Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Yl: 2007/2, Say: 19

Review of the Faculty of Divinity, University of Sleyman Demirel Year:2007/2, Number:19

MEVLN VE KANT FELSEFESNDE AKLIN DEER

Nejdet DURAK

ZET
Bu alma dnce tarihinde nemli etkiler brakm ve halen bu etkilerini
srdren Dou ve Batl iki byk dnr olan Mevln ve Kantn felsefelerinde
akl kavramn ele almaktadr. Akl ve akl bilgisinin deeri nedir sorusu, her iki
dnrn felsefelerinde odaklandklar bir problemdir. Epistemolojinin bu nemli
problemi farkl dnemlerde yaam ve farkl felsefe anlaylarna sahip iki dnr
tarafndan farkl metodolojilerle tartlmtr. almamzda akl kavramn kritik
eden her iki dnrn zellikle metafizik bilginin imkn konusunda akl yetisini
nasl deerlendirdikleri incelenmitir
Anahtar Kavramlar: Mevln, Kant, Akl, Metafizik, Epistemoloji

ABSTRACT
The Value of Intellect in the Philosophy of Mawlana and Kant
This article evaluates the concept of intellect in the philosophies of two
great thinkers of the East and the West, Mawlana and Kant, who have been very
influential in the history of thoughts. Although both thinkers lived in different ages,
the question of intellect and the value of knowledge of intellect have played
important role in their philosophies. This epistemologically important issue has been
thorougly discussed in their different methodologies. Here, I analyse how both
thinkers have evaluated the concept of intellect especially in the context of
possibility of metaphysical knowledge.
Key words: Mawlana, Kant, Intellect, Metaphysics, Epistemology

Giri
Felsefe, medeniyetleri var klan en temel yaptadr. Felsefe
etkinliinin nitelii, zenginlii, medeniyetleri var klan, onu dier toplumsal
yap biimlerinden ayran, belirleyici klan niteliklerdir. Bundan dolay her
medeniyetin kendine has, birbirinden ayr baskn felsefe sistemleri, filozoflar
bulunmaktadr. Her eyden nce medeniyet bir insan baarsdr ve onu var klan
isimlerle anlmaktadr. Her medeniyet kendi dneminin artlar dorultusunda, o

Ar. Gr. Dr., SD lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Anabilim Dal.

 Nejdet DURAK

topluma has dnce, duygu ve kltrel renklerini yanstan, bir bakma din ve
dnya grnn bir yansmas olan felsefi mirasyla birlikte anlr. Bu adan
her medeniyet kendi gr, dnce, inan ve mizacna uygun bir felsefe
retisi gelitirmitir.
Bir dnr anlamak ancak onun ortaya koyduu dnceleri ve bunu
biimlendiren artlar, yaam hikyesi ile mmkndr. Goetheye gre
filozoflar bize kendi yaama biimlerinden kmayan hibir ey sunmazlar.
rnein Kantn sert lll, onun doutan eilimlerine uygun bir felsefeyi
gerektirmitir. Onun yaamn okuyunuz, zellikle toplumsal ilikileriyle ak
bir kartlk oluturan, youn bir ekilde ynn belirleyen ve bu yaam evrenle
dengeye getiren stoizmini hemen greceksiniz. Her birey kendi eilimleri
dorultusunda, birey olarak vazgeemeyecei ilkeler edinme hakkna sahiptir.
te, tm felsefenin kkenini burada aramak gerekir; baka hibir yerde deil.1
Bu noktada toplumlarn felsefe anlaylarn yanstan bir takm bide
isimlerden sz etmek mmkndr. Bu isimlerde vcud bulan retiler farkl
toplum biimlerinde farkl yansmalarla veya evrensel, ortak nitelikler iersinde
kendini belirgin klmaktadr. Bu dnce miraslarnn nasl olutuu ve ortak ve
ayr ynlerinin tespiti phesiz felsefenin iidir. Nermi Uygurun ifadesiyle
felsefe tarihi deyince; ya belirli bir felsefe bugnnden nceki felsefe
almalar; ya da bu almalar zerinde yaplm olan almalar anlalr.
Felsefe tarihileri filozoflardan sonra gelen, varlka onlara bal olan,
grevlerini ancak filozoflarn yaptklar zerinde baarabilen kimselerdir.2 Bu
adan felsefe etkinlii, felsefeyi anlamak, farkl kltr ortamlarnda
gerekletirilen bu etkinlii, felsefenin tketilemez ve her dem taze kalan
kltrn, tarihini ortaya karmay,felsefe yapmay gerekletirmeyi
iermektedir.
Bu almamzda zerinden asrlar gemesine ramen retilerinin
canllndan bir ey kaybetmeyen iki farkl dnem ve kltrn tannm
dnrleri olan Mevln Celleddin Rm (1207-1273) ve Immanuel Kant
(1724-1804)n akl kavram konusundaki yaklamlar ele alnmaktadr.
Felsefenin tarihi geliim sreci iersinde, gerek Douda gerekse Batda akl
kavram, zerinde nemli tartmalarn ve incelemelerin yapld bir kavramdr.
ou dnrn felsefesinde merkezi bir neme sahiptir.

1. Akl Kavram
Arapa A-K-L kknden gelen mastar bir isim olan akl, sadece insana
zg, insan dier canllardan ayran bir yetidir. nsana has bu yetinin farkl
disiplinler tarafndan deiik ynleriyle ele alnp deerlendirilmesi son derece

1
Goethenin J.D. Falkla Konumalar, Goethe, Konumalar, F. V. Biedermannn
hazrlad yeni basks, C. IV, s. 468den naklen Ernst Cassier, Kantn Yaam ve
retisi, ev. Doan zlem, zmir 1988, s. VII.
2
Nermi Uygur, Felsefe ve Tarih, Felsefe Arkivi, S. 13, stanbul 1962, s. 3.

28
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

doaldr. Szlklerde: ba, idrak, engelleme, anlama, kavray,

uur, bellek-hafza, t, gr, iyiyi ktden, gzeli irkinden ayran
seme yetenei, ahlk, siyas ve estetik deerleri belirleyen yeti, izan, kyas
yapabilen g, l, fikir, dnme yetenei, us gibi anlamlarda
kullanlmaktadr.3 Buna gre akl kelimesi semantik olarak tahlil edildiinde
balamak, men etmek, engellemek, anlamna gelmektedir. Bu balamda
nceleri deveyi balamak veya deve kstei anlamnda kullanlan bu kelime,
daha sonralar ruh melekeye verilen bir isim olmutur.4
Trkler, insann bu melekesini us olarak adlandrarak, terimi olumlu
manada kelimenin kk anlamnda anlamak, iyiyi ktden ayrmak,
manasnda kullanmlardr. Bat dnyasnda bu kavram Latince intellectus
kelimesinden alnan intelligence, intelligent kelimeleriyle karlanmakta ve
kken itibariyle Greke selectustan tretilmitir. Kavram olarak seme,
ayklama anlamna gelmektedir. selection kelimesi de buradan kaynan
almaktadr. Bu itibarla akl, Bat dillerinde iyi ile kt, byk ile kk, doru
ile yanl arasnda seim yapan melekeye verilen addr. 5 Felsefede akln nasl
tanmlandna baktmz zaman, akln ilevinden ziyade potansiyeli zerinde,
yani onun bil-kuvve g oluu zerinde durulmaktadr. Akl kendisinin de
ilerisinde olan, kendini anlama eylem ve abasnda olan yetidir.6 Akl, bu genel
anlamnn yan sra sezgisel akl, dedktif akl, pratik akl anlamlarnda da
kullanlmaktadr. Bunlardan baka, dini bir boyut iersinde akl hak ile batl,
gzel ile irkini birbirinden ayrt eden, bilginin esasn tekil eden ilahi g7
olarak da dile getirilmektedir.
Akl, ruh ve nefs kavramlar insanlk mahiyetini oluturan temel
kavramlardr. Bu ynyle insan ontolojik olarak var klan temeli
oluturmaktadrlar. Dolaysyla akl, insan ontolojik olarak var klan ve bu
dnyada dini ve ahlki sorumluluunu ekillendiren bir mahiyete sahiptir.
Kurann pek ok yerinde insan akletmeye ve dnmeye arlrken, akln
yokluu onu dinin emir ve sorumluluklarndan muaf tutmaktadr.8
Bilindii gibi her dnr, bilginin kayna ve deeri olarak akl farkl
niteliklerle tanmlamaya almtr. Bu birbirinden farkl tanm getirme
abalar, birbirine zt grlerin, ekollerin olumasna zemin hazrlamtr.

3
Rgb el- sfahn, Mfredt Elfzul-Kuran, thk. S. A. Dvd, Beyrut 1997, s.577-
578, bn Manzur, Lisnul Arab, Kahire 1308, C. XIII, s. 484, emseddin Sami, Kms-i
Trk, stanbul 1317, s. 943.; Sleyman Hayri Bolay, Akl, DA ,C. II, stanbul 1989,
s. 238.
4
smail Yakt, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, S.D.. lahiyat Fakltesi Dergisi, S.
3, Yl: 1996, s. 1.
5
Yakt, smail, A.g.m., s. 1.
6
Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, stanbul 2002, s. 33.
7
Ahmet Cevizci, A.g.e., s. 33.
8
Kemal Szen, Hz. Peygamberde Akln Deeri, II. Kutlu Doum Sempozyumu
(Tebliler), Isparta 2000, s. 68-69

29
 Nejdet DURAK

Mesela, bilgi kayna olarak ampirist yaklam ne karan felsefi ekoller akl,
rasyonalist bak asna sahip dnrlerden farkl deerlendirmilerdir.
nsana zg bir nitelik olan ve onun insan olarak var olu imknn
belirleyen akl kavram, gerek Trk toplumunu asrlardr dnceleriyle
etkilemi ve etkilemekte olan Mevln dncesinde, gerekse modern felsefenin
geliim seyrine uygun olarak epistemolojiyi ne karan Kant felsefesinde,
sistemin nemli bir yaptan oluturmaktadr. Bu adan akl problemi, felsef
retileriyle kendi dnemlerinde ve sonrasnda gnmze kadar etkisini
hissettiren bu iki dnrn felsefelerinde incelenmeyi hak etmektedir.

2. Mevlnda Akl ve Akln Deeri

2.1. Mevlnya Gre Akln Tanm ve Mahiyeti
Mevlnnn en nemli eseri olan Mesnevinin pek ok yerinde akl
vlmektedir: Bu balamda akl, Allahn yaratt en yce varlk olarak
tanmlanmaktadr. Mevlnann Altn ta olarak tanmlad akl, insan dost
diyarna ulatran, zorluklar amasn salayan vgye mazhar bir nderdir.9
Akl, ona gre Allahn yaratt ilk varlk olarak tanmlanmaktadr: Yce ulu
Tanrnn eli, iki lemden de nce akl yaratmad m?10
Mevln, akl nedir? sorusunu onun deerini ne karan bir yaklam
iersinde yle tanmlamaktadr: ...demilerdir ki: Akl nedir? Zorluklarn
dmlerini zen; gnlde saklanan en gizli sr gelinlerini ssleyip bezeyen,
canlara klavuzluk edip tanyerlerini aartan, sabahlar zhr eden Hakka alp
gtren bir mnevi varlk... Hak, varlk ovasnn, bu kutluklar gneiyle
aydnlanmas iin akl, meknszlk leminden, gayb gizliliinden meydana
getirince varlklara, akln zn, akln gnlndeki alacak, gzel ve esiz
eyleri bildirmek, o stnlkle onu btn varlklardan seip ayrmak istedi. 11
Grld gibi Mevln, manevi bir varlk olarak akl, Tanrnn yaratt
varlklarn en stn, kymetlisi olduunu ifade etmekte ve ontolojik olarak ona
byk bir deer atfetmektedir.
Mevln akl kavramn deerlendirirken onun semantik olarak balama
kavramna iaret etmektedir: Senin akln deveciye benzer, sen de devesin, Akl,
seni, ister istemez hkmnce ekip durmaktadr. Veller, akllarn akldr. Akllar
da ta en sonuncusuna kadar develere benzer. Onlara ibretle bak: bir klavuz,
yz binlerce can!12 Akl bu ynyle klavuzsuz kald zaman kiiyi kendi
duygu ve nefsi arzularna gre ekip evirmektedir. Akl byle bir durumda
kalmamak iin kendine bir klavuz edinmek durumundadr. Akln akl kavram,

9
Mevln, Meclis-i Seba, ev. A. Glpnarl, Konya 1965, s. 92.
10
Mevln, Mesnevi, ev. Veled zbudak, M.E.B. Yaynlar, C. I-VI, stanbul 1990, C. VI,
s. 154. b. 1936; Bu eser bundan sonra Mesnevi olarak anlacaktr
11
Mevln, Meclis-i Seba, s. 93.
12
Mesnevi, C.1, s. 200, b. 24972499

30
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

klli akl olarak tanmlanabilecek olan, Tanrnn yaratt en stn manevi

varlk olan, ferdi veya czi akllarn kendisinden kaynakland, Mevlnnn:
Akl, bizim size gnderilmi bir peygamberimizdir13, ifadesinde yerini bulan
ilahi vasfl bir mahiyettir. Bolayn ifadesiyle ...Klli akl denilen varlk bir
ksm felsefi anlaylarda mesela Stoa felsefesinde olduu gibi kinat idare
eden, akl yahut Tanr manasnda deildir. Mevln Klli akl deyince Hakikat-
Muhammediyeyi ve ondan kaynan alan dier nebileri, peygamberleri
anlar14 Bu yaklam dorultusunda Mevlnya gre insan kendine akl ve dini
klavuz etmelidir.15
Mevlnya gre akl insann dnmesini, bilmesini, davranlarna
belirli bir tutum kazandrmasn, iyi ve kty, doru yanl birbirinden
ayrmasn salayan bir yetinin addr. Akln olmad m unutkanlk, sana hkim
olur... sana dmanlk eder, tedbirini bozar. Aalk pervane, aklnn
azlndan kendini atee vurur... ate, atein yakcl, atein sesi, aklna bile
gelmez. Fakat kanad yand m tvbe eder ama hrs ve unutkanl yine onu
atee atar. Bir eyi kavramak, anlamak, hfzetmek ve hatrlamak, akln iidir...
akl bunlarn derecesini yceltir. nci olmaynca parlakl nasl olur da
bulunur? Hatrlatan olmaynca adam, o iten nasl kanr?16 Bylece akl
terimi, Mevlnya gre insan olmann temel vasf olarak tanmlanmaktadr:
Artk bir akl, akln aklndan kaarsa aklllar taifesinden hayvanat zmresine
gemitir.17
Dnrmze gre akl, hakikate ulama yeteneine sahip bir yeti
olarak insan zihninin ve manevi faaliyetinin merkezi odana yerletirilir. Akl,
bu ynyle dinin kendisine emanet edildii manevi bir merkezdir. Mevln bu
hususun altn yle izmektedir: yi eyleri caiz gren o Peygamber, ne de
gzel syledi: Bir zerre akln orutan da yedir, namazdan da. nk, akln
cevherdir, bu ikisiyse araz. Bu ikisi, yani namaz ve oru, onun tam olmasyla
farz olur. Bu suretle de o aynann cilalanmas, ibadetle gnln arnmas
mmkn olur.18 Mesnevinin pek ok yerinde akln bu metafizik ynne iaret
bulunmakta ve insann beden niteliklerinden ayr tutulmaktadr: ...phe yok ki
akl da yaradl bakmndan melekle ayn cinstendir. Nefis havas da dmana
stndr, fakat nefis, aalk cinstendir, aalk lemine gider!19

13
Mevln, Dvn- Kebr (Semeler), haz: efik Can, stanbul 2000, C. III, b. 1037.
14
Sleyman Hayri Bolay, Mevlnnn Akl Anlay, 2. Mill Mevln Kongresi,
Konya, 1986, s. 167.
15
Mesnev, c. IV, s. 38., b. 465.
16
Mesnev, c. IV, s. 185., b. 22902294
17
Mesnev, c. I, s. 265., b. 3320.
18
Mesnev, c. V, s. 4041, b. 454-456
19
Mesnev, c. IV, s. 218., b. 27032704

31
 Nejdet DURAK

2.2. Akl eitleri

Mevln akl kavramn tek bir boyut iersinde deerlendirip
incelenemez. imdi de bu konudaki grlerine yer verelim: Akl vardr gne
gibi. Akl vardr, Zhre yldzndan da aadr, yldz akmasndan da. Akl
vardr, bir sarho mumu gibi, akl vardr, bir ate kvlcm gibi. O gne gibi
akln nnden bulut kalkt m Allahn nurunu gren akllar faydalanrlar. Akl
czi akln adn ktye karmtr. Dnya murad insan muratsz bir hale
getirmitir.20 Akl kritik eden Mevln, onu genelde kll ve cz olarak
iki ksma ayrarak incelemektedir. Dnrmze gre czi akl insann ferdi
akln nitelendirmekte ve yetkinliini Klli akldan almaktadr. Bu hususu
Mevlna: ..senin .. czi bir akln varsa cihanda bir kmil akl sahibini ara!
Senin czi akln, onun klli akl yznden klli olur. nk Akl- kll, nefse
zincir gibidir.21 ifadeleriyle belirtmektedir.
Mevln klli akl ile czi akl arasndaki ilikiyi u ekilde ifade
etmektedir: Akl czi gh stndr, gh ba aa, Akl Klli ise btn
hdiselerden kurtulmutur, emindir.22 Akl insana ilahi bir ltuf, bir klavuz
olarak gren Mevln Akl- klliyi en yce deer olarak tanmlamakta,
nebilerin ve velilerin sahip olduu bu manevi yeti karsnda czi akln
yetersizliine iaret etmektedir. Bir baka beyitte u ifadelere yer vermektedir:
Akl- Kll itir, Akl- Czi ise deridir.23
Mevlnnn akl kritiinin temelinde bu ayrm yatmaktadr. nsann
sahip olduu, snrl bir yeti olan akl, cz akl olarak adlandrlmakta ve sebep-
sonu zincirinin dna kamayan, duyulur alemin yanlglar iinde kalm
byle bir akln kimi felsefi ekollerin yapt gibi tm hakikati kuatacak bir
mahiyette ne karlmasna kar kmaktadr. Klli aklla, peygamberlere ve
yce kiilere balanmayan, onlarn gsterdii yoldan gitmeyen bir czi akln
kendini fenomenlerin yanltc dnyas ile snrlandrmas kanlmazdr. Bu iki
akl arasndaki ayrm Mevln u ekilde ifade etmektedir: Kuran, batan
sona sebepleri, illetleri nefyeder. Fakat bunlar anlamak, ii uzatp duran akln
harc deildir. Kulluk et de bunlar sana kefolsun! Felsefeye sarlan kiinin akl,
aklla anlalabilen eylere balanm kalmtr. Fakat temiz ve pak kii, akln
aklnn ( Akl- Klln) tek binicisi oldu. Aklnn akl itir, senin aklnsa kabuk.
Hayvan midesi daima kabuk arar. arayan, kabuu sevmez, ondan usanr,
bkar. temiz kiilere helldir, temiz kiilere.24 Mevln, baka bir beyitte ise
yle demektedir: Kabuktan ibaret olan akl, bir ii yzlerce delille ancak
anlayabilir. Fakat Akl- Kll, doru olduunu bilmedii yola admn atar m
hi? Akl, defterleri batanbaa karalar durur. Akln aklysa btn lemi ayla,

20
Mesnev, c. V, s. 41., b. 460463
21
Mesnev, c. I, s. 164., b. 20522053
22
Mesnev, c. III, s. 92., b. 1145.
23
Mesnev, c. I, s. 299., b. 3744.
24
Mesnev, c. III, s. 205., b. 25252529

32
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

doldurur, nurlandrr. O, karadan da kurtulmutur, aktan da. Onun aynn nuru,

gnle de yaylmtr, sana da. Czi akl bu karayla ak, yine kadirden, bir
yldz gibi parlayp lemi aydnlatan Kadir gecesinden elde etmitir. Keseyle
daarcn deeri altndadr. inde altn olmayan keseyle daarcn ne kymeti
var?25
u halde Mevlnya gre czi akln akn hakikatleri anlamas, klli
aklla kyaslandnda imkn ddr. Klli akla kyasla kabuk olarak
nitelendirilen ferdi akl, snrl bir yetiye sahiptir. Bundan dolay metafizik
sahada bu akl sz syleme, etkin olma yeterliliine sahip deildir. Fakat Klli
akla baland, duyu balantsndan ve nefsani arzulardan kurtulduu lde
bu eksikliini ama yetisini potansiyel olarak barndrmaktadr. Mevln bunu
metaforik bir ifadeyle u ekilde anlatmaktadr: ...ksa grl adam, ilk iten
baka bir ey grmez... akl yerde yetien otlara benzer, yere mahkmdur,
gezmez dolaamaz. Otu, ha armsn, ha armamsn... aya topraa
kaklm kalmtr. Rzgrn tesiri ile ban sallasa da ba sallanmasna
aldanma. Ba, ey seher yeli, duyduk, peki der ama aya isyan ediyoruz brak
bizi der.26
Mevln insan iki boyutu olan bir varlk olarak deerlendirmektedir.
Ontolojik olarak insan bir yanyla ilahi, metafizik deerlerin taycs iken,
bedeni ile canllar dnyasnn, duyulur lemin, olu ve bozuluun iersine dhil
olmaktadr. nsann sahip olduu bu iki yn Mevln tarafndan bir mcadele
alan olarak betimlenmektedir. Bu husus ele aldmz akl grnde de
kendisini gstermektedir. Vay akl dii, kt ve irkin nefsi erkek ve atlmaya
hazr olana! Nihayet onun akl alt olur. Ziyandan baka bir yere gemez. Ne
mutlu akl erkek olana, irkin nefsi dii ve ciz bulunana! Czi akl, erkek ve st
olursa dii nefsini akl, alt eder.27 Bu ifadelerle Mevln akln nefsan istek ve
arzulara saplanp kalmamas gerektiine iaret edilerek, bunun gereklememesi
durumunda Bu eit akl olanlarn akllar, neye taklrsa smsk taklr ama
ehveti brakmay hi mi hi dnmezler28 ifadesiyle akln duyu ve ehvetin
esiri olacana iaret eder. Bu durumda insan, kendisinden gerekletirmesi
beklenen kamil insan olma vasfn elde edemeyecek ve hayvanlk mertebesine
inecektir.29 Oysa Klli aklla balantsn kuran insan meleklerden bile stn
olacaktr.
Mevln bu balantnn nasl tesis edileceine Mesnevide u ekilde
deinmektedir. Tanr, Akl- Klle Mazagalbasar (:Gz ne kayd, ne yanld -
Necim 53/17-) dedi.. Fakat cz-i akl her yana bakar durur.30 Mevln bu
ayetin yorumunda Hz. Muhammedin Mirac olaynda yaad halet-i

25
Mesnev, c. III, s. 205206, b. 25302534
26
Mesnev, c. IV, s. 232233, b. 28952898
27
Mesnev, c. V, s. 202, b. 24612464
28
Mesnev, c. VI, s. 11, b. 120.
29
Mevln, Fhi MFih, ev. Meliha lker Anbarcolu, stanbul 1990, s. 89-90, 122-123
30
Mesnev, c. IV, s. 107, b. 1309.

33
 Nejdet DURAK

rhiyesinden hareketle Klli akln gerek manada temsilcisinin Peygamber

olduuna iaret etmektedir.31 Bu balant kurulmad srece Czi akl
fenomenlerin yanltc dnyasna saplanp kalr: Zhirin etrafnda dnp
dolaan kadlar, zhiri grne gre hkmederler. Birisi ahadet getirdi,
imann gsteren bir ey yapt m bunlar, derhal o adamn mmin olduuna
hkmederler. Bu suretle de nice mnafklar, zahire snmlar... bylece de
yzlerce iman sahibinin kann gizlice dkmlerdir. al abala da akl ve din
piri ol... bu suretle akl kll gibi i lemini gr. O gzelim akl, yokluktan yz
gsterince Allah ona bir elbisedir giydirdi, binlerce de ad takt.32
Bu durumda Mevlnya gre yaplmas gereken Klli akl ile czi akl
arasndaki irtibatn kurulmasdr: Zhal yldznn devrinden meydana gelen
akln, akl kll'e kar ne deeri vardr? O akl, Utarit'le Zhal'den feyiz alr,
bilgi sahibi olur. Bizse sfat ltuf ve ihsan olan Tanr kereminden feyiz alr,
bilgi sahibi oluruz.33 Mevlnya gre Klli akl, renmesine ihtiya olmayan
bir retmendir. Hbil ile Kbil hikayesini rnek veren Mevln, cz akl
sahibi olan insanlarn, Klli akl sahibi olan peygamberler ve yce kiiler
vastasyla Kll aklla balant tesis etmelerinin zorunluluuna iaret
etmektedir.34

2.3 Akln Deeri

Tasavvuf felsefesinin ve mutasavvflarn bilginin kayna ve deeri
asndan genel yaklamlar gz nnde tutulduunda, indirgemeci bir
yaklamla akla pek fazla itibar edilmedii dncesi bir n yarg olarak
dnlmektedir. Oysa, tasavvufi bilgi bir btn olarak bir bilgi felsefesinin
ifadesidir ve kendi iersinde sensuel, ampirik ve rasyonel bilgi imknlarn
barndrmaktadr.35 nemle altnn izilmesi gereken bir husus tasavvufi bilginin
ulam olmaktan te bir aray ifade etmesidir. Bundan dolay mutlak bilgiyi
aray, buna ulama abas, varlk sahas olarak fiziki dnyay ve onun bilgi
alanlarn iermektedir.
Bu indirgemeci yaklamlar dorultusunda, ilk bakta Mevln
epistemolojisini genel bir kanaat olarak akl, akl bilgiyi dlayan bir paradigma
iersinde dnebiliriz. Fakat Mevlna akl deil, dogmatik rasyonalist,
materyalist, septik, deneyci yaklam esas alan felsefeleri, onlara kr krne
bal kalmay tenkit etmektedir. Bundan dolay onun bu tr eletirileri insanlar
akla kar bir tutumu iersinde olduunu dndrmtr.

31
Yksel Gztepe, Mevln Celleddin Rumnin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf, Yl:
6, S. 14, Ocak-Haziran 2005, ss. 417-438, s. 426.
32
Mesnev, c. IV, s. 175-176, b. 2175-2179
33
Mesnev, c. V, s. 212, b. 2585-2586
34
Fhi MFih, s. 219-220.
35
Bu konuda yaplan u doktora almas olduka aydnlatcdr: ahin Filiz, slam
Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, nsan Yaynlar, stanbul 1995

34
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

Mevlnann akl konusundaki temel sorusu metafizik sahada insana

bilgi kayna olarak ne kadar yeterli olaca zerinedir. Bu adan akln snrlar,
neyi ne lde bilebilecei zerinde durmaktadr. Bu adan Mevln, tpk Kant
gibi akl kritik eden bir dnrdr. Akl onun eserlerinde hem vlmekte, hem
de tenkit edilmekte, belirlenmesi gerektiini dnd snrlar izilmektedir.
Mevlnya gre akl, insann sahip olaca en yce manevi deerdir.
Yukarda iaret edildii gibi iki boyut iersinde deerlendirilen akl, dinin ve
metafizik deerlerin kendisine emanet edildii en yce manevi deerdir.
Mevln bu adan akln deerini kritik etmektedir. Dolaysyla insan
hakikatten ayran akl Mevlnnn ifadesiyle Akln, insanlara ayak kstei
olunca o akl, akl deildir, ylan ve akreptir.36 Akl, insann nefsan arzularna
galip gelmesiyle kendini gsterecek yce bir deerdir: Yeter artk yllarca
eee kul oldun. nk eee kul olan , eein ardndan gider.Onlar artta
brakn dan murat nefsindir. Nefis geride, akln ilerde gerek. Ama bu aalk
akl da eekle ayn mizata. nk btn fikri onu nasl elde ederimden ibaret.
sann eei gnl mizacna malik olmu, akllar makamnda yer tutmutur.
nk akl galebe almt, eekse zayft. Eek, iman ve kuvvetli biniciden
zayflar.37 Mevlnnn bu metaforik anlatmlarna Mesnevinin pek ok
yerinde rastlamaktayz: Kendine gel, kz dva eden senin nefsindir; kendisini
efendi yerine koymutur, ululuk taslamaktadr. kz ldren de aklndr. Hadi,
artk ten kzn ldreni inkr etme! Akl bir esirdir. Daima Haktan
zahmetsizce bir rzk, tabak tabak nimetler ister. Onun zahmetsizce rzklanmas
neye baldr? Ktln asl olan kzn ldrlmesine. Nefis, Benim
kzm nasl olurda ldrrsn? der. nk nefis kz, ten suretidir.38
Grld gibi bu anlatmlar, akln doru kullanlamamas, nefsani
istek ve arzularn esiri olmas durumunda insann bir akl varl olmann
tesinde bir beden varl olarak tanmlanmas sonucunu douracaktr. Mevln,
bu durumda kalan insanlar: Onun nefsi beydir, akl esir.. farz et ki yz binlerce
defa Mushafa yemin etmi olsun!39 diye tanmlayarak akllarnn, arzularnn
esiri olduunu ve doru kullanlamadn ifade eder. Bu duruma den insann
Klli akla sahip peygamberlerin yardmna ihtiyac bulunmaktadr. Ey yiit,
akl, ehvetin zdddr... ehveti dokuyan akla akl deme. ehvete malp olana
vehim de... vehim, halis akllar altnnn kalpdr. Vehimle akl, mihenk
olmadka meydana kmaz. Her ikisini de hemen mihenge vur. Bu mihenk de
Kurandr. Peygamberlerin halidir... mihenk kalpa gel der.40 Mevlnya gre,
akl nefse demirden bir badr ve nefsi ktlklerden alkoymaya
almaktadr.41 Mevln akl-nefs ilikisinde nefsi akln hedeflerine ulamasna

36
Mesnev, c. I, s. 187, b. 2329
37
Mesnev, c. II, s. 142, b. 1855-1859
38
Mesnev, c. III, s. 204, b. 2505-2509
39
Mesnev, c. II, s. 163, b. 2134
40
Mesnev, c. IV, s. 186, b. 23012304
41
Mesnev, c. IV, s. 161, b. 19831984

35
 Nejdet DURAK

engel olan bir nitelik olarak tanmlamakta ve nefsin terbiye edilmesiyle bunun
stesinden gelinebileceini ifade etmektedir.
Mevln insann hakikati elde etmesinde en byk engel olarak insann
nefsan arzularna saplanp kalmasn gstermektedir. Bu nedenle akl ve nefs
arasnda srekli bir mcadele bulunmaktadr. nsan akl bu mcadeledeki yerine
gre bir deer kazanmaktadr. Bu mcadelede malup olan akllar Mevln
tarafndan yerilmektedir. Senin akln da vezirdir ve heva ve hevesine
malptur...vcudun da Allah yolunu kesip durmaktadr... Allaha mensup bir
t, sana t verse o sz, bir hileyle tesirsiz brakmakta; Bu, yerinde bir
sz deil, kendine gel de yerinden, yurdundan olma...i yle deil, kendine gel,
delirme demektedir. Vay o padiaha ki veziri budur... her ikisinin yeri de kin
gden cehennemdir.42 Bu aklamalardan anlalaca zere Mevln nefsinin
esiri olmu akl, insan Tanr ve metafizik deerlerden uzaklatran, bundan
dolay cezalandrlacak bir nitelik olarak tanmlamaktadr. Bu durumda
yaplmas gerekeni Mevln yle aklar: Bu akl terk et de hakik akla ula.
Bu kula tka da hakik kulak kesil!43
Mevln akln deerini sorutururken insanlarn sahip olduu akl
yetisinin mahiyeti zerinde durmaktadr. Bu nokta da setii baz rnekler akl
kavramnn kimi kiilerce nasl yanl kullanldna iaret etmektedir. Filozof,
zeki Firavunun akl krleti, senin yznden bir ey anlamaz oldu. Ebulehep de
senin yznden naehil, oldu. Eblhakem de senin yznden Ebucehil kesildi. Ey
bu satranta nam iin yz binlerce ustay mat eden! Ey mkl oyunlaryla
gnlleri yakan ve gnlne merhamet gelmeyen! Sen hile denizisin, halk bir
katreden ibaret. Sen da gibisin, selim kalpli insanlara ancak bir zerre!44 Bu
husus bir baka yerde u ekilde vurgulanmaktadr: Filozofa anlatlara
dalmak, pek yce, pek byk bir ile uramaktr, fakat anlat perdedir
gerekler gneine.45 Bu durumda kalan insann czi aklyla iinde bulunduu
durumdan kurtulmas iin Klli akldan yardm grmesi, ilahi bir yardm almas
gerekmektedir. Sen Firavun gibi krsn, kr gnllsn...dmanla iyisin de
susuzlar aalatmadasn. A firavun, niceye dek susuzlar ldrecek, asl
sulu olan nefsini ho tutacaksn? Firavunun akl, padiahlarn aklndan
stnd ama Allah hkm onu aklsz ve kr etmiti! Bir adamn can gzn,
can kulan Allah kapatt m o adam Eflatun olsa hayvanlar!46
Bu adan insan, kendisine verilen akl nimetini iyi deerlendirirse
Tanr yardmnn kendisine ulamas mmkn olabilecektir. alp abalar,
akla hizmet edersen akln sana yapaca ey udur: Seni doru yola ulatrr; bu
yola ulama vesilelerini artrr! Tanr, sana aka ba sallamaz ama seni

42
Mesnev, c. IV, s. 102103, b. 12461249
43
Mesnev, c. III, s. 104, b. 1291
44
Mesnev, c. II, s. 204., b. 2665-2669.
45
Mevln, Dvn- Kebr, Haz. A. Glpnarl, Kltr Bakanl Yaynlar, C. I-VII,
Ankara 1992, C. III, s. 143, b. 1240, Bundan sonra Dvn- Kebr olarak anlacaktr.
46
Mesnev, c. IV, s. 156., b. 1920-1923.

36
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

balara babu yapar! Tanr, sana gizlice yle bir ey verir ki btn
dnyadakiler sana secde ederler.47 Mevlnaya gre akl, Allahn yaratt en
yce deerdir ve dn emirlerin biricik muhatabdr. Bu ynyle akl insann
sahip olduu en yce deerdir, insana ilahi bir ltuf ve klavuzdur. Fakat akl
klavuzsuz metafizik alanda yetersiz kalabilmektedir.
Bu noktada Mevln akl, ak ve can kavramlarn birbirinden
ayrlmamas gereken temel insani kavram olarak tanmlamaktadr. zellikle
akl ve akn birliktelii sayesinde ilahi bir yardm ve dilemeyle insanlarn
aydnlanp, akllarn kurtulacan savunmaktadr.48 Mevln, akl ve ak,
insanlarn metafizik bilgiyi kazanmasnda son derece nemli olan iki temel
kavram olarak tanmlamaktadr: Akl, ak, bilgi, Tanr damnn
merdivenidir...49 Fakat akl, son tahlilde metafizik sahada yetersiz
kalabilmekte, bundan dolay hakikati idrak etmede yerini aka brakmaktadr.
Eserlerinde ak kavramnn pek ok tanmn yapan Mevln ak, metafizik
hakikatin kazanlmasnda biricik bilgi kayna olarak gstererek, Tanr srlarnn
usturlab olarak tanmlamaktadr.50 Tanr hakkndaki bilgimizin yegne kayna
aktr.51 Akl, ak karsnda amura saplanm topal bir eee benzeten52
Mevln, u beytinde ak karsnda akln yetersizliine iaret etmektedir. Ak,
ileri gidenler iin bir gemiye benzer... gemiye binen kiinin bir fete uramas
nadirdir, ok defa kurtulur. Akl zekay sat da hayranl satn al... akl ve zeka
zandr, hayranlksa bak gr! Akl Mustafann nnde kurban et...
Hasbiyallah de, yani Allahm bana yeter! Kenan gibi gemiden ba ekme... ona
da zeki akl bu gururu vermi aldatmt.53 Mevln, aklla akn mukayesesini
u ekilde vermektedir: Akl, varlk leminin alt yan var, bunlar snrdr,
bunlardan dar hibir yol yok der; aka yol var der, hem de ben defalarca
gittim. Akl, bir pazardr grd de al-verie koyuldu; fakat ak, akl pazarnn
tesinde nice pazarlar grd.54
Mevlnaya gre akln grevi, metafizik bilginin kapsn amaktr ama
ieri ak ile girilir. Mevln bunu metaforik bir ifadeyle, tpk terziye bir ey
diktirmeye giden kimseye veya doktora tedavi olmak iin bavuran hastaya
benzeterek; akln grevinin, istenilen yere gtrmek olduunu belirtir. Bu
noktadan sonra akl yerini aka brakr.55 Mevln bu hususu Mira gecesinde
Peygambere Cebrailin klavuzluk etmesine benzeterek, Cebrailin bir
mihmandar olarak Hz. Muhammedi gklerin kaplarndan geirdiini ve

47
Mesnev, , c. IV, s. 279., b. 3486-3488.
48
Dvn- Kebr, c. II, s. 332., b. 2752; Mesnev, , c. IV, s. 298., b. 3728-3729.
49
Dvn- Kebr, c. III, s. 395., b. 3812.
50
Mesnev, c. I., s. 9., b. 110.
51
Dvn- Kebr, c. I., s. 123., b. 1156.
52
Mesnev, c. I., s. 10., b. 115.; Dvn- Kebr, c.VII., s. 371., b. 4818.
53
Mesnev, c. IV., s. 115-116., b. 1406-1409.
54
Dvn- Kebr, c. III., s. 374., b. 3643-3644.
55
Fhi MFih, s. 175.

37
 Nejdet DURAK

Hakka yakn olma noktas olan Sidretl-Mntehada grevinin sona ererek

bundan sonrasn Ona braktn syleyerek, bu noktadan sonrasn ak ile
ulalacak bir aama olduunu belirtmektedir.56 Mevlnya gre bu en ak
biimde insann aklyla Tanry kavrama abasnda kendisini gstermektedir.
Ona gre: insan...Hakk anlasa, kavrayabilse de onun anlad idrak ettii,
Hakk, Hakk deildir. u halde insan, alp abalamadan geri durmayan, ceht
dolu olan ve Tanrnn yceliinin nuru etrafnda kararsz, huzursuz bir halde
dolaan kimsedir. Hakk ise insan yakar, yok eder ve hi bir akla smaz, hi bir
aklla anlalmaz. 57 Buna gre Mevlnya gre Tanr aklla, fikirle
ulalabilecek bir nitelik deildir: Akl Tanr glgesidir, Tanr gne..glge,
gnee kar dayanr, durabilir mi hi.58 Konuya iaret eden Bolay u hususun
altn izmektedir: Onun buradaki metodu udur: Akl, fikri Tanrya
ulatrmaya almak, yoksa aksi deil. Zaten peygamberlerin yolu da budur.
Yani akl vahiy nuruyla ykayarak Descartesin tabiri ile mrik akldan
kurtularak Allaha ulamak mmkndr.59 Mevln: Akl, zaten ona derler ki
Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun. Utaritten gelen akla,
akl demezler!60 ifadesiyle insann kendisine uyulduunda Tanrya gtrecek
akln Tanrnn inayet, bilgisi ve klavuzluuyla ona ynelmi akl olduunu
belirtmektedir. Mevlnya gre insann hakikati kazanmasnda ona klavuzluk
edecek iki temel yetisi bulunmaktadr: Akl ve ak.
Bu yaklam dorultusunda Mevln akln snrlarn izmektedir. Akl
fenomenler leminde etkin bir rol oynarken metafizik bilginin kapsn
amaktadr ama kendisi ieri girememektedir. Akl gerek bu dnya ilerini ekip
evirecek olan gerekse metafizik leme ilikin bilgilere ulamann n artn
insanlara sunmaktadr. Bundan dolay akl Mevln iin insan Hakka gtren
manevi bir varlktr.61 Fakat akl snrl bir yetidir ve bundan dolay kendi bilgi
snrlarn aan yerde hakikati kavramada ve idrak etmede yetersiz
kalabilmektedir. Bundan dolay Mevln, akl eletirirken aslnda onun
snrlarn ortaya koyma abasndadr.62 Bu balamda Mevln akl bilgiyi ne
karan felsefeyi ve felsefecileri eletirel bir bak asyla deerlendirmektedir.
Mevlnya gre: Fakat bunlar anlamak, ileri uzatp duran akln harc
deildir. Kulluk et de bunlar sana alsn, felsefeye sarlan kiinin akl, aklla
anlalabilen eylere balanm kalmtr. Fakat temiz ve pak kii, akln aklnn
(Akl- klln) tek binicisi oldu. Akln akl itir. Senin aklnsa kabuk. Hayvan
midesi daima kabuk arar. arayan, kabuu sevmez, ondan usanr, bkar...
Kabuktan ibaret olan akl, bir ii yzlerce delille ancak anlayabilir. Fakat Akl-

56
Dvn- Kebr, C. V., s. 272., b. 3179-3185.
57
Fhi MFih, s. 56.
58
Mesnev, C. IV., s. 171, b. 2111.
59
Sleyman Hayri Bolay, A.g.m., s.169.
60
Mesnev, C. IV., s. 265., b. 3310.
61
Meclis-i Seba, s. 93.
62
smail Yakt, A.g.m., s. 20.

38
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

Kll, doru olduunu bilmedii yola admn atar m hi?63 Mevln, felsefeye
kaplan kiinin akln doru kullanamadn ifade etmektedir. Ona gre, tpk
Nuh Peygamberin gemisine binmek gibi akl, metafizik alannda akn olann
bilgisine teslim etmek gereklidir. Bu alan akln faaliyet sahas deildir.64 Ak
zincirini bir oynatt m Eflatunun akl da zvanadan kar; Abu-l Hasann akl
da.65
Mevln: yalnz istei gren gz, kua bir afettir; fakat tuza gren
akl, onu afetlerden kurtarr 66 derken akln bilgisine konu olan nesneler
dnyasnda nefsin istek ve arzular konusunda insan uyardn, insan
duygularnn esiri olmaktan koruduunu ifade ederek, hatalara dmekten
koruduunu fakat bu grnr dnyann tesindeki bilgisine konu olan eyler
hakknda akln yetersiz kaldna iaret etmektedir. Ama bir tuzak daha vardr
ki onu akl da bilemez. te gayb leminde bulunanlar gren vahiy, onun iin bu
tarafa koup geldi. Cinse cins olmayan aklla bilmek, tanmak gerek.
Hemencecik suretlere komamal. Cins olu, ne senin iin suretledir, ne benim
iin. sa, insan eklindeydi, fakat melek cinsinden. Onun iin gkyz kuu,
kargann kurbaay havalandrmas gibi onu alp bu gk kubbenin stne
kard.67
Mevln akln metafizik alana ilikin yetersizliini bir baka yerde u
szlerle dile getirmektedir: Akl bu yokluktan bir koku almay ok istedi, ok
alt abalad amma bir koku bile alamad, btn almas boa gitti.68
Bundan dolay Mevln, metafizik leme ilikin bilgiler konusunda akl yetersiz
grmekte ve bu aleme ilikin bilgi edinme abalarnda akl insan iin bir ayak
ba olarak tanmlamaktadr.69 Mevlnya gre: Akl, btn yollar-
yordamlar bilir de akn yolunu-yordamn bilemez, arr kalr.70 Akn
lemin sahasnda aklla yol alnamaz, ancak akl bandan kurtulduunda yol
alnabilir.71 Mevln dolaysyla, akl ile ak arasnda kopmaz bir ba
kurmaktadr. nsan bu dnya ilerini aklla evirirken ak ona metafizik alann
kaplarn amaktadr. Mevlnya gre akl bu dnya hayatnn vazgeilmez
unsurudur. Hatta bu dnya sz konusu olduunda aktan daha stndr.72
Mevlnya gre akln etkin olduu nesneler dnyas sebep-sonu
ilikilerinin geerli olduu bir dnyadr. Burada insan, aklyla hayatn

63
Mesnev, C. III., s. 205., b. 2526-2530.
64
Mesnev, C. IV., s. 269., b. 3354-3364.
65
Dvn- Kebr, c.III., s. 159, b. 1392.
66
Mesnev,C.VI., s. 235., b. 2969.
67
Mesnev, C.VI., s. 235., b. 2970-2973.
68
Dvn- Kebr, c.II, s. 332, b. 2758
69
Mesnev, c. IV, s. 269, b. 3353-3356; Dvn- Kebr, c. I, s. 363, b. 3332
70
Dvn- Kebr, c. III, s. 76, b. 555; ayr. bkz. Mevlnnn Rubaileri, I-II, ev. N.
Genosman, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1994, c. II, s. 283, b. 1367
71
Dvn- Kebr, c. III, s. 438, b. 4205-4207; Dvn- Kebr, c. I, s. 114, b. 1063;
72
Dvn- Kebr, c.IV, s. 20, b. 133

39
 Nejdet DURAK

dzenlemektedir. Bu nesneler dnyasnn zerinde yer alan metafizik alana

ilikin bilgilerin kazanlmasnda sebep-sonu ilikisine saplanp kalan akln bir
etkinlii sz konusu olamaz. Fakat akl ayn zamanda akn yol gstericisi, onu
belirli bir merhaleye tayan klavuzudur. Biri olmadan dierinin salt varlndan
sz edemeyiz: Akl, dost iline yol gsteren bir klavuz olmasayd, an yz
de yle safran gibi sapsar kalmazd.73 Bundan dolay ak, metafizik lemin
bilgisinin tecrbe edilecei yegne vasta olarak tanmlanmaktadr. Bu akn
leme ait bilgilerin aklla kavranlmasn Mevln olanakl grmez.74 Bu
yaklam dorultusunda akl, metafizik alanda ancak birtakm zanlarda bulunur.
Ak ise bunun tesinde bu alann bizzat tecrbesini iermektedir.75

3. Immanuel Kantn Akl Anlay

3.1. Konuya Yaklamndaki Metodu: Kritisizm
Kant felsefesi, genelde eletirisi ncesi dnem ve eletiri dnemi olmak
zere iki dnem iersinde deerlendirilir. lk dnem 1770ten nceki yirmi yllk
bir sreci kapsayan ve dnrn bir bakma felsefesine k noktas tekil eden
Aydnlanma dncesinin Almanyada kazand balca form olan Leibniz
(1646-1716) ve Wolff (1679-1754) felsefesi etkisinde kald dnemdir.
Felsefeye matematiksel bir anlay getirmeye alan filozoflarn etkisinde
kald bu dnemde Kant, felsefenin sorunlar yannda zellikle Newton
etkisinde gelien fiziin sorunlaryla ilgilenmitir. Bundan dolay Kantn
bilimsel kuram ncelikle fizikle balar. Kant, pratik fiziin ilkelerinden ziyade
teorik fizik zerinde dnmeye balam, kendisine k noktas olarak da
Newtonun ekim yasasn esas almtr. Bu adan bu dnem iersinde Kant
Monadlar retisinin kurucusu Leibniz ve yeni evren anlaynn kurucusu
Newton etkisinde kalan bir filozof olarak tanmlamak mmkndr.76
Kantn eletiri felsefesinin temellerini att ana yapt 1781de
yaynlanan Salt Akln Kritii (Kritik der Reinen Vernunft) kitabdr. Bu kitap
ayn zamanda felsefe tarihinde yeni bir dnemin de habercisidir. Kant bu
eseriyle kendi felsef anlayn ortaya koymu ve Leibniz ve Wolff felsefesinin
etkisindeki metafizik geleneinden ayrlmtr.77 Kant, bu eseri ve ortaya
kard etkileri Kopernikusun astronomide gerekletirdii zihniyet
dnmne benzetir. Kant bu eserin yaynndan iki yl sonra yanl anlamalarn
nne gemek iin bu kitabn ana dncelerini zetledii Gelecekte Bilim
Olarak Ortaya kabilecek her Metafizie Prolegomena (Prolegomena zu Einer

73
Mevlnnn Rubaileri, c. II, s. 327, b. 1575
74
Dvn- Kebr, c. II, s. 61, b. 497-498; Dvn- Kebr, c. IV, s. 74, b. 633-634
75
smail Yakt, A.g.m., s. 19
76
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1990, s. 391; Afar Timuin,
Dnce Tarihi, 2. Cilt, s. 329.
77
Heinz Heimsoeth, Immanuel Kantn Felsefesi, ev. Takiyettin Mengolu, Remzi
Kitabevi, stanbul 1986, s. 15; Gkberk, A.g.e., s. 395

40
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

jeden Knftigen Metaphysik) adl eserini yaynlamtr. Bu eserle birlikte Kant

felsefesi dneminde etkisini hissettirmeye balar. Kant 1788de Pratik Akln
Eletirisi (Kritik der praktischen Vernunft) adl kitabn yaynlar. Bu kitap
Kantn ahlk felsefesi hakkndaki temel grlerini ortaya koymaktadr.
1790da yaynlanan Yarg Gcnn Eletirisi (Kritik der Urteilkraft) adl eseri
ile Yenia felsefesinin en nemli kritiini yaynlam olur. 78 1797 ylnda
yaynlanan Ahlk Metafizii (Metaphysik der Sitten) de bu eletiri dnemi
eserlerine dhil edilebilir. Kant eletiriyi gzden geirme, denetleme, snama ve
zmleme anlamnda kullanmaktadr.79
Kant felsefesi, bir taraftan deneycilik ile kukuculuun, dier taraftan
aklc dogmacln grlerini yeniden ele alarak, bu anlaylarn doru ve
yanllar zerinde durmutur. Bu epistemoloji anlaylarnn eletirel bir
yaklamla ele alnmasndan dolay Kant felsefesi eletiri felsefesi olarak
adlandrlmaktadr. Kant felsefesi epistemoloji arlkl gzkmesine ramen,
ne kard temel problem ahlk olarak tanmlanabilir. Kant epistemolojisi
temelde ontolojik bir temellendirme gayesinden ok ahlk bir temellendirme
gayesiyle, ahlk vurgusuyla belirginlik kazanm gzkmektedir.80
Kant'n felsefe tarihindeki nemi, onun, epistemoloji problemini
felsefenin merkezine yerletirmesinden kaynaklanr. Bu nedenle, Kant
felsefesinin temel hareket noktas bilgi ve onun kaynadr. Salt Akln
Kritiinde insan bilgisinin yapsn ve bu bilginin snrlarn aratrr. Kant, bu
eserinde ve Prolegemana da akl zerinde durmaktadr. Ona gre ilk olarak akl
zerinde durulmal ve onun akl tarafndan bir kritii yaplmaldr. Kant, kritik
kavramn akln yarglanmas, eletirilmesi anlamnda kullanmaktadr.81 O, bu
yntemle metafizik bilginin imknn sorgulamakta, insann kendi bilgi kurma
yapsn aratrmaktadr. Ona gre, insan zihni doaya ynelmeden nce kendi
soyutlanm akl hakknda aratrmaya ynelmelidir. Kantn eletirisinde, salt
bir matematiin, salt bir doa biliminin, bilim olma iddias tamak istiyorsa salt
bir metafiziin nasl mmkn olabileceini aratrr.82
Kantn dncelerine bir form kazandrmasnda nemli etkileri olan
dnr, ngiliz filozofu David Hume (1711-1776)dur. Hume'un deneysel
phecilii ve nedensellikle ilgili olarak kukucu bir tavr ne karmas Kant
dogmatik uykularndan83 uyandrmtr. Humeun nedensellik ilkesi
temelinde, olaylar arasndaki balantlarn olaylarn kendisine ikin olduu

78
Heinz Heimsoeth, A.g.e., s. 17vd.
79
. Teoman Dural, Veftnn kiyznc Ylnda Tarihte en nemli Fikir Binalarndan
Birinin Mimar mmanuel Kant Anarken VI, Kutadgubilig, S. 12, Kasm 2007, s. 19.
80
. Teoman Dural, Veftnn kiyznc Ylnda Tarihte en nemli Fikir Binalarndan
Birinin Mimar mmanuel Kant Anarken, Kutadgubilig, S. 5, Mart 2004, s. 12.
81
Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul 1988, s. 69.
82
Immanuel Kant, Gelecekteki Her Metafizie Prolegomena, ev. oanna Kuuradi-Yusuf
rnek, Ankara 1995, s. 29.
83
Immanuel Kant, A.g.e., s. 8.

41
 Nejdet DURAK

anlayn yadsmak bulunmaktadr. Humea gre, nedensellik, alkanlklar

sonucu edinilen bir inantr. Btn olup bitenler deneyimlerimizin bize
kazandrd tasavvurlarn sonucundadr.84 Epistemolojik olarak Locke-Hume
felsefesine kadar, alglanan eyler zerinde akl yrtlmekteydi.
Alglarmzn tesindeki eyler iin rasyonel bir tmdengelim yntemi ne
karlmaktayd. Descartes, Leibniz ve Wolffa uzanan izgide, nedensellik,
kaynan akldan alan a priori bir konsept iersinde deerlendirilmitir. Hume,
bu yaklamn felsefede geerli olamayacan ileri srer. Dneminde baarl
almalar ortaya konulan fizik bilimi, hemen hemen tmyle nedensellik
ilkesine dayanmaktayd. Kant bu dorultuda, felsefesini, rasyonalizm tarafndan
da empirizm tarafndan da tam olarak aklanp temellendirilemeyen bilimi,
zellikle fizik bilimini temellendirmek, bilimsel bir biimde dndnde,
insan zihninin nasl ilediini bulma abasna yneltmitir. Bu zmde de
yukarda iaret edildii gibi Descartes gibi dnrlerin aksine nedensellii
ontolojik olmaktan ziyade epistemolojik bir boyut iersinde ele almtr. Bundan
dolay nedensellik, Kantta akln bir kategorisi olarak deerlendirilmitir. Bu
ynyle akl, ilkeleri doadan karmaz, aksine ona dikte eder. Bu yaklam,
bilgi ediniminde zneyi pasif olmaktan karp aktif klmak olarak
deerlendirilebilir.

3.2. A priori ve A posteriori Bilgi

Kanta gre Akl a priori bilginin ilkelerini salayan yetidir. Buna
gre saf akl bir eyi btnyle a priori bilmeyi salayan ilkeleri kapsayan
akldrsalt akln kaynak ve snrlarnn zerine deerlendirmede bulunacak bir
bilimi salt akl sisteminin bir propaedeuctici olarak grebiliriz. Byle bir bilim
doktrin olarak deil, sadece salt akln eletirisi ad verilmelidir, teorik olarak
sadece olumsuz olacak, aklmzn genilemesine deil, fakat aklmzn
arnmasna ve yanlglardan korunmasna yarayacak ve bununla kazanc hi de
kk olmayacaktr.85 Kantn akl anlaynda gerekletirmek istedii temel
nokta akln kendi snrlarn, neyi ne kadar bilebileceini ortaya koymaktr. Bu
akla bir snr ekmek olmayp, akln nesnelliini gerekletirmeye almaktr.
Kant Salt Akln Eletirisi adl eserinde temel soru olarak insan bilgisinin
snrlarnn nereye kadar uzanacan incelemektedir. Kanta gre, bizler bilgiyi
deney dnyasndan, duyulur dnyadan elde edebiliriz. Bu, duyulur dnya ise
bizim aklmzn biim kazandrmasyla kurulmutur. Cassirerin ifadesiyle
Burada artk Kantn dncesinde yepyeni bir merkez noktasna ulalmtr.
Artk felsefe Kant iin, daima insan aklnn snrlar stne bir bilimdir ve
onun daha nceleri tam kapsam ve geniliiyle kavrayamad yeni bir veri,

84
David Hume, nsan Doas zerine Bir nceleme, ev: Aziz Yardml, dea Yay.,
stanbul 1997, s. 123-124.
85
Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, A Revised and Expanded Translation based
on Meiklejohn, ed. Vasilis Politis, Everyman, Great Britain 1996, s. 4243.

42
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

stelik, bu snrlar belirlemede bir temel kazanlmtr. Duyulur (sensibl) ve

dnlr (intelligibl) dnyalar ayrm yapmay salayan temel, a priori
bilgiler sistemidir.86 Kant, ncelikle akl bilgisi ve ampirik bilgi arasndaki
ayrm ortaya koymaktadr. Tm bilgilerimiz tecrbe ile balasa da, bu tm
bilgilerin tecrbeden ibaret olduu anlamna gelmemektedir. Kanta gre:
Aklda bilgimiz iki temel kaynaktan doar. Bunlardan birincisi tasarmlar
alma yeti veya gc (izlenimler iin kavrayclk), ikincisi bu tasarmlar yoluyla
bir nesneyi bilme gcdr (kavramlarn kendiliindenlii). Birincisiyle bir
nesne bize verilir, ikincisiyle bu nesne o tasarmla bant kurulur (sadece akln
bir belirlenimi olarak). Sezgi ve kavramlar bundan dolay tm bilgilerimizin ana
unsurlarn olutururlar, onun iin ne kavramlar kendilerine elik eden sezgi
olmakszn, ne de sezgi kendilerine elik eden kavramlar olmakszn bir bilgi
verebilir.87
Kant, zne ve nesne kavramlarn ele alrken kendinden nceki
dnrlerin yapt gibi nesneyi ne karmam, bilginin zne tarafndan
belirlendiini ileri srmtr. Kanta gre Btn bilgimizin deneyim ile
baladna hi phe yoktur... Fakat tm bilgilerimizin deneyim ile
balamasna karn, bundan bilginin btn unsurlarnn deneyimden doduu
sonucu kmaz. Aksine bizim deneysel bilgimizin, aldmz izlenimlerin ve bilgi
yetimizin kendi salad bilgilerin bir birleimi olmas mmkndr. Buna
ilaveten uzun bir tecrbe sreciyle kazanlacak ayrt etme dikkati olmadka biz
duyularla edindiimiz orijinal yapy fark edemeyiz. Bundan dolay ilk bata
yantlanamayacak, zerinde aratrmalarn yaplmas gereken soru deneyimden
ve tm duyu izlenimlerinden bamsz bir bilgi olup olmaddr. Bu eit bilgi a
priori olarak adlandrlr ve kaynan tecrbeden alan a posteriori deney
bilgisinin zdddr.88
Kant, ampirik bilginin deneyle balad tezini nemli bulmakta fakat
kendisini bu yaklamla snrlandrmamaktadr. Ona gre, duyu alglarndan
edindiklerimizin bir bilgi nitelii kazanabilmesi iin deney ile oluan a posteriori
alglar ile deneyden bamsz apriori kavramlarn birbirini tamamlamas
gereklidir. Buna gre deney ile bir bilgi oluabilmesi iin a priori olan
kavramlarn deneye ekil vererek onu biimlendirmesi, bir form kazandrmas
gerekir. Kanta gre, btn matematiksel nermeler a prioridir. Kant,
matematiin apriori olduunu savunurken, matematiin temeli saylan aritmetik
ve geometriyi gz nnde tutar. Matematik bilimi bize tm deneyimden
bamsz olarak a priori bilgi de ne denli ilerleyebileceimizin parlak bir
rneini verir.89 Kanta gre bu a priori kavramlar olmasayd deney
kavranamazd. Bu yaklam dorultusunda fenomenler dnyas, bizim aklmzn

86
Ernst Cassirer, Kantn Yaam ve retisi, ev. Doan zlem, zmir 1988, s. 78
87
Immanuel Kant, A.g.e., s. 69
88
Immanuel Kant, A.g.e., s. 30
89
Immanuel Kant, A.g.e., s. 34.

43
 Nejdet DURAK

etkinlii ile biim kazanr. Bunun yan sra Kant, bilginin btn unsurlarnn
tamamen deneyden devirilmi olduunu kabul etmez. Buna gre akln
deneyden almad ve dorudan doruya kendisinden kaynan alan bilgiler de
vardr. Bu bilgileri Kant, a priori olarak adlandrr ve bunlar kaynan
deneyden alan empirik bilgilerden, a posteriori bilgiden ayr olduunu ne
srmtr. Bylece bilginin belirleniminde znenin rol vurgulanmakta, ne
karlmaktadr. Buna gre bilgi nesne uyumunun kurulmasna gerek de
kalmamaktadr. Aksine, zihin (Verstand: anlama gc) kendi formlarn nesneye
ynlendirmekte, ona biim kazandrmaktadr. Kant, insann doutan herhangi
bir bilgi getirmemesine ramen zihnin deneyden gelmeyen, sahip olduu on iki
yarg formuyla alglamasn olanakl grmektedir.90 Bu yaklamyla Kant,
geleneksel metafizik retisinden farkl olarak, algnn bilgisini koullarnn da
belirlendii bir paradigma iersinde bir metafiziin mmkn olup olmadn
incelemektedir. Kant Metafiziin nermeleri ile bilimin nermeleri arasndaki
fark, bilgi kuram asndan ele alarak, metafiziin hangi alanlarda yaplmas
gerektiini syleyerek, bilgiyi, bilim nermeleriyle snrlandrmtr.91

3.3. Analitik ve Sentetik Yarglar

Kant'n temel sorusu metafizik bilginin kayna zerinedir. Metafizik
bilginin kaynan deneyden almad aktr. nk o fizik deil, metafizik
yani deneyin tesinde olan bilgidir.92 Dnrmze gre: Yukarda
deindiklerimizden ok daha nemli olan ey, belirli bilgilerimizin tm
muhtemel deneyim alannn zerinde yer almalar dnlnce ve kendilerine
karlk gelen hibir objenin olmad kavramlar sayesinde yarglarmz
deneyimin tm snrlarnn tesine geniledii grlmektedir. Deneyimin hibir
ynlendirme veya klavuzluk yapamad bu alanda, onlar, neminden dolay,
izlenimler alannn iersinde renebileceinden daha stn tutulan, daha
tercih edilebilir akln incelemeleri yer alr...salt akln kendisinden kanlmaz
problemleri Tanr, zgrlk, ve lmszlktr. Tm hazrlklar bu
problemlerin zmne ynelik bilim Metafizik olarak adlandrlr...93
Buna gre metafizik alanndaki bilgilerimiz a priori bilgi, saf akl bilgisi
olarak tanmlanmaktadr. Bu alana ait bilgilerimiz a priori yarglar iermektedir.
A priori nermeler deneyden bamszdr ve sadece kavramsal olduklar iin de
saftr. Bu nermelerin doruluu iin deneye bavurmaya gerek yoktur. nk
onlar doruluu kendi ilerinde barndrmaktadrlar.94 Kant'n zerinde durduu
nemli bir sorun insann a priori bilme yetisinde metafizie yol aan koullarn
ne olduu hakkndadr. Bu aratrmann ilk basama, yarglarn znenin

90
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 400.
91
A. Kadir en, Bilgi Felsefesi, Asa Kitabevi, Bursa 2001, s. 214.
92
Immanuel Kant, Prolegomena, s. 14.
93
Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, s. 33.
94
A. Kadir en, A.g.e., s. 215.

44
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

yklemle ilikisine gre a priori-a aposteriori; sentetik-analitik diye iki tr

nermeye ayrlmasdr.
A priori yarglar Kanta gre analitiktir. A posteriori yarglar ise
sentetiktir. Analitik yarglar, tecrbeye ihtiya gstermeyen, zmleyici ve
aklayc yarglardr. Doa yasalarn a priori sentetik yarglarla kurarz. Mesel
cisim yer kaplar nermesi analitik bir yargdr. Bu ifadeler yeni bir bilgi
tamazlar. nk yer kaplama, cisim kavramnn iinde bulunmaktadr. Bu
yarglar zerindeki almalar sadece kavramlarn daha iyi aklanmasna,
aydnlatlmasna yarar, bize yeni bir ey retmezler. Bu tr nermelerde, zne
ve yklem birbirine ilem ve kaplam asndan zdetir. Kavramsal
zmlemeler bize yeni bir ey retemez. Fakat bilim, yeni bilgilere ulamay
hedefler. 95
Sentetik yarglar bilgimizi genileten, deneye dayal yarglardr.
Kategoriler, deney verilerini birbirine balayp birletirerek sentezi (synthesis)
gerekletirir. Sentetik yarglar da yklem kavramn dndadr. Btn cisimler
ardr nermesi cisim kavramna sadece deneyle balanabilecek arlk
kavramn eklemektedir. Bilim bu kavramlar zerine ina edilmektedir.96
Analitik yarglar apriori olmasna karlk, sentetik yarglar hem a posteriori hem
de a priori olabilir. Analitik yarglar, karakteri gerei hep a prioridirler, onun
iin a posteriori olan analitik yarglar olamaz. Buna karlk sentetik yarglar
iinde a posteriori olanlar ve a priori olanlar da vardr. Birinciler, yarglarn
normal halidir, en ok rastlanan formudur. Yeni yeni denemeler yaparak
kavram kadromuzu boyuna artrrz; bilgi kadromuzun genilemesi, pek ok bu
eit yarglarla olur. kincilere gelince, Kant' ilgilendiren de asl bunlardr:
Hem sentetik, hem de a priori olan yarglardr. Onun btn aratrmasnn asl
gz nnde bulundurduu yarg eidi budur.97
Kantn btn abas a priori sentetik nermeler bulmak
dorultusundayd. Kanta gre sentetik a priori bilgi algyla balamakta fakat
kavramsal bir yapy da beraberinde tamaktadr. Bylelikle hem yklem
znede bulunmayan bir muhtevay ona kazandrmakta, hem de zne ile yklem
arasndaki bantdan evrensel ve zorunlu bir iliki ortaya konulabilinmektedir.
u halde a posteriori, yani sadece deneye dayanan bir hkm, bilimsel bir bilgi
oluturmaz. Zorunlu, yani bilimsel olmak iin bir hkmn akl bir veriye
dayanmas, kklerinin deneye olduu kadar aklda da olmas, bunun a priori
bir hkm olmas gerekiru halde zet olarak bilgi yle tanmlanmaldr:
sentetik a priori bir hkm.. .bilgi nedir sorusuna Kantn cevab budur.98

95
Bedia Akarsu, Ahlk retiler II: Immanuel Kant'n Ahlk Felsefesi, 2.bask, stanbul
1979, s. 13-14.; A. Kadir en, A.g.e., s. 215.
96
Bedia Akarsu, A.g.e., s. 14.
97
Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 397.
98
Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yaynlar, 5. Basm, stanbul
1998, s. 306

45
 Nejdet DURAK

Kant'n Saf Akln Eletirisinde cevabn arad temel soru sentetik a priori
yarglarn nasl mmkn olabileceidir. Ona gre bilgide kesinlik, ancak salt
deney bilgisinin dnda, bu sentetik a priori yarglar kullanabildiimiz yerde
mmkn olacaktr. Kanta gre bu alan metafiziktir ve onun ieriini bu sentetik
a priori nermeler oluturmaktadr.99
Grld gibi Kant ne Platondaki anmsama, ne de Descartesdeki
gibi rasyonalistlerin doutan ide teorisi gibi arkasnda metafizik teoriler olan
grleri kabul etmektedir. O, deneyimi esas alan ampiristlerin kukuyla bakt
ide ve ilke kavramlarn yeniden ekillendirmektedir.100
Bundan dolay Kanta gre ieriksiz dnceler bo, kavramlar
olmakszn sezgiler krdr.101 Kant bu ifadeleriyle ampirizm ile rasyonalizm
arasndaki dengeyi kurmakta ve uzlatrc bir yaklam ne karmaktadr.
Kantn bilgi anlay hakkndaki temel yaklamn veren bu anlay
dorultusunda duyu verileri kendi bana sadece bir ekilsiz yndr; duyu
elerini almayan kavramlarn ise ii botur. Deney sadece a posteriori
(duyusal) verilerden ibaret olsayd, hi bir formu olmayan bir svya benzer,
dolaysyla kavranamazd. Bu formsuz svy ancak nceden hazr olan (a priori)
bir kap (kategoriler) iine yerletirmekle kavrayabiliriz.102
Epistemolojisinde hem deneyimin ve hem de akln katksnn zorunlu
olduunu ileri sren Kant, ilk olarak en basit bir deneyimin, duyu izlenimlerinin
bile deneyden kaynaklanmayan ama deneyi bizler iin anlaml klan a priori bir
eyi ierdiini gstermitir. Bylece emprizme kar kategorilerin a priori
olduklarn kantlayan Kant, bu a priori elere karlk gelen zaman ve mekana,
deneyin transcendental (:akn) koullar adn verir. Bu yaklamyla Kant,
Hume'un matematiin tmyle analitik bir yapda olduu grne kar,
matematik yarglarnn sentetik doasn ortaya koymutur. Kategoriler,
kendilerine bakarak hkmler oluturduumuz rnek kavramlardr.
Aristotelesden beri gelen anlayla mantk bu kategorilerin on iki tane olduunu
gstermitir.
3.4. Transcendental Felsefe
Kant, insan aklnn bilgi formlarnn aratrlmasn transcendental
felsefe olarak tanmlar. O, yukarda deinildii gibi zihnin bilgideki temel,
ayrc faaliyetini deneyimden gelen ham malzemenin birletirilip, ona bir birlik
kazandrlmas, sentez oluturulmas olarak tanmlamtr. Bu on iki yarg formu
a prioridir ve deneyden gelmez. Kant'a gre, zihin deneyin ham malzemesini 12
bakmdan birbirine balar (synthesis), deneyin ham malzemesini bu 12

99
Immanuel Kant, Prolegomena, s. 20.; Ayr. Bkz. . Teoman Dural, Veftnn
kiyznc Ylnda Tarihte en nemli Fikir Binalarndan Birinin Mimar mmanuel
Kant Anarken III, Kutadgubilig, S. 8, Ekim 2005, s. 30.
100
Heinz Heimsoeth, A.g.e., s. 71
101
Immanuel Kant, A.g.e., s. 69
102
Macit Gkberk, A.g.e., s. 399

46
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

kategoriye gre ekillendiririz.103 nsan zihninde duyu malzemesinin dzen

kazanmasnda akl ve alg yetilerinin nemli bir fonksiyonu bulunmaktadr.
zlenimler bu duyarlkla dzenlenip sezgi haline getirilmekte, zeka sezgileri
sentezletirip hkm vermektedir.104 Kanta gre zaman ve mekan deneyimden
elde edilen kavramlar deildirler. Fakat biz nesneleri bu zaman ve mekan
iersinde alglayabiliriz. Bu iki alg formu a priori ve her tr deneyin zorunlu
koullar olan kalplardrlar. Kant, zaman ve mekanla ilgili bu yaklamn
transcendental estetik olarak tanmlamaktadr. 105
Kant, transcendental analitik iersinde ise kategoriler retisini ifade
etmi ve doaya ilikin a priori ilkeleri ierdiini gstermitir. Nicelik, nitelik,
bant, tz kategorileri olmak zere bu 12 yarg formu rasyonel bir doa
kavrayn mmkn klmaktadr. Kant'a gre, insan zihni sentez veya
birletirme faaliyetini eitli yarglar ortaya koymak suretiyle
gerekletirmektedir. Bylelikle fenomenler ekilsiz bir birikinti olmaktan
kurtarlmakta ekil, birlik ve dzene kavuturulmakta, deerlendirilip
yarglanmaktadr.106
Kant'a gre, duyunun konusu olan her nesne bu kategorilerden birine ya
da dierine uymak zorundadr. nk anlama yetisi, insan zihni, bu
kategorilerin dnda kalan bir eyi anlayamaz. Kategoriler insan zihninin anlam
vermesini olanakl klmaktadr. Fenomenlerin anlalabilmesi iin, anlama
yetisinin kategorileri araclyla onlara bir yap kazandrlmas gerekmektedir.
Anlama yetisinin kategorilerine uymayan bir ey insan zihni tarafndan bilinip
kavranamazlar.107
Kant'a gre, bir nesneyle ilgili dncelerimiz, onun hakkndaki tm
yarglarmz ve bilgimiz, sadece kategorilerin salad kavramsal ereve
iinde mmkndr. Bu yaklamn doal sonucu ise insan zihninin sadece,
kategoriler araclyla kendilerine bir biim kazandrd fenomenleri
kavrayabilecei, aksi durumda byle bir kavramann gerekleemeyeceidir.
Kant, insan zihni ile fenomenler dnyasnn yasalar arasnda bir paralellik
kurmakta, bunun sonucunda mutlak bir determinizme ulaarak, bilginin
snrlarn izmekte ve gemi dnemlerin metafizik anlaylarnn
imknszln temellendirmektedir.108
Kant fenomenler dnyas ile aklla anlalan dnya arasnda kesin bir
ayrm ortaya koymaktadr. Bu ayrm elbette insanlar fenomenler dnyasnn
varlndan kuku duymaya gtrmez. Duyularla alglanan dnya, insan zihninin
bir rn deildir. Yukarda deinildii gibi, bilgimizin oluumunda

103
Macit Gkberk, A.g.e., s. 400.
104
Alfred Weber, A.g.e., s. 312.
105
Alfred Weber, A.g.e., 316.
106
Macit Gkberk, A.g.e., s. 400.
107
Immanuel Kant, Prolegomena, s. 51-52.
108
Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, s. 78 vd.

47
 Nejdet DURAK

alglarmzn byk rol bulunmaktadr. Bu adan eyden nce bilgi

deneyimden gelen verilerle snrlanmtr. Kanta gre Btn sentetik a priori
ilkeler, olanakl deneyin ilkelerinden baka bir ey deildir ve hi bir zaman
kendi bana eylerle (noumena) iliki iine sokulamazlar, ancak deneyin
nesneleri olarak grnlerle ilgi iine sokulabilirler.109 Determinist bir
anlayla akln kategorileri bu alg materyalinin ileniini de dzenleyip
snrlandrmaktadr. Zihin, kendi paradigmas iersinde oluturduu ideleri
fenomenler dnyasna yklemektedir.
Kant bu yaklamyla bilimsel bilginin olanakl olduunu gstererek,
Newton fiziini temellendirir, fakat varln genel ilkeleri, Tanr, ruh gibi
konular ele alan geleneksel metafizii olanaksz hale getirir. Kanta gre deneyi
amaya alan fikirler, antinomilere sebep olur.110 Bu elimeler kanlmazdr.
elimeler ise idelerle akln yaps arasndaki mnasebetten kaynaklanr. Buna
gre, duyu algsnn, tecrbenin snrlar dnda kalan metafizik sahada, ruh,
Tanr, evren kavramlarn dndmzde akl antinomilere der. Bundan
dolay, metafizik sahada bilimsel bilgi olanakl deildir. Bundan dolay salt akla
dayanarak ve apodeiktik olarak hi kimse Tanr'nn ve ahiret hayatnn
olmadn kantlayacan syleyemez.111 Kant, Saf Akln Eletirisi'nde bir
bilim olarak metafiziin olanakszln gstermitir. Pratik akln eletirisinde
ise, pratik akla dayanan yeni bir metafizik oluturmutur.112
Kanta gre insan, biri duyusal dieri aklla anlalabilir olan iki farkl
boyutu kendi iersinde barndrmaktadr. Fenomen ve numen alan kendi
iersinde barndran insan, arzu ve eilimleriyle fenomenler dnyasna bal
iken, onu dier canllardan ayran aklyla nedenselliin ve zorunluluun
bulunduu numen alana dahil olur. Bu ayn zamanda insann zgrldr.
Numenon alann yasalar, dzenleyici fenomenler alann yasalarnn aksine
kurucu yasalardr. Bilginin btn kurucu artlarn bir arada toplayan hipotetik
nermelerin geerli olduu fenomenler alannn aksine numenon alan deneye
sokulamayan kabullerin, imann alandr. Bu alan, ahlk alannda a priori
enin, kategorik buyruun alandr.113
Kant'n felsefesinde, numenon alan, teorik akln zorunlulukla belirlenen
duyusal dnyasndan sonra, pratik akln zgrlkle belirlenen aklla anlalabilir
dnyas olarak ortaya konulur. Aklla kavranabilir bu zgrlk dnyasnn fiziki
ve doal dnyayla olan balantsnn ne olduu sorusu ise, Kant felsefesinde her
iki dnyay birbiriyle uyumlu olmasn salayan tanrsal dzen postlasyla,
lmszlk postlasna gtrr ki, bu postlalar da ifadesini Tanr dncesinde
bulmaktadr. Kant metafizii akl ve akln karmlar ile metafizik alan

109
Immanuel Kant, Prolegomena, s. 65
110
Immanuel Kant, A.g.e., s. 104
111
Mehmet Aydn, Tanr Ahlk likisi, T.D.V. Yaynlar, Ankara 1991, s. 46.
112
Alfred Weber, A.g.e., s. 322-323; Macit Gkberk, A.g.e., s. 405
113
Heinz Heimsoeth, A.g.e., s. 112 vd.; Alfred Weber, A.g.e., s. 324-325

48
 Mevln ve Kant Felsefesinde Akln Deeri

arasndaki balantlar salama abasndadr. Akl doal olarak ruh, evren ve

Tanr hakknda karmlarda bulunur. Metafizik Kantta akln doal bir
yatknl olarak ortaya kmaktadr.114
Sonu ve Deerlendirme
Aralarndaki uzun asrlara ramen, Mevln ve Kant insan aklnn neyi
ne lde bilebilecei sorununu temel tartma konusu yapmaktadr. Her iki
dnr de kendilerinden nceki felsefe retilerinin kabullerini yer vermekten
ziyade konuyu temeline inerek aratrmaktadrlar. Mevln ve Kant felsefesinin
kurulduu temel sorun, bilgi ve onun kayna problemidir. Bilgiyi oluturan
unsurlar, insan aklnn neyi ne kadar bilebilecei ve elde edilen bilgiye ne
lde gvenilebilecei temel bir aratrma konusu olarak karmza
kmaktadr.
Mevln akl kritiinde, insan akln snrl bir yeti olarak cz akl
olarak tanmlamakta ve fenomenlerle ve nesnelerle ilgili bir bilgi
salayabileceini fakat akn olan metafizik ilkeleri kavramada yetersiz
kalacan ortaya koymaya almaktadr. Ona gre, Klli aklla peygamberlere
ve yce kiilere balanmayan czi bir akln kendini fenomenlerin yanltc
dnyas ile snrlandrmas doal bir sonutur. Mevln insan dalist bir yap
iersinde deerlendirmektedir. Ona gre, insan bir yanyla ilahi, metafizik
deerlerin temsilcisi iken, dier yan olan bedeni ile fiziki dnyaya aittir.
Mevln insann bu iki ynn bir mcadele alan olarak gstermektedir. Ona
gre akl, fiziki dnyada etkinlik gstermekte ve nefs ile mcadele etmektedir.
lahi yardm almakszn baarl olamayaca bu mcadelede, akl insan iin asl
amacn oluturan metafizik leme ve onun bilgilerine ulamann bir
klavuzudur. Fakat akl, metafizik sahada yetersiz kalabilmekte ve bundan
dolay hakikati idrak etmede yerini aka brakmaktadr. Mevlnya gre akln
grevi metafizik bilginin kapsn amaktr ama ieri ak ile girilmektedir.
Bu yaklam dorultusunda Mevln akln snrlarn kritik etmektedir.
Akl fenomenler leminde etkin bir durumdayken, metafizik sahada yetersiz
kalmaktadr. Bu adan akl metafizik bilgilere ulamann n artn insanlara
sunmaktadr.
Mevln, eserlerinde ortaya koyduu gibi akl kavramn ahlki bir
boyut ierisinde deerlendirmektedir. Ruhun ve kalbin maddi alkalardan
arndrlmasnda, akl nemli bir etkendir. Akl doru kullanmak ayn zamanda
akn bir varln yardmyla mmkn olabilmektedir. Bu noktalar Mevlny
akl, metafizik bir boyutun kaplarn aan ilke olarak tanmlanmasna
gtrmtr. Bundan dolay, akl deerlendirmesinde son tahlilde Kanttan
farkl olarak indirgemeci bir yaklam sergileyerek Tanr merkezli bir
epistemoloji anlayn sistemletirmektedir. Yukarda verdiimiz rneklerde de
grlecei gibi Kantn temel yaklamnda ise insann akl ve alg yetileriyle

114
Macit Gkberk, A.g.e., s. 401; Heinz Heimsoeth, A.g.e., s. 108

49
 Nejdet DURAK

yani kaynan insann kendinden alan epistemolojik bir paradigma ortaya

konulmaya allmaktadr.
Kant, bilgiyi felsefesinin odana yerletirmektedir. Problemi akl
ilkelerine dayal bir yntemle zme kavuturma denemesinde bulunur.
Kantn, fenomen ve numen alan ayrm gelecekteki olas metafizie zemin
oluturmay hedeflemektedir. Akl, her iki dnrde de fenomenal dnyann
kavranlp anlalmasnda yadsnamaz bir ncelie sahiptir. Her ikisi de
metafizik alann bilgisinde akln farkl bir mahiyetini ne karmaktadr. Kant,
metafizik bilginin imknna ynelik olarak Salt Akln Kritiinde ve
Prologemenada geleneksel metafizik anlayn eletirmekte ve yeni bir
metafizik anlay kurmaya almaktadr. Ona gre, metafizik, insan aklnda
doal bir yatknlk olarak bulunmaktadr.
Kant, bu yaklamlar metafizik olarak tanmlar ve akl ile doa
arasndaki uygunluun kantlanamayacan syleyerek akln mahiyeti ve
imknlarn aratrma konusu yapar. Bu anlay, geleneksel metafizik anlaynn
eletirisini iermektedir. Bu aba insan bilgisinin, akln snrlarn ortaya koyma
abasdr. Bu felsefe etkinlii ncelikle akln neyi ne lde bilebilecei
zerinde durmaktadr. Gemiin epistemoloji anlaylarndan syrlm bir
yaklamla bu aba bilginin doasn incelemektedir. ndirgemeci
yaklamlarnn aksine Kantn yaklam, rasyonalizm ile ampirizm arasnda bir
orta nokta oluturur. Byle bir yaklam dorultusunda rasyonalizmin bireysel
tecrbeyi ve fizii gz ard eden temellendirmelerini ve ampirizmin metafizii
dlayan ilkelerini ve bu indirgemeci yaklamlar kritik eder. Salt akln
eletirisinde zorunlu, tmel ve deneyim ncesi a priori ile zorunlu tmel
olmayan a posteriori bilgi arasnda bir ayrm ortaya koyar. Kant, salt aklda on
iki kategori ortaya koyar ve bunlar a priori akl formlar olarak tanmlar. Bu
ilkeler deneyimden kaynan almayan fakat deneyim bilgisini olanakl klan
formlardr. Bu yaklam nesnelerin akl ilkelerine gre kavranlmas anlayn
beraberinde getirir. Kant fenomenler dnyas ile aklla anlalan dnya arasnda
bir ayrm temellendirmektedir.
Mevln benzer bir yaklamla iki farkl lem ayrm ortaya koyarak her
iki alann farkl bilme yetileriyle kavranlabileceini temellendirmektedir.
Metafizik alana ilikin bilgilerimizde akln yeterliliini sorgulam ve ak ile bu
alann kavranlabileceini ortaya koymutur.
Akln yeri, nemi ve kayna noktasnda Mevlnda metaforlarla
rlen didaktik metot Kantta daha ok epistemolojik bir paradigma kurma
abas ile karmza kmaktadr. Ama her ikisi de akln ahlk ile
ilikilendirilmesinde ontolojik ve epistemolojik temellerin tartlmasn olduka
nemsemektedirler.
Sonu olarak Mevln ve Kant, akln kritii konusunda almalarda
bulunmular ve metafizik bilginin akl tarafndan bilinme imkn konusunda
farkl sonulara ulamlardr.

50