Ibn Haldun Zaman Ve Tarih

Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, Say: 22, Mart 2016, s.
349-367
Nejdet DURAK1
Bilgehan Beng TORTUK2
BN HALDNUN FELSEFESNDE ZAMAN ve TARH
TASAVVURU3
zet
bn Haldn tarih geliim sreci ierisinde kendisine ulaan tarih ilmine ve zaman
anlayna yeni bir boyut kazandrarak tarih felsefesinin yeni bir disiplin olarak
ortaya knda byk etki yapmtr. O dneme kadar tarih, kronolojik olarak
tarih olaylarn nakil ve rivayetlerinden olumaktayken, bn Haldn umran ilmi
olarak adlandrd yeni bilim ile tarih rneklerini ok sonralar Bat felsefesinde
greceimiz ekilde toplumsal olaylar, neden sonu ilikisi iinde kavramann
gerekliliini vurgulamaktadr.
bn Haldn, tarihin kronolojik olarak incelenmesi yerine onu ortaya karan
ilkeleri, nedenlerin incelenmesini ncelemektedir. slm dnyasnda genel yaygn
anlaya gre tarih ilminin insana kazandraca en byk katklardan birini onun
bir manevi eitim unsuru iermesi oluturmaktadr. Tarihe ibret almak iin
ynelmek bu adan nem tamaktadr.
Anahtar Kelimeler: bn Haldn, Tarih Felsefesi, Zaman, Umran lmi, Tarih
TIME and HISTORY CONCEPT IN IBN KHALDUNS PHILOSOPHY
Abstract
Ibn Khaldun had a great impact in emergence of the philosophy of history as a new
discipline by bringing a new dimension to time and science of history which
reached him in its historical evolution process. Till then, while history had
consisted of narration and stories of historical events chronologically, Ibn Khaldun
emphasized the necessity of conceiving time and historical examples in causation
1
Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, lahiyat Fakltesi, Felsefe ve Din Bilimleri Blm,
nejdetdurak@sdu.edu.tr
2
Dr., Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi, Felsefe ve Din Bilimleri Blm,
bilgehantortuk@sdu.edu.tr
3
Bu alma 8-11 Ekim 2015 tarihinde Necmettin Erbakan niversitesi Uluslararas Rumi
Medeniyetler Aratrma ve Uygulama Merkezi tarafndan dzenlenen Uluslararas slm
Medeniyetinde Zaman Sempozyumunda sunulan bn Haldnun Felsefesinde Zaman ve Tarih
Tasavvuru balkl bildiri metninin gzden geirilerek dzenlenmi halidir.
Nejdet Durak - Bilgehan Beng Tortuk 350
between social events, as seen in the Western philosophy later on, by the new
science which he called as umran(prosperity).
Instead of researching history chronologically, Ibn Khaldun prioritized studying
principles and causes that create history. Acccording to the common mentality in
the World of Islam, one of the greatest contribution of history to people is that it
includes a moral education element. Thus, it is important to be interested in history
in order to draw a lesson.
Key Words: Ibn Khaldun, Philophy of History, Time, Umran, History
GR
Tarih bir bilim dal olarak insann gemi eylemlerini, deneyimlerini kendisine konu
ald iin zaman olgusuyla i ie gemi bir yap arz eder. nsan belirleyen en temel varlk
koullarndan birisi onun ayn zamanda tarihsel bir varlk alanna ait olmasdr. 4
Tarih, insann varolu artlarndan biri olarak insann, toplumun anlalmas ve sorunlarn
zme kavuturulmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bu balamda Tarih Felsefesi tarihe,
felsefenin bak as ile yaklamay, gemi olaylarn anlamn incelemeyi, insann btn
varoluunu kuatc bir perspektifle ele almay, tarihsel olaylarn ve tarih ilminin temel ilkelerini
ve yasalarnn var olup olmadn, yntemini felsef olarak incelemeyi ierir. 5
Tarihsel varlk alan doal varlk alanndan farkl olarak insan eylemleriyle ortaya kar
ve belirginlik kazanr. Tarihin materyali ve hedefi insandr. Bu sebeple siyasi, iktisadi, sosyal,
kltrel vb. her ey tarihin ilgi alannda yer almaktadr. Dolaysyla tarih felsefesi, tarih
hadiselerin zaman ve mekn ile ilikisi ierisinde tespit edilmesinin tesinde, felsef bir bak
asyla deerlendirilmesi, yorumlanmasdr.6 Tarihsel varlk alann anlamaya ve aklamaya
ynelik her etkinlik, doal varlk alanndaki olu ve nedenselliin aklanmasna ynelik, bata
zaman ve mekna ilikin ilke ve kategoriler olmak zere deerlerin, adetlerin, geleneklerin,
hayat tarzlarnn da incelenmesini gerekli klar.7 Doal varlk alan iin zaman, meknla birlikte
tek boyutlu llebilir bir ak iken tarihsel varlk alannda insannn etkinlikleriyle belirlenen
boyutlu bir nitelik tamaktadr. Gemi, imdi ve gelecekten oluan bu boyutlu zaman
telakkisi btn insan etkinlikleri belirleme ve anlamlandrmada kuatc bir paradigma
salamaktadr.8
Zaman, deiimleri, oluumlar ve hareketleri anlamlandrmak iin kendisine bavurulan
bir kategoridir. Tarihin zaman anlamnda kullanm, tarih yazmnda gemi olaylarn
snflandrlmas, birbirleriyle balantlarnn belirlenmesi ve anlam btnlnn
salanmasnda; dnemlerin ve alarn birbirleriyle karlatrlarak doru sonularn ortaya
konulmasnda byk bir neme sahiptir. 9 Felsefe tarihi boyunca zerinde yaplan tanmlarn
eitlilii, zaman kavramnn indirgemeci bir tutumla ele alnmasnn gln bize
gstermektedir.
4
Takiyettin Mengolu, Felsefeye Giri, Yayna Haz. Ulu Nutku, Dou Bat Yay., stanbul 2013, s. 192.
5
Doan zlem, Tarih Felsefesi, Say Yay., stanbul 2010, s. 15-16.
6
Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz 1999, s. 4.
7
Takiyettin Mengolu, a.g.e., s. 194.
8
Takiyettin Mengolu, a.g.e., s. 195-196.
9
Ayhan Bak, Tarih Sorunu, Kutadgu Bilig Felsefe Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1, Ocak 2002, ss. 106-121,
s. 107.
The Journal of Academic Social Science Yl: 4, Say: 22, Mart 2016, s. 349-367
351 bn Haldnun Felsefesinde Zaman ve Tarih Tasavvuru
Zaman ve tarihsellik zerinde durmak bir ynyle insann ontolojik ve epistemolojik

nitelikleri zerinde dnmektir. Edward T. Halle gre zaman, llebilen fiziki zaman, insan
boyutlu tarihsel zaman ve metafizik zaman olmak zere ksmda incelenebilir. Bu bak
asna gre zaman, bir kltrn kimliinin oluumunda, hayat tarzlarnn belirginlik
kazanmasnda, inan ve deer sistematiinin olumasnda byk neme sahiptir. 10 Herakleitos
felsefesinde vurguland gibi sre bir gerekliktir. Fakat srecin insan asndan bir anlam
tamas iin snrlandrlmas, sun birimlere ayrlmas, zamana dntrlmesi gerekmektedir.
Bu ekilde snrlandrma ve sun birimlere ayrma ile zamana dnen sre, znel bir alg
olmaktan karak, zneleraras kabule dayal bir deere dnmektedir. Bu dorultuda sre
doal bir yap olmaktan kp, insan eliyle ekillenen bir deere dntrlmektedir. Zaman
ierisinde yer alan vaka ve vakalar, bylelikle belirsiz birer alg olmaktan kp,
duygulanma, dnme konusu olan varolana dnmektedir.11 Dn, bugn, yarn boyutu
ierisinde yaayan insan bu sreci birbirinden kopuk, birbirine eklemlenen bir zincirin halkalar
gibi yaamamakta; yarn, gemi olaylarn etkisi altnda ekillenmektedir. Bu boyut karlkl
bir etkileim ierisinde insann tarihsel varlk alan olan aidiyetini belirginletirmektedir. Bu
adan imdiki zaman hem gemiin hem de gelecee ynelik belirlenimlerin altndadr.
Bylece insann yapp etmeleri, baarlar zamann boyutu olan dn, imdi ve yarn
tarafndan ynetilmektedir. Zamann bu boyutlar ve belirlenimleri baka birok belirlenimle
balantldr. Bunlardan birisi insann deer duygusu, baka birisi insann nemli bir yetenei
olan nceden grme ve nceden ynetme bir amaca, yaplan eylere verilen bir anlama, yani
deere dayanr. Bylece tarihsel zaman, bir belirlenimler rgs olarak, tarihsel varlk alann
ynetir ve ona ekil kazandrr.12
Bu tarihsellik, znel tespitlere bal tanmlamalarn tesinde ontik karakterlidir. Tarihsel
zaman bu adan doal zamann insan dnyasnda kazand boyutlu bir nitelii ifade
etmektedir. Ayrca psikolojik bir zaman algsnn tesinde olaylar ve insan baar ve
baarszlar belirginletiren olgu ve durumlar tespit etmektedir.13
Zaman anlay konusunda dnce tarihinde iki farkl anlayn ne ktn ifade
edebiliriz. Bunlardan birincisi evrimsel (cyclic), dieri ise izgisel (linear) anlaytr.
Bunlardan birincisine gre btn var olanlar dngsel bir sre ierisinde srekli olarak tekrar
etmektedir. 14 Bu anlaya gre tarihte bir geliimden, ilerlemeden bahsetmenin imkn
bulunmamaktadr. evrimsel tarih anlayna gre gemi, imdi ve gelecek arasnda bir
nedensellik ilikisi kurulamaz. Oysa semav dinler, benzer bir ekilde evrimsel tarih
anlayndan farkl olarak gemi, imdi ve gelecek arasnda sreklilii olan bir zaman
anlayn belirginletirmitir.15 Bylelikle yaratc Tanr tasavvuru ile dngsel tarih anlay
yerine izgisel tarih anlayn n plana karmlardr. Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyet
insann bugn ve gelecekteki eylemlerinden dolay hesaba ekileceklerini ve bundan dolay
gemiin ibret alnacak olaylarla dolu olduunu ilkece ifadelendirmilerdir.
10
Edward T.Hall, Ka eit Zaman Vardr, ev. D. ahiner, Cogito, S. 11, Yl: 1997, YKY Yay., s. 149 vd.
11
Teoman Dural, Felsefe-Bilime Giri, antay Kitabevi, stanbul, Tarihsiz, s. 63.
12
Takiyettin Mengolu, a.g.e., s. 196-197.
13
Takiyettin Mengolu, a.g.e., s. 198.
14
Salih zer, slm Dncesinde Kutsal Zaman Kavram Riteller/Kutlamalar rnei, slmi Aratrmalar
Dergisi, C. 18, S. 3, 2005, ss. 305-322, s. 311.
15
shak zgel, Tarihselcilik Dncesi Balamnda Kurnn Tarihsel Yorumu Metodolojik Bir Teklif-, Sleyman
Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Isparta 2002, s. 123
Her kltrn kendine zg bir zaman anlay ve tarihi tasnif tarz bulunmaktadr. Louis
Massignona gre slm zaman anlayn belirleyen temel, tanr buyruu ve iradesidir. Burada
zaman icat etmekten sz edilemez. Bundan dolay zaman srekli bir akkanl deil, anlardan
oluan bir grubu, sreksizlii ifade etmektedir. Bu yaklam dorultusunda toplumsal hayat, din
ve hukuk vazifeler deiken srenin ierisinde yer alan blnm anlarla tespit edilmitir. 16
Kurn asndan yaradlla balayan srecin sona erecei bir son (kyamet) bulunmaktadr.
Kurnn tarih anlay ne tam olarak izgisel ne de tam olarak dngsel olarak tanmlanabilir.
17
Kurnda geen Yoksa siz, sizden ncekilerin bana gelenler, sizin de banza gelmeden
cennete gireceinizi mi sandnz?18, te (iyi veya kt) gnleri insanlar arasnda (byle)
dndrr dururuz.19 gibi ifadeler tpk dier Kurn kssalarnda olduu gibi tarihsel alanda
geerli olan kurallar ifade etmekte olup tarihin bir tekerrr alan olduunu deil, tarihten ibret
alnmasn vurgulamaktadr. Bu olgu daha sonra bn Haldnun da vurgulayaca gibi tarihsel
olaylarn biricikliine ramen ortaya kan tekerrrlerin aynen vuku bulmas deil benzer
tavrlarn benzer sonular ortaya karmasn gstermektedir.20 Bundan dolay Allah, tarihe
vahiy ve risalet ile mdahale etmesine ramen, tevhid ilkesinden uzaklama ise risalet-hidayet-
dalalet-risalet izgisinde tekerrrlerin vuku bulmasna neden olmaktadr. Kurna gre gemi,
kendisinden ibret alnmas iin ynelinen bir alandr. Kurn kssalar vastasyla insanlarn
gemiteki eylemlerine ibret perspektifinden dikkatleri ekmektedir. 21 Tarihe ibret gzyle
bakmayan insanlar tekerrrlerle karlamaktadrlar. Fakat insann gayret ve abas doru ynde
devreye girdiinde, tarihte bir deiim gerekletirmektedir. Ayrca vurgulanmaldr ki Kurn
modernite ile belirginlik kazanan ilerleyen izgisel bir tarih anlay ifade etmemekle birlikte
insan ve toplum hayatnn srekli bir deiim ve geliim ierisinde olduunu gstermektedir.22
bn Haldn bu balamda tarih ilmine geleneksel yaklamn dnda, gelitirdii umran
ilmi ile tarih felsefesinin bir disiplin olarak ortaya knda etkili olmutur. stelik o,
aydnlanma dncesi ile belirginlik kazanan ilerlemeci tarih anlaynn karsnda, farkl bir
ontolojik ve epistomolojik temele sahip, tarihsel-sosyolojik bir alm getirmektedir.
bn Haldn ve Tarih Anlay
Mukaddime bn Haldnun kapsaml bir medeniyetler tarihi projesi olarak kaleme ald
Kitbul-iberin Giri blm ile Birinci Kitapdan oluan ksmdr. bn Haldnun
Mukaddimesi tad birikimle kitabn en ok dikkati eken yn olmutur. Dnrmz
Mukaddimenin Giri blmnde tarih ilmine ilikin deerlendirmelerine yer vermektedir.
Bu eserinde ortaya koyduu grleriyle, bn Haldnun tarihi, tarih felsefecisi ya da
dorudan felsefeci, sosyolojinin, sosyal psikolojinin kurucusu; siyaset teorisinde nemli bir
kavak, nc bir iktisat vb. olarak tanmland grlmektedir.. 23 bn Haldnun slm
dncesi tarihindeki yerini belirlerken onu sadece bir balang noktas olarak betimlemek
veya slm dncesin epistemolojik paradigmasn belirlemede bir dnm noktas olarak ele
almak onu kendi btncl yaps ierisinde kavramaktan bizi uzaklatracaktr. Bu olgu farkl
16
Louis Massignon, slm Dncesinde Zaman, ev. Muhsin Akba, AFD, C. XL/V, (2003), S. 1, ss. 415-
421, s. 415-416.
17
Salih zer, a.g.m., s. 311; shak zgel, a.g.t., s. 127.
18
Bakara 2/214.
19
Ali mran 3/140
20
shak zgel, a.g.t., s. 125.
21
shak zgel, a.g.t., s. 124-125.
22
23
mit Hassan, bn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, Dou Bat Yay., stanbul 2010, s. 29.
bn Haldn tanmlamalar ile bizi kar karya brakmaktadr. Dolaysyla bn Haldn bir
tarihi, bir tarih felsefecisi, sosyolog, iktisat veya siyaset teorisyeni olmann tesinde bu
disiplinlerin hepsinin kendisinden karsamalarda bulanabilecei sosyal-siyasal bir doktrini
sentezlemektedir.24 Bu tanmlamalardaki eitlilik her birinin dnrn felsefesinin
belirlenmesinde tad deerin yan sra ayn zamanda onun felsefesinin btncllk ierisinde
incelenmesinde bir zorlukla bizi kar karya brakmaktadr. Bu adan bn Haldnun
kendisinden nceki ve sonraki dnrlerle karlatrlmas onun dncelerinin daha iyi
anlalmasna bir katk salamaktan ziyade felsefesinin boyutlarnn grlmesine imkn
salamaktadr.25
znesi ve yn itibariyle, Allahn belirledii yasalara gre ekillenen insann yapp
etmelerinin bir btn olarak Kurnn tarih anlaynda tarihsel alandan elde edilen bilgi, dier
bilimlerden epistemolojik adan sadece nesnesi insan olduu iin yasalarn anlalmas ynyle
farkllk arz etmektedir.26
ncelikle slm tarih anlay daha nce Yahudi-Hristiyan geleneinde olduu gibi Antik
an dngsel tarih ve zaman anlaynn karsnda izgisel tarih anlay ile belirginlik
kazanmtr. Bu dorultuda Kurn ilk Peygamberden son Peygambere kadar, peygamberlerin
tevhit inanc dorultusundaki mcadelelerinin tarih geliimini belirlemektedir. Tarih bu
boyutuyla insanlar iin manevi bir eitim vazifesi stlenmektedir. Bu yaklamn bir adan bn
Haldn tarafndan da benimsendii ve kullanld sylenebilir. Tarih, kiilerin din ve ahlak
dersler karmas, ibret almas iin kendisine ynelmesi gereken bir alandr. bn Haldnun
kapsaml tarih projesine isim olarak verdii iber (tekili ibret) bu anlamda tarihin sadece
hikye etme, haber verme olmann tesinde gemiten hareket ederek bugn anlamann ve
insann kendi ontolojik var oluunu anlamlandrmasnn kapsn amaktadr. 27
Kurn asndan zaman, tek bir boyut ierisinde ele alnmaz. Zaman kavram insan
kuatan bir boyutta, kozmolojik, metafizik, psikolojik, biyolojik ve sosyolojik yaplar ierisinde
belirtilmektedir. slm dnyasnda kullanlan Hicr takvim sisteminin en nemli zellii Ayn
hareketlerine gre nemli olay ve tarihlerin belirli sabit bir yap olarak deil deien,
farkllaan, dnen bir srekliliin ierisinde zaman algsnn tespit edilmesi olmutur. Bu
adan nemli gnler ve geceler, bayramlar yln belirli bir gnnn yerine nispeten greceli bir
zaman algsnn ierisinde alglanmasn beraberinde getirmitir. Bu greceli zaman algs slm
dnyasnda tarihsel olaylarn zamann koullarndan bamsz olarak ele alnmasna kap
amtr.
bn Haldn bu hususu u cmlelerle vurgulamaktadr: Tarihilerin eserlerini gzden
geirip, dn ve bugn derinliine incelemekle zeknn gzn gaflet ve uyku dalgnlndan
uyandrdm.28 bn Haldna gre tarih sadece yaanan olaylarn, haberlerin aktarlmasndan
ibaret olmayp, insan ve toplumu anlamlandrmann, bir baka ifade ile anlama etkinliine
dntrmenin ifadesidir. Yine ona gre: tarih ilmi; gayesi erefli, faydalar pek ok ve
usl gayet nemli olan bir (disiplin ve) fendir. nk bu ilim, gemiteki kavimlerin ahlk,
24
mit Hassan, a.g.e., s. 19 vd.
25
mit Hassan, a.g.e., s. 40.
26
27
Mustafa Yldz, bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram, FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2010
Gz, S: 10, ss. 25-55, s. 31-32; Doan zlem, a.g.e., s. 31.
28
bn Haldn, Mukaddime, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993, s. 5; Trke ev. Mukaddime, ev. Sleyman
Uluda, Dergh Yay., stanbul 2007, C. I, s. 160. (Bundan sonraki dipnotlarda eserin Trke evirisi / iaretiyle
ayrlarak verilecektir.)
neblerin gidiat, hkmdarlarn devletleri ve siysetleri ile ilgili halleri bize vkf klar. Din ve
dnya hallerinde maksad rnek (ibret) almak olan kimsenin temin edecei fayda bu suretle
tamamlanm olur.29 Dolaysyla tarih, birtakm olaylarn kronolojik olarak tespitinin tesinde
bir felsefe etkinliine dntrlmektedir. phesiz dnrmzn bu tarih anlaynda slm
dininin getirdii paradigmann byk rol bulunmaktadr.
bn Haldnun tarih anlay, slmiyetle belirginlik kazanan tarih anlay ierisinde yer
almaktadr. Fakat ortaya koyduu umran ilmiyle sosyal olaylarn anlalmasnda daha nceki
tarihilerin ve hadisilerin kulland tadil ve cerh (nakledeni dorulama ve zayf bulma)
yntemi yerine umrnn yasalarnn ne olduunu aratrmay bir yntem olarak ncelemektedir.
Bu adan deimenin evrenselliini, tarihi ve toplumlar kendi dinamik deikenlii ve
btncll ierisinde ele almasyla kendisinden nceki tarihileri ve slm dnrlerini
izlememitir.30
bn Haldnun zaman ve tarih anlayn belirleyen unsurlarn banda dalist bir
yaklam yer almaktadr. Bu yaklam dorultusunda tarihin biri ak (zhir) dieri kapal
(btn) iki farkl yn bulunmaktadr. Ona gre: tarih, zhir (d) grn itibariyle eski
zamanlardan, devletlerden ve nceki alarda meydana gelen vakalardan haber vermekten daha
fazla bir ey deildirBtn (iyz) itibariyle tarih, dnmek, hakikati aratrmak ve olan
eylerin (vekyiin) sebeplerini bulup ortaya koymaktr. Olan eylerin ilkeleri incedir, hdiselerin
keyfiyet ve sebepleri hakkndaki bilgi derindir. te bunun iin tarih asil ve hikmete soylu bir
ilimdir. Bundan dolay hikmet gurubunu tekil eden ilimlerden saylmaya lyk ve
mstehaktr.31
bn Haldna gre tarihi zahir ynyle ele almak, kiiyi snrl bir tarih telakkisine
srkler. Bu tarz bir tarih anlay insanlar sadece kendi alarnda meydana gelen olaylar
tespit etme ve kendi devletlerinin ve ehirlerinin tarihini bilmekle snrlandrr. Onlar takip
edenler ise eldeki tarih bilgilere bal kaldklar iin zamann getirdii deiimi, toplumlar ve
milletlerin geirdikleri deiimleri, farkllaan adet ve alkanlklar grmekten uzak
olacaklardr. Dnrmze gre bu tr tarih anlaylar taklitidir ve sadece nceki alara ait
olaylarn hikye edilmelerini iermenin dnda yani rivayetin haricinde olaylarn ortaya
knda etkili olan artlar ve ortam gerek haliyle yanstmaktan uzaktr. Bu nedenle bu tr
tarih rivayetlere dair Haberleri kabul edilemez bilgiler halinde anlattlar. Onun iin bunlar usl
ve esas malum olmayan hdiseler, cinsleri nazar- itibara alnmayan ve ayrm noktalar
aratrlmayan nevilerdir.32 demektedir.
Dnrmz bunu gerekletirmek iin kendisine ulaan klasik felsefedeki metafizik
ncelikli anlayn yerine tarihsel olgu ve olaylar esas alarak kendi tarih felsefesini kurmutur.
Bu ayn zamanda slm dnyasnda Gazalinin eletirileriyle sarslan klasik felsefeden ayrln
yeni bir ifadesidir.
bn Haldn tarih geliim sreci ierisinde kendisine ulaan tarih ilmine ve zaman
anlayna yeni bir boyut kazandrarak tarih felsefesinin yeni bir disiplin olarak ortaya knda
byk etki yapmtr. O dneme kadar tarih, kronolojik olarak tarih olaylarn nakil ve
rivayetlerinden olumaktayken, bn Haldn umran ilmi olarak adlandrd yeni bilim ile
29
bn Haldn, Mukaddime, s. 8/ C. I, s. 165.
30
Mustafa Yldz, a.g.m., s. 35; mit Hassan, a.g.e., s. 125-126.
31
bn Haldn, Mukaddime, s. 3/ C. I, s. 158
32
tarih rneklerini ok sonralar Bat felsefesinde greceimiz ekilde toplumsal olaylar

arasndaki neden sonu ilikisi iinde kavramann gerekliliini vurgulamaktadr.
Umran lmi
Umran kavram genellikle medeniyet kavramnn karlnda kullanlmaktadr. bn
Haldn, Mukaddimesinde tarih anlaynn temeline bir medeniyet kuram yerletirmektedir.
Umran terimi bu anlamda medeniyet kavramna karlk gelecek ekilde insann btn
varolusal niteliklerini ayrt edici vasflaryla betimlenmektedir. bn Haldn, umran terimiyle
insann toplumsal hayatn, toplumsal rgtlenmesini ve bunlardan kan her trl olay,
faaliyet ve baarlarn ifade etmektedir. Ayrca bu terimi toplumsal hayat ve rgtlemenin
temel iki aamas olarak grd krsal hayat ve ehir hayat olarak karlanabilecek iki tarz
olan bedev umran ve hazar umran ifade iin de kullanmaktadr. bn Haldnun umran
terimini genel olarak kullanmnda bugnk anlamdaki kltr, zel kullanmnda ise
uygarlk, medeniyeti kastettiini sylemek mmkndr. O, umran iin bu anlam ehir
umranndan yani hazar umrandan bahsettiinde kullanr.33
bn Haldnda adeta devletin hayat, umrann hayat ile kapsaml bir ibirlii halindedir.
Umran hem mekn hem de zaman asndan devletin mryle ayn mre sahip olur. Devletin
geliimiyle birlikte geliir, devletin en yksek noktasnda o da en mkemmel hlini alr, devletin
zlmesi durumunda ise zlr. Umrann yayld, gelitii blgeler, devletin ulaabildii,
hkim olduu blgelerle ayndr.34
nsan dier canllardan ayran zelliklerden birini, cemiyetler halinde yaayarak
yeryznde kltr ve medeniyet oluturmas olarak belirten bn Haldn, kltr ve medeniyetin
oluturulmasn da ya ehirde ya da airetler halinde bir arada yaayarak mmkn grr.
Dolaysyla medeniyetin oluumunda iki tr sosyal hayat nem kazanmaktadr ki bunlardan biri
gebelik, dieri de ehir hayatdr. 35
bn Haldn, tabi ve zorunlu olarak grd toplumsal yaam yapsal zelliklerine gre
snflara ayrr. Bunlardan ilki asabiyetin ok gl olduu, yayla yahut ovalarda yar yerleik
hayatn srld ve geimin ksmen tarm, daha ok ise hayvanclkla saland, ynetim
tarznda ahlk temelli kabilev riyasetin grld bedev toplumsal hayat, yani bedev
umrandr. Toplumsal yaama biiminin ikinci ekli ise, asabiyetin bir ksm nedenlerle
iddetini yitirdii ya da tamamen kaybolduu, bireyselliin n plana kt, yerleik hayatn
ehirlerde istikrar bulduu, maietin ticaret, zanaat, cretli almaya ve ksmen tarma
dayand, riyasetin g temelli mlke, devlete dnt meden toplumsal hayat, yani
meden umrandr.36 bn Haldn buna hazar umran demektedir. Devlet ve medeniyeti bu
ikinci tr toplumsal yaamda ortaya kan unsurlar olarak grr.
bn Haldnun siyaset teorisi ile umran dncesi arasnda bir btnlk mevcuttur. Zira
onun siyaset teorisi umran dncesinin bir parasdr. Dnrn terminolojisinde ynetme
sanat olarak belirtilen siyaset ile uygarlk arasndaki bu yakn iliki olduka aktr. 37
33
Ahmet Arslan, bn-i Haldun, lim ve Fikir Dnyas, Vadi Yay., Ankara 1997, s. 89-91.
34
Ahmet Arslan, a.g.e., s. 105.
35
bn Haldn, Mukaddime, s. 31/ C.I, s. 208-209.
36
Neet Toku, lm-i Umran bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce, Bilge Adam Yay. Van 2000, s. 115-116.
37
E. I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, z Yaynclk, stanbul 1996, s. 125.
bn Haldna gre ehirlerde ve farkl blgelerdeki meden hayat ve kltr seviyesindeki

ykseklik devletler tarafndan oluturulduu gibi, bunlar devletin devam nispetinde de yerleir
ve kkleir.38
bn Haldn, tabiattaki zorunlu deiim sreci gibi, toplumlardaki sre iin determinist
bir tavr taknr. Onun dncesine gre, toplumlar oluumlarndan itibaren, bu oluumu
salayan neden ve elerin deiimine bal olarak srekli ve eitli aamalar geirerek
meydana gelir.39 Bu tekmle bal olarak dnr, gebelii yani bedev hayat, ehirlerin ve
meden hayatn asl olarak grr ve toplumlarn yerleik hayattan nce geirdikleri devir
eklinde ifade eder. Bylelikle zorunlu bir sreci de ortaya koyar. bn Haldna gre insan, nce
kendini koruma ve zarur ihtiyalarn bunlar karlayacak kadar nesnelerle giderme
arzusundadr. Bedev, yani gebe hayat yaayanlar, bundan fazlasna muvaffak olmazken
ehirde meden hayat yaayanlar daha mkemmel bir hayat iin gereken eyleri elde etmeye
nem verirler. Dolaysyla zarur ihtiyalarn genilemeden ve daha mkemmel derecede
yaamaya ynelik eylerden nce olduu ortadadr. Bylece gebeliin ehir hayatndan nce
geldii aka grlr. Gebe hayatn basit yaant hallerinin meden hayatn inceliklerinden
nce olmasndan dolay gebeliin gayesi medenlemektir ve aama aama bu gerekleir.
Meden hayat yaayan insan ise gebelie dn gaye edinmez. Dnr, gebeliin asl
olduuna bir delil olarak, ehir halknn gerekte evre ky ve kasabalardan gelmesini gsterir. 40
O, bu durumun, gebelik ve ehirlilik alarn geirmenin insanlar iin tabi ve zarur
olduunun bir kant olduunu ifade eder. 41
bn Haldn, ne bedev kelimesi ile yalnzca gebelii, ne de hazar kelimesi ile
sadece ehirlilii kastetmektedir. nk o, dalk blgelerde, kylerde, kasabalarda yerleik
hayat yaayan ve sebzecilik, meyvecilik yapan ya da tarmla uraan baz gruplar bedev
toplum kategorisinde deerlendirirken, yalnzca ehirlerde yerleik hayat srmeyi ise hazer
umran iin yeterli grmemektedir. Ayrca o, bu iki yaam tarzn birbirinden tamamen bamsz
olarak deil, daha nce belirtildii zere toplum hayatnn birinin dierini hazrlad, birinden
dierine geilebilen iki ayr aamas olarak grr.42
Dnrmze gre siyasi otoritenin olmamas, sosyal hayatn shhatli ve dzenli
olmasna engeldir.43 Bunlardan anlald zere umran, yerleik bir hayat, bayndrl ve
devleti gerektirmektedir. Yerleik hayat ve bayndrln gereklemesi ise devletin varlna,
siyasi bir iktidarn var olmasna baldr. Dolaysyla devlet ve umran e zamanldr.
Bedev umran hazar umrana gre daha basit bir hayat tarzn ifade ederken, bu umrann
ekonomik bakmdan da giyim, barnma, korunma gibi zorunlu ihtiyalarn karland,
karmaklktan uzak, ilkel, basit bir ekonomiye sahip olduu grlr. Buna karn hazar
umranda yani ehir umrannda daha kark ekonomik ilikilerin bulunduu, gelimi bir
ekonomi mevcuttur. Bedev umranda ekonomi hayvanclk ve tarma dayanrken ehir
ekonomisi byk oranda ticaret ve kk el sanatlar zerine kuruludur. blmnn fazla
olmas sebebiyle de ekonomide byk bir art grlr.44 Siyasi egemenlik asndan hazar
38
bn Haldn, Mukaddime, s. 290-292/ C. II, s. 666-668.
39
Oktay Uygun, bn Haldnun Toplum ve Devlet Kuram, On ki Levha Yaynclk, stanbul 2008, s. 80.
40
bn Haldn, Mukaddime, s. 97-98/ C. I, s. 325-326.
41
bn Haldn, Mukaddime, s. 96/ C. I, s. 323-324.
42
Ahmet Arslan, a.g.e., s. 97-98.
43
bn Haldn, Mukaddime, s. 290-292/ C. II, s. 666-669; Ahmet Arslan, a.g.e., s. 115-116.
44
Ahmet Arslan, a.g.e., s. 99-100.
umranda daha merkez bir devlete karlk bedev umranda ancak siyasi rgtlenmenin en basit
hali mevcuttur ki o da fazla bir yaptrm gcne sahip deildir. 45 ehir umrannda kltrel
bakmdan mimar, musiki, ssleme, kuyumculuk gibi ince zanaatlar ve sanatlar ile ilmin
olduka yksek bir seviyeye gelmesine karn bedev umran dzeyinde ilimlerden sz etmek
mmkn olmad gibi marangozluk, demircilik gibi en gerekli zanaatlarn dahi ya bazs yoktur
ya da en ilkel ekilleri mevcuttur.46
ehir ve kasabalar kurulmas iin devlet ve siyasi otoritenin varln zorunlu gren bn
Haldna gre,47 devletin ehirlerde yaamay gerektirmesinin iki sebebi vardr. Bunlardan biri,
devletin sakin bir yaant ve rahatl gerektirmesiyle birlikte yklerden kurtulmak ve gebelik
hayatnda eksik olan umrana ait nitelikleri yani imar ve bayndrl oluturma ihtiyac ve
zorunluluudur. Dier sebep ise devleti ele geirmek isteyenlerden korunma ihtiyacdr. 48
ehir ve kasabalarn mr de devletin mr ve hkimiyetin devamll nispetinde olur.
Dnr bylece devletin devamllnn uzun olmasyla uygarlamasnn da salanaca, yani
imar ve bayndrln artacan, ehrin uygarlaacan anlatmaktadr. Dier taraftan o, devletin
mrnn ksa olmas durumunda, ehirde uygarln da duracan, imar ve bayndrln son
bulacan ifade eder.49
Dnr, bu fikirleriyle statik olmayan, srekli bir deiime tabi bulunan bir yerleim ve
hayat eklinin mevcudiyetini gsterir. bn Haldn, devletin kuruluundan yklna kadar
geirdii srelerde medeniyet dzeyinde farkllklar olduunu ortaya koyarak devletin gc ile
medeniyet seviyesinin belirlenmesi arasndaki ilikinin varlna dikkat eker.
bn Haldn, umrn ilmini belirleyen iki hususun altn izmektedir. Bunlardan birincisi
tarihsel varlk alannn zaman ve mekandan bamsz olarak tespit edilebilecek determinist bir
yapy barndrmasdr. kincisi ise ayn tarihsel srecin insanlarn byk bir ksm tarafndan
farkl ekillerde anlamlandrlmasdr. 50 Dnrmz umran ilmi ile tarih srecin
evrenselletirilebilir formlarn ortaya koyarken bir tarih felsefesi ina etmitir.
Bu balamda zaman bn Haldn felsefesinde iki boyut ierisinde karmza kmaktadr.
Bunlardan birincisi doal varlk alanna ait olan, tek boyutlu, duraan doal zaman: dieri ise
insan etkinlikleriyle belirginlik kazanan; dn, bugn ve yarn balamndaki dinamik zaman
anlay. Bu tarihsel varlk alanna ait olan insan etkinliklerinin bu boyutlu zaman ve mekan
ierisinde incelenmesini beraberinde getirmitir. Zaman bu balamda mutlak bir varolua sahip
olmayp insan etkinliklerle tanmlanan, umran ilmiyle bir anlam kazanacak varlk alanna aittir.
Bu sre ancak insana zg bir etkinlik alann belirginletirmektedir ve tarih felsefesinin konu
alann oluturmaktadr.
Asabiyet
Arapada A-S-B kknden tretilmi olan asabiyet,51 ayn soydan gelenlerin ya da bir
baka nedenle aralarnda yaknlk bulunan kimselerin muhaliflere kar birlikte hareket
45
bn Haldn, Mukaddime, s. 101-102, 110-111/ C. 1, s. 333-334, 349-351.
46
bn Haldn, Mukaddime, s. 290-291/ C. II, s. 723-724; Ahmet Arslan, a.g.e., s. 100.
47
bn Haldn, Mukaddime, s. 270/ C. II, s. 629.
48
49
50
Tahsin Grgn, bn Haldn-Grleri, DA, C. XIX, stanbul 1999, s. 545.
51
Serdar Mutal, Arapa-Trke Szlk, asabiyet mad., Daarck Yaynlar, stanbul 1995, s. 572.
etmelerini salayan dayanma duygusudur. 52 Asabiyetin bu balamda sosyal dayanma,

komnal duygu, asker ruh gibi terimlerin ifade ettikleri manalar belli lde karlad
sylenebilir.
bn Haldn asabiyeti, bir topluluk, cemaat veya toplumun bireyleri arasndaki
yardmlama ve dayanmay salayan, direnme ve atlm yapabilmeyi mmkn klan sosyal
ballk duygusu olarak tanmlanr.53
bn Haldn siyasal, sosyal ve ekonomik olaylar incelerken asabiyet kavramna
deinmektedir. O, farkl konularda asabiyetin deiik niteliklerine vurgu yaparak bu kavrama
eitli anlamlar ykler. Ona gre asabiyet bir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir
kuvvet, kudret ve stnlk sahibi olmalar ve bir ideal etrafnda toplanmalardr.54
Anlalmaktadr ki bn Haldn, asabiyetten grup dayanmas ve toplumsal btnleme ve
bir ideal etrafnda eitli faktrlerin etkisiyle kenetlenmeyi kastetmektedir. 55 Asabiyetin farkl
a ve deiik gruplarda farkllk gsterdii dncesinde olan bn Haldn, ayn soydan gelen
kimselerin bir araya gelerek belli ama ve idealler iin bir g birlii oluturduklarn belirtir. 56
Dnr, asabiyeti ilke olarak ve asl eklinde bedev umranda oluan bir husus olarak ortaya
koymaktadr.57
bn Haldn, iki tr asabiyetten bahsetmektedir. Bunlarn biri nesep asabiyeti, dieri ise
sebep asabiyetidir. Her iki ekilde de asabiyet, mcadele mecburiyetinde kalan insan gruplar
iin dinamik bir enerji kayna olma niteliine sahiptir. Devletin kurulmas da bu enerji
kaynayladr.58 O, asabiyet kavramn geleneksel genetik kullanmnn dnda ele alarak
evrensel geerlilii olan bir siyasi dnm teorisinin fonksiyonel kurucu bir ilkesi olarak
belirlemektedir. Bu balamda kan ban veya kaynamay douran dier iliki biimlerini rz
grm ve asabiyeti kabile st bir siyasi rgtlenmenin ortaya kmasn salayacak bir ilke
olarak belirleyerek asabiyet teriminin kapsamn geniletmitir.59
Asabiyet kendisini daha ziyade kavm dayanma eklinde gsterirken ayn zamanda
ideoloji ve din dayanmas eklinde de gsterir. Bu kavram ayn zamanda tarihin ve tarih
srecin temel dinamiklerinden birini oluturmakta, insan ve toplumlar etkileyerek tarih
sahnesindeki ontolojik var olularn belirlemektedir. Bu ynyle bn Haldn, asabiyeti
sisteminin btn unsurlaryla ilikili olan ve kiisel toplumsal deiimi belirleyen dhil bir
deiken olarak ele almtr.60
Tavrlar Nazariyesi
Devleti bir organizma gibi telkki eden bn Haldn, daha nce belirtildii zere,
toplumlarn belirli aamalar yaad grne sahiptir. Zira ona gre devletlerin halleri,
52
Mustafa arc, Asabiyet mad., DA, C. III, stanbul 1991, s. 453.
53
mer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, asabiyet mad., Vadi Yay., stanbul 1997, s. 25.
54
bn Haldn, Mukaddime, s. 116/ ev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yay., stanbul 1989, C. I, s. 373.
55
nver Gnay, slm Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldn (1332-1406), Atatrk niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 6, Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum 1986, s. 97-98; Kemal Szen, bn
Haldna Gre Asabiyet-Devlet likisi, Araylar, Yl: VII, Say: XIV, Isparta 2005, s. 4; Ahmet Arslan, a.g.e.,
s. 121.
56
bn Haldn, Mukaddime, s. 116/ ev. Ugan, C. I, s. 373-374; Kemal Szen, a.g.m., s. 5.
57
Ahmet Arslan, a.g.e., s. 111; Akif Kayapnar, bn Haldnun Asabiyet Kavram: Siyaset Teorisinde Yeni Bir
Alm, slm Aratrmalar Dergisi, bn Haldun zel Says I, S: 15, 2006, ss. 83-114, s. 88-89.
58
Hilmi Ziya lken- Ziyaeddin Fahri, bn Haldn, Kanaat Kitabevi, stanbul 1940, s. 64.
59
Akif Kayapnar, a.g.m., s. 91.
60
Akif Kayapnar, a.g.m., s. 86
yzyllar ya da yaanlan yzyl iinde deien olaylarn yan sra boy ve asabiyetlerin
menfaatlerinin etkisi ile deimektedir. nk her an kendine gre bir zellii vardr.
bn Haldn, toplum ve devletteki deiim ile olu ve bozulu niteliine sahip varlklar
arasnda analojik bir kyas yaparak, varlktaki sz konusu niteliin her an ve srekli olduu
dncesine benzer ekilde, devlet iin de belirli tavrlar ve bunlarn neticesinde bir mr
belirler.61 Ona gre devlet, her biri 40 yl olan devir geirir. lk dnem, devletin kurulu
safhasn tekil eder ve 40 yl sonra devlet tekml devresinin sonuna gelir. kinci safhada ise
meden hayata geilir ki bu aamada hayatn ihtiya ve talepleri oalr. Buna bal olarak
masraflar artarken asabiyet zayflar. Bu devirde bir eit duraklama grlr, sonunda ise
alalma a balar. nc safhada da artk asabiyet tamamen zayflar; yklma sreci balar ve
sonunda devlet zeval bulur.62
Devleti ve sosyal yapy bir bireyin mrne benzeten ve onun da doma, byme ve
yklma dnemlerini zorunlu olarak geireceini belirten bn Haldn, bunlar birtakm safhalara
ayrarak bu safhalar da siyasi toplumun geirecei tavrlar eklinde ifade eder.63 Be devreyi
kapsayan bu srete, devlet yneticilerinin tutum ve davranlar her bir dnemin zelliine
gre farkllk arzeder.64 Dnrmz devletin geirecei sz konusu be tavr zafer tavr,
istibdat tavr, fera tavr, mslemet tavr ve israf tavr olarak belirtir.
bn Haldna gre yukarda belirtilen be tavrn ilk aamasn zafer tavr oluturmaktadr.
1. Zafer Tavr: Devletin geirecei tavrlardan birincisi olan zafer tavr, bir devlet iin
istenen eyi elde etmeyi ifade eder. Kar kanlara egemen olma, daha nceki ynetimin
elinden iktidar ve devleti devralma giriimi bu dnemde grlr. Bylelikle devlet, kuruluunu
gerekletirir. Bu tavrda, iktidar elinde bulunduran kii, asabiyetin gerektirdii birtakm
davranlarda bulunur. Ynetici stn kiilii ile ekonomik ve asker uygulamalar hususlarnda
halkna rnek tekil eder. Demokratik bir ynetim tarz sergileyerek halknn fikir ve onayna
nem verir.65 Zafer kazanma, asabiyet kuvveti dolaysyla gerekletiinden hkmdar, asabiyet
mensuplarna ihsanda bulunur ve onlara gvenir. Devletin nemli mevkilerine onlar getirir. Bu
tavrda hkimiyet, hkmdar ve kavmi arasnda deta ortaktr.66 Dolaysyla bu tavrda henz
siyasi iktidarda blnme ve mutlakiyet olumamtr, asabiyet gldr. 67
2. stibdat Tavr: Bu dnem, iktidarn tek bir ahsta topland safhadr.68 bn Haldn,
sz konusu dnemde devlet iin tabi olan bu durumun sebebini, devletin kurulmas ve devam
etmesinin asabiyet ile balantl olmasna balar. Bu dnemin ynetim alanndaki en nemli
zellii, katlmc ve ortak ynetimin, yerini tek kii ynetimine brakmasdr. 69
3. Fera Tavr: Bu dnem ekonomik bakmdan belli bir dzeye gelindii, imar
hizmetlerinin artt, askerin durumunun madd bakmdan iyiletirildii bir devre olma zellii
61
Turan Dursun, mit Hassan, bn Haldunda Uygarlklarn Ykselii ve k, Kaynak Yaynlar, stanbul 2008,
s. 38.
62
bn Haldn, Mukaddime, s. 293-295/ C. II, s. 669-683.
63
Necip Taylan, Ana Hatlaryla slm Felsefesi, Ensar Neriyat, stanbul 2006, s. 307.
64
Kemal Szen, a.g.m., s. 13.
65
bn Haldn, Mukaddime, s. 138/ C. I, s. 399-400; Kemal Szen, a.g.m., s. 13-14; St el-Husr, bn Haldn
zerine Aratrmalar, ev. Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul 2001, s. 228.
66
St el-Husr, a.g.e., s. 229.
67
Kemal Szen, Ahmet Cevdet Paann Felsefi Dncesi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul 1998, s. 104.
68
Tahsin Grgn, a.g.m, s. 551.
69
Sleyman Uluda, bn Haldun Hayat-Eserleri-Fikirleri, TDV Yaynlar, Ankara 1993, s. 94.
gsterir.70 Bu devrede bolluk ve refaha dalmak, sknet ve rahatlk iinde olmak devlet iin
tabi bir durumdur. bn Haldn, sz konusu hallerin, Tanrnn devletin yklmasn takdir ettii
zamana kadar devam edeceini belirtmek sretiyle71 burada Onun koyduu kurallarn,
dolaysyla tabi hallerin ilerliini vurgular.
4. Mslemet Tavr: nc devre olan fera tavrnda huzur ve gvenin hkim
olmasndan sonra drdnc safha olan mslemet tavr gelir. bn Haldna gre bu safha kanaat
ve bar iinde yaama dnemidir. Dolaysyla evre ile bar iinde yaamaya, ncekiler taklit
edilmeye allr.72 Bu dnemde nceki yneticilerin ynetim tarznn, takip edilecek en iyi yol
olduuna, onlarn izinden sapmann ise devletteki dzenin bozulacana inanld iin eski
ynetim tarz aynen srdrlr.73
5. sraf Tavr: bn Haldn bu son merhalenin, bireyin olgunluk devresini tamamlayarak
ihtiyarlk dnemine gei durumuna karlk geldiini syler. Zira bn Haldna gre artk
devlet, kmeye yz tutmutur.74 Sz edilen bu devir, israf tavrdr. Bu devrede hkmdar,
kendisinden nce gelen atalarnn biriktirmi olduu her eyi arzu ve zevkleri uruna sap
savurur; yerlerine yenilerini koymaz. Bylece, nceki devrelerde kurulan ve gelien devletin
temelleri tahrip edildii iin yklmaya gidecek sre balam olur.75 Bu noktada bn Haldnun
eletirilere konu olan dncesi gelmektedir. Ona gre, artk yklmaya yz tutmu bu devlet,
tedavisi mmkn olmayan bir hastala tutulur ve bu hastalktan, yani ykltan kurtulmas da
mmkn deildir.76
Mezkr be tavr, bn Haldnun devletin mrn insan mrne benzeterek doma,
byme, gerileme dnemlerine ayrmas asndan deerlendirildiinde ilk iki tavrn gelime
evresine, nc tavrn duraklama safhasna, son iki tavrn ise gerileme dnemine karlk
geldii grlr. Bununla birlikte devlette husle gelen birtakm aksaklklarn ikinci tavrdan
itibaren grld sylenebilir.77 bn Haldn, devlete ihtiyarln rz olmasndan sonra, o
devletin ykltan kurtulamayaca dncesiyle determinist bir tavr sergiler. bn Haldn, daha
nce belirtildii zere her varlk gibi devletin de takdir edilen zamanda yok olup gitmesini
kanlmaz grr ve bunu Tanr tarafndan konulan bir kanun olarak telkki eder. 78
bn Haldnun tarihsel srece yaklam, ayn anda sosyal-siyasal nitelikteki
doktrininin bir aracdr. Onun iin, sebep-sonu etkileimiyle gelimi olan tarihteki olaylar,
ayn dinamik etkileimle ilerleyen ve ilerleyecek olan- zaman kesitleri iindeki sosyal-siyasal
olaylara k tutmaktadr.79
bn Haldn, her varlk gibi devletin de takdir edilen zamanda yok olup gitmesini
kanlmaz grr ve bunu Tanr tarafndan konulan bir kanun olarak . 80 Dnrmz her
toplumun belirli bir mr olduunu belirlemek suretiyle srekli izgisel olarak ilerleyen bir
70
Kemal Szen, a.g.m., s. 14.
71
72
Nevzat Kseolu, Devlet, Eski Trklerde, slmda ve Osmanlda, tken Neriyat, stanbul 1997, s. 146.
73
bn Haldn, Mukaddime, s. 139/ C. I, s. 401
74
Necip Taylan, a.g.e., s. 308.
75
bn Haldn, Mukaddime, s. 139/ C. I, s. 401; Ahmet Arslan, a.g.e., s. 129
76
77
St el-Husr, a.g.e., s. 232-233.
78
79
80
tarih anlay yerine Her milletin belli bir eceli vardr. Onlarn eceli geldi mi, ne bir an geri
kalabilirler, ne de ne geebilirler 81 ayetinde ifadesine bulan yaklam benimsemektedir.
Dnr, bir devletin gerilemesi ve ykln, ayn zamanda onun, dayand temeller
olan asabiyet ve ekonomiyle balantl olarak aklar. Asabiyetin gcn yitirmesi ve
ekonominin bozulmas ile bunlara bal olarak gelien dier nedenleri, devletin gerilemesinin ve
yklnn en temel sebepleri olarak belirtir. Buradan da anlalaca zere, bn Haldna gre
bir devlet, asabiyet ve ekonomiye dayand gibi, onun ykl da yine en temelde bu iki
dayanaktaki aksaklklardan kaynaklanr.
bn Haldnun Tarih Felsefesi
Burada vurgulamamz gereken temel hususlardan birini Umrann bir olguyu ve sreci
ifade etmenin yan sra ayn zamanda bu olgunun oluturduu alan inceleyen bir ilime karlk
gelmesidir. Umran bundan dolay, sadece uygarl deil, asabiyeti, uygarla geii, onun
geliimini ve deiimini iermektedir.82
bn Haldn iki farkl varlk alann belirginletirmektedir. Bunlardan birincisi insan
eylemleriyle ortaya kan tarihsel varlk alan dieri ise insan dndaki varlklarn yer ald
doal varlk alandr. Tarihsel varlk alan, devlet ve toplum hayatndaki devaml deime,
bakalama, tekaml, ztlklar ierdii iin beer abann anlam kazandraca bir yapy
belirginletirmektedir. Bu ynyle tarihsel varlk alan Tanrnn, ilmi ve kudretiyle belirledii
izgisel bir sreci ifade etmektedir. Umran ilmi ancak ok az saydaki ahslar tarafndan
anlalabilecek deime, bakalama, gelime ve ztlklar ieren bu srecin ilke ve yasalarnn
ortaya konulmasyla ilgilenmektedir.
bn Haldna gre: Suyun suya benzemesinden daha ok gemi gelecee ve hale
benzer.83 bn Haldn bu benzetmesiyle kendi tarih anlayn ve tarihe bakn
belirginletirmektedir. Gemiin bugne suyun suya benzemesinden daha fazla benzemesi ilkesi
gnmzde ne oluyor ve yaanyorsa gemite de buna benzer eylerin yaanabileceini ifade
etmektedir. Tarih, bu yaklam dorultusunda mitolojik ve fantastik olgu ve olaylarn yaand
bir sre olmaktan karlp hayal olmayan gereki bir incelemenin, bilimsel bir metodolojinin
uygulanmas gereken alana evrilmektedir. Bu tutum ayn zamanda gelecei ynelik gaye ve
tasavvurlarn da daha rasyonel bir ynelile deerlendirilmesini de beraberinde getirmektedir.
Bu aba kiilerin gemi ve gelecek tasavvurlarnn daha gereki, makul ve doru yneliine
kap amaktadr.
Tarih suyun suya benzemesinden daha fazla birbirine benzetilerek bu sahann ancak kiin
kendi tecrbe ve mahedesine ak, ilke ve yasalar ile bilinebilir yaplmakta, daha ak bir
ifadeyle tarih felsefenin konusu haline dntrlmektedir. nsann ontolojik ve epistemolojik
bili ve varoluuna ak bir alan olarak insan bir etkinlie tarihin felsefesine kap amaktadr.
Yaanan olgu ve olaylarn yasa ve ilkelerinin felsef bir incelemeyle ortaya konulmas toplumsal
bir varlk olan insan sosyolojik bir incelemeye ak hale getirmektedir. Dolaysyla gemi
gnmze, gnmz gelecee benzetilerek, tarih ilminde dn, bugn ve yarn dzleminde ayn
yasa ve ilkelerin tatbik edilmesiyle aklanabilecek rasyonel bir zaman anlayna
ynelinmektedir. Bu tarihin btncl holistik bir bak asyla incelenmesidir. Dolaysyla
81
Araf 7/34; Ynus 10/49; Mminun 23/43.
82
83
bugn ifade etmekte kullandmz kavramsal paradigma gemie ynelik kullanlan srf nakle
ve rivayete dayanan, ierdii batl telakkiler ve hurafelerin ayrtrlmas imkann insana
vermektedir. bn Haldn bu tarih felsefesi anlaynn slm literatre ait bir ok disiplin iin
uygulanabilir olduu kanaatindedir. Dnrmze gre tarihiler, tefsir ve hadis alimleri
ekseriya sadece nakle, rivayete ve haberlere nem ve deer vermiler, tabi, akl ve ictimai
artlara, imkanlara ve vasata dikkat etmemilerdir. Dolaysyla dnr, bu epistemolojik
yneliin slm dnyas iin tad metodolojik deerini ne karmaktadr. 84
Yukarda iaret edildii gibi, bn Haldna gre, insanlar iin sosyal yaam bir
zorunluluktur. Filozoflar bunu nsan yaratl gerei medendir szyle ifade ederler. Bu
szle insan iin sosyal hayatn tabi bir ihtiya olduunu belirtirler. 85 bn Haldn, insanlarn
cemiyetler hlinde yaamasnn, ihtiyalarn karlamak iin yardmlama ve kendilerini
koruma amacyla gerekli olduu kanaatindedir.86 Dolaysyla ona gre devlet, cemiyet hlinde
yaayan insanlarn birbirlerine kar korunma ihtiyacnn zorunlu bir neticesidir. 87 te birinci
anlamda tarih toplumlarn, devletlerin ve medeniyetlerin tarih geliim sreci ierisinde
yaadklarn insanlarn bilgi edinmesi ve ibret almas dorultusunda aktarlmasndan ibarettir. 88
Bir toplum, oluumundan itibaren, dier varlklar gibi belirli bir dngsel srecin iine girerek
canl bir organizma gibi doar, byr ve lr. 89
Toplumlar srekli bir byme ve gelime gstermezler. Zira her ey balad noktada
son bulur ve balar.90 bn Haldnun bu dnceleri, ykseli ve k kuramlarndan devlet,
toplum ve medeniyetlerin insan organizmas gibi doma, byme, gerileme ve k
aamalarndan getiklerini savunan organizmac modeli hatrlatmaktadr. 91
alarn deimesi ve gnlerin gemesi ile millet ve kavimlerin hallerinin de deiecei
hususunun dikkatten kamas tarihte vaki olan (ve gzden kaan) gizli hatalardandr. Bu husus
ok kapal ve son derece gizli olan bir hastalktr. nk bu husus uzun alardan sonra vukua
gelir. Onun iin de ok az saydaki ahslar hari hemen hemen hi kimse farkna varamaz.
Bunun sebebi udur: Milletlerin ve lemin ahvli, cemiyetlerin detleri ve dindarlklar bir tek
vetire (sre) ve istikrarl bir yol zere devam etmez. Bu cihet gnler ve zamanlar getike
vukua gelen bir deiiklik ve bir halden dier hale intikalden ibarettir. Nitekim bu husus (ve
deiiklik) ahslarda, vakitlerde ve ehirlerde de mevcuttur. lkelerde, blgelerde ve
devletlerde durum byledir. Kullar arasnda Allahn cari snneti ve kanunu budur. 92
bn Haldnun bu ifadelerinden aka anlalmaktadr ki toplumlarn tarih sre
ierisinde geirdikleri deiim zorunludur. Bu yava gerekleen tarihsel olgular, ortaya kan
deiimler evrensel bir ilke olup, btn insanlar tarafndan kolaylkla tespit edilememektedir.
Toplumlarn geirdii bu deiimin tespit edilebilmesi tarih olgularn felsef bir gzle, tarih
felsefesiyle incelenmesini gerekli klmaktadr. Bu, bn Haldnun genel metodolojisine uygun
84
85
86
87
Neet Toku, a.g.e., s. 123.
88
bn Haldn, Mukaddime, s. 3-4/C. I, s. 158.
89
Hilmi Ziya lken, slm Dncesi, lken Yaynlar, stanbul 2005, s. 255.
90
Necip Taylan, a.g.e., s. 306-307.
91
Ejder Okumu, bn Haldn ve Osmanlda k Tartmalar, Toplumsal k Teorileri, (Ed. Ejder Okumu)
iinde, nsan Yaynlar, stanbul 2007, s. 13-14.
92
bir yaklamdr. bn Haldn kaleme ald Mukaddime ile tarihe ynelik uzun soluklu bir
bakn nasl olmas gerektiini ortaya koymaktadr.
Burada vurgulanmas gereken hususlardan biri de bn Haldnun sahip olduu bu bak
asnn slm bir ereve ierisinde sunulmasdr. Tarihin bu ekilde ele alnmas tarihsel
srete gerekleecek olaylarn, Tanrnn ilmi ve kudreti ile belirlenen izgisel bir sre
ierisinde vuku bulduunu belirlemektedir. Fakat bu sre Aydnlanma felsefesi ile belirginlik
kazanan tarih olgu ve olaylarn ilerleyen bir yap ierisinde deerlendirilmesinden ziyade her
toplum ve devletin ykselme ve gerilemeyi determinist bir yap ierisinde ve de birbirinden
bamsz sreleri arka arkaya yaad periyotlar iermektedir. Sleyman Uludaa gre: bn
Haldn, devlet, cemiyet ve siyaset sahasndaki anane, rf ve detlerin durmadan deitiini, bir
devletin yklp yerine yeni bir devletin kurulmasyla baz itima messeselerin ve geleneklerin
devaml deime vetiresi iine girdiini, her eyin bir tagayyr, inklap, tebeddl ve tahavvl
geirdiini ifade etmek suretiyle inklap ve tekmlc bir gr ortaya koymakta, bylece
determinizmini inklap ve tekamlc fikirleriyle tamamlamaktadr.93
bn Haldn siyaset felsefesinin odana deiim kavramn yerletirmektedir. Bu adan
zamann, dnemlerin akyla insanlarn tabiatnda, ehirlerde, sosyal bnyede, devletlerin siyasi
dinamiklerinde bu deiim olgusu tezahrlerini gstermektedir. nsan tabiatnn ve toplumlarn
bu zorunlu deiime maruz kalmas, dinamik bir insan ve toplum anlayn ortaya
karmaktadr. Bu srecin yukarda ifade edildii gibi olduka yava bir geliim izgisi izlemesi
ok az saydaki kii dnda fark edilmesini ve bunu engellemeye ynelik mdahale imknn
ortadan kaldrmaktadr. Bu adan deiim, bireysel ve kolektif abalarla engellenemez, geri
dndrlemez bir dzenlilik iermektedir.94
Bu deiim olgusunun ini ve ykselile gerekleen temel dinamiklerinin, yasalarnn
ortaya karlmas, izgisel (lineer) olmayan dnemlerde izgisel dnmek bn Haldnun
baarsdr. O, bu dorultuda, insan ve toplumsal hayat iin sreklilik ve dzenlilik arz eden
deiimin evrensel ilkelerini ve temel dinamiklerini belirleme abasna ynelmitir. 95
bn Haldna gre tarih olaylar gemiten gnmze srekli olarak bir deime,
bakalama, gelime ve ztlklar ieren bir yap ile belirginlik kazanmaktadr. bn Haldn bu
dnm ifade etmek iin inklap, tahavvl, istihale, tagayyr, tebeddl ve ihtilaf kavramlarn
kullanmaktadr.96 Dnr bu deimenin iyiye doru bir tekaml ierisinde mi yoksa ktye,
bir yozlama, gerileme ierisinde mi bulunduuna dair ak bir gr belirlememektedir. Bu
adan bu srelerin kendi ierisinde bir btnlk arz edip birbirini tamamladn ifade
edebiliriz.97 Bu olgu ayn zamanda bn Haldn felsefesinin iyimser veya karamsar olarak
93
Bkz. Sleyman Uluda, 22. Dip not bn Haldn, Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, C. 1, s. 191.
94
95
96
A.g.dip not
97
Bu husus hvan- Safa risalelerinde de karmza kmaktadr. hvan- Safa risalelerinde bu husus u ekilde
aklanmaktadr: Bil ki her devletin vakti ykselecei bir hedefi ve ulaaca bir snr vardr. En ileri
hedeflerine ve en u noktalarna ulatklarnda k ve eksiklikleri hzlanr. Halklarnda uursuzluk ve birbirine
yardm etmeme durumu ortaya kar. G, kuvvet ortaya k ve yaylma bakalarna geer. Birinci devlet
zayflayana ve ikinci devlet onun yerine geene kadar birisi her gn glenmeye ve artmaya, dieri ise
zayflamaya ve eksilmeye devam eder. Bunun rnei, zamann yasalarnn srp gitmesidir. nk zamann
tamam iki ksmdr. Bir yars aydnlk olan gndzdr. Dier yars ise karanlk gecedir. Ayn ekilde bir yars
scak yazdr. Dier yars ise souk ktr. Bu ikisi gelmelerinde ve gitmelerinde birbirini takip ederler. Birinin her
geliinde dieri gider. Bazen birisi artar, dieri azalr. kisinden birisi eksildiinde dieri ayn lde artar. kisi
artma ve eksilmenin sonuna ulatnda artmann zirveye ulatnda eksilme balar; eksilmenin zirveye
anlalmasnda farkl tasavvurlara kap amaktadr. Uludaa gre bn Haldn, toplumsal

hayatta bir d, ini, alal yerine bir ykseli ve ilerleyi (sud, irtifa, tatavvur)
grmektedir.98 Yukarda ifade edildii gibi toplumsal deiimlerin ok yava gerekleiyor
olmas bunun tespitini gletirmektedir. Vurgulanmaldr ki dnre gre bu tekml, sadece
meden bir yap ile ilgilidir ve ahlk bir geliimi ifade etmemektedir. Yukarda ifade ettiimiz
tavrlar nazariyesinde grld gibi bn Haldn bedevlerin ahlk nitelikler asndan
hadarlerden daha nde olduklarn belirlemektedir.
Mslmanlarn zaman kavramna ynelik ilgisini genellikle geen zaman, bozulan
zaman (fesduz-zaman) oluturmaktadr. Kurndan hareketle zamann bozulduu veya
gelitii ortaya konulamaz. Fakat doal srecin, gece ve gndzn ard ardna gelii (2/164) ile
zamann akna dikkatler ekilerek insann ahlk hayatna ynelik deerlendirmeler ne
karlmaktadr. Bu dorultuda zamann izgisel veya dngsel olmas deil, onu yaayan
kiinin nasl alglad nem tamaktadr. 99
bn Haldn, siyaset ve devletin gerekliliini insann ahlk yapsyla ilikili grr. Ona
gre insan, iyilie ktlkten daha yatkndr. Devlet kurmas ve siyasetle uramas da insan
olmasnn bir neticesidir. Zira iyi olan, siyasete uygun olandr.100 Bu nedenle toplumsal hayatn
muhafazas ve insanlar arasndaki ilikilerde adaletin salanmas iin siyasi otorite, dolaysyla
devlet zorunludur.101
bn Haldn, toplum iin zorunlu grd siyasi otoriteyi ksma ayrr. Bunlardan
tabii mlk, kamunun belli bir maksat ve arzusu dorultusunda ynetilmesidir.102 Temelinde
ise stnlk ve zorlama bulunur.103 Siyasi otoritenin dier bir ekli olan siyasi mlk ise
dnyev menfaatleri elde etme, zararlar ise uzaklatrma konularnda toplumun akli dncenin
gereine gre ynetilmesidir. Siyasi otoritenin nc tr olan hilfet ise hem dnya hem de
ahiret yararlar hususunda devletin din dncenin gereine gre ynetilmesini ifade eder. 104
Dnr, her ne ekilde olursa olsun, toplumda, insanlarn ilerini dzene koymalar iin
siyasetin mevcudiyetini zorunlu olarak grmektedir.105
Dolaysyla siyasi otorite de zamann, doal olarak tarihin deimesi ve ileriye doru
akmasyla ekil deitirmekte, bir siyasi ekilden bir dierine brnmektedir. Bu durum
umrandaki deiimlere bal olarak kendini gstermektedir.
ulatnda artma balar. Bunlar miktarlar ayn seviyeye ulaana dek bu ekilde devam ederler. Sonra artma ve
eksilmedeki hedeflerinin son noktasna ulaana dek birbirlerinin durumlarn alrlar. kisinden fazlal zirveye
ulaann kuvveti ortaya kar ve lemde fiiller oalr. Zdnn kuvveti ise hafifler ve fiilleri azalr. Hayr ehlinin
devleti ile er ehlinin devleti konusunda zamann hkm byledir. Bazen yeryznde devlet, kuvvet ve fiillerin
zuhuru hayr ehlinde olur. Bazen de yeryznde devlet, kuvvet ve fiillerin zuhuru er ehlinde olur. hvan- Safa
Risleleri, Matematik Ksmnn Drdnc Rislesi: Carafya, ev. Ali Avcu, Ayrnt yay., stanbul 2012, C. 1;
s. 127.
98
Sleyman Uluda, 22. Dip not bn Haldn, Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, C. I, s. 192.
99
Salih zer, a.g.m., s. 312.
100
101
Neet Toku, a.g.e., s. 123.
102
Sleyman Uluda, a.g.e., s. 100.
103
Huriye Tevfik Mcahid, Frbden Abduha Siyas Dnce, ev. Vecdi Akyz, z Yayclk, stanbul 2005, s.
207.
104
Sleyman Uluda, a.g.e., s. 100-101.
105
Sleyman Uluda, a.g.e., s. 101.
Sonu
bn Haldn, toplumsal olgu ve olaylarn ontolojik ve epistemolojik olarak ele alnmasyla
felsefe-tarih ilikisini yeniden temellendirmi; tarih felsefesinin imknn ortaya koymutur. Bu
yaklam dorultusunda insan tarihsel varlk alanna ait bir varlk olarak yeni bir paradigma
ierisinde, umran ilminin, dier bilimler gibi kendisine zg yasa ve ilkelerinin ne olduunu
aratrmaya ynelmitir. Sosyal yaanty insanlar iin tabi bir zorunluluk olarak gren bn
Haldna gre, insanlar toplum halinde, i blm ve yardmlama ile hayatlarn srdrebilir
ve kendilerini dardan gelen tehlikelere kar koruyabilirler. Dnrmz devlet kurmak,
hkimiyeti gerekletirmek iin de insanlarn ayn idealler etrafnda toplanmas, g sahibi
olmas ve bu niteliklerini korumas hususlarnda asabiyet duygusunun nemini vurgulamaktadr.
bn Haldn, devlet olma aamasna gelinceye kadar birtakm devreleri geirmeyi tabi bir
hl olarak grmektedir. Devletin kurulmasnn, eitli evreler sonucunda olduu grnde olan
bn Haldn, bu evrelerin balangcnn gebe hayat yaayan kavimlerle olduunu belirtir.
Hazarlik dnemi ise medeniyet ve ehirleme aamalarn ierir. Bylelikle anlalmaktadr ki
asabiyet, bedev umrandan hazar umrana geite rol oynayan temel bir dinamik etken olma
niteliine sahiptir.
bn Haldna gre, tpk tabiatta yer alan yasalar gibi toplumsal olgu ve olaylar arasnda
nedensellik ilikisine sahip dzenlilik bulunmaktadr. Buna gre bir toplum, oluumundan
itibaren, dier varlklar gibi belirli bir dngsel srecin iine girerek canl bir organizma gibi
doar, byr ve lr. Toplumlar srekli bir byme ve gelime gstermezler. Zira her ey
balad noktada son bulur ve balar. bn Haldnun bu dnceleri, ykseli ve k
kuramlarndan devlet, toplum ve medeniyetlerin insan organizmas gibi doma, byme,
gerileme ve k aamalarndan getiklerini savunan organizmac modele uygundur.
bn Haldnun devletlerin mrn bir organizma gibi devreye ayrmas, dnemi
asndan deerlendirildiinde nemli bir grtr. nk dnr, bu fikirleri ortaya koyarken
kendi zamanna kadar slm corafyasnda kurulan devletlerin tarihsel olarak yapsn
incelerken ayn zamanda dnemindeki mevcut devletleri ise bizzat gzlemleyerek kiisel
grlerini sergilemektedir. bn Haldnun tarih anlayn belirleyen unsurlarn banda tarih
olaylarn tpk doa olaylarnn tespitinde olduu gibi bilimsel bir yntemle incelenmesi
oluturulmaktadr. Dnrmz bunu umran ilmi olarak tanmlamaktadr.
bn Haldna gre tarih sre birbirinden bamsz deime, bakalama, gelime ve
ztlklar iermektedir. Tarih sreci belirleyen her olayn bir defalk, dngsel olmayan
olaylardan vuku bulduunu belirleyebiliriz. Bu sreci anlamaya ynelik her abann benzer ilke
ve yasalara ulamasna ramen her hadise kendi biricikliine ve tekilliine sahiptir. bn Haldn
asndan tarih bir tekerrr alan deildir. Tekerrr olarak gsterilen olaylar, tarihsel alanda
benzer tavrlarn benzer sonular ortaya kardn gstermektedir. Bu olgu Kurnda da ifade
edildii gibi tarihsel alanda geerli olan kurallar ifade etmekte olup, ibret alnmasn
vurgulamaktadr.
Antik dnyann ne kard dngselliin bulunduu tarih anlay ile Aydnlanma
felsefesi ile belirginlik kazanan ilerlemeci tarih anlay karsnda bn Haldnun farkl bir
izgisel geliim nazariyesini belirginletirdiini vurgulayabiliriz. nk burada geliim toplum
mensuplarnn manev tekmln iermemektedir. bn Haldn toplumsal hayatta srekli d,
ini, alal yerine ayn zamanda ykseli ve ilerleyi grmektedir. Toplumsal geliim ve
tekml ok yava olmakla birlikte her dnemde bulunmaktadr.
bn Haldn tarih anlay ile Antik an Platon ve Aristotelesde en yetkin anlatmn
kazanan ve slm Dnyasnda Farabi ve bn Sina gibi Me filozoflar tarafndan srdrlen
Aristotelesi felsefe geleneinden uzaklamann en nemli temsilcisidir. Bu adan onun
Rnesans ile balayan yeni dnme tarznn ncs olduu ifade edilebilir. Sonu olarak, bn
Haldnun, alarn deimesi ve gnlerin gemesi ile devlet ve toplumlarn da deiecei
ilkesini esas alarak bilimsel ve felsef bir tarih anlay gelitirmi olduunu ifade edebiliriz.
KAYNAKLAR
Ahmet Arslan, bn-i Haldun, lim ve Fikir Dnyas, Vadi Yay., Ankara 1997.
Akif Kayapnar, bn Haldnun Asabiyet Kavram: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Alm,
slm Aratrmalar Dergisi, bn Haldun zel Says I, S: 15, 2006, ss. 83-114.
Ayhan Bak, Tarih Sorunu, Kutadgu Bilig Felsefe Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1,
Ocak 2002.
Doan zlem, Tarih Felsefesi, Say Yay., stanbul 2010.
E. I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, z Yaynclk,
stanbul 1996.
Edward T.Hall, Ka eit Zaman Vardr, ev. D. ahiner, Cogito, S. 11, Yl: 1997,
YKY Yay.
Ejder Okumu, bn Haldn ve Osmanlda k Tartmalar, Toplumsal k
Teorileri, (Ed. Ejder Okumu) iinde, nsan Yaynlar, stanbul 2007.
Hilmi Ziya lken- Ziyaeddin Fahri, bn Haldn, Kanaat Kitabevi, stanbul 1940.
Hilmi Ziya lken, slm Dncesi, lken Yaynlar, stanbul 2005.
Huriye Tevfik Mcahid, Frbden Abduha Siyas Dnce, ev. Vecdi Akyz, z
Yayclk, stanbul 2005.
bn Haldn, Mukaddime, C.I-III, ev. Sleyman Uluda, Dergh Yay., stanbul 2007.
bn Haldn, Mukaddime, C.I-III, ev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yay., stanbul 1989.
bn Haldn, Mukaddime, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993.
shak zgel, Tarihselcilik Dncesi Balamnda Kurnn Tarihsel Yorumu
Metodolojik Bir Teklif-, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlanmam Doktora Tezi, Isparta 2002.
Kemal Szen, bn Haldna Gre Asabiyet-Devlet likisi, Araylar, Yl: VII, Say:
XIV, Isparta 2005.
Kemal Szen, Ahmet Cevdet Paann Felsefi Dncesi, Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Yaynlar, stanbul 1998.
Louis Massignon, slm Dncesinde Zaman, ev. Muhsin Akba, AFD, C. XL/V,
(2003), S. 1, ss. 415-421.
Mustafa arc, Asabiyet mad., DA, C. III, stanbul 1991.
Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz 1999.
Mustafa Yldz, bn Haldunun Tarihselci Devlet Kuram, FLSF (Felsefe ve Sosyal
Bilimler Dergisi), 2010 Gz, S: 10, ss. 25-55.
Necip Taylan, Ana Hatlaryla slm Felsefesi, Ensar Neriyat, stanbul 2006.
Neet Toku, lm-i Umran bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce, Bilge Adam Yay.
Van 2000.
Nevzat Kseolu, Devlet, Eski Trklerde, slmda ve Osmanlda, tken Neriyat,
stanbul 1997.
Oktay Uygun, bn Haldnun Toplum ve Devlet Kuram, On ki Levha Yaynclk,
stanbul 2008.
mer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, asabiyet mad., Vadi Yay.,
stanbul 1997.
Salih zer, slm Dncesinde Kutsal Zaman Kavram Riteller/Kutlamalar rnei,
slmi Aratrmalar Dergisi, C. 18, S. 3, 2005, ss. 305-322.
St el-Husr, bn Haldn zerine Aratrmalar, ev. Sleyman Uluda, Dergah Yay.,
stanbul 2001.
Serdar Mutal, Arapa-Trke Szlk, asabiyet mad., Daarck Yaynlar, stanbul
1995.
Sleyman Uluda, bn Haldun Hayat-Eserleri-Fikirleri, TDV Yaynlar, Ankara 1993.
Tahsin Grgn, bn Haldn-Grleri, DA, C. XIX, stanbul 1999.
Takiyettin Mengolu, Felsefeye Giri, Yayna Haz. Ulu Nutku, Dou Bat Yay.,
stanbul 2013.
Teoman Dural, Felsefe-Bilime Giri, antay Kitabevi, stanbul, Tarihsiz.
Turan Dursun, mit Hassan, bn Haldunda Uygarlklarn Ykselii ve k, Kaynak
Yaynlar, stanbul 2008.
mit Hassan, bn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, Dou Bat Yay., stanbul 2010.
nver Gnay, slm Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldn (1332-1406),
Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 6, Atatrk niversitesi
Basmevi, Erzurum 1986.

Ibn Haldun Zaman Ve Tarih

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn Haldun Zaman Ve Tarih

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, Say: 22, Mart 2016, s.

Zaman ve tarihsellik zerinde durmak bir ynyle insann ontolojik ve epistemolojik

tarih rneklerini ok sonralar Bat felsefesinde greceimiz ekilde toplumsal olaylar

bn Haldna gre ehirlerde ve farkl blgelerdeki meden hayat ve kltr seviyesindeki

etmelerini salayan dayanma duygusudur. 52 Asabiyetin bu balamda sosyal dayanma,

anlalmasnda farkl tasavvurlara kap amaktadr. Uludaa gre bn Haldn, toplumsal

You might also like