng phi n mc no. Ngay
c hin nay, mt ngi Anh, d theo phi bo th
hay x hi ch ngha, i ra nc ngoi th anh ta s
thy, chng khc g mt ngi theo phi t d, rng
anh ta chng c g chung vi nhng nhm ngi,
bao gm c cc ng vin quc x v nhng ngi c
t tng ton tr khc, ang c v ang i theo cc
t tng ca Carlyle hay Disraeli, ca ng b Webb
hay ca G.H. Wells; nhng nu anh ta lc vo mt c
o tr tu, ni truyn thng do Macaulay v
Galdston, J.S.Mill v John Morlye li vn cn
sng ng th anh ta s tm thy nhng tm hn
ng iu, nhng ngi ni cng mt th ting vi
NG V N L 380

anh ta d l tng ca anh ta v l tng m nhng

ngi kia ang bo v c khc nhau n mc no.
Khng u m vic nh mt nim tin vo
nhng gi tr c th ca nn vn minh Anh li th
hin r hn v cng khng u n li lm t lit
nhng c gng trong vic theo ui cc mc ch v
i trc mt ca chng hn l s thiu hiu qu mt
cch ngu ngc ca hu ht cc c quan tuyn truyn
Anh quc. Mun cho cng tc tuyn truyn i
ngoi c hiu qu th iu kin tin quyt l phi
cng nhn mt cch y t ho nhng gi tr c
th, nhng tnh cch c trng ca mnh m mnh
mun gii thiu cho cc dn tc khc. Cng tc
tuyn truyn ca Anh km hiu qu l do nhng
ngi lnh o n c v nh nh mt nim tin
vo nhng gi tr c th ca nn vn minh Anh
hoc hon ton khng bit g v nhng c im
chnh lm cho ngi Anh khc vi cc dn tc khc.
Trn thc t, tng lp tr thc cnh T sng bi
nhng thn tng ngoi quc qu lu cho nn
khng cn nhn thc c nhng iu tt p trong
cc truyn thng v thit ch c th ca nc Anh
na. Nhng ngi x hi ch ngha ny d nhin l
khng bao gi chu cng nhn rng cc gi tr o
c m a s h vn ly lm t ho li l sn phm
ca nhng thit ch m h ku gi ph hu. ng
tic l thi ny khng ch gii hn nhng ngi
t nhn l x hi ch ngha. D ai c quyn hi
vng rng a s ngi Anh c hc, thm lng, khng
381 iu kin vt cht v mc ch l tng

ngh nh th, nhng nu ch nh gi thng qua cc

t tng c trnh by trong cc cuc tho lun
chnh tr v tuyn truyn hin nay th ngi ta c th
ngh rng nhng ngi dn Anh, nhng ngi
khng ch ni ci ngn ng m Shakespeare
ni m cn gi lng trung thc v c hnh m
Milton tng gi hu nh bin mt hon ton
ri1.
Tht l mt sai lm tai hi nu tin rng cch
tuyn truyn nh th c th to ra hiu qu mong
mun i vi k th, c bit l vi ngi c.
Ngi c c th khng hiu r ngi Anh v M,
nhng cng hiu rng cc gi tr truyn thng
c th ca nn dn ch l g v iu g lm cho
tm tr ca hai ba th h gn y, c hai nc, cng
ngy cng tr nn chia r. Nu chng ta mun
thuyt phc h rng chng ta khng ch l nhng
ngi chn thnh m cn mun gii thiu cho h
mt s la chn thay cho con ng m h ang i
th chng ta khng th nhng b cch t duy ca
h. Chng ta khng th nh la h bng cch lp

1
Trong chng ny chng ta my ln trch dn Milton ri,
nhng tht kh trnh c s cm d khng a ra thm
y mt cu na, kh thng dng nhng by gi ch c ngi
ngoi quc mi dm chc ti m thi: Lm sao nc Anh
ng qun rng y l nc u tin dy cho cc dn tc
khc phi sng nh th no. ng ch l trong h thng
chng ta, c Anh v M, c nhiu k ph bng Milton,
m u s l Ezra Pound, mt ngi thc hin nhng bui
pht sng t trong sut cuc chin tranh hin nay!
NG V N L 382

li mt cch chn ngt cc t tng ca cha ng h

m chng ta vay mn nh ch ngha x hi nh
nc, Realpolitik1, lp k hoch mt cch khoa hc,
hay ch ngha nghip on. Chng ta s khng th
thuyt phc c h trn con ng dn ti ch
ton tr. Nu cc nn dn ch t t b l tng ti cao
l t do v hnh phc c nhn, nu h chp nhn
rng nn vn minh ca h khng ng c bo v
v khng thy c cch no tt hn l i theo con
ng ca ngi c th h s chng c g m
gii thiu cho nhng ngi khc. i vi ngi c
th y chnh l li th nhn mun mng rng
nhng ngi theo phi t do hon ton sai v h
ang l ngi dn ng n th gii mi, tt p
hn, d giai on chuyn tip c kinh khng n
mc no. Ngi c cng bit rng ci m h vn
coi l truyn thng ca Anh v M v nhng l tng
mi ca h l nhng quan im sng tri ngc v
khng th dung ha. C th thuyt phc h l
chn sai ng, nhng chng c g thuyt phc c
h rng ngi Anh hay ngi M s l nhng ngi
dn ng tt hn trn con ng m nc c
khai ph.
Cch tuyn truyn nh th s chng hp dn
c nhng ngi c m nht nh cui cng ta s
phi nh h gip trong vic ti thit chu u v

1
Chnh sch chnh tr v i ngoi thc dng Ting c
ND.
383 iu kin vt cht v mc ch l tng

cc gi tr ca h rt gn vi ca chng ta. Nhng

kinh nghim li lm cho h tr thnh nhng ngi
khn ngoan hn v chn nn hn: h hiu rng c
cc nh tt p ln tnh hiu qu ca h thng u
chng th bo v c s ng n trong mt h
thng ni m t do v trch nhim c nhn
khng cn. Ngi c v ngi , y l ni nhng
ngi thm nhun bi hc, mun trc ht l s
bo v chng li nh nc khng l. H khng cn
nhng k hoch i m hnh nhm t chc li ton
b x hi, ci h cn l c hi xy dng li th gii
nh b ca mnh mt cch thanh bnh v trong t
do. Chng ta c th hi vng vo s tr gip ca
nhng kiu dn ca cc nc tng l i th ca
chng ta khng phi v h tin rng b ngi Anh hay
ngi M sai bo th tt hn l b ngi c sai bo
m v h tin rng trong ci th gii, ni cc l tng
dn ch chin thng, h s t b sai bo hn, s
c sng trong ho bnh v theo ui nhng mi
quan tm ring ca mnh.
Mun thng trong cuc u tranh t tng v
li ko c nhng phn t t t trong cc quc gia
th ch th trc ht chng ta phi ginh li lng tin
vo nhng gi tr truyn thng m chng ta ng
bo v trong qu kh v phi c dng kh o
c bo v nhng l tng m i th ca chng
ta ang tn cng. Chng ta s ginh c nim tin
v s ng h khng phi bng nhng li xin li ng
xu h, khng phi bng nhng li bo m rng
NG V N L 384

chng ta s ci t mt cch nhanh chng, khng phi

bng nhng li gii thch rng chng ta ang i tm
s tha hip gia cc gi tr do truyn thng v
nhng t tng ton tr mi. Khng phi l nhng
ci tin cc nh ch m chng ta thc hin gn y,
chng c vai tr nht nh, nhng vai tr tht l
nh b so vi s khc bit cn bn gia hai cch sng
tri ngc nhau, m chnh l nim tin khng h lay
chuyn ca chng ta vo nhng truyn thng lm
cho nc Anh v nc M tr thnh quc gia ca
nhng con ngi t do, ngay thng, khoan dung v
c lp mi l iu ng quan tm.
385 Trin vng ca trt t th gii

XV. Trin vng ca trt t th gii

Hnh thc kim tra dn ch hu hiu nht v ph

hp nht l ch lin bang... H thng lin bang
hn ch v kim ch ti cao bng cch chia n ra v
ch giao chnh chnh ph mt s quyn c xc
nh mt cch r rng. Ch c phng php ny l
c th kim ch c khng ch a s m cn kim
ch c quyn lc ca ton th dn chng ni
chung.
Lord Acton
Quan h quc t, ni cc nguyn tc ca ch
ngha t do th k XIX b t b trc tin cng l lnh
vc m th gii phi tr gi t nht cho s t b
nh th. Nhng chng ta mi ch hc c mt phn
nh ci bi hc m kinh nghim chc chn dy
cho chng ta. C th, hn bt c lnh vc no khc,
y cc quan nim ca chng ta v iu chng ta
mong mi v nhng vic chng ta c th lm vn
cn l nhng quan nim c th to ra kt qu ngc
hn vi nhng iu m chng ha hn.
Mt trong nhng bi hc ca qu kh cha xa
ang c nhn thc mt cch t t v chm chp l:
cc hnh thc k hoch ha kinh t, c tin hnh
NG V N L 386

mt cch c lp trn bnh din quc gia, chc chn

l c hi trong tc ng gp ca chng ngay c nu
ch xt t quan im kinh t thun tu, ng thi
cng to ra nhng cng thng nghim trng
trong cc quan h quc t. Hin nay khng cn phi
nhc i nhc li rng chng no mi nc cn t
thc hin nhng bin php m h cho l tt i vi
chnh quyn trc tip ca h, mc cho nhng thit
hi c th gy ra cho nhng nc khc th hi vng v
mt trt t quc t v mt nn ho bnh di lu qu
l mt hi vng rt mong manh. Trn thc t nhiu
loi hnh k hoch ha kinh t ch kh thi khi c
quan lp k hoch c th loi tr c nh hng t
bn ngoi, kt qu ca k hoch ha nh th chc
chn s l s gia tng hn ch ca vic di chuyn ca
con ngi v hng ha.
Mt nguy c, kh thy hn nhng khng km
phn nguy him i vi ho bnh, li c xut x t s
thng nht kinh t c nui dng mt cch nhn
to gia cc cng dn mi quc gia v t s hnh
thnh cc khi c quyn li tri ngc nhau do vic
lp k hoch trn bnh din quc gia to nn. Khng
cn v cng khng nn bin bin gii quc gia thnh
im phn cch qu ng v mc sng, khng cn
v khng nn cho dn chng ca nhm nc ny
c chia ci bnh khc hn vi dn chng ca mt
nhm nc khc. Nu ngun lc ca cc quc gia
c coi l ti sn ring ca cc quc gia , nu cc
quan h kinh t quc t, thay v l quan h gia cc
387 Trin vng ca trt t th gii

c nhn vi nhau li tr thnh quan h gia cc quc

gia thng nht va c t chc nh l cc ch th
kinh doanh th y chc chn s l ngun gc ca s
bt ho v ghen t gia cc dn tc. Mt trong nhng
ng nhn cht ngi l dng m phn gia cc
quc gia hay nhng nhm ngi c t chc thay cho
cnh tranh trong th trng hng ha v nguyn vt
liu th cc mi quan h quc t s bt cng thng.
iu ny ch a vic ganh ua bng sc mnh th
ch cho ci vn c gi mt cch hoa m l cuc
tranh u v s chuyn s knh ch gia cc c
nhn vn vn c gii quyt m khng cn n v
lc thnh s knh ch gia cc quc gia hng mnh
v c v trang tt, m li chng chu tun theo bt
k lut l no. Giao dch kinh t gia nhng nc t
do coi mnh l thm phn ti cao cho nhng hnh
ng ca mnh, gia nhng nc ch quan tm n
nhng quyn li trc tip ca mnh chc chn s kt
thc bng nhng v xung t v trang1.
Nu chng ta khng bit s dng chin thng
mt cch hu hiu hn thay v i ng h nhng xu
hng theo chiu hng ny, nhng xu th qu
hin nhin t trc nm 1939, th trn thc t chng
ta s thy rng chng ta thng ch ngha x hi quc

1
V vn ny v nhng vn khc c trnh by trong
chng ny nhng ti ch c th ni mt cch ngn gn, c th
tm c trong tc phm ca gio s Lionel Robins, Economic
Planning and International Order (K hoch ha kinh t v trt
t quc t), 1937, passim.
NG V N L 388

gia l to ra mt th gii gm nhiu ch ngha x

hi quc gia, khc nhau v tiu tit nhng tt c
cng ging nhau ch u l cc ch ton tr,
dn tc ch ngha v thng xuyn xung t vi
nhau. Nh th ha ra ngi c l nhng k ph
hoi ha bnh, nh gy ra nhiu nc ln bang1,
ch v h l nhng ngi u tin bc ln con
ng m cui cng tt c nhng ngi khc s phi
i theo.
***
Nhng ngi phn no nhn ra nhng mi
nguy him ny thng a ra kt qu rng k hoch
ha kinh t phi c tin hnh trn bnh din quc
t, tc l bi mt chnh quyn siu quc gia no .
Mc d vic ny c th ngn chn c mt vi mi
nguy do vic lp k hoch trn bnh din quc gia
to nn, nhng c v nh nhng ngi ng h cc
cng lnh y tham vng nh th cha nhn thc
c rng cc ngh ca h s to ra nhng kh
khn v nguy c cn ln hn nhiu. Nhng vn
pht sinh t vic qun l tp trung nn kinh t trn
bnh din quc gia nht nh s phnh to thm khi
vic qun l nh th c thc hin trn bnh din
quc t. S xung t gia k hoch ha v t do
khng th khng tr thnh nghim trng hn khi s

1
c bit, xin c tc phm quan trng ca James Burham,
The Managerial Revolution (Cuc cch mng trong qun l),
1941.
389 Trin vng ca trt t th gii

a dng v tiu chun v gi tr ca nhng ngi

phi phc tng mt k hoch duy nht tng ln. Lp
k hoch kinh t cho mt gia nh tng i nh,
trong mt cng ng khng ln, l mt vic khng
kh. Nhng khi s ngi gia tng th s ng thun
v th t u tin ca cc mc tiu s gim, trong khi
nhu cu s dng v lc v cng bc s tng ln.
Trong mt cng ng nh, v c chung quan im
v mc quan trng ca cc nhim v chnh, c
chung quan im v gi tr nn ngi ta d ng
thun trn nhiu vn . Nhng chung ta cng
qung li rng ra th nhng vn ng thun s
cng gim i, nhu cu s dng v lc v cng bc
s cng tng ln.
C th d dng thuyt phc ngi dn mt nc
hi sinh gip nn cng nghip luyn kim hay nn
nng nghip ca h hoc m bo cho tt c
mi ngi trong nc u c mt mc sng ti thiu
no . Khi ni v s gip nhng ngi c cch
sng v cch ngh ging nh chng ta, khi ni v
vic iu chnh phn phi thu nhp hay iu kin
lm vic ca nhng ngi chng ta c th hnh dung
c, hay ca nhng ngi c quan im v nhu cu
vt cht cng ging nh quan im ca chng ta th
chng ta thng sn sng chp nhn mt s hi sinh
no . Nhng ch cn tng tng cc vn s
ny sinh trong vic k hoch ha kinh t, chng hn
cho khu vc Ty u, l s thy ngay rng c s o
c cho vic nh vy l hon ton khng c. L
NG V N L 390

tng chung no v s cng bng trong phn phi

c th buc mt ng dn Na Uy hi sinh trin vng,
pht trin kinh t ca mnh gip cho ng nghip
ngi B o Nha hay mt ngi cng nhn H Lan
tr thm tin khi mua chic xe p gip ngi
th c kh vng Coventry, hay ngi nng dn Php
ng thm thu gip qu trnh cng nghip
ha nc ?
Nhiu ngi khng mun nhn nhn cc kh
khn ny v cho rng, v tnh hay c , h chnh l
nhng ngi s thay mt nhng ngi khc gii
quyt cc vn , v v h tn rng c th gii
quyt mt cch cng bng v cng chnh. Th d
ngi Anh s thy ci k hoch y c ngha l g khi
h c bo cho bit rng h s gi vai tr thiu s
trong c quan lp k hoch v chnh sch pht trin
kinh t tng lai ca nc Anh li do mt a s
khng phi l ngi Anh quyt nh. D c c
dng ln mt cch dn ch n mc no th phi c
bao nhiu ngi Anh chp nhn vic c mt chnh
ph quc t c quyn ra sc lnh rng vic pht trin
ngnh luyn kim Ty Ban Nha s thu c u tin
hn vng South Wales, ngnh quang hc nn c
tp trung nc c ch khng cho pht trin
Anh, hay nc Anh s ch nhp khu xng du
tinh ch, cn tt c cc ngnh lin quan n lc du
s dnh cho cc nc khai thc du th?
Ch c nhng ngi hon ton khng nhn thc
c cc vn m k hoch ha s to ra mi ngh
391 Trin vng ca trt t th gii

rng c th qun l v lp k hoch cho nn kinh t

ca mt khu vc rng ln vi nhiu dn tc khc
nhau. K hoch ha trn bnh din quc t chc
chn, cn hn c trn bnh din quc gia, s l mt
nn chuyn ch khng che y, mt s p t ca
mt nhm nh ln ton b x hi cc chun mc v
vic lm m nhng ngi lm k hoch g l ph
hp cho tt c mi ngi. y chnh l kiu
Grossraumwirtschaft1 m ngi c nhm ti, ch
c dn tc Herrenvolk2 mi p t mt cch nhn tm
mc ch v t tng ca mnh cho nhng dn tc
khc. S l sai lm khi cho rng s tn bo v khinh
thng mi mong mun v l tng ca cc dn tc
nh m ngi c bc l n gin ch l biu hin
ca tnh c c th ca h; y ch l hu qu tt yu
ca ci nhim v m h t t ra cho mnh m thi.
nh hng i sng kinh t ca nhng con ngi c
nhng l tng v gi tr hon ton khc nhau i
hi ai phi nhn lnh trch nhim sn sng s
dng bo lc, phi chp nhn v tr ni m nhng
nh tt p nht cng khng th gip ngi ta
trnh c tnh trng b buc phi tin hnh nhng
hnh ng m nhng ngi nhn lnh hu qu s
coi h l nhng ngi cc k bt nhn3.

1
Sn xut ln Ting c ND.
2
Thng ng Ting c ND.
3
Kinh nghim trong lnh vc thuc a, ca Anh cng nh ca
mi quc gia khc, chng t rng ngay c nhng hnh
thc k hoch ha nh nhng, gi l pht trin thuc a, d
NG V N L 392

iu ny ng ngay c nu cho rng chnh

quyn trung ng l mt chnh quyn l tng v v
tha nht m ta c th tng tng c. Nhng xc
sut mt chnh quyn v tha th qu nh m cm d
th qu ln! Ti tin rng Anh mc trung thc v
ng n, nht l trong cc vn quc t, l cao,
nu khng ni l cao hn bt k nc no khc. Th
m by gi chng ta c th nghe thy ngi Anh
ku gi s dng chin thng to ra nhng iu
kin, trong nn cng nghip Anh c th s dng
ton b trang thit b c xy dng ln trong
thi k chin tranh v phi tin hnh vic ti thit
chu u cho ph hp cc nhu cu ca nn cng
nghip Anh v bo m cho mi ngi dn Vit
Nam lm m h cho l ph hp nht i vi h.
iu ng bo ng khng phi l ngi ta a
ra nhng ngh nh th m l chng c a ra
mt cch v cng ngy th v c coi nh l vic
ng nhin bi nhng ngi t t, nhng ngi
khng nhn thc c rng mun t cc mc ch
nh th th nht nh phi s dng bo lc vi nhng
hu qu khng khip v mt o c1.

mun d khng, cng phi p t mt s gi tr v l tng ln

nhng ngi m ta mun gip . Chnh kinh nghim ny
buc cc chuyn vin thuc a c t duy mang tnh ton cu
nht cng t ra nghi ng tnh kh thi ca vic qun l quc t
cc thuc a.
1
Nu ai cn cha nhn thy cc kh khn hay cn p
nim tin rng vi mt t thin h s vt qua tt c, th xin
hy suy ngh v nhng h ly ca vic qun l tp trung nn
393 Trin vng ca trt t th gii

C l tc nhn mnh m nht gip to ra nim

tin vo kh nng qun l tp trung bng cc bin
php dn ch nn kinh t ca nhiu dn tc khc
nhau l ng nhn cht ngi rng nu nhn dn
c thng qua tt c cc quyt nh th cng ng
quyn li ca giai cp lao ng s vt qua c
nhng khc bit tn ti gia giai cp thng tr ca cc
nc. C y l do tin rng vi vic lp k
hoch cho ton th gii th nhng xung t v li ch
kinh t xung quanh chnh sch kinh t ca cc nc
ring bit trn thc t s bin thnh nhng v xung
t d di hn gia cc dn tc, ch c dng v lc
mi c th gii quyt c. C quan lp k hoch
quc t cn phi gii quyt vn sau y: chc
chn l ngi lao ng cc nc khc nhau c nhng
quyn li v kin tri ngc nhau, nhng y c
t tiu ch chung c mi ngi cng nhn gii
quyt xung t mt cch cng bng khi so snh vi
trng hp xung t quyn li gia cc giai cp khc
nhau trong cng mt nc. i vi ngi cng nhn

kinh t trn phm vi ton cu. Liu c th tin c rng ngi

ta s khng c gng tm cch bo m v tr thng tr ca ngi
da trng v cc chng tc khc c coi nh th l ng hay
khng? Khi ti cha nhn thy mt ngi c u c lnh mnh
no thc s tin rng dn chng chu u s t nguyn tun th
tiu chun sng v tc pht trin do quc hi th gii xc
nh th ti ch c th coi cc k hoch l phi l m thi.
Nhng iu ny, ng tic khng lm cho ngi ta ngng tho
lun nhng bin php c th nh l chnh ph th gii l mt
l tng kh thi vy.
NG V N L 394

nc ngho th i hi ca nhng ngi ng

nghip may mn hn anh ta nhm bo v khi phi
nhn mc lng thp hn khi cnh tranh bng cch
lut ha mc lng ti thiu, thot nhn tng nh
nhm bo v quyn li ca anh ta, nhng thc ra li
tc ot ca anh ta c hi ci thin iu kin sng
ca mnh bng cch lm vic vi mc lng thp
hn nhng ngi ng nghip ca mnh cc nc
khc. i vi anh ta vic trao i sn phm lm
trong mi gi ly mt sn phm lm trong nm gi
ca ngi cng nhn cc nc c trang thit b tt
hn cng l hin tng bc lt, chng khc g cc
nh t bn vn thng lm.
R rng l trong h thng quc t c k hoch
ha, cc nc giu hn v ng nhin l mnh hn
s l i tng b cc nc ngho cm ght v ghen
t nhiu hn l trong h thng kinh t t do: cc dn
tc ngho s tin rng, ng sai khng cn bit, tnh
trng ca h s c ci thin nhanh hn nu h
c t do lm nhng iu h mun. Cn nu
nhim v ca chnh ph quc t l thc hin vic
phn phi cng bng gia cc dn tc th y chnh
l s pht trin nht qun v tt yu ca hc thuyt
x hi ch ngha rng cuc u tranh giai cp s
chuyn ha thnh cuc u tranh gia cc giai cp
cn lao ca cc nc khc nhau.
Thi gian gn y din ra nhiu cuc tho lun
ng ngn v k hoch ha nhm co bng mc
sng. Chng ta s kho st mt cch chi tit mt
395 Trin vng ca trt t th gii

ngh xem chuyn ny s a ti u. Khu vc

c nhng ngi ng h k hoch ha c bit ch
l vng sng Danube v vng ng Nam u.
Khng nghi ng g rng t nhng l do nhn o v
kinh t cng nh vic bo v ha bnh chu u cn
phi ci thin nhanh chng hon cnh kinh t v c
nhng gii php chnh tr khc vi qu kh cho khu
vc ny. Nhng iu khng c ngha l buc nn
kinh t ca khu vc ny phi tun theo mt k hoch
kinh t duy nht, khng c ngha l c v cho s
pht trin ca cc ngnh cng nghip khc nhau i
theo cc s cho trc, mi sng kin khu vc phi
c chnh quyn trung ng chun y v a vo k
hoch ca h. Th d khng th lp ra chnh quyn
kiu nh Chnh quyn lu vc Sng Tennessee cho
vng Danube m khng xc nh t trc nhiu
nm tc pht trin ca cc chng tc sng vng
ny hoc khng buc kht vng v c nguyn ca
h phi tun theo nhim v ny.
K hoch ha kiu nh th nht nh phi bt
u bng vic xc nh th t u tin ca nhng i
hi khc nhau. Lp k hoch nhm san bng mc
sng mt cch c ch c ngha l nhng i hi
khc nhau phi c phn loi, mt s yu cu phi
c p ng trc, mt s s c p ng sau,
trong khi nhng ngi m quyn li b sp xp li c
th tin rng chng nhng vic sp xp th t nh th
l bt cng m h cn c th d dng t c mc
ch ca mnh nu c t do hnh ng. Khng c
NG V N L 396

c s no cho php chng ta quyt nh xem liu

yu cu ca ngi nng dn ngho Rumania l cp
bch hn hay khng cp bng yu cu ca nhng
ngi cn ngho hn Albania, hoc nhu cu ca
ngi chn cu vng ni Slovakia l quan trng
hn nhu cu ca ngi ng nghip ca anh ta
Slovenia. Nu mun nng cao mc sng ca nhng
ngi theo mt k hoch duy nht th ai phi
cn nhc mt cch thn trng cc i hi v a ra
quyt nh la chn u tin ci no trc ci no
sau. V khi k hoch nh th c a vo thc
hin th tt c ngun lc trong khu vc s phi phc
v cho k hoch ny, khng c ngoi l no, ngay c
nhng ngi cm thy rng t lc cnh sinh vn l
cch tt hn. Khi yu cu ca mt nhm no b
xp xung hng th yu th h s phi lm vic
nhm p ng nhu cu ca nhng ngi c u
tin.
Trong tnh hnh nh th mi ngi u cm thy
rng mnh b thit thi, nu k hoch khc c chp
nhn th a v ca mnh s kh hn, chnh quyt
nh v sc mnh ca cc cng quc buc anh ta
vo a v m anh ta cho l khng xng ng i vi
mnh. a mt vic nh vy vo khu vc c nhiu
dn tc nh b m dn tc no cng t do rng mnh
u vit hn nhng ngi kia ngha l gnh vc mt
nhim v ch c th c thc hin bng bo lc.
Trn thc t iu c ngha l cc nc ln c
quyn quyt nh mc sng ca ngi nng dn
397 Trin vng ca trt t th gii

Macedonia hay ca ngi nng dn Bulgaria, s

pht trin nhanh hn, ngi th m Czech hay
Hungaria s tip cn vi tiu chun sng ca Ty u
sm hn. Khng cn phi l mt chuyn gia v tm
l hc, ch cn mt t kin thc v nhn dn Trung
u cng thy rng d quyt nh c nh th no
th ngi, c th l a s, s cho rng th t u tin
l mt bt cng cc k ln v h s quay ra chng li
ci chnh quyn ng ra quyt nh s phn ca
h, d chnh quyn ny c v t n u.
Th nhng vn c nhiu ngi chn thnh tin
rng nu h c giao cng vic nh th th h s
gii quyt tt c cc vn mt cch cng chnh v
v t. H s kinh ngc khi pht hin ra rng mnh
tr thnh i tng ca lng hn th v ng vc, h
s l ngi s dng v lc trc tin khi nhng
ngi h mun gip t ra ngoan c v s tr
thnh nhng k tn nhn trong vic p buc dn
chng chp nhn ci c coi l quyn li ca chnh
dn chng. Nhng ngi l tng ha nguy him
ny khng nhn ra rng khi dng v lc p buc
cho ngi ta nhng quan nim o c m ngi ta
khng chia s, th ngi p buc c kh nng ri vo
tnh trng buc phi thc hn nhng hnh ng bt
nhn. Giao cho dn tc chin thng nhim v bt
kh thi v mt o l nh th ng ngha vi vic
a h vo con ng suy thoi v mt o c v
lm mt uy tn ca chnh h.
NG V N L 398

Chng ta s tm mi cch, trong kh nng ca

mnh, nhm tr gip nhng c gng ca cc dn tc
ngho hn trong vic xy dng i sng v nng
cao mc sng ca h. Cc t chc quc t c th l rt
cng bng v s c ng gp to ln vo s pht trin
kinh t nu h ch n thun lm nhim v gi gn
trt t v to iu kin cho nhn dn cc nc c th
pht trin i sng ring ca mnh; nhng nu chnh
quyn trung ng tin hnh phn b nguyn vt
liu v quy nh th trng tiu th, hay nu mi n
lc t pht u phi c chun y v khng c
lm g nu chnh quyn trung ng khng cho php
th chnh quyn nh th khng th l mt chnh
quyn cng chnh v khng cho ngi dn sng
cuc sng ring ca h.
***
Sau nhng l l trnh by trong cc chng
trc, c l chng cn phi nhn mnh rng chng ta
s khng th vt qua c kh khn nu ch trao
cho cc nh chc trch quc t quyn gii quyt cc
vn kinh t. Ci nim tin rng y ch l gii php
thc tin xut pht t quan nim sai lm rng k
hoch ha kinh t ch l nhim v k thut, c th
c cc chuyn gia gii quyt mt cch hon ton
khch quan, cn nhng vn thc s quan trng s
c dnh cho cc chnh tr gia. Nhng mt s t
chc kinh t quc t khng b kim sot bi mt t
chc chnh tr cao hn, ngay c nu c b gii hn
nghim ngt trong mt lnh vc nht nh, vn c
399 Trin vng ca trt t th gii

th tr thnh mt c quan quyn lc c on v v

trch nhim nht m ta c th tng tng c.
Vic kim sot c quyn mt loi hng ha hay
dch v (th d nh ngnh hng khng) trn thc t
chnh l quyn lc khng hn ch. Chng ta cng t
c kh nng kim sot c quyn lc v hu nh tt
c mi vic u c th coi l yu cu k thut m
ngi bn ngoi khng th no hiu ni hay coi l
vn nhn o, vin c l cn tr gip mt nhm
ngi b thit thi no (c th l ng nh th).
Vic thu gom tt c cc ngun lc trn th gii di
quyn nhng c quan tng i c lp hin ang
c nhiu nhm ng h, y chnh l h thng c
quyn ton din c tt c cc chnh ph cng nhn
nhng li khng nm di quyn kim sot ca bt
c chnh ph no, t chc nh th chc chn s bin
thnh t chc lm tin ti t nht c th tng tng
c, d nhng ngi trc tip qun l c l nhng
ngi bo v trung thnh nht cc quyn li c
giao th cng vy m thi.
Cn phi suy ngh mt cch nghim tc cc h
lu ca nhng xut c v nh v thng v pht
m nhiu ngi coi l c s ca trt t kinh t tng
lai nh vic kim sot v phn phi c ch ca
nguyn vt liu chnh thy rng cc ngh nh
th c th to ra nhng kh khn v chnh tr v
nhng nguy him v o c kinh khng n mc
no. Ngi lm ch cc nguyn vt liu chnh nh
xng, du, g, cao su hay thic s l ngi nm sinh
NG V N L 400

mnh ca ton b ngnh cng nghip hay thm ch

ca c cc quc gia. Bng cch iu chnh vic cung
cp nguyn vt liu hay gi c hoc thu nhp ca
ngi sn xut, anh ta c th quyt nh cho mt
nc no xy dng mt ngnh cng nghip mi
hay khng. Trong khi bo v quyn li ca nhng
ngi m anh coi l mnh c trch nhim trng nom
th anh ta li tc ot ca nhiu ngi khc, nhng
ngi cn trong hon cnh ti t hn, c hi tt
nht m cng c th l duy nht ci thin iu
kin sng ca mnh. Nu cc nguyn vt liu chnh
u b kim sot nh th th nhn dn cc nc
khng th bt tay vo bt c d n no hay khi
ng mt ngnh cng nghip mi no nu cha
c php ca c quan kim sot, khng mt k
hoch pht trin hay ci tin no m khng c nguy
c b h ph quyt. iu cng ng khi ni v
vic dn xp quc t th trng tiu th v cn
ng hn khi ni v vic qun l u t v pht trin
cc ngun lc t nhin.
Ngi ta phi ly lm ngc nhin khi thy
nhng ngi t ra l thc t nht, nhng ngi
khng bao gi b l c hi nho bng nhng ai tin
vo kh nng ca trt t chnh tr quc t l khng
tng, li l nhng ngi coi vic can thip su v
v trch nhim vo i sng ca cc dn tc khc
nhau m k hoch ha kinh t nht nh s ko theo
li l kh thi hn. H cn tin rng khi trao quyn lc
cha tng c t trc ti nay cho ci chnh ph quc
401 Trin vng ca trt t th gii

t, m nh chng ta thy, khng b kim ch bi

nguyn tc php tr, th quyn lc li c s
dng mt cch vi tha v cng chnh n ni mi
ngi sn sng tun th. Thc ra l cc nc c th
tun th cc quy tc m h tho thun, nhng h
s khng bao gi chp nhn s qun l ca c quan
lp k hoch quc t v trong khi c th tho thon
v lut chi th h li chng bao gi chp nhn th t
u tin, trong nhu cu cng nh tc pht trin
ca h li c n nh bi s phiu ca a s. Ngay
c nu thi gian u ngi dn b nhng o tng
nh th m hoc v ng chuyn giao quyn lc
cho nh chc trch quc t th h s nhanh chng
nhn ra rng h khng ch u thc nhim v k thut
n thun m l giao cho c quan kia quyn lc
bao trm i vi i sng ca chnh h.
Tuy nhin nhng ngi thc tin ca chng ta
cng khng hon ton thiu u c thc t n
nh th, h ng h cc cng ny vi n : trong
khi cc cng quc khng chu tun th bt k quyn
lc cao hn no th h li c th s dng chnh cc
nh chc trch quc t nhm p t ch ca mnh
cho cc nc nh hn trong khu vc m h ginh
c b quyn. y ng l c kh nhiu ch
ngha hin thc v ng sau v bc quc t ca c
quan lp k hoch ngi ta c th d dng to ra
nhng iu kin cho ch c mt kiu k hoch
quc t m c th l do mt siu cng duy nht
thc hin. S che y nh th vn khng lm thay
NG V N L 402

i c s kin l cc nc nh b ph thuc vo
nc ln cn hn c khi h ng t b mt phn
xc nh s c lp chnh tr ca mnh.
iu cn ghi nhn l nhng ngi ng h nhit
tnh nht cho Trt t kinh t Mi chu u, cng
nh nhng ngi tin nhim ca h c v nhng
ngi Fabian Anh, li l nhng ngi t ra coi
thng nht i vi quyn ca cc c nhn v quyn
ca cc nc nh. Quan im ca gio s Carr trong
lnh vc ny ng xng ng l ngi i din cho xu
hng ton tr Anh cn hn c trong lnh vc i
ni, khin cho mt ng nghip phi a ra cu
hi: Nu thi ca bn quc x i vi cc quc
gia nh c ch quyn tr thnh thi chung ca tt
c mi ngi th chin tranh lm g1?. Nhng ai
nhn thy s lo lng m nhng t bo khc nhau
nh Times London v New Statesman2 gy ra
cho nhng nc ng minh nh b ca chng ta khi
tho lun nhng vn ny u bit rng nhng
nc ng minh thn cn ca chng ta s bt bnh
vi thi nh th no, v nu lm theo cc c vn
th chng ta s nh mt mi thin cm c vun

1
Xem bi im sch ca gio s C.A.W. Manning vit v cun
Conditions of Peace (Cc iu kin ca ho bnh) ca gio s
Carr, ng trn tp ch International Affairs Review
Supplement, 1942, June.
2
Nh mt t tun bo ghi nhn: Chng ta s khng ngc
nhin khi thy t the New Statesman cng nh t The Times
phng pht t tng ca gio s Carr (Four Winds in Time
and Tide, February 20, 1943).
403 Trin vng ca trt t th gii

bi trong cuc chin tranh va qua nhanh chng n

mc no.
***
Nhng ngi sn sng ch p ln quyn li ca
cc quc gia nh b, c th ng mt iu: chng
ta ng c hi vng vo trt t hay mt nn ha bnh
di lu sau cuc chin tranh ny nu cc quc gia, c
ln ln nh, u ginh li c s t ch hon ton
v mt kinh t. Nhng iu khng c ngha l cc
siu cng mi s c ban cho quyn lc m chng
ta cha hc c cch s dng ngay c trn bnh
din quc gia hay mt chnh quyn quc t phi
c trao quyn quc t phi c trao quyn ch
o cc quc gia ring r cch s dng cc ngun lc
ca mnh. iu ch c ngha l cn c mt lc
lng sc ngn chn cc quc gia khc nhau
khng c nhng hnh ng ph hoi cc quc gia
lng ging, cn phi c mt h thng cc quy nh
xc nh r nhng vic m mt quc gia c th lm
v mt t chc sc buc ngi ta phi tun th
cc quy tc ny. Quyn lc ca c quan ny ch yu
s mang tnh ph nh, trc ht n phi c kh
nng ni khng i vi mi biu hin ca nhng
chnh sch mang tnh cm on.
S l sai lm, nhng hin nay nhiu ngi li tin
nh th, khi cho rng chng ta cn mt c quan ph
trch v kinh t trn bnh din quc t trong khi cc
quc gia vn gi c s c lp hon ton v chnh
tr. Chnh ra phi l ngc li. iu chng ta cn v
NG V N L 404

c th hi vng c khng phi l a thm quyn

lc kinh t vo tay cc c quan thiu trch nhim
no , m ngc li, mt quyn lc chnh tr ti cao
sc kim sot cc quyn li kinh t v khi cc
quyn li ny c xung t th ng vai tr trng ti
v c quan ny khng tham gia vo hot ng kinh
t. Chng ta cn mt t chc chnh tr trn bnh din
quc t, t chc ny khng sc hng dn nhn
dn cc nc phi lm g, nhng phi sc ngn
chn nhng hnh ng c hi cho cc nc lng
ging.
Quyn lc ca t chc quc t s khng phi
l th quyn lc m mt vi quc gia nm gi trong
thi gian gn y. y s l quyn lc ti thiu, cn
thit cho vic gi gn cc quan h ho bnh, ngha l
v thc cht l quyn lc ca cc quc gia siu t do
kiu laissez-faire! y, nguyn tc php tr phi
c tun th cn hn c trn bnh din quc gia li
cng cn thit v khi cc quc gia ring l cng tr
thnh cc n v qun l kinh t, tr thnh cc ch
th trn sn khu quc t ch khng cn l gia cc
c nhn m s l va chm gia cc quc gia vi
nhau.
Chnh ph quc t, trong mt s quyn c
xc nh mt cch cc k c th s c giao cho nh
ng cc quc t, cn cc lnh vc khc th cc
quc gia ring l tip tc chu trch nhim v cng
vic i ni ca h, d nhin s phi l chnh ph lin
bang. Chng ta khng c cho nhng i hi
405 Trin vng ca trt t th gii

thiu thn trng v cc k ng ngn nhn danh t

chc lin bang ton cu trong chin dch tuyn
truyn cho Federal Union lm lu m s kin: lin
bang ch l mt hnh thc lin kt cc dn tc khc
nhau; lin bang s to ra mt trt t quc t nhng
khng ngn cn kht vng c lp chnh ng ca
cc dn tc1. Ch lin bang chnh l a cc
nguyn tc dn ch vo lnh vc quan h quc t, l
phng php chuyn ha mt cch ha bnh duy
nht m con ngi tng pht minh ra cho n nay.
Nhng y l mt nn dn ch vi nhng quyn lc
cc k tit ch. Ngoi l tng hp nht cc nc khc
nhau vo mt nh nc tp quyn vn d rt t kh
thi (s cn thit ca n cng khng tht r rng) th
lin bang chnh l con ng duy nht bin l
tng v lut php quc t thnh hin thc. Chng
ta s khng t la di mnh bng cch khng nh
rng trong qu kh tng c lut php quc t v
khi gi cc quy tc hnh x quc t l lut th tc l
chng ta coi c m l s tht. Khi chng ta
mun ngn chn vic git ngi th a ra li tuyn
b rng git ngi l khng tt vn cha , phi
giao cho nh chc trch quyn lc ngn chn

1
ng tic l c qu nhiu tc phm vit v th ch lin bang
trong my nm gn y thnh ra c mt s cng trnh quan
trng v su sc b b qua. Mt trong nhng cng trnh ng
c tham kho khi cn xc nh khun kh cho cu trc chnh
tr mi chu u l cun sch kh nh ca gio s W.Ivor
Jenning: A Federation for Western Europ (Mt lin bang cho
Ty u) (1940).
NG V N L 406

nhng v git hi. Tng t nh th, khng th ni

n lut php quc t khi cha c lc lng buc
ngi ta phi tun th lut l. Chnh tng cho
rng lc lng quc t phi nm quyn kim sot tt
c cc quyn lc m mt quc gia hin i ang nm
l tr ngi chnh cho vic thnh lp mt lc lng
nh th. Nhng nu thc hin c vic phn chia
quyn lc theo nguyn tc lin bang th iu s
tr thnh khng cn cn thit na.
Vic phn chia quyn lc chc chn s hn ch c
quyn lc ca ton b lin bang cng nh ca tng
quc gia tham gia lin bang. Kt qu l nhiu hnh
thc k hoch m ngi ta ang ni ti hin nay s
tr thnh bt kh thi1. Nhng iu cng khng
c gy cn tr cho vic lp k hoch ni chung,
Mt trong nhng u im ch yu ca ch lin
bang l n ngn chn nhng hnh thc k hoch ha
c hi v to thun li cho nhng hnh thc k hoch
ha c li. N ngn chn hay c thit k ngn
chn cc hnh thc bo h. N gii hn vic k hoch
ha trn bnh din quc t trong nhng lnh vc c
s ng thun thc s, khng ch gia nhng bn
trc tip lin quan m cn c ca nhng ngi c th
b nh hng. Nhng hnh thc k hoch ha ng
mong mun c thc hin trong tng khu vc v

1
Xin xem bi bo ca tc gi nhan : Economic Conditions of
Inter state Federation (Cc iu kin kinh t trong nh nc
lin bang). New Commonwealth Quarterly Vol.V
(September, 1939).
407 Trin vng ca trt t th gii

khng km theo cc bin php bo h s giao cho

nhng ngi c hiu bit tin hnh. Cng c th hi
vng rng trong ni b lin bang, ni khng cn l
do lm cho mi quc gia ring bit cng mnh
cng tt, s din ra qu trnh phi tp trung ha v
cc chnh ph s chuyn giao bt quyn lc cho cc
chnh quyn a phng.
Cn phi nhc li rng t tng v mt nn ha
bnh vnh vin trn ton th gii thng qua vic thu
np cc quc gia ring l vo nhng nhm lin bang
ln v cui cng l vo mt lin bang duy nht hon
ton khng phi l t tng mi; y gn nh l l
tng ca tt c cc nh t tng theo trng phi t
do th k XIX. Bt u t Tennyson vi tm nhn
cuc chin khong tri c thay bng tm nhn
v lin bang ca cc dn tc, hnh thc s xut hin
sau trn chin u v i cui cng ca h, cho n
cui th k th hnh thnh t chc lin bang vn l
nim hi vng khng bao gi tt v mt bc tin v
i trong s pht trin ca nn vn minh ca chng
ta. Nhng ngi theo trng phi t do th k XIX c
th cha nhn thc y rng t tng v hnh
thc t chc lin bang gia cc nc khc nhau c
ngha quan trng nh th no trong h thng cc
nguyn l ca h1; nhng hu nh tt c u tin rng

1
Xin xem cun sch ca gio s Robbin, ti trch dn bn
trn.
NG V N L 408

y l mc ch cui cng1. Ch t u th k XX,

trc s tri dy mt cch c thng ca Realpolitik
th t tng lin bang mi b coi l bt kh thi v
khng tng m thi.
***
Khi ti thit nn vn minh, chng ta nn trnh
nhng vic qu to tt. Khng phi v tnh m ni
chung i sng ca cc dn tc nh b th thng tt
p hn v t t hn, cn cc dn tc ln th ch
hnh phc khi h trnh c tai ha cht ngi ca
s tp trung ha. Chng ta ch c th bo tn v
pht huy c dn ch nu tt c quyn lc v quyt
nh u nm trong tay cc t chc khng qu ln,
sao cho mt ngi bnh thng c th theo di v
hiu c. Dn ch s khng th no hot ng hu
hiu nu cc a phng khng c quyn t ch
rng ri, y s l trng hc chnh tr c cho dn
chng, c cho cc lnh t tng lai. Ch khi trch
nhim c th c hc v thc tp trong nhng cng
vic m a s ngi dn quen; ch khi nhn thc
v nhu cu ca ngi lng ging c th ch khng
phi nhng hiu bit mang tnh l thuyt v nhu cu

1
Cui th k XIX, Henry Sidgwick cho rng Phng on rng
mt s lin kt no trong tng lai s din ra trong cc nc
Ty u khng nm ngoi nhng d bo nghim tc, nu
chuyn xy ra th c nhiu kh nng l h s theo gng
Hoa K v tp hp mi v chnh tr s hnh thnh trn c s
lin bang (The Development of European Polity (S pht trin
ca chnh th chu u), cng b sau khi mt vo nm 1903,
trang 439).
409 Trin vng ca trt t th gii

ca con ngi ni chung ng vai tr hng dn cho

hnh ng th khi mt ngi bnh thng mi c
th tham gia vo cc cng vic x hi v y l cc
vn lin quan n ci th gii m anh ta bit. Khi
lnh vc hot ng chnh tr tr thnh qu rng, ch
c b my quan liu mi c kin thc cn thit th
ng lc sng to ca c nhn s phi yu i. Ti tin
rng kinh nghim ca cc nc nh nh H Lan v
Thy S c nhiu iu m ngay cc nc ln hn v
may mn nh nc Anh cng c th hc tp. Tt c
chng ta u c li nu chng ta c th to ra mt
th gii m cc nc nh cng cm thy an ton.
Nhng cc nc nh s ch gi c nn c lp
c trong lnh vc i ngoi cng nh i ni trong
khun kh ca mt h thng lut php bo m
rng, th nht, mt s quy tc nht nh no s
c tun th v th hai, c quan c quyn buc
ngi ta phi tun th cc quy tc ni trn khng
dng quyn lc ca mnh cho cc mc ch khc.
c th buc ngi ta tun th lut php th c quan
siu quc gia ni trn phi rt mnh, nhng ng
thi n phi c thit k sao cho c th ngn chn
c cc nh ng cc quc t cng nh quc gia
h khng tr thnh cc c quan chuyn ch. Chng
ta s khng bao gi c th ngn chn c vic lm
dng quyn lc, ngay c i khi vic c th cn
tr vic s dng quyn lc cho cc mc ch tt. Vic
cc siu cng chin thng ln u tin t tun th
cc quy tc m h t ra, ng thi c quyn hn
NG V N L 410

v mt o c buc nhng ngi khc tun th

cc quy tc l mt c hi cc k to ln m chng
ta s c trong thi hu chin.
Mt c quan quc t c kh nng kim ch mt
cch hu hiu quyn lc ca nh nc i vi c
nhn s l mt trong nhng bo m tt nht cho
ho bnh. Nguyn tc php tr quc t phi l
phng tin bo v nhm chng li s chuyn ch
ca nh nc i vi c nhn cng nh s chuyn
ch ca siu cng mi i vi cc cng ng dn
tc. Mc tiu ca chng ta khng phi l mt siu
nh nc vi quyn lc v gii hn, cng khng
phi l mt lin hip lng lo ca cc dn tc t do
m l cng ng cc dn tc ca nhng con ngi t
do. Chng ta ni mi rng khng th hnh x
trong quan h quc t mt cch hu l c v cc
nc khc u c tun th lut chi. S dn xp sp
ti s to c hi chng t rng chng ta l nhng
ngi chn thnh v chng ta sn sng chp nhn
cc hn ch i vi quyn t do hnh ng ca
chng ta m v quyn li chung chng ta cho l mi
ngi u c trch nhim tun theo.
Nu c s dng mt cch khn kho, cc
nguyn tc lin bang c th cung cp gii php tt
nht cho nhng vn kh khn nht ca th gii
hin i. Nhng p dng n l nhim v cc k kh
v chng ta s khng th thnh cng nu bt n phi
lm nhng vic vt qu kh nng ca n. C th s
xut hin xu hng bin bt k t chc quc t mi
411 Trin vng ca trt t th gii

no cng thnh t chc bao trm ln tt c v cc

phm vi ton cu; v d nhin l s xut hin nhu cu
khn thit v mt t chc bao trm th d nh Hi
Quc Lin mi. Mi nguy him ln nht l khi tin
tng tuyt i vi t chc quc t ny ta s giao cho
n tt c cc nhim v c v nh nn giao vo tay mt
t chc quc t no , lc cc nhim v s khng
c gii quyt mt cch tha ng. Ti lun lun
cho rng nhng tham vng kiu l nguyn nhn
ca s yu km ca Hi Quc Lin: chnh nhng c
gng (bt thnh) lm cho n tr thnh t chc ton
cu lm cho n thnh yu km, nu l t chc nh
hn v mnh hn th Lin minh c th tr thnh
mt cng c hu hiu trong vic gi gn ho bnh. Ti
tin rng nhng kin nh th vn cn gi tr v th
d, gia ch Anh v cc nc Ty u v c th c
Hp chng quc Hoa K c th t c mt mc
hp tc, m trn bnh din ton cu th cha kh thi.
Mt lin hip tng i cht ch c xy dng trn
nguyn tc lin bang trong giai on u c th ch
bao gm mt phn Ty u ri c kh nng m
rng dn ra cc khu vc khc na.
D nhin l vic thnh lp mt lin bang khu vc
nh vy cha loi b kh nng xy ra chin tranh
gia cc khi khc nhau v mun gim nguy c xy
ra chin tranh n mc thp nht th phi thnh lp
mt hip hi rng ln hn v lng lo hn. Ti cho
rng nhu cu v mt t chc nh th khng phi l
tr ngi cho vic hnh thnh lin hip gn b hn
NG V N L 412

gia cc nc gn gi vi nhau v vn ha, quan

im v tiu chun sng. Trong khi tm cch ngn
chn mi cuc chin tranh trong tng lai, chng ta
khng c ng nhn rng c th to ra ngay lp tc
mt t chc quc t sc ngn chn mi cuc chin
tranh trong bt k khu vc no trn th gii. Chng
ta khng ch s tht bi m cn b l c hi gii
quyt nhng vn khim tn hn. Cng nh mi
cuc u tranh chng li ci c khc, nhng bin
php nhm ngn chn chin tranh trong tng lai c
th cn c hi hn l chnh chin tranh na. Gim
thiu nguy c xung t c th dn n chin tranh,
y l tt c nhng g chng ta c th k vng.
413 Kt lun

XVI. Kt lun

Mc ch ca cun sch ny khng phi l vch

ra mt chng trnh chi tit cho trt t x hi trong
tng lai. V trong khi xem xt cc vn quc t,
chng ta i hi qu nhim v ph phn nhng
vn c bn v trong lnh vc ny chng bao lu
na chng ta s phi i mt vi nhu cu to ra mt
c cu t chc cho s pht trin tng lai c th
din ra trong mt thi gian di. Tt c ph thuc vo
vic chng ta s s dng c hi nh th no.
Nhng d chng ta c lm g th y cng ch l s
khi u ca mt qu trnh kh khn v lu di,
trong tt c chng ta u hi vng c th dn dn
to ra mt th gii khc bit hon ton vi ci th
gii m chng ta sng sut hai mi lm nm
qua.
Ta hon ton c quyn nghi ng rng trong giai
on ny liu vic xy dng mt k hoch chi tit v
c cu ni ti ca x hi c mang li nhiu li ch hay
khng; v cng kh tin rng c mt ngi no
sc a ra c k hoch nh th. iu quan trng
l chng ta phi tha thun c mt s nguyn tc
nht nh v gii thot khi mt s sai lm hng
NG V N L 414

dn hnh ng ca chng ta trong thi gian qua. D

c kh chu n u, chng ta cng phi cng nhn
rng ngay trc chin tranh, mt ln na chng ta
vo giai on i hi phi dn dp nhng tr
ngi do s ngu dt ca con ngi to ra trn ng
i ca chng ta v phi gii phng nng lng sng
to ca tng c nhn thay v tip tc ci tin b my
lnh o v qun l, ngha l to ra nhng iu
kin thun li cho s pht trin ch khng phi l
lp k hoch cho s pht trin. Nhng vic u
tin l phi gii phng chng ta khi vic tuyn
truyn la m rng nhng vic chng ta lm
trong thi gian va qua u l nhng vic khn
ngoan hoc l khng th trnh khi. Chng ta s
chng th tr thnh khn ngoan hn nu khng
nhn thc c rng chng ta lm nhiu vic cc
k ngu xun.
Nu chng ta t ra cho mnh nhim v xy
dng th gii mi th chng ta phi c gan khi s t
u, ngay c khi iu c ngha l reculer pour
mieux sauter1. Nhng ngi tin vo cc xu hng tt
yu, nhng ngi rao ging v Trt t Mi ngha
l s phng chiu nhng xu hng tng tn ti sut
bn mi nm qua, nhng ngi chng ngh c
iu g hay ho hn l bt chc Hitler, l nhng
ngi khng c dng kh nh th. Nhng ngi ku
gi p t Trt t Mi to mm nht chnh l nhng

1
Li li nhy tt hn Ting Php ND.
415 Kt lun

k b nh hng nng n nht ca nhng th lc

gy nn cuc chin tranh va qua cng nh nhng
tai ha m n gy ra cho chng ta. Th h thanh
nin hon ton c l khi h nghi ng nim tin ca th
h cha anh. Nhng h s lm nu tin rng y vn l
l tng t do ca th k XIX, nhng l tng m th
h tr sau ny hon ton khng bit. Mc d chng
ta khng mun cng nh khng c kh nng quay
li th k XIX, chng ta c iu kin thc hin cc l
tng cao c ca n. Chng ta khng c quyn c
thi trch thng vi th h cha ng mnh, khng
c qun rng chnh chng ta, nhng ngi sng
trong th k XX, ch khng phi l h, lm cho
mi th ri tung ln. Nu h cha bit cch to ra th
gii m h mong mun th vi kinh nghim thu thp
c, chng ta c chun b tt hn cho nhim
v ny. Nu chng ta tht bi trong ln th
nghim u tin trong vic to ra th gii ca nhng
ngi t do, chng ta phi th mt ln na. Nguyn
tc th vn th, hm nay cng nh trong th k XIX,
chnh sch tin b duy nht vn l: t do cho mi c
nhn.
417 Sch tham kho

Sch tham kho

Trnh by mt quan im khng c a

chung trong nhiu nm lun gp kh khn l trong
phm vi vi chng ch c th tho lun mt vi kha
cnh ca n m thi. i vi cc c gi m quan
nim nh hnh bi cc quan im vn gi th
thng phong trong sut hai mi nm qua th
nhng iu trnh by y s khng to c c s
cn thit cho nhng cuc tho lun hu ch sau ny.
Mc d khng c hm m, nhng quan im ca
tc gi cun sch ny cng khng phi l n c
nh mt s c gi ngh. Quan im c bn ca tc
gi cng ging nh quan im ca nhiu ngi cm
bt trong cc nc khc, nhng ngi bng con
ng nghin cu t i n cc kt lun tng t.
Nhng ai mun lm quen vi cc kin khc l
nhng khng km phn l th c th tm thy trong
danh sch di y mt s tc phm quan trng
thuc th loi ny, k c nhng tc phm, trong
trnh by k hn c cu ca x hi tng lai, nhm b
sung cho tc phm ch yu mang tnh ph phn
ny. Sm nht v quan trng nht vn l cc tc
phm ca von Mises xut bn ln u vo nm 1922.
NG V N L 418

Cassel, G., From Protectionism through Planned

Economy (T ch ngha bo h n nn kinh t k
hoch ha), Cobden Memorial Lecture, London,
1944.
Chamberlain , W. H., A False Utopia: Collectivism
in theory and practice (a ng lm lc: Ch ngha
tp th trong l lun v thc tin). London:
Duckworth, 1937.
Graham, F. D. Social Goals and Economic
Institutions (Mc tiu x hi v thit ch kinh t).
Princeton University Press, 1942.
Gregory, T. E. Gold, Unemployment and
Capitalism (Nn tht nghip v ch ngha t bn).
London: King 1933.
Halvy, lie. LEre des tyranies (Thi ca cc nh
c ti). Paris: Gallimard, 1938. (Bn dch ting Anh
hai tiu lun quan trng nht ca tc phm c in
trong Economica, February, 1941, v trong
International Affairs, 1934).
Halm, G.; Mises, L. von; et al. Collectivist
Economic Planning (K hoch ha kinh t tp th), ed.
F. A. Hayek. London: Routledge, 1937.
Hutt, W. H. Economists and the Public (Nh kinh
t hc v cng chng). Cape, 1935.
Lippmann, Walter. An Inquiry into the Principles
of the Good Society (Kho cu cc nguyn l ca x
hi t t). London: Allen & Unwin, 1937.
Mises, L. von. Sosialism (Ch ngha x hi),
trans. J. Kahane. London: Cape, 1936.
419 Sch tham kho

Mises, L. von. Omnipotent Government (Chnh

ph ton nng). New Haven: Yale University Press,
1944.
Muir, Ramsay. Library and Civilization (Th vin
v nn vn minh). London: Cape, 1940.
Polanyi, M. The Contempt of Freedom (Coi r t
do). London: Watt, 1940.
Queeny, Edgar M. The Spirit of Enterprise (Tinh
thn kinh doanh). New York: Scribner, 1943.
Rappard, William. The Csisis of Democracy (Cuc
khng hong ca nn dn ch), Chicago: University
of Chicago Press, 1938.
Robbins, L. C. Economic Planning and
International Order (K hoch ha kinh t v trt t
quc t). London: Macmillan & Co., 1939.
Robbins, L. C. The Economic Basis of Class Conflict
and Other Essays in Political Economy (C s kinh t
ca xung t giai cp v cc tiu lun khc trong
lnh vc kinh t chnh tr hc). London: Macmillan &
Co., 1939.
Robbins, L. C. The Economic Causes of War
(Nguyn nhn kinh t ca chin tranh). London:
Cape, 1939.
Roepke, W. Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart.
Zurich: Eugen Rentsch, 1942.
Roepke, W. Civitas Humana. Zurich: Eugen
Rentsch, 1942.
Rougier, L. Les Mystiques Economiques. Paris:
Librairie Medicis, 1938.
NG V N L 420

Voigt, F.A. Unto Caesar. London: Constable,

1938.
Cc cun sch mng sau y v chnh sch cng
do Nh xut bn trng i hc Chicago n hnh:
Simons, Henry. A Positive Program for Laissez
Faire: Some Proposals for a Liberal Economic Policy.
(Cng lnh cho nn kinh t th trng t do: Mt
vi ngh cho chnh sch kinh t phng khong),
1934.
Gideonse, H. D. Organized Scarcity and Public
Policy, 1939.
Hermens, F. A. Democracy and Proportional
Representation (Nn dn ch v ch i din theo
t l), 1940.
Sulzbach, Walter. Capitalist Warmongers: A
Modern Superstition (Nhng k hiu chin t bn ch
ngha: Mt tn gio hin i), 1942.
Heilperin, M. A. Economic Policy and Democracy
(Chnh sch kinh t v ch dn ch), 1943.
Cn mt s tc phm quan trng ca c v
v cng ti ny, nhng xt n s an nguy ca
cc tc gi, c l tt hn ht l khng nn nhc ti
tn tui ca h vo lc ny.
Ti a thm vo danh sch ny ba cun m
theo ti l s rt c ch cho vic hiu h t tng dn
o k th ca chng ta v s khc bit v tm l
gia h v chng ta:
421 Sch tham kho

Ashton, E. B. The Fascist: His State and Mind

(Ngi pht xt: Nh nc v tm a ca hn).
London: Putnam, 1937.
Foerster, F. W. Europe and the German Question
(Chu u v vn nc c). London: Sheed,
1940.
Kantorowicz, H. The Spirit of English Policy and
the Myth of the Encirclement of Germany (Tinh thn
ca chnh sch ca Anh v huyn thoi v s phong
ta ca c). London: Allen & Unwin, 1931.
V mt tc phm xut sc v lch s hin i c
cha ni ting nc ngoi: Schnabel, F. Deutsche
Geschichte im 19. Jahrhundert. 4 vols. Freiburg i. B.,
1919-1937.
C l ta c th tm thy nhng ch dn tt nht
nhm gii quyt nhng vn ca chng ta trong
cc trc tc ca cc trit gia chnh tr v i thi t
do nh De Tocqueville hay Lord Acton v c th v
n tn Benjamin Constant, Edmund Burk v t The
Federalist ca Madison, Hamilton v Jay, tc l cc
th h m t do cn l vn v gi tr phi bo v,
cn th h chng ta th coi y l iu ng nhin
v khng nhn ra ngun gc ca him nguy cng
nh khng dng kh gii phng n khi
nhng hc thuyt e da chnh s tn vong ca n./.