lahiyat Akademi Dergisi 75

Deersizleme ve Yabanclama Balamnda

Tketim Ahlk ve nsan

Nejdet DURAK*
Muhammet RAT**

zet
Ahlk, sosyo-kltrel bir varlk olan insana ait bir deerlendirme alandr. nsana zg
bu nitelik, onun btn dnce ve davranlarnn ahlk deerlendirmeye tabi tutulmasn
zorunlu klmaktadr. Kreselleme sreci ile birlikte bu varolusal niteliine yabanclaan
insan, yzyllardan beri sahip olduu geleneksel deerlerden uzaklaarak tketim
olgusunun belirleyici olduu tketim ahlknn deerler dnyasnda var olma abasndadr.
Geleneksel toplumdan modern ve postmodern topluma geile birlikte ortaya kan kimlik
bunalm, yabanclama, deersizleme ve rakamsal deerlenme trnden olgular, insan
eylem-deer ilikisinin bu adan incelenmesini zorunlu klmaktadr. Bu alma tketim
ahlkna ait z nitelikleri ortaya koyup, deersizleme srecinden geen insann, geleneksel
deerlerinden kopuunu ve tketim ahlaknn deer dnyas olarak adlandrdmz
rakamsal deerlenme iindeki ahlk konumunu eletirel olarak incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Ahlk, Tketim Ahlk, Yabanclama, Deersizleme, Ahlk Deer

The Moral of Consumption and Human In the Context

of Depreciation and Alienation
Abstract
Moral is a field of evaluation which is special to human being who has a socio-culturel
existence. This characteristic makes all human thoughts and behaviors to be evaluated
morally. Human who has become alienated from his ontological characteristic along with
globalization, drawing away from traditional values, he has for centuries, struggled to exist
in a world where consumption morals are arbiter. The phenomena like identity depression,
alienation, losing of values and numerical appreciation that came along with the transfering
from the traditional community to the modern and postmodern community requires the
examination of human beings act-value from this point of view. The aim of this study is to
point out the numerical human beings socio-psychotic despair related to the philosophical
outcomes.
Key Words: Moral, Moral of Consumption, Alienation, Depreciation, Moral Value

* Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm, Isparta,
Trkiye, nejdetdurak@sdu.edu.tr, (0246) 211 0277.
** Yrd. Do. Dr., Adyaman niversitesi, slami limler Fakltesi slam Felsefesi ABD, Adyaman,

Trkiye, mirgat@adiyaman.edu.tr, (0416) 223 2772.

 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 76

Giri
Ahlk deerler, genel bir ifadeyle insan davranlarn iyi veya kt olarak
tanmlamamz salayan deerlerdir. Deer, eylemlerin ve kiilerin bir zellii
olarak, insann varla katt bir bilin boyutudur. 1 Ahlk deerler, insann niyet-
eylem rgsn, sosyal iliki biimini ve dnya grn belirleyen varlk
unsurlardr. nsan, dier canllardan farkl olarak bir deerler dnyas iine
domakta ve hem deer reten bir varlk olduu iin hem de varln z nitelii
olan deiim2 olgusuna bal olarak yaad iin bu deer dnyasn srekli olarak
gncellemektedir. Bu deiime boyun emeyen ve kalcln koruyan inan,
kltr, tarih temelli baat manev deerler olduu gibi; deiimin, izlerini tamamen
yok ettii toplumsal yap, yaam biimi ve yaanlan zamana bal deerler de
vardr. Bu ynyle deerin nemli bir vasf da onun insan manev olarak
ykseltici, yetkinletirici, mertebelendirici olan karakteridir.3
Varla ait bu deiimin sosyal alandaki tezahr, geleneksel toplum yapsnn
deierek srasyla modern ve postmodern toplum yapsna dnm olmasdr. 4
Hi phesiz bu dnm, geleneksel deerlerin, yerini yeni deerlere brakmas
sonucunu dourmutur. Dolaysyla eski ile yeni arasnda deerler ve tutumlar
zerinden farkedilebilen bir zihniyet deiimi ortaya kmtr.
Modern zamanlarda ortaya kan kreselleme, kltr endstrisi ve tketim
odakl yaam biimi olgular, varln, geleneksel deerlerden kopmasna ve sz
konusu deerlerin iinin boaltlmasna neden olmutur. Bu sre, kalc ve kkl
deerlerin eylemsel ilevlerini yitirmesine; insan davranlarn ve insan ilikileri,
gnbirlik, bireysel ve kksz deerlerin belirlemesine yol amtr. Deerler,
insan ilikilerin biimini ve amacn belirleyen sosyal yap unsurlar olduklarndan,
deerlere ait zellikler, toplumu oluturan bireylerin ya dayanma ya da
rekabet koullarnda sosyal ilikilere katlmasn salamaktadr. 5
Bu balamda manev nitelii olan kkl deerlerin hkm srd geleneksel
toplumlarda insan ilikiler dayanma6 esasna gre belirlenirken; modern
toplumlarda sosyal ilikilerin odanda rekabet yer almaktadr. 7 Geleneksel
deerler; toplumsal birliktelii, tesnd, mill ve manev hazz hedeflerken;
modern zamanlara ait deerler, bireysellii, bencillii ve rekabete dayal mnferit

1 Kuuradi, oanna Etik, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara 2006, s. 181.

2 Hughes, H. Stuart, Toplum ve Bilin, ev., Gzin zkan, Metis Yaynlar, stanbul, 1995, s. 9.
3 lken, Hilmi Ziya Ahlk, lken Yaynlar stanbul 2001, s. 153.

4 aylan, Gencay, Postmodernizm, mge Yaynlar, stanbul, 2009, s. 24.

5 Kaya, Yaar, Toplumsal Yap, Turan Yaynclk, stanbul, 2003, s. 20; Rokeach, Milton, The Nature of Human

Values, The Free Press, New York, 1973, s. 13.

6 Armaan, Mustafa, Gelenek, Aa Yaynlar, stanbul, 1992, s. 63.

7 Ester, P.- Halman, L.- Moor, R., The Individualizing Society, Netherland, 1993, p. 100.
 lahiyat Akademi Dergisi 77

hazlar hedeflemektedir.8 Yine geleneksel toplumlarda ahlk eylemi belirleyen ve

ortak ahlk kriterlerinin kkenini oluturan en temel mekanizma dinin
ekillendirdii vicdan9 iken; seklerlemeyle birlikte dinin belirleyici ve dzenleyici
g olma zelliini nemli lde kaybettii modern toplumlarda bu fonksiyonu,
bireysel tercihler ve finansal (rakamsal) deerler icra etmektedir. Nitekim
Descartesin beni,10 modernizmin, bireycilik (individualizm) eksenli bir toplumsal
yap oluturmasna imkn hazrlam; bireyciliin esas olduu toplum yaps olarak
modernizm de bireyin kendi rasyonel deerlerini yaratmasna imkn sunmutur.
Bu durum, deerlerin birden ok, rlatif, bireysel ve kksz olmasn beraberinde
getirdiinden modern toplumlarda deersizleme ve yabanclama gibi deer
bunalmlar yaanmtr.
nsann bu dnyadaki var oluuna ynelik anlamlandrma abalar, ayn
zamanda onun sosyal ve kltrel davranlarn etkilemekte, belirlemektedir. Max
Weber'e gre, toplumsal davran sadece yorumlayarak anlayabilir ve sebeplerini
izah edebiliriz. nsan ve sosyo-ekonomik hayatn anlamak iin metafizik ya da
din kavramlardan hareketle deerler sistematiinin i mantn aa karmak
gerekir. Farkl toplumsal yaplarda insanlarn sosyal ve ekonomik davranlarn
anlamlandrmak ancak bylesi bir abayla mmkn olabilecektir. 11
Geleneksel toplumdan modern ve postmodern topluma geile birlikte ortaya
kan kimlik bunalm, yabanclama ve deersizleme trnden olgular, insan
eylem-deer ilikisinin bu adan incelenmesini zorunlu klmaktadr.
Bu makalenin amac, deersizleme ve yabanclama gibi deer bunalmlar
balamnda modern zamanlarn toplumsal ve kltrel bir fenomeni olan tketim
olgusuna ait deerler dnyasn irdelemek suretiyle tketim toplumu insannn,
adna rakamsal deerlenme diyebileceimiz yeni bir deer bunalm ierisindeki
ahlk konumunu eletirel olarak ele almaktr. Bunun iin ncelikle deersizleme
ve yabanclamadan ne kast edildiini ana hatlaryla ortaya koymaya alacaz.
Ardndan ortaya kan balamdan hareketle tketim ahlknn deer dnyasnda
yerini alan ve adna finanasal ya da rakamsal deerlenme dediimiz yeni deer
bunalmn ve insann bu deer(siz)lenme iindeki mevcut konumunu
inceleyeceiz.

8 Ersoy, Ersan, Basz Bireyin Modern Bunalmlar: Deien Dnyada Sosyal likiler, Trk Yurdu, 2011,
S. 292, s. 4.
9 Ersoy, a.g.m., s. 4.

10 Descartes, Rene, Felsefenin lkeleri, ev., Mesut Akn, Say Yaynlar, stanbul, 1995, s. 90.

11 Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev., Korkmaz Alemdar, Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, Ankara, 1986, s. 509.

 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 78

1- Deersizleme Kavram
Deer, Trkede bir eyin nemini belirlemeye yarayan soyut l, bir eyin
dedii karlk, kymet12 eklinde tanmlanmaktadr. Felsef literatrde ise deer,
belli bir davran tarz veya varoluun temel amac hakknda uzun sreli kiisel
bir inan,13 bir eyin arzu edilir veya edilemez olduu hakkndaki inan,14 arzu
edilen, arzu edilebilen ey, olaylarla ilgili insan tavr, olgular ve nesneler hakknda
ihtiya ve ideallere gre verilen yarg15 gibi tanmlamalarla ifade edilmektedir.
Deer, insan ve insana bal olarak var olan dzen itibariyle ortaya kan bir
kavramdr.16 Nitekim deer kavram, insan nitelikteki olgu ve olaylar
anlamlandran ve onlarn insan asndan meruiyet normlarn ortaya koyan ortak
bir kabul belirlemektedir.17 Bu balamda deer, insan yaamnn fizik ve manev
ihtiyalarnn, meru zeminde ve dzenli teminini kalc hale getiren ve her insan
tarafndan doru kabul edilen dokunulmaz kurallarn her biri anlamna
gelmektedir.18 yleyse deerler dnyas, insan doasndan kaynaklanan gerek
ihtiyalarn mterek bir zeminde giderildii gvenli bir dzen ortam olarak
tanmlanabilir.19
Bu perspektiften yola kldnda deersizleme kavram ise, insan
doasndan kaynaklanan ve toplumsal ortaklkla merulaan olgusal kodlar
niteliindeki sabit deerlerin yitirilmesi, yozlamas ya da geici, modern deerlerle
yer deitirmesi anlamna gelmektedir. Deersizlemenin birey ve toplum
zerindeki psiko-sosyal yansmalarnn neler olduu hakknda u somut rnekler
verilebilir: a) Kendilik bilincinin kaybolmas; modern insan, birey olma iddiasyla
toplumun deerlerini ahsiyetinde toplayan, yceltilen rnek kiilikleri yaamak
yerine kendi istediini yaamakta ve kendi hislerini yceltmektedir.20 Modern
insan, kendi olmay reddeden bunun yerine popler modelle zdelemeye
abalayan insandr. Modern insann iinde bulunduu bu durumu, simlasyon ve
gereklik zerinden tahlil eden Baudrillard, imaj veya simlasyon ile gereklik
arasndaki snrn kaybolduunu ve bununla birlikte gerein yerine
hipergerekliklerin getiini belirtmektedir.21 Ona gre hipergerek, gerein yerine
medyada idealize edilerek sunulan bedenlerin, eyalarn, tutum ve davranlarn

12 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara, 1998, I, 538.
13 Rokeach, M., The nature of human values, Free Press, New York, 1973, p. 5.
14 Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi zerinde Aratrmalar, tken Neriyat, stanbul, 2010, s. 27.

15 Bolay, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 1997, s. 93.

16 Durak, Nejdet-rat, Muhammet, Bir evre Problemi Olarak Deer Erozyonu: Yabanclama ve

Deersizleme Balamnda nsan-evre likisi, 2. Uluslararas evre ve Ahlak Sempozyumu Bildiriler

Kitab, Adyaman niversitesi Yaynlar, Adyaman, 2014, II, ss. 1155-1162, s. 1156.
17 Erdem, Hsamettin, Ahlk Felsefesi, H-Er Yaynlar, Konya, 2003, s. 35-37.

18 Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Bilgesu Yaynlar, Ankara, 2009, 1103a.

19 Durak-rat, a.g.m., s. 1156.

20 Toku, Neet; Deerlerin Dilemmas; Subjektiflik ve Objektiflik, Bilgi ve Deer, Ed. ehabettin Yaln, Vadi

Yaynlar, Ankara 2002, s. 102.

21 Baudrillard, Jean, Simlakrlar ve Simlasyon, ev., Ouz Adanr, Dou-Bat Yaynlar, Ankara, 2003, s. 15.
 lahiyat Akademi Dergisi 79

getii durumdur. Baudrillard, klasik mantn, simlasyona kar tm

kategorileriyle mcadele etmeye altn ancak simlasyonun bu mant oktan
ap geerek hakikat ilkesinin yerini aldn belirtmektedir.22
b) Kkszlk; modern zamanlarda birey, tarihinden ve tm tarihsel
deerlerinden koparak bata ahlk alanda olmak zere her alanda kendine zg,
menfaatlerine uygun, dolaysyla anlamsz ve kksz deerler uydurmaktadr. Bu
da bireylerin kklerinden kopmasna, paralanmasna ve neticede yalnzlamasna
neden olmaktadr. Bencillik ve menfaatilik; yalnzlaan ve zne yabanclaan
insan, modern dnyann insan iin sunduu en belirgin var olma koulu olan
tketim23 dnyasndaki rekabet, menfaatilik, ihtiras ve bakasnn kaybn
kendisi iin kazan sayan baar fikri ile bencillemitir. Bencilleen tketim insan,
Baudrillardn deyimiyle tketimin ona sunduu bolluk ve refaha sadece kendisi
sahip olduunda zevk; bakalaryla bltnde ise ac duyar. 24 Benim iin iyi
olan iyidir dncesiyle menfaati dorultusunda her eyi mubahlatran tketim
insannn tek hedefi, daha ok eye bakalarndan daha fazla ve daha nce sahip
olmaktr. Bu da etrafndaki herkesi bir dman ve yenilmesi gereken bir rakip
olarak grmesine neden olur ki bu bak, onu sonu gelmeyen bir huzursuzluk iine
atar. Onun btn hayat, kendinden ok eye sahip olanlar kskanmak ve
kendinden az eye sahip olanlardan da korkmakla geer. 25 Bencillik ve menfaatilik,
bireyin, aile, akrabalk, komuluk, cemaat ve gelenekle balarn koparmasna ve
neticede deersizleme yaamasna neden olmutur. 26
Deersizlemenin birey ve toplum zerinden okunabilen somut
yansmalarndan birisi de amaszlktr. Nitekim modern zamanlarda insan, artk
uzun vadeli yksek gaye ve deerlerden uzaklam; geici, basit gaye ve deerleri
hedeflemitir. Yine deersizleme srecini ve kltrel yozlamay tetikleyen bir
olgu olarak kltr endstrisi, topluma tketim kltrn benimsetme ve bylece
amaszl dayatmaktadr. yle ki tketim kltrnde retilen her yeni deer, bir
ncekini deersiz klacak biimde sistematize edilmitir. Dolaysyla kalcln
olmad; tketimin, var olmann ve ayakta kalabilmenin yegane sebebi olarak
belirlendii bir ortamda, insanla nesne ve deer arasndaki duygusal ba
koparlm, bylece insann deerlerini koruduu hafzas ve onlar sembolize eden
hatralar anlamszlamtr.
Sonu olarak deersizleme srecine ait tm bu yaantlar, bireyin ve toplumun
deer dnyasnda gven yerine korku ve gvensizlik; sevgi, hogr ve dayanma

22 Baudrillard, a.g.e., s. 18.

23 Poole, Ross, Ahlak ve Modernlik, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993, s. 101.
24 Baudrillard, Tketim Toplumu, ev. Hazal Deliceayl ve Ferda Keskin, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2004,

s. 22.
25 Fromm, Erich, Sahip Olmak Ya da Olmak, ev. Aydn Artan, stanbul, 1997, s. 30.

26 Ersoy, a.g.m., s. 5.
 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 80

yerine atma ve ayrma; ortak, kalc lk birlii yerine bireysel ve anlk

hedeflerin yerlemesine neden olmutur.

2. Yabanclama Kavram
Yabanclama, en genel ifadeyle bir varl bata kendi z olmak zere ait
olduu varlk dnyasndan uzaklatran ve yabanc klan eylem ya da gelimelerin
btnne verilen addr.27
Yabanclama kavramnn etimolojik kkenine baktmzda Latince alieno
kelimesinden trediini, ngilizce ve Franszcaya alienation olarak getiini
grmekteyiz. Trkeye ise Farsa bo, ssz yer anlamndaki ybn szcnden
gemi olan yabanclama; el, yabani, yabanc, gayr-i medeni gibi anlamlara
gelmektedir.28
Yabanclama olgusunu bir felsefi problem olarak inceleyen ilk dnr,
felsefesini Mutlak Ruhun yabanclamas zerine kuran Hegeldir. Hegel,
Phaenomenologie des Geistes (Tinin Fenomonolojisi Grngbilimi) adl eserinde insan
fenomenolojik ve tarihsel bir varlk olarak ele alp varl, diyalektik olu sreci
ierisinde tanmlar. Bu srecin temelinde dnme ve varln trdeliini ifade
eden akl, tz veya ide yer almaktadr. Tinin amac, kendi bilin ve zgrlne
ulamaktr. Bu balamda ilk gereklemesini doada bulan tin, bylece kendi
zne yabanclaarak baka bir eye dnr. 29 Hegel, tinin, doada balayan bu
yabanclama srecinin, srasyla tarihsel varlk alan olan topluma, kltr alanna
ve sanata doru ilerleyerek devam ettiini belirtir.30 Hegel bu sreci sbjektif
tinden balayarak basamak basamak objektif tin ve oradan mutlak tin olan ve
sanat, din ve felsefede ifadesini bulan, tinin gelime basamaklar eklinde aklar. 31
Buna gre tinin yabanclamasnn, toplumsal varlk olan insan zerindeki
yansmas, insann snrsz ihtiyalarn karlayabilmek iin srekli faaliyeti
srasnda kendisini, tasarmlarn yani zn fiziksel nesnelerde, toplumsal
kurumlarda, kltrel rnlerde dsallatrmas eklinde izlenebilir. Bu izlenim,
insann fiziki anlamda var oluu ile manev anlamdaki var oluu arasndaki
mesafenin aldn ve dolaysyla zne yabanclatn gstermektedir.32
Yabanclama srecinin insan tarafndan almasnn, insann, kendi dndaki
dnyadan baka bir ey olduunun bilincine vararak z bilincine ulamas ile

27 Durak-rat, a.g.m., s. 1157.

28 Eybolu, smet Zeki, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1995, s. 714.
29 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1990, s. 438; zlem, Doan, Tarih Felsefesi, Say

Yaynlar, stanbul, 2010, s. 121-122.

30 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Tinin Grngbilimi, ev., Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1986,

s. 23.
31 zlem, a.g.e., ss. 122-123.

32 Tolan, Barlas, ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, Toplum Bilimleri Aratrma Enstits

Yaynlar, Ankara, 1980, s. 145.

 lahiyat Akademi Dergisi 81

mmkn olacan syleyen Bumin, bunun da ancak zamansal-meknsal bir

gereklik olarak kavranlmas, z bilinle dnya ilikisinin Descartes ve Kantda
grdmzden farkl bir biimde kurulmasn gerektirdiinden sz eder.33
Bumin, Hegel felsefesinde yer alan efendi-kle diyalektiinin, z bilincin
zerkliine kavuma sreci olduundan bahsetmekte ve insan-insan, insan-doa
ilikisinin tarihini, kle ve efendi diyalektiinin karlkl olarak birbirlerini
etkilemesinin diyalektii olarak grmektedir.34 Dolaysyla efendi-kle diyalektii,
insann, insan olma, kendi bilincine ulaarak zgrleme srecinin bir ifadesi
olmaktadr. nsan, hayvanlardan farkl olarak kendi biyolojik varoluunu kendini
zerk bir varlk olarak kabul ettirme dorultusunda mcadele ederek aar. Buna
gre kle, savata kendi doasn aamad iin efendinin ve doann klesi olarak
alacaktr.35
Hegelden etkilenen Marx ise yabanclama sorununu toplumsal bir fenomen
olarak ele almtr. Kendisine ulaan birikimi bir eletiri srecinden geirerek
yabanclama biimlerini deerlendiren Marx, yabanclama kavramna idealist
adan bir tanm getirme yerine yaanan tarihsel, somut gereklik ieresinde
devleti, insann yabanclamasnn bir biimi olarak tanmlamtr.36 Yabanclama,
bu yaklam dorultusunda insanln geliiminin doal bir sonucu olarak zorunlu
yaanan, kaynan insann retici eyleminde bulan bir olgu olmaktadr.37 Marxn
tarih anlayna gre tarihi belirleyen ey, tinsel bir tz olmayp, maddi ilikiler
balamnda ekillenen sosyo-ekonomik yaplardr. Bu dorultuda sre modern
toplum olarak tanmlanan kapitalist toplumu belirginletirerek, insann ncelikle
kendi emeine, toplumsal ilikilerine, zne yabanclamasn ortaya kararak,
insann dier insana dman olmasna sebep olmaktadr. 38 Bu srecin doal
sonularndan biri kiinin doaya yabanclamasdr.
Marx, Kapitalde insann kendi znden uzaklamasnn, yabanclamasnn
ulat en son boyutu ifade etmek iin meta fetiizm kavramna yer vermektedir.
Meta fetiizm, emekten bamsz olarak rnlerin, kendi ilerinde ve kendilerinin
deer sahibi olmasdr. Bunun sonucunda insan eliyle insan ihtiyalarn
karlamak zere var olan metalarn kendileri, bir amaca dnm olur.39
Bottomoree gre Marxn amac:<kapitalist toplumun yabanclamalarndan
kurtulmu insann, iinde, hem doay hem toplumsal ilikilerini anlayarak ve
kontrol ederek, kendi kaderine hkmeder halde yaad bir toplumdu ve ona gre

33 Bumin, Tlin, Hegel Bilin Problemi, Kle-Efendi Diyalektii Praksis Felsefesi, Alan Yaynclk, stanbul, 1987,
s. 23.
34 Bumin, a.g.e., s. 33.

35 Bumin, a.g.e., s. 34.

36 Bottomore, T.B.-Rubel Maximilien, Marxn Sosyolojisi, Chiviyazlar, stanbul, 2006, s. 25.

37 Bottomore-Maximilien, a.g.e., s. 26.

38 Bottomore-Maximilien, a.g.e., s. 54.

39 Cohen, Gerald A., Karl Marxn Tarih Teorisi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, s. 145-146.
 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 82

bu, sosyalist hareketin de amacyd. Bu, Marxa zg bir ideal deil, 19. yzyln
ilerlemeci kuramlarnn nde gelen bir eilimiydi.40
19. yzyln kapitalist anlay dorultusunda ne kan biriktirme, sahip
olma, tketimden kanma, gibi yaklamlar, 20. yzyln kapitalist anlay ile
birlikte yerini son derece sakncal bir anlay olan tketme erdemine terk etmi
gzkmektedir. Marxa gre sosyo-ekonomik retim biiminin nesnel koullarnn
oluturduu bu sre sonucunda insanlar kendi zne yabanclamaktadr. 41
Durkheim ise Marxa benzer bir ekilde yabanclama kavramn sosyo-
ekonomik balamda ele almtr. O, yabanclamay, kuralszlk (anomi) anlamnda
kullanmtr. Ona gre, geleneksel toplum yapsnn zellii olan mekanik
dayanmadan modern toplum yapsnn zellii olan organik dayanmaya
geile birlikte i blm olgusunda insan merkezli olumsuzluklar ortaya kmtr.
Bayhan, Durkheimin, bu olumsuzluklarn sebebini, organik dayanmada
alanlarn, yaptklar iin amacn ve anlamn kavrama imknndan
uzaklatrlmalar olarak belirttiini aktarmaktadr.42 Bayhan, Durkheimin
kuralszlk (anomi) anlamndaki yabanclama olgusunun, sz konusu nedene bal
olarak sosyo-ekonomik temelde baladn ve zellikle ekonomik krizlerin artmas,
iflaslarn oalmas, iveren-cretli ilikilerinin bozulmas gibi ortamlarda zirveye
ulatn belirtmektedir.43
Yabanclama olgusu modern hayat ierisinde insan; sosyolojik, psikolojik,
ekonomik, metafizik gibi pek ok boyutu ile incelemeyi gerektiren bir kavramdr.
Yabanclama, insann kendisini belirleyen deerlerden uzaklamasnn addr.
nsan kuatan kltrel, toplumsal deerlerin yitirilmesinin, kaybolmasnn,
psikolojik bir kopuun ortaya kmasdr. Akyldza gre: Bireysel zn ieriinin
ne olduunun somut ekilde ortaya konamam olmas yabanclama olgusunun
nedenlerini ve ieriini belirsiz konuma sokmaktadr. Sz konusu belirsizlikler
yabanclama olgusunu ele alan eitli dnrlere, kendilerinin sahip olduklar
ideolojik ve felsefi yaklamlarna uygun eitli yorum ve fikir retme imkn
vermektedir.44 Bu balamda yabanclama olgusunun biyolojik ve psikolojik
olmak zere iki boyutu sz konusudur. Postmodern insan, biyolojik olarak
lmemek; psikolojik olarak ise megul olmak iin yaayan ve bunun farknda olan
varlk biiminde tanmlarsak45 ncelikle biyolojik anlamda var olabilmek -hayatta

40 Bottomore, T.B.-Rubel Maximilien, a.g.e., s. 55.

41 Akyldz, Hseyin, Bireysel ve Toplumsal Boyutlaryla Yabanclama, Sleyman Demirel niversitesi
BFD., Yl: 1998, S. 3, Gz, ss. 163-176, s. 165.
42 Bayhan, Vehbi, niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997, s.

11.
43 Bayhan, a.g.e., s. 11.

44 Akyldz, Hseyin, a.g.m., s. 175.

45 zdemir, Muhammet, Kurn ve Sosyal Bilimlerin nsan Yaklamlar, EskiYeni Anadolu lahiyat

Akademisi Aratrma Dergisi, S. 26, Bahar 2013, Ankara, s. 9.

 lahiyat Akademi Dergisi 83

kalmak- iin; ikinci olarak, lm temasna ynelik bilinten doan psikolojik

meguliyet ihtiyac iin mcadele eden bir varlktan sz etmi oluruz.
Postmodern insann kendini ikame edebilecei deerler dnyas (ideoloji, din,
kltr, millet) modern dnyada anlamszlatndan ve sahip olduu ahlk
deerlerin giderek ii boaldndan insan, gerek bu boluu doldurmak iin ve
gerekse var olmak iin farkl argmanlara ynelmektedir. Bunun yan sra gelien
teknoloji ve iletiim aralar, dnyay kreselletirirken, insan sanal bir dnyada
yalnzlamakta ve ontolojik olarak geleneksel doa ile ilikisini belirleyen ahlk
deerlerden uzaklamakta, onlara yabanclamakta, sanal bir gerekliin ierisine
srklenmektedir.
Gerek Hegelin felsefi tahlili ve gerekse Marx ve Durkheimin sosyo-ekonomik
tahlili ile ele ald yabanclama kavramnn, zelde bireyin ve genelde toplumun
z deerlerinden uzaklamas ve kimlik yitimi yaamas anlamna geldii son
derece aktr.

3. Tketim Ahlknn Deerler Dnyas: Rakamsal Deerlenme ve nsan

Baudrillard, en belirgin zellii, srekli farkllaan rn ve hizmetler sunarak ve
medya araclyla o rn ve hizmetlere yklenen imaj ve deerleri bireysel
tketimi tevik amacyla kullanan, tketim kltrnn hkim olduu toplumu
tketim toplumu olarak tanmlamaktadr.46
Tketim toplumunda marka ve imaj esasna dayal lifestyle diye adlandrlan
kalplam hayat tarzlar mevcuttur. Bu toplumun yesi olan insanlarn en belirgin
zellii ise srekli tketmektir. Tketim toplumunda insanlar, yaamak iin
tketmek yerine, tketmek iin yaamaktadrlar.47 Bu anlaya gre tketim,
postmodern insann biyo-psiik yaamn devam ettirme yolunda bir ama haline
dnmtr. Bu dorultuda ekillenen bir sistemde var olabilmenin yolu, ancak
bu sistemin retmi olduklarn tketmekten gemektedir. Mezkr tutum,
bireylerin rn ve hizmet seimleri yani tketimleri, kendilerine yeni yaam
biimleri oluturmalarnda farkllklar ieren, sradan olmayan, ayrcalkl ve sekin
bir tarza sahip olabilme duygusunu hayata geirmeyi ngrmektedir. Tketim
toplumu insanlar, satn alarak ok eye sahip olma ve bunlar srekli tketerek var
olma abasndaki kiilerdir.48
Tketim toplumunda medya araclyla rnler nesnel varlklar olarak deil
daha ok znel semboller olarak tanmlanmaktadrlar. rnn ne olduundan
ok neyi temsil ettii nemlidir. Gerek olan deil, rnn tad ve yaratt

46 Baudrillard, a.g.e., s. 38.

47 Featherstone, Mike, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev., Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul,
2005, s. 67.
48 Lindstrom, Martin, Buyology, Optimist Yaynlar, stanbul, 2009, s. 56.
 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 84

imaj, odak noktasdr. Tketici iin medyatik hedonizm,49 hayatn her ann ve
her alann hazzn kendisi olarak alglatma abas ierisinde belirginlemektedir.
Sunulan yeni yaam biimleri de bu srete ister sanal, ister gerek ortamda olsun
hazz ve beraberinde tketimi yaamn merkezine tamaktadr. Yeni hayat
biimleri ad ile byk sermayelerin kontrolnde gerekleen, tketime ynelik
srete lks ve onu artran kavramlar ile stat, ancak nesnelerle elde edilebilir
konuma gelmitir.50 Tketimin ise, ihtiyalarn giderilmesi ile snrl olan yaps,
tketim toplumu iinde yerini arzu ve isteklerin giderilmesine brakmtr. Bu
anlamda, arzular ve sosyal formlaryla tketim, bir yaam tarz iinde hedonist,
gsteri ve bir gruba ya da kltre ait olma gibi amalar iin prestiji yksek
markalar, estetiklemi rnleri ve hizmetleri satn alma, sahiplenme ve kullanma
eklinde tanmlamaktadr.51
Biyolojik olarak lmemek, psikolojik olarak ise megul olmak iin yaayan ve
bunun farknda olan insann tketime adapte olmas srasnda kaotik ve egoist bir
yaam tarz ortaya kmaktadr. Szn ettiimiz hayat tarzyla kastedilen, bireyin
samimiyet, gven, dayanma, empati, gibi ahlk deerlerinin var olma hrs ve
yar nedeniyle erozyona uramas ve bunun sonucunda kendi varln
bakalarn teleyerek bencilce salamasdr.
Modern insan, ahlk adan bir amazla kar karyadr. nk kendi hayatn
kuatan zihniyet, kiiyi bir ynyle ahlaki tutarszla doru srklemektedir. Bu
adan kiinin benimsedii ahlk deerler, onun kar karya kald ikilemleri
amasnda, yaad an tad problemleri zme kavuturmasnda byk
neme sahiptir. Bu ynyle ahlakllk bir insan baarsdr. Olmas gerekenle olan
arasndaki kartlk, atklar, ahlk gerilimin yaand, insann ahlk
sorumluluunun, katlmnn belirginletii bir zemini ortaya karmaktadr.

Sonu
Yabanclama ve deersizleme, insandaki biyolojik gven ihtiyacn,
gvensizlie; birlikte yaama ihtiyacn, samimiyetsizlie; var olma ve nde olma
ihtiyacn ise bencillie srkleyerek onda deer kaymas yaatmaktadr.
Tketim toplumunda, slam ahlknn temel deerleri olan kanaatkrlk, tevazu
ve saygnlk gibi deerler, tahrip olmu ve biim deitirmitir. Bunun yerine
rakamsal deerlerden oluan yeni bir deer dnyas, tketim insann
kuatmtr. Rakamsal deerlenme biiminde kavramsallatracamz tketim
toplumunun deer dnyasnda insan, her eye en nce sahip olma ve bu sayede
toplumda saygnlk kazanma yarna girimi, sahip olduu para, mal, unvan,

49 Belk, Russell W., Collecting in a Consumer Society, Routledge, London and New York, 1995, p. 98.
50 Corrigan, Peter, The Sociology of Consumption, Sage Publications, London-Thousand Oaks- New Delhi,
1997, p. 113-115.
51 Zorlu, Abdulkadir, Tketim Sosyolojisi, Global Yaynlar, Ankara, 2006, s. 60.
 lahiyat Akademi Dergisi 85

kredi notu vb. finansal deerlerle tanmlanan ve llen finansal bir varlk haline
dnmtr. Finansal deerlerin varlk kategorisine dnt bu srete insan,
kalc ahlk erdemlerini maddi erdemlere brakmaktadr.
Rakamsal deer dnyas, insann i dnyasn dikkate almayan, onu kendi z
benliine yabanclatran bir dnyadr. Nitekim insann manev dnyasnda hibir
kavramn rakamsal karl yoktur. Tketim toplumunda sosyal yaam,
rakamlarn toparlanarak bir anlam ifade ettii istatistik bilimi ile ifade edilmekte,
insann manev dnyasna yabanc bu kavramlar insana, insan bir yaklam ve bu
yolla oluacak bir felsefi bak asn engellemektedir.
Tketim toplumunda, insana rakamlar araclyla deer biilmektedir. Bu
durum, zellikle finansal deerlerin n plana kt bankaclk ve pazarlama
sektrnde daha da belirgindir. Bu sektrlerde alan insanlara verilen hedefler
deerlendirme esaslarnn temelini oluturuyor.
Tketim ahlknn deer dnyasnda, insan da kendi deerini rakamlarla ifade
ederek rakamsal deerlenme yaamaktadr. yle ki, insann sahip olduu
rakamsal deerler, onun toplum iindeki konumunu, statsn belirlemekte; bu
deer dnyasnda insanlar, banka hesabndaki tutarlar kadar deer kazanmaktadr.
Sz konusu deer dnyasnda insann mnevi yn ihmal edilmekte hatta
grmezden gelinmektedir. yle ki bu ahlk iselletiren insan, finansal (rakamsal)
deeri ykseldike bu deerden yoksun olan bakalarn bir meta olarak
alglamakta, onlar satn almaya, zevk ya da stres atma arac olarak kullanmaya
hatta en temel insan hakk olan yaam hakkn ok kolayca elinden almaya
kalkabilmektedirler.
Tketim ahlknn deerler dnyasnda kiisel geliim ad altndaki birtakm
sihirli formller yoluyla insan, iyi bir insan olmaya deil, rakamlarla ifade edilen
deerlerde daha yksek seviyeye sahip olmaya zendirilmektedir. Rakamlarn
dnyas ile evrelenmi insan, bu dnyada baarl olabilmek iin mnevi
deerlerinden uzaklamakta, rakamsal deerlere ulaabilmek iin, rakamlarn
deer ifade etmedii i dnyasn, vicdann ve duygularn gerektiinde gz ard
etmektedir.
Tketim toplumundaki ahlk sorunlarn ou, tketim ahlknn deerler
dnyas ile geleneksel deerler dnyas arasndaki kartlktan kaynaklanmaktadr.
Rakamlarn insan, manev boyutta ycelmeye alan geleneksel insan
kmsemekte ve onun deer dnyasn gz ard etmektedir.
Rakamsal deer dnyas, hibir din, kltrel, mill ya da geleneksel deeri
tanmamakta hatta btn bu deerleri, birer ayak ba olarak grmektedir.
Rakamlarn dnyasnda, mutluluk rakamla ifade edilen deerlere sahip olmaktan
getii iin insanlar sevdiklerini rakamsal deer ifade eden nesnelerle mutlu
etmeye almaktadr. Ayn ekilde sevmediklerini de rakamsal deerlerle
cezalandrmaktadrlar.
 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 86

Sonu olarak, tketim ahlknn deer dnyas rakamlardan ibaret olan kat,
maddi ve souk bir nitelik arzetmekte iken; bu deer dnyasnda var olmaya
alan insan ise esnek, manev ve duygusal bir nitelik tamaktadr. Hal byle
olunca insan, bu deer dnyasnda srekli bir atma, arada kalma, intihar,
gvensizlik ve yalnzlama gibi toplumsal anomali haline itilmektedir.

KAYNAKA
Akyldz, Hseyin, Bireysel ve Toplumsal Boyutlaryla Yabanclama, Sleyman
Demirel niversitesi BFD, Y. 1998, S. 3, Gz, ss. 163-176.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Bilge Su Yaynlar, Ankara 2009.
Armaan, Mustafa, Gelenek, Aa Yaynlar, stanbul 1992.
Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz Alemdar, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1986.
Baudrillard, Jean, Tketim Toplumu, ev. Hazal Deliceayl ve Ferda Keskin, Ayrnt
Yaynlar, stanbul 2004.
--------------, Jean, Simlakrlar ve Simlasyon, ev. Ouz Adanr, Dou-Bat Yaynlar,
Ankara 2003
Bauman, Zygmunt, Postmodernizm ve Honutsuzluklar, ev. smail Trkmen,
Ayrnt Yaynlar, stanbul 2007.
-----------, Zygmunt, Kreselleme: Toplumsal Sonular, ev. Abdullah Ayrnt
Yaynlar, stanbul 2009.
Bayhan, Vehbi, niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 1997.
Belk, Russell W., Collecting in a Consumer Society, Routledge, London and New York
1995.
Bottomore, T.B.-Rubel Maximilien, Marxn Sosyolojisi, Chiviyazlar, stanbul 2006.
Bolay, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar,
Ankara 1997.
Bumin, Tlin, Hegel Bilin. Problemi, Kle-Efendi Diyalektii Praksis Felsefesi, Alan
Yaynclk, stanbul 1987.
Cohen, Gerald A., Karl Marxn Tarih Teorisi, Toplumsal Dnm Yaynlar,
stanbul 1998.
Corrigan, Peter, The Sociology of Consumption, Sage Publications, London-Thousand
Oaks- New Delhi 1997.
Descartes, Rene, Felsefenin lkeleri, ev., Mesut Akn, Say Yaynlar, stanbul 1995.
Durak, Nejdet-rat, Muhammet, Bir evre Problemi Olarak Deer Erozyonu:
Yabanclama ve Deersizleme Balamnda nsan-evre likisi, 2. Uluslararas evre
 lahiyat Akademi Dergisi 87

ve Ahlak Sempozyumu Bildiriler Kitab, Adyaman niversitesi Yaynlar, Adyaman

2014, II, ss. 1155-1163.
Erdem, Hsamettin, Ahlk Felsefesi, H-Er Yaynlar, Konya 2003.
Ersoy, Ersan, Basz bireyin Modern Bunalmlar: Deien Dnyada Sosyal
likiler, Trk Yurdu, 2011, S. 292, ss. 1-8.
Ester, P.- Halman, L.- Moor, R., The Individualizing Society, Netherland 1993.
Eybolu, smet Zeki, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Sosyal Yaynlar, stanbul
1995.
Featherstone, Mike, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. Mehmet Kk, Ayrnt
Yaynlar, stanbul 2005.
Fromm, Erich, Sahip Olmak Ya da Olmak, ev. Aydn Artan, stanbul 1997.
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1990.
Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi zerinde Aratrmalar, tken Neriyat, stanbul
2010.
Habermas, Jrgen, deoloji Olarak Teknik ve Bilim, ev. Mustafa Tzel, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul 1993.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Tinin Grngbilimi, ev., Aziz Yardml, dea
Yaynlar, stanbul 1986.
Hughes, H. Stuart, Toplum ve Bilin, ev., Gzin zkan, Metis Yaynlar, stanbul
1995.
Kaya, Yaar, Toplumsal Yap, Turan Yaynclk, stanbul 2003, s. 20.
Kuuradi, oanna Etik, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara 2006.
Lindstrom, Martin, Buyology, Optimist Yaynlar, stanbul 2009.
zlem, Doan, Tarih Felsefesi, Say Yaynlar, stanbul 2010.
zdemir, Muhammet, Kurn ve Sosyal Bilimlerin nsan Yaklamlar, Eski Yeni
Anadolu lahiyat Akademisi Aratrma Dergisi, S. 26, Bahar, Ankara.
Poole, Ross, Ahlak ve Modernlik, ev., Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul
1993.
aylan, Gencay, Postmodernizm, mge Yaynlar, stanbul 2009.
Rokeach, Milton, The Nature of Human Values, The Free Press, New York 1973.
Tezcan, Mahmut, Genlik ve Yabanclama, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi, Y. 1985, 18/1, ss. 121-127.
Toku, Neet, Deerlerin Dilemmas; Subjektiflik ve Objektiflik, Bilgi ve Deer, Ed.
ehabettin Yaln, Vadi Yaynlar, Ankara 2002, ss. 99-105.
Tolan, Barlas, ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, Toplum Bilimleri
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1980.
 Deersizleme ve Yabanclama Balamnda Tketim Ahlk ve nsan 88

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, TDK Yaynlar, I, Ankara 1998.

lken, Hilmi Ziya Ahlk, lken Yaynlar stanbul 2001.
Zorlu, Abdulkadir, Tketim Sosyolojisi, Global Yaynlar, Ankara 2006.