Charles Tilly - Avrupada Devrimler 1492-1992

TILLY
AVRUPA'DA DEVRMLER 1492-1992
CHARLES TILLY
AVRUPA'DA DEVRMLER
1492 -1992
< -<
I n t e r m e d ia
AVRUPAYI KURMAK
N ew Y orkta T oplum sal A ra trm a la r Y eni O k u lu nda profesr
o lan yazar, b u rad a T op lu m sal D eiim A ra trm a lar
M e rk e zini ynetiyor. a lm a la r zellikle Bat A v ru p ada
1500den bu yana toplum sal deiim ve toplu ey lem zerinde
odaklanyor. Son yaptlar a ra sn d a The C ontentious French
H arw ard U niversity Press, 1986) ve Coercion, C apital and
European Sta tes (B lackw ell, ikinci bask 1992) b u lu n an C h a rles
T illy h alih az rd a 1 7 5 0 -1 8 4 0 yllar arasn d a n g ilte re de
m ey dana g e le n atm alar, ayrca son bin yldr A v ru p adaki
k en tler ve d ev letler zerinde alm ak tad r.
The European Revolutions 1492 - 1992
adl bu kitap
Jacques L e G o ff un editrl altnda
farkl lkeden be yaynevinin inisiyatifiyle yaynlanan
The Making of Europe (Avrupa'y Kurmak)
dizisinin bir parasdr.
1993: C .H . Beck Verlag, M nih
1993: Basil Blackwell, Oxford
1993: E ditorial Critica, Barcelona
1993: Guis. L aterza & Figli, Rom a-Bari
1993: Editions du Seuil, Paris
EU L A M A (S.R.L. Rom a, talya) Ajans araclyla
Trke eviri haklar
AFA Yaynclk A.., stanbul, 1995
Bu diziye katlan dier yaynevleri:

Agor (A m sterdam ), Archa (Bratislava)
A tlantisz (B udapete), H eibonsha (Tokyo)
Krag (Varova), Presena (Lizbon)
Yayna H azrlayan
zden A rkan
INTER^lK i
kalklanyla
Bask: zener M atbaas

Cilt: Yedign Ciltevi
K apak: T em el M atbaas
ISBN 9 7 5 - 4 1 4 - 3 0 3 - X
Charles Tilly
AVRUPADA
DEVRMLER
1492 - 1992
eviren:
zden Arkan
indekiler
A v ru p ay K urm ak 11
nsz 13
1 atm a Ayaklanma v e D evrim 17
Devrimin D n 77
Devrimci D ununlar 28
Devrimci Sonular 35
Umut 37
2 A vrupadaki D n m ler 43
1492'rien Beri Gerekleen Deiimler 43
Paralanm Devletlerden Pekimi Devletlere 53
Mcadele Deiiyor 62
Devrimci D u nun eitleri 71
Pekime, Milliyetilik ve Devrim 75
Kolektif Eylem, M cadele ve Devrim 79
3 Felem enk ile Baka Y erlerde D evrim ler. A yaklanm alar

ve Savalar 83
Felemenk: Burjuva Devrimin in A navatan 83
Felemenkte Siyasal Mcadele 89
G ney Felem enkten Belikay a 100
Sava Felemenkli 103
Felem enkteki Devrimlerin Deerlendirilmesi 110
ber Yanm adastn daki Devrimler 117
Balkanlar ve Maccuistcm 131
Karlatnnalar, Balantlar, Sonular 145
4 Britanya A dalar 150

Britanya Devrimle Karlayor 50
Denetim Salamak in Verilen Mcadeleler 167
Devrimle Geen Yz On Yl 775
Hipotetik Devrimler 181
Devrimin Kr Ucu 103
5 F ran sa ve Baka F ra n sala r 201
Bvtonlar, Franstzlara Ka 201
Pvtesanlar, Katoliklere Ka 213
Sava, Vergiler ve Devrimci D urum lar 219
Sava ve Bask 223
Pekien Bir Devlet 226
Devrimci Sreler 231
Ynetim de D nm 233
Divni, Ka Devrim ve Terr 239
Dier Seenekler 246
On Be ile Yirmi Yllk Rejimler 249
Devrimin Uzn Vadesi 254
6 Rusya ve K om ular 259

R usyann Yaratlmas 259
Rus, P o lo n ya -L itva n ya v Tatar Devletleri 266
Sava ve syan, syan ve Sava 274
Oh D okuzuncu Yzyldaki Pekime 289
Devrim Umutlan 294
1905 Devrimi 298
ki Devrim Daha 301
Pekime ve k 308
1 D evrim ler D n, Bugn ve Yarn 319

Tekrar Do A vn p a 319
Devrimin Kurallan Var m ? 324
Devrimin Be Yiizyh 331
Kaynaka 338
A V R U PA YI K U R M A K
A v ru p a k u ru lu y o r. B u b yk b ir u m u t. B u u m u d u n g e r e k le m e
si ta rih i h e s a b a k a tm a s n a b a l: T a r ih te n y oksn b ir A v ru p a k
sz ve g e le c e k s iz o lu rd u . D n b u g n b e lir le r n k , b u g n y a
p la n la r ise y a rn h is se d ilir. A n c a k g e m i in b e lle i b u g n fe l
ce u ra tm a m a l, a k s in e b u a n la y te m e lin d e y e n i d o s tlu k la r g e
litirm e m iz e y a rd m c o lm a l, ile r le m e m iz e r e h b e r lik e tm e li.
A tla s O k y a n u su , A sy a ve A frik a n n e v re le d i i A v ru p a m z ,
c o ra fy a n n b e lirle d i i, ta r ih in b i im le n d ird i i e k liy le v e ta Y u
n a n lla r d a n k a lm a a d y la a n la ra k , o k u z u n z a m a n la r d a n b e ri
v a rl n s rd r y o r. E s k i a d a n , h a tta ta r ih n c e s in d e n b u y an a
A v ru p a y tam d a s a h ip o ld u u bu b t n l k ve e itlilik n e d e n iy
le bu d e n li z e n g in b ir k lt rle d o n a ta n , o la a n s t b ir y a ra tc
lk g e li tirm e s in e o la n a k sa la y a n b u m ira s, g e le c e in in d e d a
y a n a k n o k tas o lm a ld r.
F a rk l d ille r d e n ve u lu s la rd a n b e y a y n e v in in g iriim iy le d o
a n "A v ru p a y K u rm ak " dizisi, d e v ra ln a n g l k le ri d e g z le r
d e n g iz le m e d e n , A v ru p a n n in a sn a ve b e lle k le r d e n silin m e z
st n l k le rin e k tu tm a y a m a ly o r. A v ru p a , b irlik sa la m a y a
a l rk e n a n la m a z lk la r, a t m a la r, b l n m e le r, i e li k ile r
y a ad . B u dizi b u n la r n st n rtm e y e c e k : A v ru p a g iriim in e
k a tlm a k , g e le c e k p e rs p e k tifi i in d e g e m ii b t n y le b ilm ey i
g e re k tiriy o r. D iziy e b y le e tk in b ir b a lk k o n m a s d a b u yz
d e n . K a n m z c a A v ru p a nn b ire im se l b ir ta rih in i y a z m a k iin
h e n z v a k it e rk e n . S u n d u u m u z d e n e m e le r , A v ru p a l o lsu n o l
m a sn , ta n n m o lsu n o lm a sn , g n m z n e n iyi ta r ih ile rin in
k a le m in d e n k m tr. S z k o n u su y a z a r la r e k o n o m i, siy a se t, to p
lu m , d in ve k lt r a la n la r n d a A v ru p a ta rih in in b e lli b a l te m a
la rn ile y e c e k , b u n u y a p a rk e n de H e ro d o to s a k a d a r u z a n a n va-
k a n v islik g e le n e in d e n o ld u u k a d a r A v ru p a da g e li ip 20. yz
ylda, zellikle u son birka on ylda tarih bilim ini kkten dei
tiren yeni anlaylardan da destek alacaklar. A nlalrlk kayg
syla kalem e alnan bu denem eler, bu nedenle geni bir okur kit
lesinin eriebilecei niteliktedir.
Am acm z, A vrupay kuranlarn ve kuracak olanlarn kafa
sndaki "Biz kimiz? N ereden geldik? Nereye gidiyoruz?" sorusu
na ve dnyada bu soruyla ilgilenenlere yamt niteliinde veriler
sunmak.
Jacques Le Goff
nsz 13
N S Z
Jacques Le G off Avrupa devrimleri zerine bir kitap hazrlamam

istediinde sevinle kabul ettim. Avrupa devletleri zerine bir
kitap ile Avrupa'da devrimlerin deien karakteri konulu bir dene
meyi daha yeni bitirmitim: Bunlarn birinden yola kp dierini
geniletmekten daha kolay ve elenceli ne olabilirdi ki? Yakn za
manda Rod Aya, Jack Goldstone, Michael Kimmel ve Jam es Rule
da devrim, ayaklanma ve ilgili sreleri konu alan yaynlar zerine
nemli eletiriler ve sentezler kartarak bu i iin nemli bir kay
nak salamlard. Dolaysyla, bu konuda niversitede ders ver
meye benzer kolay bir i dncesi olutu kafamda: Genel devrim
teorileri, belli bal Avrupa devrimleri zerine bilgiler, olaylarn
ksa birer zeti, arpc karlatrmalar, sonu karm a denemeleri,
daha fazla aratrma iin neriler vb.
Kar koyulmas imknsz bir projeydi bu. N e yazk ki,
btn bunlar hesaplarken hakkaniyet ve merak duygularm
bastrmtm. Otuz yldr eitli devrimler zerine kalem oynatma
ma ve zaman zaman da devrimci sreleri kavramsallatrma
abalarna girimi olm am a ramen, devrimler zerine genel bir
teori -hatta genel bir tarihe- formle etmeyi gerek anlamda de
nememitim hi. En azndan byle bir genelletirmenin neyi kap
sayaca konusunu dnmeden byle bir kitap yazamayacam
14 Avrupa'da Devrimler
grdm. Sonu, elendirici ve eitici oldu, ama asla kolay deildi.

Sonunda tek bir devrim modeli formle etme abalarmn hepsin
den kukuya dtm. stelik, 1992 ile 1993'te Avrupa Toplu-
luu'nun btnlemesi nedeniyle daha da geri alnm olan i bitim
tarihine de uyamadm.
Belli alanlarda uzmanlam bir tarihi olarak temelde 17.
yzyldan bugne Fransa ve 1750 sonrasn kapsayan yzyln
Byk Britanya's zerinde altm. Geriye kalan iin de her
zaman yararlandm ktphanelerde bulunan bilimsel sentezlere
gvendim. Yararlandm almalar kitabn kaynakasnda belir
tilmitir. ngilizce, Almanca, Rusa, Latin kkenli dillerin byk
blm ve onlarla yakndan ilikili olan dillerde yazlm
almalar deien kolaylk derecelerinde okuyup anlasam da,
esas olarak ngilizce almalardan yararlandm ve Trke, Fince,
M acarca, Arapa almalara hi bakmadm. Sonuta bu kitabn
kapsad eitli alar ve blgeler konusunda uzman kiileri
artacak yegne "olgular"n dorudan benim olgusal hatalarm
olaca kesindir. Be yz yl akn bir sre boyunca bir ktann ta
rihini ele alrken, kiileri, yerleri ve sreleri yanl belirtmi, ne
denler konusunda yanlgya dm, olaylar arasnda yanl
balantlar kurmu olabileceimden kuku yok. Benim yakndan
tandm bilimsel alma alanlarnda, bu kitaptaki yeni yorum
larn hepsinin de ok sayda eski rnei bulunmaktadr; bunlar
daha ok, eski argmanlarn yeni versiyonlardr. Hakkndaki
yaynlan daha az bildiim konularda, rnein Balkanlar zerine
almalarda bu ihtimal daha da ykselmektedir. Uzman
tarihilerden hatalarm grmezden gelmemelerini, ancak bu anali
zi btnyle reddetmeden nce de hatalann, kitapta yaplan genel
karlatrmalan geersiz klacak dzeyde olup olmadn
deerlendirmelerini istiyorum.
Kitaptaki baz blmlerde daha nceki yaynlardan yarar
nsz 15
lanlmtr: "State and Revolution in France" (Fransa'da Devlet ve

Devrim), Social Research 56 (1989), 71-97; "Changing Forms of
Revolution" (Deien Devrim Biimler), E. E. Rice'n derlemesin
de, Revolution and Counter-Revolution (Devrim ve Kar Devrim),
s. 1-25 (Oxford: Blackwell Publishers, 1991); "Conclusions"
(Sonular), Leopold Haimson & Guilio Sapelli'nin derlemesinde,
Strikes, Social Conflict and the First World War. An International
Perspective (Grevler, Toplumsal atma ve I. Dnya Sava. En
ternasyonal Bir Perspektif), s. 587-98 (Milano: Feltrinelli, 1992).
Fikirler ne kadar eski olsa da, kitabn kalan blm tmyle yeni
dir.
Metnin nceki biimlerini szl olarak kendilerine
sunduumda Rod Aya, Karen Barkey, Perry Chang, Randall Col
lins, Rafael Cruz, Jeff Goodwin, Michael Hanagan, Robert Jervis,
Nikki Keddie, Sadrul Khan, Roy Licklider, Gloria Martinez Dora
do, Tony Pereira, Ariel Salzmann, Theda Skocpol, Jack Snyder,
Michele Stoddard, Sidnepy Tarrow, W ayne TeBrake, Bridget
Welsh, Harrison White ve Viviana Zelizer'dan ok ak eleriler
aldm. (Tarrow ile TeBrake, kitabn yapsnda esasl deiiklikler
yapmam gerektii konusunda direttilerse de, sonuta bunlar
gerekletirmem mmkn olmad. Bu da, okurlarn argmanlarm
yanl yorumlamas durumunda onlara "ben sana sylemitim"
deme hakkn kazandryor. Neyse ki her ikisi de, hatalarm
dzeltmelerini salayacak kitaplardan sz ettiler.) Carol Stevens,
Rusa kaynaklar konusunda bana cmerte yardm etti. Yeni
Okul'un devletin oluumu ve kolektif eylem zerine n seminerin
de, aynca Harrison White'in Columbia niversitesi Sosyal Bilim
ler Merkezi'nde verdii zel seminerde, msveddenin nemli
blmleri uzman gzlerle incelendi. Laura Kalmanowiecki ile
Hong Xu, kaynaklar konusunda inanlmaz yardmlar saladklar
gibi, Brigitte Lee de metni ok temiz bir redaksiyondan geirdi.
16 Avrupada Devrimler
Adele Rotman, kitab nasl dzenleyip sonulandrmam gerektii

konusunda bana nemli nerilerde bulundu. Bana ok yardm do
kunan bu dostlarn hibiri metnin son halini grmemitir ve
dolaysyla da benim hatalarmda hibirinin sorumluluk pay yok
tur. Kitabn btn gnahlarn ben stleniyorum.
N ew York Kenti
1
atma, Ayaklanma ve Devrim
Devrimin Dn
Tarih, kibirden nefret eder. 1989'da Fransz bilginleriyle frankofil-

ler, byk Fransz Devrimi'nin iki yznc yldnmn devrim
atlaryla karlamt. Tarih saplantl Franois Furet, 1789'da
balayan Fransz Devrimi'nin sonunda bittiini ilan etti; nk
halk tarafndan seilen cumhurbakan ve kurucu meclisten oluan
kurumsal yap sonunda ulusal meclisin yetkilerini kstlamt,
nk Katolik Kilisesi demokratik siyasal partilerle bar yapmak
tayd ve -e n az onlar kadar nem lisi!- Jakobenler'in mirass olan
Komnist Parti, nemli bir siyasal g olarak sahneden
ekilmekteydi. Yine Furet'ye gre, Ba Avrupann baka yerlerin
de ve Lan Amerika'da halk "devrimci maksimalizmin riskleri"ni
kefettike, Marksizm de yok oluyordu (Furet 1989: 28).
Aym yl yaynlanan best-seller bir Devrim szlnn
nsznde Furet ile Mona Ozouf, Fransz siyasetindeki bir para
doksu ifade ettiler: Neredeyse 200 yl boyunca kanayan devrim
yaras, bir darbeyle sarlmt. Fransz milliyetileri smrgelerin
elden gitmesi karsnda isyan edince de Gaulle iktidara el
koymu, bylece devrimci mitos sona ermiti: "Anlalan de Gaul
le, tam doru adm atarak 200 yl sonra Ancien Rgime ile Dev-
rim'i uzlatran monarik bir cumhuriyet kurdu" (Furet & Ozouf
1989: xxi). Devrim gemiti artk; sonunda Fransa, 1789'daki ta
lihsiz blaylann ok sert bir ekilde kesintiye uratt siyaset
ilerine dnebilirdi. Fransz ya da baka milletten ou Avrupal,
devrim ann getii dncesini paylayordu. Bat Avrupa'da
halk, devrimle uraamayacak kadar mreffeh ve kendi karn
18 atma, Ayaklanma ve Devrim
dnr hale gelmiti. Dou Avrupa'da ise hkmetler devrime

izin vermeyecek kadar baskc, yurttalar fazla paralanm du
rumdayd.
1988'de, genel olarak Bat'dan, zel olarak da Fransa'dan
sz eden Jacques Denoyelle, otoriter sosyalizm deneyimi ile de
mokratik bireyciliin ilerlemesi iin, "bir araya gelerek iddete
dayal devrimin gemite kalmasn, makyaj dklm bir
topyaya dnmesini saladlar diyordu (Gambrelle & Trebitsch
1989: II, 306). Tketimin ve gl devletlerin damgasn vurduu
bir ada, Avrupa lkeleri iindeki muhaliflerin btn yapabile
cei bir yerlere bomba koymak, duvarlara yaz yazmak, beddualar
okumak ya da pes etmek olabilirdi; ama devrim, asla. 1968'deki
devrimci programlarn iler acs parodileri yeterli bir .ders
olmam myd?
Ancak 1989'da, Dou Avrupa halk, devrimin sonunun
geldii yolundaki btn analizleri byk bir cokuyla haksz
kard. Kendi devrimlerini yaptlar. stelik hepsine hakim olan
devlet, yani Sovyetler Birlii de, istemeden onlara yardm etti. So-
vyetler Birlii lideri Mihail Gorbaov, 1985'te iktidara geldikten
sonraki yllarda, ar bir yk oluturan asker harcamalar
ksarken, bir yandan da hem ABD ve NATO'yla bar yapmaya
alacan, hem de baka lkelerin i ilerine ynelik Sovyet
asker mdahalesini nleyeceini belirtmiti. Sovyetler Birlii, Af
ganistanda kprdayamaz hale gelmiti -A m erikan asker gcyle
yllardr ilk kez bu kadar dolaysz biimde ve bu kadar geni
lekte kar karya kalyordu; bu, yksek maliyetli olduu kadar
moral bozucu bir durumdu ve Sovyetler'in asker prestijini
tkettii gibi, ABD'yle eit asker g salama politikas konusun
da da kuku uyandrmt. Gorbaov'un mdahaleden kanma ve
asker azaltma program. Dou Avrupa'daki Sovyet uydularn da
kapsayacak ekilde geniledi.
Sovyetler Birlii'nin asker varln ve harcamalarn azalt
masyla dier Dou Avrupa lkelerinin yurttalar, kendi
Devrimin Dn 19
yneticilerinin artk iteki tehlikelere kar Sovyetler'den pek bir

asker yardm alamayacan anlamaya baladlar. Sovyetler
Birlii iinde de, Rusya dndaki blgelerde yaayanlar ayn
sonulara varyordu. Basknn hafiflemesi, uzun zamandr susturul
mu talepleri dile getirmek iin halka cesaret verdi.
Polonya, Macaristan, ekoslovakya ve Dou Almanya,
farkl ekillerde de olsa hzla bakaldrmaya baladlar. Bunlarn
ilk nde on yl akn sredir farkl trde muhalefetler
olumaktayd; 1985 sonras zlmede bunlar nemli lde
geniledi. Daynma'nn 100 anti-komnist adayndan 99'u, Hazi
ran 1989'da Polonyallarn oylaryla st meclise seildi. Alt mec
liste ise Dayanma, seim yasasnn getirdii kstlamalar nedeniy
le sandalyelerin ancak yzde 35'ini alabilmiti. Ama Austos
1989da Kyl Partisi, komnistlerle k a k yllk ittifakn bozup
Dayanma'ya ounluu salad ve komnist olmayan bir
babakan, Tadeusz Mazowiecki baa geti. Sovyetler, seyretmekle
yetindi. Ayn sralarda Macaristan'da komnist parti, daha yava
olmakla birlikte benzer bir srele iktidar kaybetmekteydi; lkede
hegemonya kurmu olan Macaristan Sosyalist i Partisi dalm,
lke apnda yaplan referandum, fabrikalardaki parti hcrelerinin
paralanmasnda, parti milisinin dalmasnda ve eski partinin mal
varlklarnn halka aklanmasnda nemli rol oynamt.
ekoslovakya liderleri, gsterileri bastrmak iin kuvvet
kullanmay kasma kadar srdrdler. Yurt dnda yaayan Dou
Almanlar'n bu lkeden gemesi, 1968 ekoslovakya igalinin,
igale katlanlardan ikisi (Macaristan ve Polonya) tarafndan
knanmas, lkenin eskiden komnist olan komularnda gzle
grlr deiimler yaanmas, rejim zerindeki basklan artrmt.
Kasm ortalannda Prag ve baka yerlerdeki kitle gsterileri
hkmetin elini kolunu balad, Yurttalar Forumu ad altnda bir
muhalif halk rgt kurulmasyla sonuland ve kendiliinden
oluan bir dizi siyasal gelime balatarak uzun zamandr yasakl
Alexander Dubcek'in Parlamento bakanlna, yakn zamanda
hapse atlm Vaclav Havelin de cumhurbakanlna gelmesini

salad. roni, zafere ermiti.
Komularnn aksine Dou Almanlar, daha nce komnist
rejime aka direnmemiti pek. Ancak 1989 sonbaharnda ek,
Polonya ve Macaristan yetkilileri (grnte bu lkelerde turizm
ve tatil amacyla bulunan) binlerce Dou Alman'n Bat Alma
nya'ya gemesine izin verdi. Sovyet glerinin mdahaie etmeme
si ve Dou Alman rejiminin bu kan kaybn durdurmay becereme-
mesi, zamann deimekte olduunu daha da kesin biimde
gsteriyordu. Yurt iindeki Dou Almanlar, demokratik reform ta
lebiyle ve sradan yaam koullarna kar gsterilere balad.
Prag'daki Sovyet Bykelilii'nin, ekoslovakya'nn muhalif
Yurttalar Forumu'ndan gelen temsilcileri geri evirmek yerine
sayg gstererek kabul etmesi, tm Dou Avrupa'daki muhalefet
liderleri asndan dikkat ekiciydi. Ksa bir sre iinde Romanya,
Bulgaristan ve Arnavutluk'ta da deiik tarzlarda ve derecelerde
bagsteren halk ayaklanmalar, komnist liderlerin iktidardan
uzaklamasyla sonuland.
Dahas, Yugoslavya'da, ekoslovakya'da ve Sovyetler
Birlii iindeki eitli blgelerde bamszlk ya da zerklik talep
leri gitgide gleniyordu. Bir zlme srecine giren Sovyetler
Birlii'nin varl, 1991 sonuna kadar tmyle ortadan kalkt. So
vyetler Birlii'nin konumundaki deiiklik, Avrupa dnda da
nemli deiimlere hz kazandrd: Moolistan'da, Etiyopya'da,
Somali'de ve baka yerlerde. Souk Sava'ta buzlaarak birer ti-
ranla dnm olan eitli Afrika devletleri, demokrasi ya da
anari dorultusunda erimeye balad. Geri bu mcadelelerin
hepsi devrim olarak tanmlanamazd. Ama yine de hepsi, uzun za
mandr dank ve uysal olduu dnlen halklarn devrimci po
tansiyelini ortaya koyuyordu.
1989 Avrupa'sndaki olaylarn hangileri gerekten devrim
olarak snflandrlabilir? Terim iin ne derece geni bir tanm be
nimsediimize bal bu. Dar bir tanm zerinde srar edip devri
Devrimin Dn 21
min 1789 ile 1799 arasnda Fransa'da veya 1917 ile 1921 arasnda
Rusya'da gerekleen mcadelelere yakndan benzemesi gerek
tiini dnecek olursak, 1989'da Dou Avrupa'y saran
alkantlarn hibiri bu payeyi kazanamaz. tats Gnraux, Sov-
yeer, Robespierre ve Lenin'in birer karln bulmamz ok zor
burada. te yandan, halk eliyle gerekleerek bir lkenin
yneticilerinin deimesiyle sonulanan her trl kkl, geni
lekli deiimi devrim tanmna katarsak, o yl iinde Dou Avru
pa lkelerinin ou bir devrim yaamtr.
Dar bir tanmn, Komnist Manifesto'ak dnceye dayan
mak gibi bir avantaj var: Ancak istisnai koullarda mmkn olabi
len, tm bir halkn tarihini deitiren, ender grlr bir olay; Marx
ile Engels'den bu yana teori ve pratiini bu devrim dncesi
etrafnda dzenlemi o kadar ok militan vardr ki, zel muameleyi
hak eder bu dnce. Ancak geni bir tanmn da, dar tanmn
glgede brakt nemli sorunlara dikkat ekme gibi bir avantaj
var: Byk devrimler, devrimci olmayan koullardaki siyasetin
dzenli yapsna ne dereceye kadar ve ne yollarla uyum gste
riyor? zel olarak, devletlerin rgtlenmesindeki hangi byk
deiiklikler devrim saylr? te elinizdeki kitabn hareket noktas
da, 1492 ile 1992 arasnda Avrupa iin gndeme getirilen bu iki
sorudur?
Tarihiler, yzyllardr devletler ile devrim ler arasndaki
ilikileri incelemektedir. Hatta son yirmi-otuz ylda R. R. Palmer,
Perez Zagorin, Roland Mousnier, Peter Blickle ve Yves-Marie
Berc gibi tarihiler, Avrupa tarihinin snrl dnemleri iin genel
ayaklanma ve devrim tariheleri yazma yrekliliini gstermitir
(bak. Palmer, 1959, 1964; Zagorin, 1982; M ousnier, 1967; Blickle,
1988; Berc, 1980). Tarihsel anlatlardan yoksun deiliz. Geni
devrim teorileri de eksik deil elimizde (bu konudaki rnekler,
zetler ve eletiriler iin, bak. Amann 1962; Arendt 1963; Aya
1990; Baechler 1970; Brinton 1938; Dunn 1989; Friedrich 1966;
Goldstone 1986; Hobsbawm 1986; Kimmel 1990; Laqueur 1968;
Rule & Tilly 1972; Troki 1932). Elimizde bulunmayan ise dev
rimci srelere dair sistemli, tarihsel bir temele oturtulmu, devlet
lerin oluumu ve rutin siyasal ekimeler konusundaki bilgi biriki
mimiz ile bunlar arasnda salam bir ba kuran analizlerdir. Bu
kitap, Avrupa tarihinin son 500 yl iin byle bir grevi
stleniyor.
Elinizdeki kitap, son be yzyln Avrupa devrimlerini, dev
letlerin yapsndaki deiimlerle ve devletler arasndaki ilikilerle
balantl olarak ele almaktadr. Avrupa devrimlerini, bunlarn ne
denlerini ve sonularn genel olarak anlatrken, bir yandan da dev
let iktidarndaki deiiklikler ile devrimlerin yapsnda, yerinde,
sonucunda meydana gelen deiimler arasndaki balantlara zel
olarak dikkat ekiyor. A ynca, kitapta ngiliz, Fransz ve Rus dev-
rimleri ne karlmsa da, byk devrimlerin ortak zellikle
rinden ok Avrupa'nn uzun vadeli siyasal dnmlerindeki yer
lerine arlk verilmitir. Bylelikle de gemi, bugn ve gelecek
arasnda ba kurulmaktadr.
Sonraki sayfalarda, geni tanma gre Avrupa devrimleri,
adan ncelenmektedirfncc, Avrupa'nn toplumsal yapsn-daki
dnmlerin, zellikle de devletlerin rgtlenmesinin ve devlet
ler arasndaki ilikilerin bir fonksiyonu olarak devlet iktidarnn
kuvvet yoluyla el deitirme srecinin geirdii deiimler ele
alnyor^jkinci olarak, devrimdeki deiikliklerin, devrimci nitelik
tamayan atmalar ve kolektif eylemdeki dnmlerle
balants inceleniyor. nc olarak incelenen de, devrimlerin
nasl iledii ve ele alnan be yzyl iinde devrimler iindeki
dzenli yaplarda sistemli deiiklikler meydana gelip gelmedii.
Bu ann tek bir tepe noktasnda kesimesiyle aadaki
gzleme varlmaktadr:
Rol oynayan baka sreler ne olursa olsun, devrimlerdedevlet ikti

darnn kuvvet yoluyla el deitirmesi sz konusudur; dolaysyla
da, devrimleri ele alan bir anlatnn herhangi bir fayda salamas
Devrimin Dn 23
iin, baka eylerin yannda, devletlerin ve kuvvet kullanma

biimlerinin zamana, yere, toplumsal ortama gre nasl deiiklik
gsterdiini aklamas arttr.
Devrim olasl ile devrimin karakteri, devlet rgtlenmesine ve

devlet sistemlerine gre deimitir; devlet iktidarnda ileride mey
dana gelecek farkllamalara gre de deimeye devam edecektir.
ir Artk devlet eski devlet olmadna gre, devrimler de eski dev
rimler deildir. Rol oynayan baka sreler ne olursa olsun dev-
rimlerin, devlet iktidarnn el deitirmesini ierdii aktr; bu ne
denle de devrimler, hakim devlet sisteminin bir fonksiyonu olarak
olaslk ve karakter asndan deiiklik gsterir.
Mesele sadece herhangi bir devletin rgtlenmesinin, onun
devrime yatknln etkilemesi deildir. Devletler arasndaki
ilikiler de devrimin yerini, olasln, karakterini ve sonucunu et
kiler. 1905 ile 1917'deki Rus devrimlerini ele alalm: Her ikisinde
de devlet, savala yenildii iin btn kredisini kaybetmi durum
dayd - mecazi anlamda olduu kadar, kelimenin szlk anlamyla
da byleydi bu, zira her iki seferde de devletin iflas, siyasal
knde nemli bir etken oldu. Japonya, Rus ordularn yenilgi
ye uratmakla 1905 Devrimi'ne katkda bulunmutu; tpk Alma
nya'nn 1917 Rus Devrimi'ne yardmc olmas gibi. Avrupa'da dev
rim beklentileri zerinde savalarn genellikle gl bir etkisi
vardr. Sava, ne kadar saldrgan olursa olsun tek bir devletin ey
lemlerinin sonucu deildir; devletler arasndaki etkileimlerden,
bir btn olarak devletler sistemindeki ittifaklardan kaynaklanr.
* Ayrca, bir devletin iindeki mcadelelere dier devletlerin nasl
tepki verdii de, o mcadelelerin sonularn nemli lde etki
ler; gnmzde herhangi bir Lbnan ya da Afganistan yurttana
sorabilirsiniz d. etkileri! Hangi devletlerin devrime yatknl
olduunu anlamak iin, bu devletlerin i politikalarn inceleme
miz yetmez, devletler arasnda hkm sren ilikiler sistemi
iindeki konumlarn da incelememiz gerekir.
Yani devrimler, evredeki toplumsal rgtlenmelerden

bamsz, tecrit edilmi bir devlet iktidar iinde gerekle-
memektedir. Tam tersine,, bir devletin evresindeki toplumsal
sreler, devrim beklentisini ve devrimin karakterini derinden et
kiler. Ama bu dolayl biimde, esas olarak yoldan gerekleir:
(1) Devletin yapsn ve ynetimindeki halkla ilikisini ekillen
direrek; (2) her bir politikada ba aktrlerin kimler olduunu, ayn
zamanda da siyasal mcadeleye nasl yaklatklarn belirleyerek;
(3) devlet zerindeki basknn miktarn ve geldii ynleri etkiley
erek. Mesela herhangi bir tarm ekonomisinden sanayi ekonomisi
ne gei, hem devletin karakterini deitirir, hem de toprak sahip
lerinin, kyllerin ya da topraksz renperlerin iktidar mcade
lesindeki nemini azaltr. Dolaysyla, tarm ve sanayi ortam
larndaki devrimler, birbirinden ok farkl biimlere brnr.
Yine, retimin genilememesi ve devletin giderek daha etkili
biimde gelir toplayamamas durumunda, uzun bir dnem boyun
ca devam eden nfus art, btn devletlerin kendilerine ait faaliy
etleri srdrme yeteneini zayflatr, bu faaliyetler arasnda sava
ve iteki muhaliflerin bastrlmas da vardr. Dier btn artlar
eit olduunda, zayf bir devlet, gl bir devlete gre devrime
daha aktr, Dikkatimizi devlet yapsndaki deiiklikler zerinde
younlatracak olursak, devletlerdeki deiimlerin ve devrimlerin
gerekletii toplumsal ortamlarda meydana gelen dnmleri
gzden karmamamz gerekir.
Bu kitaptaki geni kapsaml devrim anlayna gre byk
devrimler, onlar daha rutin siyasal deiim biimlerinden tmyle
ayran yasalara bal olarak tek balarna ortaya kmamaktadr.
Gne tutulmasyla trafik skkl arasndaki farka bakalm.
Devrim, gne tutulmasna benzemez; gk cisimleri belli bir
dzene gre hareket ettii iin, gne tutulmas, belirlenebilecek
ve kesin biimde kavranabilecek koullar -v e yalnzca bu
koullar- altnda amaz bir takvime gre tekrarlanr. Oysa dev
rim, trafik skklna benzer, biimi ve derecesi byk
Devrimin Dn 25
deikenlik gsteren trafik skkl, anlalmaz bir ekilde rutin

ara akm etkisi altna alr, bu aklardan geliir ve ok eitli ne
denlerle, ok eitli koullar altnda meydana gelir. Yine de trafik
skkl rastgele olmaz; trafik zamanlamasnn, srclerin hava
koullarna gsterdii tepkinin, yollarn bakm ve yapm tarz
larnn, otomobillerin kaza yapt ve bozulduu noktalarn ve her
biri dierlerinden bamsz olan, ama yine de kendi bana bir de
receye kadar ngrlebilen baka pek ok faktrn salam bir
dzenlilik iinde ortaya kmasndan tr olur. Bu faktrler o
kadar karmak biimde bir araya gelir ki, i neredeyse tmyle
ansa baldr. Szgelimi, bir tr ortamda youn sis, trafik
skkl iin muhtemelen yeterli bir koulken, bir baka ortamda
motoru stop etmi bir araba veya bir kprnn gemilere yol ver
mek zere almas ayni ii grr.
Trafik bir kez skt m, kenardakilerin yan yollara
kamas, ortadakilerin de kk avantajlar uruna birbirleriyle
kyasya ekimesi eklinde tekrarlanan kalplar ortaya kar. Bun
larn getirdii sonular da deiken, ancak anlamldr; sadece
trafie yakalanm insanlarn gnlk program lan asndan deil,
ayn zamanda aralannn durumu, yakn evrenin kirlenmesi, toplu
tamaclk aralarnn kullanlmas, polisin yerletirilecei nokta
lar, yeni trafik kazalannn olmas ve daha baka pek ok ey
asndan.
Trafik skklna neden olan mekanizmalann her biri -
srclerin hava koullanna gsterdii tepki, yollann bakm vb-
tek tek ele alndnda, ok anlaml, gzle grlr dzenlilikler
sergiler. Gerek trafik polisleri, gerek trafik ak teorisyenleri, bu
dzenlilikleri, devrimler zerine inceleme yapan aratrmaclarn
kendi konularnda yapndan ok daha iyi bir ekilde kodlamtr.
Trafik polisinin aniden rahatszlanmas ve baz faktrlerin bir
araya gelmesiyle kaos yaanmas gibi ngrlemeyecek olaylar
iin tolerans pay brakarak, bunlar arasndaki etkileimin bilgisay
arda bir modeli bile kartlabilir. Mesela ani bir tipi durumunda
dzinelercfe aracn otoyolda ylmas gibi zel olaylarda standart

model kullanmak daha kolaydr. Ancak gerekli ve yeterli
koullan, olaylann standart i dizilimini veya akla uygun deiken
sonulan belirten genel bir teori, ne trafik skkl iin
mmkndr ne de devrimler iin. stelik her iki durumda da, or
tamlar ile nedensel mekanizmalann sadece biri deil, birok farkl
bileimi bir araya gelerek sonucu dourur: Devrim ya da trafik
skkl. te bu yzden ne zaman biri kp benzersiz ve genel
bir devrim teorisi sunacak olsa, bir bakas "aykr" rnekler ileri
srer; bylece teoride deiiklikler, hatta yeni bir teori nerilir.
Btn dnem ler ile yerler iin gerekli ve yeterli devrim
koullarn deimez biimde belirlemek imknsz olsa da, ok
geni bir yelpaze oluturan devrimci durumlarda benzer nedensel
mekanizmalann rol oynadn gstermek mmkndr; bunlar
arasnda, nceden geit vermeyen devletin aniden zayf kald
kritik bir kitle gsterisi ve sava sonrasnda seferberlik sona erince
genellikle grld gibi, mevcut devlet glerinin ksmen
dalmas gibi mekanizmalar saylabilir. Ben, geni bir yelpazeye
yaylm olan ve burada devrim olarak adlandracam olaylann
altnda da benzer mekanizmalarn yattn ne sryor ve bunun
byle olduunu gstereceimi umuyorum. A ynca, devrimlerin ka
rakterinde ve gereklemesinde grlen deikenliklerin, tekrar
tekrar ortaya kan bu mekanizmalardaki deikenlikten kaynak
landn gsterme umudundaym. Son olarak da, mekanizmalann
esas olarak devletlerin rutin ileyii ve dnmyle ilikili
olduunu gstereceimi mit ediyorum. Nasl trafik skklnn
gsterdii dzenlilikler, caddelerle otoyollardaki ara aknn lek-
tip niteliinden -yoldan geenlerin trafik kazalarna nasl tepki
gsterdii, o srada hangi n yand, kamyon srclerinin
mal boaltmak iin nasl park etlii, alma saatleri ile tren tarife
lerinin banliy yolcularn nasl etkiledii v b - kaynaklanyorsa,
devrimlerdeki dzenlilikler de devletlerin, devrim dndaki
ileyiinin temelini oluturan zelliklerinden kaynaklanmaktadr.
Devrimin Dn 23
Benim Avrupa dcvrimlerine ilikin analizim in k noktas da, ite

bu hipotezdir.
O halde, daha kesin bir devrim tanm yapmaya girielim.
Devrimi, devlet iktidarnn kuvvet yoluyla el deitirmesi olarak
alalm; bu srete, ekime halinde en az iki ayn blok, devletin de
netimini ele geirmek zere birbiriyle uzlamaz talepler ileri srer
ve devletin egemenlik alan iinde yaayan nfusun nemli bir
blm de bloklarn taleplerini benimseyerek kendi iinde ayrlr.
Bu bloklar, tek bana hareket eden aktrler olabilir; mesela byk
toprak sahipleri snf gibi. Ama ounlukla yneticiler, yeler ve/
veya meydan okuyanlar arasndaki ittifaklardan oluurlar. Devrim
srasnda ynetim, eskiden davrand gibi davranmaz artk;
yneticiler, yeler ve meydan okuyanlar arasndaki ayrmlar
bulanklar, sonra deiim geirir. stelik daha nce ekimelere
katlmam olan kesim ler de devrim sreci iinde seferber olup,
ekien taraflar arasnda yerlerini alrlar; devlet iktidar bir kez
ciddi bir tehditle kar karya kald m, devletin faaliyetlerine
bal olan btn karlar riske girmi demektir. Bir nfusu
oluturanlar arasnda asgari dzeyde rutin rgtlenme ve balant
bulunduunu kabul ettiimizde, gzle grlr biimde ortak
karlarn aniden riske girmesi, her nfusu seferber olma ynnde
gl drtlerle donatr.
Buradaki unsurlara dikkat edelim: Anlaml dzeyde destek
salam iki ya da daha fazla iktidar bloku, devlet zerinde birbiri
yle uzlamaz hak iddialar, devlet iktidarnn el deitirmesi. Ege
menlik ile hegemonyann bir elden alnmasyla balayp bir
mcadele dnemiyle devam eden ve egemenlik ile hegemonyann
yeni bir ynetim altnda yeniden kurulmasyla sonulanan tam bir
devrimci olaylar silsilesi. Egemenliin birden ok odaa dalm
olduu dnemin balamasndan bitmesine kadar geen mcadele
ile deiim, devrim srecini oluturur. Ynetime tmyle anlk
olarak el koyulan durumlarn karklk yaratmasn nlemek iin,
yeni rejimin anlaml saylacak bir sre -diyelim ki, bir a y - boyun
ca iktidar elinde tutmas artn da ekleyelim. Devlet iktidarna

tmyle yerel dzeyde meydan okunduu durumlar dta
brakmak iin de bir art daha ekleyelim: Bloklardan kk
olannn, devlet iinde corafi ya da idari en az bir alt kesimi dene
timinde tutmas gerekir.
Blnmelerin derin, mcadelelerin kitlesel olduu, ikti
darn kapsaml bir biimde el deitirdii, toplumsal hayatta bunu
izleyen dnmlerin geni lekli ve kalc olduu byk devrim-
lerdeki geleneksel alt snf, bu tanmda hibir ekilde dta
braklmamaktadr. Sonraki blmlerde de zaten, ngiliz, Fransz
ve Rus devrimleri yakndan incelenecektir. Ama ben konuyu,
geni tanmdan yola karak ele alacak, bylelikle de byk dev-
rimlerin, kk devrimlerin, i savalarn, iktidarn kuvvet yoluyla
el deitirdii baka durumlarn meydana geldii koullan birbi
rinden ayrmaya alacam. Bu tanma gre, baansz devrimler,
kansz darbeler ve tepeden inme toplumsal dnmler tam
anlamyla devrim olarak snflandnlamaz, ancak yine de onun
yakn akrabalandrlar. Zaten analizi ciddi biimde etkilemeksizin
tanmn kapsamn geniletmemiz ya da daraltmamz da
mmkndr. Yakn akrabalann, tanma alnan olaylarla ok sayda
zellii paylat, bunlann hepsinin ayn kesintisiz deikenlik
alanna ait olduu kitap boyunca ne srlecek ve bu konuda bol
bol m ek gsterilecektir.
Devrimci Durum
Bu tanma gre devrimin iki bileeni vardr: Devrimci durum ve

devrimci sonu. Devrimci durum -b u dnce dorudan Lev
Troki'nin ikili iktidar kavramna dayanr- egemenliin birden ok
odaa dalmasn ierir: Devletin denetimini ele geirmek veya
devlet olm ak iin iki ya da daha ok sayda blok, birbiriyle
Devrimci Durum 29
uzlamayan, etkili taleplerde bulunur. nceden egemenlik altnda

olan (rnein, 1990da Sovyetler Birlii iinde Litvanya) bir
ynetimin yeleri egemenlik iddiasnda bulunduunda, ynetimde
bulunmayan ve ekimede taraf olan bir grup harekete geip blok
oluturarak, devletin belli bir kesimi zerinde denetim kurmay
baardnda (rnein, 1848'de aydnlar, burjuvalar ve vasfl
iiler arasnda geni lekte oluan ittifaklar) ve mevcut bir
ynetim iki ya da daha ok blok halinde paralanp bunlarn her
biri devletin nemli bir kesimini kendi denetimine aldnda
(rnein, 1640 sonrasnda ngiliz gentry'smm Roundhead'ler ve
**
Cavalier'ler eklinde blnmesi) bu durum grlr. Devrimci
durumda, olas neden arasnda bitime olur.
1 Devlet veya bir kesimi zerinde denetim kurm a ynnde birbirine

rakip iddialar olan taraflarn ya da byle taraflar arasnda ittifak
larn ortaya kmas.
2 Yurttalarn nemli bir blm nn bu talepleri benim seyip
stlenmesi.
3 Yneticilerin alternatif ittifak ve/veya ne srd taleplerin be
nimsenmesini durdurma konusunda yetersiz ya da gnlsz
olmas.
Bunlar ancak olas nedenlerdir; herhangi bir devrimi tam

anlamyla aklayabilmek iin, nce ekime halindeki taraflar
arasnda niye ittifaklar kurulduunu, nemli sayda yurttan niye
onlarn iddialarn benimsediini, yneticilerin niye muhalefeti
bastrmaya gnlsz olduunu ya da bu konuda yetersiz kaldn
aklamak gerekir.
A ristokrasiden sonra en nemli smf; doutan soyluluk unvan olm ayan, am a hanedan
arm as tam a hakkna sahip byk toprak sahiplerini kapsar, ancak b azlan parayla
valyelik, baronetlik gibi unvanlar saln alm tr (ama aristokratlarn tersine unvanlarn
vrislerine devredem ezler)./ N .
Roundhead'ler O liver CromwelTi, C avalier'ler ise K ral I. C harles' desteklem itir./
N.
Bunlarn her birinin niye byle olduuna ve bunlar ortaya

karan koullarn nasl deitiine ilikin aklamalar, kitabn
byk blmn oluturmaktadr. Mesela, ekimeye taraf olan
kesimlerin niye kimi zamai hami-himaye edilen alan, kimi
zaman toplumsal snflar, kimi zaman dinsel cemaatler, kimi
zaman da etnik gruplar olduunu sormamz gerekiyor. Olas ne
denlerin ortaya kt, geni bir yelpazeye yaylm olan
koullarda birrneklilikten ok, eitlilik kacaktr karmza.
Dzenlilikleri ise devrimin genel koullarnda deil, bir araya ge
lerek zaman zaman etkisiz protestoya, zaman zaman i savaa,
daha ender olarak da toplumsal hayatta derin dnmler yaratan
siyasal kopmalara yol aan mekanizmalarda bulacaz.
Devrimci durumlarn olas nedenlerini saymak, trafik
skklndaki bileenleri sralamaya benzer. Kanlmaz olarak
bu nedenler, ynetimin en az iki blok halinde paralanmas
eliinde iktidarn kuvvet yoluyla el deitirmesi eklindeki dev
rim tanmna dayanacaktr. Totolojik olarak dorudur bunlar. Bu
ekilde-doru olmalar da, neyin aklanmas gerektiini kesin
biimde saptamak, bylelikle de daha uzun vadeli ve daha olas
nedenleri bulmak gibi bir avantaj getirir. Ayn zamanda da bunlar,
devrimci durumlarn, byk lde devrim dnda ortaya kan
eitli siyasal koullarn (devlet zerindeki iddialar, bu iddialarn
benimsenmesi, devletin muhalif ittifaklar ve iddialarn ortadan
kaldrmaya hazrlkl olmamas) bilimesinden doduunu ak
biimde gstermektedir.
Devrimlerde rol oynayan kritik nedensel mekanizmalar,
balk altnda toplanmtr: Devlete rakip iddialarn otaya
atlmasna neden olanlar, bu iddialarn benimsenmesine neden
olanlar ve devlet iktidarn elinde tutanlarn, m uhalif ittifaklar ile
onlarn iddialarn bastrma konusunda hazrlksz yakalanmasna
neden olanlar. Mesela bu kmelerden ilki, birbiriyle balantl
olan ve ortak kimlikleri devletin tehdidi altnda bulunan nfus
gruplarnn seferber olmas ile devletin artk savunmasz durumda
Devrimci Durum 31
bulunduu inancnn yaygnlamasn ierir. Ayn mekanizmalar,

baz koullarda birleip devrimci nitelik tamayan iktidar
ekimeleri yaratrken, baz koullarda da devrimci durumlar
dourur. Bize den ise hem genel olarak bu mekanizmalar anla
mak, hem de bunlarn bir araya gelip devrimci durumlar yarat
masna neden olan mekanizmalar saptamaktr.
Byk devrimlerde genellikle tek bir devrimci durum
deil, birbirini izleyen devrimci durumlar sz konusudur. ktidara
meydan okuyanlar deiir, yneticiler deiir, iddialar deiir,
yurttalarn iddialara ball deiir ve yneticilerin, kendilerine
meydan okuyanlar susturma yetenei deiir. Uzun ve karmak
devrimlerde, devrimci durumlarn derinlii ile karakteri de ayn
ekilde deikenlik gsterir; bir an yurttalarn ou ittifaklardan
birinin yannda yer alm ve her iki taraf da devlet zerinde rutin
bir denetim kuramaz durumdayken, baka bir an gelir, ittifaklardan
biri btn bir devlet aygtnn denetimini ele geirir. Bu nedenler
le, 1789dan 1799'a uzanan Fransz Devrimi, kesintisiz bir dizi ha
lindeki devrimci durumlardan m oluur, yoksa devlet iktidarnn
geici olarak pekitirildii dnemlerle birbirinden ayrlm yarm
dzine kadar devrimci durum mu ierir, tartma konusudur.
Devrimler dnda daha yaygn ve ayn lde nemli olan
bir siyasal koul, devrimci durumlarda en an uca vardtrlabilir:
Devlet iktidarnda bir deiiklik; ama bu yle bir deiikliktir ki,
mevcut iktidar yapsnda kar bulunan btn gruplar iin tehdit
olutururken, ayn zamanda da -iktidardakiler d ah il- her gruba,
abuk hareket ederek karlarn gelitirmeleri kouluyla yeni
frsatlar sunar. Frsat ile tehdit arasndaki balantnn keskinlii,
devrimci durumlar yakn akrabalarndan ayrrken, bir yandan da
sz konusu akrabal tanmamz salayan, dorudan bu
balantdr. Yenilgiyle sonulanan savalar, imparatorluklarn
dalmas ve protesto dngleri, ynetimde ak bir blnmeyle
birlikte ya da byle bir blnme olmakszn ortaya kabilir, ama
hepsi de devrimlerin ayrt edilmesini salayan zellikleri tarlar.
Ynetimde ak bir blnme olmadnda bile, sava so

nunda byle bir nitelik grlr. Halk sava iin seferber etme
srecinde hemen hemen btn devletler, savan sonunda yerine
getiremeyecekleri kadar fazla taahhtte bulunur; bu taahhtler, bi
rikmi kamu borlarna, kendi taleplerini bastrarak sava
abasnda ibirliine girmi olan rgtl iilere, kapitalistlere, st
dzey devlet grevlilerine ve etnik gruplara verilmi szlere,
savaa katlanlar ile onlarn ailelerine kar sorumlulua vb
dnr. A ynca devletlerin ortak bir zellii, sava zamannda
ekonomik ve toplumsal hayat zerinde olaanst bir denetim kur
mak, sava sona erince de, bir yandan asker retimi geri ekip
eski savalar yeniden sivil hayata katmaya alrken, bir yan
dan da bu denetimleri gevetmeye balamaktr. Devlet sava
srasnda yeteneklerini ve inandrcln ne kadar yitirmise (bu
durumun en u rnei, igalci bir g karsnda kesin yenilgidir),
srtna fazladan binen yk de o kadar ar olur.
Bu koullar, eski haklar iin tehdit olutururken, devleti
yeni talepler karsnda savunmasz brakr. I. Dnya Safva'nn
sonundaki koullar dnn: Savaa ge katlan ABD de dahil
btn taraf devletler, nceden sava abasnda ibirliine girmi
belli bal siyasal aktrlerin kapsaml talepleriyle kar karya
kalmt. Savataki kayplardan ar bir zarara urayan Rusya ile
Almanya, devrimci durumlara tmyle ak hale gelmi yegne
devletlerdi. Ama sava sonras dnemde sadece talya, byk
grevler, kitlesel fabrika igalleri ve faist eylemciliin hzla
ykselmesiyle ksa srede devrimin snrna ulat. Bu arada Fran
sa, Byk Britanya ve ABD'de de, ayn srayla, yerleik dzene
kar daha az iddetli tehditler ortaya kt. Baka Avrupa devletle
ri, rlanda, Hollanda ve paralanmakta olan Osmanl ve Avustu-
rya-Macaristan imparatorluklarna bal devletler, deien derece
lerde kendi devrimci durumlarn yaadlar.
Zaten imparatorluklarn, ittifaklarn, federasyonlarn
dalmas da devrimci durumlarla ortak zellikler tar. Gzle
Devrimci Durum 33
grlr tek bir yenin ayrlmas cezasz kaldnda, hzla birbirini

izleyen sinyaller yaylr Ayrlma olanann kendisi, merkez
ynetimin taahhtlerini yerine getirme ve dierlerini tutma konu
sundaki yetersizlii, eskiden merkezin denetiminde bulunan
varlklar ele geirme frsat, dier aynlanlarla ibirlii yapma
ans ve merkeze bal kalmann giderek ykselen maliyeti. Mihail
Gorbaov, Bat'dan da gl bir tevik gren Estonya, Litvanya ve
Letonya'nn, kendi ynelimindeki Sovyetler Birliinden katklar
dnemde bu ac snavdan gemiti. Ondan onlarca ve yzlerce yl
nce, rakip glerin tezghyla ve ou durumda bu glerin kan
dorultusunda denetimlerindeki topraklan kaybeden Burgonya,
Habsburg, Osmanl ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar da
yle.
Ynetimlerin, kkl bir deiimden gemeden ayakta kal
masyla sonulanan protesto dnglerinin de devrimci durumlarla
baz ortak zellikleri vardr. Sidney Tarrovv'un (1989) belirttii
gibi, toplumsal hareketler (aldatlm topluluklar adna devlet yet
kililerine uzun sreli meydan okunmas), ounlukla dalgalar ha
linde ortaya kar: 1968'de Avrupa'nn byk blmn ve Ameri
ka'y saran renci-ii protestolarna bakn. Bu dalgalar srasnda,
bir dizi talep bir baka diziyi harekete geirir gibidir; toplumsal ha
reket iindeki rgtlenmeler destek toplamak iin birbirleriyle re
kabet eder ve talepler, snp gitmeden nce bir sre iin iyice an
hale gelir. Btn bunlar olurken eylemciler, rgtlenmede, taleple
rini formle etmede, dmanlaryla savamada ve ellerindekini ko
rumada yeni yntemler dener. Dngnn sonunda, ynetim
iindeki baz unsurlar iktidarlarn kaybederken, baz yeni aktrler
tipik olarak hi deilse bir nebze iktidar salam, siyasal mesele
lerin formle edilii bir lde deimi, ekimedeki hakim reper
tuarlar en azndan hafif bir deiime uram olur.
Protesto dnglerinde, ilk bata ortaya atlan talepler ok
nemli iki ey getirir. lk olarak, yetkililerin byle talepler
karsnda savunmasz olduunu gsterirler; bu da ekimede taraf
olan baka kesimlere, kendi taleplerini dile getirmenin de

zamannn geldii konusunda sinyal verir. kincisi de, kanlmaz
olarak bunlar, ekimeye taraf olan dier kesimlerin karlarn
tehdit eder; bunun nedeni, ya faydann bir gruba datlmasn, bir
bakasnn alaca dlleri azaltacak olmasdr, ya da taleplerin,
yerleik bir grubun karlarna dorudan saldr nitelii tamas.
Devrimci durumlarn buna paralel zellikleri aktr. Zaten Avru
pa'daki birok devrimde ve 1848'de devrime ok yaklaan durum
larda da olduu gibi, komu devletlerde devrimci durumlarn
oalmas, daha snrl protesto dngleriyle birok ortak zellik
gsterir (Tarrow & Soule 1991). nemli bir devletin, devrimci ta
lepler karsnda zayf olduunun ortaya konmas, baka yerlerde
de benzer talepler ne srlebileceine dair iaret verir, devrimci
birikim ile doktrini baka lkelere devredilebilir hale getirir ve
devrimle kar karya bulunan devletin, komu eski rejimlere des
tek vermek iin mdahalede bulunma ihtimalini azaltr.
Savalarn sonunda yaanan siyasal bunalmlar, imparator
luklarn, federasyonlarn ya da ittifaklarn dalmas ve protesto
dnglerinin, devrimci durum lannkine benzer olas nedenleri
vardr: (1) Devlete ya da devletin bir kesimine ynelik gl talep
leri olan taraflarn veya byle taraflardan olumu ittifaklarn orta
ya kmas; (2) yurttalarn nemli bir kesiminin bu talepleri be
nimsemesi; (3) yneticilerin alternatif ittifaklar ve/veya onlann
taleplerini durdurmada yetersiz kalmas ya da gnlsz olmas.
Aradaki fark, esas olarak devlete ynelik taleplerin kapsamnda ve
zgllndedir. Belli bal btn taraflar, ileyiini srdrecek ve
kendilerinin karlarna cevap vermek zorunda olan bir aktr ola
rak devleti tehdit ettikleri srece, devrimci durum meydana gel
mez. Ykmllkleri olan yneticiler deil de, ekimeye taraf
olan belli bal kesimlerden biri ya da birka dorudan devletin
denetimini ele geirme ynnde taleplerde bulunmaya
baladnda, rutin talepte bulunma durumu, devrimci duruma
dnm demektir.
Devrimci Sonular
Devrimci sonu, devlet iktidarnn, egemenliin birden ok

odaa dalmaya balamasndan nce onu elinde tutanlardan kp
-kukusuz eski ynetici ittifaktan baz unsurlar da banndran-
yeni bir ynetici ittifaka gemesiyle oluur. Devrimci durum sz
konusu olunca, ynetime meydan okuyanlar ile ynetim iindeki
unsurlar arasnda nemli ittifaklar olumu (yani, mevcut
ynetimden baz yeler, hatta baz yneticiler ayrlm) ve devrim
ci ittifak geni bir silahl kuvveti denemine almSa, devrimci so
nucun ortaya kma ihtimali ok daha yksektir. Daha genel ola
rak, devrimci sonularn olas nedenleri, ynetim iinden kimi
unsurlarn ayrlmas, devrimci ittifakn silahl kuvvetleri ele
geirmesi, rejimin silahl kuvvetlerinin tarafsz kalmas ya da re
jimden uzaklamas ve devrimci ittifak yelerinin devlet aygtn
denetimlerine almasdr. Btn bunlar hzla olup bittiinde, iktidar
devrimci yolla el deitirmi demektir. Bunun nedenleri de yine,
ynetimin paralanmas eliinde devlet iktidarnn kuvvet yoluyla
el deitirmesi eklindeki devrim tanmndan totoloji yoluyla bulu
nabilir ve temelde bizi yine, daha uzun vadeli nedenler aramaya
yneltir.
Pek az devrimci durum, devrimci sonu dourur; birok
durumda, devlet iktidarnn eski sahipleri, kendilerine meydan
okuyanlar yenilgiye uratr; ounlukla iktidar sahipleri, yeni ta
leplerle ortaya kan baz kesimlerle ibirliine girip dierlerini de
netimleri altna alrlar; bazen de i sava, ynetimin kalc biimde
blnmesine yol aar. Bazen devrimci sonular -devlet iktidarnn
kkl biimde el deitirm esi- ya aamalar halinde ok yava ya
da ok ani ortaya ktndan, egemenliin birden ok odaa
dald sre hi grlmez. Egemenliin birden ok odaa
dald evreden yeni iktidar sahiplerinin ortaya kyla

sonulanan pek az duruma tam anlamyla devrim diyebiliriz.
Yine de bu tanma gre birok i sava ve birbirini izleyen
mcadeleler, egemenliin kuvvet yoluyla paralanmas sonucu ik
tidarn sonunda el deitirmesi kouluyla devrim snflandrmasna
girer. Ynetimde ak bir blnmenin bulunduu koullarda, ordu
nun ynelime el koymasyla sonulanan pek ok durum buna
rnektir. Youn biimde iddet ieren, zafer kazanm bamszlk
hareketleri de yle. 1640-60 ile 1687-89 yllarndaki ngiliz dev-
rimlerinin bu tanma girdii aktr; ancak yenilgiyle sonulanan
1871 Paris Komn, iktidarn kalc biimde el deitirmesi sz
konusu olmad iin, bu tanmn dnda kalr. Bu tanma gre,
toplumsal yapda kkl bir deiim gereklemesi gerekmemekte
dir - yine de genel olarak, devrim sonucunda ynetici ittifakta m e
ydana gelen deiiklik ne kadar bykse, toplumsal hayatn baka
boyutlarnda yaanan dnmler de o kadar byk olur. Ksacas
bu devrim anlay, byk devrimlerden daha geni bir yelpazeye
yaylm olaylar kapsamakla birlikte, i karklk, protesto, ik-
dann el deitirmesi veya isyandan daha dar bir kapsam vardr.
Devrimci durumlar ile devrimci sonulan birbirinden
ayrnca, devrimci unsurlar ieren eitli siyasal eylem tipleri
arasndaki ilikileri grmek de kolaylar. ekil 1.1'de bunlann bir
blm ematik olarak gsterilmitir. Tanm gerei byk bir
devrim, hem ynetimde esasl bir blnmeyi (derin bir devrimci
durum), hem de iktidann kapsaml biimde el deitirmesini (ciddi
bir devrimci sonu) ierir. Bir i savan derin bir devrimci durum
ierdii aktr, ama mutlaka devrimci bir sonu dourmas, yani
iktidarn kapsaml biimde el deitirmesiyle sonulanmas gerek
mez. Yukandan aaya devlete el konmas iktidann nemli
lde el deitirmesini (devrimci bir sonu) getirebilirse de,
ynetimde esasl bir blnme (devrimci bir durum) yaratmaz. Ne
de olsa btn bunlar dereceye ve zamanlamaya baldr; Ayaklan
malar byk devrimlere dnebilir, darbeler rndan kp ikti-
lamam
iktidarn el
deitirmesi
yok
ynetimde blnme
ekil 1.1 Devrim ci durum larn ve sonularn bir fonksiyonu olarak
devrim tipleri.
darn nemli bir lekte el deitirmesiyle sonulanabilir. Ancak
btn bu durumlar, yle ya da byle devrimci zellikler
gstermektedir.
Bu geni devrim tanm, ampirik bir soruyu gndeme getirir: Dev

let iktidarnn kuvvet yoluyla el deitirdii durumlar, niye -
toplumsal hayatta derin deiikliklerden, nceki statkonun yeni
den kurulmasna k adar- artc denecek lde byk bir
eitlilik gsteren sonular douruyor? Bu soruyu cevaplamak
iin, iktidara gelen ittifakn karakteri, ynetimin blnmesiyle
sonulanan sre ve devrimci srecin kendisi arasndaki etkileime
daha yakndan bakmak gerekmektedir.
Umut
Devrim analizinde bir nokta imdiden aklk kazand: Tam

anlamyla olumu devrimlerde devrimci durumlar ile devrimci
sonularn nasl bir araya geldiini anlamak iin, bu ikisini bir
lde ayn ayr izlememiz gerekiyor. Devrimci durumlarn tarihi,
bizi nasl iktidarda nemli bir el deitirme olmakszn sonulanan
birok mcadeleyi incelemeye gtryorsa, devrimci sonularn

incelenmesi de genel olarak devlet zerindeki denetimin nasl
deiim geirdiini dikkate almay zorunlu klmaktadr. Elinizdeki
kitabn hedefi, ayr ayr duran bu iplerin ucunu bulup onlardan bir
rg meydana getirmektir. nceki yazlarda devrimci sonulan
belirleyen koullar fazlasyla ne karlm olduu iin, bunu tela
fi etme amacyla kitapta devrimci durum lann balangc ve dev
rimci sreler zerinde younlalmm
Aynca kitapta, devrim analizlerinin yakasn brakmayan
bir gnahtan uzak durmaya allmtr: Teleoloji. ngiltere'nin
17. yzyl, Fransa'nn 18. yzyl ve Rusya'nn 19. yzyl ile 20.
yzyl ba dnemini inceleyen tarihiler, ele aldklar zaman di
limlerini, bu yzyllarda gerekleen byk devrimlere hazrlk
dnemi olarak grmekten alkoyamamtr kendilerini. Her ey,
1640, 1688, 1789, 1799, 1905 ya da 1917'ye doru ilerler. Sonu
olarak da daha nceki olaylar anlamlarn yitirir, neden-sonu
ilikisi tersine dner, fiilen m eydana gelen devrimden baka
sonularn muhtemellii ortadan kalkar. Teleoloji araycs, bu sa
yfalarda da geriye dnk bir nedensellik bulup kartarak akl
yrtmeyi baaracaktr kukusuz; bunlar genellikle tarihe,
olaslklarn almas ve kapanmas olarak, nceki tarihin kesin
biimde belirledii bir ayklanma sreci olarak bakmaktadr.
nnzdeki analizler, aklamalarnn nedensel genelleme
ler salamas lsnde, kk lekte ileyen Ve etkileime giren
mekanizmalar konu almaktadr; birbirini izleyen byk standart
diziler, geni toplumsal yaplardaki tek dorultulu deiimler ya
da evrensel tarih glerindense bunlar dikkate alnmtr.
Szgelimi ben, belli bir vergilendirme biimi ile onun bal
olduu ekonomi (rnein, geimlik ekonomilere kar, byk
lde ticarete dayal bir ekonomide tketim vergisi konmas)
arasndaki ilikinin, mali verimlilii belirlemekle kalmayp, vergi
nin halk arasnda ortaya kard direniin lsn ve verginin
toplanmas iin gerekli olan hkmet rgtlenmesi eklini de etki
Umut 39
lediini ne sryorum. te yandan, hibir devlet tipinde ve hibir

toplumsal ortamda herhangi bir vergilendirme biiminin ya da
dzeyinin, devrimci durumlar gelitirebileceini ileri srecek
deilim. Buradaki kritik mekanizma, mali strateji ile ekonomik
ortam arasndaki belli bileimlerin halk arasnda yaratt dire
niten olumaktadr. Ancak bu direniin devrimci durumlar besle
yip beslemeyecei, mali politikadan bamsz etki gsteren baka
koullara baldr - szgelimi d glerin ayaklanmaclara destek
vermesi ya da vermemesi gibi koullar.
Sk sk vurgulayacam bir baka konu da, modem Avrupa
tarihinin ilk dnemlerinde, kraliyet hanedanlarndan kiilerin vera
set yoluyla devletlerin bana,gemesinin, bu hanedanlarn ulusla
raras evlilik stratejileriyle birleerek veraset zamanlarnda hane
danlar bunalma ak hale getirmesidir. Vris (zellikle bir
kadnsa) ok gen veya ehliyetsiz olduunda ve iki ya da daha
fazla hanedann taht zerinde hak iddia etmesi durumunda, hane
dan rejimleri iin devrimci durum riski sz konusu olmutur. Ama
ehliyetsiz kiilerin tahta kmasnn gnmz Avrupa'snda dev
rim iin gerekli ya da yeterli bir koul olduunu ne srmek sama
olur; kald ki eskiden de yle olmamtr! Vergilendirme biimi ve
verasetin dzenlenii, birok devlette hkmetin ileyiini etkiler.
Ama ancak ok snrl olan belli durumlarda devrime gtrr ya da
devrimi nlerler. Tarihin dzenlilikleri, geni lekte art arda yine
lenen diziler, birbirinin kopyas olan yaplar veya tekrarlanan
ynelimler halinde ortaya kmaz; birbirine yakn koullar
arasnda balant salayan nedensel mekanizmalar iinde oluur.
Her durumun kendine zg olduunu, devrimci durumlarla
devrimci sonularn geliimi ve ak iinde hibir dzenlilie yer
bulunmadn da ne sryor deilim. Tam tersine, vergilendirme
biiminin, halk arasndaki ayaklanmaclarn gl ittifaklar bul
masnn, veraset biimlerinin, monarilerin verasetle ilgili
ekimelere ak olmasnn ve daha pek ok mekanizmann farkl
bileimler halinde devrimci sreleri nasl ilerlettiini ya da engel
lediini nmzdeki blmlerde sk sk gstereceim; Avrupa

ekonomilerinde, devletlerinde ve devlet sistemlerinde bu mekaniz
malar, geni deiimler iinde sistemli olarak eitlilik
gstermitir. Tarihte dzenlilikler vardr; ve bu mekanizmalarn
ileyiinde bulunabilirler.
Ne yazk ki nmzdeki blmlerde argmanlarm
pheye hi yer brakmayacak ekilde kantlanamamaktadr. Ta
rihsel aratrtna ve yaz konusundaki benim kendi standartlanma
gre kitap, ancak belli bal tezlerini rneklerle ortaya koyabiliyor.
1750'lerden 1830'lara kadar olan dnemi kapsayan Britanya ulusal
arivinde, aynca 1600 ile 1980'ler arasn kapsayan Fransz ulusal,
blgesel ve yerel arivlerinde seici bir alma yrttm; bunlann
dnda kitabm, tmyle baka tarihilerin yaynlad tezler ile
sentezlerin yetersiz bir ekilde okunmasna dayanmaktadr. 1492
ile 1992 arasndaki Avrupa devrimler! gibi kapsaml bir aratrma
konusunun -bunun dncesi bile insan rktyor!- stesinden
gelmek iin gereken btn dillere ve tarihsel literatrlere eit dere
cede vkf deilim. Belki bir gn, ok eitli alanlarda yetkin olan
tek bir aratrmac, bir aratrma ekibi ya da bir bilgisayar btn
kritik verileri bir araya getirmeyi baarr; bu gerekleene kadar
tek bana bir aratrmacnn yapabilecei ise ya sorunun kk bir
parasn stlenmek, ya da geici bir senteze girime cesareti
gstermektir. Ben, aratrmaclk hayatmn byk blmn bun
lardan ilkini yapmakla geirdim. imdi de kincisini deniyorum.
Savalar ile devrimci durumlar kapsayan kronolojiler, ile
rideki blmlerde aklanacak olanlarn ounu belirlemektedir;
bu kronolojileri Jack S. Levy'nin War in the Modern Great Power
System, 1495-1975 (M odem Byk G Sisteminde Sava, 1495-
1979) ve Evan Luard'n War in International Society (Uluslararas
Toplumda Sava) adl kitaplar gibi standart derlemelere dayan
maktadr ve benim incelediim ulusal tarihelerden elde edilen bil
gilere gre bunlarda deiiklikler yaplmtr. Bu anlatlarda belir
tildiine gre, nceden mevcut bir devletin snrlan iindeki byk
Umut 41
bir blgenin, kesimin ya da kentin bir ay veya daha uzun sre bir
muhalifin ya da muhalifler grubunun denetiminde kalm olduu
btn olaylar kural olarak devrimci durum kabul ettim. Kendime
kar drst davranarak kronolojilerden, aklanacak belli bal
olaylarn listesini kardm; bylelikle de almam, eletiriye ak
bir hale geldi. Bu snflandrmaya girmesi gereken baz olaylar
mutlaka atlam, bazlarn da yanl snflandrm mda. Belli
lkeler zerine uzmanlam aratrmaclardan, kronolojileri,
dolaysyla da kitaptaki argmanlar bir kalemde gzden
karmadan nce, yaplan hatalarn ynelimler ve farkllklar konu
sunda genel olarak vardm sonulan geersiz klp klmadn
deerlendirmelerini istiyorum. Argmanlarla ilgili olarak doacak
kukular, uzman eletirmenleri aratrma yapmaya ve benim
argmanlarm rtmeye yneltecek olursa, tek yapabileceim
kendilerini tevik etmektir. Bu kitab bir tartmay kapatmak iin
deil, balatmak iin yazdm.
Bu kitaptan, Avrupa devrimlerinin karakterindeki
deiimleri ve eitlilikleri gsteren tutarl bir anlatm ortaya
karsa - k i kacan um uyorum - dnyann baka blgelerinden
gzlemcilerin de konuya dikkat gstermesi gerekecektir. Teorik
olarak, dnyann her yerindeki devrimlere ilikin anlatlar, ok
byk bir oranda Avrupa devrimlerinden kaynaklanmtr; Fransz
ve Rus devrimleri, Latin Amerika ya da Asya'da hl devrimin ne
leri kapsayacan deerlendirmede model olarak kullanlmaktadr.
stelik, Avrupa devletlerinin hakim bir durumda bulunmas nede
niyle, Avrupa devrimleri bu ktann ok telerinde de siyasal
deiimleri etkilemi, mesela bir Toussaint l'Ouverture ile
mttefikleri, Fransz Devriminden yararlanarak Fransz smrgesi
Haiti'de zgr bir siyah cumhuriyeti kurmutur. Gnmzde Avru
pa'nn yine nemli bir ekonomik g durumunda bulunmas da,
gemiteki, bugnk ve gelecekteki Avrupa devrimlerinin
dnyann baka yerlerinde de farkllk yaratmaya devam
edeceinin gvencesidir. Son olarak da gnmz dnyasnda geni
42 alma, Ayaklanma ve Devrim
lekte geerli olan devlet sistemi Avrupa kaynakldr ve hl Av

rupa'nn damgasn tamaktadr; devrim ve deien Avrupa devlet
sistemi arasndaki ilikilerin doru kavranmasnn, Avrupa dnda
bugn gerekleen ve gelecekte gerekleecek olan devrimlerin
anlalmasna katkda bulunacana inanmak iin geerli nedenler
vardr.
Btn bunlar genel olarak kavrama abas iinde kitapta
unlar ele alnmaktadr: 1492'den gnmze kadar Avrupa'daki
toplumsal ve siyasal deiimlere ve bunlarn devrimci durumlar
zerindeki etkisine genel bir bak (2. Blm); 1492den bu yana
Felemenk'te, Iber Yanm adas'nda ve Balkanlar'da meydana gelen
devrimci durumlarn karlatrlmas (3. Blm); Britanya Ada-
lan'ndaki devrimlerin, zellikle de 17. yzyldaki ayaklanmalarn
yakndan incelenmesi (4. Blm); 1750'yi izleyen yzyllara zel
bir arlk vererek, Fransa (5. Blm); bata 20. yzyl olmak
zere, Rusya (6. Blm); ardndan devrimlerin birbirleriyle
karlatrlmas ve sonu (7. Blm). Felem enk (1550-1650), Bri
tanya Adalar (1600-1700), Fransa (1750-1850) ve Rusya'daki
(1900-92) byk devrimci mcadelelerin byte altnda incelen
dii blmler, kitabm belkemiini oluturmaktadr. Kitabn sonu
na geldiimizde, 1989'da ve sonrasnda Dou Avrupa'da
gerekleen devrimleri, en azndan 500 devrim yl iinde belli biri
yere oturtmay baarm olacaz.
2
Avrupa'daki Dnmler
1492den Beri Gerekleen Deiimler
ncelememize be yz yl ncesinden, 1492'den balyoruz. Bu

tarih rastgele seilmitir, ama anlaml olmad sylenemez. On
beinci yzyln sonu, Avrupa'daki ekonomiler ve ynetim
biimleri asndan bir dnm noktas oldu. Kolomb'un 1492'de
gerekletirdii keifler, Amerika ktasnn kesin bir ekilde Avru
pa'nn yrngesine girmesiyle sonulanmt. Ksa sre sonra
spanyollar, Antiller'e kadar uzanarak komular olan Portekizli-
lerle birlikte daha yakndaki Atlantik adalarnda, mesela Kanarya
larda yaptklar plantasyon tarmn burada denediler ve eker gibi
tropikal rnler yetitirmeye baladlar; bir yandan da bu ar iler
iin Afrika'dan kle getiriyorlard. Tm Amerika ktasna yaylan
Avrupa floras ile faunasna (mesela karahindiba, at ve kzamk)
karlk, Amerika anakarasna zg rnler de ksa bir sre iinde
Avrupa hayatnn temel talan aram a girdi. Avrupa, sadece Coca
Cola'y, tangoyu ve caz deil, m sn, patatesi, ttn ve belki fren
giyi de 15. yzylda atld Amerika servenine borludur.
Amerika ktasna ulalmas, Avrupa'nn, dnyann ekono
mik merkezi olma yolunda baanyla tamamlad iddiasnn sade
ce bir blmyd. On drdnc yzyla kadar Avrupa, Byk
Okyanusa uzanan ve Orta Asya'nn Mool egemenliindeki top-
raklann eksen alan dev bir ekonomik sistemin kuzeybat snrn
oluturmaktayd. O zamana kadar Avrupada, zellikle de Akdeniz
ile Karadeniz evresinde imparatorluklar doup lm, ama bun
lardan sadece Rom a imparatorluu, Avrupa topraklarnn neredey
se yansn egemenliine alp Avrasya ticaret, siyaset ve kltr sis
44 Avrupa'daki Dnmler
temine kesin biimde balamaya baarmt. Geni ordular, ruh

ban hiyerarilerini, karmak brokrasileri ya da gsterili krallk
saraylarn desteklemeye ne ticaretin bal olduu ince ve
uzadka da incelen iplerin gc yeterdi, ne de dank cepler ha
lindeki tarmsal retimin. Kuzeybat Avrupa'nn gzkara, yrtc
Vikingleri bile byle byk bir imparatorluu ayakta tutamazd.
Bizans, Pers, Arap ve sonra da Osmanl imparatorluklar
Romallar'n yerini alp Avrupann gneydou yarsn ipek ticare
tine dayal Badat-Hangzhou eksenine bir kez daha baladktan
sonra, Avrupa'nn kalan blm paralanp evreselleti. Yine de
10-13. yzyllar arasnda btn Avrasya sistemi son derece enerjik
bir durumdayd ve Avrupa'nn byk blmnde refah
ykseliyordu: Ktann zellikle Avrasya ticaretindeki byk yol
larla salam ba olan kesimlerinde ticaret gelimi, nfus artp
kentler bymt. 1000 ylnda dnyann en byk kentleri
byk olaslkla Konstantinopolis, Crdoba, Kaifeng, Sian, Kyoto,
Kahire ve el-Ahsa'yd (el-Hasa); ayn sralamayla Avrupa'daki Se
villa, Palerm o ve Kiev, onlann ok gerisinde kalmt. Demek ki
sa'dan sonraki ilk bin yllk dnemin sonunda, dnyann en byk
kentleri byk lde Avrupa'nn dnda yer alrken, Avrupa'nn
en byk kentleri de slam yrngesinde bulunuyordu.
1300'e gelindiinde listenin banda Hangzhou, Pekin, Ka
hire ve Kanton yer alyor, Paris, Granada, Konstantinopolis, Vene
dik, M ilano ve Cenova artk ilk yirmi iinde bulunuyordu. 1500
dolaylarnda byk olaslkla dnyann en byk kentleri -ikisi
in'de, biri Hindistan'da, biri de M slman Afrika'da o lan- Pekin,
Vicayanagar, Kahire ve Hangzhou ile birlikte Avrupa hiye
rarisinin ban eken Paris, Konstantinopolis, Adrianopolis
(Edime) ve Napoliydi; ama bu sonuncular yine de Asya'daki em
sallerine gre ok kkt. Geri 1700de muhtemelen dnya bi
rincisi Japonya'daki Edo'ydu ama, ilk kez dnyann en byk on
kentinden Avrupa'dan kmt: Konstantinopolis, Londra ve
Paris (Chandler & Fox 1974; 308-21). S 1000 ile 1700 arasnda,
1492den Beri Gerekleen Deiimler 45
zellikle de 1500den sonra, hiyeraride liderlik ak bir biimde

Avrupa'nn kuzeyine kaymt.
Peki bu 700 yl boyunca neler oldu? 1300'den sonraki iki
yzyl boyunca, veba salgnlar ara ara Avrupa ile Asya arasndaki
balanty kopard; Mool mparatorluu'nun paralanmas, kara
daki ticaret yollarnda rktc engeller olumasna yol at; in,
nceden geniletmekte olduu deniz ticaretinden ekildi; Atlas
Okyanusu'ndaki glerin yelkenli gemileri, daha nce "Akdeniz'de
egemenlik kurmu olan kadrgalar sktracak duruma geldi; Av
rupalIlar, Asya'dan gelen barutu kullanmaya baladlar; ayrca
1453te OsmanlIlar n Konstantinopolis'i ele geirmesi (bu, Avru
pa'da top kullanarak yaplan ilk ve rnek bir byk kuatmayd),
Mslman Osmanl lkesi ile Ortodoks Rusya arasndaki sevgi-
nefret ilikisini pekitirirken, Hristiyanlk ile slam arasndaki
yzlemeyi de tanmlyordu. Btn bu deiimler sonucunda Av
rupa, daha nce hi olmad kadar pekiik, zerk bir birim haline
geldi. Avrupa ile bu dev yap iindeki bitiik blgelerin, vebann
yol at demografik faciadan sonra toparlanmas bir yzyldan
daha uzun bir zaman ald. Nfus art, 10-13. yzyllar arasnda
hzlanarak a kapatm, sonra 14. yzylda yan yanya gerilemi
ve ancak 16. yzylda yeniden ivme kazanabilmiti. Ksa sre
iinde btn Avrasya sistemi yeniden bymeye balad. O za
mandan sonra da Avrupa, dnyann kalan blmyle ilikisinde
daha nce hi olmad kadar nemli bir konuma geldi; Roma
mparatorluu zamannda olduundan bile daha nemli bir konum
dayd artk.
Avrupa, gnmz dnyasna alan altn kapdan 1492'de
ya da bu tarih dolaylarnda gemi deildi. 1492nin siyasal doku
su, zamanmzdakinden muazzam farkllklar gsteriyordu. O nok
tada Aragon Krall, Katalan deniz ticaretinden ald gle Iber
anakarasndan Sardinya ve Sicilya'ya kadar yaylmt. talya'nn
belli bal devletlerinden biri, Katolik Papa'nn ynetimindeydi.
Muazzam bir Polonya Krall, Dou Avrupa'nn byk blmn
yzeysel biimde de olsa egemenlii altna alm, bizim bugn

Rusya adn verdiimiz topraklar ise M oskova Prensi, Pskov Cum
huriyeti, Altn Orda Devleti, K nm Tatarlar ve Avrasya steplerin
den gelmi baka fatihler tarafndan ynetilmekte olan blgelere
ayrlmt. "Almanya"nn byk blm de kt stnde Habs-
burglarn szerenliinde bulunuyordu, am a fiiliyatta hemen
hemen bamsz olan piskoposluklardan, .zgr kentlerden,
dklklerden ve baka kk egemenlik alanlarndan olumutu.
Dnyaya hakim de deildi Avrupa. 1492de in'in Dou'da
muazzam bir arl vard. slam egemenliindeki topraklar ile
denizler, dnyann m erkez ticaret ve kltr balantann iine
alyor, slam'n nfuz alan hl Gneydou Asya'dan Afrika'ya
kadar uzanyordu. AvrupalIlar, Hint Okyanusu'nda ve Asyaya ka
radan uzanan yollarda M slman tccarlarn yerini almadan nce
uzun sre onlarn izinden gittiler ya da onlarla uzlatar. Ko-
lomb'un "Hindistan"a batdan bir yol bulma abas ii bo bir
hayal deil, sonuca ulamas durumunda karl fazlasyla
alnacak olan elle tutulur bir giriimdi. 1492'ye gelindiinde Avru
pa gemileri artk geni Osmanl mparatorluu'nu durdurabiliyor
ve Hint Okyanusu'nda M slmanlar'a ait ticaret alanna giriyordu.
1498'de Vasco da Gama, Portekiz'den Hindistan'a ulamt. Porte
kizli, ardndan spanyol, sonra da Felemenkli tccarlar ve denizci
ler Avrupa dndaki denizlerde hakimiyet kurmaya baladlar.
1500-01de Pedrlvarez Cabral'n filosu, douda Hindistan'a
ynelmeden nce Brezilyay grd ve ardndan Portekize dnd.
1519 ile 1522 arasnda Fem ando M acellann (Fem o de Ma-
galhes) filosu yeryznn evresini dolat, ama Macellann ce
sedini Filipinler'de braktktan sonra yolculuk tamamlanabildi.
Dnya perspektifinden Avrupa, ekonomik ve siyasal faali
yetlerde nemli bir kutup haline gelmekteydi. Dar bir Avrupa
bak asndan ise 15. yzyl sonlarnda ticaretin arlk merkezi,
Gneydou'dan Kuzeybat'ya, Akdeniz ile Karadeniz'den Atlas
Okyanusu'na kaymaya balamt. Ynelimdeki bu deiikliin
1492'den Beri Gerekleen Deiimler 47
ban ber devletleri ekse de, ksa srede Fransz lim anlan, Fele
menk, Baltk ve ardndan Britanya Adalan bu gelimeye katldlar.
Mesela 1496'da Flandre ile ngiltere, Intercursus M agnus adnda
bir ticaret antlamas imzalayarak birbirlerine ticari ayncalklar
saladlar ve zaten ikisi arasnda bir ba oluturan yn ve dokuma
ticaretinin nemini tandlar. Uzun zamandr evresel alanlann en
uzak snn halinde olan Atlas Okyanusu, hak ettii konuma geliy
ordu artk.
ki bal bir monari olan Kastilya ve Aragon -Fernando ile
Isabel'in m iraslan birletirilmi, ama tek bir btn haline getirilme
m iti- 1492'de Granada'nn fethini tamamlad. Byk Mslman
imparatorluklarnn ber Yanmadas'nda tuttuu son kalnt da bu
fetihle ortadan kaldnld; bu kalnt spanyol Yahudileri'ydi ve
lm tehdidi karsnda, kt stnde de olsa Katolik olmay
kabul etmeyenler iin, tm Avrupa'y kat edip Akdeniz evresine
dalmalanna yol aacak diaspora balam oldu. Fransa, bir
bakma birleik spanya tehdidine karlk, hemen iki yl sonra
talyay igale balad; bu, tarih nemi byk bir asker harektt.
spanya da hemen hemen ayn sralarda talya'ya rakip bir asker
kuvvet gnderdi ve nceden birbiriyle ekien, ama nispeten zerk
durumda olan talyan kent devletleri, byk gler arasndaki siya
set oyununun piyonlar haline geldi.
Fransann talya'da hegemonya kurm a iddias, tm Avru
pa'y kapsayan savalar am balatt. 1494ten Cateau-Cambr6sis
Antlamasnn imzaland 1559a kadar, sadece Fransz Valois ve
spanyol Habsburg hanedanlar arasnda 11 ayr sava oldu.
1492'de artk savalarn karakteri ve uluslararas sistem de hzla
deimekteydi. 14^0lerdeki Burgonya savalar srasnda svire
piyadesi, mzrakl gruplar halinde etraflarn evirerek usta
svarileri yenilgiye uratabileceini gstermiti. Asker strateji uz
manlarna ve svireli paral askerlere olan talep bir yana, strateji
deki bu deiiklikle birlikte, top kullanlan kuatmalara kar geni
tahkimatlar gerekmesi de ordularn para ve insan gc ihtiyacn
nemli lde artryordu. Sonuta bu savalar, Avrupa'daki devlet

sistemini ekillendirdi, Avrupa'nn kta dnda giriecei fetihlere
zemin salad ve sonunda Avrupa'da, ardndan da bir btn olarak
dnyada hakim olan mefkez, farkllam, pzerk ve brokratik
devlet tipinin olumasnda rol oynad.
Bir yandan da, Avrupa ticaretinin Byk Okyanus ile Atlas
ve Hint okyanuslarndaki deniz yollan boyunca genilemesi, ser
maye birikimine gl bir tevik salad; bu da savaan devletle
rin, silahl kuvvetlerini gelitirmek zere servet yapmasna olanak
verdi. Immanuel W allerstein'n deyiiyle kapitalist dnya sistemi,
Avrupay merkez alarak ekillenmeye balamt. Byk bir yl
olan 1492'nin olaylar, btn bu tarih srelerin tek nedeni deildi
tabii. Yine de tber Yanm adas'nn konumunu hzla deitirerek
tm Atlas Okyanusuna yaylmas, bu srelerin itici gc oldu. O
halde, 1492'nin deien devletleri, ekonomileri, siyasal atmalan
ve devrimlerine ilikin bir analize giriince, tutarl btn oluturan
bir Avrupa devletleri sistemi denebilecek bir eyin varlk
gsterdii btn bir dnemin de ayrntsyla incelenmesi
kanlmaz olmaktadr.
1492'nin haritasnda ngiltere, rlanda, skoya ve Fran
sa'nn hemen hemen bugnk snrlan iinde grndn
syleyebiliriz, ama bunun iin, bugn biraz abartyla Birleik
Krallk adn verdiimiz yerin zorlu oluumu bir yana, Fransa'nn
douda fethettii geni topraklan da grmezden gelmemiz gerekir.
1492 Avrupa haritas, neredeyse 200 tane devlet benzeri birime
blnmt; bunlann birounun topraklan rtyor, birou da
yer yer yan zerk ynetimler ieriyordu.
Sovyetler Birlii nin dalmasna ramen, 1992'ye kadar
bu 200 birimin pekimesiyle yaklak 35 hkmran devlet ortaya
km ta; bunlardan yalnzca Andorra, Liechtenstein,
Lksemburg, M onaco, San M arino ve Vatikan, be yzyl nce
yaygn olan etraf kuatlm mini devlet tipini hatrlatr. Arlk So
vyetler Birlii ile Yugoslavya'nn eski snrlan iindeki btn
1492den Beri Gerekleen Deiimler 49
bamszlk iddialar tanndnda bile, Avrupa'da 1492'nin siyasal

blnmln andran bir grnm ortaya kamaz. Tersine
1992'de Avrupa devletlerinin, Avrupa Topluluu'nu da ieren ya
da ona benzeyen daha geni oluum lar halinde giderek
pekieceine dair her trl iaret mevcuttur. Blgeler ve milliyet
ler, gnmz devletleri karsnda muhtemelen daha fazla zerklik
salayacaktr, ancak egemenlik, aslnda yukar doru bir ynelim
gstererek devlet kmelerine kaymaktadr. Avrupa Topluluu
kendi birleik silahl kuvvetlerini kuracak olursa, egemenlikteki
kayma, tersine dnm bir a benzeyecektir.
stelik 1992'de btn dnyadaki devlet sistemi de kkl
deiimler geirmektedir: Sovyetler Birlii paralanmtr, Sovyet-
ler Birlii ile Amerika Birleik Devletleri'nin ban ektii iki ku
tuplu bloklar ekimesi artk dnya siyasetine hakim deildir, Ja
ponya ile Almanya gibi asker bakmdan zayf ama gl kapitalist
devletlerin nfuzu artmaya devam etmektedir, ayrca uyuturucu,
silah, elektronik eya, yaynclk rnleri ve petrol ticareti ya da
okuluslu irketler, bunun iin gerekli sermayeyi yaratp biriktir
mi olan devletlerden ksmen bamsz olarak byk bir g ve ha
reketlilik kaz anmak tada. Ksacas 1492, yakn yzyllarda hkm
srm olan trdeki Avrupa devletlerine alan bir eik
oluturmamaktadr.
Devletlerden daha fazla deiim geiren eyler de vardr.
1492'den sonra Avrupa'nn btn yaants farkl bir doku ka
zanmtr. On beinci yzyl sonlarndaki Avrupay hatrlayn:
Hindistan ve Dou Asyayla birlikte tarmsal retim, dolaysyla da
youn yerleme ve byk kentler bakmndan dnyann byk
blgesinden biriydi. Alplerin evresinde ve Akdeniz, Atlas Okya
nusu, Baltk Denizi ile Karadeniz kylan boyunca sk biimde
birbirine balanm ticaret kentlerinden oluan bir a uzanyordu;
bu kentlerin byk ounluunun, kk lekli imalat ile ticarete
ynelik tanm arasnda balant salayan geni hinterlandlan vard.
Avrupa'nn geriye kalan blm, iki tr blgeye ayrlmt: Gelir
lerini kyllerin aile iletmelerinden salayan (ve bir ksm ayn

zamanda kilise adam olan) sava toprak sahiplerine ait blgeler
ile kk toprak sahibi iftilerin, balklarn ve ormanclarn
tccarlar, askerler, papazlar ve devlet grevlileriyle yan yana
yaad dier blgeler. M acaristan bunlardan birincisine rnektir;
skandinavya ise kincisine.
Byk bir eitlilik sergileyen, ama i balantlar da gide
rek glenen bu Avrupa, 1492'den itibaren dnyann akn
baklar altnda ei grlmedik bir sanayileme, kentleme, prole
terleme ve nfus art patlamas yaad. Bunlarn hepsi kesintisiz
biimde ve birdenbire olmad elbette; geni bir tanmla, 16. yzyl
byk lekte kentlem eye ve nfus artna sahne olduysa, 17.
yzylda her iki alanda da bir durgunluk yaand; 1750'den sonra
bunlarn ikisi de daha nce hi olmad kadar hz kazand ve
ancak 20. yzyln ortalarna doru yavalamaya baladlar.
Aslnda bu demografik deneyim btn Avrasya'ya yaylmt; 16.
yzylda ve 17. yzyln balarnda kapsaml bir nfus art oldu,
ardndan bir yzyl sreyle demografik durgunluk yaand ve 18.
yzylda daha hzl b ir bymeye geildi; bymenin hzland
dnemlerde gda retimi yetersiz kald ve fiyatlar ykseldi (Gold-
stone 1991: 355).
Yine de nfus artnn etkileri, Avrasya'nn deiik yerle
rinde nemli farkllklar gsteriyordu. in'de ve Japonya'da devlet,
toprak sahipleriyle kapitalistleri snrlandrmay baararak, onlarn
elindeki rantlarla krlarn nemli bir blmn memurlara aktard.
Avrupa'da ise hibir imparatorluk, toprak sahiplerini ya da kapita
listleri kta leinde denetimi altnda tutmay baaramad; burada,
ykselen fiyatlar ile ucuzlayan igc, hem toprak sahiplerinin
hem de kapitalistlerin iine yarad ve ktann birok blmnde bu
ikisinin ittifak kurmasna, hatta birbiriyle btnlemesine olanak
salad. Toprak sahipleri, onlara bal byk kirac iftiler ve
daha arlkl bir konumu olan toprak sahibi kyller, rnleri iin
pazar bulabildikleri blgelerde tarmsal kapitalizmin bayraktan ha
line gelerek, kendi ilerinde topraksz cretli iilerin oalmasna
1492'den Beri Gerekleen Deiimler 51
da ortam hazrladlar. Sonra da tccarlar, sanayi kapitalizminin yo

lunu at.
Sanayilemenin tarihini saptamak, kentleme ya da nfus
artnnkini saptamaktan daha zordur, nk sanayi retimi nce
krsal aile iletmelerinde ve kk, dank atlyelerde
genilemeye balamt; bu atlyelerde insanlarn alma yllan -
hatta gnleri- imalat, ticaret ve tanm arasnda blnm durumda
yd. Yine de kabaca hesaplayacak olursak, 17. ve 18. yzyllan,
Lige ile Zrich gibi sermaye kutuplan etrafndaki krsal alanlarda
ve kentlerde dank, kk lekli imalatn kitlesel lekte
byd dnemler olarak dnebiliriz. 19. ve 20. yzyllar ise
patlama dnemleridir: Krsal kesim tanm d faaliyetlere gitgide
kapannken, sermaye, iiler ve imalat kentlerde younlamaya
balamtr. stelik 20. yzylda igc ile retimin bir paras
olarak imalat istikrarl bir yapya otururken, hizmet sektrleri -
hkmet, tamaclk, bankaclk, eitim, salk v b - tanm , or
mancl ve balkl klterek bymeyi srdrmtr.
retimin rgtlenmesindeki deiimin bir sonucu nlarak
Avrupa'da nfus proleterlemitir. Proleterleme, hanehalknn
cretli emee giderek daha fazla baml hale gelmesini ve/veya
retim aralan zerindeki denetimini yitirmesini ierir. On doku
zuncu yzyln st ba kir iinde fabrika iisi eklindeki "prole
ter" imajna ramen, neredeyse o yzyln ortalarna kadar Avru
pa'da proleterleme byk lde krsal kesimde ve kk
kasabalarda gereklemiti; toprak sahipleri, tccarlar, kyller ve
zanaatkarlar arasnda, topraksz tarm iilerinin, yarm gn alan
dokumaclarn, saatlik, gnlk, aylk, yllk, ie gre ya da para
ba cret alan dier iilerin says gittike artyordu. Bu deiime
ilikin tahmin hesaplamalar Tablo 2.1'de gsterilmitir (kaynak,
Tilly; 1984: 36). Bunlar kesin saylar deildir, bykle gre
sralanmtr. 1990 ylna ilikin rakamlar, dierlerinden de ok
tahmine dayanr. statistikteki kalite artna ramen, devlet sosya
lizmine dayal rejimlerin ortaya kmas proleterlere ilikin hesap
lamalar ironik bir ekilde daha da sorunlu hale getirmektedir;
szgelimi, kolektif iftliklerde alanlar proleter miydi? Yine de

genel olarak mesele aktr: 1800 ncesinde, krsal proleterlerde
hzl bir art; 19. yzyl boyunca, kentli proleterleme
dorultusunda geni lekli bir deiim; 1900'den itibaren, kentli
proletarya genel nfusa gre ok daha hzl byrken, krsal prole
taryada istikrar kazanmaya yakn bir durum sz konusudur.
Tablo 2.1 Avrupada Proleterleme (1500-1990)
Bakasnn geindirdikleri dahil, kii says (milyon)
1500 1800 1900 1990
Toplam nfus 56 50 285 800

Proleter olmayan 39 50 85 200
Kent proletaryas 1 10 75 450
Krsal proletarya 16 90 125 150
Bu dnmler, 1492 ile 1992 arasnda siyasal atmalarda, ko

lektif eylemde ve devrimlerde ba aktrlerin kkl biimde
deimesi anlam na geliyordu. Fabrika iileri ve sanayi kapitalist
leri gibi birok yeni aktr kmt sahneye. Papazlar, kyller ve
toprak sahipleri gibi ayn isimle anlmay srdrenler bile, nceki
emsalleriyle ancak belli belirsiz benzerlik gsteriyordu. stelik
ynetenlerin, ynetilenlerin, ynetenlerle ittifak kuranlarn ve
ynetenlere meydan okuyanlarn karsna kan toplumsal
koullar da derin bir deiim geirmiti; kentlerde yaayan cretli
iilerin doldurduu bir dnya, tccarlarla iftilerin arlkla
krsal dnyasndan tmyle farkl bir siyaset yaratr. Byle
deiimlerin ortasnda devrimler ve onlarla balantl siyasal
sreler de deimeden kalamazd. Hatta devrimlerin hedefi olan
devletler derin dnmden getiine gre, onlarn daha da fazla
deimesi gerekiyordu.
Paralanm Devletlerden Pekimi Devletlere
Binlerce yl boyunca, dnyann her yerindeki devletlerin tarihi,

esas olarak sava, sava yapan eitli trden rgtlenmeler ve
savan bedelini deyen eitli topluluklar arasndaki etkileime
bal bir ak gsterdi. Devletlerin, yurttalarndan byk
blmnn gnlk -v e gecelik- hayatna ulaacak kadar palazlan
mas ancak yakn yzyllarda gerekleti. Devletler, tarihin daha
yakn dnemlerinde gsterdikleri bu genilemeyi, 1750 sonrasnda,
devlederin kendi nfusundan toplanm byk, iyi bir donanma
sahip, halk tarafndan finanse edilen daimi ordularn ortaya
kmasyla bagsteren sava enflasyonuna ve savan maliyetine
borluydu. Sava enflasyonunun yaratt kitlesel lekli
arpmalar da devleti, birden fazla am aca hizmet edebilen gl
bir aygt durumuna getirdi. Zaten byle bir gce sahip olunca da,
nfusun geni kesimleri (ounlukla askeri nitelik tamayan)
kendi am alan dorultusunda devlete kar talepler ortaya atmaya
balamt. Mcadelelerle geen bir yzyl ya da daha uzun bir
sre boyunca devletler, ekonomik altyap, eitim, refah, hatta eko
nominin ynetimi gibi ykmllkler altna girdiler. Bu nedenle
gnmzn kaln, zorlayc, byk Bat devletleri, son birka yz
yl ncesine kadar var olan ince, keyf, hatta ou zaman lmcl
devlet aygtlan hakknda pek bir fikir veremez.
tik Avrupa devletleri, kendilerinden sonra gelecek olan
larn birer minyatr, mamutlar bekleyen birer cce fil deildi;
1492'den sonraki dnem, Avrupa devletlerinin anatomisinde kap
saml deiiklikler getirdi. Bu deiiklikler, 1750 ile balayan yz
yllk dnemde younlamt geri ama, Avrupa'nn baz
blgelerinde 18. yzyldan nce de byle deiiklikler beklenmek
teydi; ayrca devletler, 1850'den sonra da hzla genilemeye devam
etti. Birka yzyldan beri Avrupa'da savalara damgasn vurmu
olan paral askerler ve servenci korsanlar, bu kritik gei

dneminde Avrupa sahnesinden ekildi; askeri kuvvetler, daha
nce hi olm ad lde sivil yneticilerin hkmne girdi; ordu
lar ile polis arasndaki ayrm (bunlardan birincisi, esas olarak
baka silahl rgtlerle atyor, kincisi ise sivil halkla ilgileniy
ordu) ok daha keskin hale geldi; devletler, mahalle ve blge
dzeyinde kapsaml ve nispeten birmek yerel ynetimler
oluturdu; m erkez brokrasiler (hem orduya hizm et verenler, hem
de giderek genileyen bir lekte, sivil faaliyetlerle ilgilenenler)
genileyip dzenli bir yapya kavutu; vergilendirme ve kamu m
liyesi sistemleri, devlet iinde devasa birer rgtlenme haline geldi
ve hem temsilci kurum lan hem de merkez yrtmeyi etkilemeye
alan popler siyaset gelitike temsilci kurum lar (ne kadar eli
tist de olsa), ulusal iktidar mcadelelerinde daha fazla arlk ka
zand.
Ordunun yeniden rgtlenmesi sonucunda byk Avrupa
devletleri, genel olarak dolayl ynetimden dolaysz ynetime
gemeye balad. Byk toprak sahipleri, kilise adam lan, kent
ynetimleri ve tccarlar gibi nemli lde zerk araclara
srtlann dayayp onlann kendi adlanna ynetmesini beklemek ye
rine, yneticiler, vergilendirme, askere alma, nfus kaytlan, kitle
sel eitim ve baka denetim biimleriyle mahallelere, hatta tek tek
evlere kadar uzanan devlet aygtlan yarattlar. Merkez
hkmetlere bal kurumlar, dil, iletiim, sanat, eitim ve siyasi
inan yoluyla tek bir ulusal kltr biimine ncelik salamak
zere daha nce ei grlmemi bir abaya giritiler. Kaynaklan -
sermaye, em ek, mal, para, teknoloji- kendi ulusal snrlan iinde
tutup, corafyaclann, kom ulanlann ve siyasetilerin giderek daha
kesin bir biimde tanmlad snrlar zerinden hareketlerini dene
tim altna aldlar; bu kaynaklann kullanmn belirlemek, onlardan
egdm iinde yararlanlmasn salamak ve dier btn rakip id
dialara kar devletin bu kaynaklar zerindeki hak iddialann day
atmak zere ulusal politikalar gelitirdiler.
Bu dnm en kapsaml ve etkili biimde sergileyen,

Fransz Devrimi ile imparatorluu oldu (ksmen Fransa'nn fetihle
rinin sonucu olarak ve/veya rnein ksmen de, Fransa'nn giritii
savalar sonucunda kara ve deniz kuvvetlerinde meydana gelen
muazzam bymeye yant olarak), ama dier Avrupa devletlerinin
ou da ayn dorultuda ilerledi. Bu srete daha geni, daha
etkin, daha eit yurttalk tanm lan oluturdular: Bir devletin
snrlan iinde yaayanlar ile o devletin aygtlan arasnda, sadece o
snrlar iinde yasal olarak ikamet etme temelinde karlkl salam
ykmllkler vard. Soylularn hkm srd Rusya'dan,
paralanm ve ekimelerle dolu svire'ye ve snflara aynlm,
ama ksmen demokratik Byk Britanya'ya kadar ok ak ve be
lirgin eitlemelerle yneticiler, genellikle kendi ulusal nfus-
lanyla kapsaml bir pazarla girme pahasna devletlerinin gcn
artrmaktayd.
Bu deiikliklerin fiiliyatta izledii yrnge, blgeye ve
dneme gre ok belirgin farkllklar gsteriyordu. 1492'den sonra
eidi zamanlarda, Avrupa'nn u ya da bu blgesinde kent devlet
leri, imparatorluklar, federasyonlar, cumhuriyeer, merkez
krallklar, gevek bir dokusu olan ve seimle gelen monariler ve
bunlarn daha baka eieri geliip glendi. Hepsi de bir derece
ye kadar blnm durumdayd: Ya merkezi bir kent olan bir pis
koposluk ile hemen evresindeki hinterland gibi tek bir kk
blmden oluuyorlard, ya da her birinin nemli lde ayrl
ve zerklii bulunan farkl trde birimlerden olumu bir
kmelenme halindeydiler. En nemli farkllklar, greli sermaye
younlamalarna ve eitli devleerin evrelerinde uygulad
zorlayc aralara bal olarak ortaya kmaktayd. Sermayenin
nemli lde younlam olduu blgelerde -zellikle talya'nn
kuzeyinden balayp Alpler'i evreleyerek Felemenk'e uzanan
kentsel kuakta- tccarlarla bankerler devletlerin oluumunda ve
dnmnde temel rol stlenmiti. Bu blgelerde kapitalistler,
bata sava olmak zere devlet faaliyetleri iin mali kaynak bulun-
masn kolaylatryor, ama byk kalc ordularn, dayankl

brokrasilerin ya da gl merkez yrtme organlarnn kurul
mas nnde nemli engeller oluturuyorlard. Sonu olarak kent-
t sel blgelere, Cenova, Dubrovnik, svire ve Felemenk Cumhuriy
eti gibi etkili, ama rgtlenmesi yetersiz kent devletleri hakimdi.
Bunlar, sermayeye dayal bir yol izliyorlard.
Avrupa'nn hayvanclk ve geimlik tarm yaplan
blgelerinde, sermaye uzun zamandr az ve dank durumdayd;
gl ve nfuzlu kimseler kentleri ve ticareti bouyordu; hakim
dzen, fetihlere ve hanedan politikalarna bal olarak bugnden
yarna deimekteydi ve yneticilerin devletlerini glendir
mesinin tek yolu, byk toprak sahiplerinin kurduu ordular ele
geirmek ya da onlarla ibirlii yapmakt. Bu blgelerde, geni
lekli, merkezilemi silahl kuvvetler oluturma abas, baarya
ulasa bile sonunda ayrcalkl soylular ile gl devlet
brokrasileri arasnda paradoksal bir bileim yaratt. Rusya, M aca
ristan, Polonya, Portekiz ve Kastilya, zorlamaya dayal yolun
farkl versiyonlarna rnektir.
Bu ikisi arasnda da, bir miktar younlam sermaye ile
geni lekli silahl kuvvetlerin zerk toprak sahipleri elinde bir
araya geldii blgeler vard - bunlar, Ortaa tarihilerinin en ok
ilerine sinerek kulland terimle "feodal", 17. ve 18. yzyllar
inceleyen tarihilerin terimiyle de "mutlakyeti" blgelerdi. Tipik
olarak bunlar, ticaret kentleri ile kent pazar iin (aile
iletmelerinin retimi dahil) fazladan rn ortaya koyan byk
tarm blgeleri arasnda a gibi yaplar meydana getirmiti. Bu or
tamlarda yneticiler de, ounlukla burjuvaziyi soylulara kar
kkrtarak iktidarlarn geniletebiliyor, ama sonunda onlar da
sarayn hizmetinde kullanyordu. 1700 dolaylarndan sonra
savalarn maliyeti olaanst ykseldiinde, kendi nfuslarnn
kaynaklan ve insan gcyle byk, kalc ordular kurup donatmak
ve bunlan finanse etmek, bu devletler iin sermayeye dayal ve
zorlamaya dayal kom ulanna gre ok daha kolayd. Sonu ola
rak, asker ve diplomatik adan bunlar, Avrupa'daki hakim devlet

ler haline geldi. Sermaye destekli zorlama denebilecek olan bu
yolun en iyi rnekleri de Fransa ile Prusya'dr.
Savan rgtlenmesi, devletlerin, dolaysyla da devrimle-
rin karakterinde temel bir farkllk yaratt. Savan yaratt
farkllk neydi? zellikle sve ve Rusyada, 17. yzylda ulusal
ordularla giriilen birka denemeden sonra, 18. yzylda paral or
dular kesin bir de geti. Bunlarn yerini, neredeyse tmyle
ulusal nfustan gnll, hatta zorunlu olarak toplanan ve esas ola
rak yine ayn nfusun vergileriyle finanse edilen byk daimi kara
*
ve deniz kuvvetleri ald; 1/93'te Fransa'daki leve en masse , bu
deiimde nemli bir dnm noktasn iaret ediyordu. gale
urama tehlikesinin olmad durumlarda sradan halk, zorla ve zo
runlu olarak askere alma uygulamasna iddetle kar koydu. Ama
devlet gleri onlarn direniini krmay baaryordu. Fransa, Pru
sya ve baka birka g daha bu yolla geni kara ve deniz kuvvet
leri oluturmaya balaynca, Avrupa'nn byk blmnde paral
asker pazar kt; bylece, asker varlk oluturma peindeki
btn devletler, byk glerin izinden gitti.
Byle allmadk bir yolla bu kadar byk askeri glerin
oluturulmas, nceden planlanmam, ama temel nitelik tayan
pek ok sonu dourdu; Yneticilerin geni lekli bir ekimeye
girerek kendilerine tabi nfusla pazarlk etmesi; yurttalk
tanmnn geniletilmesi; halk egemenlii dncesinin ve buna ait
uygulamalarn ortaya atlmas; tebaann, isteklerini ifade etme ve
eit ortaklk haklan biiminde devlete talepler dayatmas; eitli
trde temsilci kurum lann glenmesi; merkez devlet brokra
silerinin iirilmesi; devletlerin dolayl ynetimden dolaysz yne
time gemesi; giderek daha kesin biimde tanmlanan ulusal snr-
Uluslararas hukukta, b ir blge halknn, dm ann yaklam akta olduunu grerek olaan
sava kurallan dorultusunda ordu toplam aya vakit olm ad iin kendiliinden silahlan
mas. /.N
lar iindeki igc, sermaye, mal ve para birikimi ile bunlarn

snrlar arasnda hareketi zerinde devlet denetiminin genilemesi;
devletin, muharipler ile ailelerine kar ykmllklerinin art
mas; muhariplerden siyasal aktr olarak yararlanlmas ve asker
lik hizmeti iinde deneyimlerin daha yaygn biimde paylalmas:
M esela Byk Britanya'da 1792'den 1815'e kadar savala geen
yllar, sadece silahl kuvvetler ile vergilendirmede muazzam bir
arta, ulusal devletin nemli lde byyp merkezilemesine
ve parlamentonun yetkilerinde byk bir genilemeye deil, ayn
zamanda ortaklk zeminleri, ulusal meseleler ve parlamentoya
ynelik talepler konusundaki kolektif halk eyleminde mthi bir
dnme tanklk ediyordu (Tilly 1 9 8 2 ,1991a, 1991b).
Bu ok eitli deiimler, i ie gemi kategori
oluturmaktayd; (1) Snrlandrma, (2) denetim, (3) ykmllk.
Devletler, sermayeyi, emei, m allan, teknolojiyi ve paray daha
nce grlmemi bir lde kendi topraklan iinde snrlandrdlar
- giderek daha kesin biim de tanmlanan snrlar zerinde bunlarn
hareketini kstladlar, onlan, bu snrlann iinde devletin ve
(bazen) yurttalannn yaranna kullanlmak zere damgalayp bir
kenara ayrdlar. Btn devletler, greli bir kesinlikle tanmlanm
snrlar iinde ncelik hakkndan yararlanr; onlarn birer slale,
ete, kilise, irket ya da baka bir ey deil de, devlet olduunu an
lamamzn bir yolu da budur. Yine de, bu topraklarn ne lde
bitiik ve kesin snrlarla ayrld konusunda, aynca bu snrlarda
ve snrlann iinde ne lde gl bir denetim kurduklan konu
sunda byk farkllklar gsterirler. On sekizinci yzyl Avru
pa'snda byk devletler, genellikle yeterince tanmlanmam olan
ve birok ayn blgeyi kapsayan snrlann iinde gevek bir dene
tim srdryordu; stelik bu snrlann iinde de ya fazla uzak
kelere girmiyor, ya da o kadar telere uzanmay byk lde
zerk araclara brakyorlard. Gmen iilerin, tccarlann, mal-
lann ve parann karsna ok sayda haydut ve ekya
kmaktayd, yoksa snrlar iinde ve zerinde hareket etmek kola
yd, devletin gzetimine tabi deildi.
A ynca, kiilerin mallarn kaydetmek zere pek az devlette

etkili sicil sistemleri vard; ulusal vergi deerlendirmelerinin ne
kadar ender grldne ve 19. yzyldaki saym sonularnn ne
kadar artc olduuna bakn. On sekizinci yzylda ortaya kt
yerlerde zorunlu askerlik hizmeti bile, belli bir yrenin askere
alnabilecek durumdaki erkekleri hakknda bilgi sahibi olmay ge
rektiriyordu, dolaysyla da yanlglara son derece akt. Ancak
daimi ulusal ordularn ve onlarn eliindeki altyapnn
oluturulmasyla birlikte Avrupa devletleri, byk bir hrsla askere
alma iine giriti. Snrlarn haritasn kardlar, komularyla
snrlar konusunu grtler, snrlara muhafz diktiler, snrlardan
geen m allan ve insanlan denetlemeye baladlar, snrlann her iki
tarafndaki insanlara da pasaport ve vize verdiler ya da vermeyi
reddettiler, snrlann doal, deimez, hatta mukadder olduu
eklinde bir mitoloji yarattlar.
Bu snrlar iinde devletler, ayn zamanda nfus, kaynaklar
ve faaliyetler -vergilendirm e, askere alma, msadere etme,
ynetmelikler oluturma, polislik, gzetim sistemleri kurm a-
zerinde de ok daha geni bir denetim kurmaktayd. Geni ulusal
ordulann olumas ve onlann eliinde de devlet btelerinin
bymesiyle birlikte, hemen hemen btn devletler daha geni,
daha derin, daha dolaysz denetim sistemleri oluturdu. Beklene
cei gibi merkez denetim, mlkiyeti, retimi ve siyasi faaliyeti de
kapsayacak biimde geniledi; yneticiler, byk lde zerklik
kazanm nfuzlu kiilere srtlarm dayamay brakp dorudan
ynetimi dayattlar, m erkez iktidardan dosdoru mahallelere ve
evlere kadar uzanan ynetim birimleri oluturdular. Bu,
kanlmaz olarak kltrel denetimi de iine alyordu; dilde, tarih
te, sanatta, yaantda tek bir gelenek belirlenerek ya da yaratlarak,
ulusal snrlar iinde daha nce var olan dier btn gelenekler
karsnda ncelik kazand. Devletler, daha nce grlmemi bir
lekte ulusal eitim sistemleri kurmaya, standart ulusal diller day
atmaya, sergiler, m zeler kurup sanata sbvansiyon salamaya,
kltr retimini ya da mirasm sergilemek iin baka yntemler

oluturmaya, iletiim alar kurmaya, ulusal bayraklar, semboller,
marlar, bayramlar, trenler ve gelenekler icat etmeye giritiler.
Sonu olarak ulusal nfuslarn okdilli yaps byk lde
bozuldu, ama yine de ilerinden pek az ideal ulus devletinin ho
mojenlik dzeyine yaklaabiliyordu; homojenletirici etki, demog
rafik davran gibi derin konulara uzanmaktayd (Watkins 1990;
W inter 1986). lk evrelerinde ou zaman aristokrasinin, hatta
bazen sarayn da da kapal, kendi karlarna dnk yapsn iti
barsz bir hale getiren bu abaya ulusal burjuvaziler ve aydnlar da
yaygn biimde katkda bulundu; ne de olsa 19. yzyl ncesinde
aristokratlarla krallarn ou, ynetimleri altndaki nfusun byk
blmnden farkl diller konuuyordu. Bir kez baladktan sonra
bu sre, kendini sonsuza kadar oaltt; ulusal aznlklar da, gide
rek daralp damgalanan bir fanus iinde yaamaya devam etmek
tense ulusal bir dili konuma ve ulusal bir tarz benimsemenin
avantajlarn daha da net biimde grmeye baladlar.
Bu srete, nceden benzeri grlmemi ykmllkler
yurttalara kar devlet iin, zellikle de devlete kar yurttalar
iin balayc hale geliyordu; zorlam a, mcadele ve sava aralar
zerinde pazarlk etmenin sonucunda, ulusal bir toprakta
yaayanlar devlete emek, mal, para ve sadakat sunma
ykmlln giderek daha fazla hissetmeye balamlard; ama
ayn zamanda da zararnn karlanmasn talep etme, sz ve tazmi
nat haklan kazandlar. Bu sre popler siyaseti genilettii gibi,
kar gnplanna da devletten ekonom ik altyap, polis, yarg,
eitim, refah ve daha pek ok biimlerde hizmet ve koruma talep
etm e frsat salad. Bu iki tarafl ykmllklerin genilemesiyle
Avrupallar, sadece kk ynetici snflan deil, nfusun byk
ounluunu kapsayan bir yurttalk biimi yarattlar. Yurttalk,
gnmz Avrupallar'mn anlayna yakn bir anlam kazanmaya
balad; Bir devletin karsnda, o devlete ait topraklarda domu
ya da o devletin "yrttal"na gemi kiilerin oluturduu geni
halk ynlarna aa yukar eit biimde datlm haklar ve

ykmllkler btn.
1800'den nce eitli zamanlarda, Avrupada u ya da bu
biimde blnm baka pek ok devlet biimi ortaya ktysa da,
18. yzyldan itibaren artk belli bir devlet biimi hakim olmaya
balamt. Buna pekimi devlet diyebiliriz: Byk, farkllam,
heterojen blgeleri dorudan yneten, maliye, para, yarg, yasama,
askerlik ve kltr alanlarnda yurttalarna niter bir sistem uygu
lama iddiasndaki devlet. Pekimi devletin ortaya k,
olaand bir tarihsel ad oluturuyordu; nceki devletlerin hemen
hemen hepsi, onun yannda nemsiz kalrd. in'in ara ara kesinti
ye urayan merkez imparatorluklar, Avrupa'daki pekimi devle
tin ilk rnekleri iinde en dikkate deer olanyd; gl, ama
blnm durumdaki Japon devleti bile zamann Avrupa'sndaki
emsalleriyle boy lemezdi.
Birok aratrmac, bu yeni devlet tipine ulus devleti adn
verdi. Ben ise, terimin ne kadar tehlikeli olabileceini grmeden
nce "ulusal" devlet diyordum. Ulus devleti terimi yanltcdr; bir
gerei deil, bir program ifade eder. Ama ulusal devlet sz de
hemen hemen ayn dzeyde karklk yaratmaktadr. Pekimi
devletlerin pek ou, tek bir birleik halktan oluan homojen bir
yurttalar kitlesini ynetme iddiasndaysa da, ok az bunu
gerekten baarmtr: Belki, 1905'te ayrldktan sonra sve ile
Norve (eer Laponya halklarn dikkate almazsak), 1920'lerle
1930'lardaki Finletirme sonrasnda Finlandiya (yine Laponya
halklarn "bir yana brakacak olursak), imparatorluun knden
sonra Danimarka, Protestan-Katolik blnmesini saymazsak
rlanda ile Hollanda, 1866 sonras M acarlarma srecinin ve I.
Dnya Sava'ndaki toprak kaybnn ardndan Macaristan ve baka
pek m ek de yok (0stergard 1992). Kukusuz Belika, svire,
Birleik Krallk, spanya, Fransa ve Prusya, kltrel adan homo
jen nfuslara asla ulaamadlar. Yine de bu iddia ok nemli iki
gerei temsil ediyordu: lk olarak, yneticilerin tektip dil, eitim
62 Avrupadaki Dnmler
sistemi, kltrel uygulamalar ve ballklar dayatm a yolunda em

sali grlmemi bir abaya girmesi; ikinci olarak da kendi iinde
tutarl, balantl, homojen bir nfusun var olmas durumunda,
kendi devleti karsnda bile ayr bir siyasal konumda bulunma
hakk tayaca ilkesinin yeni bir meruiyet kazanmas. te bun
lar, milliyetiliin iki hayati ilkesi haline geldi.
Mcadele Deiiyor
Avrupa devletlerinde, ekonomilerinde ve kltrlerinde meydana

gelen uzun vadeli dnmler, devrim de dahil olm ak zere
mcadelenin karakterini derinden etkiledi. Halkn taleplerini ifade
biimlerini gzden geirelim: Taleplerin ak bir ekilde dile geti
rilmesi, tehdit, rica, saldn ve baka eylem biimleri ya da teslimi
yet. Taleplerin deiik ifade edili biimleri zerinde ayr ayn
duralm: htilafl (yani, bir bakasnn karlar iin tehdit
oluturan talepler), kolektif (yani, bireylerin talepleri arasnda
uyum) ve nispeten gsz durumdaki kiiler tarafndan ya da onlar
adna dile getirilen talepler. Sradan insanlar hangi koullar altnda
byle taleplerde bulunur? Bu konuda yaplan yeni almalar, bir
zamanlar hakim olan "kolektif davran" grnden epeyce uzak
latrmm bizi; bu anlaya gre kolektif davran, byk lde
siyaset d, ayr bir alandr ve allm toplumsal denetimlerin
zlmesiyle ortaya kp, allm mantk yrtme biimlerine
aykr eylemlerle ayrt edilir (rnein bak., Aya 1990; McPhail
1991; Rule 1989). Taleplerin ifade edilii zerine btn geerli
tartmalarda ok sayda fikir ayrl ortaya ksa da, yakn za
mandaki analizlerde b ir btn olarak bu konu, birbirine eklemlen
mi karlara ve nispeten rgtlenmi topluluklara dayal, arlkla
siyasi nitelik tayan bir sre kabul edilmektedir.
Yeni gelien yaklama gre sradan insanlar, ortak
karlar, ortak bir rgtlenmeleri, harekete geirilebilen kaynak
Mcadele Deiiyor 63
lan ve baskya kar bir derece gvenceleri olduunda, ortak

karlarn gerekletirebilecekleri bir frsat ya da bu karlara
ynelik bir tehdit sezerlerse kolektif taleplerde bulunurlar. ou
yorumcunun vard sonuca gre, sz konusu halkn toplumsal
kimliinde boyun emezlik ruhu ve kendi ilerinde bunu
pekitiren bir rgtlenmeleri varsa, bu kimliin bnyesinde
yerlemi haklar ya da ayncalklar bulunuyorsa, bu halk, ak
biimde tanmlanm dmanlara ya da rakiplere kar ortak bir
tepki duyuyorsa, taleplerini ifade etme olasl daha yksektir ve
taleplerini o lde zorlayc bir ekilde dayatrlar. Taleplerin uzun
sreli ve gl bir ekilde dile getirilmesi (bu, rgtsz bireylere
ya da kksz gruplara zg bir durum deildir), ancak nispeten
youn bir toplumsal rgtlenme varsa sz konusu olur. stelik bu
talepler, sadece grup eylemini deil, mutlaka grup etkileimini de
ierir. En azndan, talepte bulunanlar ile taleplerinin nesnesi
arasnda bir ba salar. ounlukla da, eitli aktrler arasndaki
kesintisiz bir alma-verme ilikisinin sadece bir blmn
olutururlar. Dolaysyla, "protesto"yu, sadece protestocularn
koullarna gre aklama abalarnda, her zaman hikyenin en
azndan yars atlanmaktadr. Zaten byle aklamalar da genellikle
otoritelerin ya da onlarn sempatizan olanlarn azndan duyulur.
Sorunu tarihsel bir ereveye oturtmazsak, son derece
soyut kalan bu artlardan daha zgl bir aklamaya varamayz.
1492'den bu yana Avrupa'y ele aldmzda, tarihsel ereveye
oturtma u anlamlara gelir: (1) Ktada, taleplerin ifade edili
biimindeki deiik biimlerin balamlarm salayan byk top
lumsal dnmlere dikkat gstermek ve (2) kolektif eylem reper
tuarlarn inceleyerek bu biimlerin her birinin tarihini ele almak.
Taleplerin ifade ediliinin karakterini ve skln etkileyen eitli
yapsal deiimler sz konusudur: 1800'den sonra hz kazanan
kentleme, ticaret kapitalizminden sanayi kapitalizmine gei, hem
krsal hem de kentli igcnn hzla proleterlemesi, geni lekli
nfus art, kitlesel gler, byk, hrsl, brokratik devletlerin gi
derek hakim duruma gelmesi. Bu sreler, taleplerin kolektif ola

rak dile getirilmesindeki deiimlerin Ve eitlenmelerin
balamn salamtr.
Bu deiim ler iinde, Avrupada 1492'den beri taleplerin
ifade ediliini tarihsel adan incelerken. Avrupa'daki temel
srelere arlk vermek gerekir: Hem devletlerin geirdii
dnm, hem de kapitalizmin gelimesi baz temel atmalar
beraberinde getirdiinden, talepleri ifade etm e srecinde itici g
olmutur. lk olarak devletler, kendilerine tabi halktan kaynak -
insan, para ve m a l- alarak byr; devlet bunda ne kadar baanl
olursa, o kaynaklar zerinde haklan olan dierleri o lde kayba
urar. 1700 dolaylarnda Ingiltere'de olduu gibi, devlet btn
nfusunun yzde 5 ile 6'sn (erkekler, kadnlar ve ocuklar) silah
altna aldnda bunun nemli bir blmn paral askerler
olutursa bile, iftliklerle atlyelerde gen erkeklerin yokluu his
sedilecektir.
ikinci olarak, pekime srecindeki devletler, yine ayn
nfusun balln ve maddi desteini elde etm ek iin hem top
raklan iinde hem de dnda baka ynetimlerle rekabete girdi.
Soylularn zerkliinin devlet tarafndan budanmasyla toprak sa
hipleri, egemenlikleri altndaki geni kitleleri soniinda kaybet
miti. Son olarak da devlet yrngesindeki gruplar, zaten devletin
denetiminde bulunan kaynaklar, avantajlar ve karlar iin birbiri-
yle rekabet ediyordu. Sarayn kendi kararlann fiilen dayatabile
cei ve dayatt grlnce, feodal beyler, kyller ve kilise adam
lar, mahkeme kazanmak iin birbiriyle rekabete girdi. Her
atma trnn de sonucu, taleplerin geni lekte dile getirilmesi
oldu: Zorunlu askerlik ya da vergilendirmeye kar diren, krallar
la byk feodal beyler arasndaki mcadeleler, devletin
dllendirdii ya da cezalandrd talepler.
Kapitalizmin gelimesinde de yine u temel atma
grld: (1) Sermaye ile emek arasnda; (2) kapitalistler ile toprak,
igc ve dier retim aralar zerinde haklan bulunan baka ke
Mcadele Deiiyor 65
simler arasnda; (3) ayn pazarda -e m tia pazar, igc pazar, ser
maye pazar- birbirine rakip olanla^ arasnda. Bu trden atmalar
da ayn ekilde talepler dourdu: Grevler ve iilerin uyan, ortak
kullanma ynelik arazilerin itle evrilip kapatlmasna kar veri
len mcadeleler, dardan gelenlere kar iddet uygulayarak i te
kelini koruma abalan. Zaman zaman, mesela iiler, kapitalistle
rin egemenliindeki devletlere bakaldrdnda, devlete ynelik
atmalarla sermayeye ynelik atm alar st ste geldi.
Ancak devletin urad dnm ve kapitalizmdeki alter
natif yollar ile bunlann bileimleri, kolektif taleplerin zamanla
masn, karakterini, toplumsal temelini ve sonucunu nemli lde
etkiledi. Szgelimi kitlesel kyl ayaklanmalar hantal, kapitaliz
min fazla gelimemi olduu, zorlamaya dayal devletlerde ortaya
karken, loncalann iktidar ve ayncalklar uruna verdii
mcadeleler, ticaret kapitalizminin youn, devletlerin kapitalist-
lemi olduu blgelerde arlk kazanmt. 1493'te, doymak bil
mez toprak sahiplerinin serflie ittii Alsace (Elsass) halk, koca
man bir kyl izmesini (Bundschuh) gsteren resmi kendilerine
bayrak yapp tanrsal adalet adna toprak sahiplerine kar isyan
balatt (Blickle 1981: xiii). Otuz yl sonraki Alman Kyl
Sava'mn gsterecei gibi, toprak sahiplerinin youn bask uygu
lad tarmsal blgelerde Bundschuh, an karakteristik hareketi
ydi. Ama 17. yzyla gelindiinde, derin bir dinsel nitelik tayan
eitliki kyl ayaklanmalar, hemen hemen btn Avrupa'da
mrn doldurmutu artk.
alma ve ayaklanma kalplan yzyllar iinde arpc
deiimler geirdi. Ekonomiler ve ynetimler ulusallatka, btn
Avrupa'da u ya da bu derecede yerel taleplerden ulusal taleplere,
hamilere yneltilen veya hamilerin araclk ettii taleplerden
dorudan blgesel ya da ulusal iktidara yneltilen taleplere, birbi
rine sk biimde balanm, pekiik gruplar adna dile getirilen ta
leplerden btn nfus kategorileri adna taleplere geildi. Bu
geiler hibir zaman tamamlanmad elbette, ama kolektif talepleri
ortaya koyanlar ile bu taleplere hedef olanlar arasnda geni ve net

bir deiim oluturdu. Bylelikle iiler, belli bir efendiye kar ta
lepler dile getirmekten, btn bir sanayinin sahiplerine veya ulusal
devlete kar talepler dile getirmeye geite yolun en azndan
yansn kat ettiler. Ancak devletletirme dorultulu yolda, sermay
eye dayal g ile zorlamaya dayal g arasndaki elikili
dnmlerin sonucu olarak byk bir eitlilik grld.
K olektif eylem repertuarlannda meydana gelen tarihsel
deiimler, sermaye ile zorlamann sonularn netletirdi. Kendi
i balantlar olan her toplulukta insanlar, taleplerini dile getirme
konusunda snrl saydaki yerleik yola eitli biimlerde
bavurur; bunlar, daha nceki talepleri dile getirirken verilen
mcadelelerde olgunlam eylem biimleridir. Mesela 18.
yzyldaki ngiliz iileri, dileke verir, utan trenleri dzenler,
patronlara kar btn bir yerleim leinde direniler rgtler,
parlamento adaylar iin parayla tezahrat yapar (ama tabii oy kul
lanamaz) ve taleplerini baka pek ok yoldan ifade ederlerdi. Ama
irket temelinde greve gitme, sendikalama, siyasal bir partiye
bavurma gibi, 19. yzyldaki iilerin taleplerini dile getirmede
yararlanaca imknlardan yoksundular. Bu standart eylemlerin
her biri, belli ii gruplan ile baka zgl gruplar arasnda balant
salyordu: Patronlar, baka iiler, gentry vb. Baka aktrlere
kar taleplerin dile getirili biimi ve o aktrlerin buna verdii
yantlar, iilerin kolektif eylem repertuarn oluturdu. Hakim re
pertuar, gruptan gruba, blgeden blgeye, dnemden dneme
deiiyordu.
Mevcut repertuarlar, hangi trden taleplerin ve hedeflerinin
kolaylkla eyleme dklebilir, hangilerinin neredeyse imknsz
olduunu gstererek, iilerin ve baka potansiyel talep sahipleri
nin taleplerini ifade edi biimlerini snrlandrd; 18. yzyldaki
iilerin elinde, grev knclan engellemek iin ok etkili yntemler
vard, ama nefret uyandran bir parlam enterle dorudan baa
kabilmek iin yapabilecekleri hemen hemen hibir ey yoktu.
Mcadele Deiiyor 67
Talep ya da iktidar sahipleri -ounlukla yerlemi eylfem

biimlerinin eitlemelerini yaratarak- yenilikler gelitirip bu yeni
likleri muhataplarna dayatmay baardka, bizzat mcadele de re
pertuarlara yeni unsurlar katt. Basklar veya baarszlk nedeniyle
u ya da bu eylem biiminin etkisiz kald veya bedelinin fazla
ar olduu grldke, mcadelenin repertuardan baz unsurlar
eledii de oldu. ngiltere ile Fransa'da charivari'ma tarihi, hem ye
niliin hem de baarszln unsurlarn gstermektedir (Le Goff
& Schmidt 1981; Thompson 1972). Bu detin Ancien Regime'deki
biiminde yre genleri karsn dvenlerin, zina yapanlarn, boy
nuzlu kocalarn, gen kadnlarla evlenmi yal erkeklerin veya
yerel evlilik yasalarn baka bir biimde ihlal edenlerin kaps
nnde toplanp teneke alar, alayl szler ve ak sak arklar
syler, eitli biimlerde grlt-patrt ederlerdi. On dokuzuncu
yzyl balarndaki yenilikiler, muteber bir uygulama saylan bu
kitlesel saldrganlk biimini aile ii gnahlarla ve yerel arenayla
snrl olmaktan kanp, ulusal siyaseti de kapsayacak ekilde
genilettiler; ancak siyasal evreye girmesiyle birlikte bu eylem, ko
lektif honutsuzluk ifadesi olarak hzla geersizleti.
Ayn ekilde, irket baznda grev de yerleim leine
yaylm direniin yerini ald. Bu ikinci direni tipinde, belli bir
ikolunda alanlar kasaba knda toplanp aralarnda tartr,
dkkn dkkn dolaarak iileri dar arr, taleplerini formle
eder ve setikleri temsilcileri kendi ikollanndaki patronlarla
grmeye gnderirlerdi. Btn Avrupa'da deneyimlerden
karlan dersler, bilinli rgtlenme ve yerel olarak edinilen bilgi
ler bir araya gelerek, kk atlyelere dayal zanaatkrlk sistemi
nin yerini byk atlyeler ve proleterleme aldka, patronlarn
hepsiyle birden kar karya gelme yeteneklerinin azaldn
gsterdi iilere. Bylece, bir seferde tek bir irkette faaliyeti dur
durma yoluna gittiler. Sonunda da AvrupalIlar, tek bir irketteki
grevi normal, btn bir ikolundaki grevi istisnai bulur oldular.
Sidney Tarrow ile Sarah Soule, 19. yzyldaki direni
biimlerinde allmadk bir yeni zellie dikkat ekiyor Bunlar,

m odler'di (Tanrov & Soule). On sekizinci yzyldaki direniler
belli durumlara ok gzel uyum salyordu; mesela ortak kul
lanlan arazilerin itle evrilmesine kar mcadele (ou zaman
kalabalklar araziyi evreleyen iti krp topra kullanma aard)
ve rayicin altnda cretle alan iiler iin dzenlenen utan
trenleri (ii bir eee ya da arabaya bindirilip dolatrlr, bu
arada kalabaln aalayc szlerine maruz kalr, stne ta, yu
murta vb atlrd) gibi. Ama bir durumdan dierine kolyca
geilemiyordu. On dokuzuncu yzyldaki biimler bir konudan,
gruptan ya da blgeden dierine kolaylkla geebildii iin, ou
ulusal bir lekte standart hale geldi. Szgelimi miting, gsteri ve
dileke verme, ok eitli karlara hizmet ediyordu; zaten birbiri
ne rakip ve dman olan gruplar, taleplerini dile getirirken
kartlarn bastrma umuduyla ou kez tamamen ayn biimleri
uygulamaya balamt.
Kapitalizmin geliimi ile devletlerdeki dnm i ie
geerek taleplerin ifadesindeki hakim repertuarlar, ifade edilen ta
leplerin niteliini, talep sahiplerini ve taleplerin hedeflerini
deiime urat. rnein nispeten kapitalist bir ekonomi ile ulusal
lekte gl temsil kurum lan olan devletlerin bir araya geldii
lkelerde, ulusal toplumsal hareket 19. yzylda ekillendi. Ulusal
toplumsal hareket, nfusun btn bir dezavantajl kesimi (btn
kadnlar, btn Bretonlar, btn iiler, btn Flamanlar vb) adna
ulusal iktidar sahiplerine -ounlukla devlet grevlilerine- kar
uzun sreli, aka ortaya konan, kamusal lekte talepler dile ge
tirilmesidir. Seim kampanyasna ok benzer. En nemli farklar,
ulusal toplumsal hareketin seim kampanyasndan ok daha uzun
srebilmesi ve toplumsal hareketlerin taleplerine yerleik partile
rin ender olarak katlmasdr; tersine onlar, ounlukla bu taleple
rin hedefi durumundadr. 1800 ncesinde, ngiliz ve Fransz dev-
rimleri gibi egemenliin geici olarak paraland anlarda zaman
zaman benzer olaylar ekillenmise de, ulusal toplumsal hareketler
Mcadele Deiiyor 69
Bab Avrupa'da ancak Napolon Savalar'ndan sonra taleplerin ifa

desinde standart bir yol haline gelmitir.
Ulusal toplumsal hareket, siyasal otoritelere rgtl
biimde meydan okumada uygulanan eski yntemlerden geliti.
Devletler, kendilerine tabi olan halka sava abasna (vergi, asker
ve malzeme) ok daha fazla katkda bulunmas iin bask yaptka,
siyasal giriimciler de temelde muhafazakr nitelik tayan eski bir
dncenin, halkn haklan dncesinin, halkn egemenlii
eklinde ilerici bir doktrin haline getirilebileceini kefettiler. Bu
nedenle, Amerikan ve Fransz devrimleri ile Napolon Savalan,
yeni talep oluturm a biimleri iin nemli bir itici g oldu. De
korda ve taktikte meydana gelen nemli deiikliklere ramen, bu
yenilik zamanmzda da devam etti. Fransa'da bizzat hkmet yet
kilileri, toplumsal hareket uygulamalannn kurumsallamasna
kabldlar; polis ile asker sokaklarda gsteri yapanlan dabp, bu
srete yeni engelleme taktikleri gelitirmeye alrken ulusal
meclis, polisin, askerin ve mahkemelerin sokaa dklerek talep
ifade etme biimlerine snrlamalar getirmede ibirlii yapabilmesi
iin yasalar hazrlamaktayd. Ama aslnda yetkililer, bastrma,
grme, snrlama ve yasama eylemleriyle bunun yerine hareketin
uygulamada birbirine kenetlenmesine yardmc oldu. stelik dene
tim albna alma abalan, yetkililerin kendi rgtlenmesinde de
deiim yaratb. M esela ulusal polis gcnn oluturulmas, kala
balklarn daha etkili biimde denetim altna alnmasn ve siyasi
muhbirliin daha verimli kullanlmasn salarken, ayn zamanda
da bir brokrasinin yerlemesine ve genel nfusa kar, kolay
kolay es geilemeyecek ykmllkler altna girilmesine yol ab.
Hem 19. hem de 20. yzyldaki biimleriyle ulusal toplum
sal hareketin oda, dezavantajl durumdaki kitleler adna ortaya
atlan szcler ile sz konusu ikbdar sahiplerinin temsilcileri
arasndaki etkileimdir. Karakteristik yntemleri arasnda yry,
toplanb, gsteri, miting, dileke verme ve bror vb datma yer
alr - btn bunlar, onu seim kampanyasna yaklatran
yntemlerdir. ou zaman da eylemlerinin byk blmn top

lumsal hareket rgtleri araclyla gerekletirir; belirlenmi bir
kann ve (bazen deiime urasa da) ak -biimde tanmlanm
bir programn etrafnda rgtlenen birliklerdir bunlar. Bu olgu ne
deniyle aratrmaclar, ou kez rgtleri sanki hareketin kendisi
ymi gibi ele alma yanlgsna dmtr. Toplumsal hareketleri
rgtleyen kiiler, kendilerini daha geni ve zarara uram du
rumdaki topluluklarn byk, kararl, kalc, rgtl kesimlerinin
szcs olarak sunmak iin nemli yatrmlarda bulunduklarndan,
bu yanlgya kolaylkla dlr. Toplumsal hareket rgtleri,
ounlukla hareketin kendisinden daha uzun mrl olur; iki hare
ket arasndaki zamanda bunlarn pek ou kimliklerini, rgt ola
rak kalclklarn ve rutin siyasal bask uygulama yeteneklerini
teyit etmeye arlk verir.
Ulusal toplumsal hareketler ou zaman rgtler
arasndaki ittifaklar ve eylemci alan araclyla gerekletirilir;
halk taleplerini dile getirmek zere seferber etme abasnn sonu
cu olarak yeni rgtler ve yalanc rgtler ortaya kar. Toplumsal
hareketlerin bir talebin temsilcisi olarak ortaya kt, tarihte ok
ender grlr. Avrupa'nn deiik blgelerindeki devrimci durum
lara ilikin deerlendirmelerde, 1800 ncesinde halkn ulusal oto
ritelere kar taleplerini srarl biimde dile getiriine ancak 1524-
26 Alman Kyl Sava gibi uzun sreli, derin blnmelerde
rastlyoruz. Ancak son 150 ylda bunlar, zarara urayan insanlarn
duyduklar tepkiyi ve taleplerini ifade etmelerinde standart yntem
haline gelmitir. Hatta belli snrlar iinde etkili de olmulardr.
ou Avrupa lkesinde u ya da bu dnemde oy hakknn
genilemesini, refah yardmlarnn artmasn ve yeni siyasal
aktrlerin ortaya kmasn salamlardr.
Demek ki taleplerin ortaya konmas, incelikli yollarla
iaret vermekten toplumsal devrimlere, Faist talyann boulmu
muhalefet biimlerinden I. Dnya Sava sonrasnda Finlandiyada
Rus iktidarnn devrilmesine kadar deiiklik gstermektedir.
Devrimci Durum eitleri 71
1492'den 1992'ye uzanan geni zaman diliminde, Avrupa'da bu

alardan meydana gelen en byk deiiklikler, belli bal
atmalara konu olan kesimlerin kamulatrlmas, dorudan dev
let iktidarna ynelen taleplerin oalmas, ilgili kolektif eylem ze
minlerinin eitlenmesi ve kapitalizmin yapsndaki snf blmleri
iinde kolektif eylemin giderek daha da boyun emez bir nitelik
kazanmasdr. Btn bu deiiklikler, dorudan pekimi devletle
rin ortaya kna ve kapitalizmin yaylmasna baldr.
Devrimci Durum eitleri
Yine bu byk deiiklikler, devrimin karakterini de nemli

lde deitirdi. On altnc yzyl Avrupa'snda sk sk devrimler
oluyordu ve 20. yzyl Avrupa'snda da devrimlere yine sk rast
land, ama 20. yzyla gelindiinde devrimlerin karakterinde ok
nemli deiimler ortaya kmt. ki boyut halinde ele alarak ba
sitletirecek olursak, birbirinden farkl devrimci durum eitlerini
ierdikleri devrimci ittifaklar temelinde tanmlayabiliriz. Bu
eitler, iki boyutun almasna dayanr: (1) Grup oluumunun te
meli: Toprak-kar kartl; (2) grup yeleri arasndaki ilikilerin
dolayszl: Dolayl-dolaysz kartl. Bu ilikiler, ekil 2.1'de
zetlenmektedir.
Kukusuz bunlar sreklilik iindedir, grup yeleri
arasndaki ilikilerin greli dolayszln ve toprak ile karn
greli arln gsterirler. Szgelimi hami-himaye edilen tarz
devrimci durumlarda, aralarnda ok az balant olan topluluklar,
byk birer feodal bey olan hamileriyle bir btn halinde
birleerek kraliyet otoritesine kar kitlesel direnie gemitir; bu
balantnn temeli olarak toprak ile karn birletii grlr. On
altnc ile 17. yzyllarda bu trden birok ittifaka rastlayacak ve
bunlarn ancak 18. yzylda geerliliini yitirdiini greceiz. On
dokuzuncu yzylda ise ber Yarmadas, Balkanlar ve Avrupa'nn
baka birka yerinde, ileride inceleyeceimiz nedenlerle asker

cuntalar daha yaygn hale geldi. Genellikle bunlar, hanedan
iindeki bir hiziple ya da burjuvazinin ilerici veya muhafazakr bir
kesimiyle ittifak halinde iktidar iin mcadele ediyordu. Burada
balantl bir kar sz konusuydu, ama iktidara el koymaya ilikin
kirli ileri gren askeri birim ler arasndaki balantlar, hrsl suba
ylar arasnda dolayl yoldan kurulmaktayd.
I Dolayl
I snf ulusal
i ittifak
I
I
likilerin
Dolayszl
asker
hami-himaye edilen
hanedan yerel diizeyde

dzeyinde
' Dolaysz
kar toprak
Gruplarn Temeli
ekil 2.1 Toprak-kar kartlnn ve aktrler arasndaki ilikilerin

dolayszlnn bir fonksiyonu olarak devrimci ittifak eitleri.
Ordularn kurulup gelitii 17-19. yzyllar arasnda, btn bir

blge halknn vergi tahsildarlarna kar direnie gemesi yaygn
grlmtr ve bu durum, sol alt kedeki yerel dzey kategorisi
ne girer: Nispeten basit yapdadr, byk lde toprak ve onun

yaratt toplumsal balar temelinde birlemitir. Blge halklarnn
giritii devrimlere genellikle belli bir esas zerine kunlu toplu
luklarn yeleri katlrd; kyler, zanaatkr loncalar ve tarikatlar
gibi. ok sayda devrimci durum byle blgesel bir biime
briindyse de, tmyle blgesel dzeyde bir devrimci sonu
hibir zaman olumad; buna en ok yaklaan durum, 16. yzylda
yerel Protestan kiliselerinin kurulmas iin verilen ve baaryla
sonulanan mcadelelerdi. Ama bunlarda bile, byk feodalbeyle-
rin ya da kentli oligarilerin salad himaye, tipik bir biimde
baarnn gvencesi oluyordu.
Hanedan dzeyindeki devrimci durumlarda, zellikle hane
dan balantlarna dayanarak iktidar zerinde hak iddia eden
byk feodal beyler ile,onlarn himayesi altndaki topluluklar rol
oynad. Byk beyler, ounlukla ya lke leinde iktidara
ilikin kendi hak iddialarn ortaya koymak, ya da sarayn
saldrsna kar kendi ayrcalklarn korumak iin harekete
geiyordu. Hanedan devrimleri arasnda, 18. yzyla kadar srekli
tekrarlanarak Avrupa monarilerine rahat vermeyen veraset
mcadeleleri yer alr, hanedanlar genellikle kesin biimde
tanmlanm bir toprak temelinden yoksundu, ama lke snrlarnn
tesine uzanan balantlar korumaktaydlar. Yerel dzeydeki dev-
rimlerle hanedan dzeyindekiler birleince, gerekten byk bir
g ortaya koydular.
Snf ittifakna dayal devrimler klasik M arksist modellere
daha iyi uymaktadr, am a hakim snflar iindeki nemli unsurlarn
da katld birok mcadeleyi ierir; byk ngiliz, Fransz ve Rus
devrimlerinin yan sra Fransa'daki Fronde ve Felemenklilerin
Ispanya'ya kar ayaklanmas da bu kategoriye girer. Son olarak da
ulusal devrimler, ayn blgede yaayan topluluklara ve ayn
blgeyi paylamaktan doan balara dayandklar iin yerel
dzeydeki devrimlerle ortak zellikler gstermi, am a daha geni
lekte ve aydnlar, siyasal giriimciler, askerler ve varsaylan bir
milliyetin sradan yeleri arasnda daha karmak bir ibirliiyle

gereklemilerdir. Zaman ilerledike hem snf ittifakna dayal,
hem de ulusal nitelikteki devrimler daha yaygn hale geldi ve daha
ok baar salad. Bunun nedeni de kesinlikle, devlet
rgtlenmesinin ve devlet sisteminin, bunlarn iini kolay
latracak bir deiim geirmesiydi.
iki boyutlu emada snflandrlanlar, devrimci sonular ka
zanm ittifaklar olmaktan ok. devrimci durumlar yaratm olan
ittifaklardr; emada taraflar arasndaki balca saflamalar
tanmlanrken, yerleik devlet denetimine meydan okuyan taraflara
arlk verilmektedir. 1826da OsmanlI'daki mcadelelerde
grld gibi sonular, devrimlerin balad durumlardan
ounlukla belirgin biimde farkllayordu; bu mcadeleler,
Yenieriler'in, elde ettikleri muazzam gc kstlamaya alan
sultana kar direnie gemesiyle balam, ama Yenieriler'in bir
kymdan geirilip datlmas sonucunu vermiti. Ayn ekilde,
199l'de Sovyetler Birlii'nin paralanmas da, eski brokratik dev
leti savunan merkez glerin darbe giriimiyle balad ve birbirini
izleyen ulusal devrimlerle sonuland.
Her dnem -v ey a belki siyasal, ekonomik ve kltrel
koullarn her bir ayr bileim i- kendi devrim eitlerini, kendine
zg devrimci aktrleri ve devrimci eylemde kendine zg
sonular yaratt. M esela 16. ve 17. yzyllarn byk blm boy
unca devlet iktidar zerindeki hak iddialarnn tek tek ailelere ve
onlarn himayesi altnda bulunanlara bal olmas, yneticileri ve
rasetle ilgili karklklara (kraln, yetikin bir erkek vris
brakmadan lmesi, potansiyel vrisler arasnda rekabet), baka
hamilerin onlarn himayesindeki gruplara hakim olmak iin kendi
leriyle rekabete girmesine (bir kral adaynn yeni ayrcalklar sun
mas) veya yneticilerin an taleplerinin dourabildii direnilere
(ordulann rutin gelirlerle finanse etmesi beklenen krallarn at
savalar iin yeni vergiler vermeyi reddetme) kar savunmasz
brakt. Bu koullann oluturabilecei her bir bileimde, mevcut
iktidar sahipleri ile onlarn himayesi altnda bulunanlarn, iktidar

mcadelesine girmek iin hakl nedenleri, yerleik yerel gruplar ile
onlann himayesi altnda bulunanlarn da kraln otoritesini reddet
mek iin hakl nedenleri oluyor ve yine bunlarn her biri, dieriyle
ittifak kurmak iin nedenler buluyordu.
Ancak 17. ve 18. yzyllarda Avrupa'nn byk blmnde
kraliyet gcnn genel olarak pekitii grld. Asker faaliyetle
rin hzla profesyonelletii, kapsam ve maliyet asndan art
gsterdii dnemde yneticiler, nceden zerk olan soylularla
kentleri hakimiyet altna almaya altklar gibi, bunlara bal si
lahl kuvvetleri de ele geirdiler; ayrca yneticiler, onlara kaynak
salayp gelir toplamalar iin bankerleri kendi yanlarna ekmeye
urayor, vergiler hzla artarken paral askerler de topra ve kent
leri talan ediyor, insanlarn varn younu alyordu. Bu abalarn
her biri kolektif direnie yol ama tehdidi tamaktayd; zellikle
de devletin talepleri, mevcut kaynaklar atnda - bunun nedeni,
ya kii bana gelirdeki bymenin yavalamas ya da devletin ta
leplerinin hzla ve gzle grlr biimde artmasyd. Byle durum
larda btn bir toplumsal snf ya da bir topluluun kendi i
balantlar olan btn bir kesimi muhtemelen ayn anda devletin
basksn hissediyor ve bakaldryordu. Devletlerin dorudan
ynetime gemesi, beklenmedik ama gl bir biimde devrimci
durumlarda da aktrler arasnda dolayl balantlara geilmesini
hzlandrd; lke leinde ancak araclar, giriimciler ve ittifaklar
la birbirine balanm gruplarn devlet iktidarn ele geirme yete
nei vard.
Pekime, Milliyetilik ve Devrim
Peki snf ittifak ile ulusal devrimlerin, devletlerin pekimesiyle

ilgisi nedir? Grdmz gibi Avrupa devletleri, kendi
nfuslarndan toplanm byk ve daimi asker gler oluturmaya
baladnda, dorudan devletin kapsamyla hacminde hzl bir

byme gereklemiti. Yneticiler, daha nce grlmemi bir
lekte kendi ulusal topraklarn ve barndrd kaynaklan
tanmlayp evrelemeye, sermaye, emek, mal ve para ile bunlann
hareketlerini denetlemeye, bunlara mdahale etm eye baladlar.
Ulusal kimlikte kendi karlan bulunan snflarla ibirlii halinde
yneticiler, standart diller dayatarak, ulusal eitim sistemleri
oluturarak, ortak bir kltrel miras yaratp yaygnlatrarak ulusal
nfuslarn homojenletirmeye de allar.
Baka devletler ve uluslararas gnplanm alar da ortak kim
lik temelinde devletlerin merulamasn pekitirmeye giriince,
nce bir mitos, ardndan ksmi bir gerek olarak ulus devleti orta
ya kt. Ayn zamanda silahl kuvvetlerin oluturulmas iin veri
len mcadele de, nfusun belli bal kesimleriyle pazarla oturul
masna. yurttaln geniletilmesine ve nceden devleti pek
ilgilendirmeyen birok faaliyetin, konunun, meselenin devlete
braklmasna sebep oldu. Bu genileme ve homojenleme sonu
cunda, kendi ulusal devleti zerinde denetim kurm u olanlar,
byle bir denetimi kuramam olanlar karsnda ok belirgin,
gzle grlr bir stnlk saladlar. Farkl kltrel topluluklar
adna araclk grevini stlenmi blgesel iktidar sahipleri de dahil
olmak zere ok eitli kar gruplan iin geerliydi bu.
Dolaysyla, devlet iktidanndan bir pay koparma ya da ayr devlet
kurma talepleri hzla artarak devrimci eylemlilikleri tevik etti.
"Milliyetilik" adn alan iki ayr fenomen vard. Bunlar
dan birine devlet nclnde milliyetilik, brne devlet kur
maya alan milliyetilik diyebiliriz. Devlet nclndeki milli
yetilikte yneticiler, bir yandan tanmlanm bir ulusal kar
uruna saldrgan bir slupla mcadeleye giriirken, bir yandan da
btn bir ulus adna ve yurttalann gsterebilecei baka
ballklar dlayarak, geni biimde tanmlanm bir yurttalktan
taleplerde bulunmaktayd. D evlet kurmaya alan milliyetilikte
ise o anda bir devlet zerinde kolektif denetimi bulunmayan bir
Pekime, Milliyetilik ve Devrim 77
topluluun temsilcileri, ayr bir siyasal stat, hatta ay n bir devlet

talebiyle ortaya kyordu. Zaman zaman bu ikisi, toprak talebi
eklinde birbirine kart; bu talep dorultusunda, komu devletler
de soyda topluluklarn yaad topraklarn, varsaylan ana devle
te balanmas gerekiyordu. Her durum da bu iki fenomen, devletle
rin homojen halklara tekabl etmesi gerektii, homojen halklarn
farkl siyasal karlar olduu, homojen halklarn, kendi miras
larnn tecessm olan devletlere gl ballklar duyduu,
dolaysyla da dnyann, gl bir yurtseverlik duygusuyla birbiri
ne bal yurttalklara dayanan ulus devletlerinden olutuu
dncesinde birleiyordu.
Avrupa'da milliyetilik, 18. yzylda nceden baka hi
rnei olmadan kmad ortaya. Ulusun dier btn ballklardan
daha nce var olduu ve onlarn nne gemesi gerektii
dncesinin daha eski, mevcut devletlerin eletirisinden kaynak
lanan bir tarihi vard (Greenfeld 1990; C. C. O Brien 1989). Ancak
burada asl mesele, byle bir dncenin nasl olup da milyonlarca
insann desteini toplayan bir program a -y a da daha ok birbiriyle
rekabet halindeki bir dizi program a- dnt ve Avrupa'da
yzlerce devrimci duruma gereke oluturduudur.
On altnc yzyldaki Protestan Reformu srasnda,
zellikle yerel ynetimler ya da prensliklerin, mttefiki Katolik
Papa'ya kar koyarak feodal beylere meydan okuduu Kutsal
Roma-Gemen mparatorluu ve Habsburg topraklarnda, dinsel
ve siyasal zerklik talepleri ou zaman birbiriyle akyordu.
Tpk sonradan ulusal Protestan kiliselerinin ngiltere, Iskoya, Fe
lemenk ve skandinavya'da devletleri daha gl bir hale getirmesi
gibi, Rusya, Srbistan ve Yunanistan'da da yerleik Ortodoks kili
seleri devlet iktidarna g kazandrd. Din, hl devletler iinde
yerel dayanmaya ve siyasal rekabete hizmet etmekteydi. Ama
devrimci taleplerin temeli olarak ortak dil, toprak ve kken mitosu,
dinden ok daha fazla arlk kazanmt.
1789dan balayarak Avnpah yneticiler, ulus adna yurt
talarndan gittike daha fazla talepte bulunurken, bir yandan da

yurttalarn, karlar asndan ulusa ncelik tanmas konusunda
srar ettiler; devletlerin hepsi de, kendilerine bal topluluklar ho-
mojenletirmeye ve ulusal ballklarn harekete geirmeye
ynelik norm atif endoktrinasyon programlar benimsedi; devletler
iinde birm ek kltrel yap geliti; ayrca devletler, kltrel
bakmdan giderek birbirinden daha farkl olmaya balad; ulusal
aznlk szcleri, siyasal dzlemde ayr muamele grme ya da ayr
birer devlet haline gelme taleplerini 1789 ncesinde olduundan
ok daha sk dile getirmeye baladlar. 1789'dan sonraki 150 yllk
dnemi snf devrimlerinin mkemmel bir rnei saysak da,
aslnda o zaman bile devlet iktidarna gl bir biimde el koyan
lar, corafi adan younlam ezilen nfuslar adna hareket etme
iddiasndaydlar (Luard 1987: 54-58).
Neden geliip glendi milliyetilik? nk ulusal
nfustan eskisine gre ok daha fazla insan, malzeme ve kaynak
salanmasn gerektiren savalar karsnda, Avrupa devletlerini
yneten kadnlar ile (ok daha byk bir arlkla) erkekler, eskisi
ne gre ok daha geni kaynaklar zerinde hak iddia etmekte ve
ok daha fazla kaynaa kendini balamaktayd, ynetimleri
altndaki topluluklar homojenletirip belli balantlara sokmay
daha avantajl bulmulard, bu ynde adm lar attlar, burjuvazi
iinde, dinsel kimliklere kar kendi ulusal kimlik tanmlarn
yerletirmede kan olan kesimlerle ittifak kurdular, bylelikle
kltrel araclarn gcn en aza indirdiler ve mevcut bir devlet
iindeki hakim kltre bal olanlar ile kltr hakim durumda
bulunmayanlar arasndaki g farklln genilettiler.
Y ukandan aa doru ilerleyen bu geni lekli sre,
devlet nclnde milliyetilii oluturuyor, hanedan karlar,
dolayl ynetim, fiili temsil, ok sayda etnik topluluk arasnda
araclk ve geni bir partiklerizme dayal, tmyle farkl bir siya
sete daha yeni yeni tank olmaya balayan dnyada bunun olaan
siyaset olarak grlmesine yol ayordu. D evlet nclndeki
Pekime, Milliyetilik ye Devrim 79
milliyetilik, etnik gruplarn olumasnda, harekete gemesinde ve

talepler dile getirmesinde temel etken oldu. Halk ile devlet
arasnda karlkllk bulunmas gerektii yolundaki gl ilkeyi
merulatrarak, her grup iin kendi devletini denetim altnda bu
lundurma durumunu son derece avantajl bir hale getirerek (kendi
devletini denetim altnda bulundurmamann dezavantajlarndan
sz etmiyoruz), bir devlet iinde, komu devletlerdeki kltrel
ounluklara bitiik yaayan kltrel aznlklar yaratarak, devletin
farkl kltr gruplarna toleransn azaltarak ve aznlklar zorla asi
mde etmeye alarak (bu da yerel aydnlar ile burjuvazilerin
kltrel araclk konumlar iin tehdit oluturmaktayd)
gerekletirdi bunu. Harekete geme ve direniin kesin biimleri,
ulusal nfusun snf bileimine, kemlilik dzeyine, kltrel
blnmenin derecesiyle okluuna ve asimilasyon giriimlerinin
ne lde saldrgan olduuna bal olarak eitlilik gster
mekteydi. Nitekim btn Avrupada, devlet aygtnn denetimini
elinde tutan gruplar homojenletirme ve asimilasyon kampanyalar
srdrrken, sadece yaygn bir direnile deil, siyasal zerklik,
hatta bamszlk yolunda yeni harekete geirilen taleplerle de
karlatlar. Devlet nclnde milliyetilik, devlet kurmaya
alan milliyetilii dourdu.
Kolektif Eylem, Mcadele ve Devrim
Dolaysyla iki milliyetilik trii, 19. ve 20. yzyllarda Avrupa'da

kolektif eylem ile mcadelenin balca zeminleri haline geldi. Ta
leplerin dayanaklar ile eitli alanlara zg ittifak biimleri siya
sal birer ara olarak ne ktka, ayn zamanda tarm ve sanayi ka
pitalizmi arasndaki blnme de giderek daha uzlamaz hale geldi.
Sonuta, hem karlara dayal devrimler, hem ulusal devrimler,
hem de bu ikisinin bileimi, 16-18. yzyllar arasndaki hanedan
devrimleriyle blgesel devrimlerin yerini ald.
Devrim konusunda yararlandmz tanm hatrlayalm:

ekime halindeki taraflardan oluan en az iki ayr blokun, devle
tin denetimini ele geirmek zere birbiriyle uzlamas imknsz ta
leplerde bulunduu ve devletin egemenlik alan iinde yaayan
nfusun nemli bir blmnn bu bloklarn talepleri
dorultusunda blnd bir sre sonucunda, devlet iktidarnn
el deitirmesi. Ayrca, tam olgunlam bir devrimde iki unsurun
ayrt edilebileceini de bir kez daha vurgulayalm: Devrimci
durum ile devrimci sonu. Her ikisi iin olas koullar aada
sralanmtr:
Devrim ci Durum
1 Devletin ya da bir kesiminin denetimini ele
geirmek iin birbirine
rakip talepler ileri sren
taraflarn ya da byle taraflardan olumu ittifaklarn ortaya
kmas.
2 Yurttalarn nemli bir kesim inin bu talepleri benimsemesi.
3 Yneticilerin, alternatif ittifak ve/veya onun

taleplerinin benimsenmesini nlem ede yetersiz ya da gnlsz
olmas.
Devrimci Sonu
1 Ynetimdeki
kiilerin
ekilmesi.
2 Devrim ci ittifaklarn silahl kuvvetleri ele geirmesi.
3 Rejim in silahl kuvvetlerinin saf d edilmesi

ya da datlmas.
4 D evlet aygtnn, devrimci bir ittifakn eline gemesi.

Kolektif Eylem, Mcadele ve Devrim 81
1492 ile 1992 arasnda Avrupa'nn toplumsal rgtlenmesinde me

ydana gelen geni lekli deiimler, btn bu olas nedenlere
ilikin koullarda da deiiklik yaratt. mein hanedana dayal
devletler zamannda, devleti zerinde denetim kurmak iin birbiri
ne rakip talepler ileri sren taraflar ounlukla hkmdarn
lmnden sonra ortaya kard; erkek kardeler, gayrimeru
oullar, yeenler, kuzenler ve taht zerinde hakk bulunduu iddi
asndaki baka kiiler, hkmdarln ynelimine ilikin taleplerini
dile getirirdi. M esele, yurttalar iinde herhangi bir kesimin (byle
bir durumda, zellikle soylularn), bu taleplere itibar edip etmeye
cei ve rakip bir talebe destek verenlerin onlar saf d brakp
brakamayacayd. Ama hanedana dayal dzen deiirken, bu tr
devrimci durum nedenleri de tarihe kart.
Yine, silahl kuvvetlerin devrimci ittifaklar tarafndan ele
geirilmesi ve rejime bal silahl kuvvetlerin saf d braklmas,
byk feodal beylerin ellerinden ordularnn alnmas, paral ordu
larn kaldrlmas, sradan yurttalarn silahszlandrlmas ve mer
kez denetim altnda daimi ordular oluturulmasyla giderek
gleti; iktidarn devrimci yoldan el deitirmesi olasl, bir
savan kaybedilmesi gibi olaanst koullara daha fazla bal
hale geldi; hkmete bal askerlerin saf d braklmas, devrimci
durumlar asndan her zamankinden daha fazla nem kazand.
te yandan, karlkl yardmlama kurulular, siyasi kulpler ve
baka birlikler iinde rgtlenmi bir kentli sanayi bujuvazisi ile
proletaryann ortaya kmas, yurttalar iinde nemli bir kesimin
devrimci talepler ne srme ya da byle talepleri destekleme
olasln byk lde artryordu. Ekonomi, kltr ve siyasal
yapda gzlemlediimiz her byk deiim, devrimin gerekleme
olasln ve karakterini etkilemekteydi.
stelik, devrimlerin ortaya kn etkileyen deiimler,
ayn zamanda genel olarak halk mcadelelerini de yeniden
ekillendirdi. M illiyetiler sk sk gsteriler yapp kimi zaman dev
rimci durumlar yaratrken, dinsel nedenlerle harekete, gemi
kyller bazen yerel beylere saldrp bazen kraliyet askerlerine ce

saretle gs gererken, rgtl radikaller sk sk birleip rejimi la
netler ve bir anda ayaklanmalara katlrken, btn bu etkiler birbi
rine karyordu. Artk hibiri srpriz deildir bunlann. Devrimler,
kolektif, mcadelelerin bir paras ve btndr. Kolektif
mcadeleyi deitiren koullarn ayns, devrimci durumlarn ve
ayn zamanda devrimci sonulanr koullann da deitirmitir.
Bundan sonraki blmlerde, 1492 ile 1992 arasnda Avrupa'nn
birbirinden ok farkl blgesinde meydana gelen deiiklikler
belgelenip karlatrlacak, Felemenke (zellikle 1550-1650
arasndaki devrimci mcadelelerine) ncelik verildikten sonra, bu
lkede yaananlar lber Yarmadas ve Balkanlar'daki olaylarla
karlatn lacaktr.
3
Felemenk ile Baka Yerlerde
Devrimler, Ayaklanmalar ve
Savalar
Felemenk: Burjuva Devriminin Anavatan
1492de, Burgonya Felemenki'ne giden bir gezgin, dnyann en

canl ticaret ve kltr manzarasyla karlard. Ayn zamanda da
siyasal iktidarn en nemli merkezlerinden birine ayak basm olu
yordu; tmyle kendine zg bir biimde blmlenmi bir ikti
dard bu. talya'nn orta ve kuzey kesimleri ile svire'de ve Alma
nya'nn gneyindeki blgelerin ounda olduu gibi burada da, be
lediyeler ve hinterlandlar, kt stnde hangi byk siyasi
birimlere bal olurlarsa olsunlar, temel ynetim birimlerini
oluturmaktaydlar. 1492'de. en azndan kt stnde Felemenk,
Burgonya ad verilen bileik bir imparatorlua balyd. 1477'de
Nancy'de savarken lmeden nce Dk Cesur Charles, kendini sa
dece Burgonya'nn deil LorTaine'in byk bir blmnn, ayn
zamanda Flandre, Brabant, Lksemburg, Holland, Zeeland ve Hai-
naut'nun da efendisi ilan etmiti - bu topraklar, Ren. Scheldt ve
Meuse (Maa) deltalarn birletiriyordu. Cesur Charles'n Fele-
menk'teki topraklar, yaklak olarak bugn Belika. Hollanda ve
Lksemburg adlaryla bildiimiz blgeyi kapsamaktayd, ancak
ok nemli istisnalar da vard: Bugn Fransa'nn kuzey blmn
oluturan topraklarn nemli bir blmn kapsamakla birlikte,
Friesland (Frizya) ve Groningen, ayrca baka egemenlik alan
laryla kuatlm bamsz birer piskoposluk olan Overijssel, Ut-
recht, Lige, Tournai ve Cambrai de bu topraklara dahil deildi.
84 Felemenk ile Baka Yerlerde Devrimler, Ayaklanmalar ve Savalar
Dil, sosyal politika ve g konusunda birbirini izleyen

mcadelelere ramen gnmzde Benelks, bar dolu bir blge
olarak tannr. Bu kk, zengin devletin yurttalar, mesela bir
Yugoslavya'ya gre aralarndaki farkllklar iddete bavurmadan
zde eilimindedirler. Ancak bu lkeleri oluturan blgenin daha
uzak gemiine baktmzda, ok sayda sava, ayaklanma ve
devrimle karlarz. On beinci yzyldaki Burgonya Felemenki,
daha o zamandan uzun bir ayaklanma deneyimi kazanmtr.
Ondan sonraki iki yzylda Avrupa'nn en byk devrimci
mcadelelerine sahne olmu ve ardndan, hem 18. hem de 19.
yzyllarda onu izleyen devletlerin tarihinde atmalar yine eksik
olmamtr. 1492'den sonraki be yzyl boyunca Felemenk'te dev
rimci durumlarn, biimleri, koullar ve sonulan asndan byk
deiimler geirdii kesindir. Zaten bunlar dikkatle incelemeye
deer klan da budur.
Bu blmde, gnmz Benelks'n oluturan topraklarda
1492den 1992'ye kadar meydana gelmi ok sayda devrim ince
lendikten sonra, Avrupa'nn birbirinden ok farkl iki blgesinde,
ber Y anm adas ile Balkanlardaki devrimlerin geirdii
deiiklikler ele alnacaktr. Dolaysyla bu blmde, sermayeye
dayal bir blgede (Felemenk), zorlamaya dayal bir blgede (Bal
kanlar) ve sermaye eliinde zorlamaya dayal bir blgede (ber
Yanmadas) devrimlerin evrimi karlatrlmaktadr. Bu
blgelerin her birinde, yerel topluluk, hanedan ve hami-himaye
edilen dzeyindeki devrimci durumlardan ulus ve snf ittifak
dzeyinde devrimci durumlara geie tank oluyoruz, ama bu, zor
lama ile sermaye arasndaki ok eitli bileimler sonucunda birbi
rinden nemli farkllklar gsteren yrngelerle programlara gre
gereklemitir. Felemenk'te deilse de ber ve Balkan
yanm adalannda, ayn zamanda profesyonel ordulann devrimci du
rumlara youn bir ekilde katld durumlar gryoruz.
Bu blmde temel husus ifade edilmektedir. lk olarak,
sz konusu 500 yl iinde pekim i devletlerin ortaya kyla
Felemenek: Burjuva Devriminin Anavatan 85
sonulanan srelerde, devrimlerin karakteri nem li bir deiiklik

geirdi. kincisi, zellikle sz konusu blgede sermayenin mi
yoksa zorlamann m greli bir arlk tadna bal olarak, dev
rimin rgtlenmesi ve gerekleme skl Avrupa'nn her
blgesinde nemli farkllklar gsterdi. nc olarak da devrim
ler ve devrimci nitelik tamayan siyasal atmalar, blgeden
blgeye ve dnemden dneme buna paralel bir deikenlik sergili
yordu. Felemenk'in deneyimi, devrimin devlet oluumuyla
balants ve dnemden dneme devrimlerde meydana gelen
deiimler konusunda bol m ek salamakla birlikte, bir btn ola
rak Avrupa iindeki blgesel deiiklikler zerine ancak birka
ipucu vermektedir. Bu kincisini grebilmek iin ber ve Balkan
yarmadalarn karlatrmamz gerekir.
Nancy arpmas'yla birlikte, Cesur Charles'n kk bir
imparatorluk kurma abas sona erdi; Fransz ordusuyla ittifak ha
lindeki mzrakl svire piyadesi, Charles'n svarilerini durdurup
topu birliklerini ele geirmiti. stelik Charlesn dikkate deecek
bir sre ayakta kalan bir erkek vris brakmadan lp gitmesiyle
bu yarm krallk daha da fazla paraland; Burgonya blgesi tekrar
dorudan Fransz tahtna balanrken Lorraine, Fransa'ya bal bir
dklk olarak yeniden ksmi zerklik kazand ve ky eyaletlerinin
yneticileri de Charles'n kz Marie'nin liderlii altnda top
landlar. Charles'n kuvvet kullanarak bir araya toplad eyaletle
rin, merkez otoriteye kar bir dayanma salama yeteneinin bu
lunduu grlyordu; ama bunu hibir zaman olumlu bir
ibirliine ynelik amalarla kullanamadlar. Bu noktadan itibaren
de Felemenk eyaletleri, birbiriyle atan iki istein farkna vard:
Bir yandan, uluslararas balantlar sayesinde kendilerini igalden
koruyacak bir hkmdara sahip olma; dier yandan, ticari ve
blgesel konularda daha geni bir hareket serbestliini koruma.
Gl bir yneticinin bulunmad 1477 yl boyunca Felemenk
Genel Meclisi (Staten-Generaal) kendi inisiyatify'e topland,
semen kentlerle eyaletlerin haklarn ifade eden bir Byk
86 Felemenk ile Baka Yerlerde Devrimler, Ayaklanmalar ve i Savalar
mtiyaz' yasalatrd, geici (ilke dzeyinde temsil olsa da) bir

ynetim konseyi oluturdu ve resm yazmalarda Felemenke kul
lanlmas iin bir kararname kard. Bir yandan da Marie'yi,
Gent'te (Gahd) nezaket kurallarna uygun, ama sk bir ev hapsinde
tutuyorlard.
On dokuz yandaki Marie, Franszlar'n igal tehdidi ve
Genel Meclis'in basks karsnda, bir sre sonra Habsburg top
raklarnn vrisi M aximilianla evlendi. York'lu M argaret (Cesur
Charles'n nc kars ve Burgonyal M arie'nin vey anas),
ngiltere Kral IV. Edward'in kardeiydi; onun araya girmesiyle
1481de ngiltere'yle resm bir ittifak kuruldu. Dolaysyla gen bir
kadnn kendi mirasn gvence altna alma abas, uluslarn kade
rini ekillendirmi oluyordu. Fransayla sava ve blgesel iktidar
sahipleriyle mcadele, 15 yl daha devam etti; 1483te Maximili
an, oktandr Gent ve Bruggeyle (Bruges) savatayd. Yine de
1492'ye kadar Habsburglar, yerleik genel valilerin yneliminde
bulunan blgelerin ounu kendi denetimlerine aldlar. Son byk
asi Kleveli (Kleef) Philip de ayn yln ekim aynda direnmeyi
brakp Fransa'ya gitti. Yirmi-otuz yl kadar Felemenk'in byk
blmnde bir lde kendine zg bir yap ile birlik saland.
Bamsz Burgonya dalm olabilirdi, ama artk Habsburg top
raklarnn nispeten tutarl bir paras ve Kutsal Roma-Germen
mparatorluu'nun yakn mttefiki olarak varlk gsteren Burgo
nya Felemenki vard.
Bu para sadece tutarl deil, zengindi de. ileri. spanya
ile ngiltere'den gelen yn dokur, yaptklar kuma bilinen
dnyann byk blmne satarlard. Tccarlar, krl Baltk tica
retinin hakimiydi. Hint Okyanusunda ticareti ele geirmek iin
spanyol ve Portekizli meslektalaryla rekabet etmeye
balyorlard. Hugo Grotius, 1609'da denizlerde zgrlk zerine
mehur incelemesini kaleme alrken, alt baln yle koymutu:
Felemenkliler'in Dou Hinditan Ticaretine Katlma Hakk. Fele
menkliler bu ticarette daha yeni yeni nemli birer taraf durumuna
Felemenek: Burjuva Devriminin Anavatan 87
geliyorsa da, kentleri oktandr btn dnyann antreposu olmu

tu.
Ticarete dnk verimli bir tarm, yaygn ulam ve haber
leme alar, hzl su tamacl ve kk lekli ama salam
balantlara sahip bir dokuma retimi bulunan Felemenk, kapita
lizm ile Rnesans'n birlemesinin zeli gibiydi. Kim demi
Rnesans, esas olarak talya'nn kuzeyinden balayp Alpler'i
dolaarak Felemenke uzanan kentsel blgeleri anlatr diye? On
beinci yzyl boyunca Rnesans'n canll kuzeye kaymt.
Zaten 1492'ye doru Hieronymus Bosch, Sebastian Brant, Hans
Memling, Grard David ve Quentin Metsys de bayaptlarn Bur-
gonya Felemenki'nin kentlerinde ya da bu kentlerin evresinde tu
vale dkyordu. Dnemin ileri gelenlerini gsteren portrelerinden
ve dinsel resimlerde ba sahiplerini diz km, dini btn
kiiler olarak tasvir etmelerinden de ounlukla anlald gibi,
kltre duyarl zengin soylular ve burjuvazi iinden kendilerine
birok hami bulmulard. Felemenk'in toprak sahibi soylular, nde
gelen kilise adamlar, kentli oligari mensuplar ve zellikle de
kentli tccarlarn hepsi birden, Avrupa'nn sermaye ve ticaret
dnyasnda byk bir g kazanmt.
Blgenin byk ksmnda sradan insanlarn gnlk
ilerinde, sonradan bir araya gelerek Felemenke'yi oluturan
leheler kullanlyordu. Ancak Flandre'da ve Brabant'n gneyinde
soylular arasnda Franszca yaygnd; onlann bujuva komular ile
kuzeydeki akrabalar ise idari ve entelektel sylemin gerekleri
dorultusunda Latinceden Felemenke'ye gemekteydi. Yaklak
olarak Aachen'den (Aix-la-Chapelle) Calaisye kadar uzanan hattn
gneyindeki sradan halk ounlukla Franszca'nn eitli
biimlerini, zellikle de Valonca'y konuuyordu. Dilbilimsel
corafyada Felemenkin gneyinde Fransa'ya doru belirgin bir
ynelim ve dil konusunda daha youn bir siyasal blnme sz ko
nusuydu. Anvers'te (Antwerpen) ve daha kuzeyde ise ngiltere'yle
balar ne kyordu; Felemenk-ngiliz ticareti genileyip
ngilizlerle hanedan balantlar arttka, bu balar da daha temel

bir nitelik kazand. Kuzey ile gney arasndaki blnmelere
ramen, bol miktarda mal, sermaye, insan ve bilgi akyla btn
Felemenk kentleri birbirine1 sk biimde balanmt, stelik
tccarlar da ounlukla biraz Franszca veya ngilizce biliyordu
ve Felemenk-Iskandinavya-Gney Almanya geninin olutur
duu blgede lingua franca olan Aa Almanca'ya ainayd.
Btn bunlar, Burgonya Felemenki'ni Avrupann byk kesime
noktalarndan biri haline getirdi.
Yaygn ticaret alar ile tarmsal hinterlandlar
dnldnde, 1492'nin nfusu 10.000 ve stnde olan Avrupa
kentleri, ktann yaantsnda nemli bir yer salamt; bir btn
olarak Avrupa'da byle kentlerin says 150'yi biraz geiyordu.
Yzyln sonunda, nfusu 10.000 ve stnde olan Felemerik kent
leri arasnda Amsterdam, Anvers, Bois-le-Duc ('s Hertogenbosch),
Brugge, Brksel, Delft, Dordrecht, Gent, Gouda, Groningen, Haar-
lem, Leiden, Leuven (Louvain), Lige, Lille, Maastricht, Meche-
le, Mons (Bergen), Nijmegen, Tournai (Doomik), Utrecht, Ypres
(Ieper) ve belki Valenciennes yer alyordu. Ondan bir yzyl nce
Gent ile Brugge, byk bir ticaret sisteminin ekirdeini
oluturmutu. Anvers daha yeni ne kyordu. imdi kuzeyde,
Amsterdam evresinde, her zamankinden daha hzl bir biimde
bir kent bei olumaktayd. Bir btn olarak Burgonya Felemen-
ki, Avrupa kentlerinin neredeyse altda birini, kta topraklarnn
100'de birine eit byklkte ve kta nfusunun da 25'te birini
barndran bir blgeye sktrm durumdayd; blge nfusunun
yzde 18,5'i, nfusu 10.000 ve stndeki kentlerde oturuyordu ve
bu, o zamana dek Avrupa'nn herhangi bir byk blgesinde
ulalan en yksek orand (de Vries 1984: 39; ayrca bak. Preveni-
er & Blockmans 1985: 392).
Felemenk'te Siyasal Mcadele
Bu kadar youn bir kentleme karsnda blgede siyasal egemen

liin ileri dzeyde paralanm, bujuvazinin ise taleplerinde
dayalc ve nfuzlu olmasn bekleyebiliriz. Zaten yleydiler; hem
de Burgonya ynetiminin etkisine ramen. Burgonya dneminin
kentlileri, nfuzlarn kentlerden hinterlanda doru geniletmeye,
ama yksek otoritelerin kendi kentleri zerindeki iktidarlarn
geici olmann tesinde pekitirme abalarna da kar koymaya
alyorlard. Onlarn yetkinletirdii okmerkezli ynetim
biiminde temel birim, yerel oligarilerin ynetimindeki belediye
ler ile bunlara bal blgelerdi; eyaletler, belediyelerden olumu
birer federasyon ilevi gryor, blgede devlet ancak belli belirsiz
bir varlk gsterebiliyordu. Ayrca eyaletler dzeyinde, Holland
(kuzeyin en nemli eyaleti) kentlerinde yaayanlar, gelecee
dnk belli vergi gelirlerinin gvencesindeki tahvillere (renten)
dayal bir kamu finans sistemi kurmutu. Bu sistem, Felemenk'in
byk blmnde ucuz ve emin bir kamu kredisinin temelini
oluturdu. Giderek gelien ticaret zerindeki vergiler, Fransa ile
spanya gibi sk monarilerde oka grlen iflas ve parann
deerini drme gibi kestirme yollara Felemenkliler'in itibar et
meyecei anlamna geliyordu. Felemenk para sistemi, Felemenkli
ler'in savalarn hzla ve etkili bir ekilde finanse etmesini salad;
1689'da Oranje'li Willem (William of Orange) Ingiltere kral
olduunda da Britanya iin bir kamu finans modeli oluturdu
(Tracy 1985; "t Hart 1989,1990,1991).
Tek glk, Burgonya dkleri gibi yabanclarn bu refah
blgesini kendi hanedanlarna ilikin amalar dorultusunda ele
geirip ynetme giriimlerini srdrmesiydi; oysa kentlerin halk,
toprak sahibi byk glerin, kendilerini saldrdan ve igalden ko
ruyacak bir gvence salamasndan baka ey istemiyordu.
90 Felemenk ile Baka Yerlerde Devrimler, Ayaklanmalar ve I Savalar
stelik, igal dnemleri dnda kentler, ikili amalara ynelik

kendi filolar ve kent milisleriyle yetinirken, yabanc prenslerin
tipik bir istei de yerel kaynaklar pahasna profesyonel ordular
toplayp finanse etmekti. Hanedan m ensuplan asker gc
rgtleyip kullanmakla uzmanlamt, tccarlar ise ticareti koru
makta. Prensler ile kentlerin halk, birbiriyle atan amalar
dorultusunda alyordu.
Sonu olarak da 1477 ile 1847 arasnda bu ticaret blgesi,
arka arkaya ayaklanmalara ve bir dizi devrime sahne oldu; ondan
sonra da bu kanklk, ancak ekimeli, ama nispeten snrlanm
bir liberal-burjuva siyasetiyle yatacak. On beinci ve 16.
yzyllar mcadelelerle kaynad. Mesela 1484'te Maximilian,
btn yabanc tccarlann Brugge merkezini terk etmesi iin emir
vererek varsaymsal tebaas zerinde bask kurmaya alt. Bunun
zerine Brugge liderleri M axim ilianin dmanlaryla ittifak kur
dular. 1488'de, Kleve'li Philip nderliindeki isyanc kuvvetler,
drt ay sreyle M axim iliani Brugge'de rehin tutarak Flandrein
ynetimini blge soylular ile kars Marie'den oluan bir naipler
konseyine brakmaya zorladlar.
Bu sefer, M aximilian tekrar iktidar ele geirdi. 1490'larla
balayan 30 yl boyunca Flandre ve Burgonya Felemenki, ekono
mik adan byrken siyasal olarak da yeniden yapland; bu
arada, egemenlikleri hl ciddi biimde tartma konusu olan Gel
derland (Guelders) ile Frieslad dnda hibir yerde Habsburg
ynetimine kar ayaklanma olmad. 1492'den ileriye bakan bir
gzlemci, Felemenk'in bir baka imparatorlukla daha
btnlemesini doru biimde ngrebilirdi; Roma dneminden
beri Avrupa'nn grd en byk imparatorluktu bu, kuruluunda
fetihler kadar evlilik ve mirasn da byk rol olan Habsburg im
paratorluuydu. Marie ile Maximilian'in olu olan Yakkl Phi
lipp (Felipe), Aragon Kral Fernando ile Kastilya Kraliesi Isa-
bel'in kz Juana'yla evlendi. Juana, bundan sonraki yaamnn
byk blmnde deli olduu gerekesiyle kilit altnda tutuldu,
Felemenk'le Siyasal Mcadele 91
ama daha nce dourduu Lksemburglu Kari (Gent'li Kari olarak

da anlr; Carlos adyla spanya kral), sonunda Kutsal Roma-
Germen mparatoru V. Kari (arlken) adyla btn Habsburglar'n
bana geecekti. Kari, hibir direnile karlamadan kurmad ikti
darn; mesela 1539da Gent ynetimi, hibir zaman rza
gstermemi olduklar askerlik hizmetinin yerine imparatorluk ver
gileri konmasna kar, halktan da geni bir destek salayarak
bakaldrd. Yeterince makul bir ekilde, para yerine asker vermeyi
neriyorlard.
Oysa Kari, gnlsz tebaasndan toplanm birliklere
gvenmektense kendi ordusunu kurmak iin para toplamay tercih
etmekteydi. Ksa bir sre iinde byk bir konvoyun banda
Ispanya'dan Felemenk'e dnd ve yannda getirdii yaklak 5.000
askerle muhaliflerini ezdi. Sonuta Kari, ayaklanmaclardan doku
zunu astrd, kentin ayrcalklarn geri ald, an kulesinden ann
kaldrtt, Gent'in ar silahlarna el koydu, kaplarn krdrd, hen
deklerin iini doldurttu, kente bir kraliyet garnizonu g e tirtti. . . ve
parasn toplad. Ama Kari ile birlikleri her yere birden
yetiemezdi; ou zaman imparator, direniler karsnda grme
masasna oturmak zorunda kalyordu.
1548'de Kari, Felemenk eyaletlerini bir btn halinde im
paratorluun Burgonya evresi'ne katt. Tipik Kari ynetiminde
yakn bir kadn akraba Felemenk genel valiliini stlenmiken, her
eyalette de merkez iktidar temsil eden bir vali (Provolar; szlk
anlam vekil ya da devleti devam ettiren) bulunuyordu. Felemenk
doumlu ve anadili Felemenke olan Kari, 1555'te tahttan
ekilinceye kadar blgenin soylular ve burjuvazisi zerinde Mad
ridden denetim kurmay baard. Ardndan, Ispanyada domu
olan olu II. Felipe iktidara geti ve yeni mcadeleler balad.
Felipe ynetiminde, kuzeydeki kentlerde yaayanlar, daha
nce Alman komularnn yapt gibi kitleler halinde Protes
tanl, zellikle de Kalvenci biimini benimsiyordu. Katolik Av
rupa'nn spanya ile talya dnda kalan kesimlerinin ounda,
Protestanln u ya da, bu biimi byk bir halk destei

salamt; mesela Polonya-Litvanya ve Livonya'da birok insan,
16. yzyl balarnda Protestan olmutu. Ama bu din deitirmenin
ne kadar kalc olaca, otoritelerin ibirliine ya da en azndan to
lerans gstermesine balyd; Protestanln etkili olduu alanlar
dan Polonya ile Livonya'da sadece Estonya ve Finlandiya arlkla
Protestan kald. On altnc yzylda kalabalk gruplar halinde Kal
vencilii benimseyen Fransz halk, 17. yzylda yeniden Katolik
lie dnd ya da dndrld. 1524-26 Kyl Sava kanl bir ye
nilgiyle sonulanmasayd, Almanyann gney ve orta
kesimlerinde daha fazla blge Protestan kalrd.
Bir btn olarak ' Avrupa'da, arlkla Kutsal Roma-
Germen mparatorluu ile Habsburg iktidarnn akt
blgelerde halk, kalc bir biimde Katolik Kilisesinden kopup
Protestan oluyordu; te yandan skandinavya ile ngilteredeki
yneticiler, kendi Protestanlk versiyonlar olan devlet kiliselerini
de kurumsallatrmt. Zwingli, bamsz kyl topluluklar
iinde "yerel topluluk dzeyinde ayr bir harekete nderlik ettiyse
de, bir btn olarak Protestanlk asl gcn kentlerden ve toprak
sahibi soylularn nispeten gsz olduu hinterlandlanndan
salad: O lde de hareket, imparatorlua ve soylulua bal
otoritelerin ittifakna kar ksk sesli bir devrim nitelii tayordu
(Blickle 1987; W uthnow 1989: 52-82). Orta Avrupa'nn nemli
kesimlerinde, Lutherci, Zwingljci ya da Kalvenci kentli oligariler
gl halk hareketleriyle ittifak kurdu (Brady 1985).
1967'de Guy E. Swanson, Reform zerine nemli bir kitap
yaynlamt. Kitap, bu konudaki akademik tartmalarda ksa
srede gndem d kald, nk hi kimse onunla ne yapacan
bilmiyordu. Teorisini byk lde Emile Durkheim'n fikirleri
zerine kuran Swanson, halkn tercih ettii din anlaylarn byk
lde yaadktan otorite ilikilerine bal olduunu ne
sryordu. Daha nceki bir almasnda Swanson, okur-yazar ol
mayan ok eitli topluluklarda ilahiyat ile otorite yaps
arasndaki ilikileri incelemiti. 1967 tarihli kitabnda ise Avru

pa'daki 41 ynetim birimini ele alyordu; bunlar, 10 Alman eyaleti,
13 svire kantonu, Katolik Avrupa'daki dier byk devletlerin
ou, birka kk devlet, art Iskoya'nn ayr ayr ele alnan
Highland ve Lovvland blgeleriydi. Bu ilikiler, aadaki emada
gsterilmiti:
Trii Tanm Beklenen D insel Sonu
yerel iliki ynetici, dorudan siyasal Katolik

bnyeyi temsil eder (Appen
zell, Floransa, Fribourg, Glarus,
Polonya, Schwyz, Unterwalden,
Uri, Venedik, Zug)
merkezci ynetici, tek iktidar sahibi- Katolik

dir (Avusturya, Bavyera, Berg,
Fransa, rlanda, Jlich, Luzern,
Portekiz, Iskoya Highland,
Solothum , Ispanya)
snrl vali, dier otoritelerle ik- t Anglikan/

merkezci tidar bir lde paylar Lutherci
(Brandenburg, Danimarka,
Ingiltere, Hesse, Prusya, Sak
sonya, sve, Wrttemberg)
dengeli vali ile halkn temsilcileri Kalvenci

arasnda iktidar dengesi
(Bohemya, Cenevre, M acaris
tan, Iskoya Lowland, Transil-
vanya, Kleve, Mark)
heterarik zel kar gruplarnn temsil- Kalvenci

ileri iktidardr (Basel, Bem,
Schaffhausen, Birleik Eyaletler,
Zrich)
Yrtmenin ba, temsilci meclisler ve temsil edilen zel kar

gruplan arasndaki ilikilere temel niteliini kazandran, otorite
yapsdr. Siyasal bir birimin (resm din bulunmamas durumunda)
belli bir dinsel kategoriyi kalc biimde benimsemesi ya da
nfusunun en azndan yzde 60'nn 18. yzyl sonu itibaryla o
dini semi olmas durumunda Swanson, sz konusu siyasal Dirimi
dinsel kategoriye yerletirmitir. Swanson'in kriterleri, 16.
yzyln, sonradan arlkla Protestan bir devlete dnen byk
siyasal birimlerinde (rn., Estonya), ayrca Protestanln, nemli
ilerlemeler saladktan sonra resm basklar karsnda geriledii
baz byk 16. yzyl devletlerinde (rn., Polonya-Litvanya) Po-
testanlam alt birimleri kapsamyordu. Swanson'in snflan
drmasna gre, sadece Appenzell ile Glarus (buralarda nfusun
byk ounluu, yneticinin dorudan siyasal bnyeyi temsil et
mesine ramen Zwinglici ya da Kalvenci inanlar benimsemiti)
onun teorik beklentilerine uygun dmyordu.
Swanson'in tanmlaryla deerlendirmelerini batan savma
bir ekilde ele alp, karlatrd birimlerin heterojen olduu yo
lunda eletirilerde bulunmak kolaydr. Szgelimi Fransa, rlanda
ve skoya Highland'de olduu gibi anayasal ilke gerei bile olsa
yneticinin ne lde tek ikdar sahibi olduu, son derece
tartmaya aktr. Ancak yrtmenin ba, temsilci meclisler ve
temsil edilen zel kar gruplan arasndaki ilikileri yeniden
gzden geirince, siyasal birimlerin yine benzer kmelenmeler
oluturduu grlecek ve bu kategoriler arasnda dinsel ynelim
asndan apc farkllklar ortaya kt anlalacaktr. Swan-
son'n, din ile rejim arasndaki ilikiye getirdii Durkheim'c
aklama iin ne dnrsek dnelim, aradaki bant etkileyi
cidir.
Swanson'in bulgular zerine bir yorumda bulunmak istiyo
rum. Kentli zerk oligariler ile gl hkmdarlar Katolik Orto
dokslua sarlm, soylularn ve burjuvazinin ciddi rekabetiyle
kar karya olan hkmdarlar sarayn denetimindeki devlet kili-
seterinin mali ve siyasi gcne srtn dayam, halkn -n e kadar

dolayl biimde de olsa- gl bir sz hakkna sahip olduu rejim
ler ise Kalvencilie ya da Zwinglicilie ynelmitir. Rakip Protes
tan inanlar ilahiyat asndan pek farkllk gstermiyordu; asl
mesele, kiliseleri kimin ynetecei ve nasl ynetecei idi. zette.
Protestanln daha radikal biimleri, Katolik Avrupann byk
blmnde, zellikte de ticari kapitalizmin gelimi olduu
blgelerde halk arasnda muazzam bir g salad; lkelerin fiilen
Protestan olup olmayaca ya da yle kalp kalmayaca ise
ynetici snflarn, burjuvalarla iilerin taleplerini susturmay m,
yoksa onlarla ibirliine gitmeyi mi seeceine balyd. Bu
lde de, popler Protestanlk ynndeki kitlesel dnm, de
mokratik bir drtden kaynaklanyordu.
Bunu yeterince ak biimde gren II. Felipe, 1559'da yle
demiti: "din deiimi ancak cumhuriyet dorultusunda bir hareke
tin eliinde olur ve zenginlerin mallarna saldrmak iin
sancann rengini deitirenler de ancak yoksul, aylak ve serseri
kimselerdir" (van Kalken 1946: 241). Bu forml (gl kent +
zayf soyluluk = Reform), Felemenk'te Protestanln corafi
dalmna tam uyuyor. Gneye indike, toprak sahibi gl bir so
yluluk, soylular ite kilise adamlar arasnda kuvvetli balar ve daha
kapsaml imparatorluk denetiminin etkileimiyle ortaya kan
bileim. Reform lehine kalc bir zanaatkr-burjuva ittifaknn
ansn azaltmaktayd. Anvers 1540'larda Kalvenciliin kalesi hali
ne geldiyse de, gneyliler genellikte Katolik etki alan iinde
kaldlar. V. Karl'n, kendi dinine, dolaysyla da en azndan dolayl
biimde kendi ynetimine ynelik saldrlar snrlandrma
abalarna ramen, kuzeyliler kitleler halinde Protestanl benim
sedi. 1559'da Felipe, piskoposluklarn saysn artnp piskoposluk
kurma yetkisini blgesel soylularn elinden alarak Katolikliin ko
numunu glendirmeye altysa da, bu abas Katolik feodal bey
lerle kilise adamlarnn direniinden baka sonu dourmad; oysa
bunlar, baka koullarda Protestanlara kar Felipe'nin yannda yer
alma eilimindeydi.
Savalar devam etti. Genel Vali Parmal Margarete (II. Fe-

lipe'nin gayrimeru kardei) ile danmam Kardinal Granvelle, bir
kararname kartarak spanyol garnizonunu desteklemek zere
T.zenli vergiler koyduunda ve heretiklere kar fermanlar karp
Engizisyon kurm a tehdidinde bulunduunda, soylulardan oluan
bir ittifak (Breda ttifak), din zgrlklerin szcln
stlenmiti; bu arada, kuzeyde Friesland'a kadar olan dank
blgelerin yan sra Flandren dokumaclk blgelerinde de halk
Katolik kiliselerini basp yamalamaya, kutsal tasvirleri
paralamaya balad. 1567'de Felipe, Alba Dk kom utasnda bir
spanyol ordusunu blgeye gnderdi; dk, hi vakit geirmeden
muhalefeti bastrd ve halk ayaklanmalarna kar koymu olan Eg-
mont ile Hoorn bile dahil olmak zere byk soylular idam etti.
Sonraki iki ylda Alba'nn Asayi Konseyi, neredeyse 8.000
zanly idama gnderdi (van Kalken 1946: 251). Sonradan Fele
menkliler'in Seksen Yl Sava adn verdii, gnmz
tarihilerinin ise Felemenk Ayaklanmas diye and bir dizi
atma ite byle balamt.
Byk soylulardan bir bakas, Oranje'li W illem, Alba
geldiinde kamt. Sonradan Felemenk'i ele geirdiyse de,
Alba'nn stn kuvvetleri karsnda geri ekildi. Ardndan
Alba'nn, orduya destek salamak zere yeni vergiler koymas
yznden soylular ile burjuvazi ittifak kurarak bir ayaklanma daha
kard. Deniz Dilencileri ad verilen isyanc glerin 1572'de
Brill'i ele geirmesiyle birlikte, bata kuzey eyaletleri olmak zere
Felemenk'in byk blmnde spanyol hakimiyetine kar direni
balad. O zamandan sonra da Felemenk'in ky blgeleri, yakn
denizlerde egemenlii kimseye kaptrmad. Karada ise durum
farklyd; Alba olsun, sonradan onun yerine geen Requesens
olsun, askerleri iyi dvt srece dman yenip isyanc kent
leri ele geirmeyi baaryordu. Ama rktc bir sorun vard
karlarnda: Ispanya, ordularna cret deyip malzeme alacak
kadar para gndermiyordu. Bu yzden gerekli kaynak ve malze
Felemenk'te Siyasal Mcadele 97
meyi yerel halktan toplamaya altlar; bu da, cretini alamam

paral askerlerin tam kentleri yamalayp topran rnleriyle
yaamaya balad bir anda, yeni direnilere sebep oldu. Mesela
1574'te Requesens'in birlikleri, Nijmegen yaknlarnda Nassaulu
Heinrich ile Ludwigin birliklerini yenilgiye uratp her iki komu
tan ldrdyse de, Requesens bu zaferi sonuna kadar gtremedi,
nk 28 aydr cret alamayan spanyol birlikleri isyan karmt.
Ispanyollar 1576'da Anvers, Maastricht, Gent ve baka yer
leri yamaladktan sonra, btn eyaletler Gent Uzlamas'na
katlarak Ispanyollar' lkeden kovma amacyla ilk kez abalarn
birletirdiler. Uzlama, baka hkmlerin yannda 15 eyalette Pro-
testanlar'a snrl bir tolerans salyor, ayrca Holland ile Zee-
land'da Protestan hegemonyas getiriyordu. H er ne kadar bu
dnemden yirmi yllk sava diye sz etsek de, o srada Burgonya
Felemenki derin bir devrimci durumun iindeydi artk. Holland ey
aleti, 1572'yi geirmeden ak bir ayaklanmaya girimiti. Ama
devrimci sonu elde edilip edilmeyecei henz belli deildi.
Requesens'in yerini alan AvusturyalI Don Johann, ayaklan
may tmyle basramad, ama 1578'den 1592'ye kadar vali olan
Parma Dk, gney eyaletlerini hem silah zoruyla, hem de eski
haklarna sayg gsterilecei vaatleriyle geri ald. Ayaklanmaclar
arasndaki ittifakn byle paralanmas zerine kuzeyliler, Brugge,
Gent ve Anvers gibi gney kentleriyle ittifak halinde Utrecht
Birlii'ni kurdular (1579). Sonraki, admlarda II. Felipe'nin otorite
sini tanmayarak (1581), Kalvenci olan Oranje'li Willem'i Provolar
ilan ettiler. Provolar'n temel ilevi, kimlii belirsiz bir egemen
adna genel valilikti. Egemen, ki llilerine gre Genel Meclis, kimi
lerine gre tek tek kentler ve ey aletler,v ir avu insana gre de bir
btn olarak Felemenk halkyd. Ayaklanan eyaletler, Fransz ve
ngiliz saraylaryla birka sonusuz deneyim yaadktan sonra,
hem gl bir uluslararas konumu olan hem de eyaletlerin
kstlayc koullarm kabul eden bir ynetici bulamadlar. O kritik
yllarda liderlerin ortaya koyduu siyasal yap, iktidar doru icraat
gstermesine bal olan bir yneticinin egdm altnda kent

devletlerinden olumu bir konfederasyona yaklayordu; bir tr
cum huriyetti bu. Provolar, kral deildi.
Ancak, iktidar ne kadar tartma gtrr durumda olsa da
Oranjeli Willem, II. Felipe'nin gznde hl dmand. yle ki,
1580'de Felipe, W illem'i lanetleyerek aadaki hkmlerle
mlklerine el konmasn ngryordu:
Bu amaca tez elden ulalabilmesi ve halkmzn bu tiranlk ile

baskdan daha abuk kurtarlabilmesi iin, ayrca erdemi
dllendirip suu cezalandrma arzusuyla, bir kral olarak ve
T anrnn hizmetkr olarak sz yeriyoruz ki, ister tebaamzdan ister
bir yabanc olsun, bylesine bir iyi niyet ve bize hizm et etme, halkn
yararna alm a ynnde bylesine kuvvetli bir arzu duyan biri
kar da bize mukadder olunan ii grr ve bizi bu vebadan kurtarr,
Oranje'yi l ya da diri olarak bize teslim eder, hatta onu huzuru
muzda ldrrse, bu grev tamamlanr tamamlanmaz kendisine ve
vrislerine, kendi tercihine gre toplam 25.000 altn kron nakit veya
bu deerde toprak vereceiz. Kendisi kanunlara gre su olan her
hangi bir fiili ilemi veya herhangi bir ekilde kanunlara kar
gelmi bulunuyorsa, u andan itibaren affedileceine sz veriyoruz.
Ayrca bu kiinin soylu olmamas durumunda, gsterdii yiiikten
tr kendisine soyluluk unvan balayacaz. (Rowen 1972: 79)
dl iin ansn deneyen iki kii kt; bunlardan ilki 1582'de

Willem'i ar biimde yaraladktan sonra, kincisi, Balthazar
G6rards, Delft'te onu ldrd. Bu olay 1584'te, Felipe'nin cinayete
davetiye karmasndan drt yl sonra gerekleti.
Willem'in ldrlmesiyle Felemenkliler yenilmi olmuyordu.
Ingiliz asker yardmndan (Ingilizler'in 1588'de Ispanyol Arma-
das'n parampara etmesi ok nemli bir and) ve Ispanya'nn o
ara Fransa'yla da savata olmasndan yararlanan Nassau'lu Maurits
ile ona bal Felemenk kuvvetleri, Ispanyollar' pskrtt. Sonun
da, artk Birleik Eyaletler adn alm bulunan blge, 1609'daki
atekesle de fa cto bamszlk kazanm oluyordu. Ondan ok
Felemenk'te Siyasal Mcadele 99
daha nce ngiltere'yle Fransa, kendi bilinen karlar

dorultusunda eyaletleri bamsz devlet olarak tanmt. Ancak
Felemenk Cumhuriyeti, bamsz bir devlet olarak uluslararas
alanda ancak Vestfalya Antlamas'yla (1648) tannd.
Galip gelen ittifak, ou zaman olduu gibi, zellikle de
zafer iyice kesinletikten sonra kendi iindeki blnmeleri
nleyemedi. Atekesten antlamaya kadar geen sre iinde, Kal
venci kilisenin yetkileri konusundaki derin bir blnme, Holland
Topraklan yneticisi Johan van Oldenbamevelt'in yarglanp idam
edilmesine, uluslararas hukuk teorisyeni ve Oldenbamevelt'in ta
raftan Hugo Grotius'un da m r boyu hapis cezasna
arptnlmasna yol at. 1648deki ban antlamasndan sonra, Fe
lemenk Refom Kilisesi, tpk Anglikan Kilisesi gibi ou eyalette
resm kilise durumuna geldi. Bu arada Felemenk nfusunun Kato
lik ve Yahudi olan ya da resm kilisede ibadet etmeyen te birlik
blm yksek devlet grevlerinden men edildi.
Seksen Yl Sava veya onun bir blm, devrim olarak ni
telenebilir mi? Hi kukusuz dvletin denetimi, silahl mcadele
sonucunda el deitirmi, bu srete ekime halinde olan en az iki
farkl taraf, devlet zerinde denetim kurmak zere birbiriyle
uzlamaz talepler ileri srm, devletin egemenlik alan iinde
yaayan nfusun nemli bir blm, bu bloklardan birinin ya da
dierinin taleplerini benimsemiti. Bizim kriterlerimize gre,
1567den 1648'e kadar yaanan karklklar iinde en az bir tane
devrim olduu aktr. Zaten eer sadece bir duraklam a yaanm
ve sadece iki m uhalif blok ortaya km olsayd, Felemenk Ayak
lanm asnn analizi ne kadar basit olurdu! A yaklanm a boyunca
resm zerklik tayan 17 ayn egemenlik alan geliti; bunlarn her
biri, spanya ve mttefikleriyle farkl bir iliki iindeydi. Devrimci
durumlar, Mars'n kraterleri gibi patlarken, kuzeyde, gneyde ve
her ikisinde birden bir kereden fazla devrimci sonu elde edildi.
1618'e gelindiinde bile, Nassau'lu M aurits ile Johan 01-
denbamevelt arasndaki lmcl ayrlk hl yeni bir devrimci
durum yaratyordu. Hatta baz tarihilere gre bu 80 yllk

mcadele, "modem an yolunu am byk devrimlerle
karlatrlabilecek olan ve onlar arasnda ncelikli bir konumda
bulunmay hak eden" bir byk devrimdi (Griffiths 1960: 452).
Dosdoru ne srlen, hatta inandrc olan bir argmandr bu:
Kuzeyin ve gneyin mcadeleleri ayr ayr ele alndnda,
bamsz bir hareket art baarsz bir isyan grnm vermekte
dir. Ama bir arada ele alndklarnda, Felemenk'in her yerindeki
ynetim koullarnda kkl bir dnm meydana getirirler. Fele
menk'in, Avrupa'da burjuva devrimleri iin model oluturduu pe
kala sylenebilir.
Gney Felemenk'ten Belika'ya
stelik gneyde devrim, o aamada bitmedi. spanyol Felemen-

ki, Utrecht Antlamas'yla (1713) Habsburglarn Avusturya kolu
na geti; ancak bir piskoposluk ve prenslik olan Lige, imparator
luk iinde bamsz bir blge olarak kald. Henz biten savan
sonucu olarak, artk Avusturya Felemenki haline gelen blge, ken
dini Felemenk igali altnda buluyordu; bu topraklardaki sekiz F e
lemenk kalesine destek salamak zere ylda 500.000 cu demek
zorundaydlar ve stelik Scheldl'in az da kapatlmt. Geri
Avusturya Veraset Sava (1740-48) srasnda Fransz kuvvetleri,
kendilerine kar yaplm olan bu sekiz kalelik Set'i delik deik
etmiti ama, savan sonunda Felemenk garnizonlar Avusturya
Felemenkine geri dnd. Yzyl ilerlerken bu blge, Ispanya'nn
baarabildiinden ok daha sk olan Avusturya gzetimi altnda
ilerini srdrmekteydi. Gl soylular ve kilise adamlar genel
likle imparatorluk rejimiyle ibirlii ediyor, burjuvazi ise eski oto
ritesine kavuma dleri kuruyordu. Birka ayaklanma dnda ii
snf, olaylarn gidiinde belirleyici bir rol oynamad.
Gney Felemenk'ten Belika'ya 101
1781'de, tam bir aydn despot modeli olan yeni imparator

II. Joseph, 1559'dan beri Felemenk'in gneyini ziyaret eden ilk
hkmdar oldu. Ardndan ynetimde bir dizi reform yapt: Bu
yandan kilisenin gcn azaltrken, dier yandan merkez denetimi
artrd. Geni destek toplayan bir adm atarak Felemenkliler'i
Avusturya topraklarndan tmyle kard. Ancak lkenin idari
corafyasn yeniden dzenleme abalan, yava yava gelierek
daha nce blgedeki ynetimi meydana gelirmi olan mozaik
iinde hemen hemen her oluumun Brabant Konseyi, Brabant
Meclisi, tek tek belediye ynetimleri ve tccar loncalan- dire
niiyle karlat. Muhafazakr bir dorultuya ynelen "Brabant
Devrimi", din toleransn sona erdirilmesini ve eyaletlere
ayncalklannn geri verilmesini talep ederken, bir yandan da impa
ratorlua kar koyabilmek iin dardan destek arayndayd.
Ayn zamanda, komu Fransa'nn 1789'da kendi devrimini
balatmasyla giderek glenen yaygn M asonluk'la balantl
poplist bir yan da vard. Ayn yl, Felemenk Cum huriyetinde
slenmi Yurtsever ordusunun desteindeki silahl ayaklanmalar
sonucunda Gent, Brugge, Nam ur ve Brkseldeki AvusturyalI
yneticiler kovuldu. O srada yaynlanan manifeste du peuple bra
banon (Brabant halk manifestosu) uyarlanp evrilerek, yerel ve
blgesel zgrlkler adna II. Felipe'nin otoritesini reddeden 1581
bildirgesinin temelini oluturdu (Kossmann 1978: 59). Fele-
menk'teki devrimci hareketlerin bujuva ekirdei daha da belir
ginlemiti.
Lksemburg dndaki btn gney eyaletlerinin meclisle
rinden gelen delegelerin oluturduu konferans, 1790'da
l'amricaine (Amerikanvari) bir Birleik Devletler kurulduunu
duyurdu; Kongre ve Bamszlk Bildirgesiyle her ey tamamd. O
srada Devletiler ile Demokratlar arasndaki blnme giderek
bymekteydi artk; bu blnme neredeyse bir i savaa yol at.
1790 sona ermeden Avusturya birlikleri, devrimci rejimden kalan
son unsurlar da temizlemiti. Birok Demokrat Fransz toprak-
lanna kaarken, Devletiler de ngiltere'ye ya da Hollanda snd.

Bu arada Lige Prenslii, Paris'teki devrimi kendine gre uyar
lam, yerel Bastille'in ele geirilmesiyle hareket tamamlanmt;
bir kilise devletinde gerekleen Lige Devrimi, Belikal
kom ulardakine gre ok daha belirgin bir ruhban kart yapya
brnd, bunun sonucunda da devrimciler, arlkla Katolik olan
Belika'dan yz bulamadlar. 1791'de Avusturya birlikleri Ligei
yeniden igal ettiinde, ok az insan onlara kar koydu. 1791 'in
ortalarna kadar hem Belika hem de Lige'de devrim sreci tersi
ne dnmt.
Sonra sra Franszlar'a geldi; Avusturya'ya ve dier
dmanlarna kar sava yrtebilecekleri alan olarak Felemenk'i
semekte gecikmediler. Fransz general Dumouriez, 1792 sonba
harnda birliklerinin banda Belika'ya girdiinde, demokratik bir
kurtarc olarak karlanmay umuyordu; az sayda Demokrat ken-'
diine dosta davrandysa da, Devletiler'in gznde o bir ba
belasyd. Yine de Belika'da onu destekleyenler, Fransz Jakoben-
leri'ninkine benzer bir siyasal aygt oluturdu. Bu arada Lige
Konvansiyonu da Fransa'yla birleme ynnde oy kullanmt.
1793'te Avusturya birlikleri geri dnerek Gney Felemenkin
nemli blmlerini yeniden ele geirdiler ve kalan blmlerini de
bir sava alan haline getirdiler. Fransz kuvvetleri de kar
saldrya geti. 1795'e gelindiinde, Felemenk'in kuzeyde Amster-
dam'a kadar uzanan blgeleri zerinde denelim salamlard.
1794 ve 1795'te Fransz igalciler, Belika'y kendi ulusal siyaset
sistemlerine katma abasna giritiler; birok dinsel makama din
d nitelik kazandrlmas ve resm ilerde geerli dil olarak
Franszca'nn dayatlmas da bu abann kapsamndayd. O
aamadan 1814'e kadar Belika igal altnda kald, sonra da uydu
bir kralln paras oldu. Fransz imajna uygun bir m erkez dev
let olumutu. Hatta Belikallar'n kendi Vende'leri bile vard;
1798'de zorunlu askerlie kar gelien geni bir krsal hareketti
bu.
Sava Felemenkli
Peki ya kuzey? On altnc ve 17. yzyllardaki ayaklanmalar

srasnda kuzey eyaletleri, szgelimi 1602'de Felem enk Dou Hin
distan Kumpanyas'nn kurulmasyla dnya leinde byk bir ti
cari g durumuna gelmekteydi. artc bir devlet yarattlar: Her
birinin kendi milis gc olan burjuva cumhuriyetlerinden olumu
bir takmada; bunlar, Provolar'n, hatta kendi yarattklar Genel
Meclis'in taleplerine kar yerel ayrcalklar kyasya savunuyor
lard. Nitekim eyaletler ile M eclis, son derece etkili bir iblm
yapmt: Eyaletler vergi ve ynetim ilerini stlenirken, Meclis de
savalar yrtyordu.
On yedinci yzyl balarken, Birleik Eyaletler Ingiltere'yle
ve rakibi olan baka imparatorluk gleriyle sava halindeydi; bu
savalarn ounu da kazandlar. Felemenkliler'in dorudan taraf
olduu nemli savalar, Tablo 3.1'de gsterilmektedir. Tabii tablo
da verilen tarihlerin kesinlii gvenilir deildir: Atlas ve Hint oky
anuslar ile Byk Okyanus'ta Felemenk filolar, neredeyse
aralksz sava halindeydi; oysa Avrupa'da 17. yzyldaki baz
savalar, bir yldan dierine nispeten az arpmayla srp gitti.
Yine de 17. ve 18. yzyllara ait tarih kaytlarna bakldnda Fe
lemenkliler, dnyann en sava milletleri arasnda
grnmektedir. Bu hesaba gre Felemenkliler, 17. yzyl boyunca
her be yldan drdnde dnyann herhangi bir yerinde sava yap
maktayd. Kronolojiyi izlediimizde Felemenk kuvvetlerinin Ak
denize ve Adriyatik'e girii (orada baka bir byk deniz gc
olan Venedikle birleerek Avusturya H absburglannn destek
verdii Uskok korsanlarna kar savamlard), ak denizlerde
egemenlik kurm ak iin Portekiz'le girdii uzun ve ksmen baarl
mcadele, ayrca Birleik Eyaletler'in resm olarak tannmasndan
nce, smrgeler kurmak iin giritii muazzam ama sonusuz
aba gze arpar. Ispanyol Veraset Sava'ndan sonra, Felemenkli
ler daha az apmaya katld; 1715'ten sonra Avrupa'daki hibir
savata nemli rol stlenmediler. Ticaret ekonomisi genilemeyi
srdrdne gre, 18. yzyldaki Felemenk "k"nden sz

eden tarihilerin genel olarak kastettii de bu asker gerileme olsa
gerek.
Tablo 3.1 17. ve 18. Yzyllarda Felemenk'in Girdii Savalar
1567-1648 (aralkl) Felemenk-Ispanya sava

1605-06 Malakka'da egemenlik iin Felem enk-Portekiz sava
1615-18 U skoklar ve Avusturya H absburglar'na kar
Venedik sava
1611-28 Felem enkin Seylan igali ve Portekiz kuvvetleriyle
sava
1616-19 Makass'ar'da Felemenk istilas
1619 Cava'da Felemenk istilas
1622 M akao'da egemenlik iin Felem enk-Portekiz sava
1624-54 (aralkl) Brezilya'da egem enlik iin Felem enk-Portekiz
sava
1628-29 Felemenk-M ataram-Cava sava
1638-40 Seylan ve Goa'da egemenlik iin Felem enk-Portekiz
sava
1640-01 Malakka'da egemenlik iin Felem enk-Portekiz sava
1641 Angola'da egemenlik iin Felem enk-Portekiz sava
1650-56 Anboya'da (Ambon) Felem enk istilas
1651 Seram da Felemenk istilas
1652-53 Hint ve Atlas okyanuslarnda Felem enk-Portekiz sava
1652-55 Ingiliz-Felemenk Deniz Sava
1654-70 Sumatra'da Felemenk istilas
1654-60 Byk Kuzey Sava
1657-61 Felem enk-Portekiz sava
1661-62 Tayvan'da egemenlik iin Felenenk-in sava
1663-67 tngiliz-Felenenk D eniz Sava
1669-81 C ava'da Felemenk mdahalesi
1672-79 XIV. Lois'nin Felemenk Sava
1679-80 Felem enk'in Cezayir sava
1688-97 Augsburg Birlii Sava
1701-14 Ispanyol Veraset Sava
1703-05 C ava ve Mataram'da Felem enk istilas
1715-26 Felem enk'in Cezayir sava
1718-20 Drtl ittifak Sava
1740-48 Avusturya Veraset Sava
1780-83 A merikan Bamszlk Sava
1795- Fransz Devrim Sava
Sava Felemenkli 105
Savan bir yan etkisi vard: Genellikle Provolar'n iktidarn

salamlatryordu. stelik sava zamanlarnda ounlukla halkn
Provolar'a verdii destek -O ranje'cilik- artyor, ulusal liderin
yceltilmesini salamakla kalmayp kentli ynetici snflara
ynelik saldrlara da neden Oluyordu (Dekker 1982: 41-45). te
yandan sava, eyaletlerin salad mali destei merkez ynetim
iin daha da nemli hale getirmiti; bu da eyaletlerin ve onlara
bal belediyelerin gcn artrd. 1650'de, bamszlktan ksa bir
sre sonra. Provolar II. W illem, halkn bu cokusundan yararlana
rak Hollandda hkmdarla yakn, daha kalc bir iktidar kurma
ya alt, ama bu aba baarszlkla sonulannca eyaletlerin
zerklii daha da pekimi oldu. Sonraki yzyl boyunca Provo-
larlar, sava zamanlarndaki destek patlamalar dnda nispeten
zayf bir ynetimle yetinmek zorunda kaldlar.
1677'de II. James'in kz Mary'yle evlenen Provolar III.
Willem, 1688-89daki anl Devrim'de (William of Orange adyla)
ngiltere kral oldu. Bylece, iki lkeyi yneten aileler arasndaki
evliliklerle Felemenk-lngiliz dmanl, hemen hemen 100 yl
sreyle asker ittifaka dnt. Provolarn sava konularnda ve
sava zamanlarnda daha fazla g salamasna ramen, eyaletler
(zellikle Holland) neredeyse egemen birer devlet gibi dav
ranyordu. Her eyalet kendi Provolar'n seiyor ya da hi Provolar
bulundurmama seeneini kullanabiliyordu; III. Willem, 1688'de
Ingiltere'yi igal ederek Protestan ayaklanmasnn bana
getiinde, artk fiilen Birleik Eyaletler'in Provolar' deil, yedi
Felemenk eyaletinden beinin seilmi Provolar'yd. 1702'de W il
lem1 lnce, Groningen ile (baka bir Provolar' olan) Friesland
dnda btn eyaletlerde bu makam bo brakld. Genel Meclis,
ancak 1747'de, Gney Felemenk'in Avusturya Veraset Savana
karmasndan ve byk bir ayaklanmadan sonra, tekrar btn
lkeyi kapsayan ve aileden geecek olan bir Provolar'lk oluturdu.
O zaman bile Provolar, sk sk bir ya da daha ok eyaletin muhale
fetiyle kar karya kalyordu.
1780'lerde, Yurtseverler denen siyasi hareketj Provolar'a

kar ilk kez ulusal lekte bir muhalefet toparlad; Felemenk'in
Amerikan Bamszlk Sava'na katlmas, Provolar'n kartlarn
kolektif halk eylemi yoluyla keyf ynetime son verilebilecei
olaslna inandrmt. Onlarn zgrlk anlaynn merkezinde,
karakteristik olarak yerel zerklik ve mlk sahibi snflar eliyle
ynetim bulunmaktayd; bu tercihleri yznden sonunda sradan
iilerin nemli ldeki desteini kaybettiler. Yine de 1785'ten,
V. W illem'in Prusya birliklerini toplad 1787ye kadar Yurtse
verler, Holland ve baka yerlerde popler bamsz milis gleri
de (zgr Kolordu) kurarak burjuva demokratik devrimleri
gerekletirdiler. Fransa, Y urtseverlere el altndan mali ve siyasi
destek verirken, Britanya da onlarn dman olan Oranje
yanllarna ayn eyi yapt. Prusya igali, hl gelimeye devam et
mekte olan devrimci durumu sona erdirmiti.
Fransz igalciler Batav Cumhuriyetini kurunca (1795)
baz Yurtseverler iktidara dnd ve Hollanda Krall adl uydu
devlet zamannda da bu konumlarn srdrdler; kralln
banda, Napolonun kardei Louis Bonaparte vard. H er iki uydu
devlette de zengin Felemenk, Fransa'ya byk m iktarlarda hara
dyordu. 1810'da Louis, imparatorluu geniletmek zere Hol
landa'nn btn kaynaklarn tketmektense tahttan ekilmeyi ter
cih ettiinde Napolon, giderek klen Fransa mparatorluuma
Hollanda'y dorudan balad. O zamana kadar da Fransz
ynetimi, eski federal yapnn yerine Belika'da da gelimekte
olana benzer brokratik bir merkez devleti geirmiti zaten. 1813
sonlarnda Fransz igali krlmaktayken, len Provolar'n olu Fe-
lemenke geri dnerek, Franszlar geri ekildike onlann yerini
alan bir ayaklanma"nn bana geti. ki hafta iinde bir komisy
on tarafndan yeni anayasa hazrlklarna baland ve Oranje Prensi
geici bir hkmetin bana geti.
Zafer kazanan mttefikler, daha sonra kuzey ve (bugn
Ligei de kapsayan) gney eyaletlerini birletirerek Hollanda
Sava Felemenkli 107
Krall ad altnda yeni bir devlet kurdular. Krallk, hemen hemen

eski Burgonya Felemenki topraklarn kapsyordu, ama daha kuze
ye yaylm ve Burgonya Felem enkinde bamsz birer blge ola
rak kalan topraklan da iine almt. Oranje Prensi Willem;
gneyde ok daha kalabalk bir nfus yaamasna ramen kuzey
ile gneye eit arlk tannan meruti bir monaride kral oldu.
Uzun zamandr Code Napolon (Napolon Kanunu) ile Code
pnalin (Ceza Kanunu) uyguland Fransz usl bir ynetimin
banda bulunan kral, smrge gelirleri zerinde dorudan denetim
salayarak geni bir zerklikten yararlanyordu.
Gney ile kuzey arasndaki atma 1839'a kadar devam
etti ve sonunda ikisinin kesin biimde ayrlmasyla sonuland.
l28'de resm adaylara kar kampanya yrtmek iin Belika M u
halefet Birlii kuruldu. Ksa bir sre sonra bu birlik, Hollandann
gney ve kuzey olarak federalist bir yeniden rgtlenmeye gitme
sini nerdi. Ekim 1830da, o yln Fransz Devriminin izinden
giden bir burjuva-ii snf ittifak, zerklik talebiyle Hollanda bir
liklerine sava at ve dardan da yardm salad. Bir yl boyunca
sren uluslararas grmelerden sonra Belikallar, Saxe-Coburg
Hanedan'ndan Lopold (Britanya taht vrisinin dul ei,
dolaysyla alt sene sonra Britanya kraliesi olacak Victoria'nn
days ve akl hocas) kral setiler. Hollanda Kral Willem
uzlamay reddedince, Belika bir sre Hollanda igalinde kald.
Fransann kar saldrya geip Belika'y uzun sreli bir
dankl igal altnda tutmas zerine (bu srete Lopold, yeni
Fransa Kral Louis-Philippe'in kzyla evlenerek tahtn salama
almt), HollandalIlar sonunda 1833'te atekes yapmay kabul etti
ve 1839da da Belikay tamdlar. Bu arada Belika, siyasi hare
ketlenmeyi daha da hzlandran, allmadk lde liberal bir ana
yasa benimsemiti. Ayrca 1839'daki uluslararas uzlamann day
att siyasi tarafszl korudu. Belika'y yneten ruhban-liberal
koalisyonu 1847de yerini, burjuva liberallerin arlkl olduu bir
parti sistemine brakt; yeni rejim, oy hakkn nemli lde
genileterek, kk burjuvalarla, rgtl iilerin lke siyasetine

tam anlamyla katlmasn salayarak, 1848 devrimlerine zemin
hazrlam oluyordu. Hollanda'da da ayn ekilde, baka yerlerde
1848 devrimleri yaanmadan nce burjuvazi nclndeki re
form hareketleri oalarak eitli kazanmlar salad.
On dokuzuncu yzyl balarndan 20. yzyl savalarnda
igale uramalarna kadar, ne Hollanda ne de Belika, gerek an
lamda devrimci durumlar yaad - yani, ynetimin gzle grlr
biimde blnmesiyle, her biri bir dereceye kadar etkili iktidar sa
hibi olan iki ya da daha fazla blok ortaya kmad. On dokuzuncu
yzyl ortalarna gelindiinde Belika, hzla Avrupann en
younlam ar sanayilerinden birini kurmaktayd; ii snf da
buna uygun olarak geniledi. Yine Belika, hemen hemen ayn
tempoda Afrika'da da smrgeler kurmaya balad. Belika'nn i
siyasetinde, Katolikler, liberaller ve son olarak da sosyalistler
arasnda keskin bir blnme vard. Flamanca konuan rgtl kit
leler ile Franszca konuan hali vakti daha iyi kesimler arasndaki
atmalar sk sk Belika siyasetinde sarsnt yaratyordu. Flaman
ca ve Franszca konuan kesimleri ayran hat, sadece bir siyasal
tercih ayrmn deil, ayn zamanda byk bir toplumsal
blnmeyi gsteriyordu; szgelimi dourganlk oranlar, dil
snrnn her iki tarafnda keskin bir farkllk gstermekteydi (Lest-
haeghe 1977: 111-14).
Yine de 19. ve 20. yzyllarda Belika'da yaanan
atmalar, devletin sreklilii asndan Avrupa'nn byk
blmnde demokratik siyasetin standart donanm haline gelmi
grev dalgalarndan, kitlesel gsterilerden ve alkantl seim kam
panyalarndan daha byk bir tehdit oluturmuyordu. Belika, I.
Dnya Savann byk blmnde ve II. Dnya Sava boyunca
Alman igalinde kald; bu srelerde Almanlar, lkeye kendi rejim
lerini dayattlar. II. Dnya Sava'ndan sonra dil, din, blge ve
snf temelindeki blnmeler, neredeyse devrime yaklaan, youn
ve yaylmaya msait mcadelelere dnt. Devrime en yakn
Sava Felemenkli 109
durum, sava zamannn kral III. Lopold'n 1950'de tahttan

ekilmesi srasnda yaand. Yaplan referandum, Ldopold'n
ounluk desteine sahip olduunu, ama Franszca konuan nfus
ile ruhban kartlarnn yaygn muhalefetiyle kar karya bulun
duunu gstermiti; stelik bunlarn bir blm, kraln igalci Na-
ziler'e ok kolay teslim olduunu da dnmekteydi.
Ayn ekilde Hollandann gney kesiminde de, 1848
dneminde tepeden inme liberal reformlar yaand ve dil unsuruyla
deilse bile snfa ve dine gre kesin blnmeler ieren bir siyaset
ortam olutu. M ineral kaynaklan yetersiz ve dnya ticaretinde
imdiden hakim bir duruma gelmi olan Hollanda'da hibir zaman
Belika leinde bir ar sanayi gelimediyse de, 19. yzylda
imalat faaliyetleri ok canlanmt ve smrgelerden gelen petrol
ile baka rnler, lkenin Avrupa ekonomisindeki konumunu daha
da glendiriyordu. I. Dnya Sava'nda lke tedirgin bir ta
rafszlk iinde kald, ama II. Dnya Sava'nda Alman igaline
kar koyamad. 1918'de bir devrimci durum gelitiyse de, ksa
srede gcn yitirdi. 1930'larda sol ile an sa arasnda yaanan
atmalar da yine dvrimci bir durum yaratmaktan uzakt.
1950'den sonra Belika, Hollanda ve Lksemburg arasnda
ekonomik ve diplomatik bir birliin gelimesi, lkenin bir blok
halinde Avrupa Topluluuna katlmasn salad; aynca ara-
lanndaki birlik, lkede de devrimci durum gelime olasln
azaltyordu, nk ilerinden birinde rejimin aniden zayf dmesi
durumunda, dier ikisi mdahale edebilecekti. Hollanda'da
1960'lardaki Provolar (provokatrler) gibi zgrlk harekeer
gelimeye devam ettiyse de, lke siyaseti ounlukla 19. yzyla
dayanan liberal-demokratik kurum lann oluturduu mecralarda
gelimekleydi. Hem kuzeyde hem de gneyde burjuva devrimleri,
burjuva siyasetinin yerine sk sk oturmasn salamt.
Felemenk'teki Devrimlerin Deerlendirilmesi
Tarihsel olarak Felemenk'i oluturan blgede 1477den 1992'ye

kadar ok sayda devrimci durum ve daha az olmakla birlikte
eitli devrimci sonular ortaya kt: Genel M eclis'in zerk iktida
ra sahip olmas (1477), geici bir baar salayan 1484-88 ayak
lanmas, G ent Uzlamas (1576), II. Felipe'nin egemenliinin red
dedilmesi (1581), Felemenk Cumhuriyeti'nin kurulmas (1609 ve/
veya 1648), 1780'lerdeki Yurtsever ve Brabant devrimleri, Fransz
Devrimi'nin ve Fransz mparatorluu'nun etkisiyle iktidarn
birok kez el deitirmesi, savatan sonra Hollanda Krall'nm
kurulmas ve 1830 Belika Devrimi. Felemenk Cumhuriyeti,
Ingiltere'ye yeni bir kral gelmesini salayarak 1688-89daki anl
Devrim'de de rol oynamt. 20. yzyldaki Alman igalleri, birok
yorumcu bunlar baka trl adlandrsa da, eitli trden geici
devrimler yarat.
Kalvenciliin 16. yzylda Anvers'te ve kuzeyde salad
muazzam baarnn da bir devrim saylp saylmayaca daha
tartmal bir konudur; sonraki mcadeleler, devrimler ve toplum
sal hayat zerindeki gl etkisine ramen, burada kullandmz
tanma gre devrim deildir. Belika'nn 1847'deki anayasal re
formlar ile 1848'deki Hollanda reformlar da baz tanmlara gre
devrimci nitelikte kabul edilebilir, ama bu kitaptaki kriterlere gre
deil. Nitekim , mesele aktr: Hollanda ve Belika tarihinin son
be yzylnda ok sayda devrimci durum ile devrimci sonu
yaanmtr; en azndan alt kez de bunlar, iktidarn devrimci yolla
kalc biimde el deitirmesini getirmitir. stelik blgenin
deiim geiren, ama hep gcn koruyan burjuvazisi, devrimci
durumlarn karakterine ve sonucuna hemen hemen her zaman
kendj arln koymutur.
Tablo 3.2 Felemenk'te Devrimci Durumlar (1492-1992)
1487-93 Gent, Lige, Brugge, Leuven, Kleve'de Burgonya'ya

kar ayaklanmalar
1498-1500 Friesland'da tekrarlanan i sava
1514-23 Friesland'da denetim salamak iin Burgonya-
Gelderland mcadelesi
1522-28 V. K arln Felemenk'e hakim olm asna kar geni
apta direni
1532 Brksel'de halk ayaklanmas
1539-40 Gent ayaklanmas
1566-1609 Felem enk isyan (Alman, Fransz, ngiliz
mdahalesi)
1618 Birok kentte radikal Kalvenciler'in iktidar ele
geirmesi
1650 II. W illem'in baarsz darbe giriimi
1672 Birok kentte Oranje yanlarnn iktidar ele
geirmesi
1702 Gelderland ve Overijsselde Oranje'ye bal kitlelerin
srlmesi
1747-50 Birleik Eyaletler'de Oranje ayaklanmas
1785-87 Prusya mdahalesiyle son bulan Felem enk Yurtsever
Devrimi
1789-90 Brabant Devrimi
1795-98 Batav Devrimi
1830-33 Hollanda'ya kar Belika Devrimi (Fransz, ngiliz
mdahalesi)
Tarihsel Felemenk topraklarndaki devrimci durumlar ile sonular,

15. yzyldan 17. yzyla kadar genel olarak hanedan ya da yerel
topluluk dzeyinde gerekleti; byk soylular ile belediye
ynetimleri bunda temel bir rol oynadlar. Bu nedenle i savalar,
uluslararas savalar, zel savalar ve devrimler, ayrlmaz bir
biimde birbirine kart. Sonra, sz konusu devletler daha kap
saml ve daha talepkr bir nitelik kazandka, yerel topluluk
dzeyindeki devrimlerin yerini snf ittifakna dayal ve ulusal dev
rimler ald. Bu noktada da devrimci durumlar ile sonulan, silahl
mcadele ierdikleri zamanlarda bile savalardan ayrt etmek kola

ylat. On altnc yzyldaki ayaklanmay birlemi bir halkn hakl
isyan olarak ele alan geriye dnk mitolojik yaklamlar bir yana
brakrsak, Felemenkte iki byk milliyeti mcadele yaand;
Bunlarn ilki, 1830'larda Belika'nn Hollanda Krall'ndan
ayrlmas, kincisi de Belika iinde Flamanlar ile Valonlarn dev
leti ele geirmek, bunu baaramaynca da devlet iindeki belirgin
mevzilerini korumak iin giritii mcadeledir. Bunlardan ilki,
snrl olsa bile gerek bir devrimdi; kincisi, uzun bir dizi halinde
ki arpmalar ve ynetimin giderek hzlanan bir dnm
geirmesidir, ama devrimci bir durum olmad aktr.
Belika'da yaanan iki byk milliyeti mcadele dnemi,
bir baka kritik meseleyi gzler nne getirmektedir. Her bir
dnemin devrimleri, kendi zamanlarnn devrimci olmayan siyase
tiyle birok ortak zellii paylayordu. Bunlar sadece birbirlerine
ok benzedii iin deil; devrimci blnm eler yaanm, silahl
mcadeleler gelimi ve iktidar devrimci yolla el deitirmiti,
nk iktidar sahiplerine kar seferber olunmasn tevik eden is
tisnai koullar ve onlar devirmek iin istisnai frsatlar ortaya
kmt. 1567'de lba Dk, aralarnda salam balantlar olan
soylulara ve tmyle seferber olmu durumdaki kentlere kar
savamak zere yzlerce kilometre tedeki gvenilir slerden or
dularn getirdiinde, ardndan yapt muazzam masraflar yerel
topluluklara detmeye altnda, rejimin yerleik haklarla
ayrcalklara kar daha gl bir tehdit haline gelmesini salad
lde, savunmasn da zayf drm oluyordu; bu bileim, dev
rimci durumu derinletirdi. Yine de aktrlerin, karlarn ve
mcadelelerin, sadece gelecek yzyl boyunca grlecek olan
deil, nceki 90 ylda da blgede hkm srm alkantl siyaset
le ortak ynleri vard.
Ancak bu ksa incelemeden kartlabilecek en deerli
ders, gemie baktmzda aka grebilsek bile beklenmedik
Felemenk'teki Devrimlerin Deerlendirilmesi 113
olan bir sonutur: Sonulan asndan bakldnda son derece

farkl grnen devrimlerde birbirine ok benzer unsurlar ile
aktrler yer almtr. Kuzeyde 16-17. yzyllarda gerekleen
"baanl" devrim ile gneydeki "baarsz" devrim, temelde birbiri-
yle balantl olan ayn durumdan domutu; sonulanndaki
farkllk, her bir taraftaki esas aktrlerin greli gcnden kaynak
lanyordu. Ayn ekilde, Avusturya Felemenki'ndeki Brabant Dev
rimi ile Felemenk Cumhuriyeti'ndeki Yurtsever Devrimi'nin de
birok ortak zellii vard; oysa sadece sonucu asndan
dnldnde, birincisi belirgin biimde muhafazakr kadro
larn elinden, kincisi ise Prusya birliklerinin geldii aamaya
kadar nispeten liberal bir kadronun elinden kmt. Hatta, Bra-
bant'l devrimcilerin Felemenkli Yurtseverler'in yardmyla Fele
menk topraklarndaki Bredada kurduu asker ve siyasi ss dik
kate aldmzda, aralarnda bir etkileim bile vard. Burada da
yine gler, dengesi, devrimin grnen niteliini ve anlamn
nemli lde etkiliyordu. Felemenk eer burjuva devrimlerinin
anavatan idiyse, burjuvazinin devrim anndaki konumu ile ittifak
lar da dneme ve yere gre nemli deiiklikler gstermekteydi;
ite bu deiiklik, ok farkl devrim tarzlar yaratt.
Sermayeye dayal devlet oluumunun u bir mei olan Fe-
lemenl^'te, genel olarak Avrupa'da yaanan deneyimler beklene
mezdi. Mesela Avrupa'nn baka yerlerinde 16. yzyl, daha fazla
ekonomik ve siyasi g peindeki toprak sahiplerinin seriletirme
tehdidi karsnda geni kyl ayaklanmalarna sahne olmutu; Fe-
lemenkte ise byle olaylar yaanmad. Yaanmad, nk tarm ti-
carilemekteydi, kyller mlk sahibi olmaktayd ve giderek
genileyen burjuvazi karsnda toprak sahiplerinin ancak snrl
bir siyasi gc vard. stelik 1640larda ngiltere'de, 1790larda da
Fransa'da yaanan trden devrimci hareketlere, Kuzey ya da
Gney Felemenk'te olsun daha 1780'lerde bile tank olunmuyordu.
Son olarak da,'' 16. yzyldan sonra Felemenk'te kolektif iddetin
lei, asla Rusya veya Macaristan'dakine yaklaamad. Karklk
kmasnn burjuvazinin karlarna ters dmesi, zel ordularn

ok daha nce dalm olmas, kentli milislerin kendi yurtta
larna ate amaktan kanmas ve Felemenk devletlerinin nispeten
zayf olmas gibi etkenlerin tmnn de bu sonuta pay vard.
Blgedeki soylular ile kentlilerin tad arlk ve
zerklikleri, yneticilerin bunlarn mali desteine byk lde
baml olmasyla birleerek bu iki kesim arasnda kalanlarn, Fe-
lemenk'in zenginliklerinden yararlanma konusunda gitgide
dikbal bir tutum benimsemesine yol at. Dklerin, piskoposlarn
ve valilerin, kendi blgelerindeki zenginler ve kentlerle pazarla
oturmaktan baka pek ans yoktu; bunda rol oynayan dier etken
ler bir yana, yneticiler ne zaman dorudan asker kuvvet kullan
maya kalksa hemen bir burjuva-muhalif soylu ittifak oluuyordu.
Yneticiler iyi pazarlk yaptnda devletin asker ileri de yoluna
girmekteydi, nk blgenin bankerleri ksa srede dk faizle
byk miktarda para verebiliyor, sradan yurttalar da devlet tah
villerine bol miktarda para balyordu. A ynca kuzeyde, sava
aygtnn kapitalist dorultuda rgtlenmesi ancak zayf, belli be
lirsiz bir devlet yaps yaratrken, gneydeki yneticiler 18.
yzyln byk blmnde dolayl ynetime ve kaynaklardan
kstl biimde yararlanmaya raz olmutu; Napoleon'un igaline
kadar iki tarafta da gl bir devlet brokrasisi gelimedi.
stelik Felemenk'te devletin pekitirilmesi, dardan
byk apta mdahaleyle gerekleti. Yurtseverler'in hkmeti bir
lde liberalletirme abasna ve Demokratlarn halk egemenlii
programnn ayrcalklar nemli lde snrlandrmasna ramen,
Fransa iki ynetim iin de m ek oluturmasa ve bu topraklan igal
edip kendi am alan dorultusunda yeniden dzenlemeseydi, 19.
yzyla kadar ok daha dank ve dzensiz ynetim biimleri
gelimi olacakt kukusuz. Franszlar, Felemenk'te merkez,
brokratik, birmek yapda devletler kurdu; Franszlar'n dayatt
her bir devlet deilse bile, bu rgtlenme biimleri 1815'te Fran
sa'nn yenilmesinden sonra da yaad.
Felemenk'teki Devrimlerin Deerlendirilmesi 115
Bu engebesiz topraklarda yaanan deneyimlerin tm de ti

caret ile sermayenin hakimiyetini, younlam zorlamaya dayal
aralarn zayfln yanstyordu. Sermayenin ince, zorlamann
kaln olduu yerlerde, ok daha farkl trde devletler hkm srd.
Younlam zorlama, genel olarak soylularn topraa, kyllere,
ticarete ve devletin kendisine hakim olmas demekti. Sonunda
byk ve daimi ulusal ordularn kurulmas, soylularn mevki ve
asker rtbe sahibi olarak devletle btnlemesini salad; nceki
gleri ve zerklikleri ne kadar bykse, daha o zaman bile kendi
egemenlik alanlar iinde kendilerine balanan salam
ayrcalklara karlk olarak gsterecekleri ballk da o kadar
byk oluyordu; Pnsyal Junker'ler, krallarna sunduklar hizmete
karlk sadece birer subay olarak deil ayn zamanda yarg,
ynetici ve ayrcalkl byk toprak sahibi olarak kabul grmt.
Byle blgelerde ancak pahal asker glerin uzmanlk alanlarna
ayrlmas ve 19. yzylda kapitalizmin gelimesiyle devletler, tm
ktada hkm srmeye balayacak olan pekimi devlet tipine
yneldi. Bu deiimler de sonunda byk toprak sahiplerinin haki
miyetine son verdi.
Farkl devrim kalplar, farkl devlet trlerinden kaynak
lanyordu. Avrupa yelpazesinin zorlamaya dayal ucunda, devrimci
durumlar uzun sre hanedan, yerel topluluk ya da hami-himaye
edilen dzeyinde ortaya kt. Hanedan dzeyindeki devrimler
tipik olarak byk soylularn kraliyet ynetimine direnmesiyle ya
da byk soylulardan olumu hiziplerin taht ele geirme
mcadelesine girimesiyle gerekleiyordu. Hanedan tipi devrimci
durumlar -zellikle hkmdarlar ldnde- sk sk ortaya kyor
ve olduka sk bir ekilde de devrimci sonularla, devlet ikti
darnn kuvvet yoluyla el deitirmesiyle sona eriyordu. Yerel top
luluk dzeyindeki devrimler tipik olarak kyller ile zana-
atkrlann, feodal beylerin kendilerinden daha fazla gelir ve hizmet
elde etmeye almas ya da onlara kolektif kimliklerini kazandran
topluluklara bask uygulamas zerine bir araya gelmesiyle ortaya
kmaktayd. Soylularn taleplerine kar her gn yerel direniler

gelise de, yerel topluluk dzeyinde, sradan halkn devlet
aygtnn bir blmne hakim olmas ya da kendi devlet aygtn
gelitirmesi eklindeki ak devrimci durumlar enderdi.
Devrimci sonular, daha da enderdi. Aristokratlar silah
yarken kyllerin, zanaatkarlarn ve kentli topluluklarn silahsz
olmas, sradan halk iin byk bir dezavantajd. Yine de zaman
zaman, muhalif soylular isyanc topluluklarla ittifak kurduunda,
hanedan ve yerel topluluk dzeyindeki devrimler birleiyor, ite o
zaman ortalk gerekten kan glne dnyordu. Burgonya dnemi
kentlerinin -hibirinin tccarlkla ilgisi bulunmayan, hepsi de
kendi bana byk birer soylu o lan - Kleve Dk Philip'le, Eg-
mont Kontu Lam oralle ve Oranje prensleriyle kurduu eitli itti
faklar, her seferinde kent halklarn spanyol birlikleriyle iddetli
bir ak savaa srklemiti.
Avrupann zorlamaya dayal blgelerinde snf ittifak ve
ulusal tipteki devrimler, sonunda hanedan, hami-himaye edilen ve
yerel topluluk dzeyindeki devrimlerin yerini ald; ama ancak
yurtta zgrlkleri, ynetimde reform ve blgesel zerklik talep
lerini ifade edecek gte, ksmen bamsz birer burjuvazi ve pro
letarya gelitii zaman. Devlet brokrasilerinin, ulusal eitim
programlarnn ve yaygn haberleme sistemlerinin oluturulmas
da bu deiimlerde rol oynad, ama yine de deiimin temelinde
kapitalist retimin genilemesi, ticaretin eitlenmesi ve kentlerin
bymesi gibi koullar yatyordu - btn bunlar da, sz konusu
blgelerde zorlamaya dayal tarzn gerileyip sermayeye dayal
tarzn glenmesi demekti. 1848'e gelindiinde, M acaristan ve Si
cilya gibi eskiden zorlamann kalesi olan yerlerde, snf ya da ulus
adna burjuvazi nclnde gerekletirilen devrimler
grlmekteydi.
O zamanlar Habsburg m paratorluuna bal olan M aca
ristan ile ki Sicilya Krall'nn bir paras durumundaki Sicilyay
ele alnca, ou Avrupa devletinin topraklarnn, benim basit
Iber Yarmadas 'ndak Devrimler 117
emamn gsterdiinden ok daha karm a ve deiken bir yapda

olduunu hatrlamamz gerekiyor. Bunlar, dereceye ve dneme
baldr. Felemenk'te bile yeni snrlar belirlenip yeni hkmetler
kurulduka, farkl devletlerin toplumsal bileiminde nemli lde
heterojenlik olduunu ve sk sk deiimler yaandn grdk.
Nispeten younlam zorlama bakmndan ondan byk farkllk
gsteren iki ayr blgenin -nce Iber Yarmadas, arkasndan Bal
kanlar art M acaristan- ele alnarak karlatrlmas, devletlerin
oluup reformdan getii kart yollarn nemini ortaya
karacaktr.
tber Yanmadas'ndaki Devrimler
Felemenkle arasndaki btn kritik balantlar nedeniyle ber

Yarmadas, devrimle temelden farkl bir biimde kar karya
geldi. Blge siyasetinde drt unsurun etkisi grlyordu: (1)
Mslman egemenliine kar verilmi uzun bir mcadelenin
miras; bu mcadele srecinde hem soylular hem de yerel
ynetimler, bata Kastilya taht olmak zere saraya kar istisnai
ayrcalklar elde etmiti; (2) kyl geimlik ekonomisine dayal,
toprak sahiplerinin egemenliindeki i kesimler ile dnya ticareti
ne youn biimde katlan ky blgeleri arasndaki kartlk; (3)
imparatorluk sisteminde geni karlar ve kaynaklan bulunan aile
lerin ynetimi; (4) byk bir asker aygt ile merkez bir monari
kurmakta olan Fransa'yla komuluk. On beinci yzyldan 18.
yzyla kadar tber Yanmadas'ndaki devrimleri dorudan
ekillendiren btn bu drt etken, sonraki dnemlerde iktidann
youn iddete dayal bir sre sonunda kuvvet yoluyla el
deitirdii durumlarda da etkisini gsterdi.
Uzun zamandr, Iber Yanmadas'nn tamam ekonomik
bakmdan dnyann dier blmyle ilikisini ayn ekilde
srdrmyordu: kesimlerde, geimlik ekonomilere dayal bir
mozaik temeli zerinde youn bir canl hayvan (zellikle de

spanyol feodal beylerinin dnya dokuma ticaretine yn
salamada kulland koyun) ticareti gelimiti; snrlara doru
uzanan topraklarda ise ticari ve siyasi imparatorluklarla salam
balantlar olan limanlar ve bakentler yer alyordu. 1492'den
sonraki 300 yl boyunca hem Portekiz hem de spanya saray,
smrgelerden ve d ticaretten salanan gelirlerle ayakta
durmutu, ama yerel ekonomilerinin bu gelirlerden nemli bir
dzeyde yararland sylenemezdi. Sarayn yabanc lkelerden
bor almas, yurt dndan alnan mallarn ya da smrgelerden ge
tirilen gmn yeniden ihra edilmesi, 20. yzylda, zenginin
durmadan zenginleip yoksulun da yoksullamaya devam ettii,
halkn (birou o lkenin yurtta olmayan) byk ounluunun
ise zenginleme srelerinin dnda kald petrol reticisi kk
devletlere benzer bir durum yaratmaktayd.
ber Yarmadas'nn i kesimlerinde, byk toprak sahiple
ri ile kentli soylularn gc, yarmadann dnya pazarlaryla den
gesiz ilikisini daha da pekitiriyor, ekonomik yeniliklerin hzn
kesiyor ve arl yerel dzeydeki bamsz ekonomik politikalara
kaydryordu. Ispanya'da, Latin Amerika'dan gelen gelirlerin azal
mas ve sonra da Napolon Savalar srasnda Latin Amerika'daki
hemen hemen btn smrgelerin ayaklanmas, sarayn
bamszln azalttktan sonra, 1815ten itibaren lkenin tarm ve
sanayide yava yava ticarete ynelmesine yol at. Portekiz ise
1820'ye kadar, bata Brezilya olmak zere zengin smrgeleriyle
neredeyse ikili bir monari oluturdu ve sonra Ispanya gibi onun
da uluslararas alandaki rol kld.
Iber devletlerinin rgtlenmesinde iktidar, uzun sre esas
olarak babadan oula geiyordu. 1492'de yarmadada belli bal
drt siyasi oluum hkm srmekteydi: Portekiz, Kastilya, Navar-
ra (Franszca Navarre) ve Aragon. Nfusunun byk blm
Baskllar'dan oluan, Fransz kraliyet ailesince ynetilen ve denize
k bulunmayan bir krallk durumundaki Navarra, Pireneler'in
Iber Yarmadast'ndaki Devrimler 119
iki tarafna yaylmt. 1516'da Aragn Kral Fem ando, kralln

tber Yanm adas'nda kalan kesimini ilhak ederek geride Fransa'ya
bal kk bir krallk brakt; bu da ancak Navarre'l Henri'nin IV.
Henri olarak Fransa tahtna kmasyla gerekleti. Portekiz ile
Aragn, merkezleri srasyla Lizbon ve Barcelona olan birer deniz
gcyd; Kastilya'nn gc ise byk lde, i kesimlerinde
retilen ynn ihracna dayanyordu. Portekizli ve Katalan
tccarlar kendi topraklarnda da denizlerdeki kadar youn aba
gsterdii halde, Kastilya ticaretinin nemli bir blm Sevilla ve
Cdiz lim anlan zerinden Cenoval m eslektalannn denetimine
girmiti. Yerli Kastilya tccarlarnn pek bir gc yoktu.
Drt blgenin kraliyet aileleri arasnda sk sk evlilikler
oluyordu; yle ki yanmadadaki siyasal saflamalar kolayca Porte
kiz + Kastilya'ya kar Aragn + Navarra eklinde formle edilebi
lir ya da drd birden tek bir krallk altnda birletirilebilirdi. Ama
zaman zaman kraliyet slalesinden soylulann Endls ile Valen-
ciada zerk alanlar elde etmek iin komplolara girimesi nedeniy
le paralanmalar da oluyordu. 1469'da Aragn tahtnn vrisi Fer
nando ile Kastilya vrisi Isabel'in evlenmesi, bu birlemeden
zarara urayanlar arasnda, gzn blgeden hi ayrmayan Fran
sa'nn da yardmyla bir i savaa yol at. Yine de bu olay, bir im
paratorluun temellerini atm oldu. Femando ile Isabel, standart
imparatorluk usulne uygun biimde kendi iktidarlarn
glendirdiler: Hanedan, ordu ve mliyeye ilikin programlarnda
kendileriyle ibirlii yapan soylularla yerel ynetimlerin
ayrcalklarn ve kaynaklardan yararlanma yollarn salama ala
rak. 1492'ye gelindiinde iyice glenmi olan ikili monari,
yanmadadaki son Mslman kalesi Granada'y geri alyor, Kato
liklii kabul etmeyen Yahudiler'i blgeden sryor, bir yandan da
Atlas ve Hint okyanuslannda bamsz Portekiz'in izinden gidiyor
du. Ksa bir sre iinde Aragn ile Kastilya, talya'da hakimiyet
kurmak iin Fransa'yla rekabete giriti ve dinini deitinmeyen
M slmanlan kendi topraklanndan kovdu.
1516'ya gelindiinde bu birleik kralln bana, spanya

Kral I. Carlos adyla Gent'li Kari gemiti; kendisi (topluca
ynetilecekleri ne kadar sylenebilirse) daha nce Felemenk'i
ynetmiti ve 1519'da da (bu kez V. Kari ya da arlken) olarak
Kutsal Roma-Germen mparatoru seildi. Carlos'un olu II. Feli-
pe, 1580'de Portekiz'i igal edip rakiplerini kovarak Portekiz taht
zerinde teden beri ekime konusu olan hak iddiasn zorla day
att. Ardndan Portekiz, 60 yl sreyle bir spanyol f e f i oldu, ama
yine de hem ayn bir siyasal yap hem de bir ticaret ve imparator
luk gc olarak varln srdrd. Sonunda 1640'taki Portekiz ay
aklanmasyla bamszlna kavutu. tarihten sonra da Portekiz
ile spanya, nispeten deimez snrlan olan iki ay n devlet halinde
varlklann srdrdler. Ancak birer devlet olarak aynlklan ve
deimezlikleri, greliydi: N apolionun igallerine kadar spanya,
Avrupa'da eitli ailelerin elindeki bir dizi bileik topraktan biri
olarak kald; her iki devlet de Avrupa dnda byk smrge im-
paratorluklann ele geirdiler ve kaybettiler; 1512'de Navarra'nn
Iber topraklannda kalan yansn Fransadan alp 1516'ya kadar
burann hakimi olan Ispanya, 1659'da da Cerdafta (Cerdagne) ile
Roussillon'u kesin biimde Fransa'ya brakt; Franszlar ise
Napolon zamannda yanm adann byk blmn igal edip
geici olarak yeniden rgtlediler. Franszlar'n getirdii yeni
rgtlenme, Belika ile Hollanda'da da olduu gibi hkmet ku-
rumlann kalc biimde etkiledi. Babadan oula geme devlet
dzenlemelerindeki paylan yandan fazla olsa da, Ispanya ile Por
tekiz pekimi birer devlet olma yolunda ilerliyordu.
Zorlamaya dayal deiim yolu, Iber Yanmadas'ndaki
devrimlere damgasn vurdu. 1492 ile 1992 arasnda yarmadada
gelien devrimci durumlar, Tablo 3.3'te gsterilmektedir ve bunlar
*
arasnda Yahudler'in, M oriskolarn, Cizvitler'in kovulmas gibi
B asklar karsnda vafliz edilm eye raz olan, am a gizli gizli slam ibadetini srdren
Endls M slm anlar. /.N.
Iber Yanmadas'ndaki Devrimler 121
baz marjinal durumlar da vardr; byle durumlarda nemli lde

yeralt rgtlenmesi grlmekle birlikte, halk arasnda ona uygun
bir direni en alt dzeyde gelimitir. ber Yanmadas'ndaki dev-
rimlerde hemen gze arpan iki zellik vardr: Hanedan
mcadelelerinin uzun sre devam etmesi ve Fransz savalarndan
1930'lara kadar olaanst bir biimde arka arkaya devrimci du
rumlar gelimesi. Portekiz ile spanya kendi zamanlamalarna
uygun hareket ettii halde, 1850'den ok sonra bile her iki lkede
de kralc ayaklanmalar yaanm, yz yl boyunca arka arkaya i
savalar kmn.
Blnmenin genilii ve younluu asndan bakldnda
en nemli devrimci dnemler, hi kukusuz Comunero'lar ile Ger:
mania'lar arasndaki mcadeleler (kabaca 1519-22), 1640'ta
balayan Portekiz ve Katalonya ayaklanmalar, spanyol Veraset
Sava (1701-14), Fransa ile savan younlatrd ok saydaki
i mcadele (1793-1814), 1820 ile 1932 arasnda her iki lkede de
devletin denetimini ele geirmek iin verilen mcadeleler ve
spanya Sava'dn (1936-39). Bunlardan sonra, Franco ile Sala-
zarn lmlerini izleyen nispeten bar geiler (her iki bakentte
gerekleen darbelere ve Ispanya'nn Bask lkesindeki gerilla
savana ramen), neredeyse birer kart doruk oluturur.
Tablo 3.3 ber Yanmadas'nda Devrimci Durumlar (1492-1992)
1499-1500 Maribiler'le sava

1509-11 Maribiler'le sava
1519-22 Kastilya, Valencia'da Germania'larla Comunero'larn
ayaklanmas
1568-71 Morisko ayaklanmas
1580 Felipe'nin, vrisi olduu Portekiz tahtn igal yoluyla
ele geirmeye almas
1591 Aragon ayaklanmas
1609 Moriskolar'n srlmesi
1640-68 Portekiz ayaklanmas
1667 Kral Afonso'nun kardei N aip Pedro'nun, Portekiz'de
iktidara el koymas
1701-14 spanyol V eraset Sava kapsam nda Ispanya ile Porte
kiz'in igal edilmesi, i sava, Ispanyol Felemenki'nin
kaybedilmesi, Katalonya ile V alencia'nn K astilya reji
mine balanmas
1758 Portekiz'de Tavora'lar komplosu
1759 Cizvitler'in Portekiz'den srlmesi
1793-1814 Fransayla aralkl olarak yrtlen sava kapsamnda
Latin Amerika'da igaller, smrge kayb ve ayaklan
malar
1801 Portekiz ile Ispanya arasnda O ranje'ler Sava
1807 G odoy'a (Aranjuez) kar ayaklanma
1808 Ispanya'da halk ayaklanmas, Franszlarn ksmen geri
ekilmesi
1820 Albay Rafael Riego komutasndaki Ispanyol askerleri
nin isyan; 1823'e kadar genel bir ayaklanmaya dnen
hareket, Fransz igaliyle son bulm utur
1820 Portekiz, O porto'da devrim
1822-23 Ispanya'da kralc ayaklanma
1823-24 Portekiz'de i sava
1827 Britanyallarm anayasa yanllarn desteklem ek zere
Portekiz'e kmas
1827 Ispanya'da Honutsuzlar ayaklanmas
1828 Portekiz'de Dom Miguel nderliinde darbe ve
ardndan 1834'e kadar sren M iguel savalar
1833-39 Ispanya'da Carlismo Savalar
1834-53 Portekizde sk ayaklnmalar
1836 Endls, Aragn, Katalonya ve M adrid'de 1837 anaya
sasyla sonulanan ilerici ayaklanmalar
1840 Ispanya'da iktidar ele geiren G eneral Baldom ero E s
partero nderliinde ayaklanma
1841 Ispanya'da Kralie Cristina yanllarnn baarsz darbe
si
1842 Barcelona'da ayaklanma, geici olarak cum huriyet ku
rulmas ve Espartero karsnda yenilgi
1843 B ir ittifakn Espartero'yu iktidardan uzaklatrmas;
1851'e kadar Narvaez devlet bakan
1846-50 Portekiz'de i savalar
1854-56 Ispanya'da O'Donnell ile Espartero nderliinde ayak
lanma
1866 General Juan Prim nderliinde baarsz ayaklanma
1868 Amiral Juan Topete nderliinde Pronunciomento
(asker isyan); kralienin devrilip liberal rejimin kurul
mas
1873-74 Birinci Ispanya Cumhuriyeti, Carlism o ayaklanmalar
1874 asker darbe, Carlismo savalarnn 1876'ya kadar
srmesi, sonra devrik kralie Isabelin olu Alfonso'nun
taraftarlarndan bir baka darbe
1889-1908 Portekiz'de dank ayaklanmalar, grevler ve komplolar
1890 Ispanya'da anarist "sokak gsterileri"
1909 Katalonya'da genel grev, ayaklanma
1910 Lizbon'da ayaklanma; cum huriyet ilan
1912 Lizbon'da genel grev
1915 Portekiz'de General Pim enta de Castro nderliinde
isyan, ardndan demokratik ayaklanma
1917 General Sidonio Paes'in ayaklanp iktidara el koymas
(1918'de ldrld); yenilgiyle sonulanan genel grev
1919 Portekiz'in kuzeyinde kralc ayaklanma
1923 Barcelona garnizonunda isyan, ayrlk hareketin pat
lak vermesi, Primo de Rivera nderliinde darbe
1925 Portekiz'de darbe giriimi
1926 Portekiz'de darbe
1926 Katalonya'da darbe giriimi
1927 Portekizde askeri rejime kar baarsz ayaklanma
(1930'da iktidar Salazar'da)
1930 Jaca garnizonunda isyan, cum huriyet kurm a talebi
1931 Ispanyol seimlerinde byk ounluk Cumhuriy-
etiler'in; Alfonso'nun iktidardan ayrlmas; yeni anaya
sa
1932 General Jose Sanjurjo'nun isyan
1933 Barcelona'da anarist ve sendikalistlerin ayaklanmalar
1934 Asturias'ta ii ayaklanmalar, Katalonya'da genel grev
ve ayaklanma
1936-39 spanya Sava
1974 Portekiz'de darbe
1981 Ispanya'da darbe giriimi
Comunero ve Gemani ayaklanmalarnn her ikisi de, V. Kari

(Carlos) ile Felemenkli maiyetinin Ispanyol topraklan zerinde
daha sk bir mali denetim kurmaya ve Karl'm Kutsal Roma-
Germen mparatoru seilmesini bu yolla finanse etmeye kalkmas

zerine balad. Comunero'lar, esas olarak Kastilya kentleri ile
bunlarn hinterlandlannda denetimi ele geiren Cuntalar'dan
oluuyordu; Cuntalar, yabanc danmanlarn uzaklatrmad,
kendi zgrlklerine sayg gstermedii ve K astilyada yaama
d srece krala kaynak salamay reddetmekteydi. Birbirleriyle
mcadele etmedikleri dnemlerde krala bal gleri kovmay,
halk ordulan kurup kraln birlikleriyle savamay baardlar.
Birok kentte halk zenginlerle soylulara saldrd. Germania'lar ise
kelime anlam olarak Valencia'daki kardelik rgtlerini ya da lon
calar belirtiyordu. Bunlar, bir veba salgn srasnda zenginlerin
ou kentten katktan sonra, soylulara ve onlann vasal durumun
daki Moriskolar'a dzenlenen saldrlara nclk ettiler. Ama soy
lular akgz davranp daha belirgin biimde kral saflarnda yer
aldka, Comunero'lar ile Germania:larn soylu dmanl da kes
kinleti. Halk ordulan, kraliyet birlikleriyle yz yze savaa
giriince ar bir yenilgi ald. Krala bal gler, ayaklanma
nderlerini ibret olsun diye vahi bir ekilde idam etti; Valencia'da
150, Mallorca'da 200 kii ld. 1522'de artk Kari, Alman ordu
suyla birlikte gvenlik iinde Ispanya'ya dnebilirdi.
Karl'n olu II. Felipe, bir blm din deitirmi Morisko-
lar'n ciddi bir tehlike oluturan isyanlaryla kar karya kalnca,
silahl kuvvet kullanarak Portekiz taht zerindeki hak iddiasn
dayatt ve bu arada Aragonda da ciddi bir ayaklanmay bastrd.
Otuz Yl Sava'na kadar Iber Yanm adas'nda baka bir byk
devrimci kriz yaanmad. 1635'te Fransa'yla tekrar sava kmas
zerine saray, btn kesimlerden daha fazla mali destek talep eder
oldu. 1639'a gelindiinde IV. Felipe'nin babakan Olivares, Pire-
nelerdeki Salses kalesini ele geirmi olan Franszlar'a kar
savamak iin Katalonya'dan ok sayda adam ve geni kaynaklar
talep etmekteydi. Olivares, Katalonyaya bir krallk ordusu
yerletirip b u ask er aba iin kaynak toplamada kullanmak istedi
lber Yanmadas'ndaki Devrimler 125
yse de, bu basklar ok yaygn bir direni dourdu. Haziran 1640'ta

hasat iilerinden oluan bir kalabalk, Barcelona'daki krallk valisi
Santa Coloma Kontu'hu ldrd. Ardndan Kastilya birlikleri Ka-
talonya zerine yrd; bu arada Katalan liderler de yardm almak
iin Franszlarla grmeye oturmutu. Katalan diputaci5'sunun
lideri olan Pau Claris adl kilise adam, Katalonyay bamsz
cumhuriyet ilan ederek kendi otoritesini kurtarm oldu. 1659'a
kadar sren mcadele, Katalonya'nn ayrlmadan nce yararland
zgrlkleri temelde koruyarak imparatorlua dnmesiyle
sonuland; ama Fransz mttefiklerinin Ispanya'dan koparmay
baard Roussillon ile Cerdafla yoktu artk.
Katalan ayaklanmas srasnda Olivares, eski zerkliklerine
yeniden kavuma umutlarn kaybetmeyen Bragana Dk ile Por
tekizli soylulara, Kastilyallar'n Katalanlar'a ynelik saldrsna
yardmc olmalar emrini vermiti. Ama bu emir, Lizbon'da bir
komploya yol at; sonuta kraliyet saray ele geirildi, kraliyet
temsilcilerinin bir ksm idam edilip bir ksm srld ve Bra
gana, IV. Joo adyla kral ilan edildi. spanyol ordular, neredeyse
30 yl boyunca Portekizlileri bastrmak iin bouna abaladlar,
ama 1688'de spanya, sonunda (nceki yl Kral Afonso'nun kardei
Pedro nderliinde bir darbeye sahne olan) Portekiz'i bamsz bir
g olarak tand. 1648'deki Vestfalya Antlamasnda spanya,
Kuzey Felemenk'i kesin biimde kaybettiini de kabullenmek zo
runda kald.
Ardndan ber Yanmadas'n spanyol Veraset Sava
(1701-14) sard. XIV. Louis'nin, spanyol tahtna bir Bourbon'u
yerletirme zlemini sonunda gerekletirmesiyle rakip adaylarn
destekileri arasnda patlak veren i savalar yarmaday kana
bulad. Bu olayn bir baka sonucu da Katalonya ile Valenciay
Kastilya rejimiyle btnletirirken, gney eyaletleri Habsburg
Avusturyas'na gemi olan Felemenk'in tmyle Ispanya'dan
aynlmasyd. On sekizinci yzylda Bourbon krallar, ordu
zerinde denetim kurabilmek iin arka arkaya giriimlerde bulun
126 Felemenk ile Baka Yerlerde Devrimler, Aaklanmalar ve Savalar
dular, am a smrgelerden gelen gelirler, beklenmedik biimde bu

giriimleri boa karyordu: Durumlarnn iyi olduu dnemlerde
spanyol krallar, kendi tebaalarndan gelir almak iin Fransz ku
zenleri kadar ok uramyordu. Dolaysyla da hibir zaman ordu
yu iine alan zerk sivil brokrasiler gelitiremediler. Durumlar
bozulduunda ise mali kaynak bulmak iin iktidarlarn paralayan
kestirme yollara sapyor, o zaman da soylular ya da belediye
ynetimlerinin desteindeki blgesel iktidar sahiplerinin ve onlar
la ittifak halindeki generallerin kucana dyorlard. Ispanya'nn
*
capitn generalleri, itibarlar ve zerklikleriyle kabaday kesil
miti.
Ispanyol Veraset Sava'ndan sonraki 90 yl boyunca ne Por
tekiz'de ne de Ispanya'da nemli devrimci durumlar geliti.
1790'Irda komu Fransa'da gerekleen devrim, Felemenk'in ter
sine Iber Yanm adas'nda pek az yank buldu. Nitekim spanya,
1793-95'te Fransa'ya kar dzenlenen uluslararas asker
giriimlere katld. Ardndan Napolon Savalar, yanmadadaki en
byk devrimci krizlerden birini yaratt.
Ispanya, ksa bir sre sonra saf deitirdi. Fiilen diktatr ko
numuna gelen Godoy'un ynetiminde nce Napolon'la,
arkasndan Portekizle ittifak kurduysa da Napolon, Ispanya'y
kendi uydusu haline getirme projesini ksa srede gelitirdi.
1808'de, kraln vrisi Fernando yanls aristokratlar ve halk
tarafndan gerekletirilen bir ayaklanmayla (Aranjuez Isyam)
hem Godoy, hem de kral devrildi. Ancak yeni kral VII. Fernando,
ksa bir sre sonra Napolon'un istei dorultusunda onun kardei
Joseph lehine lahttan feragat etti. (Aslnda Fem ando, Bonaparte'a
teslim olan babasna taht geri vermiti.) Fransz ynetimine kar
halk ayaklanmalar ksa srede genel bir nitelie brnerek gerilla
tarz bir i savaa dnt; yerel otoritelerin birou, duruma ha-
A m erikadaki spanyol sm rgelerinde genel valiye bal asker ynetici; zam anla m erke
zin denetim inden karak fiilen genel vali konum u kazanm lardr. /.N .
Iber Yarmadas'ndaki Devrimler 127
kim olabilmek iin Franszlar'a kar direnie katld. M esela Zara-

goza'nn byk aristokratlarndan Palafox -devrim ci bir demokrat
falan deildi kendisi!- ayaklanmada Genel Komutan unvann
kabul etmiti.
Franszlar'n spanya ilerine ilerlemesi, Franszlar'a kar
direni ve direniiler arasnda zgrlk dncelerin yaylmas
birleerek, Latin Amerika smrgelerindeki yaygn bamszlk
hareketlerini de kolaylatrd. Ayrca bu etkenler sayesinde
spanyol muhalefeti, meruti bir monari kurulmas iin planlar
yamaya balad. W ellington komutasndaki Britanya kuvvetleri
Franszlar' yarmadadan atarken, Cdiz'de toplanan liberaller de
daha ileri bir anayasay kabul etmekteydi. Fransa'da tutsak bulunan
VII. Femandonun 1814'te lkeye dnmesi zerine, muhafazakr
subaylar kralla ibirlii ederek liberallere kar darbe dzenlediler.
Bylece, sonraki 160 yl boyunca ykselip alalacak bir mcadele
balam oldu.
Bunu izleyen dnemlerde spanyol direniinde ordunun
*
merkez bir konumda bulunmas, be yzyl nceki Reconquista
srasnda soylularla yerel yneticilerin kazand ayrcalklarn
zetiydi bir anlamda: Birbiriyle ekiip duran hrsl soylularn ha
kimiyetinde, sivil devlet grevlilerinin gzetimi dnda olan ordu,
bamsz bir siyasal g -d ah a dorusu, her birinin kendi hamisi
olan ok sayda bamsz siyasal gten olumu bir yn- duru
mundayd. Napolon Savalar uasnda Ispanyol ordusunun ka
zand byk zerklik ve g, sava sonrasndaki politikalarn
ou iin de emsal oluturdu; bylece asker, sk sk ulus adna dev
letin ynetimine el koymaya balad. M uhafazakr-ruhban-kralc
blok ile liberal-ruhban kart-anayasa yanls blok kar karya
geliyor, her biri ordu iinde kendi destekilerini buluyordu. Bu
saflama kilisenin giderek gcn yitirmesine, liberal kurumlarda
ar bir ilerlemeye ve neredeyse hi aralksz bir silahl mcadele-
"Y eniden fetih": M slilm anlar'm elindeki topraklarn geri alnm as. /.N .
ye yol at. 1820-23, 1833-39, 1840-43, 1854 ve 1868-76da ordu

nun iktidara el koymasyla dorua trmanan ciddi blnmeler
yaand; bunlar ok sayda genel grev ile anarist saldrlar ve ay
aklanmalar izledi, ama 1917'ye kadar iktidar hibir zaman tam
anlamyla el deitirmedi.
Ardndan belirsizlikle dolu alt yl daha getikten sonra,
1923'te Primo de Rivera nderliinde bir darbe geldi. Ordu deneti
minde geen sonraki sekiz ylda asker ayaklanmalar grld ve
193l deki ulusal seimlerde kral ile asker rejim, nispeten bar
bir biimde uzaklatrld. Bu aamada kurulan cumhuriyet, ak i
savan balamasna kadar be yl ayakta kald, ama ne soldan ne
de sadan nemli bir ayaklanma grld. Bu arada Portekiz de ta
rihinin alkantl bir dneminden gemekteydi: 1910'da cumhuriy
et kurulana kadar darbeler, i savalar ve isyanlar, sonra aralkl
devrimci durumlarla geen bir 16 yl ve 1920'lerin sonlarnda Ol-
veira Salazar'n kesin biimde iktidara gelmesi. Salazar, 40 yl
akn sre Portekiz'e gz atrmad.
Ispanya'da da Francisco Franco. 30 yl boyunca rejimini
ayakta tutacakt, ama ancak yl sren kanl mcadelelerden
sonra salayabildi bunu. Sava. Fas'ta slenen Franco'un darbe
giriimiyle balam, ama Cumhuriyeti ittifak iinde bile bir dizi
korkun saldr, misilleme ve devrimci eylemle srp gitmiti;
mcadele iinde Mi 1liyetiler'le Cumhuriyetiler kesin bir
saflama halinde kar karya gelirken, bir yandan da ikinci kamp
ta komnistler anaristleri, anaristler komnistleri, kimi zaman da
komnistler birbirlerini ldrmekteydi. Bir yandan Nazi Almany-
as ile Faist talya'nn, dier yandan Sovyetler Birlii ve uluslara
ras gnll sol birliklerin mdahalesi, sava daha da kanl bir
hale getirdi. Ama 1939'da artk Milliyetiler, stn asker
rgtlenmeleri ve kaynaklaryla dmanlarn yenilgiye uratmt.
Franco nderliindeki Falanjistler, sonraki 30 yl boyunca hege
monyalarna ynelik ciddi bir tehditle karlamadan Ispanyay
ynetti.
lber Yartmadas'ndaki Devrimler 129
Bu arada gerek spanya gerek Portekiz'de, 1960'larda artk

iyice yalanmaya balayan diktatrler, ufak tefek devrim
abalarna gerek kalmadan snrl bir temsil ynetime -Ispanya'da
monari, Portekiz'de cum huriyet- geii kolaylatracak anayasal
dzenlemeler gerekletimekteydi. Salazar 1970'te, Franco
1975te ldnde, yerlerini kimlerin alaca konusunda nemli
krizler yaanmad. Ancak 1974'te, hkmetin Afrika'daki Portekiz
smrgelerine asker bakmdan daha az nem vermeye
balamasnn dourduu honutsuzluun da katksyla bir subayn
darbe giriiminde bulunmas, Marcello Caetano'nun rejimine kar
geni bir halk hareketi balatt. Portekiz, iki yl sreyle hzla bir
devrimci durumun eiine ilerledikten sonra, tekrar parlamenter si
yasetin rutin kaosuna gmld.
Ispanya'da 1969'dan 1973'e kadar sren Carrero Blanco re
jimi, nceki yllarda ii snfnda balam olan eylemliliin yan
sra giderek etkinlik kazanan ayrlk Bask hareketini de (ETA)
dizginlemeye alt. ETA'nn Carrero Blanco'yu ldrmesiyle bu
sayfa kapand ve yl sren hkmet bunalmlar balad; Franco
da bu srada ld. Franco'nun halefi setii Kral Juan Carlos, yeni
rejimin karakterini belirlemek zere lkede derhal referandumlara
ve seimlere giderek iiler arasnda dev bir eylem dalgasnn
nn kesmi oldu. 1981de bir grup subay, lkede yarm yzyl
nce hkm srm olaan siyasetin bir parodisini andran
baarsz bir darbe giriiminde bulundu. Bylelikle hem Portekiz
hem de spanya, kendi parlamenter siyaset biimlerini
yerletirmeden nce, asker mdahalenin son kvranlarna da
tanklk etmi oluyordu.
Yerel topluluk, hami-himaye edilen ve hanedan
dzeyindeki devrimlerden snf ittifakna dayal ve ulusal
dzeydeki devrimlere gei, lber Yanmadas'nda biraz arpk bir
yol izledi. Genel bamszlk haklanndansa, eski haklar adna kut
sal ayrcalklar ile antlamalar zerinde direten ulusal devrimler,
16. yzylda Aragon'da zaten balamt ve Portekiz ile Katalo-
130 Felemenk ile Baka Yerlerde Devrimler, Ayaklanmalar ve I Savalar
nya'da da 17. yzylda ortaya kt. te yandan 1870lerde Porte

kiz ile Ispanyada, ordunun youn bir biimde katld snf itti
fakna dayal devrimler eliinde hl hanedan dzeyinde devrim
ler de oluyordu. Iber Y anm adasnda devrimlerin zamanlamas,
Avrupann o kesiminde devletlerin oluum srecine kesin biimde
denk dmekteydi. On altnc ve- 17. yzyllardaki Iber
krallklarnn, nce ykselen, sonra gerileyen denizar gelirlerin
ayakta tuttuu; salam mevziler alm soylularn, yerel
ynetimlerin ve eyaletlerin kendi ayrcalklaryla i siyaseti
snrlad; sk sk merkez denetimi sklatrarak gelirlerini
artrmaya, hanedana ilikin umutlarn gerekletirmeye, uluslara
ras konumlarn salamlatrmaya alan; kesimler halinde
rgtlenmi birer devlet olmas, zaten ok ak olan bu durumu
zetlemektedir. Zamann devrimleri de, ynetim iindeki eitli
kesimlerin bu abalara gsterdii direncin tecessmyd.
M erkeze yakn ve merkezden uzaklaan siyasal saflar, 18.
yzyl boyunca huzursuz bir denge durumunda yaad, ama
1800den itibaren Fransz igaline kar giriilen silahl direni, or
duya nceden sahip olmad zerk bir g kazandrd. On doku
zuncu yzylda, hatta 20. yzyln ortalarnda bile, subaylarn bur
juvazi iindeki kesimler ve/veya eitli hak iddialar ortaya atan
hanedan mensuplaryla oluturduu ittifaklar (artk Katalonyada
zaman zaman milliyeti bir renge brnmekteydi bu), devrimci
durumlara arln koydu. Zamanla hanedan bloklarnn gc
azalrken snf ittifaklar glendi, ama ordunun rol hi
deimedi. Ancak 1930dan sonra Ispanya ile Portekiz'de asker re
jim ler kurulmas, sonunda her iki lkenin de dnya kapitalist eko
nomisiyle daha sk biimde btnlemesini salad; bu sre,
byk bir ii snf ve genileyen bir burjuvazi yaratt. Yalanan
diktatrler merkez denetimi gevetirken oluan burjuva-ii itti
faklar, siyasal alanda nemli birer varlk durumuna geldi. Franco
ile Salazar'n lmnden sonra haleflerinin, sadece burjuva-ii it
tifaklaryla deil, otoriter rejimin kalntlar ve onlara bal silahl
Iber Yarmadas'ndaki Devrimler 131
kuvvetlerle de pazarla oturmaktan baka anslar yoktu;

yneticiler ile bu kuvvet arasndaki pazarlk, 1980'lerin siyaseti
ne damgasn vurdu.
Daha sonra da spanya ile Portekiz, byk devrimlerin
oluturduu standart model bir yana, Felemenk'ten bile tmyle
farkl bir devrimci yol izlemitir. Belki de en arpc farkllk,
inenmi ayrcalklar adna nispeten ender biim de devlete
yneltilen saldrlardan, profesyonel ordunun, ou kez u ya da
bu sivil safla ittifak halinde devletin ileyiine aralkl olarak
mdahalesi dorultusundaki hzl geitir. 1790'dan sonra, lke
halkndan toplanan profesyonel ve daimi bir ordu kurulmasnn ve
Fransz etkisiyle devletin ileri dzeyde pekitirilmesinin bu
geiteki pay byktr kukusuz. Yine de, tber Yanm adas'nda
yaananlar baz zellikleriyle Avrupa'nn dier blgelerini andnr;
en bata gelen zellik, 1830'lardan itibaren burjuva-ii ittifak
larnn liberal devrimlerde giderek daha merkez bir konum kazan
masdr. ber Yarmadas'ndaki devletler ve ekonomiler Avrupa'nn
baka yerlerindeki devletlerle ekonomilere benzer hale geldike,
devrimci durumlar arasnda da aym benzerlik ortaya kmtr.
Balkanlar ve Macaristan
Balkanlar ve M acaristan'da devrim, blgenin dokusundaki

eitlilie uygun olarak daha baka bir yol izledi. Yzyllar boyun
ca Balkanlar, Avrasya steplerinden batya ynelen byk igallerle
glerin son dura ve Avrupa ile Asya arasndaki ticarette gei
noktas olmutu. Blgenin Adriyatik ve Akdeniz yamalarnda
byk dalar yer alyordu; Karpatlar kuzeydouya kvnlrken, da
ktleleri arasndan Tuna ile kollar, Transilvanya Alpleri'nin yer
yer kestii iki ovay kat edip Karadeniz'e dklmekteydi. Blge
nfusu arlkla kk kyllerden, hayvanclardan, balklardan
ve savalardan oluuyordu, ama geni ova blgelerindeki toprak
sahipleri byk devletler kurup kylleri sertletirmeyi baarmt.

1492 ncesinde Balkanlar, yzyllar boyunca Avrasya tica
retinde kesime noktas oldu. Faal ticaret, prensliklerin btn ge
lirlerini yerel nfustan toplamak yerine, blgeden geen mallardan
vergi alarak refah dzeylerini ykseltmesini salad. Ancak Os
manlIlar fetihlere giriip bu ticaret zerinde tekel kurmaya ve Hint
Okyanusu trafiiyle kervanlarn nemi azalmaya balaynca, bu
stratejinin de geerlilii azald; blgedeki devletler gszleti ve
soylular da gelirlerini giderek artan lde kyllerden salar ol
dular. Balkanlarn nfusu, topografyas ve birbirinden ok farkl
blgeler arasndaki konumu, topluca tek bir siyasal birime
balanmasn da, kendi iinde tutarll olan tek bir birim haline
gelmesini de nlyordu - yine de deiik zamanlarda Bulgarlar,
Srplar, M acarlar ve OsmanlIlar btn yarmadaya hakim olma
giriimlerinde bulundular. Bu hedefe en ok yaklaanlar da O s
manlIlar oldu. Ancak slalelerin liderleri, kabile efleri ve byk
toprak sahipleri, Osmanl ynetiminde bile zaman zaman birbirle-
riyle kanl bir rekabete girime pahasna byk bir zerklik
saladlar. Blgedeki soylular ile kilise adamlar genellikle kral
larn kendileri seer -o u zaman her hizbin bir kral o lu r- ve
kral adaylar taht iin savamak zorunda kalrd.
Balkan krallar genellikle byk glerin glgesinde tahta
kyordu. Getiimiz bin yllk dnemin byk blmnde Bal
kanlar, birbirine rakip imparatorluklarn -M ool, Tatar, Bizans,
Rusya, Polonya-Litvanya, Habsburg, O sm anl- snr blgesini
oluturdu. Ne zaman bunlardan biri topraklarn fazla geniletecek
olsa, yerel rakipleriyle kurbanlar, imparatorluun rakipleri
arasnda gl mttefikler bulup bu bymeyi durdurmaya
alrd. Balkanlar' uzaktan yneten imparatorlar, ciddi bir tehli
ke oluturan yerel rakipleriyle de mcadele etmek zorundayd;
Kylleri smrme zgrlne sahip olduklarn kabul ettiren so
ylular, bazen kendileri de kraliyet gcne gz dikiyor, ounlukla
krallarn seilmesinde rol oynuyor, ou zaman da kendi kr
Balkanlar ve Macaristan 133
payn alan birer vergi tahsildar olarak imparatorlua hizmet edi

yorlard. Uzakta, stanbul'da bulunan merkezinden kaynak topla
mann gl ve asker denetimin gvensizlii karsnda O s
manlI mparatorluu, fethettii blgelerin evresindeki topraklar
dan vergi dnda bir ey talep etmedi; daha youn biimde girmi
olduu blgelerde ise (vergiye bal.eitli iftilik biimlerini de
ieren) dolayl bir ynetim kurdu ve merkeze yakn devlet temsil
cileri araclyla nispeten dolaysz yoldan kaynak toplamaya
balad. Balkanlar'da OsmanlI'nn elinde bulunan blgelerin ou
bu ilk iki kategoriye giriyordu.
Bir blgenin, sreklilik ieren bu yelpaze zerindeki konu
mu, Osmanl ordularyla devlet grevlilerinin prenslere ya da soy
lulara salad destei etkilemekteydi; genel olarak vergiler
prensleri glendirirken, vergiye dayal iftilik de prensleri etkile-
meksizin soylular glendiriyordu. Bu etkenler zamanla deiim
gsterdike, prenslerin Osmanllar'a, soylularn ise prenslere kar
ayaklanmalara nderlik etme eilimleri de deimeye balad.
Genel olarak Osmanl rejiminden yarar salayanlar rejimi destek
lemekteydi. 1492'den bu yana hemen hemen btn dnemler boy
unca, blge u ya da bu biimde bir imparatorluun hakimiyetinde
yaad. Sovyet blokunun paralanmasyla NATO'nun etkisiz kalp
Mslman glerin birbirine girdii gnmzde, yzlerce ydr
ilk kez Balkanlar, sadece tek bir imparatorluk, egzotik trde bir
imparatorluk karsnda korunmasz duruma gelmitir: Avrupa
Topluluu.
1492'ye dnersek, Osmanhlar byk bir g ve dinamizmle
genilemekteydi. 1453'te Konstantinopolis'i, 1462de Bosnay,
1467'de Amavutluk'u, 1474te Krm' alm ve Macaristan iin bir
tehdit haline gelmilerdi; 1526'ya gelindiinde Buda'y da igal
etmek zereydiler. Dalmaya, Arnavutluk ve Mora'da denetimi
salamak iin Venedikliler'le arpyorlard. Glerinin dorua
ulat 16. yzyl ortalarnda Osmanhlar, bugn Macaristan'
oluturan topraklarn nemli bir ksm da dahil olmak zere Bal
kan Yanmadas'n hemen hemen tmyle kendi ynetimlerine

sokmulard. Zaten 1492 ile 1992 arasnda Balkanlar'daki devrim-
lerin asl ritmini belirleyen de, Osmanhlar'n yaylmas ve
klmesiydi. Blge halk, I. Dnya Sava sonrasna kadar hep,
hangisi olursa olsun Konstantinopolis'te slenmi olan g ile sk
bir balant iinde yaad.
Balkanlar'da hep fetihlerin ve toprak uruna giriilen reka
betin hkm srmesi, sava ile devrim arasndaki izgiyi Avru
pa'nn baka yerlerinde olduundan ok daha fazla belirsizletirdi.
Ayrca da halklar ile step gebelerinin sk sk kk lekli
savalara girmesi, baz blgelerin onlarca yl sreyle devrimci du
rumlarn -devlete hakim olm ak iin ekimenin kzm as-
snm na kadar gelmesi demekti. Yeni imparatorluklarla birlikte ok
sayda dinsel blnme de (M slmanlar, Katolikler, Rum Orto
dokslar, Bulgar Ortodokslar, Sup Ortodokslar, Kalvenciler, Lut-
herciler, niteryenler ve daha pek ok cemaat) doup byd ve
imparatorluklardan daha uzun sre yaad; bunun sonucunda da
dinsel ve siyasal snrlar, Avrupa'nn dier byk blgele-
rindekinden daha uzun sreli ve daha iddetli mcadelelere konu
oldu. Bir blgeyi fethetmek isteyenler hep, o blgede iktidar ele
geirmeye alan, dolaysyla kendileriyle ittifaka girebilecek
olan gler buluyordu. Bir adan bakldnda Balkanlar, 500 yl
boyunca neredeyse aralksz biimde devrim durumunda yaad.
Son be yzylda Balkanlar ile Felemenk arasndaki en be
lirgin farkllk, ticaret ve kentlemenin ok daha az gelimi
olmasyd. ber Yarmadas ile en kesin farkllk ise bu blgede
daha az byk toprak sahibi ve zerk kent bulunmas, ama ege
menliin ok daha ileri dzeyde ve daha deiken biimlerde
paralanmasyd. Bu farkllklar, Balkanlar'daki devrim modelini
derinden etkiledi. Burada, yerel topluluk ve hanedan dzeyindeki
devrimler ounlukla i ie gemiti, nk ne zaman kyller fe
odal beylerine kar ayaklansar rakip soylular kendi saflarnda yer
almaya hazr buluyorlard. Osm anl mpartorluu'nun 16.
yzylda genilemesi, 17. yzylda ancak elindeki topraklan koru

may baarabilmesi ve 18. yzyldan 20. yzyla kadar giderek
klmesi srasnda, yerel topluluk, hanedan, hami-himaye edilen,
asker, ulusal, hatta snf ittifakna dayal devrim biimleri birbiri
ne kaynamt.
Balkanlar ile Macaristan'n nispeten geni lekli ve uzun
devrimci durumlarnn kronolojisi, Tablo 3.4'te ana hatlanyla veril
mektedir. Kronoloji, aralksz frtnalann grld bir denizdeki
en yksek dalgalan sunmaktadr sadece. Szgelimi 1910 ve
1912'deki byk Arnavutluk devrimlerini ierirken, Amavutlar'n
1900,1905,1906,1907 ve 1909'da giritii daha kk lekli ay
aklanmalara yer vermemitir. Bu tabloda belli bal tip olay
grrz: (1) On altnc yzyldaki veraset savalar; (2) 16. yzyl
bandan 20. yzyl balarna kadar kyl savalar ve (3) 1570
Hrvat isyanndan 1992 Srp-Hrvat savana kadar, yerel ve
blgesel topluluklarn dardan denetime gsterdii direni.
Macaristan'da 1526-28 arasnda grlen veraset
mcadelesi, bu paralanm blgede egemenlie ilikin olaslklar
aydnlatmaktadr. Osmanl kuvvetleri, 1526'da Moha'ta, dev
Macar ordular karsnda artc bir zafer kazanmt. Habsburg
soyundan gelen M acar Kral Lajos, sava alanndan kaarken ld.
Bir sre sonra soylular, varlkl bir toprak sahibi ve asker lider
olan Jnos Zpolya'y kral setiler. Ama dul kalan kralienin de
aralarnda bulunduu bir aznlk, Habsburg hanedanndan Aridk
Ferdinand'n tahta kmasn istiyordu. ki rakip kral destekleyen
ler arasnda ak sava balad. Ferdinand, ksa vadede Zpolya'ya
kar zafer kazandysa da, uzun vadede, o OsmanlIlar karsnda
sava kaybederken (Osmanllar tarafndan geici olarak tevik
edilen, hatta tannan) Zpolya da lkenin nemli bir blmne
hakim oldu. Bu koullarda ne Zpolya ne de Ferdinand'n kesin
zafer kazanm olmas artc deildir. Zaferi kazanan, Os-
manllard. 1541de Buda, artk Osmanhlar'n elindeydi.
Zpolya'nn daha bebek olan olunun .prens olarak banda bulun
duu Transilvanya (Erdel), hl yan bamsz br tampon devlet

durumundayd ama, Balkan Yanmadas'nn neredeyse tamam
artk Osmanl hakimiyetine girmiti.
Sonraki iki yzyl boyunca hanedan mcadeleleri, ou
zaman imparatorluk merkezinde blnmeler yarattysa da, Balkan-
lar' ancak dolayl olarak etkiledi. stanbul ve hinterlandnda, dene
timi ele geirmek iin Yenieriler ile sivil yneticiler arasnda or
taya kan ekime, 1560'lardan 19. yzylda Yenieriler'in
datlmasna kadar devam etti; aralkl olarak gelien blgesel
mcadeleleri bir yana brakacak olursak, 1566, 1622, 1803-04,
1807 ve 1826'da Yenieriler'in katld geni apl isyanlar kt.
Balkanlar asndan bu mcadeleler, zayf den merkeze kar
yerel haklan ortaya atabilmek iin birer frsatt. Fransz Devrimi
blgede dorudan pek yank uyandrmad; asl etkisini gsteren,
Napolon'un imparatorluuydu: 1809'da Franszlar, bugn Illyria
Eyaletleri adyla bilinen blgeyi (Dalmaya, Istria, Carinthia
[Kmten], Cam iola [Krnjska] ve Savann sa yakasnda kalan
topraklar) Avusturya'dan aldlar. Osmanl hakimiyetine kar ken
dilerinden yardm isteyen Srp milliyetilerine ise yz vermediler.
Napoleon'un fetihleri, daha nce ok gl sanlan devletlerin ne
kadar savunmasz olduunu ve bamsz devlet kurmann temeli
olarak milliyet ilkesinin geerliliini gsterdi. 1803'ten itibaren
bamszlk hareketlerinin ivme kazanmas da, siyasette artk 18.
yzyldaki gibi eyalet dzeyinde ayaklanmalarn belirleyici olmay
acan ortaya koyuyordu.
Saysal olarak bakldnda, 1492'den sonraki be yzyl
boyunca blgedeki olaylara, mevcut ya da mstakbel imparatorluk
gleriyle mcadeleler damgasn vurmutur. Yirminci yzyldaki
ulus devleti mitolojisinin perspektifinden, Balkan devrimlerinin ta
rihi byk lde, ulusal kurtulu sava diye adlandrlabilecek
olan mcadelelerde deien biimlerden ve taraflardan oluur.
1848-49'da Habsburg imparatorluu iindeki burjuva-liberal dev
rimler bile, ok gl bir ulusal kurtulu esi iermektedir. Evan
Luard'n teleolojik terminolojisine uygun olarak, bu devrimci du

rumlarn ouna "bamszlk sava" diyorum ben; ancak 1815
ncesinde bunlarn ounun, eski ya da yeni olsun bir hakim
gcn (szerenin) varln korumasyla sonulandn da unutma
mak gerekir. M esela 1803'te Yanya'da bir paa,* Amavutluk'un
orta ve gney kesimlerinde denetimi ele geirdikten sonra, Yunan
topraklarn da kendi hkmdarlna katm aya alt; Osmanl
Sultan'nn ordular paay yakalayp idam etmektense, 1822'ye
kadar ayaklanmay temiz bir ekilde bastrdlar.
Tablo 3.4 Balkanlar ve Macaristan'da Devrimci Durumlar (1492-1992)
1509-12 Osm anl'da veraset savalar

1514 M acar kyl ayaklanmalar
1515 Styria'da kyl ayaklanmalar
1526-28 M acaristan'da veraset sava
1566 stanbul ve Belgrad'da Yenieri ayaklanmalar
1570-73 Hrvatistan'da isyan
1572-74 Bodan'da isyan
1594-98 Eflak-Bodan-Erdelde ayaklanmalar
1604 M acarlarn Habsburg Kar Reformu'na direnii
1605-06 M acaristan ve Erdel'de Protestan ayaklanmas
1607-08 Erdel'de Hajduk ** ayaklanmas
1618 Bohemya'da Protestanlarn ayaklanmas
z g n m etinde "Y anya paas" olarak geen kii, vezirlie kadar ykselm i olan Balkan
vallerinden Tepedelenli A li Paa'dr (1744-1822). B ana buynk ynetim i, ailesini Y anya
v e M ora yresinde neredeyse bir hanedan durum una getirm esi, hatta ii yabanc devletlerle
kendi adna grm eler yapm aya kadar vardrm asna ram en, blgedeki savalarda v e ay
aklanm alarn bastrlm asnda gsterdii beceri nedeniyle davranlarna m erkez ynetim
tarafndan gz yum uluyordu. A m a II. M ahm ud'un m erkez ynetim i glendirm e p o liti
k asyla birlikte gzden dt ve sonunda asi ilan edildi. zerine gnderilen O sm anl kuv
v etlerine b ir sre direndikten sonra bir m anastra snd, am a idam edilm eyeceine dair
kendisine sz verilm i olm asna ramen ldUrtldU. A li Paa ile m ekeze bal kuvvetler
arasndaki atm a, M ora'da patlak veren ayaklanm ay da kolaylatm t./ N
** M acaristan'da ve B alk an lard a O sm anl ynetim ine kar direnen ekya; sonradan M acaris
tan'da kendilerine soyluluk unvanlan da verilm itir. Trke'deki "haydut" kelim esinin
kkeni budur./N
1622 stanbul'da Yenieri darbesi
1655 Eflak'ta seimeni ayaklanmas
1670-82 M acaristan'da aralkl isyanlar
1683-99 Eflak, Bodan ve komu blgelerde sava srasnda
arka arkaya isyanlar
1703-11 Habsburglar'a kar M acar bam szlk sava
1730-31 Anadolu'da isyan
1770 O smanllar'a kar Yunan ayaklanmas
1784-85 Erdel'de kyl ayaklanmas
1803 Yunanistan'da ayaklanma
1803-22 Arnavutluk'ta ayaklanma ve i sava
1803-04 Bulgarlar'n Y enierilerle ittifak halinde ayaklanmas
1804-17 Srp bam szlk savalar (resm olarak ancak
1830'da bar yapld)
1807 Edirne ve stanbul'da Yenieri devrimi
1821-24 Bodan ve Eflak'ta bamszlk savalar
1821-25 Girit'te bam szlk sava
1821-31 Yunanistan'da bamszlk sava
1826 stanbul'da Yenieri ayaklanmas; Yenieriler'in
datlmas
1830-35 Arnavutluk'ta bam szlk sava
1831-36 Bosna'da bam szlk sava
1843 Yunanistan'da anayasa yanls ayaklanma
1848 Bodan'da bam szlk sava
1848-49 Macaristan, Bohemya, Bodan, Erdel ve Eflak'ta dev
rim
1852-59 Karada'da bam szlk savalar
1861 Hersek'te Karada destekli ayaklanma
1862 Yunanistan'da askeri darbe ve kraln devrilmesi
1862 Bosna'da bam szlk sava
1862 Srbistan'da bam szlk sava
1866-68 Girit'te ayaklanma
1875-78 Bosna, Hersek, Bulgaristan'da ayaklanmalar
1878 Osmanl-Rus Sava srasnda Bosna, Her-
sek.Tesalya'da bam szlk savalar
1878 Girit'te bam szlk sava
1885 Dou Rumeli'de Bulgar yanls devrim
1888 Romanya'da kyl isyan
1896-98 G irit ile Yunanistan'da bamszlk sava ve B rita
nya'nn mdahalesi
1902-03 M akedonya'da bam szlk sava
1905 G iritte bamszlk sava
1907 Bodan'da kyl ayaklanmas
1908-09 M akedonya'da ayaklanm ayla birlikte Osmanl'
mparatorluumda Jn Trk devrimi
1909 Romanya'da bam szlk sava
1910 Arnavutluk'ta ayaklanma
1912 Balkan Savalar srasnda Arnavutluk'ta barriszlk
sava
1918-19 Macaristan'da, yabanc glerin asker mdahalesiyle
sona eren kansz devrim
1923 Bulgaristan'da Stamboliyski'nin devrilm esi
1935 Yunanistan'da Venizelos yanllarnn ayaklanmas
1938 Girit'te ayaklanma
1943-45 Y ugoslavya ve baka yerlerde anti-faist direni
1944-49 Yunanistan'da i sava, Sovyetler'in Dou Avrupada
egemenlik kurmas
1955-56 Kbrs'ta Enosis mcadelesi, Britanya'nn mdahalesi
1956 Macaristan'da Sovyet mdahalesiyle sona eren devrim
giriimi
1963-64 Kbrs'ta i sava
1968 ekoslovakya'da rejim i liberalletirme giriiminin So
vyet mdahalesiyle sona ermesi
1974 Trkiye-Kbns sava, Kbrs'ta gerilla sava
1989-91 Amavuuk, Bulgaristan, Macaristan, R om anya ve Yu
goslavya'da kom nist rejim lerin yklm as
1991- Hrvatistan ve Bosna-Hersek'te i sava
On dokuzuncu yzylda Osmanl mparatorluu gzle grlr bir

g kaybna urarken, Osmanl egemenliindeki btn Balkan top
raklarnda da (ounlukla Avrupa'daki baka glerin yardm
salayp tevik ettii) bamszlk savalar balad. 1877-78'deki
Osmanl-Rus Sava srasnda Bosna, Hersek, Tesalya ve Girit'te
ayaklanmalar bagsterdi; Bulgarlar, Osmanllar'a kar Rus kuv
vetlerine katlarak, savan sonunda Rus vesayeti altnda
bamszlk kazandlar. Romanya, Karada ve Srbistan'n da
bamszlklar tannd. Ama ayn sralarda Avusturya-Macaristan
birlikleri, eskiden Osmanb'ya ait olan Borsa ve Hersek topraklarn
igal etti. 1908'e gelindiinde bu iki blgeyi ilhak eden Avusturya-
Macaristan mparatorluu, Srbistan'n topraklarn geniletme, o

zamanlar M acaristan'a bal olan Hrvatistann da bamsz
Gney Slav federasyonuna, yani kelime anlamyla Yugoslavya'ya
katlma hayallerini suya drm oluyordu. Osmanl gerilerken,
Balkanlar'da hegemonya kurm ak iin Rusya, M acaristan ve Avus
turya arasnda rekabet balad. Gerek bamszlk, bir
yanlsamadan teye gidemiyordu.
Balkanlar'da kyl isyanlar, grnrde imparatorlua kar
giriilen dier eylemlerden farkl deildi; Osmanl mparatorluu
sk sk savalara ve toprak sahiplerine vergi toplama hakk
verdiinden, bunlar isyanlarn balca hedefi durumundayd.
1514'teki byk M acar kyl ayaklanmas ise imparatorluk kart
bir nitelik tamyordu, nk o sralar M acaristan hl nispeten
bamsz bir devletti; topraklarnn byk blmn igal etmek,
Osmanllar'n daha on yldan fazla zamann alacakt. Ama devle
tin pratikte soylulardan meydana geldii ve hakim soylularn da
iktidarlarn kylleri her geen gn biraz daha fazla ezmek iin
kulland kullarda, hi kukusuz ayaklanmada nemli bir devlet
kart unsur bulunuyordu. Osmanllar'a kar hal seferi ars
yapan Bapiskopos Bakocz, kyller arasndan binlerce gnll
toplam, ama yannda onlara nderlik edecek soylular bulun
mad iin Osmanllar'la savata prpfesyonellemi olan Gyorgy
Dozsa'ya bavurdu.
Ancak ordu gittike glenerek gneye ilerledike, askerler
feodal beyleri vatana ihanetle sulamaya, iddialarn vurgulamak
iin de soylularn atolarna saldrmaya baladlar. Onlar durdur
may ancak ordu baarabildi. "Dozsa ile yandalan" diyordu Janos
Bak,
yakalanp 25 Temm uz 1514 dolaylarnda feci bir ekilde idam edil

diler. Kral olmay istem ekle sulanan Dozsa, kaza oturtulup kendi
sine "ta giydirildi"; gnlerce a tutulan yandalar ise onun yanm
etini yemeye zorlandlar. Kyl nderinin paralanm cesedi, tm
Ova'daki kentlerin surlarnda tehir edildi. (Bak, alnt Sugar'dan
1990)
M acar soylularnn dman, dorudan devletin de

dmanyd. Gneydou Avrupa'nn yneticileri, kaza oturtma,
vcudu paralama, parampara cesetleri tehir etme gibi
yntemleri uzun zamandr kudretlerinin nianesi olarak kul
lanmt. Soylular, bu ayaklanmaya yant olarak ya da bu ayaklan
may bahane ederek kylleri daha da youn bir sertlie iten yasa
lar kardlar. Avrupadaki rnekleri iinde en arlarndan biri
olan bu serilik, iki yzyl srd.
1655'te Eflak'ta (Valahya) kan kyl isyan, nedenle
dierlerinden daha fazla nem tayordu. lk olarak, Osmanl reji
mindeki nemli bir mali ve siyasi krizle ayn zamana denk
gelmiti. Yani rejim, byk asker aygtn destekleyecek durumda
deildi; ayn yl sultan, asayii salamay baaramad iin sadra
zam Ibshir Paa'y ldrtt. kinci olarak ayaklanma, imparator
luun datmaya alt paral askerler (Seimeni) ile blgede
vergi toplayan boyarlar soyup ldren kylleri bir araya getir
miti. ncs de Eflak valisinin, ayaklanmay bastrmak iin ya
banc (Erdelli) birlikleri yardma armasyd. Bylece, toprak sa
hiplerine kar balayan kyl ayaklanmas, katlanarak oalp
ulusal ve uluslararas nitelikler kazand.
nc bir rnei ele alacak olursak, 1907'de Moldavya'da
(Bodan) kan kyl ayaklanmasnda toprak meseleleri daha
fazla arlk tamaktayd. Ayaklanma, byk toprak sahipleri ile
Yahudi arazi ynetiilerinin elindeki mlklerin yeniden
datlmas talebiyle balad; Iai (Ya) kenti etrafnda ylan
kyller, muazzam bir kalabalk oluturdu. Giderek takviye alan
kyl gleri, sonunda toprak sahiplerinin evlerini yamalamaya
baladlar, topraklan igal ettiler ve kendi asker birimlerini
oluturdular. O nlan, yedek kuvvetlerle birlikte toplam 120.000
kiilik bir ordu ancak databildi ve bu arada 10.000 kadar isyanc
ld (Berend & Rnki 1977: 56). Ama artk Romanya, hl gc
kuvveti yerinde olan Avusturya-Macaristan mparatorluu ile gide
rek gerileyen Osmanl mparatorluu arasnda skp kalm olsa
da, neredeyse bamsz bir devlet haline gelmiti. Kyl ayaklan

malar, d gler ile iktidara gzn dikmi kiiler arasnda bir it
tifak bir an bile gndeme getirmedi.
I. Dnya Sava sonunda, Avusturya-M acaristan ve Os
manlI imparatorluklarnn kmesiyle birlikte Balkanlar'da ok
sayda devrim yaand: Bohemya, M oravya ve Slovakya'nn
verdii bamszlk savatan, ekoslovakya'nn kurulmasyla
sonuland; Macaristan'da kansz balayan devrim, tilaf Devletle-
ri'nin kanl mdahalesiyle sonuland; Bulgaristan'da ayn ekilde
kansz balayan devrim ise (ancak 1923'te) Stamboliyski'nin kanl
bir biimde devrilmesiyle sona erdi. O zamandan II. Dnya
Sava'na kadar sadece Yunanistan'da devrimci durumlar olutu.
II. Dnya Sava'nda M ihver Devletleri'nin ilerlemesi ve
(zellikle) geri ekilmesi srasnda Yunanistan ile Yugoslavya'daki
direni hareketleri, lkelerini devrimin kysna kadar getirdiler;
daha sonra Yunanistan'da ok saydaki direni hareketi, lkeyi
igalden kurtaran Britanya ile eitli biimlerde ittifak kurarak,
ancak 1949'da dinen tam bir i sava balatt.
O zamanlar Sovyet igal blgesi iindeki eitli ynetim
deiimlerinin devrim saylp saylmayaca, hl tartmaya ak
bir konudur. Kbrs R um lannn Kbrs' Yunanistan'la birletirme
talebi zerine balayan ve Britanya'nn aktif askeri mdahalesine
yol aan mcadelenin (1955-59) i sava olduu ise ok aktr.
1963-64 ile sonradan 1974'te atmalarn tekrar balamas da,
Kbrs' bir kez daha i savan iine sokmutur. Sovyetler
Birlii'nin Macaristan (1956) ve ekoslovakyaya (1968)
mdahalesi, bu uydu lkelerde yerel rejimlerin liberalleme
abalaryla hzlanan devrimci durumlar sona erdirdi. Demek ki
Balkanlar'da ulusal ve imparatorluk kart devrimler devam ediy
ordu. 1989'da da dorua trmandlar.
1989'da Balkanlar'da meydana gelen anti-komnist dev
rimler, Sovyet nfuzu altnda blge devletlerinin nem li lde
pekimi olduunu kantlyordu. En az pekimi olanlarsa hi
kukusuz Sovyetler'in dorudan etkisine en az ak olanlard: Yu

goslavya, Yunanistan ve Trkiye. Sovyet tehlikesinin bertaraf edil
mesi, Sovyetler'deki paralanmann salad esin ve Bat Avru
pa'nn canl ekonomisiyle daha sk balar kurm a heyecan iinde
Yugoslavya, etnik Arnavut topluluunun m erkez denetimin (yani
Srp denetiminin) sklamas zerine balatt direni srecinde
parampara oldu.
199l'e gelindiinde S rplarla H rvatlar i savaa girmiti
ve eski eyaletler, uluslararas alanda bamsz birer devlet olarak
tannma peindeydi; sonuta, bu proto-devletler iindeki emik
aznlklar da seferber oluyor, komu proto-devletlerdeki
soydalaryla ittifaklar kuruyordu. Yunanistan'da, hami-himaye
edilen zincirleri arasndaki karmak bir etkileimin sonucu olan
yolsuzluk lklar ve parlamento iindeki ekimeler, Andreas
Papandreu'nun sonunu hazrlad, ama i savaa benzer bir durum
ortaya kmad. Kbrs'n Rum ve Trk kesimlerine ayrlmas ko
nusunda uzun zamandr Yunanistanla aras bozuk olan Trkiye'de,
Bulgaristan'dan gelen emik Trk mlteciler, zaten ar yk altnda
olan ekonomiyi kertirken, lke de Amerika'nn Irak'a
dzenledii saldrda bir srama tahtas ilevi grd ve ardndan
Irakl Krtler'in gelii, devletin kendi Krt aznlyla ilgili yeni
skntlar yaamasna yol at. Burada yaylan mcadeleler de yine
i sava olmann ok uzandayd.
M acaristan, Bulgaristan, Arnavutluk ve Romanya'da iler
baka trl geliti. Mafcaristan'da, devleti eletirenler ile devlet
mevkilerini elinde tutanlar arasndaki youn manevralar, Macaris
tan Sosyalist i Partisi'nin dalmas ve ynetimin yeniden
rgtlenerek Macaristan (artk arada Halk yoktu) Cumhuriyeti'ni
ilan etmesiyle sonuland; yine de ynetimde ak bir paralanma
meydana gelmedi. Bulgaristan'da uzun zamandr hkm sren
komnist nder Todor Jivkov, Sovyetler'in de onaylad kansz
bir darbeyle grevinden uzaklatrld, ok eitli muhalefet
biimleri siyasal yaama girdi ve komnistler dalmaya balad,
am a yine tam bir devrimci durum olumad. Aslnda 1989'da Bul

garistan'da devrime en ok yaklaan durum, Jivkov'un devrilme
sinden nce, zorla Bulgarlatnlmaya allan Mslmanlar'n di
renii ve ardndan 320.000 kadar M slman'n Trkiyeye
gemesiyle ortaya kmt. Arnavutluk'taki paleokomnist rejim,
1989'un frtnalarna dayandysa da, onu izleyen ekonomik
bunalmlar ve talya'ya mlteci aknm atlatamad. Ancak orada
da ak bir devrimci durum yaanmad.
Komnist rejimlerin kt bu drt lke iinde, sonu
asndan deilse bile sre olarak en devrimci nitelik tayan
gelimeler Romanya'da gerekleti. Geri avuesku'nun otoriter
ynetimine kar muhalefetin iaretleri 1989 balarnda hafiften
belirmeye balamt ama, asl kriz, etnik M acar topluluundan
Lutherci bir papaz olan Laszlo Tokes'in, etnik ve dinsel haklarn
szcln yapma abalarn nlemeye alan hkmete diren
mesiyle bagsterdi. Gvenlik gleri,' Tokes'in grevden
alnmasna kar gsteri yapan kalabaln stne ate anca,
rejim ile muhalefet arasna her zamankinden daha kaln bir izgi
ekilmi oldu. Birka gn sonra ran gezisinden dnen
avueskunun, halk Bkre'te yaplacak toplantya katlarak reji
me destek vermeye armas, muhaliflerine frsat salad; kala
balklar, avuesku lehine deil, aleyhine tezahrat yaptlar. Ka
rarszlklar ve manevralarla geen bir gnn ardndan, ordunun
byk blm gstericilere katld ve oluturulan Ulusal Kurtulu
Cephesi iktidara el koydu, diktatr ile kars kat, ama baka
rejim muhalifleri kendilerini yakalayp yarglad ve idam etti, daha
sonra da avuesku'nun zel gvenlik gleri bir sre kendi
dzenlerini kurm ak iin mcadele ettiler. atmalarn bir ya da
dier aamasnda byk ihtimalle yzlerce insan ld. Roma
nya'daki m cadeleler bir halk devriminin ehresini tayor, ama
Balkanlar'da kkl bir gelenei olan bamszlk savalarn da
akla getiriyordu.
Karlatrmalar, Balantlar, Sonular
Felemenk, Iber Yarmadas ve Balkanlar'daki devrimlerin ta

rihi, birbirinden tamamen bamsz bir ekilde gelimedi. Her
blgede de Habsburg hanedannn eitli kollarnn arl vard.
Napoldon'un fetihleriyle Felemenk, Iber Yarmadas ve Dalmaya-
'daki devletler yeniden rgtlenirken, Osmanl mparatorluu'nun
Avrupa topraklan iinde bamszlk talepleri de ivme kazand.
1847-48deki Jlollanda ve Belika reform lan, 19. yzyl orta-
lannda Ispanya ile Portekiz'de gerekleen liberal darbeler ve
Habsburg topraklanndaki devrimlerin tm de, soylulann
ayncalklanna kar burjuvazi nclnde balayan hareketler
zerinde ykseliyor; halk egemenlii, yurtta haklan ve parlamen-
tarizm gibi terimler ieren ortak bir sz daarcna dayanyordu.
1492'den 1992ye kadar Avrupa devlet sisteminde meydana gelen
derin dnmler, bunlann nde de etkisini hissettirmekteydi:
Siyasi iktidann pekimesiyle merkez, farkllam, kesin snrlarla
tanmlanm, ama aralannda salam balantlar bulunan devletle
rin ortaya kmas; sivil nfustan toplanan kitlesel ve daimi ordular
kurulmas; devletin vergilendirme, askere alma, eitme, hkm
verme ve yasa yapma yeteneklerinin gelimesi.
Yine de bu blgenin her biri, karakteristik olarak farkl
devrimci yrngeler izledi; bu, balca iki etkene dayanyordu: (1)
Blgedeki zorlama-sermaye dengesinin deimesi; (2) blgenin je
opolitik ve jeo-ekonomik konumunun deimesi. Felemenk'te, ka
pitalizmin derinden kk sald, artk kendi toprandan sava
toplayamayan glere komu bir lkedeki siyasete tank oluyoruz.
Burada, kent sakinleri ile toprak sahipleri, iiler, iftiler ve
yneticiler arasnda deien ilikiler, tam be yzyl boyunca dev
rim olaslklarn belirlemiti. Yerel topluluk/hanedan/hami-
himaye edilen dzeyindeki devrimlerden ulusal/snf ittifakna
dayal devrimlere geite ne safkan kyl isyanlarna, ne de safkan
hanedan mcadelelerine rastland. Yine de komu devletlerin igal
ve istilalaryla sk karlald; ne de olsa Napolon'un kaderini be

lirleyen W aterloo Sava, Fransa'da deil Felemenk'in gneyinde
gemiti.
ber Yanmadas'nda devrim olaslklar, uzun zamandr
kartlar arasndaki karlamalara balyd: ktidarn ok sayda
soylu arasnda blld krsal kesimin ayrcalkl yerel
ynetimlerle ve dnya ticareti ile imparatorluk servenlerine
dalm ky blgeleriyle, imparatorluun dzenli olarak datt
imtiyazlarn hkmdarln paralanmasyla, kraliyetin kibirinin
devletin mali yetersizliiyle, brokrasinin arlnn asker lider
lerin zerkliiyle kar karya gelmesi. ber Yanm adas'nda yerel
topluluk dzeyindeki devrimler, daha en batan ulusal bir havaya
brnrken, hanedan dzeyindeki ekimeler hem ulusal, hem de
snf ittifakna dayal devrimlerle btnlemeye akt.
Balkanlar ile Macaristan'daki devrimlerin karmak ritmini
belirleyen, baka blgelerde slenmi im paratorluklann genile
mesi ve klmesi oldu. Toprak iin birbiriyle ekien imparator
luklann merkezlerindeki hanedan mcadeleleri sk sk yerel dev
rimci durumlar tututuran kvlcm balatrken, yzyllar boyunca
da hanedan dzeyindeki devrimler, ancak yerel topluluklarn -
zellikle kyl topluluklannn- balatt devrim ler eliinde
gerekleti. Yerel topluluk dzeyindeki devrimci durumlar,
ounlukla imparatorluk gcnn aksad koullarda ortaya kt.
Daha ayrt edici bir zellik de, ulusal devrimlerin erken bir
dnemde ve ok sk gelimesiydi; oysa snf ittifaklannn, gl
bir milliyetilik unsuru banndrmakszn devrimci durumlar ya
rattna yakn zamana kadar ender rastland. Osmanl egemen
liindeki blgelerde byk toprak sahiplerinin genellikle
Mslman olm as ve genellikle bam szlk kazanarak blgeden
ekilmesi, milliyetilik ile snf ittifak arasndaki o kuvvetli ba
gelitiriyordu.
Felemenk, ber Yarmadas ve Balkanlar'da yaanan dev
rimci deneyim ler arasndaki farkllklar ilk anda gze arp
Karlatrmalar, Balantlar, Sonular 147
maktadr. Bu farkllklar iinde en arpc olan, Felemenk'i ilk

bakta dier iki blgeden ayrr: Iber ve Balkan yarmadalarnda
yakn gemie kadar devrimci durumlar ortaya kmken, Fele-
menk'te bu, neredeyse Ispanya'ya kar bamszlk savann bit
mesiyle birlikte sona ermitir. Felemenk kentleri, iyice klm
durumdaki devletin sk denetimine bir kez girdikten sonra, siyasal
ncelik uruna verilen mcadelelerde birbirlerini boazlamadan ti
cari ilerine devam ettiler. Belirgin bir milliyeti hava tayan
1830-33 Belika Devrimi bir lde istisna olutursa da, tarihsel
Felemenk blgesinde ondan sonra gerekleen az saydaki devrim
ci durumda, aristokratlara ve/veya merkez kraliyet iktidarna kar
burjuvazi nclndeki snf ittifaklar sahneye kt. Bu arada
Iber ve Balkan yarmadalarnda, 1800 sonrasnda devrimci durum
lar ok sk yaand; bunlardan Iber Yanm adas'nda zellikle ordu
nun iktidara el koyduu durumlar ne karken, Balkanlar'da
bamszlk hareketleri ar basyordu.
Ulusal ve snf ittifakna daya devrimler, blgede de
hanedanlara ve yerel topluluklara dayal devrimlerin yerini aldysa
bile, 1492'den itibaren Felemenk'te bnjuva-toprak sahibi-
zanaatkr snflarnn ittifakyla oluan devrimler, hibir basit kro
nolojinin gsteremeyecei kadar arlkl biimde ortaya k.
Oysa Iber Yanmadas'ndaki dvrimlerin temelinde ounlukla ha
nedan ve snf ittifak i ie gemiti ve Balkanlar da Avrupa'nn
en byk, en uzun sreli ulusal devrimlerini kard. O halde (yerel
topluluk + hami-himaye edilen + hanedan) > (asker) >
(ulusal + snf ittifakna dayal) eklindeki formlden, tm Avru
pa'daki devrimci durumlar snflandrmaya yardmc byk bir
kronoloji oluturulabilir; yalnz, her blgede devlet oluumu ile ka
pitalist dnm arasndaki bileime gre bunun stnde
dzeltmeler yaplmas gerekecektir.
Nasl bir dzeltme? Zorlamaya ve sermayeye dayal
biim ler arasnda deiiklik gsteren blgelerde devrimci olan ve
olmayan siyasetin genel olarak karlatrlmasna dayal bir
dzeltme tabii. Toprak sahipleri, onlara bal zel ordular ve

smrdkleri kyller, zorlamann egemen olduu blgelerdeki
devrimci srelerin eksenini oluturmutu hep; sermayeye dayal
blgelerde ise burjuvazi ile kentli zanaatkrlar daha arlkl bir rol
stlendi. Ayaklanmadaki asker aralar da esas olarak yine ayn
modele uygun bir eitlilik gsteriyordu: Felemenk'te kent milisle
ri hayati nem tamaktayd; ber Yanmadas'nda profesyonel as
kerler, Balkanlar'da da ete savalan ne kmt. Sonu olarak,
Felemenk'teki devrimci durumlara uzun sredir snf ittifak dam
gasn vurmuken, iber Yanm adas'nda hl ok sayda asker dev
rim oluyor, Balkanlar'da ise arka arkaya ulusal devrimler patlak
veriyordu.
blgenin kendi tarihleri, devrim ile sava arasndaki
ilikiyi ortaya koyar, incelediimiz 500 yllk dnemde, devlet ik-
tidannn iddet yoluyla el deitirdii durum lann hemen hemen
hepsi sava srasnda, savaa bal bir hareket olarak veya savan
bir sonucu olarak geliti. Felemenk Ayaklanmas, savan zorunlu
kld vergilere direni olarak balayp bir dizi uluslararas
savala sona ermiti. Otuz Yl Sava, 1640ta Portekiz ile Katalo-
nya'da kan byk ayaklanmalan kolaylatrd. 1803 ile 1815
arasndaki Napolon Savalan'nn ya da 1878 Osmanl-Rus
Sava'nn ne kadar ok devrimci durum balattna dikkat edin.
On dokuzuncu yzylda Rusya ile Osmanl mparatorluu
arasndaki devler arpmas srasnda, Osmanl Balkanlar yava
yava elden kmaya veya kendi savalarn yapmaya balamtr.
Sava ile devrimin birbirlerini harekete geirmekle kalmayp,
aynlm az biimde birbirlerine kart da olmutur.
Ama sava ile devrim, tam bir eitlik iinde birbirine denk
dmyordu. Asker mdahaleyle sonular salama alnsa bile,
mesela 1830 Belika Devrimi ile 1848-49da Avusturya
Imparatorluu'nda gerekleen devrimler, dorudan uluslararas
savatan domamt. Her savan kendi devrimini dourduu da
sylenemez: Felemenk, 1477 ile 1945 arasnda igal stne igal
Karlatrmalar, Balantlar, Sonular 149
yaad, ama bunlarn ancak ok kk bir blm ynetim

yapsnda geici olmanm tesinde blnmeler yaratt ve ancak
yarm dzine kadar iktidarn el deitirmesiyle sonuland. On do
kuzuncu yzyln Iber Y anm adas'nda devrimin, gl olmakla
birlikte dolayl bir ilikisi vard savala. Napolon Savalan'nda
buraya asker g ylmas ve bu savalar srasnda ya da son
rasnda ber imparatorluklarnn kmesi, uluslararas asker
ykmllkleri nemli lde azalm olan byk ve zerk ordu
lar brakt geride; onlar da btn enejilerini devlet iktidarn ele
geirmeye ynelttiler. spanya ve Portekiz, 1815 ile 1898 arasnda
ok az uluslararas atmaya katld, ama buralarda iktidar, ou
kez komu glerin silahl mdahalesi eliinde sik sk kuvvet yo
luyla el deitirdi. Devrim iin gerekli olan koul sava deil, dev
letin asker yeteneklerinin azalmasyd. Ama bu yetenekler de
ounlukla savan bir sonucu olarak azalyordu.
Devrim ile devletlerin geirdii dnm arasndaki
ilikinin byle kavranmas, henz ele almadmz blgelerin dev
rim tarihini ne ekilde aydnlatmaktadr? zellikle ngiltere, Fran
sa ve Rusya'da meydana gelen byk devrimler, bu mercekten
baknca farkl grnr m? Bundan sonraki blmde, Britanya
Adalar, Fransa ve Rusya'daki devrimler, allmadk bir ekilde
ele alnacaktr. Bunlarn her birinde, 1492'den beri geen tm bir
dnemi inceleyeceiz. Ama analizde, her blgede bir yzyl
byte altna alnacaktr. Britanya Adalan'nda 1600-1700, Fran
sa'da 1750-1850, Rusya'da da 20. yzyl. Burada ama, byk dev-
rimlere ilikin yeni bir model ortaya koymak deil, byk devrim
ler ile gerekletikleri siyasal ortamlar arasndaki ilikilere yeni bir
anlay getirmektir.
4
Britanya Adalar
Britanya Devrimle Karlayor
Bugn Britanya tarihi, devrimin nasl nlenecei konusunda yap

raklar eskimi bir elkitab niteliindedir, yine de bu kitabn ne
lde ie yarayaca, dikkatle inceleyeceimiz zamanlara ve yer
lere baldr. Sadece ngiltere ile Galleri inceleyecek olursak eer,
tam bir devrimci durumun oluumunu grmek iin 1687'ye
dnmemiz gerekir. Onlara Iskoyay da katarsak, tarihi ileriye abp
1745'e gelmek zorundayz. nceleme konumuzu tm Britanya
mparatorluunu kapsayacak ekilde geniletirsek, smrgecilie
kar ayaklanmalarn ta 1950'lere kadar srdne tank oluruz.
Gzmz rlanda'ya evirdiimizde ise Ulster'n bugn de ateler
iinde olduunu grrz. 1492den 1992ye kadar Britanya'da dev-
rimlerin hikyesi, baka birok m ecradan devam etse de,
rlandada balayp rlanda'da biter. Be yz yllk dnem boyunca
ngiliz yneticiler, arka arkaya rlanda'ya boyun edirmeye
alm, tekrar eden devrimci durumlar ve en azndan bir devrim
ci sonu pahasna yapmlardr bunu. Londra karsnda Dublin,
bamszlndan asla tmyle vazgememitir. Dikbal Ulster,
bugn de hl W estminstera devrimin en keskin tadn
yaatmaktadr.
imdi, Britanya A dalan'm temelde rlanda, skoya, Gal-
ler, Ingiltere ve hemen bitiiindeki adalardan oluan bir blge
eklinde tanmlayp, bu blgede yaayan btn insanlar belirtmek
zere "Britanyak" kelimesini esnek bir biimde kullanarak, burada
varlk gstermi eitli devletlerin tarihlerinde devrimlerin nasd
gelitiine bakalm. Byk bir devrim dnemi olan 17. yzyl
zerinde younlamakla beraber, bu dnemde arka arkaya

yaanm ayaklanmalar Britanya'daki uzun vadeli devlet oluum
sreci iine yerletireceiz. B ritanya devletleri ekil deitirdike
ve Britanya'nn dnya devletleri arasndaki konumu deitike,
Britanya devrimlerinin karakterinde de derinlemesine dnmler
meydana geldiini greceiz.
Bir yandan da gnmz rlanda's ile Byk Britanya'sn,
uzun geliim srelerinin doal birer sonucu olarak gren teleoloji
leri reddetmemiz gerekiyor. Bylece, devletler ile devrimlerde,
olaslklarn rahatlkla baka trl de sonulanabilecek olduunu,
bugn blgede tmyle farkl devletler bulunuyor olabileceini
greceiz. Sermaye ile zorlam a ulan arasndaki yelpazede, Lond
ra ile uydulanndaki gibi younlam sermayeden, rlanda ve
skoya Highland'deki gibi ok belirgin bir zorlamaya kadar
eitlilikle karlaacaz. Britanya'nn, dnya kapitalizminin
nemli merkezlerinden biri haline gelmesinin, onun asker ve em
peryalist bir g olarak ykseliini tamamladna tank olhcaz.
Felemenk'te gl bir ekilde kapitalizme dayal olan devlet
oluumunun, ayrca ber ve Balkan yarmadalarnda nispeten zorla
maya dayal biimde gelien devlet oluumunun tersine, Britanya
devletleri (zellikle ngiltere) bir orta yol izlemi, sermaye ile zor
lama zaman zaman birbiriyle atsa da, sonunda glerini
birletirmitir.
Kentlemenin younluu ve biimi, Britanya'nn Avrupa eko
nomisi iindeki deien konumuna ilikin kantlar sunar. On
beinci yzyln sonunda ngiltere'nin gneydou kesimi, Avru
pa'daki en youn kentsel alann -b u alann merkezi Flandre'd-
ba ucunu oluturuyordu; oysa skoya ile rlanda bunun tmyle
skoya, corafi ve kltrel olarak iki blgeye a y n lr H ighland (yksek, dalk arazi) ve
Low land (dzlk arazi). K uzeyde y er alan H ighland, gnm zde de daha geleneksel,
krsal b ir yapy korur, birok eski G ael deti geerliliini srdrr ve G aelce yaygn b ir
dildir, nfusun yaklak yzde S'inin yaad Low land ise sanayilem i b ir blgedir./
N
152 Britanya Adalar
dndayd. 1750'ye gelindiinde Londra blgesi, Avrupada kent

sel ymann en nemli kutuplarndan biri durumundayd ve hem
Gney skoya, hem de Dublin civan, kesin bir biimde Lond
ra'nn nfuz alan iinde yer almaktayd. O zamandan beri Avru
p ada Londra'ya rakip baka blgeler ortaya km, ancak bir
btn olarak Britanya A dalan, her zaman Avrupa'nn en nemli
kentsel blgeleri arasnda olmutur. 1500de, nfusu 5.000'i geen
Britanya kentleri arasnda Bristol, Colchester, Coventry, Edin
burgh, Exeter, King's Lynn, Londra, Newcastle, Norwich, Oxford,
Shrewsbury, Yarmouth ve York vard - bunlar arasnda
ngiltere'den 12 kent, skoya'dan bir kent varken, Galler ve
rlanda'dan hi kent yoktu. 1750'de artk Britanya Adalan'nda en
az 45 tane byle kent vard ve bunlardan yedisi Iskoyada, bei de
rlanda'da bulunuyordu; sadece Londra'da 675.000 kii
yaamaktayd (de,Vries 1984: 270-1). 1992'de Birleik Krallk'ta
kentli nfus, toplam nfusun yzde 95'ine kmt, rlanda'da ise
bu oran yzde 60 dolayndayd. Bu dzeyde bir kentlemeyle bir
likte, hem Britanyann hayatnda sermayenin greli nemi, hem
de Britanya sermayesinin dnya sermayesiyle balants, muazzam
b ir art gstermiti.
1492'de Britanya A dalan'nda nem li devlet ile birlikte
dzinelerce yan zerk ynetim blgesi (mesela Channel [Man]
A dalan) vard. Veraset anlam azlklannn yaand anlar dnda
ngiliz devleti kendi topraklannda nemli bir ncelik kazanm du
rumdayd; oysa Iskoya'nn kendi hinterland zerindeki denetimi
belirsizdi, rlanda da her gn yeni ekimelere sahne oluyordu.
ngilterenin tamam kraln hkm altndayd; yine de Percy'ler
gibi kuzeyli byk lordlar nemli lde zerklik salamt ve
devlet (szgelimi bir Papalk Devletleri'yle veya Burgonya'yla
karlatnldnda) tebaasndan nispeten az ey talep edebiliyor
du. Ama o da buna karlk onlara az ey veriyordu zaten.
1409'da ngiliz birlikleri, Owen Glendower'in nclndeki
son Galli isyann da bastrmt. III. Richard'a kar Galliler'in
1535'te lkeye geldikten sonra Hemy Tudor'a verdii destek, Gal-

ler ile ngiltere arasndaki balan glendirdi. O zamandan sonra
ngiltere, kendi krallna bal bir toprak olarak grd Galler'i.
Uluslararas ilerde, rlanda, yabanc glerle ancak el altndan,
kesintili biimde iliki kurabilen kavgac bir koloni durumundayd,
Iskoya'nn kk bir Avrupa devleti olarak ayr bir konumu vard,
ngiltere ise Avrupada ad anlmadan geilemeyecek bir gt.
1492'ye gelindiinde ngiliz gemileri, hem ticaret hem de savata
nemli bir deniz gc oluturmaktayd. Her iki alanda da ngiltere,
o zamanlar Avnpada tekstil ticaretinin merkezi durumunda olan
Flandre'la gl balarm korudu. Uzun zamandr Avrupa ilerinin
kysnda kalm olan ngiltere, bir byk g haline geliyordu
artk; bu srete Iskoya liderleri de, Ingilizlerin arlkl konum u
nu dengeleme abasyla Avrupa'da daha gl balantlar kurmaya
yneldiler ve zaman zaman da rlandalI sava beylerini yabanc
yneticilerle el altndan anlamaya kkrttlar.
Bir ticaret gc olarak ngiliz devleti, vergi gelirlerinin
nemli bir ksmn gmrkten salyor, kelle vergisine ya da emlak
vergilerine dayanmyordu pek. Kraliyet topraklarndan salanan
rant, hl VII. Henry'nin gelirinin yaklak yzde 40'n
oluturmaktayd, ama sava masraflar arttka Tudor
hkmdarlar vergilere gitgide daha ok bel balar hale geldiler
(Clay 1984: I, 251-52). 1610'da tahminen 461.500 pound olarak
hesaplanan olaan devlet gelirlerinin yzde 31i rantlardan ve feo
dal vergilerden, yzde 54' gmrkten, ancak yzde 15'i de baka
kaynaklardan elde ediliyordu (Kennedy 1964: 8). On yedinci
yzyldaki Uzun Parlamentoya ve I Sava'a kadar saray, bu
"olaan" gelirleri kendi otoritesiyle salar, ancak sava zaman
olaand kaynaklar gerektiinde parlamentoya bavururdu.
1580'den sonra ngiltere ktadaki siyasete daha fazla
kabldka, sava da ok daha masrafl hale geldi. Avrupa'nn baka
yerlerinde de olduu gibi barutun, ar silahlarn, kuatmaya dayal
sava yntemlerinin, cretli piyadenin ve btn bunlara kar koy
154 Britanya Adalar
abilecek tahkimatn daha fazla kullanlr olmas, kraliyet ordu

larnn masraflarn iirerek ok daha karmak levazm sorunlar
yaratt; her kk birimin kendi silahlarn ve altyapsn salamas
ekonomik deildi artk. Bunun sonucu oldu: (1) Saray, kendi
mlkne gitgide yabanclat; (2) krallar ile kralieler, toprak ver
gilerinden gelir elde etmek iin parlamentoya gitgide daha fazla
bavurmaya baladlar ve (3) parlamentonun btn kraliyet gelirle
ri zerindeki denetimi gitgide daha ok artt. 1640'larda parlamen
to, uzun sre direndikten sonra yiyecek ve iecek maddelerine
tketim vergisi koymutu. Sonraki birka yzyl boyunca
ngiltere'de ticaretin iyice gelimesiyle gmrk ve tketim vergile
ri devletin balca gelir kayna oldu. Bunlarn parlamento deneti
mi altnda uygulanmas, Lordlar ile Avam'n siyasal yaamdaki et
kisinin giderek artmasn salad.
1492'ye gelindiinde, Lordlar Kamaras soylular ile kilise
yi temsil ediyordu; Avam Kamarasnda ise toprak sahibi gentry
ile nde gelen tccarlar bir araya toplanmt. VII. Henry ve daha
sonraki Tudorlar, parlamentonun mali desteiyle devlet iinde
nemli bir iktidar salarken, bir yandan da byk lordlann zel or
dularn klttler. Ayrca, skoya snrna yakn olanlar hari,
zel kiilere ait kaleleri kaldrp, dorudan sarayn denetiminde
mstahkem yerler kurdular. VIII. Henry, ngiliz kilisesini
Roma'dan kopard, gelirlerine el koydu ve manastrlar saraya
balad; bylece hem sarayn gelirleri artt, hem de ruhban snf
devletin denetimine girmi oldu. VII. Henry'den I. Elizabeth'e
kadar Tudorlar, ngiliz nfusunun nde gelen kesimlerini denetim
leri altna alp devleti genilettiler, ok sayda ayaklanma
kmasna neden olan bir sreti bu, ama sonunda hkmet yetki
lerinin genilemesini salad.
Yarm yzyl nceki Felem enkliler gibi, 17. yzylda
Ingilizler de, yurt dnda hakim bir g durumuna gelirken yurt
iinde sert mcadelelere girdiler. Felemenk etkisi altnda devlet
mliyesini ve ynetimini yeniden dzenlerken, neredeyse benzeri
grlmemi tarzda bir devlet yarattdar: st dzey ynetimi Fele

menkli rakibine gre ok daha gl, am a daha pekiik, itibarl,
verimli, yerel ve blgesel dzeylerdeki gndelik ynetim ilerinde
hl olduka zerk durumdaki gentry ile ruhbana dayanan bir dev
let. Silahl kuvvetler zerinde nemli denetim salam gl bir
kralie ya da kral, devlet mliyesini byk lde gzetimi altnda
tutan bir parlamento, sarayn hkm altnda yaygn bir a
oluturan mahkemeler, hzla proleterleen krsal nfus, giderek
klen kyllk, kk lekli imalatn oalm as, refah
ykselmekte olan yeoman'la* ve giriimci toprak sahipleri ile
tccarlar arasndaki ibirliinin oluturduu bileim, ngiltere'yi
korkulacak kadar gl bir devlet haline getirdi.
skoya'da ise toprak sahipleri, renperler, hayvanclar ve
balklar bir arada yayordu. Tartmal ngiliz hakimiyetine, kra
liyet ailesinin ngiltere'deki kraliyet ailesiyle yaygn bir ekilde ev
lilikler yapmasna ve ngiltere'nin buray ilhak etm eye ynelik
saysz askeri giriimine ramen, lke bamszln korumutu.
1492'de Stuart slalesi, skoya'da babadan oula geen krallk
zerindeki hak talebini, Polonya, Rusya veya M acaristandaki
btn ailelerden daha gl biimde dile getirmekteydi. Iskoyal
yneticiler, ngiliz tehditlerine kar gvence olarak 1295'ten beri
zaman zaman Fransa'yla ittifaka girmekteydi. Ancak bu ittifaklar,
Ingilizler'i uzaklatrmaya yetmedi. Iskoya Kral IV. James,
1513te Flodden Field'da arprken ld. Halefi V. Jam es de bir
baka ngiliz igalinden sonra 1542'de lecekti.
Yine de tskoya, Fransz ve ngiliz nfuz alanlarnn k
ysnda gelimeyi srdrd; 1559'da Iskoya Kraliesi M ary, Fran
szlarn kraliesi olduunda** lke, Fransa'yla yaknlat; son-
G entry ile iiler arasndaki tabaka; silah tama yetkisi olm ayan ktlk m lk sahiplerin
d en olum akla birlikte, hizm etkrlar, m uhafzlar ve orta dereceli m em urlar da
ieriyordu./ N
V . Jam esin kz olan M ay (1542-1587), babasnn lm zerine hen z alt gnlkken
k ralie ilan edilm iti. Fiili ynetim , naibe sfatyla annesi LorraineD M ary deydi. M ary,
156 Britanya Adalar
ra da Mary'nin olu James'in 1603'te ngiliz tahtna kna tank

oldu. 1520lerden itibaren skoya'da Protestan doktrinler byk
bir g kazand. Ingilizler'in tevikiyle Iskolar, 1560'ta Protestan
bir devlet kilisesi kurdular; ama, lkede bulunmayan Katolik
kralielerini denetim altnda tutmakt. Kralienin Fransz
mttefikleri ile akrabalar, kendi din savalaryla uramakta ol
duklarndan bu deiimi nleyemediler. (1637 ile 1660 arasnda
devrim lskoya's, bu kiliseyi kaldrd. 1690'da ise yeni kral W illi
am of Orange, piskoposlua yer vermeyen Presbiteryenlii destek
leme adna tskoya Episkopal Kilisesi'nin datlmasna yardmc
olacakt. Ancak tskoya'nn ilk ulusal kilisesi byk lde epis
kopal bir nitelik tayordu, yani piskoposlarn nemli bir arl
vard.) Ama Britanya A dalan'nm tm Protestan olmad: rlanda,
hl burnunun dikine giden bir koloniydi; ngiltere'nin
yerletirdii byk lordlar ile kuzeydeki kk sko-lngiliz
"tarm alanlar" dnda btn nfus Katolik'ti.
Temelde tarmsal bir lke olan rlanda'nn kendine ait tek
bir hkmdar yoktu. Blgesel sava beylerinin nemli bir
zerklii vard ve Dublin'de, Ingiliz valilerin glkle denetim
altnda tuttuu ay n bir parlamentoda toplanyorlard. ngiliz Pale'i
(Dublin etrafndaki drt Ortaa kontluu) dnda nfusun
ounluu ngilizce deil, Gaelce konuuyordu. Katolik Kilisesi,
rlanda halkn birletiren byk bir gt. Aslnda 1492'de
rlanda, iki yzyl nceki Anglo-Norman rejiminin kmesinden
beri her zamankinden daha G ael bir nitelie brnmt. Mevcut
Ingiliz ynetiminin yerli ve yabanc muhalifleri, ou kez rlanda
lordlan arasndan mttefik buluyordu; bu lkede lordlar, hizmetle-
kUk yafta annesinin lkesi Fransa'ya gnderildi ve orada yetiti. K al . Franois'yla

evlenince de F ransa K raliesi oldu. B u evlilikle iki K atolik kralln birletirilm esi
am alanyordu. A ncak M arynin soyu baha tarafndan T udorlar'a dayand iin
ngiltere tahtnn da verisi konum undayd ve sonunda Protestan E lizabeth i destekleyen
glerce ldrld,/N
rinin kraliyet tarafndan takdir edilmesi zerine deil, hl sava

klanlara liderlik etmeleri dolaysyla soyluluk unvan tayordu.
Mesela 1487'de, Irlandal kilise dam lan ile soylulardan
oluan bir meclis, York hanedan yanls olan ve ngiliz taht
zerinde hak iddia eden Lambert Sim nel'e ngiltere Kral olarak
ta giydirmiti. Simnel, silahl rlandalIlar eliinde ngiltere'ye
sefer dzenlediyse de, sonu alamad. Bir kez de 1530'larda, VIII.
Henrynin badanman Thomas Cromwell, Ingiliz-Irlandal
ynetici Kildare Kontu'nu devirip, saraya daha bal olan bir
Ingiliz temsilcisini onun yerine geirmek amacyla rlanda'da
byk bir ayaklanma tezghlamt. 1541'de VIII. Henry, rlanda
Kral unvanm aldnda bile, yetkileri tm lkeye yaylm
deildi. rlanda Denizi'nin bat tarafndan bakldnda rlanda'daki
devrimci durumlar -e n azndan 1691'e kadar olanlar- oturmu bir
devlet yaps iindeki ayaklanmalardan ok, dardan gelen fetih
hareketlerine kar kitlesel direni ile yerel dzeyde hakimiyet kur
mak iin giriilen iddetli savalarn karm gibi durmaktadr.
Demek ki, aralarnda kesintisiz bir etkileim olsa da,
Ingiltere, Iskoya ve rlandann devlet oluum deneyimleri
tmyle birbirinden farkldr. Bu lkenin tarihini, 18. yzyla
kadar tmyle ayn ele almak gerekir. O tarihten sonra da
rlanda'nn devrimci deneyimini yine ay n tutmak zorundayz;
yoksa siyasal tarih asndan ngiltere, Galler ve Iskoya ile
arasndaki karlkl bamll gzden kannz.
Iskoya, Galler ve rlanda devletlerini yaratan, Ingiltere ile
girdikleri savalarsa, ngiliz devletini de hem bu mcadeleler hem
de dnyann dier blmleriyle yapt savalar ekillendirmitir.
Tablo 4.1'de, Britanya devletlerinin 1492 ile 1992 arasnda Brita
nya A dalan dnda girdii balca savalar sralanmaktadr. Eksik
siz olmayan bu liste, kritik olguyu belgeler: (1) On beinci
yzyl sonlarndan yakn gemie kadar, ngiltere'nin kesintisiz bir
biimde asker eylemlere girmi olduunu; (2) Britanya
savalarnn 1750 sonrasnda Avrupa dna yaylp kolonileme ve
158 Britanya Adalar
kolonilerde bam szlk dnemleri boyunca da devam ettiini ve

(3) rlanda ve skoya ordularnn hemen hemen sadece Britanya
Adalar iinde savam olduunu. zerk sko ve rlanda birlikle
ri, Britanya dnda hemen hemen sadece paral asker olarak
arpmtr. Oysa 16. yzyldan II. Dnya Sava'na kadar
ngiltere, dnyann byk askeri glerinden biri olm utur ve b
da, tm dnyada silahl atmalara girmesiyle balantl bir du
rumdur.
Tablo 4.1 B ritanya D evletlerin in D ardaki Savalar (1492-1992)
1489-92 Fransz-lngiliz sava

1511-14 Kutsal Birlik Sava
1512 Navarre Sava
1521-26 V. Karl'n (arlken) ilk sava
1526-29 V. Karl'n ikinci sava
1544-46 Osmanl sava
1549-50 Fransz-lngiliz sava
1556-59 Fransz-lspanyol sava
1562-64 llk H u g u en o t sava
1568 K arayiplerde tngiliz-lspanyol sava
1585-1604 Armada Sava
1618-48 Otuz Yl Sava
1621 Ingilizler'in Cezayir sava
1624-25 Ingiliz-Fas sava
1635-37 Ingiliz-Fas sava
1650-54 Portekiz-lngiliz sava
1652-55 ngiliz-Felemenk D eniz Sava
1655-59 Ingiliz-lspanyol Sava
1655 Ingilizlerin Tunus sava
1663-67 Ingiliz-Felemenk D eniz Sava (Fransz mdahalesi,
1665-67)
1670 Ingilizler'in C ezayir sava
1672-79 XIV. Louis'nin Felemenk'le sava
1675-76 Ingilizler'in Trablus sava
1681-82 Ingilizler'in C ezayir sava
* Fransz Protestanlar. / .N.

1700-21 ikinci Kuzey Sava
1701-14 Ispanyol Veraset Sava
1718-20 Drtl ttifak Sava
1726-29 Britanya-Ispanya Sava
1740-48 Avusturya V eraset Sava
1753-63 Yedi Yl Sava ve Kuzey Amerika'da onun habercisi
olan atmalar
1757 Bengal sava
1776-83 Maratha sava
1776-83 Amerikan Bam szlk Sava
1781-84
1789-92 Mysore savalar
1798-99
1792-1802 Fransz Devrim Savalar
1802-04 Maratha sava
1803-15 Napolon Savalar
1806-12 Osmanl-Rus sava
1812-14 1812 Sava
1814-16 Gurka sava
1816 Cezayir sava
1817-18 M aratha sava
1821-29 Yunan bam szlk sava
1823-26 Birmanya sava
1824-26 Asanti sava
1825-30 Tasmanyallar'la sava
1827 Navarin Deniz Sava.
1828-34 Portekiz i savama mdahale
1830-33 Belika bamszlk savama mdahale
1833-40 Ispanyol i savana mdahale
1838-42 Britanya-Afganistan sava
183940 Msr-Osmanl savana mdahale
183942 in savalar
1839-52 Arjantin-Uruguay savana mdahale
1843 Sind sava
184546 Sih sava
184547 Maori sava
1846-50 Portekiz i savama mdahale
184849 Sih sava
1851-52 Basuto (Lesotho) sava
1852-53 Birmanya sava
1854-56 Krm sava
1856-57 Ingiliz-lran sava
1856-60 in savalar
1857-59 Hindistan Ayaklanmas
1863-65 Bhutan sava
1863-69 M aori sava
1865 Asanti sava
1867-68 Habeistan sava
1873-74 Asanti sava
1878-81 Afgan sava
1879-80 Zulu sava
1879-81 Transvaal'de sava
1880-83 Basuto sava
1882 M sr sava
1882-85 Sudan sava
1885-86 Birm anya'da sava
1893-94 M tabeleler ve onalar'la sava
1894 Bunyoroyla sava
1896-99 M atabeleler ve onalar'la sava
1896-1900 Asantiler'le sava
1897 Bat Nijerya'da sava
1897-99 U gandallar ve Sudanllar'la sava
1899-1902 Boer Sava
1899-1904 Somaliler'le sava
1900-01 in'deki Boxer Ayaklanmas'na mdahale
1903 Nijerya'nn kuzeyinde sava
1904 Tibet'te sava
1906 Zululr'la sava
1913-20 Somaliler'le sava
1914-18 I. Dnya Sava
1918-21 R us Sava
1919 Afgan sava
1920-22 Y unan-Trk savana mdahale
1921-22 Moplah sava
193945 II. Dnya Sava
194549 Filistin sava
194549 Endonezya sava
1946-54 inhindi sava
1947-66 M alezya bam szlk sava
1949-53 Kore sava
1952-54 Kenya i sava
1953-57 Arap-Israil Sava

1955-59 Kbrs sava
1963-66 Kbrs'ta i savaa mdahale
1963-66 Endonezya-M alezya savana mdahale
1963-67 Gney Arabistana mdahale
1982 Arjantin'le Falkland/M alvina sava
Yz Yl Sava srasnda Fransz topraklan zerindeki dev

arpmalar dnda, 16. yzyl ortalarnda ngiltere, Avrupa
ktasndaki atmalarda ikincil roller oynad. Ancak spanyol Ar
madas yok edildikten (1588) ksa bir sre sonra, Osmanl
mparatorluu da dahil Avrupa'daki btn byk kuvvetler, ngiliz
asker gcn hesaba katmak durumunda kald. On yedinci yzyl
balanndan itibaren ngiliz filolarnn, bir yandan Akdeniz'de
Kuzey Afrika korsanlaryla ve Avrupal rakiplerle savatna, bir
yandan da Karayiplerde, Atlas Okyanusu'nda ve Byk Okya-
nus'ta Portekiz, spanya ve Felemenk'le rekabet ettiine tank oluy
oruz. stelik, 1783'te 13 zengin Amerikan kolonisinin bamszlk
kazanmas gibi gerilemelere ramen Britanya, 20. yzyln orta
larna kadar denizar topraklarn srekli geniletmitir. Ilman
blgelerde silahl fetihleri yaygn kolonilemeyle birletirdii gibi,
lman ve tropikal blgelerde de Britanya, silahlarn gcnden ya
rarlanarak imparatorluunu ayakta tutmutur.
ok sk sava kyordu artk. Her yzyldaki yeni sava
saysna bakacak olursak, yle bir dalm kar ortaya:
1492-1591 11 1792-1891 44
1592-1691 14 1892-1991 31
1692-1791 11
Yeni savalarn skl asndan, 20. yzyl listenin bana otur

maktadr; biti tarihleri itibaryla dnldnde ise 20.
yzyldaki iki dnya sava, yol atklar ykm asndan Brita
nya'nn nceki yzyllarda giritii her trl askerharekt
162 Britanya Adalar
glgede brakmaktadr. 1790'dan sonra savalarn muazzam bir

ivme kazanmas, zellikle Avrupa'nn dnda, imparatorluk kurma
abasyla ortaya kmt. mparatorluun klmesiyle sonu
lanan savalar ise ancak II. Dnya Sava'ndan sonra arlk kazan
maya balad.
Yzyllar boyunca Avrupa devletleri, kendilerine bal
insan topluluklar zerindeki iktidarlarn esas olarak sava zam an
larnda salamtr; Britanya da bu duruma istisna oluturmaz.
1687-89'daki anl Devrim'den itibaren Avrupa'da, kolonilerin
geniledii blgelerde ve denizlerde yaplan savalar, Britanya
devletinin gcn artrd. skoya'yla kalc bir birlik kurulmas
(1707), 1715 ve 1745'te skoya taht zerinde hak iddia eden Stu-
artlar'la savaa neden olduysa da, hem devletin yurt iindeki nfuz
alanm, hem Avrupa'daki ticari varln geniletti. Amerikal ko
loniciler, devrim Fransa's ve Napoleon'la yaplan savalar da, kral
ile parlamentonun etkili bir mali sistem yaratmak zere ibirliine
girimesiyle yine devletin glenmesini salad. Ordu, yurt
iindeki atmalardan uzak durarak abalarn hep fetihler ve isy
anc kolonilerin denetim altna alnmas zerinde younlatrd; bu
koloniler arasnda, artk (1800-01) resmen Birleik Krallk'a ait
olan rlanda da vard.
18. ve 19. yzyllarda Britanya'da sermaye arlk kazand,
lke sanayileti, tarmda proleterleme tamamland, kentler
byd ve ngiltere ile rlanda'dan kitlesel glere ramen nfus,
grlmemi bir hzla artt. Giderek talepleri arlan bir devlet ile ka
pitalist dnyadaki bymenin bir araya gelmesinden kaynaklanan
iddetli savalar srasnda Britanyallar, byk ve mdahaleci bir
devlet aygt oluturdu. Dier Avrupa devletleriyle
karlatrldnda, parlamenter kurumlar ile gnll sivil rgtler
siyasal hayatta ok nemli bir rol oynuyordu. Ama 20. yzylda
bile Britanya devletinin genileyip yeni faaliyetler stlenmesini
salayan balca koul, sava zamanndaki seferberlik durumuydu
(Cronin 1991:2-4).
Bir btn olarak Avrupa'da savalar ile devrimci durumlar

arasndaki izgi, ancak devletler kendi topraklarnda ak bir
ncelik kazanp kesin biimde tanmlanm snrlara ve gl mer
kez rgtlere sahip olduu zaman netlemitir. Bu genellemenin
Britanya'da yaananlar iin de geerli olduu kesindir. Bu yzden,
byk devrimci durumlar katalogundaki (bak. Tablo 4.2) ilk
atmalarn ou, sava ile devrim arasndaki snrn iki tarafna
yaylmtr. Bu hesaba gre Iskoya, 1496 ile 1745 arasnda tam
15 kere i savalar ve ayaklanmalarla sarslm demektir. Ingiliz
ordular da bunlarn hemen hemen hepsine katlmtr.
sko ve ngiliz kuvvetleri arasndaki silahl mcadele,
hangi aamada kesin olarak devrim biimini ald? ngiltere,
skoya ve Galler'i tek bir ynetim olarak tanmlayabileceimiz
aamadan itibaren tabii. yleyse o aama ne zaman belirdi? On
beinci yzylda, ngilizlerin skoya zerinde yarm bir kabul
gren egemenlik iddiasndan itibaren mi? sko bir kraln ngiliz
tahtna kt 1603'te mi? Sonusuz kalsa da, Cromwell'in iki
lkeyi birletirdii 1657-59 dneminde mi? ngiltere'nin, skoya
meclisini kendisininkiyle birletirerek bir Britanya parlamentosu
oluturduu 1707'de mi? Hangisini kesin balang kabul edersek
edelim, skoyann ngiliz-Britanya hegemonyasna boyun emesi
kanl savalardan sonra gereklemi, en azndan 1746'ya kadar da
belirsiz bir durum olarak kalmtr.
rlanda'da durum daha da dramatiktir. ngiliz yneticilerin
rlanda'ya hakim olmaya alt aktr; b ir ellerinde ekmek,
brnde sopayla srekli denemeler yapmlar, ama en ok da
sopa tutan ellerini kullanmlardr. rlanda, nl 19. yzyl polisi
de dahil sonradan Byk Britanya'da uygulamaya konacak belli
bal gzetim ve bask biimlerini denemek iin bir laboratuvar
oldu hep (Broeker 1970; Clark & Donnelly 1983; Fitzpatrick
1985; Palm er 1988). On sekizinci yzyln balarna kadar
rlandal sava beyleri neredeyse aralksz biimde birbirleriyle
savatlar. Ayrca 1493 ile 1969 arasnda Britanya ve rlanda kuv
164 Britanya Adalar
vetleri arasnda 15'ten fazla geni apl silahl atma kt;

atmalar arasnda da ok sayda ldrc baskn ve saldn
yaand. Bunlar bugn de sona ermi deildir. 1987de, Kuzey
rlandada her iki taraf toplam 93 kiiyi ldrmt. 1988'de yine
93 siyasi cinayet, 1989'dada 62 siyasi cinayet ilendi.
Tablo 4.2 Britanya Adalan'nda Devrimci Durumlar (1492-1992)
1493-96 Perkin W arbeck nclnde rlanda ayaklanmas

1496-97 Ingiliz-lsko veraset sava
1497 Cornw all Ayaklanmas
1504 rlanda'da ngiliz mttefikler ile Irlandal kartlan
arasnda sava
1513-15 Ingiliz-lsko veraset sava ve Fransz mdahalesi
1522-23 Ingiliz-lsko sava
1532-34 Ingiliz-lsko sava
1534-36 Silken Thom asm rlanda ayaklanmas
1536-37 man Yolculuu
1540-43 rlanda'nn yatmas
1542-50 Iskoya'yla veraset sava
1549-50 Kett nderliinde ayaklanma, Cornwall Ayaklanmas
1553-54 W yatt nderliinde ayaklanma
1559-60 Ingiliz-Isko veraset sava ve Fransa'm n mdahalesi
1559-67 rlanda'daki Tyrone Kontluu zerinde veraset
m cadelesi; Shane O'Neill nderliinde ayaklanma
1565-67 Iskoya'da din mcadeleleri
1568-73 rlanda'da Birinci Desmond isyan
1569 K uzey'deki Katolik lordlann isyan
1579-80 kinci Desmond syan, Leinster'da ayaklanma, Papa
ile Ispanya'nn mdahalesi
1595 Iskoya'da Katolik lordlarn isyan
1595-1603 rlanda'da Hugh O'Neill nderliinde ayaklanma.
Ispanyol mdahalesi
1608 Sir Cahir O D oherty nderliinde rlanda ayaklanmas
1639-40 Isko ayaklanmas; Piskopos Savalar
1641 Ulster'da ayaklanma
1642-47 ngiltere, rlanda ve Iskoya'da i sava

1648-51 ngiltere, rlanda ve Iskoya'da ikinci i sava
1655 Salisburyde Pennddock ayaklanmas
1660 Monk darbesi, II. Jam es'in unvanna tekrar kavumas
1666 Iskoya'da U lusal Szleme yanllarnn isyan
1679 Iskoyada U lusal Szleme yanllarnn ayaklanm as.
1685 M onmouth ve Argyll ayaklanmalar
1687-92 Ingiltere, Iskoya ve rlanda'da anl Devrim, Fran
sa'nn m dahalesi'
1715-16 Iskoyad a Jacobusu ayaklanma
1745-46 sko ayaklanmas
1798-1803 Birleik Irlandallarn ayaklanmas, Fransz
mdahalesi
1916 rlandada Paskalya Ayaklanmas
1919-23 rlanda'da i sava, rlanda'nn bam szlk ilan
1969- Kuzey rlanda'da aralkl olarak sren gerilla sava
rlanda'nn baz blgeleri 11. yzyldan itibaren Anglo-Norman

savalarn denetimi altndayd. 1550'lerden balayarak
ngilteredeki rejimler, rlandada planl bir ekilde ngiliz kolonile
ri kurdular - aslnda buralara Ingilizler'den ok Iskolar
yerletirilmiti. Bir yandan da Katolik toprak sahiplerini sistemli
biimde mlksz braktlar; bu sre, zellikle Cromwell'in
1649da rlanda'nn kralc kesimlerini fethetmesinden ve 1690'da
da W illiamn yeni kralc olan rlanda'y igalinden sonra hz ka
zand. Sonu olarak Katolikler, 1641'de rlanda'daki topraklarn
yzde 59'una sahipken, 1688'de yzde 22'sini, 1703'te yzde
14n, 1778'de ise sadece yzde 5'ini ellerinde bulunduruyorlard
(Moody & Martin 1987: 201, 220). 1800'de Birleik Krallk'n
ilanna ve 1801'de de rlanda parlamentosunun Britanya parlamen
tosu ile birletirilmesine ramen, bir btn olarak rlanda, hibir
zaman byk bir devletin uysal tebaas gibi davranmad; hemen
hemen her zaman, rlanda'nn bir yerlerinde Britanya egemenliine
meydan okuyan binleri kt. lke ne kadar ngiltere'nin hkmne
girmi olursa olsun, 1504'ten gnmze kadar rlandalIlar, rlanda
166 Britanya Adalar
devleti zerinde denetim salamak iin birbirleriyle de srekli

arptlar.
ngiltere ve Galler'de ise devrimler ok daha baka bir
tarih geliim izledi. Tudorlar ve Stuartlar'n iktidarlarn
pekitirdii dnemlerde ngiltere'de byk ayaklanmalar yaand:
Cornwall ayaklanmas (1497), man Yolculuu (1536-37),
Gneybat ve Dou Anglia'daki ayaklanmalar (1549-50), WyatP
Ayaklanmas (1553-54), kuzeydeki Katolik lordlann ayaklanmas
(1569), iki Sava (1642-47 ve 1648-51), M onmouth ayaklan
mas (1685) ve anl Devrim (1687-89). Daha sonra, skoya ile
rlanda'dan gelen ksk sesler saylmazsa, bir sknet dnemine gi
rildi: Artk ngiltere ile Gallerde tam anlamyla olumu devrimci
durumlar yoktu ve devlet egemenlii de paralanm durumdayd.
Ama ngiltere ve Galler halk, yumuak ballkla da olsa,
szlanarak da olsa boyn emedi otoriteye. On sekizinci
yzyldaki ngiliz ve Galli ynlar, bana buynkluklaryla n ka
zanmt; Fransz Devriminin ilk yllarnda sk sk devrimci komp
lolar gndeme geldi, eski usl kyl isyanlar 1830'larda "Swing"
ve "Rebecca" ayaklanmalarna dnt, krsal alandaki atmalar
19. yzyl sonlarnda tarm iilerinin hak talepleri eklinde kendi
ni gsterdi ve Galli madenciler de 1920lerde km r yataklar
tkenmeye yz tutana dek iverenlere meydan okumay
srdrdler.
atma yatmam, silahsz kalmt. ngiltere il Gal
lerde devletin silahl kuvvet karsndaki muazzam arl, ikti
dar ele geirme giriimlerini kstlarken, kyasya srdrlen pa
zarlklar da taleplerin, devrime gerek kalmadan etkili bir ekilde
dile getirilebilecei aralar salyordu. Pazarlk konusu olan ta
lepler arasnda oy hakknn geniletilmesi, devlet memurluunda
dinsel snrlamalarn gevetilmesi, rgtlenme ve toplanma
zgrl ile siyasi talepleri dile getirme yolu olarak mitinglerin,
yrylerin, imza kampanyalarnn ve gsterilerin rutin hale gel
mesi yer alyordu. 1823 ile 1848 arasnda Katolikler'e haklar veril
Denetim Salamak iin Verilen Mcadeleler 167
mesi, parlamento reformu ve Chartism adna dzenlenen kitlesel

kampanyalarda bile sk sk devrimden sz edilmi, am a ok az
iddet olay grld gibi devlet iktidarn kuvvet kullanarak ele
geirme yolunda hibir ciddi giriim olmamt.
Denetim Salamak in Verilen Mcadeleler
On altnc yzylda Ingilizler, Iskoyallar ve rlandalIlar ciddi ko

nularda mcadeleler verdi: Topraklarn kim. nasl ynetecekti?
1492 ile 1603 arasnda Britanya Adalar'nda, i ie gemi tr
devrimci durum ortaya kt: (1) ngiltere, rlanda ve Iskoya'da
veraset mcadeleleri; (2) ngiliz yneticilerin daha fazla iktidar ve
gelir salamaya ynelik taleplerine dorudan direni ve (3)
kralln balatt dinsel deiimleri nleme abalan. Hanedan
dzeyindeki devrimci durumlar, yerel topluluk dzeyindeki dev
rimci durumlar ve bu ikisinin bileimi arlktayd. Irlandallar'la
skolar'm ngilizler hegemonyasna byk bir gle kar koy
masna ve kyllerle zanaatkrlarn baz ayaklanmalara dorudan
katlmasna ramen, 16. yzylda ulusal dzeyde ya da snf itti
fakna dayal bir devrimci durum bulmak g olacaktr. Veraset
mcadelelerinde aristokrasinin nde gelenleri ile onlann himayesi
altndakiler ba aktr olarak ne kmt. Yeni taleplere kar
koyma konusunda, yerel ynetimler ile loncalar gibi kar
etrafnda olumu topluluklar nemli roller stlenirken, dinsel
atmalarda kimlik etrafnda olumu topluluklar -K atolikler,
Kalvenciler, Anabaptistler v b - ba ekiyordu. Hem eylem ler hem
de aktrler arasnda bir akma olduu ise kesindi. Szgelimi din
sel reformlar, genellikle devlet kiliselerinin personeli, serveti ve
politikalar zerinde krallk denetimini glendirdi. Dolaysyla,
dinsel reforma kar koyanlar, hem nemli haklara hem de dinsel
kimliklere kar gelmi oluyordu.
Bu alkantl zamanlarda baka pek ok trde silahl
168 Britanya Adalar
mcadele yaand. Ortak arazilerin ya da maliknelere ait bo ara

zilerin ie evrelenmesine, bataklklarn kurutulmasna ve orman
larn kesilmesine kar koyanlarn hepsi de, zerinde sadece gele
neksel hak iddialarna sahip olduklar topraklarda avclk,
toplayclk, balklk, hatta iftilik yapan yerel halkn geim ka
ynaklarna saldrm oluyordu. Bunlar, 1492'den 17. yzyln dev-
rimlerine kadar ngiltere'de kyler dzeyinde gerekleen ayaklan
malarn byk ounluunu oluturdu (Manning 1988; ayrca bak.
Charlesworth 1983: 9-16). Ktlk ve pahallk dnemlerinde,
zellikle Londra hinterland ile batdaki dokumaclk blgelerinde
zaman zaman tahla zorla el koyanlar da oluyordu, ama bunlar
hemen hemen her seferinde silahsz kiilerdi (Charlesvvorth '1983:
68-74).
Bu olaylar devrim noktasna varmann uzandayd, nk
ender olarak ayn anda geliiyorlard; stelik isyanclarn elinde
silah olmad gibi, hibir aamada devletin herhangi bir kesimi
zerinde denetim kurmay veya halkn dier kesimlerinden bu de
netime destek salamay baaramadlar. Bu dnemdeki byk ay
aklanmalar srasnda hi kukusuz arazilerin itle evrilmesi, fahi
kira bedelleri ve krsal alandaki baka hakszlklar gndeme geliy
ordu, ama ynetimde kesin blnmelerin yaand anlar, krallk
iindeki hak iddialarnn oald, veraset mcadelelerinin ortaya
kt, dinsel yeniliklerin gndeme getirildii durumlarla
snrlyd.
Bu durumlarn olaanst devrimci potansiyeli, be etkene
dayanyordu. lk olarak, ounlukla krsal mlkiyetle ilgili
mcadelelere gmlm dank yerel topluluklarn tersine bunlar,
kanlmaz biimde lkenin geni kesimlerini etkilemiti. kincisi,
tm de dorudan devleti hedef almt. ncs, bunlarn
ounda belirgin ve geni biimde paylalan kim likler ile onlara
bal haklar ya da ayrcalklar sz konusuydu. Drdncs, kendi
asker kuvvetleri bulunan lordlar da dahil aristokrasi iinde kimi
nde gelenler, byle durumlarda lke yneticilerine kar olan
halk kesimleriyle ittifaka girmeye yatknd. Son olarak bunlarn,

lkenin pek ok kesimini ayn anda etkileme ihtimali ok yksekti
ki, bu da yerel bir ayaklanmann ulusal ayaklanm aya dnmesini
byk lde kolaylatrmaktayd.
1492 ile 1603 arasnda rlanda, skoya ya da ngiltere'de
nemli taht deiimlerinin ou, gelecekteki nfuzlar tehlikeye
den aristokratlarn iktidar zerinde hak iddia etmesine yol at.
Burada bir rnek verelim: 1553'te, VI. Edward 16 yanda lnce,
Mary Tudor'n ngiltere Kraliesi olarak tahta kmas, bir dizi
mcadeleyi balatt. Edward'in alt yl sren saltanat srasnda
Kral Vekili Somerset'in etkisiyle ngiliz devlet kilisesi inan ve
ibadette nemli lde Protestanla ynelmiti. O ysa Mary Kato
lik olarak yetimi ve henz evlenmemiti; dolaysyla yeni
hkmdarn hem ahs hem de evlilie ilikin planlan, kendi
karlan asndan byk lordlarla kilise adamlarn yakndan ilgi
lendiriyordu. lm yaklarken bu glkleri sezen Edward, Pro
testan kuzeni Lady Jane Grey'i vrisi ilan etmiti. Northumberland
Dk, ksa sre iinde olunu Lady Jane'le evlendirdi; Edward'in
lm zerine de Northumberland, Lady Jane'i kralie ilan etti,
ama bu iddiasna ok az destek bulabildi. Sonunda bu yzden kel
lesini kaybetti. Mary, spanya Kral V. Carlosun (arlken) vrisi
ve amaz bir Katolik olan Felipe'yle evlenmek zere anlamt
bile.
O aamada bir grup soylu, Mary'yi onun yerine Protestan
Edward Courtenay'le evlendirmeyi nerdiler; IV. Edward'in soyun
dan gelen Courtenay, bu soylularn program dorultusunda asker
bir komplo dzenledi. Ama kom plo ksa srede kt. Bal'da ve
Midlands'de ortaya kan ayaklanma giriimlerinin ardndan Kentli
Sir Thomas Wyatt, 3.000 silahl adam toplayp, Mary'nin
mstakbel kocas Felipe'yi bekleyen kraliyet gemilerinden bir
blmn ele geirdi ve Londra iin bir tehdit haline geldi.
Kralienin kuvvetleri W yatt'm saldrsn durdurdu. Ardndan
Wyatt, komploda kendisiyle ibirlii yapan 100 kadar adamyla
170 Britanya Adalar
birlikte yarglanp idam edildi; bu arada Lady Jane Grey ile kocas
da ld. Mary, taht zerindeki hak iddiasn ancak bu aamada et
kili bir biim de dile getirebildi; hemen arkasndan Felipeyle ev
lendi, Fransa'ya kar savata Ispanya'nn yannda yer ald ve Pro
testan kilise adamlarn kaza balayp yaktrmaya balad.
Protestan kom plocular, Marynin tahta kmasnn ve evliliinin
neler getireceini doru ngrmt.
Britanya hkmdarlarnn ou, asker glerini artrma
amacyla tebaalarndan ok byk taleplerde bulunarak devrimci
direniler dourmutu. Bu abalarnn temelini de yeni vergiler
oluturuyordu. Yneticiler, dorudan asker yardm istemektense
vergi koymay tercih etmekleydi. Bu parayla profesyonel asker tu
tabiliyorlard ve onlar da cretlerini aldklar srece kendilerinden
ne istenirse onu yapar, btn paralar dendiinde de ekip gider
lerdi. Oysa, yerel m ilisler bir yana, zel ve blgesel ordular asker
harektlara katlmak iin kendi koullarn ne sryor, i bitlikten
sonra da ellerinde silahla kalp kraliyet iktidar iin tehdit
oluturuyorlard.
Mesela 1497'de VII. Henry, York hanedanndan Perkin
Warbeck'in ardnda byk bir kitle toplayp taht zerinde hak
iddia ettii lskoya'ya sefer dzenlerken, dorudan asker yardm
yerine byk bir "tahsisat" talep etmiti. Krala nakit tahsis edilme
sine kar kan 15.000 kiilik bir kalabalk, bunu protesto iin
Cormvall'dan Londra'ya yrd. Ksa bir arpmadan sonra krala
bal gler zafer kazand. Henry, belli bal liderleri ibreti lem
olacak bir ekilde idam ettirdikten sonra, ayaklanmaya katlan
Cornwall'lulara da 14.699 pound para cezas uygulad (Fletcher
1968: 16). Saray asndan bakldnda, denetim altna alnabilen
ak bir isyann, st rtl direni karsndaki stnl, para
cezas ve msadere eklinde gelir salamasyd. stelik sarayn is
tedii gibi vergi toplamaya hakk ve bu vergiyi alacak gc
olduunu da bylece herkes grm oluyordu.
Felemenk'in ve zellikle de eitli Alman devletlerinin ter
sine, 16. yzylda Britanya'daki dinsel mcadelelerde, yeni dinsel

biimlere balanm bir topluluun eski biimleri korumaya ka
rarl olan sarayla kar karya gelmesine ender rastlanr. Tersine,
genellikle ngiliz hkmdarlar, yeni devlet kilisesi adna halk,
buna gnlsz olduu halde yerleik inan ve ibadetlerden uzak
latrmaya almtr, tngilizler'in getirdii yenilikler, rlanda'da
Katolikler'in kesin direniiyle karlamtr, lskoya'da ise Kal
venciliin, devlet kilisesinin inanc haline gelmeden nce halk
arasnda geni bir taban bulduu dorudur. Ama 16. yzylda Bri
tanya Adalar'nda sk sk ortaya kan yaygn ayaklanmalar, yeni
inanlar adna olmam, devletin, kazanlm haklarla kimlikleri
dorudan tehdit eden yeni din biimleri yerletirmeye kalkmas
zerine patlak vermitir. Durum, ancak 17. yzylda Stuartlar'n
tahta kmasyla tersine dnmtr, o zaman, Iskoya'nn byk
blmnden destek almas bir yana, gl bir parlamento grubu,
yeni krallarnn getirdii "Katolik usl"ne kar, sadelie dayal
Protestanln ilerlemesini salamt. nemli bir asker kayna
olan rlanda'nn arlkla Katolik kalmas, dinsel blnmeleri ve
bunun siyasetteki yansmasn daha da karmak hale getiriyordu.
On altnc yzyldaki dinsel yeniliklerin kayna,
papalktan belirgin biimde bamszlamakta, Protestan
dncesinde deiiklikler benimsemekte ve kilise aygt ile
varlklar zerinde daha fazla denetim kurmakta olan bir devletti.
Dolaysyla devrimci durumlar, nfusun nemli kesimleri, yenilik
leri benimsemeyi ve devletin bunlar dayatma yetkisini ak
biimde, reddettii zaman oluuyordu. Devletin din politikas ile
halkn ibadet biimi arasndaki benzer ayrlklar, gentry ile burju
vazinin gl dinsel liderliiyle de pekierek man Yolculuu'nda
(1536-37), skoya'daki dinsel mcadelelerde (1565-67), kuzeyde
ki Katolik lordlann ayaklanmasnda (1569), sko Katolik lord-
lannn ayaklanmasnda (1595) ve rlanda'da 1530'lardan 1600'lere
kadar oluan hemen hemen her devrimci durum da aa kt.
Dnemin dinsel ayaklanmalar, veraset mcadelelerine ya da ver
172 Britanya Adalar
gilere kar gelien hareketlere gre bir cem aat veya blge
nfusunun ok daha geni kesimlerini kapsyordu. Grkemli tman
Yolculuu, hi kukusuz nfus iinde en geni katlm salamt;
bu yolculukta, aralarnda gentry'den kimselerin de bulunduu Ku
zeyli topluluklar, nce manastrlarn kapatlmasna, ardndan da
daha genel olarak kraln eski kiliseye el koymasn protesto iin
VIII. Henry'ye kar geni bir saf oluturdular.
1549'un byk ayaklanmalarnda, her tre -veraset
mcadeleleri, sarayn yeni talepleri ve dinsel yenilikler- ait unsur
lar, kendi bana geni lekli devrimci durumlar yaratamayacak
olan tarmsal meselelerle birlemi durumdayd. 1547'de VIII.
Henry lnce, on yandaki VI. Edward kral oldu; Kral Vekili
sfatyla Somerset Dk, fiilen devletin ba durumundayd. Bu
durum, bal bana bir veraset bunalm yaratyordu; zellikle de
ksa bir sre sonra Somerset, Protestanl ne karan dinsel re
formlara giriip, VIII. Henry dneminde nemli bir iktidar
salam olan rakiplerine saldrmaya balaynca.
Dou Anglia'da, arazilerin itle evrilmesi gibi tarma
ilikin yerel meseleler, blgeyi jelce uratan ok sayda karargh
oluturularak yaygn biimde imza toplanmasna, tartmalara ve
eylemlere yol at, isyanclar Norwich'i ve Dou Anglia'nn baka
byk blgelerini denetimleri altnda tuttuklar uada, tarmdaki
bu yanllan dzeltmeye altlar. Ancak, muhafazakrlara kar
yeoman'la ile blgenin nde gelen kiileri arasnda kapsaml bir
ittifak olumasn salayan, Dou Angliann en nemli muhafa
zakr mlk sahibi Norfolk Dk'nn, 1547'de btn haklarndan
mahrum edilmesi olmutu (MacCulloch 1979: 53-59). Bu adan
bakldnda sz konusu ayaklanmalar, bir veraset bunalm
grnmne brnmektedir.
Gneybatdaki yakc mesele, Latince missalis'in yerine
ngilizce Book o f Common P rayer'n (Toplu Dua Kitab) geiril-
K om nyon ayininde edilecek btn dualan ieren kitaplar. B unlar, 13. yzylda M issale
plenum ad altnda tek bir kitapla toplanm ve h er lkenin ana dilinde dua k ita p la r k ul
lanm asna V atikan tarafndan ancak 1960larda izin verilm itir./ N
mesiydi. Dua Kitab A yaklanm asnda Cornwall ile Devon'da

dzinelerce kasabay ele geiren silahl topluluklar, sonunda baar
salayamasalar bile Exeter'i da bir ay sreyle kuatma altnda tut
tular. syanclarn talepleri yleydi:
1 Atalarmzn btn genel konsllerine ve kutsal kararnamelerine

uyulacak, bunlar m uhafaza edilip uygulam aya konacaktr; her
kim bunlara kar gelirse, kendisini heretik sayarz.
2 H kmdar efendimiz K ral VIII. H enry'nin alt maddeyle ilgili
kanunlar yine onun zam annda olduu gibi uygulanacaktr.
3 Kutsal ayin kitab yksek altarn stne aslacak ve eskiden det
olduu ekilde sayg grecektir; buna kar gelenler, tpk kutsal
Katolik imanna kar km heretikler gibi elimizde lecektir.
4 Komnyon ayini eskiden olduu gibi Latince yaplacak ve papaz
tarafndan kutsanrken hibir adam ya da kadn onunla
konumayacaktr.
(Cornwall 1977: 115)
Ksacas, sarayn yakn zam anda yapt dinsel reformlarn geri

alnmasn istiyorlard; talepleri Katoliklie dnlmesi deil, VIII.
Henry'nin koruduu Katolik ayinleriyle ibadetlerinin yeniden uy
gulamaya konmasyd.
zetle, 1492 ile 1603 arasnda veraset mcadeleleri,
sarayn zorla kaynak toplamasna kar ayaklanmalar ve dinsel ye
niliklere kar direniler, Tudor yneticilerin devleti ne yolla yeni
den ekillendirdiini yanstyordu dorudan. Hibir ekilde bunlar,
ngiltere, Galler, Iskoya ve rlanda'da sradan halkn uruna
dvecei yegne meseleler deildi. Arazilerin itle evrilmesi,
fahi kiralar, kilisenin toplad ondalk vergi (tithe) ve benzer uy
gulamalar, krsal alanda arka arkaya atmalara ve ayaklanmalara
yol at, ama devletten ok daha kk bir lekte ve devlet
aygtn ele geirmeye ya da onun yerine gemeye ynelik herhan
gi bir aba olmakszn. Devrimci durumlar ise ulusal lee
yaylm meselelerden ve - blnmelerden douyordu. Devlette
gerekleen dnmler, bu meselelerle blnmelerin niteliini
nemli lde etkiledi.
174 Britanya Adalar
Demek ki, 16. yzylda devrimci durumlar olumasn des

tekleyen koullar, rlanda, Iskoya ve ngiltere'de byk bir
farkllk gsteriyordu. rlanda'da ngiliz yneticilerin tek yapt,
kendilerine dman bir evrede konumlarn korumaya, kendileri
ne ait blgeleri ellerinde tutmaya ve ngilizler'in dayatt asker
rgtlenmenin bedelini bu lkeye detmeye almakt. Bu arada
rlanda liderleri de lke iindeki stnlklerini geniletmek iin it
tifaklar kurup birbirleriyle savayordu. skoya'da ngilizler, dev
let zerinde dorudan denetim kurmak ve skolar'm kendi Tudor
hanedanlarna kar sk sk gndeme getirdii tehdidi savuturmak
iin arka arkaya baarsz giriimlerde bulundular. skoya'nn
kral ve byk lordlar ise o srada ngiliz yaylmasna kar kendi
ellerindekini korum a abasndayd. ngiltere ve Galler'de ngiliz
yneticiler, kilise ile devlet aygt zerindeki denetimlerini fiilen
geniletmekte, byk lordlann zerkliini ve zel ordularn dene
tim altnda tutmakta, ama yine de her bir taht deiiminde devril
me ya da kazanm lann kaybetme tehlikesiyle kar karya kal
maktayd.
1603'te I. Elizabeth ldnde Britanyallar, skoya ve
rlanda'da deilse bile ngiltere ile G aller'de ok gl bir devlet
yaratm durumdayd. Ancak bu devlet, byk bir mali bask
altndayd. Hzl nfus art fiyatlarn nemli lde ykselmesine
sebep oluyordu ve bu da sabit gelirle her geen yl daha az ey
satn alnabilmesi demekti. Ayn zam anda da ngilizler, yurt iinde
ve dnda gitgide daha fazla savaa giriyorlard. O zamana dek
paral askerler saray iin en byk m asraf kapsn oluturmutu ve
bunlarn cretleri giderek daha ok artyordu. Elizabeth, para bul
mak iin saraya ait arazileri ipotek ettirmi, en kk bir gelir
kaynan karmamak iin btn krall gzden geirmiti. Yine
de o ldnde ngiltere'nin Birleik Eyaletler'e 60.000 pound
borcu vard ve en byk gl de rlanda ile Felemenk'teki
savalarn masrafn karlamada ekiyordu (Dietz 1932: 86-99). I.
James, byk mali sknt iinde bir devlet devralmt.
Devrimle Geen Yz On Yl
Dorudan ya da dolayl yoldan olsun mali skntlar, bitmek bilme

yen 17. yzyln devrimci durumlarnda rol oynad. rlanda'da
yzyl, ayaklanmayla balamt. Byk Britanya 1597'de spanya
ile sava halindeyken, Tyrone Kontu Hugh O'Neill, ngilizler'i
lkeden atmaya alan Ulster lordlarna katld. Ancak,
Ispanya'nn isyanclarn yannda yer alarak mdahale etmesine
ramen, 1603'e gelindiinde Ingilizler ayaklanmay bastrmt.
te rlanda toprandaki ngiliz tarm alanlar da asl o zaman ku
rulmaya balad. Daha be yl gemili ki, 1608'de Sir Cahir
O'Doherty, rlanda'da kendi ayaklanmasn balatt; Protestan Eski
ngilizlerin Londra'dan gelen mdahaleye kar Katolik
komularyla davalarn birletirdii 1641 Ulster ayaklanmasna
kadar son isyand bu. rlanda'da, 1642-47 ile 1648-5l'de ngiliz
Savalan'yla i ie geen arpmalarda taht tehlikeye den I.
Charles, saf deitiren rlandallar'n desteine gvenmiti.
1649'da Charlesn lmnden sonra rlandalI liderler ngiliz
ynetimine kar savamaya devam ettiler ve sonunda Cromwell'e
bal igal kuvvetleri tarafndan kanl bir ekilde bastrldlar.
Protestan William o f Orange ngiltere'yi igal edince
(1687), Katolik rlanda yeniden silaha sanld. Tahttan indirilen II.
James, 1689'da rlandaya kp kuvvetlerini Katolikler'le
birletirerek Londorderry'yi kuatma altna ald. rlandalIlar, bunu
izleyen iki arpmaya ki Kraln Sava adn verdiler: Ri Samus
ve Ri Liam. Rakip ngiliz krallar, Boyne arpmas'nda kar
karya geldiler (1690); arpma sonunda James, Fransaya kat.
rlanda'daki destekileri, Fransz yardmyla 1692'ye kadar
savamaya devam ettiler. Ancak bu arpmann sona ermesinden
sonra, yz yl boyunca rlanda'da baka devrimci durum olumad.
K ral Jam es ve Kral W illiam ./N

176 Britanya Adalar
Devrimci sonular asnda ise pek ok ey, benimsediimiz

zaman leine baldr. Devlet iktidarnn nemli bir kesiminin
bir ay ya da daha uzun sreyle el deitirmesini devrimci sonu
kabul ediyorsak, Hugh O'NeiH'n yenilgiyle sonulanan ayaklan
mas (1595-1603) bir devrimdir, nk birok Irlandal Katolik
lordun rlanda'dan kamasna ve rlanda topraklarnn byk
blmnn Ingilizlerin eline gemesine neden olmutur. Ayn
ekilde, 1649'da CromweH'in rlanda'y geri almasndan sonra
geni arazilerin el deitirmesi, devlet iktidarnda bir baka kkl
deiime yol am, Protestan bir ynetici snfn kurumsal
lamasn salamt. II. Charles'n tahta kmas Cromwell devri-
mini sona erdirmekle birlikle, hibir ekilde tersine evirmedi.
William of Orange'n ngiltere tahtna kmasndan sonra yeni ara
zilere el kondu ve bu da olsa olsa, yzyl balarnda Ingiliz
yneticilerin tasarlad Protestan devrimlerinin pekimesini
salad.
Iskoya'da 1639-40, 1642-47, 1648-51, 1666, 1679, 1685,
1687-92 ve 1715-16da devrimci durum lar ortaya kt. 1637den
itibaren Iskolar, Ingilizler'in Episkopal Kilise'ye itaat talebine
kar her an ayaklanmaya hazr olarak kendi piskopossuz
K rizlerini kurdular. Ancak, bir tek 1639'da silahl kuvvet toplay
arak sivil iktidarn nemli kalelerinden birini ele geirdiler: Edin
burgh atosu. Charles'la kar karya geldikleri ilk anlamazlk
sava olmadan kapand, ama kinci Piskoposlar Sava (1640), Bri
tanya'nn Iskolar karsnda yenilmesi, Iskolar'n Ingiltere'nin
kuzey kesimlerini igali ve sarayn igalci kuvvete deme yapmay
taahht etmesiyle -b u taahht, 11 yl boyunca kiisel bir ynetim
sren Charles'n, ngiliz parlamentosunu tekrar toplamasna yol
aacakt- sonuland. 1641deki uzlamadan sonra Charles, sko -
ya'ya kat, skoya'daki iktidar mcadelesini kaybeden hizbin saf
K ilise/.N .
Denelim Salamak iin Verilen Mcadeleler 177
lannda yer ald ve bylece de Iskoya'y Presbiteryenlere brakm

oldu.
Britanya A dalan'nda i sava genelleirken, lskolar da
ounlukla parlamenter davadan yana tavr aldlar, 1644te bir kez
daha Ingiltere'yi igal edip 1645'te dorudan i savaa katldlar.
Ancak 1647'ye gelindiinde, sko kuvvetleri bu sefer Charles'n
safndayd, Charles ise orduya kar parlamenter Presbiteryenler'le
ittifak kurmutu. Cromwell, igalci sko ordusunu Preston
Pansde yenilgiye urattysa da (1648), birok sko 1649'da
babasnn idamndan sonra II. Charles' desteklemeye kotu. Oul
Charles, skoya'ya ayak basnca (1650) yandalar tarafndan kral
ilan edildi ve bir kuvvet toplayarak ngiltere'ye dnd. ngilizler,
165l e kadar sko direniini kramad. Bir sonraki sko ayaklan
mas da 1666'da, Presbiteryenler'in Episkopal hakimiyetine kar
sonusuz kalan direniiyle ortaya kt; 1679da bir kez daha dene
diler. 1685'te Argyll Dk, Ingiliz ynetimine ve piskoposlarna
kar silahl destek salamaya alt ama, baarl olamad; yine de
Williamin 1687'de Ingiltereyi igali, Presbiteryenler'e bir ans
daha vermi oluyordu.
Sonraki be yl boyunca skolar, aralkl olarak skolar'la
ve ngilizler'le arpt; en sk grlen saflama yleydi: Bu
yanda (Highlandliler + Episkopaller + Stuart yandalan),
karlannda ise (Lowland'liler + Presbiteryenler + W illiam yan
dalan). 1708de Jam es Edward (The Old Pretender)* Iskoya'y
igale kalktysa da tez elden geri ekilmek zorunda kald. Hano
ver hanedanndan I. George'un tahta kndan sonra 1715te
balayan Jacobusu ayaklanmada James Edward bir kez daha
ansn denedi, ama nemli bir apm a olmakszn kaybetti.
1745-46'da James Edward'in olu Charles'n (The Young Preten-
'T a h tla [ngiltere ve Iskoya tahtlan] hak iddia edenlerin yal olan"; gen olan ise (The
Y oung Pretender) onun olu C harles Edw ard'dr./ N
L atince Jacobus: Jam es./ N
178 Britanya Adalar
der) ngiltere'yi igaliyle sonulanan ikinci Jacobusu ayaklanma,

Iskolar'n ngiliz hegemonyasna kar son byk silahl
mcadelesiydi.
Devrimci durumlara gre, 17. yzyl skoya'snda devrim
ci sonular o kadar parlak deildi. kinci Piskoposlar Savanda
skolar, Episkopal Kilise'nin ve ona bal hiyerarinin ortadan
kaldrlmasyla devrimci bir sonuca ok yaklam oldular, Presbi-
teryenler, gayriresm olarak zaten ellerinde tuttuklar iktidar res
miletirmiti. Cromwell'in sko devletini ngilizlere tabi
klmasn da (1652-60) yine devrimci sonuca ok yakn bir durum
olarak kabul edebiliriz. 1660'ta II. Charlesn piskoposluu yeni
den kurmas ve 1692'de Presbiteryen hegemonyasnn yeniden
olumas da yledir. Ama skoya'da, Katolik rlandann topluca
ngiliz Protestan toprak sahiplerine boyun emesine yaklaan bir
durum olmamtr.
ngiltere ile Galler'de 1642-47, 1648-51, 1660, 1685 ve
1687-89'da nemli devrimci durumlar yaand. Bunlardan ikisi,
klasik olarak veraset mcadelesi eklinde geliti: Albay John Pen-
ruddock'n II. Charles'a asker destek salama abas ve 1685'te,
II. Charles'n gayrimeru ama Protestan olan olu Monmouth
Dk'n veraset sralamasnda Katolik James'ten ne geirme
giriimi. Bunlar dndaki dier btn devrimci durumlarda nfus
iinde derin blnmeler olumutu. 1655 ve 1685 ayaklanmalar
dndakilerin tm de, devrimci sonular dourdu - yani devlet
iktidar nemli lde el deitirdi. stelik bunlarn uzun vadede
ki etkisi, Britanya'nn toplumsal hayatnda kalc izler brakt: Mali
adan etkili, pekimi bir devletin olumas, Anglikanlar'm kalc
bir egemenlik salamas, kraliyet iktidarnn snrlanmas, parla
mentoda toprak sahipleri ile tccarlardan olumu bir ittifakn ulu
sal konularda nemli bir g haline gelmesi, yerel ilerin
dzenlenmesinin toprak sahipleri ile kilise blgelerinden sorumlu
olan rahiplere (parson) braklmas, bir btn olarak lkede prole
terleme ile sanayilemenin ilerlemesi, tarm ve ardndan sanayi
kapitalizmi iin gerekli koullarn olgunlamas.
Bu kkl etkilere bakarak, 1642-92 dneminde bir ya da

iki byk devrim gerekletii ne srlebilir. rlanda ile
skoyada durumun zetinden bu zelliklerin ou kmaktadr
zaten: rlanda, skoya ve Ingiltere'deki krizler i ie gemitir.
1642'de parlamento, belli bal yetkilerin kendisine braklmamas
durumunda rlanda ve skoya'daki karklklarn bastrlmas iin
askere para salamay reddederek, I. Charlesla 17 yldr
srdrd mcadeleyi dorua trmandrm oluyordu. Charles bu
talebi geri evirince, parlamentonun kendi ordusunu toplamas ve
Charlesn da Nottingham'da ordusunu seferber etmesiyle
ynetimde devrimci bir blnme ortaya kt. 1647ye kadar da
hibir geici dzelme olmad bu durumda; o tarihte Charles, ordu
tarafndan esir alnm, ama (byk lde bamsz olan) ordu ile
(arlkla Presbiteryen olan) parlamento arasndaki ayrlk daha
fazla bymemiti. Ordu, o yln onuna kadar Presbiteryenleri
parlamentodan att ve birbiriyle i ie geen sava daha kald
geriye: skoya ile ngiltere, Presbiteryenler ile bamszlar ve
kralclar ile ordu arasnda olacakt bu savalar. Asker mahkeme
nin kararyla kraln idam edilmesi (1649), Cromwell'in 165 l'deki
asker zaferlerine kadar devam edecek olan blnmeleri tescil edi
yordu yalnzca. Bu noktada devrimciler, kendilerinden ncekilerin
izinden giderek 1655'e kadar Felemenkliler'le savatlar. 1655te
Albay John Penruddock, Cromwell'in keyf ynetimine kar Salis-
bury'de kk bir ayaklanma dzenlediyse de, kendi idamndan
baka sonu getirmedi bu.
1660'ta, Cromwell'in lm zerine parlamento ile ordu
arasnda 17 ay sren mcadelelerden sonra, General Monk
Iskoyadan bir ordu getirerek, parlamentoyu yeniden kurmak
zere iktidara el koydu; parlamento da, yeni seimlerden sonra
tahta kmas iin II. Charles' ard. Bunu Kuzey Felemenk ile
yeni savalar izledi. rlanda ile skoya'y ele alrken, 1687-92
aras dnemdeki mcadeleleri de zaten izlemi olduk: Charles'n,
ak biimde Katolik olan halefi II. James'in, Katolik olarak
180 Britanya Adalar
yetitirilecei belli bir olunun domas zerine, kartlan kraln

yerini almas iin William o f Orange' (W illem van Oranje)
armt. I. Charles'n torunu ve II. James'in kz Protestan
Mary'nin kocas olan W illiam, ngiltere'de krallk otoritesi
zerinde nemli haklar iddia etmekteydi. W illiam'm ngiltere'ye
kmasyla bir i sava daha balam oldu; James kat ve W illi
am ile Mary, Londral tccarlarla yakn bir ibirlii iinde yeni re
jim i kurdular. 1689'un sonunda artk parlamento ile yeni
yneticiler, ngiltere ve Galler zerinde nemli lde denetim
kurmutu. rlanda ile skoy'ya boyun edirilmesi ise bir yl
daha ald. rlanda ile Iskoya'daki btn atm alar bir yana, bu
adan bakldnda ngiltere ve Galler'de ciddi bir devrimci
durum -h e r iki tarafta da devlet denetiminde silahl kuvvet kul
lanmna dayal bir blnm e- olmad.
rlanda, Iskoya, ngiltere ve Galler'in tarihini bu ekilde
birbirinden ayrmak doru olmaz tabii; 1603 ile 1716 arasnda m e
ydana gelen devrimci durumlar izlediimizde, bu lkelerin tarih
lerinin ne kadar birbirine bal olduu daha fazla aklk kazan*-
maktadr. Ama mesele de budur; Uluslararas savalar,
kolonilerdeki ayaklanmalar, i savalar ve devrimler, srekli i ie
geip birbirini pekitirmitir. Kesintisiz bir ak izleyen
atmalardan, 1642-51 ve 1687-89'daki ngiliz devrimlerini
ayrmak, bunlarn karakterini temelden arptm ak olur.
Bu devrimci olaylar niin meydana gelmitir? Bu dnce
karsnda tarihiler yzn buruturacaktr geri ama, tarihsel
aklamalarn ounda neyin meydana geldii kadar neyin meyda
na gelmedii zerinde de durulmaktadr. Neyin niin meydana gel
mediini anlayabilmek iin, verili bir zamanda ve yerde baka ne
lerin mmkn olabileceini aratrmak gerekir. "Niin", nedenleri
ve sonulan, tercihleri ve sonulan, bir durumu dierinden daha
olas klan sreleri ierir. Burada -b iraz tuhaf kasa da, kolaylk
salama asndan- 1603-1716 aras dnem olarak tanmlanan 17.
yzylda Britanya'da meydana gelmi ok sayda devrimci durumu
ve sonucu aklayabilmek iin, nce birka ey yapmak gerekir:

Hangi olaylarn aklanacan belirlemek; bu olaylar meydana ge
lirken, baka hangi akla yakn seeneklerin gerekleebileceini
dnmek; meydana gelmemi olaylarn niin meydana gelme
diini aklamak; meydana gelmi olaylarn belli bal sonularn
saptamak. Byk toplumsal deiimleri sadece birka gl birey
in kararlarna dayandran an derecede mantalistik bir tarih
anlaynda bile, ayn yaklam geerlidir: Hayati kararlar sapta
mak; aktrlerin, ilke olarak vermi olabilecei dier kararlan
sralamak; bu dier kararlarn niin uygulamaya konmadn bul
mak; kararlann sonulann belirlemek.
Britanya'da devrimle geen 17. yzyl sz konusu
olduunda tarihiler, her iki adan birbirleriyle rekabet halindedir:
Neyin aklanaca, baka nelerin meydana gelmi olabilecei,
bunlarn niin meydana gelmedii, ne gibi sonular alnd
(szgelimi bak., Braddick 1991; Clark 1986; Hirst 1986; Richard-
son 1977; Russell 1982, 1990, 1991; Stone 1972; Underdovvn
1985). Bizim iin bunun ilk ksm olduka kolaydr: Yapmamz
gereken, 1603 ile 1716 arasnda Britanya Adalan'nda balayp
sona eren olaanst devrimci olaylar dizisini aklamaktr.
Hipotetik Devrimler
Baka nelerin meydana gelebileceini bulmak daha gtr, ama

imknsz deildir. On bir yllk parlamentosuz ynetimden ve
skoyada piskoposlua dayal dinsel biimleri yerletirmeye
ynelik eitli giriimlerden sonra 1640ta, I. Charles'n danman
Strafford Kontu skoya'ya bir sefer dzenlediyse de, Newcastle-
upon-Tyne'da yenilgiye urayarak Ingiliz topranda Isko igaline
boyun edi; Bu arada Charles, yeni toplanan parlamentodan daha
geni bir skoya seferi iin kaynak salamaya urayordu. G. E.
Aylmer, bu bunalma ilikin yle bir speklasyona girimektedir:
182 Britanya Adalar
Strafford, kim i dmanlarnn yapmaya ekindii veya zaten onun

niyetli olduklarna inandklar bir eyi yapm olabilirdi: Yani, her
iki M eclis'teki lke liderlerinin bir blmn hapse attrp ihanetle
sulamak, Iskolar' ayaklanmalar iin kkrtmak, hatta onlar
Ingiltere'yi igale tevik etm ek ve Franz hkmetiyle fesata bir
ilikiye girmek Yahut da Kral, byleine cretli, belki kabul
edildii gibi pervasz bir darbeyi atlattktan sonra, hemen cmerte
imtiyazlar verecek, Lordlar'n desteini almak iin abalayacak ve -
1629'da da olduu g ib i- A vam a da kendilerini asabilecekleri kadar
bir ip uzatacakt. (Aylmer 1986: 16)
Aylmer'nki gibi bir speklasyon, kukusuz dnemin siyasetine

ilikin geni bilgi gerektirir. Ancak buradaki sorun, her bir devrim
ci durumun kysnda kalm alternatifler zerine dnp durmak
deil, tarihsel adan belirleyici bir a olan 17. yzylda devletler
ile devrimlerin genel olarak ne gibi yollar izlemi olabileceini be
lirtmektir. Dier Avrupa devletlerinin ayn dnemdeki tarihini gz
nnde bulundurarak, Britanya A dalan'nn izleyebilecei alterna
tif yollar iin drt olaslk belirleyebiliriz: Felemenk, Balkan
Yarmadas, Iber Yarmadas ve Fransa. Felemenk ile Balkanlar'n
izledii yollar, kendi iinde aklayc olan nedenlerle akla yakn
deildir. ber ve Fransz yollan en azndan hesaba katlabilir;
neden bu yollann tutulmadn incelemek ise Britanya'nn kendi
yolunu nasl izlediini aklamamza yardmc olacaktr.
Felemenk'in izledii yol, nceden merkeziletirici nitelik
tayan monarinin gerilemesi ve kendi topraklan iinde zerklie
sahip, uluslararas konularda ise birlikte hareket etme yeteneini
koruyan belediyelerle baka yerel otoritelerden oluan pekimi,
bir federasyona dnmesi demekti. Balkanlar'da izlenen yol, mer
kezinde toprak sahibinin bulunduu hami-himaye edilen kmeleri
eklinde bir paralanmay ierirdi; bu kmelerin her biri kendi
askeri aygtna sahip olur, bir ksm bamsz devlet olarak tannr,
ama hepsi de sk sk komu ya da yerli im paratorluklann igaline
urayp vergiye balanrd. Btn Britanya Adalar Londra ile hin
terland gibi olsayd, Felemenk'in yolu izlenirdi. Ama ngiltere ile

Galler'de ticaretin daha az gelimi olduu kesimler bir yana, srf
rlanda ve Iskoya'mn varl bile, byle bir sonucu imknsz
klmtr. Tersinden baknca da, Britanya Adalarnda merkez
Londra'nn ve teki nemli ticaret kentlerinin nfuzu, devlet
oluumu ile devrimde Balkanlar'dakine benzer bir yolu olaslk d
brakr. Britanya'daki toprak sahipleri zaten lkenin byk
tccarlaryla ittifaklar ve evlilik balan kurmutu. Britanyada 17.
yzylda zorlama ile sermaye ilikisinin nasl ekillendiini
dnnce, ancak Iber ve Fransz yollannn meydana getirdii yel
pazedeki olaslklan ciddiye almamz gerekir - bunlardan birinin
ya da brnn aynen tekrarlanmas gerekmez, devletin ve dev-
rimlerin aa yukan buralardaki zorlama ve sermaye ekilleniine
denk decek biimde yeniden dzenlenmesi dnlecektir.
Iber Yanm adas'nda izlenen yol, Britanya topraklarnn
ayn devlete blnmesine yol aabilirdi; bu devletlerin her biri de
ayr bir kme oluturan d ilikiler ve hanedan sreklilikleriyle
varln korurdu. rlanda, Iskoya ve Ingiltere-Galler'de, belki
Bask lkesi ile Katalonya'ya tekabl eden kendi isyanc topluluk
laryla spanya ve Portekizin kendine zg yaps oluabilirdi.
Olaylar asndan baktmzda 17. yzyl, hem Mandal hem de
Isko lordlann kardklar ok sayda ayaklanmadan birinde
baarya ulatna ve muhtemelen Fransa ya da Ispanya'dan gelen
destekle kendi topraklarnda birleik bir monari kurduklarna
tanklk edebilirdi. (O zamanlar hl byk bir asker g olan
sve de bir baka olas mttefikti.) Koullar asndan
baktmzda ise, Ingiliz parlamentosunun Stuart krallarna hem
kendi iradesini, hem de rlanda ile lskoya'y kendi yolunu
izmeye brakma konusundaki isteini dayatmay baarm olabile
ceini dnebiliriz. Oliver Cromwell byle bir istek gstermedi;
parlamento adna her iki lkeye de fetih seferleri dzenledi.
Fransz yolu, ok daha farkl bir dorultu izleyebilirdi.
184 Britanya Adalar
Fransa'nn (hem lke iinde hem de uluslararas dzeyde)

yrtt savalar, 17. yzyla gelindiinde, sreklilik gsteren
geni ve birleik bir toprak ile nfus zerinde sava beyleri, blge
meclisleri, kilise kurulular ve kendi blgelerinde geni zerklie
sahip byk kent belediyeleri araclyla nemli dzeyde asker,
yargsal ve mali denetim salam, nispeten gl bir merkez
monari oluturmutu. Bir btn olarak 17. yzyl Fransa's, ok
dolayl bir ynetim altnda yayordu. Ama yzyl iindeki
savalar, Fransa'y dorudan ynetime bir adm daha yaklatrd.
1648-53 arasndaki Frondeda, Habsburglar'la -K utsal
Roma-Germen mparatorluu ve Ispanya'yla- girdii savalarn
muazzam bedelini karlamak iin sarayn daha fazla itaat ve daha
fazla mali destek talep etmesine karlk, kentli iktidar odaklan ile
byk sava beyleri arasnda deiik ittifaklar kuruldu. Yaygn bir
ayaklanmann kanl biimde bastnlmasndan sonra Kardinal Ma-
zarin, 14 yandaki XIV. Louis ve Louisnin annesi adna youn
abalara giriti. Ispanya'yla deilse bile Im paratora yaplan
bann da yardmyla, sarayn byk sava vergileri talebini
snrlandrd, devlet m akam lannn satnn hzlandrlmas gibi
mali kolaylk salayacak eitli yntemler buldu, byk soylular
kraln hizmetine soktu ve eyaletlerdeki olaanst komiserlerin
(intendant) yerine daimi kraliyet temsilcileri atad; acil durum
karsnda onun selefi Richelieu tarafndan oluturulan bu komi
serliklerin kaldrlmas, Fronde'la birlikte en gl biimde dile
getirilen talepler arasndayd.
Intendantlm la ilgili dzenlemeler byk nem tayordu;
eyaletlerdeki bu kraliyet temsilcileri, kendilerine bal alanlarda
ok geni yetkilerle donatlmt, ama ayakta kalabilmek iin de
saraya muhtatlar. Blgelerinde kurulu parlement'lar, mahkeme
12. yzyldan D evrim 'e kadar varln srdren yksek m ahkem eler. stism ar ve rvete
ok ak bir hale gelm elerine ram en, kraliyet kararlarna itiraz haklan olduundan ikti
dara kar bir denge unsuru oluturm u, zellikle 16-17. yzyllarda saraya kar sistem li
b ir m uhalefet yriitm leniir./N
ler, piskoposluklar, belediyeler ve asker valiliklerle gerektiinde

yaku ibirlii iine girseler de, ynetimleri, bu iktidar sahiplerinin
nceden yararland muazzam zerklii kstlayp kltmt.
Sonuta ky topluluklar, yerel toprak sahipleri, ky papazlar ve
tccarlarn hepsi de etkili bir ynetim olarak blgesel iktidar sahip
lerini deil, gittike artan bir lde kraliyet temsilcilerini muha
tap almaya balad.
Fransz deneyiminin Britanya versiyonu nasl bir ey olabi
lirdi? Fransz yolu, Tudorlarn, parlamentoyu, byk sava beyle
rini ve skoya ile rlanda da dahil Britanya A dalan'nm d kesim
lerini yeniden parlamentoya tabi klmasn gerektirirdi. Yerel
dzeyde ileri gelenleri kraliyet ana ekmek iin, eski blgesel so
ylular bir ekilde atlamak ve/veya onlar da bunun iine katmak
gerekecekti. I. Charlesn, zerk asker gcn geniletmesine dire
nen byk tccarlar ile toprak sahiplerini denetim altna alacan,
bylece salad yeni gc de ngiltere, skoya ve rlanda'daki
byk sava beylerini mlksz brakmak veya kendi abasna kat
mak iin kullanacan dnmek zorundayz. Bu arada, bir yan
dan gerek parlamento, gerek blgesel iktidar sahipleriyle girilen
kyasya pazarlkta onlarn unvan ve ayrcalklar korunurken
(hatta bunlara yenileri eklenirken), bir yandan da bunlarn sarayn
askeri harektlarn, uluslararas ilikilerini ya da hanedan politika
larn tkama gleri ellerinden alnacakt.
Byle bir senaryo, hi de olmayacak bir ey deildi.
Aslnda Fransz senaryosundaki unsurlarn birou, 17. ve 18.
yzyllarda Britanya'da da zaman zaman ortaya kmt: Mesela I.
Charles, 1629'dan 1640'a kadar parlamento olmakszn ynetimini
srdrmeyi ve finanse etmeyi baarm, son aresiz yllarnda par
lamentodaki Presbiteryenler'le ittifaklar kurmu ve Ingiltere'de,
Galler'de, rlanda'da byk lordlar arasnda kendine ok sayda
mttefik bulmutu. Kasm 1648'de -idam edilmesinden iki ay
nce- bile Charles, bireysel hrriyetlere geni bir gvence salama
gibi bir taviz karlnda tahtn korumak iin parlamentoyla (mut
186 Britanya Adalar
laka iyi niyetli deilse bile) baanl grmeler yapmaktayd.

Ancak Albay Pride'n 6 Aralk'ta gerekletirdii nl temizlik,
parlamentonun bu neriden yana oy kullanmasn nledi.
Britanya'nn Fransa'y taklit etmedii aktr. 1640'ta
kraln, Uzun Parlamento diye anlacak olan meclisi toplamasn
alalm. O srada Isko ordusu, ngiltere'nin kuzeyinde byk bir
blgeyi igal etmiti ve tpk M oollarn Moskova Prenslii'nde
yapt gibi, ngiltere ilerine daha fazla ilerlememe karlnda
50.000 pound tutarnda hara istiyordu. Parlamentonun yaklak
yans da dahil birok ngiliz, kraln piskoposluu dayatma
abasna kar skoyallar'n gsterdii muhalefete sempati duy
maktayd (Russell 1991: 164-70). Kral, tam da 15 yldr kamaya
alt tuzaa dyordu imdi: Elinde nakit yoktu, birok soylu
ya borcu vard, borlann demek ve sava srdrmek iin
tmyle parlamentonun vergi yetkilerine muhtat, stelik kendisi
ne kar geldiklerinde parlamentoyu feshedecek gc de yoktu
artk.
Parlamento da kar geldi zaten. Bu yetmiyormu gibi,
kraln en gayretke muhaliflerinden birou, sorunu farkl kimlik
ler arasnda bir atma olarak tanmlyordu: Gerek dine (onlann
Kalvencilii'ne) kar popery (kraln kilise hiyerarisini ve buna
elik eden seremonileri savunmas). Bu kimlik atmasnn maddi
bir yn vard, nk yeniden Episkopal bir kilise oluturulmas,
yzyl boyunca sren devletletirme srasnda kilise mlklerine el
koymu olanlarn ellerindekini kaybetmesi gibi bir tehlikeyi de be
raberinde getiriyordu. Fransa 16. ve 17. yzyllarda birka i sava
geirmesine ramen, Fransa'da hibir hkmdar, soylular ile ser
maye sahipleri karsnda Britanya Kral I. Charles kadar aciz bir
duruma dmemiti.
yleyse, Britanya gerekte nasl bir yol izleyecekti? Sonra
Papalk; zellikle ayin ve ibadet ta z la n m vurgulayarak K atoliklik anlam nda kullanlan

aalayc terim ./N
ki Tudor ve ilk Stuart hkmdarlar, dorudan asker toplama uygu

lamasndan uzaklap piyasadan asker bulmak iin vergilendirme
ye kar bor almaya ynelmilerdi. Ama hibir zaman gelirler
zerinde yeterli denetim salayamadklar iin, asker kuvvetlerini
bir yldan dierine ellerinde tutacaklarnn da hibir garantisi
yoktu; 1639-40'ta Iskolar'la yaplan savalarda I. Charles, cretini
deyemedii ordulardan nce birinin, sonra da (sko kuvvetleri
Kuzey ngiltere'yi igal ettiinde) ikisinin birden darmadan
olmas ya da isyan etmesi karsnda eli kolu bal kald. Bu arada
tipik olarak isyanclar, kendilerini destekleyenlere cret demeden
zorunlu askerlik yaptryordu.
Kral Charles, korkun bir dmanla kar karyayd. Londral
tccarlar ile bankerler, onun kraliyet ayrcalklarn kendi alan
larna doru geniletmesine tahamml gsteremezdi. Bu, temel
haklarn affedilmez biimde inenmesiydi onlar iin. Linda Po-
povsky'nin szleriyle:
Sonunda 1629'da Avam K am arasn bu adm atm aya zorlayan,

Charles'n saltanat srasnda sardy ile Londra tccar topluluunun
nemli yeleri arasndaki olaanst atma olmutu. Atlan adm,
Avam Kamaras liderlerinin, kraln ton ve pound temelindeki vergi
yasasn karmay reddetme ve yasalatnam gmrk vergilerini
deyen herkesi "Tebaann Hrriyetlerinin ve Kralln Ba
Dman" ilan etme yolunda ilkeli bir admd.(Popovsky 1990: 45-
46)
Mali destek talepleri parlamentonun direniiyle karlaan I. Char

les, 1629'da parlamentoyu azlederek 1630'da da spanya ve Fransa
ile bar yapt. Yine de deniz kuvvetlerini gelitirmeye devam etti,
Akdeniz'de harektlara giriti ve bar zamannda btn kral
ln limanlarna sava zaman iin bir tr vergi -G em i P aras- ko
yarak asker abalara kaynak salamaya alt. Bir yandan da
skoya'da piskoposluk otoritesini yeniden kurma denemelerini
srdrd.
188 Britanya Adalar
1642'ye gelindiinde Charles, ngiltere, Iskoya ve

rlanda'da silahl muhalefetle kar karya kalmt. Bu kadar
aresiz bir durumdayken bile taleplerini geniletmeye devam etti.
Sonu: Kraliyetin zayfln daha da artran bir direni, daha geni
muhalefet, sonunda ak i sava. O noktadan itibaren de drt dev
rimci durum birbiriyle kaynat: Iskoya ile ngiltere, rlanda ile
ngiltere, kralclar ile parlamento yanllar, Presbiteryenler ile
bamszlar kar karya geldi. ngiltere iindeki en byk
blnme, Londra'nn ticari ana dahil olanlarn baka herkesten
ayn dmesine yol amt. H er devrimci durumda sonucu belirle
yen, silahl meadele ya da silahl kuvvet kullanma tehdidi oldu.
Aslnda 1645'te nceden benzeri grlmemi bir Yeni rnek Ordu
kurulmas, Oliver Crom wellm balca iktidar aygtn ortaya
karmakla kalmayp, havann arabuk dnmesine yol at: Krali
yet kuvvetleriyle belirsiz bir ekilde karlkl bekleyi sona ermi,
ngiltere, Iskoya, hatta rlanda'da bile kesin zaferler kazanmaya
balanmt.
Bu mcadelelerin temelinde, Byk Britanya'nn hem zor
lamaya hem de sermayeye dayal geliimi vard, ama bunun
hazrlad artlar, mcadelelerin sonucunu da belirliyordu. Hem
Londra'daki ticari gc yanna ekm eyi, hem de adalarn baka
yerlerindeki byk svalann dizginlerini tutmay beceremeyen
hi kimse, 17. yzyln Britanya'sn ynetemezdi. Kudretli Crom
well bile tam anlamyla baaramad bunu. Cromwell'in devrimci
rejimi on yl kadar srd, sonra (Cromwell'in lm zerine)
kendi i blnmelerine boyun edi. nce Felemenkliler,
arkasndan spanyollar'la savarken, bir yandan da Iskoya ve
rlanda'daki ayaklanmalar denetim altna almak, rejime byk b
yk bindirdi. Gmrk ve gelir vergileri toplamada daha baarl
olsa da, geni lekli asker harektlar, tpk I. Charles
zamanndaki gibi mali sorunlar yaratmaktayd; 1651'de artk bu
rejim de saraya ve kiliseye ait topraklan sata karmt. Tahta
dnen' Stuart krallannm ise parlam entoya ve Londral tccarlara
kar glenebilmeleri iin, boynu bkk seleflerininki kadar bile

kaynak yoktu ilerinde.
Devrimci durumlar iin olas koullar arasnda, devlet ikti
dar zerinde birbiriyle uzlamaz talepler ileri sren taraflarn orta
ya kmas, birbirine rakip bu taleplerin halktan destek bulmas ve
yneticilerin de bu rekabeti bastrmada yetersiz ya da gnlsz
olmas yer almaktadr. Bu standarda gre, 1639'dan 1692'ye uza
nan dnemin byk blmnde, Britanya Adalan'n eitli
blmleri devrimci durum yaam ya da buna ok yaklamtr.
Neden? Genel olarak devrimci durumlar ilerleten koul vardr:
(1) Yneticilerin, tebaann en iyi rgtlenmi kesimlerinden talep
ettikleri ile taleplerine uyulmasn zorlama yetenekleri arasndaki
boluun giderek bymesi; (2) tebaa iindeki belli bal kimlikle
re ve bunlarn ayrcalklarna ynelik saldrlar; (3) iyi rgtlenmi
rakipler ortaya ktinda yneticilerin g kaybetmesi. On yedinci
yzylda Britanyada bu koullarn bir araya gelerek devrimci
durumlar yaratmtr.
ngiliz yneticileri -iste r ktadaki glere, ister skoya ve
rlanda'daki rakiplere kar Olsun- ne zaman sava hazrlna
girise, parlamentodan zorlayabileceklerinden fazlasn istiyor
lard. ou zaman da ngiltere, skoya veya rlanda'da belli bal
iktidar sahiplerinin kimliklerine ve ayrcalklarna saldrya varan
dinsel uyum talepleriyle riski iki katna kardlar. stelik mali ve
dinsel taleplerinin hedefi tutturamad btn durumlarda, rakipleri
bunlar durdnrma ya da tersyz etme umuduna kaplmakta, kendi
lerini destekler grnenler ise kralln davasn saptrmak iin ce
saret bulmaktayd.
Devrimci sonular, bir devrimci durum eliinde
yneticilerin iktidarnn gzle grlr biimde gszlemesiyle
ortaya kar. On yedinci yzylda Ingiltere, Galler, iskoya ve
rlanda'daki devrimci sonular, kukusuz u formle uyuyordu:
ngiltere ile Galler'de maliye ve din zerinde denetim salama
ynndeki sonusuz abalar parlamentonun daha da glenmesine
190 Britanya Adalar
yaramt; devlet gleniken, sarayn devlet iindeki greli gc

azald. Iskoya'daki devrimci sonular, esas olarak Presbiteryenler
ile Episkopaller'in, yani sko zerkliinden yana olanlar ile
Ingiliz yandalarnn birbirine gre durumunu etkiledi; krallar za
rara uradka, Presbiteryenler krl kt. Oysa devrimlerle geen
yzyl, rlanda'daki zerkliklerin nemli lde sarslmasna yol
at. Ingilizler'in vahice misillemesiyle karlaan yenik dm
devrimlerin dorudan sonucu olarak azald zerklikler. Irlandal
sava beylerinin gszlemesinin, temelde tepeden inme -y a da
dardan gelm e- birer devrim olan durumlarn yolunu atn an
lamak iin, aynay ters evirmek zorundayz. Ingilizler'in ticari ga
yreti, trlandallar'n askeri cokusunu snrlandryordu.
anl Devrim ve Hanover hanedannn tahta kmasyla
birlikte, parlamentodan gl bir destek toplama kouluyla -ancak
ve ancak bu koulla- yurt dnda ve yurt iinde byk g
salayacak olan bir monari domu oldu. 1716'dan sonra Hano
ver krallar, Yedi Yl Sava gibi masrafl servenlere destek
salayacak olan lordlar, kilise adamlar ve gentry iinde himaye
bulmak iin uraan usta birer lobici haline geldi. Ayn zamanda
da lordlar ile tccarlarn nemli bir kesimi (aralarndaki fark gide
rek kayboluyordu) Britanya'nn bir imparatorluk halinde
genilemesinden kar salamaktayd, imtiyazl kumpanyalarn,
liman kentlerindeki tccarlarn, gemi sahiplerinin ve kraliyet deniz
kuvvetlerinin imparatorluk iindeki nfuzu, etkili bir merkez dev
lete olan ihtiyac artrd. On sekizinci yzyln sonunda Byk Bri
tanya, btn lkedeki mamul mallarn toplam deerinin yaklak
yzde 25'ine eit vergi almaktayd; Fransa'da ise ayn oran yzde
15'ti (P. K. O'Brien 1988,1989).
Devlet gcndeki bu nemli byme, Ingiltere, Galler ve
skoya'da sradan halk (ve tabii rlanda nfusunun hemen hemen
tmn) ulusal dzeydeki iktidarn dnda brakyordu. Ancak
Devrim ve Napolon Savalar srasnda devletin daha da
genilemesiyle deiti bu olgu; ardndan da devletin yurttalarna
ynelik muazzam m ali ve asker talepleri, nfus iinde genel bir

muhalefete yol at. Pitt gibi liderler, bir yandan radikallerle
iilere byk basklar uygulayarak, bir yandan da klelik
kartl gibi burjuvazi nderliindeki hareketlere-nemli tavizler
vererek muhalefeti denetim altna aldlar. Ancak gerek basklar ge
rekse tavizler, yeni bir siyasi arena oluturulmasna katkda bulun
mak gibi bir tuzaa drd devleti; bu arenada sradan yurttalar
(kullandklar yntemleVde yanl yollara sapmamak kouluyla)
ulusal siyasetteki nemli konulara ilikin kendi tavrlarn dile geti
rebiliyorlard. Bunun sonucunda ynetimde oluan aklk, 1820-
lerde artk dinsel aznlklarn haklar, parlamentoda temsil edilme,
iilerin dayanma rgtlerinin yasallamas ve emein rgtlen
mesi gibi konularda geni halk kitlelerine eylemlilik olana
tanyor, zaman zaman bu hareketler baarya da ulayordu.
ber Yarmadas,. Fransa ve Britanya'da izlenen yollar
arasnda baz ortak zellikler vard. nde de, sava masraflar -
her eyden nce dev Otuz Yl Sava- hkmdarlarn nceden bel
balad mali kaynaklarn tkenmesine yol am, bylece
hkmdarlar, 17. yzyln asker kuvvetlerini ayakta tutmak iin
gerekli krediyi ve vergi gelirlerini salayabilecek yegne kesim
olan kapitalist kuramlarla muhatap olmak durumunda kalm.
nde de, hzl nfus art fiyatlarn ykselmesine yol aarak
devlet faaliyetlerini her zamankinden daha masrafl hale getirmiti.
nde de, saray iki taraftan muhalefetle kar karyayd: D ti
carette krallk mdahalesine kar koyan, ama mali ilemler sz
konusu olunca veto yetkisinde srar eden burjuvaziden ve merkez
devletin genilemesine kar muafiyetlerini, zerkliklerini,
ayrcalklarn korum ak isteyen byk soylulardan. ber
Yarmadas, Fransa ve Britanya'da hkmdarlar, esas olarak bu
muhalefet odaklarndan birini dierine kar kullanarak iktidar
larn koruyabilirdi. Ama her zaman mmkn olmuyordu bu, hele
iki muhalefet oda ulusal mecliste buluup kimi zaman da g
birlii ettiinde.
192 Britanya Adalar
O halde Britanya'nn izledii yol, niin Iber yolundan,

Fransz yolundan ve yakn evrede izlenebilecek hipotetik alterna
tif yollardan daha baarl oldu? 1668 dolaylarnda tamamlanan
Lehemothunda Thomas Hobbes, bununla ilgili en nemli ipucunu
veriyordu:
B. Ama Kral, kendisini Parlamento'ya kar koruyacak byle bir

ordu iin nereden para bulacakt?
A. O zamanlar ne Kral'n elinde para vard, ne de Parlamentonun,
ama her ikisi de kendi yandalarnn yardmseverliine bel balama
eilimindeydi. Ancak (itiraf etmeliyim ki) Parlamento ok daha
avantajl bir durum dayd. Kral'a ayn ekilde yardm salayanlar sa
dece lordlar ve soylu beylerdi ki, onlar da, Parlamento'nun icraatn
onaylamadklarndan, her biri, belli sayda atn bedelini demeyi
stlenme arzusundayd; kendilerine para deyen kiilerin ne kadar
az olduu dnlrse, bu da o kadar nemli bir yardm saylmaz.
Kral baka trl nereden para salayabilirdi hi fikrim yok; benim
duyduum tek ey, mcevherleri teminat gstererek Felemenk'ten
bor ald. Oysa Parlamento'ya yardm yayordu, sadece Lond
ra'dan deil, genel olarak ngiltere'nin her yerinde onlar destekley
enlerden. Parlamento, at ve svari salanmas, halk arasnda bar
korumak amacyla silah satn alnmas ve Kral ile Parlanento'daki
her iki meclisin korunmas iin para ya da deerli maden bulmak
zere eitli teklifler ortaya atmt ki (bunlar, Lordlar ve Avam k a
maralarnda, Kral'n kendilerine sava ama niyetinde olduu konu
sunda bir oylam a yapldktan hemen sonra, Haziran 1642'de
yaynland), her taraftan yardm gelmeye balad; bu para ile deerli
madenin geri denebilmesi iin de halkn inancn canl tutmak zo
rundaydlar. (Hobbes 1990: 112-13)
Ksacas, parlamentonun Londra'nn hem i hem de d ticaret

ama katlabilmesi, askeri gcn artk gitgide mali zeminin
salamlna bal olduu bir dnyada muazzam avantajlar
salyordu ona. Bu snrl tanm erevesinde de 17. yzyln ayak
lanmalar, burjuva devrimi nitelemesini hak ediyordu gerekten.
Devrimin Kr Ucu
Taht zerinde hak iddia eden Stuartlarn 1715 ile 1745'te bu

lkelere ayak basmas dnda, 1691'den sonra ne skoya, ne
ngiltere, ne de Galler'de nemli bir devrimci durum yaand. Dev
rimle yenilenen devlet, bunun arkasndan pek ok gerilimi atlatt;
kapsam, 17. yzyldaki devlet adamlarnn dnebileceinin ok
tesinde olan savan etkisi de bunlar arasndayd. Ancak, muaz
zam ordu ve imparatorluk aygtlarnn oluturulmas, gentry ve
ruhban araclyla dolayl ynetime dayanan ve 19. yzyl orta
larna kadar geerliliini koruyan sistem, toprak sahipleri ve
tccarlarn btnlemesiyle giderek gcn artran parlamento ve
Ingiltere'nin de iinde bulunduu kapitalist aa gitgide daha fazla
katlan bir Isko ynetici snfnn ortaya kmas, mevcut
ynetime kar ayakta kalabilecek bir alternatifin oluma ansn
iyice azaltmaktayd. O noktadan sonra da iskoya, Galler ve
Ingiltere'de sk sk devlet iktidar ile politikasna meydan okuyan
lar kt, ama bunlarn temel amac, mevcut sistem iindeki hak
larn korunmas ya da yeni haklar salanmasyd. ite "hr domu
Ingilizler'in haklari'nn 18. yzylda olaanst nem kazanmas
buna dayanyordu. Thomas Paine, Richard Price ve Joseph Priest-
ley gibi kiilerin nclnde 1789 Fransz Devrimine salanan
ateli destekte bile, Britanya sisteminin yapsnda zaten bulunan,
ama 18. yzyldaki kargaann talihsiz bir ekilde bomu olduu
haklarn verilmesine ynelik halk egemenlii talebi esast.
1691'den sonra asl devrimci meydan okumalar ngiltere, Galler ya
da Iskoya'dan deil, rlanda'dan kt.
1691'den sonra devletin bekasna ynelik en ciddi tehdit de
zaten rlanda'da olumutu. Yattrlm durumdaki rlanda yine
bir koloni olarak varln srdryordu; hkmet, Protestanlar'la
snrl bir parlamento ve Westminster'n dayatt bir ynetim
arasnda blnm durumdayd. Artk Britanya valileri Katolik-
ler'in kendi ibadetlerini yapmasna ses karmyordu geri ama.
194 Britanya Adalar
anl Devrimden beri de Britanya yasalarna gre, Katolikler dev

let hizmetine girememekteydi. 1782-83te, Britanya'nn Kuzey
Amerika'da toprak kaybetmesinin dolayl bir sonucu olarak,
rlanda parlamentosu daha geni yetkilere ve zerklie kavutu.
Sonra, 1800-01'de Britanya, bunun yerine rlandalI Protestanlar'
dorudan Britanya parlamentosuna balamaya alt; rlandalI
Katolikler ile Protestanlar arasndaki siyasal eitsizlii daha da
keskinletiren bir admd bu. Arazilerin byk blm Protestan
toprak sahiplerinin elindeydi ve Ulster dndaki btn yerlerde de
topra ileyenlerin hemen hemen hepsi Katolik'ti. Bu arada
rlandalIlar hl birer savayd; arlk kta ordularna byk
sayda paral asker veriyorlard ve bunlardan biri de, Britanya'nn
1688 ile 1815 arasnda arka arkaya savaa girdii Fransz ordusuy-
du.
Britanya hkmeti, Amerika'da yrtt savalarn
basksyla, Katolik rlandallar' silahlandrma konusundaki istek
sizliini 1770'lerde yedi. Durumu hafifletme amacyla 1778'de
karlan Katolikler'e Yardm Yasas'yla Katolikler'e bika taviz
verildi; mesela artk Katolik askerler, din deitirme zorunluluu
olmakszn tahta ballk yemini edebileceklerdi. Iskoya ve
ngiltere'de bu tavizleri geniletme nerileri, Byk Britanya'da
nemli atmalara yol at; bunlardan biri de Londrada 1780'de
kan nl Gordon Ayaklanmas'yd. Bir yandan da, rlandal as
kerler Amerika'da arprken yurdu korumak zere oluturulan si
lahl Protestan Gnlller, rlanda ulusal siyasetinde nemli bir
g haline gelmiti.
ki trden yerel atma kesimekteydi. Bir yanda, Avru
pa'daki en uzun sreli krsal mcadelelerden biri yaanyor, kirac
iftiler toprak sahipleriyle ve onlar temsil eden glerle
savayordu; hem Protestanlar hem de Katolikler gruplar halinde
rgtlenip fahi kira ve iftileri topraksz brakma uygulama
larna kar direnie gemiti. Kendilerine Beyaz Olanlar ve
Mee Yrekliler gibi isimler koymulard. Dier yanda (oun
lukla kasabalarda ve krsal alandaki araclar arasnda slenmi
Devrimin Kr Uca 195
olan) silahl Katolik gruplar, Britanya ynetiminin yerel simgeleri

ne, aygtlarna ve temsilcilerine sk sk saldrlar dzenliyordu.
1790'larda Dublin, Belfast ve baka yerlerde ok daha merkez
yapda rgtlenmi bir g olan Birleik rlandalIlar ortaya kt.
Birleik M andallar, ilk bata parlamentoda reform talebiyle ak
ajitasyona giriti; 1792'de Katolik haklarnn geniletilmesinde bu
ajitasyonun pay vard. Sonunda Katolikler, bir yzyl boyunca
seimlerin dnda kaldktan sonra, M anda'da oy hakkn ka
zandlar. Ancak W olfe Tone liderliinde giderek ayaklanmaya ve
Britanya'nn dman olan Fransa'yla ibirliine yneldiler.
1796'da bir Fransz kuvveti M anda'ya kp Birleik
M andallara g birlii etmeyi denediyse de, baaramad.
Zamannda haber alan Britanya, taze asker kuvvet gndererek
Birleik trlandallar' kanl bir ekilde bastrd. M ays 1798'de
Birleik rlandalIlar, aresizlik iinde bir dizi korkun saldn
dzenlediler, ama egdmleri ok zayft. arpmalarn
dorudan sonucu olarak 30.000 kadar asker ve sivil ld. Austos
ve eyllde Fransz birlikleri yetiene kadar ayaklanma bastnlmt
bile. Britanya kuvvetleri, Wolfe Tone'un bulunduu Fransz gemi
sini ele geirip Tone'u yargladlar, mahkm ettiler, ama Tone
Kasm 1803'te kendini ldrnce, onu herkese ibret olacak bir
ekilde idam etme frsatn kardlar. 1803'te Robert Emmetn ye
niden ayaklanma giriimi, Dublin'deki bir sokak gsterisinden ve
Emmeln idamndan baka sonu getirmedi. Birleik Irlandallar'n
1798'de giritii ayaklanma, M anda ya da Byk Britanya'da Bri
tanya gcn sarsacak kadar etkili olamadysa bile, devletin 18. ve
19. yzyllarda karla en ciddi devrimci tehditti. Dorudan bir
sonucu da Pitt'in, 1800-01'de kendi iinde seime dayal bir
Birleik Krallk oluturmay baarmasyd.
M anda, iki koldan gelien siyasete geri dnd: Ulusal ve
uluslararas lekte Katolikler'e zgrlk adna, ardnda da
deien derecelerde bamszlk adna kampanyalar; yerci ve
blgesel lekte ise toprak sahipleri ile soylulara kar gerilla
sava. Bunlarn her ikisi de geni bir taban toplamakla birlikte, 19.
196 Britanya Adalar
yzylda ikisi de devrimin snrna yaklaamad. 1848'de Gen

rlanda eylemcilerinin ayaklanma giriimi ar bir yenilgiyle
sonuland, ama geride brakt devrimci rgtlenme, on yl sonra
hem rlanda hem de Amerika Birleik Devletleri'nde Fenianlar'
kuracakt. 1867deki Fenian ayaklanmas, yerleik otoriteye ciddi
bir tehdit oluturmaktan uzakt. Siyasetteki bu iki kolun zaman
zaman akti da oluyordu; mesela 1879-82 yllarndaki Toprak
Sava'nda, bir yandan gerillalar toprak sahiplerinin mlklerine
saldrlar dzenlerken, arazilerin boaltlmasna ve kira artlarna
kar da gsteriler, boykotlar ve topraklan savunmaya ynelik
eitli eylem ler dzenlendi. Bu yntemlerin ikisi de etkisini
gsterdi: Biri parlamentonun Protestan iktidannn gcn
kstlamaya ve yeni bir mlk datmna ynelik nlemler
almasn, dieri de rlanda'nn uzaktan ynetilemeyecek bir lke
olarak tanmlanmasn salad.
1914'te artk Ulster'da Birlikiler, Gney rlanda'da da Bri
tanya kart militanlar silahlanmakta, talim yapmakta ve birbirle
rini tehdit etmekteydi. I. Dnya Sava srasnda rlandalI m illiy
etiler, Britanya'nn gcn savaa vermesinden ve rlandahlar'm
da olas bir askere alnmaya kar olmasndan yararlanarak, silaha
sarlp cumhuriyet ilan ettiler; ancak sonu ar bir yenilgi oldu.
Ama bu yenilgi, ngiltere ile rlanda arasndaki izgiyi her zaman
kinden daha fazla netletirdi ve -uzun zam andr muhalif bir
aznlk olarak varln srdren- Sinn Feinin savatan sonra hare
kete gemesini kolaylatrd. Sinn Fein, ak bir ekilde
bamszla vakfetmiti kendini. 1919'da Britanya ile rlanda yine
savamaktayd, ama arlk gerilla sava ile misillemeye dayanan
lmcl bir mcadeleydi bu. 1921'de, bir antlamayla zgr
rlanda Devleti'ne dominyon* stats verilmiti; Kuzey rlandalI
semenler, derhal bu seenei reddetti.
B ugn U luslar T opluluunu oluturan devletlere 11. D nya Sava ncesinde verilen ad.
D om inyonlar, im paratorluk ats altnda, hkm dara ballk tem elinde, kendi iradeleri
yle b ir araya gelm i, i ve d ilerinde bam sz, eit statye sahip devletler olarak
tanm lanm t. B unlar, uluslararas ilikilerinde bam sz olm akla birlikte, Birleik
K rallk la ve kendi aralarnda olan ilikilerinde "yabanc devlet" statsnde deild./N
Devrimin Kr Ucu 197
Bunun zerine Kuzey rlanda'da yeniden balayan gerilla

sava, aralkl olarak gnmze dek srd. Gney'de, Byk Bri
tanya'yla yaplan antlamadan yana olanlar ile cumhuriyet isteyen
ler arasnda 1923'e kadar ak bir i sava vard. 1937 ile 1949
arasnda zgr rlanda Devleti, Britanya Imparatorluu'nun
kysnda belirsiz bir konumda kald ve II. Dnya Sava'nda ta
rafszlm korudu. 1949'da rlanda parlamenetosu (Dil), devletin
bir cumhuriyet olduunu ilan ederek Uluslar Topluluu ile
arasndaki belirsiz balan kopard. Bu kopu byk bir coku ya
ratm, am a ak bir devrimci durum ortaya kmamt.
Ancak Birleik Krallk, hl Kuzey rlanda'daki alt ilin de
netimi zerinde hak iddia etmekteydi. 1968'den itibaren, Katolik
aznlk dna yurttalk haklan talebiyle yaplan gsteri
yrylerinde polisle ve Protestan kar gstericilerle iddetli
arpmalar yaand; sonunda Britanya hkmeti, ertesi yl lkeye
asker gnderdi. Mcadele geveyip silikletiyse de, o zamandan
beri her yl Britanya askerleri, Protestan eylemciler, rlanda Cum
huriyet Ordusu'nun eitli fraksiyonlan ve her taraftan baka si
lahl gler arasnda gerilla sava patlak vermektedir. Britanya
yetkilileri bask, uzlama ve yardm seenekleri arasnda birok
bileimi denemi, ancak bunlann hibiri i sava durumunu sona
erdirememitir. Britanya otoritesinin fiilen hkmnn olmad
kylerle mahallelerin varl dnlecek olursa, Kuzey rlanda'da
1969'dan 1992'ye kadar geen dnemi kesintisiz bir devrimci
durum olarak grebiliriz.
Geriye dnk olarak incelediimizde, rlanda ile Ingiltere
arasndaki ilikilerin tarihi tek bir uzun milliyeti devrim gibi
grnmektedir. 1492 ile 1992 arasnda kimi rlandallar'n, hemen
hemen her noktada Ingiliz hakimiyetine kar mcadele, verdii
tartma gtrmez bir gerektir. Bununla birlikte, 500 yllk dnem
iinde rlanda devrimlerinin rgtleniindeki kkl deiimi
gzden karmamamz gerekir. On altnc ve 17. yzyllarda
rlanda'da kolektif eylemin etkili birimleri byk lde sava bey
198 Britanya Adalar
lerinin nclndeki hami-himaye edilen zincirlerinden

oluuyordu. Bunlardan hibiri, hibir zaman dierlerine kar ak
bir ncelik kazanamad; dolaysyla da Ingiltere'den kesin biimde
bamszlk kazanlmas, rktc bir soruyu gndeme getiriyor
du: Buray kim ynetecek? Tepeden aa doru ise rlanda'daki
mcadelelerle ayaklanmalar, ak bir ekilde hanedan dzeyinde
devrimci durum kategorisine girmektedir.
ngilizler iktidarlarn geniletip sistemli bir ekilde Kato
lik toprak sahiplerini yerinden ettike, hanedan dzeyindeki dev
rimci durumlar da yerel topluluk dzeyindeki devrimci durumlarla
birleti; burada yerel topluluklar, dardan gelenlere kar kendi
Katolik kimliklerini savunmaktayd. Ancak 19. yzylda. Avru
pa'nn baka yerlerinde snf ittifak ve ulus dzeyindeki devrimler
genelleirken, rlanda davasnn da ulusal lekte halka mal
olduuna tank oluruz. Daniel O'Connell gibi kitle rgtleri bu
halka mal olu srecini ileri gtrd; bir yandan da rlanda'nn res
men Birleik Krallk ile btnlemesi, bu srecin olas sonularn
arpc biimde belirginletiriyordu. Devrimci eylemlilik, farkl
snflardan Katolikler'i Protestan toprak sahiplerine kar
birletirdii lde, snf ittifak siyasetine de katld. Ama btn
olarak baknca, ulusal dayanma biimleri -bask altndaki homo
jen bir halkn kendi bamsz devletini kurmaya hakk olduu
sav- hakimdi. rlanda ve Britanya devletlerinin gerek karakterin
deki deiimler, hanedan ve yerel topluluk dzeyindeki devrimler-
den ulusal dzeye doru ilerleyen evrimin sebebiydi.
Peki ya bir btn olarak Britanya Adalar? Belli bal
Britanya devletinin siyasi tarihlerini kabaca evrelere ayrarak
Tablo 4.3'teki gibi emalatrmak mmkndr. Bu ema ok fazla
basitletirilmitir, ama ngiltere, Galler ve skoya'nn ksmen
btnlemesi ile rlanda'nn srekli olarak ayr kalmas arasndaki
kartl gstermektedir; 1960'lar ve sonrasnda Iskoya ile Gal-
ler'de gelien zayf milliyeti hareketler, bu kartl pek
deitirmez.
Devrimin Kr Ucu 199
Tablo 4.3 Britanya Devletinin Siyasi Tarihi (1492-1992)
1492-1603 devletin ngiltere'yle topraklarn paralar

saldrgan mcadele, devle halinde fethi
alkantl tin
biimde orta derecede
yaylmas yaylmas
1603-1714 devrimci pekime, direnen, ama gitgi

mcadele ve mcadele, Bri de yatp denetim
pekime tanya ile altna alnan koloni
btnleme
1714-1815 genileyen, azalan diren, grmeler, gerilla

sava ve fetihler artan sava, Britanya'yla
yapan devlet btnleme ksmi btnleme
1815-1914 kapitalist, im pa devletin

ratorluk devleti genilemesi, gerilla sava, eko
nin pekimesi snrl atm alar nomik bunalm,
yar koloni stats
1914-1945 savan hakim devletin m erke bamszlk

olduu kapitalist zileip yaylmas savana varan ge
imparatorluk rilla savalar, dev
letin pekimesi,
snrl mcadele
194-1992 .dalan im para orta dzeyde ge Gney'de devletin

torluk, kapitalist rileme, ekono genilemesi,
refah devleti, si mik k, Kuzey'de gerilla
yasal uzlama snkl atma sava
Britanya devletleri ile asker glerinde meydana gelen bu

dnmler, 1492 ile 1992 arasnda devrimci durumlarn ve
sonularn karakterini kkl biimde deitirmitir. 1689'dan sonra
rlanda dndaki yerlerde devletin, yurttalar karsndaki Asker
gcnn olaanst biimde bymesi, etkili bir devrimci ittifakn
olumas ihtimalini snrlandryordu; mcadele devam etti, ama
ynetici snflar arasnda greli bir mutabakatla oluturulan mecra-
200 Britanya Adalar
larda. Parlamentonun gitgide arlk kazanmas da ayn ekilde

popler siyaseti, iktidar sahiplerine saldrmaktansa ulusal yasama
organn etkilemeyi hedef alan kanallara yneltti. 1750 ile 1900
arasnda devletin asker gc genilerken, sradan halkla gilen
pazarlklar, sistemde kimi demokratik ve popler unsurlar -
rgtlenme hakk, oy hakknn geniletilmesi, refah yasalar
kartlm as- yaratt. Sonu olarak, ngiltere, Galler ve skoya'da
ciddi devrimci durum lar ortadan kalkarken, rlanda'da tekrar tekrar
boy gstermeye devam etti.
5
Fransa ve Baka Fransalar
Bretonlar, Franszlar'a Kar
Temmuz 1488'de, Bretanya Dk II. Franoisnn egemen devleti

ni Fransz saldrsndan korumak iin toplad orduda 6.400 Bre-
ton, ama bunun dnda da 3.500 spanyol, 800 Alman ve 400
ngiliz vard. Ordu. 15.000 kiilik iyi silahlanm bir Fransz kuv
vetiyle kar karya geldi: Bu kuvvet, Franszlar, svireliler ve
Napolililer'den oluuyordu. "Breton" ve "Fransz" kuvvetlerini
kar karya getiren ilk meydan sava deildi bu, ama sonuncular
dan biri olacakt. Bretonlar, sava meydannda 6.000 l brakt,
Franszlar ise 1.500. Bu savala ve ksa bir sre sonra II.
Franoisnn lmyle birlikte Fransz saray, yzyllar sren
mcadelenin ardndan bu kk denizci komusu zerinde hemen
hemen kesin bir denetim kurmu oluyordu.
1488 sava, Fransa Kral VIII. Charles iin egemen devlet
ler arasnda bir arpma deildi akas. On nc ve 14.
yzyllarda arka arkaya btn Breton dkleri, Fransa'ya bal ol
duklarn kabul etmilerdi. Yz yl akn bir sre boyunca da Bre
ton mahkemelerindeki tarallar, davalarn Paris parlementna
gtrmt; Fransz kralnn Bretanya'da szeenlik iddiasn des
tekleyen bir durumdu bu. 1485'te Bretaya Dk kendi parle-
mentm egemen ilan ettiinde. Fransz saray Soylular Meclisi'ni
toplad ve II. Franois gyabnda vatana ihanetten mahkm edildi
(1488). Fransa'nn Bretanya'ya dzenledii saldr, bu mahkmiyet
kararna dayanyordu. ntikam tutkusu, saldrgan krallarn dikkate
deer bir zellii olmutur hep.
Fransa'nn silahlarn biledii bir dnemdi bu. Krk ylda
202 Fransa ve Baka Franszlar
Fransa krallar VII. Charles, XI. Louis ve VIII. Charles, Yz Yl

Sava'nm darmadank brakt lkeyi toparlamaya alyordu.
Anjou, Bar, Maie ve Provence, yaknlarda sarayn dorudan de
netimine girmiti. 1490'larda da sadece Bretanya deil, ayn za
manda Burgonya, Napoli ve Milano da bu denetim alanna sokul
maktayd. Ispanya hkmdarlar Fernando ile Isabel, Habsburg
hanedanndan Maximilian (ksa bir sre sonra Kutsal Roma-
Germen mparatoru olacakt) ve Ingiltere Kral VII. Hery.
Fransz yaylmasn durdurmaya alyordu: hepsi de Breton
davasna destek vermi, ama lkelerinin bu kadar yaknnda
arpan Fransz ordularn durdurmay baaramlard. Bretanya
ile Fransa arasnda yaplan Sabl Antlamas'nn (1488)
koullarndan biri, btn yabanc askerlerin Bretanya'dan
karlmas, bir bakas ise tahtn 20 yandaki vrisi Anne de Bre-
tagne'n mstakbel kocalan konusunda Fransa kralna veto hakk
verilmesiydi.
1489da Annen ta giymesinden ksa bir sre sonra Breta
nya, kendisini destekleyenler, Fransz kuvvetleri ve Anne'n evli
lii ile veraseti konusunda sz sahibi olmaya alan Breton
senyrler arasnda l bir savaa srklendi: Habsburg ve Tudor
ordular yine mdahalede bulundu, ama bu kez grnte Anne'n
taralindaydlar. Yine de Franszlar bir kez daha baskn geldi; b
kez iyi de oldu. Ba dndrc bir hzla gerekleen bir dizi
saflama, grme ve gzda vermenin ardndan, 1491'de Anne,
Fransa Kral VIII. Charles ile evlendi. (1498'de Charles lnce,
halefi XII. Louis Anne'n yeni kocas oldu; bu manevray
gerekletilebilmek iin, XI. Louis'nin kz Jeanne'la olan evli
liini feshederek bir skandal yaratmt.) Charles. Roussillon ile
Cerdagne dnda* Ispanya'y ele geirdii gibi, mparatorluk ve
Ingiltere ile de bar yapt. Durumunu glendirmesinden yararla
narak bir sre sonra talya'y igale kalkt. Sonraki 40 yl boyun
ca Fransa krallar, btn enerjilerini talya seferlerine verecek,
ama sonunda baarszla urayacaklard.
Soru- 1488-91 yllarndaki Breton mcadeleleri devrimci
Brelonlar, Franszlar'a Kar 203
nitelikte miydi? Cevap: H er zaman olduu gibi cevap, devrimden

ne anladnza bal. Bu kez cevab etkileyen bir koul da, o
zamann Bretanya'sn Fransa'nn bir paras olarak kabul edip et
mediimiz mcadeledeki taraflar da zaten bunun iin birbirleriy-
le savayordu! 1488'de Fransa'y, Bretanya'n da snrlar iinde
bulunduu niter bir devlet, Bretanya Dk II. Fraois'y da iha
net halinde bir vasal kabul edersek, Bretanya'daki durumu devrim
ci olarak nitelememiz gerekir. Bretanyann fiilen Fransa'y boyun
emesi (sonunda 1532'deki birlik antlamasyla hukuki nitelik ka
zanmtr). 1491'de alman sonucu bile devrimci olarak
tanmlayabiliriz. Betanya ile Fransa'y iki ayr egemen devlet
kabul etmemiz durumunda ise 1488-91deki atmalar, Breta-
nyada i savan elik ettii bir dizi uluslararas sava saymaya
doru gideriz; bu savalarn sonucunda da bir devlet dierini fet
he tmitir.
Eninde sonunda tanmlamaya bal olan ve mutlak bir nite
lik tamayan bu kararlar, a kardklar siyasi durumlardan
daha az nem tamaktadr. On beinci yzyl sonlarnda Fransa,
snrlar kesin biimde tanmlanm, konumunu pekitirmi bir
merkez ynetime bal bir lke deildi; deiik biimlerde ve
ou kez koullara gre Fransz hkmdar ile mttefiklerine
balanan dank topraklardan oluuyordu. Mesela Bretanya,
1536'ya kadar ayr bir dklk olarak srdrd varln. Kendi yar
bamsz zmreleri (Etats) 1789 Devrimi'ne dek geliip
glenirken, parlemeni' 1553'e kadar dier Fransz mahkemeleriy
le dzenli bir iliki kuramad.
Zamannn btn byk Avrupa devletleri gibi Fransz dev
leti de, nemli lde zerklie sahip araclar yoluyla hkm
sryor, farkl snflar ve blgelerle ok eitli biimlerde
anlamalar yapyor ve tebaasndan da vergi dnda nispeten az ey
talep ediyordu. O gnlerde devrimci durumlar, esas olarak sarayn
iktidarn ya da gelirlerini nemli lde geniletme abasndan
kaynaklanr veya egemenlik zerinde hak iddia eden rakip taraflar
arasndaki atmalardan doard. Fransa ile Bretanya arasndaki
mcadelenin de gsterdii gibi, bu koul ou kez i ie gemi

oluyordu.
Uzun vadede Fransa, tber ve Balkan yarmadalarna gre
ok daha az, Britanya Adalan'ndan da bir lde daha az devrimci
durum yaad. Fransa krallar, geni bir egemenlik alann tek bir
merkez devlet altnda toplamay baardlar sonunda; ber
Yanmadas'nda, Balkanlar'da ve Britanya A dalannda asla
gereklemeyen bir eydi bu. Fransz saray ile ona bal kurum
lar, girdikleri savalar srdrebilecek para, malzeme ve insan
gc iin nfusa bask uyguladlar. Youn abalar ve mcadteleler
araclyla Fransz devleti, eitli blgelere zerklik ve ayrcalk
tanmak zorunda kald. Sonula da, gnmzde Fransa'y meydana
getirecek olan topraklarda son 500 yl boyunca, Avrupa'nn benzer
blgelerine gre devrim riskine ak daha az devlet _aslnda tari
hin byk blmnde sadece bir devlet_ ve dolaysyla daha az
devrimci durum ortaya kt.
Bununla birlikte, 16. ve 17. yzyllarda Fransa, vergi
yznden balayan blgesel ayaklanmalar, arka arkaya gelen Ka-
tolik-Potestan savalar ve Fronde dahil birok devrimci durum
yaad. Fransa, 18. ve 19. yzyllarda ok daha seyrek olarak dev
rimin kysna kadar geldi, ama bir kez geldiinde de btn
grkemiyle yapt bunu: 1789-99. 1830. 1848-51 ve 1870-71, Av
rupa'nn en nemli devrimci bunalmlarn gsteren yllar oldu. Bu
tarihlerden sonraki yllar, snflar ve siyasi gruplar arasnda sert
mcadelelerle geti, ama II. Dnya Sava'nn son aylar dnda,
Fransa'nn metropoliten blgelerinde tam olgunlam baka bir
devrimci durum grlmedi! O aylarn ne lde devrimci nitelik
tadna karar vermek iin de, zorlu bir soruyu cevaplamamz ge
rekir: Vichy ve Nazi gleri. 1944 sonrasnda halktan ne kadar
destek alabilmitir? Temel ballklara ilikin sorular bir yana
brakrsak, taraflara gsterilen ballklar arasndaki dengenin
1944 sonrasnda hzla deitii, dolaysylada devrimci durumun
z olan ok sayda iktidar odann ancak gei dneminde
olutuu grlr.
Fransz kolonileri ile denizar topraklarndaki silahl

mcadeleleri, d savalar envanterinden devrimci durumlar kata
loguna geirecek olursak, dengenin byk lde deiecei ke
sindir: 1958 darbesi, Cezayir'de iktidara pied noir el konmasndan
kaynaklanm ve Fransz askeri, ad gibi karklklarla dolu eski
smrgelerde de gnmze kadar varln srdrmtr. Ancak
19. yzyldan beri Fransz devleti, kendi topraklar iinde anlaml
bir sre devam eden bir devrimci durum yaamad. Kilise ile dev
letin ayrlmas (1905'te dorua trmanmt) ve 1936'mn oturma
eylemleri gibi keskin mcadeleler bile, devlette nemli bir
blnme olmakszn gerekleti. 1958'de de Gaulle' iktidara geti
ren darbede, metropoliten blgelerde devlet denetiminde ak bir
blnme olmad; ciddi bir ayaklanma tehdidi altnda iktidar
przsz el deitirirken, Ulusal Meclis istemeye istemeye de olsa
de Gaulle'e olaanst yetkileri vermiti. nceden devrimlerle
alkalanan devlet, 1880'e gelindiinde ok az Avrupa devletinin
yapabildii lde pekitirmiti iktidarn.
Sk devrimci durumlardan, ender grlen devrimci durm-
lara gei, bu dnemin byk blmnde bir dnya gc olarak
varlk gsteren, Avrupa savalarnda esasl bir rol oynayan, muaz
zam bir imparatorluk kuran, dnyann pek ok kesiyle ticaret
yapp buralara mdahale eden bir devlette gerekleti. D savalar
katalogu (bak. Tablo 5.1), bu konuda yeterince bilgi vermektedir;
Avrupa'daki genel atmalarla balayan tablo, Amerika ktas ile
Afrikaya, oradan da in, inhindi ve Ortadou'ya uzanr. Fran
sann, uzun zamandr bu alanda uzmanlam olan Felemenk ile
Britanya gibi deniz gcne deil de, byk kara ordularna dayan
mas sonucunda lke iinde geni, salam bir brokrasi ile
rktc bir asker g ortaya kmtr.
Tablo 5.1 Fransa'nn Dardaki Savalar (1492-1992)
1489-92 ngiltere, Fransa, imparatorluk ile sava

1495-96 talya seferi
1499-1504 Kutsal Birlik Sava
1508-10 Cambrai Birlii Sava

1511-13 Kutsa] Birlik Sava
1515-16 talya savalar
1521-25 talya savalar
1528-29 m paratorlua kar savalar
1542-44 Avrupa sava
1542-43 sve i savana mdahale
1549-50 Ingiltere'yle sava
1552-55. im paratorlukla sava
1555 Brezilya'da Portekiz'le sava
1556-59 Avrupa sava
1559-60 Isko i savana mdahale
1565 Florida'da Ispanya'yla sava
1566-67 Brezilya'da Portekiz'le sava
1566-68 Ispanya-Felenenk savana mdahale
1572-1609 spanya-Felem enk savana mdahale
1582-83 Azor Adalar'nda Ispanyayla sava
1588 Savoia'yla sava
1590-98 Savoia'yla sava
1594-98 Ispanya'yla sava
1600-01 Savoia'yla sava
1609 Tunus'a kar sava
1619 Cezayir'e kar sava
1624-26 Valtellina Sava
1628-31 im paratorluk ve Ispanyayla sava
1629 Fas'a kar sava
163548 Otuz Yl Sava
1635-59 Ispanya'yla sava
1644-69 Venedik-Osmanl savana mdahale
1647-48 Ispanya-Napoli savana mdahale
1663-64 Osmanl-Avusturya savama mdahale
1665-67 ngiliz sava
1666 Tunusa kar sava
1667-68 intikal Sava
1670-72 Tunus'a kar sava
1672-79 Felem enk sava
1682-83 Cezayir'e kar sava
1683 trokua sava
1683-84 spanyol sava
Bretonlar, Franszlar'a Kar 207
1687-89 trokua sava

1688-89 Cezayir'e kar sava
i 689-91 rlanda'ya mdahale
1701-14 spanyol Veraset Sava
1710-11 Brezilya'da Portekizliler'e kar sava
1718-20 spanyol sava
1733-35 Polonya Veraset Sava
'7 4 0 4 8 Avusturya V eraset Sava
1741 Tunus'a kar sava
1754-56 Kuzey Amerika Sava
1756-63 Yedi Yl Sava
1778-83 Amerikan Balszlk Sava
1792-1802 Fransz Devrim Savalar
1803-15 Napolyon Savalar
1821-29 Yunan ayaklanmasna mdahale
1830, Cezayirin istilas
1830-33 Belika devrimine mdahale
1833 Annam'a kar sava
1838-39 Meksika'ya mdahale
183947 Cezayirin istilas
1839-52 Arjantin-Uruguay savana mdahale
1844 Fas'a kar sava
1854-56 Krm Sava
1856-60 in'de sava
1857-61 Senegal'in isfilas
1859 Lombardiya sava
1860 Suriye savana mdahale
1861-67 Meksika seferi
1870-71 Fransa-Prusya Sava
1873-74 Tonkin sava
1881-82 Tunus'un istilas
1881-85 Senegal'in istilas
1882-85 Tonkin sava
1883-85 Madagaskar'n istilas
1890-92 Senegal'in istilas
1890-94 Sudana kar sava
1892-94 Dahomey'in istilas
1893 Siyam a kar sava
1893-95 Tuareg sava
1894-95 M adagaskar'n istilas

1896-97 Yukar Volta ve Nijer'in istilas
1900-01 ad'n istilas
1900-01 in'deki Boxer Ayaklanmas'na mdahale
1900-11 Orta Afrika'nn istilas
1907-11 Fas'n istilas
1912-17 Fas'a kar sava
1917-21 Rus Devrim i'ne mdahale
1919-20 Rusya-Polonya Sava'na mdahale
1919-26 Rif sava
1920 Suriye sava
1920-22 Yunan-Trk savana mdahale
1925-26 Suriye sava
1930-31 Vietnam'da sava
1939-45 II. Dnya Sava
194041 Tay sava
1945 Suriye sava
1946-54 inhindi sava
1947 Madagaskar sava
1952-54 Tunus sava
1953-56 Fas sava
1954-62 Cezayir sava
1955-60 Kamerun sava
1956 Msr'a kar sava
1957-58 Bat Sahra Sava
1962-92 ad'a mdahale
Bu arada Fransa, bir yandan da sermaye dnyasnda nemli bir

g haline gelmiti. Paris havzasnn byk ticari iftliklerinden
Alplerdeki ok ynl zanaatlara, Marsilya, Bordeaux ve St.
Malo'da denizcilie kadar Fransa ekonomisinin bykl ve
eitlilii bile devletin nem kazanmas iin yelerliydi. Britanya
ile Almanya, sanayi retiminde sonunda Fransa'y geecek olsa da,
incelediimiz be yzyldan nde Fransa'nn, Avrupa'da ekono
minin nc gc olduu ne srlebilir; 19. ve 20. yzyllarda bile
Fransa'da retim, muazzam boyutlara varmtr. Szgelimi, Tablo
5.2'de (Bairoch 1976: 281; rakamlar, 1960 itibaryla ABD dolar
zerinden verilmitir) gsterilen gayri safi milli hasla hesaplarna

bakalm. Bu hesaba gre, 1830'da, ancak ok daha byk bir
nfusu olan Rusya (1830'da Fransann 32 milyon nfusuna
karlk, Rusya'da yaklak 62 milyon insan yayordu) Fransa'dan
daha zengin bir ekonomiye sahiptir; 1913te ise sadece Rusya, Al
manya ve Birleik Kralln ekonomisi Fransa'nnkinden byktr.
Ksacas Fransz ekonomisi, Almanya ve Birleik Krallk
karsnda g kaybetmekle birlikte, bymeyi srdryordu
Tablo 5.2 Avrupa'da tahmin gayri safi milli hasla hesaplar

(1830-1913)
Yllk ortalama
byme hz
(%)
lke 1830 1860 1913 1830-1913
Almanya 7.235 16.697 49.760 2,4
Avusturya-Macaristan 7.210 11.380 26.050 1,6
Belika 1.098 2.882 6.794 2,2
Birleik Krallk 8.245 19.628 44.074 2,0
Bulgaristan ? 616 1.260 1,4*
Fransa 8.582 16.800 27.401 % 1,4
Hollanda 913 1.823 4.660 2,0
Ispanya 3.600 5.300 7.450 0,9
Portekiz 860 1.175 1.800 0,9
Romanya ? 950 2.450 1, 8 *
Rusya 10.550 22.920 52.420 2,0
Srbistan 7 345 725 1,4*
Yunanistan 7 365 1.540 2, 8 *
Avrupa 58.152 114.966 256.845 1,8
Fransa, 1830'da Avrupa'daki gayri safi haslann kabaca yzde

15'ii, 1913'te de yzde ll'in i retiyordu. On dokuzuncu yzylda
nfus artnn ok yava olmas, Fransa'nn dier lkelere gre
ekonomik gcn azaltt; ancak kii bana yaplan hesaplamalar
da (Tablo 5.3; yine 1960 itibaryla ABD dolar zerinden) Fransa,
rekabetteki yerini koruyordu: 1830'da Avrupa ortalamasnn yzde
210 Fransa ve Baka Franstzlar
10 zerinde, 1860'ta yzde 40. 1913'te de yzde 30 zerindeydi

(Bairoch 1976: 286).
Tablo 5.3 Avrupa'da kii bana tahmin gayri safi milli hasla
hesaplar (1830-1913)
lke 1830 1860 1913

Almanya 245 354 743
Birleik Krallk 346 558 965
Fransa 264 437 689
Rusya 170 178 326
Avrupa 240 310 534
Kentlerin dalmna baknca da benzer bir tablo kar ortaya.

1492 itibaryla bir btn olarak Fransa'da kentleme ve ticaret,
Britanya Adalarndan da ber ve Balkan yarmadalarndan da daha
ilerideydi: bununla birlikte, lkenin ancak kuzeydou kesi Fele-
menk'in youn kentli-ticari hayatyla boy lebilecek durumda
yd. O dnemde, Paris (yaklak 100.000 nfus) daha byk
olduu halde* blgede ticari stnlk konusunda Paris ile Lyon
(50.000) arasnda bir ekime vard; talya'nn finas ve ticaret
dnyasyla balants, Lyon'un daha fazla ne kmasn
salamt. O zam anlar nfusu 10.000 ve zerinde olan Fransz
kentleri arasnda Arras, Bordeaux, Dijon, Marsilya, Nantes, Ren
nes, Rouen ve Toulouse bulunuyordu. O zamanlar Fransadan
bamsz olan komu Lorraine'deki Metz ile Strasbourg da 10.000
snrn aan kentlerdi.
1800'e gelindiinde Paris'in Fransz kentleri arasndaki
stnl iyice kesinlemi durumdayd; bu arada Bordeaux.
Cae, Lyon, M arsilya, Metz, Montpellier. Nantes, Nmes, Orlans,
Reims, Rouen, Strasbourg, Toulon ve Toulouse'un _1492'dekine
ok benzer bir liste_ hepsinin de nfusu 30.000'in zerindeydi.
1492'deki hiyerariyi, kentsel am kesimesi olarak grebiliriz;
bunlardan biri, Akdeniz ile Atlas Okyanusu'ndaki ticari faaliyetleri
Bretonlar, Franszlar'a Kar 211
temsil ederken, kincisi Flandre, Gneydou ngiltere ve Kuzey

Almanya ticaretine balanm, ncs de Fransa tahtyla idari
balar kurmutur. O n beinci yzyl sonlan ile 1789 Devrimi
arasnda monari, bu alan ulusallatrma ynnde ilerleyerek so
nunda ikiye indirdi: Yukandan aa doru gelien idari bir a ile
aadan yukan doru gelien ticari bir a; bunlardan kincisi,
arl kuzeydouya kaymaktaysa da, btn kralla
yaylmaktayd.
Sonunda Fransz monarisi, egemenliindeki topraklarn
byk blmnde nispeten birmek yukandan aa ilikiler
kurdu. On seki, inci yzyla gelindiinde en byk siyasal
blnme gre iki kategori ortaya kmt: Dorudan vergilendir
me konusunda pazarlk yapma gc olan ynetim birimleri (pays
d'Etats; mesela Languedoc, Burgonya ve Bretanya) ile zerk
ynetimlerin yerini kraliyet mahkemelerine brakt pays
d'Elections. Ama bu ayrm, ancak XIV. Louis'ni ynetimi merke
ziletirdii dnemde belirginleti. 1490'lar ile 1650'ler arasnda
taht, arka arkaya meydan okumalarla karlat. 17. yzyln orta-
lanna kadar sren bu durum gerekten ciddiydi, yle ki Fransa, so
nunda ulat nispeten niter devlet durumu yerine, okdilli, din
asndan blnm, hara toplayan sava beylerinin hakimiyet
kurduu pekiik bir imparatorlua da dnebilirdi pekala.
O dnemde hanedan dzeyindeki devrimci durumlar, yerel
topluluk dzeyindeki devrimci durumlar ve bu ikisinin kesitii
durumlar hkm sryordu. Fransa'da 16. ve 17. yzyllarda,
zellikle halk ayaklanmalar ile byk feodal beylerin kralla
kar giritii manevralarn bitimesiyle nemli devrimci durumlar
geliti. Sonunda, Fronde'un hemen sonrasnda XIV. Louis, zel
ordu bulundurma yetkileri de dahil zerk soylularn gcn elle
rinden alarak bunlar saraya tabi kld. Ama Mazarin ile Colbert'in
en gl olduu dnemden nce monari, birok kez silahl dire
nile karlat yine. Direni, i ie gemi iki nemli ekle
brnyordu: Protestanlar'm Roma Katolik Kilisesi'nin otoritesini
reddetmesi ve sava nedeniyle konan vergilere kar kitlesel dire
ni. Yerel bir lekte arka arkaya snf ittifaklar olumasna

ramen, tipik olarak blgesel ve ulusal devrimci durumlar, hane
dan ve yerel topluluk dzeyine ilikin zellikleri bir araya getiri
yordu.
Tabip 5.4 Fransz devletlerinde devrimci durumlar (1492-1992)
1548 Guyenne'de Pitaud ayaklanmas

1562-63 Birinci din sava
1567-68 kinci din sava
1568-69 nc din sava
1572-73 Drdnc din sava
1574-76 Beinci din sava
1577 Altnc din sava
1578-79 Yedinci din sava
1579-80 Sekizinci din sava
1585-98 Dokuzuncu din sava
1594-95 G neybatda Croquant ayaklanmalar
1614-15 Bretanya'da i sava
1617 Ana-Oul Sava
1619-20 Ana-Oul Sava
1621-22 Huguenot savalar
1625 Huguenot savalar
1627-30 Huguenot savalar (ngiliz mdahalesi)
1629-30 Croquant ayaklanmas
1639 Norman isyan
1643-44 Gneybat ayaklanmas
1648-53 La Fronde
1655-57 Tardanizat ayaklanmas (Guyenne)
1658 Sabotiers ayaklanmas (Sologne)
1661-62 Bnauge ayaklanmas (Guyenne)
1662 Lustucru ayaklanmas (Boulonnais)
1663 Audijos ayaklanmas (Gaskonya)
1663-72 Angelets ete savalar (Roussillon)
1675 Papier Timbr, Bonnets Rouges (ya da Torrben) ay
aklanmalar (Bretanya)
Bretonlar, Katoliklere Kar 213
1702-06 Cevennes ile Languedocta Camisard ayaklanmalar

1768-69 Korsika isyan
1789-99 Fransz D evrinden ve kar devrimleri
1815 Yz Gn
1830 Temm uz Devrim i
1848 Fransz Devrim i
1851 Louis Napoleon'un darbesi ve ayaklanma
1870 Devletii kmesi, igal, cumhuriyeti ayaklanmalar
1870-71 Birok yerde Komn
1944-45 Direni ve Kurtulu
Protestanlar, Katolikler'e Kar
rgtl Protestanlar, 16. ve 17. yzyllarda gl, merkez

monariye kar en byk tehdidi oluturdu. Protestan Reformu,
Avrupa'da tutunabildii her yerde yerleik otoriteleri kknden
sarsmt. Bunun en nemli nedeni de iktidardaki hanedanlarn,
ynetimde bir mttefik, ordu dndaki ynetim kademeleri iin
arpalk ve sava ile kraliyet ynetimi iin bir gelir kayna olarak
yzyllardr Roma Katolik Kilisesi'ne bel balam olmasyd. Re
form'un haritasn kartrken, halk arasnda ilk anda gelien tepki
nin corafyas ile durumun nihai olarak nasl zldn
gsteren corafya arasnda ayrm yapmak zorundayz; zaten Pro
testanln haritas da yaklak 1525'ten 1650'ye kadar srekli
deiim geirmitir. Fransa, ikinci reform dalgasn, zellikle de
Jean Calvinin adyla anlan son derece olumlu karlad, ancak so
nunda arlkl olarak Katoliklie dnd. Fransa'nn hikyesi, Al-
manya'nnkiyle keskin 'b ir kartlk gsteriyordu; orada geni
blgeler, kitleler halinde Protestan rgtlenmesinin Lutherci devlet
versiyonunu kalc olarak benimsemiti.
Protestanlarn en salam slerini Almanya'da kazanm
olmas, birbiriyle ilikili nedene dayanr. lk olarak, Alma
nya'nn paral egemenlik yaps iinde papa. talya'daki kendi top
raklar dnda Avrupa'nn baka hibir yerinde olmad kadar ok
zerklik kazanmt; bu da, kendini koruyacak din d bir g

salamakszm, ak bir hedef durumuna getirdi onu. kinci olarak,
Almanya'nn blgesel prensleri, reformcu tccarlarla zana-
atkrlardan oluan kararl ittifak karsnda din konusunda itaati
zorlayacak yetenekten yoksundu ou kez. nc olarak da,
birok belediye ve kk ynetim, Katolik Kutsal Roma-Germen
mparatorluuyla arasna mesafe koymak iin _tabii bir yandan da
kilise mlkleriyle gelirlerine el koym ak amacyla_ Protestanla
sarld. te bu yzden Saksonya elektrleri (papann da pek ok
Katoliin de kaza balayp yakmaktan byk bir zevk duyaca)
Martin Luther'i. hayat boyunca papaln ve imparatorluun
basksndan korudular.
Luthercilii, Kalvencilii ya da Zvvinglicilii benimseyen
lerin hepsi de siyasi anlamda oportnist deildi elbette. Protestan
Reformu, yozlam kilise grevlilerine kar halk arasnda uzun
zamandr filizlenmekte olan honutsuzluun ifadesi haline gelir
ken, bir yandan da halkn kendi inan ve ibadetlerine yeni bir
canllk, taze bir g kazandryordu. 1524-26 Alman Kyl
Sava'nda binlerce sradan insan (Martin Luther'in byk znt
ve fke duymasna ramen) Thomas Mnlzer'i binylc* doktrin
leri uruna hayatn ortaya koymutu. Nitekim Protestanln bir
kurum olarak nihai baars asndan, Avrupa'da blgeden
blgeye grlen asl farkllklar, Protestan inanlarn halk arasnda
destek toplamasndan ok, yerel, blgesel ve ulusal otoritelerin u
ya da bu Protestan inancn yaylmasn engelleme, kabul etme ya
da destekleme arasnda yapt seime baldr.
Bu an paralanm devletlerinde, arac otoritelerin m er
kezdeki yneticiyle ayn dine bal olup olmamas byk nem
tayordu. Aykr bir dinsel inanc benimsemi olan hamilerin,
(*) Isa'nn y ery z n e ^ eri dnerek bin yl boyunca hkm srecei yolundaki inan. Baz
yorum la m gre de, bin yllk bir doruluk ve m utluluk dnem inin ardndan sa'nn
kinci Gelii gerekleecek, ardndan son yarg gelecektir.' Bal tarihinde zellikle byk
toplum sal alkant ve dnm dnem lerinde eitli biim lerde binydc inan akm lan
ortaya km tr. N
Brelonlar, Katoliklere Kar 215
kendi hakimiyetleri altndaki topluluu sarayn mdahalesine kar

koruma, kendi tebaasndan daha fazla ballk talep etme ve lke
dndaki dindalarndan yardm isteme olasl daha yksekti.
Fransa'da tccarlarla zanaatkarlar Kalvenciliin kitle tabann
olutururken, yerel dzeyde de Protestanl kabul edenler ou
kez kilise adamlar ve yerel oligarilerle kyasya savayordu. Pro-
testanlar, yerel savalar kazandka kilise mallarna el koyup bun
lar satmaya ya da halku kullanmna amaya baladlar; bu yolla
kamu borlarn da dyorlard. Ama ulusal lekte ak Protes-
tan-Katolik mcadeleleri, esas olarak Katolik sarayn Protestan so
ylularla yerel ynetimlerin zerkliini kstlama abasndan
olumaktayd. 1560'tan sonraki yzyl boyunca bunlar, savan ge
tirdii vergilerle birlikte Fransa'daki devrimci durumlarn en
yaygn nedeni haline geldi.
Lutherin Fransa'da nispeten az yanda vard; mevcut sivil
iktidara saygl otoriter bir kiliseye bal kalarak iman yoluyla se
lamete ermeye dayanan doktrini, sradan halkn katlmna ve ko
lektif disipline geni yer veren daha ayrlk ve poplist Kalvenci
lik ile Zwinglicilik kadar tutunamamt. Calvin'in srgnde
yaayan bir Fransz olmas ve ilk mritlerinin byk
ounluunun Franszca konumas da bunda byk rol oynuyor
du. Fransa'da Protestanlk, zellikle aristokrat valilerin Protestan
davasna tolerans gsterdii, halta destek verdii byk kentlerde
g kazand (Knecht 1989: 8). 1650 dolaylarnda da gcnn
doruuna ulat; 1561de byk Protestan nder Amiral Colig-
ny'nin yaptrd bir sayma gre, btn Fransa'da 2.150 Protestan
kilise cemaati vard. Sonra da kararlatrlan silahl mcadeleler
balad. Protestanlar siyasal glerini kaybettike, saylar da
azald.
1562 ile 1598 arasnda Fransa'da blnme yaratan diri
savalarn hanedan iindeki tipik bir veraset bunalm balatm,
ayn ekilde savalar sona erdiren de, bu uzun veraset bunalmnn
zme balanmas olmutu. 1559'daki bir turnuvada Kral II.
Henri ar yaralannca, 15 yandaki olu II. Franois'ya vekleten

Catherine de Mddicis iktidara geldi. Catherine, Guise ailesinin
ynlendirmesiyle Protestanlar'a kar basklan younlatrd; oysa
Protestanlar, yeni rejimde daha iyi bir muamele grme umuduna
kaplmlard. Bylece Protestan hizipler, Bourbon ailesinin iki
Protestan prensi olan Antoine ile Louis'den birini tahta
karabilmek iin arka arkaya komplolara giritiler. 1560'ta II.'
Franois lnce, yerine 10 yandaki kardei IX. Charles geti;
Catherine de Mddicis de, kaybettii Navarre Kralln
Ispanya'dan geri alabilmek iin o zamana kadar giritii pa
zarlklarda epey taviz koparm olan Antoine'n yerine resmen kral
naibesi oldu. Bu adm, o zaman Protestan olan Bourbonlar'da ikti
dardaki Katolik Valois hanedanna kar daha fazla tepki yarata
cakt.
Bu aamada Catherine, Protestanlar'a daha fazla hogr
gstermeye yneldi; ama yine de Protestanlar, onun verdiinden
daha fazlasn talep ediyordu. Sonraki iki yl boyunca Boubonlar
ile Guise'ler lkede iktidar ele geirmek iin daha youn manev
ralara giritike, yerel Katolik ve Protestan halk gruplar arasnda
da her zamankinden daha kanl mcadeleler bagsterdi. Tahtn
bo kald bir dnemde ak sava balad. Fransa'daki birinci din
savanda (1562-63) kraliyet gleri, Protestan eylemcilerin ele
geirdii belediyelere _en bata Rouen ile Lyon_ kar bir araya
geldi. Savan sonunda karlan Amboise Ferman'yla Protestan
lar'a nemli siyasal ve dinsel haklar tannd. lk sava, sonraki
atmalarda geerli olacak modeli de belirlemiti: Bir ya da iki
mevsim devam eden asker harektlar; nde gelen Protestan ve
Katolik soylularn savan sonucunu belirlemek ve kraliyet ikti
darnda sz sahibi olmak iin manevralara girimesi; ok az
kiinin kalc olacana inand bir atekes, antlama ve ferman.
kinci sava (1567-68), lke ii dinsel blnmelerin, hane
dan atmalarnn ve uluslararas siyasetin i ie getii durumla
ra rnek oluturuyordu. 1564 ve 1565'te Catherine de Medicis,
Bretonlar, Katoliklere Kar 217
maiyetiyle birlikte byk bir geziye kt; Bayonne'da Ispanya'daki

Alba Dk'yle yaplacak grmeler de (Nisan 1565) gezi prog
ramna dahildi. Catherine, Fransz ve Ispanyol kraliyet aileleri ile
Kutsal Roma-Germen im paratorluu arasnda evlilikler ayarlamak
iin balatlan grmelerde baar salayamazken, Alba da Pro-
testanlar'a kar daha sert bir tavr taknmaya, bu arada Fele-
menk'teki Kalvenci ayaklanmalara kar yardm salamaya Cathe-
rinei ikna edebilmek iin bo yere abalad. Ayn yl Ispanyol
kuvvetleri, Florida'ya gnderilen Fransz keif gcn imha etti.
Saray maiyeti uzun gezisine devam ederken, Guise, Montmorency
ve Bourbon aileleri (Fransa'da kraliyet iktidarn ele geirmek iin
Valois'lann karsna kan byk rakip) Paris'e asker
gndererek bakentin denetimini ele geirmeye alyordu.
1567'de Alba Dk, Felemenk'teki isyan bastrmaya gider
ken birlikleriyle Fransa'nn dou snrndan, Ispanyol Yolu denen
topraklardan geti. Fransa, bu asker harekt bir tehdit olarak
alglad. Bir an iin sankiProtestan ve Katolik Fransz soylular
Ispanyollar'a kar birleecekmi gibi grnse de, ksa bir sre
iinde rgtlenen Huguenot kuvvetleri saray ele geirmeye giriti
ve belli bal kentlere silah zoruyla hakim oldu. Cond prensinin
kraliyet ordularna kar balatt asker saldr, Protestanlar'm de
netimindeki topraklarn nemli lde genilemesini salad. Yine
de Cond, askerlerinin giderek azalmas karsnda, nceki savan
sonucunda varlm olan artlara dnlmesini kabul etti.
Bunu 1568-69, 1572-73, 1574-76, 1577, 1578-79, 1579-80
ve 1585-98'de baka Protestan-Katolik savalar izledi; savalarn
arasnda antlamalar, suikastler, ayaklanmalar, komplolar ve katli
amlar oldu. Bu sonuncularn en bilinen rnei, 1572'deki Aziz
Bartholomeus Yortusu'nda Protestanlar'a dzenlenen saldrlard
(St. Barthlmy Katliam); btn lkenin kana buland yortu
gn, Amiral Coligny'den balayarak belki 13.000 Protestan
ldrld. Sonraki savalarda, kraliyet iktidarndan pay almak,
hatta iktidarda tekel kurmak isteyen byk soylular giderek daha
fazla rol oynad. Bir yandan da Protestanlar, son derece Katolik

olan Ispanya'yla savata skp kalm Felemenkli Protestan ayak
lanmaclara yardm gndererek ileri daha da kartryorlard.
1584'e gelindiinde Fransa iinde, daha dank rgtlenmi bulu
nan Protestan kuvvetlere kar Guisein liderliinde muazzam bir
Katolik asker Birlik kurulmutu. Kitlesel i savalar, ancak Pro
testan Henri de Navarre'n tahta kp tekrar Katolik olmas, ikti
darn zamanla balca hiziplere ve parlement'lara kabul ettirmesi
ve Fransz ynetimi iinde Protestanlar'n konumu salama
almasyla sona erdi. Protestanlar. kendilerine ait kaleler ve tahki-
matl kentler zerinde denetim saladlar. Nantes Ferman (1598).
varlan geici uzlamann imentosu oldu.
Ama imentoya fazla su katlmt. IV. Henri, 1610'da
ldrlene dek eski dindalaryla ilikilerini temkinli bir ekilde
srdrd, ama yerine geen XIII. Louis ile XIV. Louis, kral olarak
enerjilerinin byk blmn Protestanlar'n avantajlarn
kstlamak iin kullandlar. XIII. Louis. nce z annesi (Marie de
Medicis), Richelieu ve aralarnda nde gelen Protestan soylularn
da bulunduu mttefiklerine kar iktidarn korumak iin urat.
Daha sonra (artk Richelieu'n akl verdii) Louis, arka arkaya
Protestanlar'n kalelerine saldrd. Hatta XIII. Louis, La Rochelle'i
bile kuatt; kent, kraliyet ordularna kar koyabilmek iin 1627
ve 1628'de ngiliz yardmna bavuracakt. Protestan soylular ve
yerel ynetimlerle mcadele, daha kk lekte 20 yl boyunca
devam etti.
Korkun La Fronde okunu atlattktan sonra XIV. Louis,
Protestan gcn yava yava bomaya balad; Nantes Fer-
man'n (1685) yeniden uygulamaya koyarak ok daha sk bir de
netim salad. Zaten daha nce de zerk Protestan belediyeleri
zayf drm, bytik Protestan toprak beylerinin _aslnda btn
toprak beylerinin ve soylulann_ zel ordularn kaldrmt. Ama
gl XIV Louis'nin karsna da, Cevennes ve Vivarais
blgelerindeki kylerle kk kasabalarn yrtc Protestan asileri
Camisardlar dikildi (1702-06); ancak ayaklanmaclara maddi des
Sava, Vergiler ve Devrimci Durumlar 219
tek salayacak her trl varlk, ekin vb'yi imha taktii uygulayp
bir yandan da kraliyet temsilcilerinin akllca pazarlklar
yrtmesiyle Camisard'lan zaptetmek mmkn oldu. 1790'larda
Fransa'nn gney blgelerinde sert Protestan-Katolik mcadeleleri
tekrar tekrar bagsterdiyse de, Camisard'lann bastrlp boyun
emeye zorlanmasyla Fransa'da Protestan ayaklanmas tehdidi
sonsuza dek ortadan kalkt.
Sava, Vergiler ve Devrimci Durumlar
On altnc yzyl Fransa'ya hzl nfus art, pahallk ve reel

cretlerin dp rantlarn ykseldii bir ekonomik ortam getirdi;
toprak sahipleri bundan byk yarar salyordu tabii ama, cretle,
sabit gelirle ya da ranta bal retim biimleriyle yaayan herkesin
durumu ok zorlamt. Bu koullarda rantiye kilise ile soylularn
refah artarken, kyllerle iiler yoksullat ve _dalgalanma
gsteren rantlardan ok sabit vergilere giderek daha fazla baml
olan_ devlet gelirleri, sarayn savalarn srdrebilmesi iin git
tike daha da yetersiz hale geldi. Sonu olarak saray, bir yandan
ar borlar altna giriyor, bir yandan da yeni vergiler koyup eski
lerin daha verimli biimde toplanmas iin bask uyguluyordu.
Vergiler adaletsiz olduunda ya da glerini atnda, halk da
kar koymaya balad. 1514 ile 1551 arasnda Agen, Bordeaux, La
Rochelle, St. Maixent, arlat, Niort, Saintes, Perigueux. St. Foy,
Duras kentlerinde ve Comminges, Guyenne, Dauphind, Auvergne,
Velay, Ageais blgelerinde vergi yznden ciddi ayaklanmalar
kt (Heller 1991: 42-44). Bizim devrimci durumlar kala-
loumuzda ise sadece 1548'de Guyenne'dc kan Pitaud ayaklan
mas yer almaktadr, nk sadece bu olayda devrimciler (Bordea
ux kenti de dahil olmak zere) devlet iktidarnn nemli aygtlarn
bir aydan uzun sre ellerinde tutmutur (Le Roy Ladurie & Mori-
neau 1977: 825-35). Ama devrimci duruma varamayan ayaklanma
lar bile binlerce kiinin hayatna mal oldu. Temelde bunlar da,
daha derin bir devrimci karakter tayan durumlarla ayn srelere
dayanyordu.
1590'Iarda kylerde ve kentlerde kan birok isyandan
mesela bir Croquant ayaklanmas, 1594'te Gneybat Fransa'nn
byk blmn yakp yktktan sonra, 1595'te Prigord'da tekrar
land. Bu blgenin kylleri, 30 yl boyunca savam rutin
vahetine _tecavzler, yamalar, kylerin atee verilmesi,
iftliklerinin yaklp yklmas^ maruz kaldklar yetmiyormu
gibi, Protestan-Katolik mcadelesinin her iki tarafndan da boyuna
kendilerine vergi koyuluyor, topraktan saladklar gelirler ellerin
den alnyordu. Savalar srasnda ellerine silah gemiti. Zamanla
ky ky toplanp ikyetlerini kaleme aldlar, komutanlarn
setiler ve kendilerini ezenlerin stne yrdler. Binlerce kiilik
ordular oluturarak kentleri ele geirmeye, kendilerini smren so
ylularn mlklerine saldrmaya baladlar. Sarayn temsilcisi Bois-
size, 1594'teki ayaklanmay ibirlii yoluyla denetim altna almay
baard: Komutasndaki kraliyet askerleriyle birlikte yerel Croqu
ant etelerine katlp kylleri smren bir soylunun atosunu
kuattktan sonra, kylleri evlerine dnmeye ikna etti. Ayn
ekilde 1595'teki Prigord isyan da grmelerle varlan bir
anlamayla ve kyl etelerinin silahlarn teslim etmesiyle
sonulanmt.
Byk toprak sahiplerine bal kyllerin giritii asker
harektlardan daha da nemlisi, 16. yzyldaki kyl ayaklanma
larnn mevsimlik bir ritim gstermesiydi; nk tarlalarn ekilme
si ve hasat zamanlarnda sava iin gerekli insan gc ortada
yoktu. Bu nedenle kyl etelerinin liderleri hzl dvmek ve
hemen sonu almak zorundayd. ou zaman da yle yaptlar:
1594 ve 1595 isyanlarndan sonra, yerel ordularn temsilcileri artk
vergi toplayamaz oldu ve monari de birikmi vergilerini geri alma
umudunu bir kenara brakt (Berc 1974: 290-91).
Kylerle kentlerdeki isyanlar henz sona ermemiti ama.
Sava, Vergiler ve Devrimci Durumlar 221
On yedinci yzyln ilk 30 ylnda Fransz monarisi, lke

dndaki asker faaliyetlerini azaltt: Bunlar, Saluzzo Markizlii
yznden Savoia ile giriilen kk lekli sava; Kuzey Afrikal
korsanlan denetim altna alm a giriimleri; Ispanya'nn, talya ile
svire arasndaki da geitlerinden Almanya ve Felemenk'e gir
mesini nlemeye ynelik manevralardan ibaretti (XIII. Louis ile
Richelieu, bu yzden Otuz Yl Sava'nn kysna kadar geldi).
1634'te Lorrainei ele geirdiler. Btn bunlar olurken, i savalar
lkeyi yangn yerine evirmiti; mesela 1627'de Ingiliz kuvvetleri
ile de R eyi igal ederek yaknlardaki La Rochelle'de kraliyet as
kerlerinin saldrsna kar koymakta olan Protestanlara yardm
iin bir filo gnderdiler.
Asl 1635'ten sonra savalar hz kazand; o tarihle Fransa,
Otuz Yl Sava'nn balca taraflarndan biri oldu. Asker faaliyet
lerin uluslararas alana kaymas vergilerin de hzla ykselmesine
sebep oldu: Kaba bir hesaba gre, 1620lere doru kii bana elde
edilen iki gnlk cret, 1630'lann yaklak drt gnlk cretine,
1640'larn da 8-12 gnlk cretine denk dyordu (Tilly 1986:
134-35). Vergilerin ykseltilmesi normal olarak dorudan ayaklan
maya neden olmuyor, ama vergi toplanmasn kesin biimde
zorlanyordu. Kolektif direni, otoriteler eski anlamalar
ineyerek yeni vergiler koyduunda ve nde gelen yerel bir g
gzle grlr ekilde yeni vergiden kr saladnda ortaya
kyordu. Yine de 1620'den 1640lara kadar olan dnemde kii
bana vergi yknn all katna kmas, her ikisinin de geni
lekle gerekleeceinin garantisiydi. Kraliyet temsilcileri,
nceden tuzun ucuza elden karld blgelerde zorla yksek fiy
atla tuz sat (gabelle) uygulad, belediyelerin kelle vergisinden
muafiyetini kaldrd, yeni mallar zerinden tketim vergisi almaya
balad, ba olarak toplanan mallara el koydu veya yerel otorite
leri bu mallarn bedelini demedikleri iin hapse att; bu arada
vergi .toplayan toprak sahiplerinin ya da yksek devlet
grevlilerinin saraya olan borlan da bu gmrk vergilerinden
deniyordu.
Bu koullarda yerel topluluklar sk sk eteler halinde

rgtlenip vergilere direniyor ve vergi tahsildarlarna saldryordu.
Birden ok yerel birim ittifak kurduunda ya da ayn lider altnda
birletiinde, blgesel ayaklanmalar patlak vermekteydi. Kraln
nemli rakipleriyle g birlii ettiklerinde ise i savalar kt.
1629-30, 1635-36 ve 1637-41 'de gneybatda Croquant ayaklan
malarnn yeniden balamas, corafi ym srecini ok grel
rneklemektedir; hem kentlerde hem de kylerde yerel meclisler
bakaldrarak tuz vergisini geersiz ilan etmi, karar destekleyen
ler evlerinde ya da makamlarnda vergi tahsildarlarna saldrmaya
balam, ok sayda yerleimden gelen gruplar glerini
birletirerek vergi toplayan merkeze yrmt. yi rgtlenmi
60 kyl blnden oluan bir ordu, Mays 1637'de soylular ile
avamdan birka kiinin liderliinde Bergerac dnda toplanp
Prigord Komnleri adna 20 gn sreyle kenti igal etti. Bu sre
boyunca kyl etelere blgeye hakim olduysa da, kraliyet birlik
leri haziranda onlar datmay baard; her iki taraftan toplam
2.000 kii lmt (Berc 1974: 426-30).
1620lerin bandan 1650'leri bana kadar hemen hemen
her yl. Fransa'nn u ya da bu blgesinde bir veya birden ok si
lahl ayaklanma kt. Bunlardan ou model olarak ya Croqu-
anl'laru ayaklanmasna, ya sarayn sktrd kentli Protestan-
lar'nkine benziyor ya da iki tarz bir arada grlyordu; sarayn
tehditleri ya da talepleri kolektif direnii harekete geiriyor, mec
lisler tepkilerini formle ediyor, yerel halk kraliyet iktidarnn en
yakndaki temsilcisine ya da bu iktidardan kar salayanlara
saldryor, araclar ya da hamiler yerel ayaklanmalar birletiriyor,
yrenin (kimi zaman aslnda gnlsz olan) gnlllerinden ordu
lar meydana getiriliyor, ordular stratejik merkezlerin denetimini
ele geiriyor, saray blgeye asker ve eli gnderiyor, bunu
arpma, grme, kama ve yatmann herhangi bir. bileimi iz
liyordu. Sarayn ak bir stnlk salad, ileri gelen yerel
lerin de pek uzlama eilimi gstermedii durumlarda yatma
Sava ve Bask 223
sreci son derece kanl oluyordu; ama sarayn denetimi belirsizse,

vergiler konusunda rutin bir pazarlk sz konusuydu.
Sava ve Bask
La Fronde da (1648-53) yine bir veraset krizi srasnda ortaya

kt. 1643'te XIII. Louis ldnde, vrisi daha be yandayd.
XIII. Louis'nin dul kalan kars Anne d'Autriche ile Kardinal Ma-
zarin, ynetimi stlendiler; bu arada spanya ile savaa devam edi
yor ve Gneybat'da yeni bir grup byk ayaklanmay bastrmaya
urayorlard. Bu geni asker abay srdrebilmek iin btn
lkede yeni vergiler konmutu. La Fronde, blgesel ayaklanma
larn 17. yzyldaki temel biimlerini, hanedan iktidarn ele
geirmek iin verilen bir mcadeleyle btnletirmiti; nde gelen
soylular ile krallk arasnda gerekleen bu kyasya mcadelede
dengeler durmadan deimekteydi. Olaylar yeterince karkt
zaten:
1648 Tm lkedeki yksek yarg grevlileri bir araya gelip krali
yetin mali politikasnda kstlamalar (buna taradaki olaanst
komiserlerin [intendant] merkeze arlmas da dahildi) yaplma
sn istedikten sonra, kyller vergilerin azaltlmas talebiyle
Paris'te topland ve Pau'da ayaklanma balad. Mazarin, nce par-
lement'lann taleplerine nayak olan liderleri hapse attrd, ama ay
aklanma Paris'e sraynca onlar serbest brakp taleplerini de
kabul etti.
1649 Yksek mahkemelerin srgn emri zerine Mazarin.
kraliyet ailesiyle birlikte Paris'ten kat. Paris parlement' kentin
denetimini ele geirdi. Paris ile baka yerlerde parlement'\aa des
tek vermek iin geni kitle hareketleri dzenlendi, ama Conde
prensinin bakenti ablukaya almas tavizleri zorunlu kld; bunlar
dan biri de kraliyet ailesinin geri dnmesiydi.
1650 Cond6 ile mttefikleri Mazarin'i grevden almaya
altlar, bu nedenle ana kralie hapse atld. Tarada Cond'yi

destekleyenler yaygn bir direni balatt; Bordeaux ve baka yer
lerdeki halk hareketleri de buna eklendi, ama kraliyet gleri hare
ketleri bastrd. Parisli rant sahipleri yllk gelirlerinin denmesi
iin saray sktrmaya baladlar.
1651 Mazarin'in grevden uzaklamasn isteyen prensler
ve parlement'las bunu baard; bylece Cond de zgrlne
kavutu. Sarayn muhalifleri arasnda kopmalar olmasna ramen,
halk ile kraliyet askerleri arasndaki apmalar devam etti.
Conde. tarada ordu toplamak zere kentten ayrld. Yln sonunda
Mazarin, kendi birliklerinin banda yerine dnd.
1652 Orm6e ayaklanmasnda halk Bordeaux'yu ele
geirirken, Conde Paris zerine yryp kentte denetimi salad.
Ancak Paris, Mazarin'i destekleyenler ile onun muhalifleri
arasnda ikiye blnmt; M azarin'e kar olanlar, onun ikinci
kez srgne gnderilmesi iin bask yapyordu. Giderek daha fazla
direnile karlaan Cond, sonunda Fransa'y terk etti; bylece
kral ile ana kralie Paris'e dnp La Fronde'cular bastrmaya
balad.
1635 Mazarin Paris'e dnd, Ormee Bordeaux'nun deneti
mini kaybetti ve sabk isyanclara kar misillemeler srd.
Neredeyse aralksz be yl boyunca. Fransz devleti zerindeki de

netim ikiye blnm durumdayd. Ancak 1653'te alnan sonu,
ancak bir dereceye kadar devrimci nitelikteydi: nceden muazzam
bir g ve zerklik salam olan btn o byk feodal beyler ile
yerel oligariler, devlet tarafndan hi grlmemi bir lde
kuatldlar. La Fronde'un. ayn ada Felemenk ve Balkanlarda
gelien ayaklanmalarla ortak bir yan vard; bunlarn nde de
mevcut devlet mekanizmas iinde oturmu bir konumu olan
aktrler, iktidar ve ayrcalk elde etmek iin giritikleri her zaman
ki manevralar bu kez tahta aka meydan okumaya vardrmt _
her seferinde de bunun, hkmdar kt niyetli ya da ehliyetsiz
danmanlarndan koruma adna yapldndan emin olabilirsiniz.
Sava ve Bask 225
Temel farkllk ise Fransa'da, merkez iktidarn bu iten her zaman

kinden fazla glenerek kmas oldu.
La Fronde'culann bastrlp ardndan kraliyet otoritesinin
yeniden salanmas, bundan sonraki devrim frsatlarn derinden
etkileyecekti. La Fronde'un sona erdii 1653 ile 1789 Devrimiin
hemen ncesindeki mcadeleler arasnda Fransa'da ortaya kan az
ok devrimci yegne durum, daha nce incelediimiz dinsel
mcadeleler ile yeni vergilere ya da mali ayrcalklarn
kaldrlmasna dayanan bir dizi blgesel ayaklanmayd: Tardani-
zats, Sabotiers, Benauge, Lustucru, Audijos, Angelets, Papier
Timbre. Bonnets Rouges ve Torrben ayaklanmalar (tarihleri ve
yerleri Tablo 5.4'te; zet bilgi iin bak., Tilly 1986: 145-59). Bu
ayaklanmalarn her birinde yerel soylularla burjuvalara duyulan
dmanlin derecesi byk farkllklar gsterse de, genel olarak
bunlar, sarayn sava nedeniyle yeni deme taleplerine kar btn
bir yerleimi ayaa kaldrmalaryla daha nceki Croquant'lara ben
ziyordu. Ancak, byk feodal beylerden hibir ekilde himaye
grmemeleri, silahl kuvvetlerine komuta edecek kk soylular
bile byk glklerle bulmalar asndan da nceki ayaklanma
lardan ayrlyorlard. Soylular, halk ayaklanmalarn yalnz
brakmt. Hanedan dzeyindeki devrimler, La Fronde'da son bir
kez alevlenerek ortadan kalkt. Geride braktklar dumanda _artk
devrimci sonu elde etme yolunda hemen hemen hi umut besle-
meyen_ tam anlamyla yerel topluluk dzeyindeki devrimci du
rumlar kalmt.
Nasl oldu bu? Esas olarak saray, en byk potansiyel
dmanlarn savdktan sonra, geriye kalanlarla ibirlii yapt. Tah-
kimatl atolarn yklmas, zel ordularn datlmas, kent milisle
rinin kaldrlmas, dellonun yasaklanmas, Versailles' ina ederek
byk soylularn Paris'ten uzakta toplanmaya zorlanmas, daha
profesyonel daimi ordular kurarak silahlarn saraya kar kullana
bilecek gleri kraliyet ynetimine balanmas. Belli bal btiin
eyaletlerde (ister pays d'Eat ister pays d'Election olsun) inten-
d a n tlarn dzenli hale getirilmesiyle, La Fronde ncesinde sk sk

ayaklanmalar himaye etmi ya da dorudan komplolara girimi
olan asker valilerin zerklii azaltld. Zaten M azarin ve Colbert
dnemlerinde blgesel ynetimlerin kat bir kalba sokulmas,
Fransa'y dorudan ynetime bir adm daha yaklatrmt; 17.
yzyl sonlarndan Devrim'e kadar ky elitleri bile dzenli olarak
kraliyet grevlileriyle ilikide bulunuyor, mesela bir intendant'm
genel ynetim blgesi iindeki gzetimini pays'ye kadar
genileten alt temsilci gibi kraliyet grevlilerine hesap veriyordu.
Pekien Bir Devlet
On sekizinci yzyln sonunda devrim ufukta hayal meyal

gzktn dnnce, La Fronde ile 1780'ler aras dnemi tele
olojiye kamadan ele almak gtr. 1789'da devletin byk bir
grltyle k, her tarihiyi 1700 ya da 1750'de onun temelin
de meydana gelmi olabilecek atlaklar aramaya yneltmektedir.
Ama yine de o tarihlerden ileriye, 1780'lerin hemen ncesine
doru baktmzda, ekonomi ile devletin bymeye devam etmesi
dnda pek bir ey gremiyoruz. On sekizinci yzylda Fransa'nn
byk, nispeten zengin bir nfusu vard ve ekonomide ticaret ileri
dzeyde gelimiti. Yedi Yl Sava'nda _en nemlilerinden biri
Qubec olan_ birok kolonisini kaybettikten sonra bile kle ticare
tindeki nemli roln korudu ve Karayip'teki topraklarndan gelen
ekerden byk kazanlar elde etti. Fransa'nn kara ve deniz kuv
vetleri hem Avrupa hem de denizar blgelerde fetihler yapar
ken, Fransz dokumalar da btn dnyay dolayordu.
La Fronde'un sona ermesinden dorudan Devrim'le
sonulanan 1787 mcadelelerine kadar geen 134 yln 86'snda
_her yldan ikisinde_ Fransa, u ya da bu blgede sava halin
deydi. Yz otuz yl boyunca spanya, ngiltere, Felemenk Cumhu
riyeti ve Portekiz'le iki tarafl savalar srdrd gibi, ntikal
Sava, Augsburg Birlii Sava, Polonya Veraset Sava, Yedi Yl

Sava ve Amerikan Bamszlk Sava gibi daha genel
atmalara da girdi. Bir btn olarak bakldnda devlet, mali ve
idari gcn artrarak kmt bu savalardan.
Devrimi balatan skntlar 1750de arayacak olursak, dik
katimizi en ok devletin para toplama biimlerine yneltmemiz ge
rekir. Sarayn sava masraflarn karmak iin tekrar tekrar uygu
lad yntem uydu: Zengin bir birey ya da grup saptayp bu birey
ya da gruba salad kraliyet ayrcalna karlk yksek bir vergi
detiyor, sonra da ayrcalk taahhddn yerine getirmek iin
bask uyguluyordu. Sz konusu ayrcalk ou kez, zaten uzun za
mandr alnmakta olan, ama imdi sarayn kastl olarak kaldrd
ya da kaldrma tehdidi savurduu bir feodal gelirdi; mesela soylu
lar, soyluluklarnn teyit edilmeisi iin para dyor ya da belediye
ler, yetkileriyle kendilerine rakip durum a gelen bir makam satn
almaya zorlanyordu.
Vergilendirmede de bu model izleniyordu. Krallk hzinesi,
yeni bir vergi toplamak zere szleme yapanlardan byk miktar
da avans alyor, ancak kraliyet birliklerinin, ou zaman vergi tah
sildarn fkeli kalabalklara kar korumas gerekiyordu. Devlet
makamlarnn sat da yine ok ksa srede byk miktarda nakit
getiriyor ve zenginlerin devletle nemli kar balan kurmasn
salyordu ama, bir yandan da devlet, bu makamlan elinde tutanla
ra yaplacak demeler konusunda gvence vermek, hem de krl
hukuki ve idari faaliyetler zerindeki tekellerini garanti etmek zo
rundayd. Lonca ve belediye imtiyazlan iin cret karl berat
verilmesinde de ayn durum sz konusuydu; lonca ya da belediye
genellikle bor para alarak bu creti dedii iin, borlann
deyebilmek amacyla elindeki tekellere daha sk sanlyor, sonun
da da tekellerini korusunlar diye kraliyet kuvvetlerini yardma
aryordu. stelik devlet, ne zaman para bulmak iin bu
yntemlerden birine bavursa, gelecekte daha da zor gelir toplaya
bilecei bir grup yeni ve ulalmaz ayrcalk yaratm oluyordu.
Bunun bir baka anlam da, devletin en nemli alacakllarnn ou
kez yan zerk nemli makam lan ele geirmesi, devlet mliyesi
hakknda istedii gibi bilgi edinebilmesi ve bu yolla da devlet poli
tikasnda bir deiiklik yaplacak olduunda bunun nne nemli
engeller kartabilmesiydi.
Bu yolla kaynak toplanmas sonucunda gmrk ve tketim
vergileri de gl alacakllann elinde toplandndan, devletin
yeni kaynaklar toplama yetenei nemli lde snrlandnlm
oldu. Byk savalar srasnda alnan borlan demek iin gere
ken para da buna dahildi. Yedi Yl Sava ve zellikle de Ameri
kan Bamszlk Sava srasnda biriken ok miktarda borcu
demek iin sarayn giritii abalar, bata parlem entlar olmak
zere Fransann byk mahkemeleriyle nemli atmalara yol
at; mali politikada daha fazla sz sahibi olmalar durumunda
bunlar, ancak mliyenin yeniden rgtlenmesinde ibirlii yapma
ya yanaacakt. Bu mcadeleler sonucunda saray, byk mahke
meleri atlayarak iini grmeyi denedi: Parlement' srd, kararna
melerle hkmet etmeye alt, 1787'nin blge meclislerini ve
sonunda da 1789'un tats G nrauxs u m kurdu. tats Gnraux,
Ulusal Meclis'in temelini oluturacakt. Ulusal Meclis'in
oluturulmas ise dorudan saraya ynelik devrimci bir meydan
okumayd.
Yedi Yj Sava'yla (1756-63) birlikte Paris parlement',
kararnameleri tescil etme ya da reddetme hakkna dayanarak krali
yet vergilerine kar muhalefet balatt. XV. Louis ile XVI. Louis,
parlement' askya alarak ya da (daha ok) taradakilerlc birlikte
olaan blgelerinden srerek kar saldrya getiler. Savata Fran
sa'nn verdii ar koloni kayplan (sadece Qubec deil, Senegal,
St. Vincent, Dominik. Grenada ve Tobago da) devletin itibarna
glge drmt. Savatan hemen sonra parlement'lar, uzun za
mandr dman olduklar Cizvitler'i Fransa'dan srmeyi baardlar.
Ama mcadele devarrt ediyordu; mesela 1771'de kraliyet
danman Maupeou ile genel mfettiTerray. bir dizi nlemle m
liyeyi yeniden dzenlemeye altlar; bu nlemler arasnda parle
ment yelerinin tek tek srgn edilmesi, parayla alnan makam-
lannm kaldrlmas ve Paris parlem ent'm m kaldrlp yerine

dorudan saraya bal yanm dzine yeni yarg merciinin kurul
mas da vard. D rt yl boyunca kraln adamlar mevzi kazand,
ama XV. Louis'nin lm, parlement'laa bir kar darbe
dzenleme frsat salad. 1776'dan 1789'a kadar kraliyet politi
kasna kar geni bir muhalefet cephesi oluturdular. Amerikal
ayaklanmaclarn 1776-83'te Britanya'ya kar kazand zaferde
Fransann da paynm bulunmas ve bu sayede St. Pierre, Mique
lon, Senegal, Tobago ile St. Lucia'y tekrar kazanmas, muhalefeti
hibir ekilde sarsmad. Tam tersine bunun balatt mali kriz, so
nunda rejimin kmesine yol at.
Ulusal ittifakn tuhaf bir kaderi vard. Aristokrat imtiyazlar
ve satn alnabilen kraliyet makamlaryla tam bir batak durumuna
gelmi olan p a rle m e n ta i, hkmetin soygunculuuna, keyfiliine
ve yozluklarna bakaldran kyller ve burjuvalarla ittifak
kurmutu. stelik bu tuhaf ittifak, sonunda aristokrasi ile st
dzey ruhban kesimlerinin de desteini ald; zira kraliyetin mali
basks, onlarn nemli imtiyazlarn da tehlikeye drmeye
balamt. 1787 ile 1789 arasnda bu ittifak, Fransa'y devrimci
durumun kysnda tuttu. Bu durumu tam anlamyla devrimci kabul
edip etmeyeceimiz, devletin yeni vergi koyma gcnn engellen
mesini ikili bir egemenlik olarak kabul edip etmediimize baldr.
Belki de yle deildi.
P a rle m e n ta i hibir zaman kendi alternatif ynetimlerini
kurmu olmasa da, kraliyet iktidar iin her aamada tehdit
oluturdular ve bu srete de halktan geni bir destek topladlar.
Saray, pays d'lection'\aida blge meclisleri ve onlara bal
ynetimler (commissions intermdiaires) kurarak abucak cevap
verdi buna; ama bu kurumlar, elitten ya da halktan, asla sarayn
vergi ve kaynak toplama faaliyetlerinde etkili birer ara olacak
kadar destek toplayamadlar. Kraln kendi yandalar da partizanlar
ve svireli Protestan Necker'i destekleyenler eklinde ikiye
blnmt. B ir mali deha olarak lkeye getirilen Necker, Ameri
ka'daki savalar srasnda daha fazla borlanmaya sebep olduu

halde, halka kendisini salam ynetimde usta bir uzman gibi
gstermeyi baarmt. Aslnda onun en nemli katks, byk bir
zerklik kazanm olan Fransz bankerlerine kar ve hkmef de
netiminde maliye grevlilerinden oluan bir kurum yaratmak iin
zorlu bir mcadele balatmasyd. Bankerler ve mttefikleri, Nec-
ker'in grevden alnmasn saladlar. 1780'lerde giderek daha
fazla sayda insan Necker'in yeniden greve getirilmesini isterken,
arka arkaya pek ok bakan da kraliyet mliyesini yeniden
dzenleyip hkmeti ayakta tutmaya urat. Bu arada, daha etkili
bir maliye sistemi ynnde atlan her adm, parlement'lar
tarafndan sk biimde denetleniyordu.
Mays 1788'de hkmet, parlement'lara kar bir darbe
daha dzenlemeyi denedi; direnen iki lider tutukland, btn par-
lem entlann askya alnd duyuruldu ve onlarn yerine yine mah
kem eler oluturuldu. Ruhbandan (saraya para balanmas iin
bizzat arda bulunmulard) toplanan bir genel meclis parle-
mentarla dayanma iinde olduunu ilan ederken, aristokrasi de
(kendi mali imtiyazlarnn tehlikeye dtnn pekala
farkndaydlar) genel olarak saraya muhalefet saflarnda yer ald.
Toulouse parlem ent'inin kraliyet intendant' tutukland. Bretanya
ile Dauphin'de kraliyet grevlilerine kar halk ayaklanmalar
balad; Dauphin'de soylular ile belediyeler, kraliyet temsilcileri
ni armakszn kendi eyalet zmre meclislerini toplayacak kadar
ileri gittiler, bu arada dalardaki baz gruplar da parlement' sara
ya kar korumak zere Grenoble'a inmiti. Sonbaharda, on yl
akn bir sredir ilk defa geni lekte abluka uyguland ve tahl
rnne el kondu.
Fransa'nn byk blmnde karklklar hkm srerken,
geni tabanl bir ittifak da lke sorunlarn ulusal dzeydeki bir
tats G nraux'm n zmesi iin srarla ar yapyordu. Austos
1788'de kral bu talebe boyun edi ve iki nemli bakann bir
rpda grevden alarak mucizeler yaratmas iin tekrar Necker'i
Devrimci Sreler 231
ard. Fransa'daki btn seim blgeleri tats seimlerine

hazrlanrken, her parlem ent kendi merkezine dnd. ki meclisli
tats Gnraux'<\a ifte temsil iin Necker'in Tiers tat'ya* girme
si, hem Fransa'nn blgesel burjuvazisinin nemli dzeyde temsil
edilmesini garanti altna alyordu hem de avam ile. aristokrat
arasnda bir blnme balatm oldu. SQnunda bu blnme, parle
m e n t'^ da dahil olmak zere birok aristokrat kesimin kraln saf
larna dnmesine yol aacakt.
Devrimci Sreler
Devrimci durum, tam olarak ne zaman olumutu _ devletinkine

benzer bir iktidar kuran alternatif bir ittifak vcut buldu mu hi?
Devrimi, tati Gnraux'nm toplanmasyla (5 Mays 1789)
balatabiliriz, ama tamamen E tatsnm nereye varacan nceden
bilmemize dayanr bu. Tiers tat'nn kendini Ulusal Meclis ilan et
mesi (17 Haziran) bu konuda daha gl bir adaydr; dier
zmrelerin Tiers tat'ya katlmas da (11 Temmuz) yle. Kraln
Necker'i yeniden grevden almas, sadece halkn pek ok kesimi
nin rejime kar gsteriler dzenlemesiyle deil, kraliyet birlikleri,
yani Fransz M uhafzlarnn muhalefet saflarna katlmasyla da
aklanr. Bastille dtnde (14 Temmuz), Fransa'da ynetim
tartmasz bir ekilde ikiye blnm durumdayd. 5 Mays ile 14
Temmuz aras bir zamanda, tarihin en derin devrimci durum
larndan biri balamt.
Peki ne zaman sona erdi? ok nazik bir sorudur bu, nk
hem 1789 ilkbaharnda balayan geni gn, Fransz ynetim ka
demelerinin nemli bir blmnn Fransa topraklan dna
kmasna neden olup olmadna karar vermemizi gerektirir, hem
de birbirini izleyen devrim hkmetlerini deerlendirmemizi.
Rakip bloklar arasnda gzle grlr bir blnme olduu, her biri-
"nc ZUmre"; aristokrasi ve ruhban dndaki kesim ler./.N.

nin lke dzeyinde bir ay, eyaletler dzeyinde de bir aydan az ol

mamak kaydyla u ya da bu ekilde devlet iktidar kurduu konu
sunda diretirsek, yle bir devrimci durumlar takvimi kar ortaya:
M ays 1789-Temmuz 1789 Saray-Tiers tat kartl

Haziran 1792-Ocak 1793 Saray-devrimci rejim kartl
M art 1793-Aralk 1793 Vende isyan; Montagnard'lar- Gironde,
Federalistler kartl
Austos 1799-Kasm 1799 D irektuar-kralclar-Bonaparte kartl
Bu dnemlerin her birinde Fransa, tek bir devrimci durum

yaamamt; merkez aygtn denetimini elinde tutanlar, muhalif
ittifaklar, devlet iktidarnn muhalefet elindeki kesimleri, eitli
rakip hiziplere verilen halk destei deiirken, art arda birok dev
rimci durum ortaya kt. Bu tarihler arasnda, yneticiler arasnda
huzursuz ittifaklar ve tekrar eden ayaklanmalar gryoruz, ama
hibir alternatif ittifak uzun sre ayakta kalmam, dolaysyla da
tam olgunlam bir devrimci durum ortaya kmamtr. Bu olay
dizilerinin her birinde iktidarn geni lekte el deitirmesi s z ,
konusu olduundan, tanmlarmz kat bir biimde uygularsak,
1789 ile 1799 arasnda Fransa'da birbirinden ayr denebilecek tam
drt devrim yaand gibi bir sonuca varrz. Ama daha esnek bir
standart uyguladmzda, 1787'de parlement'lann
bakaldrmasyla balayp 1799'da Napolyon'un Direktuar' devir
mesiyle son bulan btn bir zaman dilimini tek bir uzun devrimci
durum kabul edebiliriz. Bizim kronolojimiz, genel kabul gren
1789-1799 dnemini esas alarak bu ikisi arasnda uzlama
salamaktadr.
Bu mcadeleler, birden ok dzeyde devrimci sonu
vermitir. Fransa'da devrimci srelerin hangi noktada baladn
getirin aklnza: Dier Avrupa devletleri gibi 18. yzyln Fransz
devleti de yukardan aa ynetimini ancak blge dzeyine yaya-
bilmiti, yani subdlgation, lection, snchausse, grenier sel
Ynetimde Dnm 233
ve benzeri idari birimlere kadar. Eski Rejim'in devleti, o dzeyde

ve o dzeyin altnda, zellikle papazlar, soylular ve kent oli
garileri araclyla dolayl bir ynetim salayabiliyordu. On seki
zinci yzylda, gemiteki, bugnk ve gelecekteki asker faaliyet
leri iin kaynak bulmaya alan devlet kurum lan, kolay kolay
yerini brakmaya raz olmayacak bu araclann ayncalklann ve di
reniini saf d edecek eitli dolaysz ynetim biimlerini zorla
maya balad.
Devrim srasnda, yerel vp blgesel dzeyde gelirler, halkn
ball ve asker g zerinde denetim kurmak iin eski
araclarla savaan yeni devlet yneticileri, dorudan ynetim iin
arka arkaya sistemler gelitirdiler; geni bir tanmla kapitalistler de
bu sistemler iinde kritik bir rol stlendi. Yukandan aa yeni bir.
ynetim hiyerarisinin yaratlmas, zorlama ile sermaye arasndaki
ilikileri kesin biimde deitirdi ve Fransa'nn ou blgesinde bir
dizi yeni iktidar mcadelesi balatt. Devrim srasnda dorudan
ynetimi kurumsallatrma ve eski araclar uzaklatrma abalar
yaygn direnile karlat; bu da, araclarn geni bir taban top
lad, ulusal kapitalistler ann ise ancak zayf bir destek bulabil
dii kesimlerde ak bir kar devrim biimine brnd.
Ynetimde Dnm
Devrim yllarnda Fransadaki ynetim sistemine neler oldu? 1789

ncesinde Fransz devleti, dier devletlerin hemen hemen hepsi
gibi yerel dzeyde dolayl bir ynetim sryor, arac olarak
zellikle papazlardan ve soylulardan yararlanyordu. Amerikan
savann sonundan itibaren, hkmetin sava borlarn kapatmak
iin para toplama abalar, hkmet kart ittifaklarn ayrp
netlemesini salad. Balangta parlem entar ile baka iktidar sa
hiplerini de ieren bu ittifaklar, rejim ile kartlan daha keskin bir
ekilde kar karya geldike daha popler bir bileim gstermeye
balad. 1788-89'da devletin grnr bir ekilde saldnya ak
olmas, devlet, temsilcileri ya da mttefikleri karsnda boulmu

bir talebi ya da fkesi olan btn gruplan, taleplerini ifade etmeye
ve deiim ans yapan baka gruplarla birlemeye
yreklendirdi. 1789un ilkbahar ve yaz aylannda krsal alanda
grlen bakaldrlarn _Byk Korku, tahl msadereleri, vergi
isyanlan, toprak sahiplerine dzenlenen saldrlar vb_ neredeyse
tamam, byk kentlerin, ticari tarmn, tamacla uygun su yol-
lannn ve birok karayolunun bulunduu blgelerde meydana
gelmiti (Markoff 1985). Bu bakaldnlann corafyas, sosyal
eitlilik ieren ama arlkla burjuvazi nderliinde olan kesimle
ri iaret ediyordu.
Bu arada, ayakta kalmas dorudan Eski Rejim devletinin
bekasna bal olanlar _soylular, yksek devlet makamlarn elinde
bulunduranlar ve ruhban snfnn st kesimleri bunun ak
rnekleridir_ genel olarak kraln saflarnda yer almt (Dawson
1972: 8. Blm). Bylece devrimci bir durum olumaya balad:
kisi de iktidar zerinde hak iddia eden ve ikisi de nfusun nemli
kesim lerindin destek alan iki ayn blok. ok sayda askerin saraya
srt evirmesi ve kendini halkn davasna adam milislerin kurul
masyla, muhalefetin kendi kuvvetleri de olmutu. Kendi iinde
balantlar olan ve ou zaman burjuvazinin ban ektii halk
bloku, devlet aygtnn eitli kesimleri zerinde denetimi ele
geirmeye balad.
1789-90'da devlet aygtn ele geiren hukukular, memur
lar ve dier burjuvalar, eski araclar hzla uzaklatrd: Yani top
rak sahiplerini, senyrlere bal grevlileri, parayla satn alnan
makamlarda bulunanlar, rahipleri ve kimi zaman da yerel ynetim
oligarilerini. Yerel dzeyde, Belediye Devrimi denen hareketle
iktidar, byk lde eski yneticilerin dmanlarna gemiti:
milislerde, kulplerde ve devrim komitelerinde slenmi olup Pa
risli eylemcilerle balantlarn srdren yurtsever ittifaklar, eski
belediyelerin yerini ald. Eski iktidar sahiplerinin Devrim'in ilk
alkantlarn atlatabildii yerlerde bile, her bir yerleim ile ulusal
Ynetimde Dnm 235
bakent arasndaki ilikiler keskin bir dnm geirmiti.

Szgelimi Alplerdeki ky "cumhuriyetleri", dardan gelenler on
lara yeni 'ynetim aygtn dayatrken _vergileri grnte zgr
iradeleriyle onaylamalar gibi_ eski hrriyetlerinin de ayaklar
altna alndna tank oldular (Rosenberg 1988: 72-89). Ardndan
Parisli devrimciler, araclar olmakszn hkmet etme sorunuyla
kar karya kald; 1789'daki seferberlik srasnda ortaya kan m i
lisleri ve komiteleri denediler, ama bunlar merkezden denetim
alnda tutmann gln grdler. Hemen hemen ayn zaman
larda Fransa haritasn dpartement, arrondissement, canton ve
commune'lerden*! oluan yeni bir a sistemi eklinde yeniden
dzenlediler; bu yrelere de devrim dnemindeki yeni
dzenlemeyi uygulamaya koymalar iin reprsentants en mission
(grevli temsilciler) gnderdiler. Dorudan ynetimi kurmulard.
Ayrca kentlerin, tccarlarn ve sermayenin eit olmayan
corafi dalm gz nne alndnda, tektip bir corafi
yaplanma getirilmesiyle kentlerin ekonomik ve siyasi gc
arasndaki iliki de deiti; hibir nem tamayan Mende ile
Niort, birer dev olan Lyon ve Bordeaux'yla ayn idari dzeye
yerletirilmi oluyordu. Eski Rejim Fransas'nda, ticari nemi idari
konumunu aan kentler arasnda mesela Nmes, Saint-tienne, Ro-
ubaiq ve Castres yer alyordu; Tulle, Saint-Am and-en-Beny,
Saint-Flour ve Soissons ise ticari neminden daha yksek bir idari
konumda bulunan kentlere mekti (Lepetit i 988: 167-68).
Devrim, bu ilikiyi yeniden dzenledi. Balangtaki 86
dpartem enlin ynetim merkezlerinden 5 4 u , tartmasz bir
ekilde yeni idari blgeler iindeki hakim kentlerdi; tanesi, Eski
Rejim'de daha yksek bir idari ve mali konumda bulunan kentlere
gre byklkleriyle ne kyordu; alts kk olmalarna
ramen idari nceliklerini korumutu; 12'si, blge iinde ne en
byk ne de en nemli kent olduu halde ynetim merkezi duru
muna gelmiti; 10 tanesinin durumu da ynetim merkezi olmaya
ok yaknd (Lepetit 1988: 203-04). Dpartement merkezi olamay
an byk kentler, orantsz bir ekilde Fransa'nn kuzeyinde top

lanmt; Atlas Okyanusu ve Akdeniz kysndaki limanlar da yine
hak ettiklerinden fazlasn alyordu (Lepetit 1988: 208). Ancak asl
byk uyumazlk yerel dzeyde deil, artk kt zerinde hepsi
de ulusal bakentle eit idari ilikilere sahip olan 86 ynetim mer
kezi arasndaki eitsizlikteydi.
Sonu olarak yerel ynetim merkezleri arasndaki gii,
dengesinde byk bir deiim meydana geldi. Tccarlarn,
hukukularn, meslek sahiplerinin zaten kmelenmi olduu
byk ticaret merkezlerinde ounlukla onlarla ayn evreden
gelen) dpartement grevlilerinin, yerel glerle pazarlk etmek
dnda bir seenei yoktu. Ulusal Meclis'in ticaretin nispeten
gelimemi olduu krsal blgeleri dpartement'a dntrd
yerlerde Devrim grevlileri, bu yeni ynetim merkezlerindeki
dier kesimleri glgede brakyor ve itaatsizlik durumunda kuvvet
kullanma yolunda inandrc tehditlerde bulunabiliyorlard. Ama
baka blgelerdeki yoldalar gibi, Devrim'in devlerini yerine ge
tirirken mttefik burjuvalardan destek alamyordu onlar da ve ar
kalarnda hl nemli bir kitle bulunan eski araclarla kar karya
kalmlard. Byk ticaret merkezlerinde ise siyasal ileyi ok
farklyd. Ticari konumlar idari bolnm iindeki yerlerinin ok
tesinde olan dpartement'Iann merkezinde. Jakobenler'in merke
ziyetiliine kar kp blgesel zerklik talep eden Federalist ha
reket kk salmt genellikle. Bordeaux, Marsilya ve Lyon, bunun
belirgin rnekleriydi. Paris'teki devrimciler, dorudan ynetimin
nne art arda kan bu engellere kar birbirine paralel, ama kimi
zaman birbiriyle elien ynetim sistemi gelitirdiler: (1) Komi
teler ve milisler; (2) corafi olarak tanmlanm ve seimle gelen
grevliler ile temsilcilerden olumu bir hiyerari ve (3) merkez
ynetime bal gezgin komiserler. Bunlarn de, bilgi ve destek
toplamak iin byk lde hukukular, meslek sahipleri ve
tccarlarn oluturduu mevcut kiisel alara dayanyordu.
Caen (Eski Rejim'in ticaret merkezlerinden biri) ile Limo-
Ynetimde Dnm 237
ges'un (monarinin idari karakolu) devrimci deneyimleri

arasndaki kartlk, bu adan iyi bir rnek oluturun
Limoges'da merkez konumdaki toplumsal atma siyasi are

nada ortaya karak 1791-92'nin belediye ynetiminde kargaa ve
blnme yaratt. Amis de la Paix (Bar D ostlan) ile Jakoben
kulb arasndaki sert mcadele, belediye konseyini kankla
itti. Jakobenler, Limoges'daki hakim kulp olduklan gibi, 1792de
belediye konseyinde de denetimi ele geirdiler. Caen'deki temel
atmda ise zengin burjuva tccarlar ile soylular kar karya
gelmiti; soylular, siyasal katlmdan dlanma srecine girmi bir
gruptu artk. Bu atma en ok rgtl siyasetin marjinal alan-
lannda yzeye kyor, bunlan gerek anlamda pek fazla etkilemi
yor ve yksek burjuvazinin siyasal grevlerinde fiilen rakipsiz kal
masna olanak veriyordu; bu durum, federalist ayaklanmann
sonrasna kadar byle srd. (Hanson 1989: 69)
Sistem ilemeye balaynca, devrim liderleri de denetimlerini

rutin hale getirip heyecanl yerel gruplarn bamsz eylemlerini
snrlandrmaya urat; ou durumda da onlarn direniiyle
karlatlar. Hem ibirlii hem de bask yntemleri kullanarak ko
mitelerle milisleri yava yava dar bir alana hapsettiler. Sava iin
balatlan seferberlik, sistem zerinde byk bir yk oluturmu,
yeni direniler balatm ve ulusal liderlerin sk bir denelim siste
mi kurma abalarna hz kazandrmt. 1792'den itibaren merkez
ynetim (o zamana dek byk lde Eski Rejim'e benzer bir
biimde varln srdrmt), kendi devrimini yaad: Kadrolar
muazzam boyutlarda geniletildi ve gerek bir hiyerarik brokrasi
ekillendi. Bu srete devrimciler, byk bir devletteki ilk
dorudan ynetim sistemlerinden birini kurdular.
Bu dnm, vergi, adalet, bayndrlk ve daha pek ok sis
temde de deiiklikler ieriyordu. Srf polisi dnmek bile yeterli.
Paris blgesi dnda Fransa'nn Eski Rejim devletinin kendine ait
hemen hemen hi uzman kolluk kuvveti yoktu; vergi

demeyenleri, ekyay ve kraliyet iradesine kar koyan
bakalarnn peine Marchaussde'yi salar, zaman zaman da ordu
ya isyanc tebaay bastrma grevi verirdi; ama bunun dnda si
villere kar silahl kuvvet uygulamak iin yerel ve blgesel otori
telere muhtat. Devrimciler bunu tamamen deitirdi. Sradan
halkn karsna, fiil ilendikten sonra devreye giren polis yerine
nceden nlem alan polisi ve istihbarat kartlar; Artk isyan
kana ya da yasalar kolektif biimde inenene kadar bekleyip
sonra iddetli ama seici bir misillemeye girimek yerine, tehdit
nitelii tayan kolektif eylemleri ngrp engellemekle grevli
memurlar yerletirmeye baladlar- karakollara. Devrim'in ilk
yllarnda, Eski Rejim'in polis gleri genellikle dalarak gnlk
faaliyetlerini halk komitelerine. Ulusal Muhafzlar'a ve devrim
mahkemelerine brakmlard. Ama Direktuar'la birlikte devlet,
gzaltna alma ve tutuklama ilerini tek bir merkez rgte verdi.
Nantes'l Fouch, VII. Yl'da (1799) Polis Bakan oldu ve onunla
birlikte de bakanln yetkileri tm Fransa'ya ve fethettii toprak-
lara yayld. Fouch6 zamannda Fransa, dnyada polis denetiminin
en sk olduu devletlerden biriydi.
Savaa girilmesiyle birlikte dolayl ynetimden dolaysz
ynetime gei de hz kazand. Savaa giren devletlerin hemen
hemen hepsi, elindeki birikmi kaynaklar ve mevcut gelirlerle bu
projeyi finanse edemeyeceini grr. Sava yapan devletlerin
hemen hemen hepsi yaygn bir ekilde bor alr, vergileri ykseltir
ve sava iin gerekli aralar _bna insan gc de dahildir_ kay
naklarn baka trl kullanmak isteyen gnlsz yurttalardan
toplar. Devrim ncesi Fransa da bu kurallar harfi harfine uygu
lamt; sonunda borlanmay, Etats Generauxnun toplanmasn
zorunlu hale getirecek bir noktaya vardrd. Devrim de bu kurallar
bozmad: Fransa, 1792'de Avusturya'ya sava ilan ettiinde, devle
tin gelir ve insan gc talepleri de Eski Rejim'inkiler kadar gl
direnilere yol amt. Bu direnii krmak amacyla devrimciler,
bir dizi merkez denetim mekanizmas daha kurdular.
Direni, Kar Devrim ve Terr
Direni ve kar devrimci eylemler, dorudan yeni devletin dola

ysz ynetim kurm a srecinin rnyd. Devrimcilerin ok ksa
bir sre iinde ne kadar ok deiim gerekletirdiini unutmayn.
Btn eski ynetim birimlerini kaldrmlar, birok eski papazlk
blgesini birletirerek byk commne'ler oluturmular, ondalk
ve feodal vergileri kaldrmlar, soylularn elindeki kurulular
datp ayrcalklarna son vermiler, yukardan aaya bir
ynetim ve seim sistemi kurmular, bu sistem araclyla
geniletilip standartlatrlm vergiler koymular, yurt dna g
eden soylularn ve Kilise'nin mlklerine el koymular, manastr ta
rikatlarn kaldrmlar, ruhban devlete tabi klmlar, nceden
grlmemi bir oranda gen erkekleri askere almaya balamlar
ve yerel dzeyde otomatik olarak liderlik etme ayrcaln soylu
larla papazlarn elinden almlard. Btn bunlar, 1789 ile 1793
arasnda olmutu.
Sonraki rejimler, daha ok devrim takvimi ve Yce Varlk
klt gibi ksa mrl deiiklikler getirdiyse de, Devrim'in ilk
yllarnda btn devlet mekanizmasnda gerekletirilen kkl
deiimler, 19. yzylda da varln srdrerek baka birok Av
rupa devleti iin model oluturmutu. Bu deiimlerden en nemli
geri admlar, yerel milislerle devrim komitelerinin datlmasn,
msadere edilmi olan baz mlklerin geri verilmesini ya da
karlnda tazminat denmesini ve Napolyonun Katolik Kilise-
si'yle Concordat'sn ieriyordu. Bu deiimlerin tm de, yerel ve
blgesel dzeyde ileri gelenler araclyla ileyen bir hkmet sis
temi yerine birmek, merkez, dorudan ynetime dayal bir siste
min etkili ve hzl bir ekilde geirilmesine katkda bulundu.
stelik yeni devlet hiyerarisi byk lde hukukulardan, he
kimlerden, noterlerden, tccarlardan ve baka bujuvalardan
oluuyordu.
Devrim ncesindeki muadilleri gibi bu temel deiimler de
birok mevcut kar odana saldr niteliindeydi ve nceden dev

let iktidarna ulama ans pek olmayan gruplara _zellikle ky ve
kk kasaba burjuvazisi_ frsat salad. Sonu olarak hem direni
hem de iktidar mcadelesi dourdular. Artois (Pas-de-Calais
dpartement'i) bu geiin lml bir versiyonunu yaad (Jesenne
1987). O blgede siyasete, byk kiralk iftlikleri iletenler ege
mendi, ama ancak soylu ve ruhban toprak sahiplerinin belirledii
snrlar iinde. Devrim, bu hamilerin ayrcalklarn ellerinden ala
rak kiralk iftlik iletmecilerinin iktidar iin tehdit haline geldi.
Ama bunlar, bir grup birey olarak deilse de snf olarak bu tehdi
di atlattlar: lk Devrim mcadeleleri srasnda, zellikle de yerel
topluluun feodal beylerle elikiye dt anlarda birok
makam sahibi konumunu kaybetti. Yine de onlarn yerine, ayn
snftan, rahat yerinde kiralk iftlik iletmecileri geti. Georges
Lefebvre'in komu Nord'da saptad gibi, cretli iilerle kk
toprak sahiplerinin kyn coqs de village'na kar verdii
mcadele, Pas-de-Calais'de daha az iddetli veya daha az etkiliydi.
Ulusal otoritelerin kukuyla bakt byk iftlik sahipleri Terr
dneminde ve sonra tekrar Direktuar'da devlet makamlar
zerindeki tekellerini bir lde kaybettilerse de, sonradan bunu
yine kazandlar ve 19. yzyln ortalarna kadar arlklarn koru
dular. O dnemde artk soylular ve ruhban, yerel iktidar odaklan
zerinde hakimiyet kurma yeteneklerini byk lde yitirmi,
yerlerini ise imalatlar, tccarlar ve dier kapitalistler almt.
Eski araclarn uzaklatnlm as, byk iftlik sahipleri ile burjuva
zi arasnda yeni bir ittifakn yolunu at.
Paris'in nderliinde dorudan ynetime gei, Artois'da
nispeten sorunsuz gereklemiti. Baka yerlerde ise bu deiim,
youn mcadeleler eliinde tamamland. Memleketi Loire
departementnda Devrim temsilcisi olan Claude Javogues' mes
lek yaam, bu mcadeleyi ve onun balatt siyasal sreci gzler
nne sermektedir (Lucas 1973). ri csseli, sert mizal, snger
gibi ien bir ii olan Javogues'n yakn akrabalar arasnda
Direni, Kar Devrim ve Terr 241
Forez'li (batda, Lyon'a pek uzak olmayan bir blge) hukukular,

noterler ve tccarlar vard. Aile 18. yzylda ykselie gemi.
1789'da 30 yanda olan Claude, M ontbrison'da salam ilikiler
kurmu bir avocat olmutu. Konvansiyon, bu azgn burjuva
boasn Temmuz 1793'te Loire'a gnderdi ve ubat 1794'te de
geri ard. O alt ay iinde Javogues, byk lde mevcut
ilikilerine dayanarak Devrim dmanlarn bastrd; byk lde,
papazlarn, soylularn ve zengin toprak sahiplerinin dman
olduu teorisinden yola karak gda arznn dzenlenmesi gibi
idari ileri yzne gzne bulatrd ve hep keyfilikle, zulmle
anlaca blgeden ayrld.
Ancak Javogues ve onunla ibirlii iinde olanlar,
gerekten de yerel hayat yeniden dzenlemiti. Loire'da onun izini
srnce karmza kulpler, gzelim komiteleri, devrimci silahl
kuvvetler, komiserler, mahkemeler ve reprsentant en mission
kar. Bireylerin gnlk hayatn merkez ynetimin dorudan
ynetim alanna sokma ynnde neredeyse inanlmaz bir abayla
karlarz. Devrim'in _gerek ya da hayali olsun_ dmanlarna
kar, eski araclarn yerini alacak bir g olarak halk seferber et
menin nemini grrz. Bu yolla da Terr'n iki hedefi arasndaki
atmay kavrarz: Devrim kartlarnn kknn kaznmas ve
Devrim'in ilerini grecek aralarn oluturulmas. Ayrca
ynelimin elinde nemli bir koz, bir siyasal ekime konusu ve
halk eyleme geirmede nemli bir tevik edici g olarak gda
zerinde denetim kurmann ne kadar nemli olduunu kefederiz.
Uzun zamandr yolunu gzledii reformlar barna basan
niter bir halk eklindeki eski imajn tersine. Devrim'in yerel
tariheleri, Fransa'da devrimcilerin iktidarlarn mcadeleyle
kurduunu, ou zaman da inat bir halk direniiyle karlatn
gstermektedir. Bu direniin dorudan ayaklanma yerine byk
lde ka, aldatmaca ve sabotaj biimine brnd dorudur.
Ama Fransa'nn ou blgesinde halk, devrimci dorudan
ynetimin u ya da bu zelliine kar direnie gemitir. Akde
niz'de, Ispanya snrna yakn hareketli bir liman kenti olan Collio-
ure'da, Devrim srasndaki kolektif halk hareketleri, "bilinli
biimde olsun ya da olmasn, belli bir kltrel, ekonomik ve ku
rumsal bamszl koruma hedefine ynelikti. Bir baka deyile,
halk hareketleri Fransz devletinin, uluslararas savalara asker
toplamak, dinin rgtlenmesinde deiimler gerekletirmek veya
Pireneler'deki ticareti denetimi altna almak iin yerel hayata
mdahale giriimlerine kar koymaya alyordu" (McPhee
1988: 247).
nceki sermaye-zorlama ilikileri de dahil olmak zere ta
rihe bal olarak meseleler blgeden blgeye deimekteydi. Fay
hatlarnn derin olduu blgelerde, direni pekierek kar devrime
dnt: Devrim'in yerletirdii otoritelere kar etkili alternatif
otoriteler oluturuldu. Kar devrim, herkesin Devrim'e kar
olduu yerlerde ortaya kmad; geni bir corafi lekte,
uzlamaz farkllklarla kesin biimde tanmlanm kart bloklarn
ve muhalif gruplarn olutuu yerlerde geliti.
Fransa'nn Gney ve Bat kesimleri, benzer sreler sonu
cunda lkedeki en byk, uzun sreli kar devrim blgeleri haline
geldi (Lebrun & Dupuy 1985; Lewis & Lucas 1983). Terr
dnemindeki idamlarn corafi dalmna baktmzda, kar
devrimci faaliyetlerin biraz bulank, ama ayrt edilebilir bir profili
ni grrz, iki yzden fazla idamn infaz edildii dparlement'lar,
en ok idamdan en aza doru yleydi: (Aa) Loire Infrieure,
Seine, M aine-et-Loire, Rhne, Vende, Ille-et-Villaine, Mayenne,
Vaucluse, Bouches-du-Rhne, Pas-de-Calais, Var. Gironde ve
Sarthe (Greer 1935: 147). Terr dnemindeki btn idamlarn
yzde 89'u bu dpartement'larda infaz edilmiti. Seie ile Pas-de-
Calais dnda bunlar Gney'de, Gneybat'da ve zellikle de
Bat'da toplanmt. Gney ile Gneybat'da Languedoc, Provence,
Gascogne (Gaskonya) ve Lyonnais, Devrime kar silahl ayaklan
malara kaynaklk etti; bu ayaklanmalarn corafi dalm da Fede-
ralizm'e verilen desteinkine ok yaknd (Forrest 1975; Hood
1971,1979; Lewis 1978; Lyons 1980; Scott 1973).
Federalist hareketler 1793'n ilkbaharnda, Jakobenler'in

sava geniletmesiyle _spanya'ya sava ilam da dahil_ vergilere
ve askere almaya kar direni baladnda ortaya kt: bu dire
nilere karlk devrimci gzetim ve disiplin daha da
sklatnlmt. zerklik yanls hareket, Eski R ejim de geni
hrriyetlerden yararlanm olan ticaret kentlerinde gcnn
doruuna ulat; bunlar iinde en kayda deer olanlar Marsilya,
Bordeaux, Lyon ve Caen'di. te yandan krsal alandaki uzun sreli
kar devrimin ortaya kt dCpartementlarn devrim
dnemindeki ynetim merkezleri, esas olarak Eski Rejim'in idari,
mali ve demgrafik hiyerarisi iinde nem tamam olan kent
lerdi; buna bal olarak da bu kentlerin burjuvazisi, evre toprak
larda nispeten az bir nfuz salamt (Lepetit 1988: 222). Bu iki
ayn trde kent ve hinterlandnda Fransa, kanl bir i savaa
srklendi.
Bat'da cumhuriyeti kalelere ve kadrolara ynelik ete
saldrlan Bretagne (Bretanya), Maine'i ve Normandiyay
1791'den 1799'a kadar kaosa itti. Ak silahl ayaklanma ise 1792
sonbahannda Loire'n gneyinde, Bretagne, Anjou ve Poitou'da
alevlenip Napolyon 1799'da blgede asayii salayana kadar
aralkl olarak devam etti (Bois 1981; Le Goff & Sutherland 1984;
Martin 1987). Bat'da kar devrim, 1793 ilkbahannda, Cumhuriy-
et'in asker birliklere yapt an zerine blgenin byk
blmnde silahl direniin balamas zerine dorua ulat. Bu
evrede "yurtseverler" ile "aristokratlar" (Devrim'i savunuculan ile
muhalifleri srasyla byle anlacakt) kitleler halinde katledildi,
Angers gibi byk kentler ele geirilip geici olarak igal altnda
tutuldu, Maviler ile Beyazlarn (iki tarafn silahl kuvvetleri bu ad
larla tannyordu) ordulan arasnda arpmalar oldu.
Bat'daki kar devrim, dorudan devrim otoritelerinin
blgede belli bir trde dolaysz ynetim kurma abasndan kaynak
lanyordu: Bu ynetim, pratikte soylularla ruhbann elinden
ksmen zerk araclk konumunu alyor; devletin vergi, insan gc
ve ballk taleplerini tek tek yerleimler, mahalleler, evler
dzeyinde dayatyor; blgedeki burjuvalar nceden hibir ekilde

sahip olmadklar bir siyasal gle donatyordu. Bu g,
mcadeleyle pekitirildi. 12 Ekim 1790'da, Vende'de komu
kylerden bir grup insan, sopalarla silahlanm halde Komnyon
Ayini ve Akam Duas iin La Chapelle de Belle-Croix'ya (Gzel
Ha apeli) gitmiti.
Yredeki Ulusal Muhafz birliinin her zamanki niformalar ve

silahlaryla beklediini gren yabanclar, onlarn yanna varp ulu
sal niforma giymeye haklan olmadm ifade ettiler; o
niform alan stlerinden yrtp alacaklarn, kendilerinin ruhban ile
soylularn davasndan yana olduklarn ve kendi ifadeleriyle pa
pazlarn ve soylularn ellerinden ekmeklerini alan burjuvalan
ezmek istediklerini sylediler.
Sonra Muhafzlar'a ve Palluau Marchausse'sine saldran kala

balk, glkle uzaklatrld (Chassin 1892: II, 220).
Vende ayaklanmaclarnn aznda burjuva kelimesinin
hem bir snf hem de kentte oturanlar belirttii kesindi; nitekim
bu kar devrimci blgenin halk ikisinin birbiriyle yakndan
ilikili olduunu da yeterli bir aklkla grebiliyordu. Fransz dev
rimcileri, devletin iktidarn her bir yerleim birimini iine alacak
ekilde geniletme ve bu iktidarn btn dmanlarn ezme
amacyla 25 yl boyunca dur durak bilmeyecek bir sre
balattlar. Baz bakmlardan bu sre, gnmzde de henz
durmu deildir.
Btn kar devrimci vaheti iinde Bat. Fransa'da genel
olarak yaanan deneyime uyuyordu. Fransa'nn her yerinde burju
valar _ounlukla byk sanayi kurulularnn sahipleri deil,
tccarlar, hukukular, noterler ve sermaye sahibi olarak ya da ser
mayeyi ileterek geinen btn dierleri_ 18. yzyl boyunca kuv
vet kazand. Topran mlkiyetini ele geirmeleri, soylu toprak sa
hipleriyle ibirlii yapmalar, zengin olanlarnn imtiyaz, prestij ve
vergi muafiyeti elde etmek iin soyluluk unvanlar satn almas.
sermayeye hakim olan snfn giderek daha fazla enerji toplamasn

hibir ekilde engellemedi.
1789'da halkn seferber olmas btn Fransa'daki burjuva
larn geni kitleler halinde siyasal eyleme ynelmesine yol at.
Paris'teki devrimciler ve taradaki mttefikleri, nceden dolayl
ynetimin temsilcileri olan soylularla papazlarn elinden bu kritik
mevziyi alrken, burjuvazinin oluturduu mevcut alar da devlet
ile lkedeki binlerce yerleim arasndaki balanty salamaya
balamt. Bir sre iin bu balantlar, kulpler, milisler ve komi
teler araclyla kitlelerin geni lekte harekete geirilmesi saye
sinde korundu. Ama zamanla devrim liderleri, bir trl yatmayan
ortaklarn snrlandrmaya, hatta bastrmaya baladlar. ktidardaki
burjuvazi, deneme, yanlma ve mcadele yoluyla yaratt ynetim
sistemini, dorudan yerel topluluklara kadar geniletmeyi baard;
bu ynetime araclk edenler ise. esas olarak, stlerinin titiz
gzetimi ve bte denetimi altnda hizmet veren idarecilerdi.
Bu genileme srecinde devletin karsna byk engel
kt. lk olarak, devrimci durumlarn balangcnda yaygn
biimde grld gibi, 1789'daki bunalmda birok insan, kendi
karlarn ilerletme ve eski atmalar zme balama frsat
grmt. Ya bu frsat deerlendirme olana buldular ya da rakip
aktrler karsnda umutlarn bir kenara braktlar; her iki kategori
de, devrimci deiimin daha da ilerletilmesine destek verecek ini
siyatiften yoksundu. kinci olarak, Avrupa'daki dier glerin
ouyla savama gibi muazzam bir aba, en azndan Eski Rejim
krallarnn girdii savalar kadar zorluyordu devletin kapasitesini.
nc olarak da yeni iktidar kazanm olan burjuvazi, devrim
temsilcilerinin her yerde gerekletirdii kandrma, snrlandrma,
esin verme, tehdit etme, kaynak toplama ve harekete geirme
grevlerini yerine getiremeyecek kadar gszd baz blgelerde.
Vergi, askere alma ve manevi yaanty dzenleyen yasalara itaat
taleplerine kar Fransa'da yaygn bir direni ortaya kt; ama,
ancak nceden mevcut olan rekabetlerin, salam i balantlara
sahip muhalif bir bloku devrimci burjuvazinin karsna

karabildii blgelerde sk sk i savalar patlak verdi. Dolayl
ynetimden dolaysz ynetime doru devrimci gei, bu anlamda
bir bujuva devrimini de bnyesinde barndryor ve arka arkaya
anti-bujuva kar devrimler douruyordu.
Dier Seenekler
1787'dc 1789'a kadar sren mcadeleler baka trl nasl

geliebilirdi? En azndan u dnemlerde alternatif yollar akt:
1787de (ilke olarak saray, muhalefeti bastrabilecek durumday
ken), 1789'da (reform yanls ok sayda farkl ittifak
oluabilecekken), 1791'de (kiliseye el koyma giriiminin ve sava
hazrlklarnn baarszlkla sonulanmas durumunda), 1793'te
(ok sayda kar devrim neredeyse galip gelecekken) ve sonraki
nemli darbelerin (1794 Thermidor, 1795 Vendmiaire ve Direk-
tuar'm kurulmas, 1797 Fructidor, 1798 Floral ve 1799 Prairial,
ardndan da Brumaire) her birinde. Szgelimi 1793'te Federalistler
iktidar ele geirselerdi, yine lke dnda ciddi bir savala, kin
dolu devrim gmenleriyle (migrs), yeraltna ekilmi bir kilise
yle, byk Vende ayaklanmas ve ekonomik bunalmla kar
karya kalacaklard, ama- pekala bu dmanlarn bir ksmyla
uzlap dierleriyle savaabilir, bir yandan da ok daha zayf bir
merkez karakter tayacak rejimlerini ina edebilirlerdi. Tek tek
setiimiz rnekler zerinde, tarihsel olgulara aykr bir dizi dev
lim zerine istediimiz gibi speklasyon yapabiliriz.
Daha genel olarak da, imdiye kadar incelediimiz devrim
tarihlerinden yararlanp srasyla Felemenk yolu, Iber yolu, Balkan
yolu ve Britanya yolu olaslklarn ele alabiliriz. imdi artk, daha
nce Britanya'nn 17. yzyldaki devrimlerinin alternatifleri
zerine speklasyon yaparken referans noktas olarak aldn
1600'den deil, 1750 dolaylarndan, yani Fransa'da parlement'lar
Dier Seenekler 247
ile saray arasndaki ekimenin iyice sertletii dnemden balayp

ileri doru gidelim. Hi kuku yok ki Balkan modelini hemen
geersiz ilan edebiliriz: 1750'de Balkan devletleri, Fransa'nn
geliimi iin akla uygun bir model oluturmuyordu. Ticaretleri
gelimemiti, egemenlikleri paralanm durumdayd, gl toprak
sahiplerinin insafna kalmlard ve hara alan bir imparatorlua
balydlar. Ancak Felemenk, ber ve Britanya yollan en azndan
dnlebilir.
O zamanlar Fransa'da Felemenk'inki gibi bir yol mmkn
deildi, nk Fransz taht yz yldr bir yandan merkez ynetimi
glendirmek iin byk toprak sahipleriyle yerel ynetimlerin
zerk asker gcn kstlamakta, bir yandan da yksek devlet ma-
kam lann elinde bulunduranlara, yarg kurum lanna ve yine ayn
yerel ynetimlere kendi mali gcn ipotek etmekteydi. Fransa,
yan zerk derebeylerinin eline dseydi eer (1789'da ve 1793'te
mmknd bu), en muhtemel netice toprak sahiplerinden, yksek
makamlardaki grevlilerden, kilise adamlarndan ve kyllerden
oluan bir itfakn, Bordeaux, Lyon ve Marsilyaya hakim olan ke
simleri, Amsterdam veya Deventer'deki muadillerininki gibi bir
g kazanmaktan alkoymas olurdu. Nitekim Devrim'in banda
yksek devlet grevlilerinin, byk toprak sahiplerinin ve kilise
adamlarnn etkisiz hale getirilmesi, 1793'e gelindiinde on yl
ncesine gre Felemenk'teki duruma ok daha fazla benzeyen siya
sal dzenlemelerin yolunu amt. Bu lye gre merkantil kapi
talizme daha fazla saha salam olan devrimciler, merkantil kapi
talizme zg okmerkezli hkmetin de yolunu am
bulunuyordu. Arrra burada kaderin garip bir cilvesi sz konusuydu:
Fransa'nn Feiemenk'i igal etmesiyle sonunda Felemenk modeli
tasfiye olmu, eski okmerkezli federasyonun yerine merkez bir
monari kurulmutu.
ber yoluna bakacak olursak, 1750'de spanyol ve Portekiz
devletleri smrgelerinden nemli bir kazan toplam, Cizvitler'i
srgn edip lke iindeki kilise ilerinde nemli bir denetim
salayarak Katolik Kilisesi karsnda glenmi, daha etkili mali

sistemler kurmu ve bylelikle de nemli lde merkezilemi
durumdayd. Ispanya, asker ve ekonomik alanda Fransa ile
ngiltere karsnda nispeten g kaybna uramt ama, hl her
iki bakmdan da byk bir kuvvet durumundayd. Portekiz ise
ngiltere'yle eit olmayan, salam ekonomik balar kurmutu.
Yine her iki lkede de byk soylular, toprak sahipleri ve kentle
rin ileri gelenleri, Fransa'daki muadillerine gre ok daha geni bir
zerklikten yararlanyordu. stelik smrge gelirleri, iki devletin
de mliyesinde Fransz kamu mliyesine gre daha fazla arlk
tamaktayd. Fransa'nn ber yolunu izlemesi durumunda egemen
lik, daha nceki yzyllarda olduu gibi paralara ayrlabilirdi;
ama 1750'de Fransz ekonomisinde ticaretin ok daha arlkl,
yksek devlet grevlilerinin de iktidarda daha fazla pay sahibi
olmas, ber Yanmadas'mn srekli ekimelere konu olan dar
ynetim yapsna geii engellerdi muhtemelen. Burada kaderin
bir cilvesi daha vard: Fransz istilas art buna paralel olarak Latin
Amerika'daki smrgelerin kaybedilmesi, ber devletlerinin daha
merkez bir- yap kazanmasna yol am, profesyonel ordunun
zerkliini ve arln artrm, bylelikle de ber Yanmadas'mn
1750'de sunduu modeli ortadan kaldrmt.
Peki ya Britanya yolu? Byk Britanya'y rlanda'dan ayr
ele almaya zen gstermeliyiz. On sekizinci yzylda paralanm
durumda olan ve sk sk ayaklanan rlanda, Fransa iin hibir
ekilde model olamazd. Byk Britanya ise (yani ngiltere. Galler
ve skoya) bir m odldi. 1750'ye gelindiinde Byk Britanya,
sermayenin byk bir arlk kazand tarm ve sanayi ekonomi
leriyle nemli bir ticari ve asker g durumuna geliyordu. Toprak
sahipleri ile burjuvaziden oluan ittifak, parlamento araclyla
devlete arln koymutu; ayakla kalmak iin devlet iktidar ile
makamlarna dayanan bir kraliyete bal hami-himaye edilen
ayla deien derecelerde ekimeler ve dankl dvler
yaanyordu tabii. Britanya'da devam eden ticarileme, proleter
leme ve sanayileme, lkenin genileyen asker harcamalaryla et

kileim halinde parlamentoyu daha da glendirirken, bir yandan
da yerel ve ulusal leklerde son derece canl bir popler siyaset
yaratmt.
Birok bakmdan Fransa, Britanya yolunu izledi zaten;
1850'de nispeten gl bir ulusal yasama meclisi vard, merkez
otorite snrlandrlmt, gl bir burjuva-toprak sahibi ittifak ile
onu dengeleyen burjuva-ii ittifaklar olumutu, kapitalist ekono
mi hzla sanayilemekteydi ve canl bir popler siyaset gelimiti.
Ama Fransa'da birbirini izleyen devrimler, bundan ok daha faz
lasn olanakl kld. O devrimler olmasayd _hayali alternatiflerin
can alc noktas da budur zaten_ 18. yzyln Fransa's, 19.
yzylda bulunduu yere ancak devrime ok yaku bir sreten
geerek ulaabilirdi; devletin 1600' izleyen 150 yl boyunca dur
madan genilettii ayrcalklar ortadan kaldracak, devlet
nclnde bir tr dnmle gerekleebilirdi bu. 1850lerden
bakldnda, 1790'lardaki devrimlere ok benzeyen bir sre
kanlmaz grnyordu.
On Be ile Yirmi Yllk Rejimler
lk devrimci rejim ancak on yl srd, ama her biri 15-20 yl ayak

ta kalan bir dizi rejimin yolunu at: Napolyo'un Konsllk ve
mparatorluk rejimleri (1799-1814; 1815'te bir ara dnem), Resto
rasyon (1815-30), Temmuz Monarisi (1830-48) ve kinci
mparatorluk (1852-70); ancak (III. Napolyon'un darbesine boyun
een) 1848 Devrimi'nin bozduu bu ritim, nc Cum huriyetle
(1870-1940) kesin biimde sona erdi. I. Napolyon'un papalkla
giritii Concordat (1801), imparatorlua ykselmesi (1804), dev
leti merkeziletirmeye hz vermesi ve yeni bir soylular snf yarat
mas, hep devlette dnm yaralan srelerdi, ama ynetimde
kesin bir blnme olmakszn gerekletiler. Balkanlar'da,
Ispanya'da ve Haiti de dahil Latin Amerika'da Napolyon'un etraf
devrimlerle kuatlmt, ama Fransa'da devrim olmad. Yani

1814-15'e kadar; o tarihlerde Fransa'ya ilerleyen mttefikler
lkeye girip Paris'i ele geirdiler, Napolyon'u tahttan ekilmeye
zorlayp srgne gnderdiler, sonra onun Elbe'den dnp (Mart-
Haziran 1815) igal kuvvetlerine kar saldrya gemesine tank
oldular. Bu saldn, Napolyon kuvvetlerinin W aterloo'da W elling
ton tarafndan yenilgiye uratlmasyla son buldu. Bunu izleyen
mttefik igali, Fransann 1818'de sava tazminatlann
demesiyle ortadan kalkt.
1830 Temmuz Devrimi, byk lde Kral X. Charles'n,
1820'lerin sonlarnda burjuva-ii ittifaknn balatt cumhuriy
eti hareketi ani bir basknla durdurma giriiminden kaynakland.
Kraln Temmuz 1830da kard gerici yasalar _temsilciler mec
lisinin feshedilmesi, seim sisteminin, deitirilmesi ve basma sk
bir denetim getirilmesi_ sonunda darbeye yol at. Paris'te ayak
lanmaclar kente hakim oldu, Belediye Saray'n (Htel de Ville)
ele geirdi ve geici bir hkmet kurdu. Liberal milletvekilleri,
yeni cumhuriyetin bana Orlans Dk Louis-Philippe'i getirme
ye karar verdiler; bylelikle o da, devrim tarafndan atanan bir kral
olmay kabul ediyordu. Bunu Paris ile Lyonda geni apl ii-
cumhuriyeti ayaklanmalar izledi, ama rejim 1848'e kadar ayakta
kald.
Bir bakma Temmuz Monarisi, iktidara gelmesini
salayan devrime benzer bir srele ykld, ama 1848'in cumhuri
yeti burjuva-ii ittifak, 18 yl ncekinden ok daha geni ta
banlyd ve talepleri de ok daha fazlayd. Rejimin yklmasnda
belirleyici rol yine Paris'teki ayaklanma oynad; ubatta gn
boyunca sren skak arpmalar, Louis- Philippe'in tahttan
ekilmesi iin yeterli oldu. Ulusal devrimci ittifakn yenilgiye
urayan yeleri _en bata Paris ve dier byk kentlerdeki vasfl
iiler_ yeni hkmetin taleplerini karlayamamas ya da ubat
Devriminde nce birok yerel atma balatm olan tarmsal ve
snai kntyle ba edememesi zerine bu kez de yine sokaa
dkldler. 1848'in kanl Haziran Gnleri'nde, Ulusal Atlyeler'in

kapatlmasyla akta kalan iiler, sadece devletle deil isiz
kalnca Paris Seyyar Muhafz taburuna katlm olan baka
iilerle de kar karya geldi. Ayaklanmann baarszla
uramasndan sonra basklar belirgin biimde artt. Louis-
Napolon'un Aralk 1848'de cumhurbakan seilmesinden, Ulusal
Mecliste istedii ounluu salayamaynca Aralk 1851'de
dzenledii darbeye kadar hkmet, ulusal cumhuriyeti hareketi
yukardan aaya doru aamal olarak tasfiye etmi, ama 1851
darbesine kar (bu kez sadece Paris'te deil Fransann birok
krsal blgesinde de) yeni bir kitlesel ayaklanmay nleyecek
kadar ileri gtremem iti bunu.
Sava amcasnn izinden giden Louis-Napolon, vakit
geirmeden kendini imparator ilan etti (1852). Ksa bir sre iinde
de Avrupa'da, en yakn atalarnn kanm olduu savalara
giriti: Rusya'yla Krm Sava (1854-56), talya'da Avusturya'yla
sava (1859) ve son olarak da Prusya'yla lkenin kaderini belirley
en bir sava (1870-71). talya'da yrtlen sava, Savoia ile
Nice'in ilhak edilmesiyle sonulanrken, Piemonte liderliinde
talya'nn birlemesini de kolaylatrm ve Lous-Napolon'u papa
yla kar karya getirerek Katolikler'in desteini kaybetmesine yol
amt. Fransz genel kurmaynn planlama v seferberlikteki
stnl nedeniyle byk bir gven iinde giriilen Prusya sava
ise Fransa'nn ksa srede kesin bir yenilgi almasyla sonuland.
Ar kayplar verildiine dair haberler cepheden szmaya
balaynca, radikal cumhuriyetiler Marsilya ile Lyon'da zerk
Komnler kudu; bunlardan M arsilya'daki baarszla urarken,
Lyon Komn daha fazla baar salad.
mparator, birlikleriyle birlikte Sedan'da teslim olduunda,
Lyon ile M arsilya'daki radikaller Kamu Gvenlii Komiteleri'yle
birlikte cumhuriyet kurulduunu ilan ettiler. Paris'te kitleler Ulusal
Meclis'i igal etti, Belediye Saray'na yrd ve orada da bir dev
rim hkmeti kuruldu. Banda Lon Gambetta'nn bulunduu yeni
hkmetin ynetiminde Paris, Alman ordular tarafndan kuatld.

Ocak 1871 'de Paris teslim olmu, Gambetta ile hkmeti de
Tours'a geerek direni rgtlemeye balamt. Geici hkmetin
Almanya'yla bar antlamas yapmasyla direni abalan da boa
km oldu; antlamayla Alsace'n tamam. Lorraine'in de bir
ksm Almanyaya brakld.
Ocakta Paris'i igal eden Almanlar, dzenli ordunun silah
larn alm, ama byk lde Paris ve evresindeki iilerle
atlye sahiplerinden oluan Ulusal Muhafzla'a dokunmamt.
Martta yeniden seferber olan Ulusal Muhafzlar, bir merkez kom i
te oluturarak hem Alman igalcilere hem de Adolphe Thiers
nderliinde Versailles'da kurulan yeni hkmete kar direnmek
iin hazrlklara baladlar. Parisliler, ordu kararghlarndan ele
geirdikleri toplan geri isteyen Thiers'i reddettiler. Ardndan Lyon
ile Marsilya'y rnek alarak kenti ynetecek bir Komn kurdular
ve bir btn olarak Fransa'nn kendi kendini yneten belediyelere
aynlm as iin arda bulundular. Toulouse, Saint-Etienne, Nar-
bonne ve Le Creusot'da da ksa mrl kom nler kuruldu; Nmes,
Limoges, Rouen ve kk kentlerdeki radikallerin iktidar ele
geime abalan ise baarszlkla sonuland. Parisli komncler,
21 Mays'la balayan haftaya kadar kenti ellerinde tuttular; o gn
Versailles hkmetinin gnderdii birlikler, barikat barikat geri
ekilmekte olan iileri sokaklarda katliamdan geirdi. Buna tepki
olarak btn lkede monari yanllar destek kazand. Yine de
Alman igal kuvvetlerinin 1873'te Fransa'dan ekilmesine kadar,
gnlsz bir cumhuriyeti devlet bakan olarak Thiers'e ta
hamml ettiler. Daha sonra da, Bourbon saltanatnn restorasyonu
na hazrlk olduu dnlebilecek yedi yllk bir dnem boyunca
Mareal MacMahon cumhurbakanl grevini yrtt.
Restorasyon, l domutu. Almanlar'n lkeden
ekilmesini izleyen gerilimli siyasi manevralar srasnda cumhuri
yetiler, temsilciler meclisinde ve genel olarak lkede geni destek
toplarken, monari yanllar avantajlarn kaybetti. nc Cum
huriyet, 1789'dan sonra kurulan dier btn rejimlerden daha uzun

sre _70 yl_ ayakta kald. General Boulanger'nin poplist ayak
lanmasna (1886-89), ciddi bir tehdit oluturan sendikalistlerle
anaristlere, Dreyfus Olay'nm (1894-1906) kopard grltye,
arka arkaya gelen grev dalgalarna, kilise ile devletin ayrlmas ko
nusundaki mcadelelere (1901-05), I. Dnya Sava'na (1914-18)
ve Halk Cephesi nclnde balayan geni tabanl ii hareketi
ne (1936-39) dayand, ama 1940'taki Alman igaliyle kt.
Alman igalinin ilk yllarnda Fransa, dorudan Alman de
netimine bal kuzeydou ile ibirliki Vichy hkmetinin
ynetimindeki blge olmak zere planl biimde ikiye blnmt.
O ilk yllarda henz ok gsz olan direni hareketi, Fransa
iinde alternatif bir devlet, hatta bir yeralt devleti kuracak duruma
bile gelemedi. 1943'te Korsika'nn kurtuluunu saymazsak.
Mttefik kuvvetlerinin Normandiyaya kmasna (Haziran 1944)
kadar, bir btn olarak lke devrimci duruma yaklamad. Austos
1944 ise bir doruk noktas oldu: Almanlar geri ekilirken Mttefik
ve zgr Fransa kuvvetlerinin geliini bekleyen kitleler, grevleri
ayaklanmaya dntrp kentlerin belediye binalarn ele geirdi.
Devletin Napolyoncu miras, MacMahon'un 1870-71 dev-
rimlerinden sonra devleti kurtarmas, Vichy'de Petain'in bakanl
ve II. Dnya Sava sona erdiinde Charles de Gaulle' en byk
lider durumuna gelii dikkate alndnda, 18. yzyldan beri ordu
nun Fransz siyasetinde bu kadar nemsiz bir zerk rol stlenmi
olmas artcdr: Napolyona kar dzenlenen birka kk
komplo ile 1880'Ierde General Boulanger'nin oluturduu tehditten
baka kayda deer bir ey yoktur. spanya ve Portekiz'le arpc bir
kartlk sz konusudur. Bunlar dnnce daha da artc olan,
1958'de Cezayir'in bamszlna kar kanlarn neredeyse
asker bir darbe dzenleyecek olmasdr. Maysta Cezayir kenti ile
Ajaccio'da (Korsika) Kamu Gvenlii Komiteleri ynetime gelir
ken, tm lkedeki darbeciler ordu desteinde Paris'te iktidara el
koymaya hazrlanyordu. Ama Cumhurbakan Coty onlardan nce
davranarak olaanst yetkilerle donatlm bir hkm et kurmas

iin de Gaulle' greve ard.
Ulusal referandumlarda da onay alan de Gaulle, cumhur
bakanl makamnn daha fazla arlk kazand bir Beinci
Cumhuriyet kurdu, Algrie franaise (Fransz Cezayir) hareketini
engelledi, Fransz Kuzey Afrikas'nda smrge ynetimilerini
kaldrd ve uluslararas bir Grandeur politikas izledi. On yl boy:
unca iktidarda kald; Mays-Haziran 1968'deki geni renci ve
ii hareketleri zerinde denetim salad, ama blgesel ynetimin
yeniden dzenlenmesi yolundaki nerisi Nisan 1969'daki referan
dumda reddedilince grevden ayrld. Bylece Fransa'nn 20.
yzyldaki en byk asker siyasetisi, ordunun iktidara el koymas
yolunda nemli bir tehdit olmakszn ynetimini tamamlamt.
Devrimin Uzun Vadesi
Avrupann baka pek ok yerinde de olduu gibi Fransa, 16. ve

17. yzyllarda yerel topluluk, hami-himaye edilen ve hanedan
dzeyinde arka arkaya devrimci durumlar yaad; 18. ve 19.
yzyllarda daha seyrek ortaya kan ama daha kapsaml etkileri
olan snf ittifak devrimlerine sahne oldu; ama sonunda, ulusal
dzeydeki siyasi mcadeleler daha iyi rgtlendike, tam olumu
devrimci durumlara giderek daha az ak bir hale geldi. Iber
Yarmadas, Balkanlar ve (greceimiz gibi) Rusya'yla
karlatrldnda, Fransa'da dikkat ekecek kadar az asker dev
rim yaand. Esas olarak Protestanlar'la Katolikler'i kar karya
getiren yerel topluluk dzeyindeki devrimler, 16. ve 17.
yzyllarda Fransa'nn blnmesine sebep oldu, am a 18.
yzyldaki dinsel uzlamalarla yatt; 19. ve 20. yzyllarda Pro-
testan-Katolik dmanlklarnn artk Fransz siyasetinde hibir
nemi kalmamt, oysa kilise-devlet ilikileri, devrim dzeyine
varmasa da sk sk mcadelelere konu oluyordu.
Devrimin Uzun Vadesi 255
1548 ile 1793 arasnda devletin silahl kuvvetleri ayakta

tutmasn salayacak aralar _temel olarak insan gc ile para_
toplamaya almas, halkn da devlete bu kaynaklan salamada is
teksiz olmas, arka arkaya byk ayaklanmalar dourdu; ardndan
vergi dzenlemeleri, seimle gelen yasama meclislerinin bu
dzenlemelere tepkisi ve dzenlemelerin belli bal siyasi partile
rin programlanndaki rol, bu konunun kamuoyundaki
tartmalarda daha fazla ne kmasna yol aarken devrimci po
tansiyelini de ortadan kaldrd. zm yetitiricilerinin kitleler ha
linde rgtlenip harekete gemesini ve Poujadist hareketleri bir
yana brakrsak, 20. yzyhn Fransz yurttalar, 17. yzylda vergi
tahsildarlar ile onlar himaye edenlere kar, yerleik haklar ve
ayrcalklar savunma adna ne kadar vahi ayaklanmalar ktn
hayal bile edemezler. On altnc ve 17. yzyllarda, zel ordularn
bandaki byk soylular ayaklanan halkla ittifak kurduunda,
bunun devlet iin ne korkun bir tehdit haline geldiini kavrama
lar daha da gtr. Bu ikisi arasnda zerk askeri kuvvetler, kesin
biimde ortadan kaldrlmt.
Bretanya ve Korsika gibi yeni ilhak edilen blgeler dnda,
1492'den sonra Fransa'nn metropoliten blgelerinde ulusal
dzeyde devrimci durumlara pek rastlanmad. Balkanlar, Britanya
Adalar, hatta Belika'daki durumun tersine, merkez ynetimi
glendirmeye alan Fransa krallar, ayr bir kltrel varl olan
gruplara ayr siyasal haklar tanma dncesinden ksa srede
uzaklatlar. Protestanlarn bastrlmas ve daha da nemlisi, Paris
normlarnn devrimci srelerle btn lkeye dayatlmasyl* dev
let, yurttalar arasnda byk lde kltrel homojenlik salad.
II. Dnya Sava sonrasnda Bretonlar, Oksitanlar ya da Katalalar
gibi blgesel topluluklarn ksmen rgtl kar gruplan haline
gelmesine ramen Fransz devleti, ulusal dzeyde iktidar
zerindeki hak iddialarn fiilen tasfiye etti.
Ulusal devrimler iin Fransa'nn smrgelerine, yani esas
olarak 19. ve 20. yzyllara bakmamz gerekiyor. Anayurtta devlet
iktidarnn pekitirilmesi, asker kuvvetlerin sivil ynetime tabi

olmasn salam, hanedan dzeyindeki hak iddialarnn nemini
azaltm ve yerel topluluk dzeyindeki her trl ayaklanma umu
dunu geersiz hale getirmiti; ama bir yandan da rejimler, lke
leinde mali bunalma, asker yenilgilere ve halk hareketlerine
daha ak bir hale geldi. En byk devrimler _zellikle 1585-98,
1648-53, 1789-99 ve 1848-51_ srasnda ve sonrasnda devlet
rgtlenmesinde meydana gelen deiiklikler, sonraki siyasi
mcadeleleri de kkten deitirdi. Bu anlamda, paral devlet ikti
darndan pekiik iktidara, dolayl ynetimden dorudan ynetime,
yerel' siyasetten ulusal siyasete, ulusal ekonominin nispeten
uzanda kalm bir devletten ulusal ekonomiyle yakndan ilikili
devlete gei, Fransa'da devrimlerin sklnda, sresinde ve etki
sinde kkl dnmler yaratt.
Devrimci durumlar ve sonular asndan olas koullan bir
kez daha gzden geirelim:
Devrimci Dirun Devrimci Sonu
1 Devletin ya da bir kesi 1 Ynetimdeki kiilerin

min denetimini elegeir- ekilmesi.
nek iin birbirine rakip
talepler ileri sren taraf 2 Devrimci ittifaklarn si
larn ya da byle taraf lahl kuvvetleri ele g e
lardan olumu ittifak irmesi.
larn ortaya kmas.
3 Rejimin silahl kuvvet
2 Yurttalarn nem li bir lerinin saf d edilm e
kesiminin bu talepleri si ya da datlmas.
benimsemesi.
4 Devlet aygtnn, dev
3 Yneticilerin, alternatif rimci bir ittifakn eline
ittifak ve/veya onn ta gemesi.
leplerinin benim senm e
sini nlemede yetersiz
ya da gnlsz olmas.
Devrimin Uzun Vadesi 257
Devrimci durumlar ile sonulara ilikin tanmlarn geniletil

mesiyle bu liste, totolojik olarak hl geerlidir. Nitekim, Fransz
devletinde ve Avrupa devletler sistemi iindeki konumunda mey
dana gelen deiimlerin devrim umutlarn nasl deitirdiini be
lirlemede byk yararlar salamaktadr.
Devrimci durumlar tarafna baktmzda, devlet iktidarn
ele geirmek amacyla hangi olas rakip glerin ortaya kp des
tek toplayaca, 16. yzyln bandan beri byk lde
deimitir tabii. O dnemde birok byk soylu, kraliyet ikti
darndan pay almak ya da kendi topraklarnda devlet benzeri
ayrcalklar elde etmek iin hak iddialar ortaya atar, bir topluluun
Protestan ilan edilmesi, hem din d hem de dinsel otoriteler
karsnda kanlmaz olarak yeni zerklik iddialarna yol aard.
stelik zel ordularn ve yerel ynetimlere bal milis kuvvetleri
nin bulunduu o gnlerde taht, hegemonyasna meydan okuyan si
lahl ayaklanmalar bastrmak iin temel asker aralardan da yok
sundu. La Frode'dan sonra ve 1789-99 Devrimi srasnda Fransz
devletinin pekimesi, devlet-yurtta dengesinin nemli lde
deimesine ve devlet iktidar zerinde hanedan dzeyindeki hak
iddialarnn hemen hemen tmyle ortadan kalkmasna yol al;
Louis-Philippe ile III. Napolyon, Conde'ni sava prenslerine
benzemiyordu pek. Onun yerine, temsile ve seime dayal siyase
tin daha da ileri gtrd snf ittifaklar, rejimlerin kurulmasnda
ve devrilmesinde vazgeilmez birer etken haline geldi. Bu
koullarda, iroik bir biimde yabanc igalciler, Fransa'y kimin
ynetecei konusunda daha da fazla sz sahibi oldular.
Bylece devrimci sonulara geliyoruz. Ynetim iinden
baz yelerin ayrlmas, iktidarn etkili biimde el deitirmesi
asndan yine nemli olmakla birlikte, bu yelerin kimlii 1492
ile 1992 arasnda -tamamen deimitir: Kraln, onun himayesi
altndakilerin, gl kilise adamlarnn, toprak sahibi aristokrat
larn ve zengin kent oligarilerinin yerini, ok eitli snflar ile
kar gruplarnn rgtl temsilcileri almtr. Devrimci glerin
kendi silahl kuvvetlerine sahip olma ve devlete bal silahl kuv

vetleri saf d etme ya da ibirliine yneltme ans, sivil nfusun
silah altna alnmasyla genel olarak ortadan kalkt. Ancak bu sefer
de polis ile ordu arasnda kesin bir iblm geliti ve milisler,
Uluslar Muhafzlar ad altnda yeniden dodular. Alman igalinin
silahl sivillere geici bir askeri stnlk salad 1870'te olduu
gibi bu, hkmet harektlarnda nemli bir gedik ayordu. Ayrca
Fransa'nn ynetim kurumlannn Paris'te toplanmas da, bakenti
ele geirerek btn bir lkede ynetime el koymay giderek daha
kolay hale getirdi.
Devrimin karakterindeki bu deiikliklerde rol oynad
apak olan baka toplumsal deiimler de vard: On sekizinci
yzylda tarmn ticarilemesi, sermaye youn retimin gelimesi,
19. yzyldaki muazzam kentleme, tarm ve sanayi iilerin siyasi
eylemlilii ve Fransa'nn toplumsal tarihi boyunca gelien baka
pek ok koul. Btn bu deiimler, devletin gnlk faaliyetlerini
etkiledii gibi, devlet iktidar zerinde hak iddia etme potansiyeli
gsteren taraflarn kimliklerini, karlarn ve rgtlenmelerini de
ekillendirdi. Nitekim Fransz devletinin yaad aralksz
dnm, devrimci durumlarn ne zaman, nerede, nasl ve ne gibi
bir sonu vererek ortaya kaca ve kapanaca sorularna verile
cek cevaplarda en belirleyici etkendi.
6
Rusya ve Komular
Rusya'nn Yaratlmas
1991'in sonuna kadar zerinde Sovyetler Birlii'nin bulunduu Av

rupa topraklarnn gemii, Napolyon Savalan'nn sonunda Rus
mparatorluu'nun Avrupa'daki topraklanna aa yukar eittir.
Bu snrlarda sadece Krm S a v a , 1917-21'deki i sava ve 1941-
44teki Alman igalleri nemli deiikliklere yol amtr. 1492'ye
kadar geri gittiimizde ise Rusyaya benzer bir ey bulamayz.
Onun yerine, aa yukan yine ayn topraklarda, Tton
valyeleri, Pskov Cumhuriyeti, Moskova Prenslii, Ryazan
Prenslii, Altn Orda Hanl, K nm Hanl, Kazan Hanl, Polo
nya Krall'na ait topraklarn tamam ya da bir ksm ile birlikte
Karadeniz'in dousunda, snrlan daha az kesin olan, ama
erkezler'in inatla ellerinde tuttuu blge kar karmza.
Avrupa'nn bu blgesinde o zamanlar en byk imparator
luk gc, Litvanya, Beyaz Rusya, Ukrayna, Polonya, Bohemya,
Moravya ve M acaristan' elinde tutan, ama M oskova Prenslii'ne
hakim olamayan Jagiello hanedanyd. ki Ivan'n (Byk ve Kor
kun) ynetiminde Rusya'nn rktc boyutlarda bir devlet
eklini almaya balad dorudur. Ancak 1492'den 18. yzyla
kadar sadece saldrgan Litvanya-Polonya mparatorluu deil,
geni topraklarda hkm sren sve monarisi ile kuvvetli Os
manlI mparatorluu da, sonunda Rusya olarak kabul edilecek
blgelerde bir sre iin egemenlik kurmutu. "Rusya" adyla son
eklini alacak olan haritamzda, 1790'larda Polonya'nn kesin taksi
mine kadar sadece pekimi bir Rus Imparatorluu'nu deil, Os-
260 Rusya ve Komular
manii mparatorluu ile Polonya Krall'n da hesaba katmamz

gerekir. Burada, Fransa, Britanya Adalar, Felemenk, Balkanlar ya
da Iber Yanm adas'nda benzerine asla rastlayamayacamz bir
g var karmzda: Balangta kk bir devletken, komularn
yuta yuta deve dnen bir g.
Teleolojinin ivalanna ve tehlikelerine kar uyank
olalm: Avrupa topraklarnda gerekleen dnm Rusya'nn,s
davetkr, bo bir alan doldurma ynndeki aralksz, kar koyul
maz drtsne balamak, hikyeyi fazlasyla basitletirmek olur.
Basitletirdii gibi, arptr da. On beinci yzyln sonunda, bu
alann bat kenarndaki aktrlerin avantajl ekonomik ve jeopolitik
durumu dikkate alndnda, zamann bilgili gzlemcileri, Avrupa
ekonomisinde refahn ykselmesi ve birbirine bitiik devletlerin
pekimesi durumunda, bir ya da iki gcn (hi kukusuz Polonya.
sve veya Habsburglar) douya ve gneye yaylmaya balayaca
eklinde mantkl bir tahminde bulunmu olabilir. Yine de bu tah
minde. steplerden batya doru ilerleyen imparatorluklarn daha
uzun sre ayakta kalacan hesaba katmak gerekirdi. Doudan
niye bir baka Mool ya da Trk dalgas daha gelecek olmasn?
stelik gneyde, rtn ispatlam bir istilac olan Osmanl
mparatorluu, aralksz biimde Avrasyadaki topraklarn
geniletmeye alyordu. Karadeniz'in yukarsndaki topraklarda
denetimi salamak iin Rusya ile Osmanl mparatorluu
arasndaki arpmalar, 19. yzyl ortalarna kadar srd. Sonunda
zerinde hak iddia ettii topraklar iin rktc rakipler vard
Rusya'nn karsnda.
Moskova Prenslii, ancak IV. van'm saltanatnn (1533-
84) sonunda Sibirya'y ve Rusya ile Japonya arasnda kalan dier
topraklar ciddi bir ekilde bnyesine katmaya balad. Savan ka
derine gre snrlar durmadan deise de, Ukrayna, Beyaz, Rusya
ve Baltk blgesinin nemli blmleri hl (li6 9 'd a Polonya ile
birleen) Litvanya ve sve'in elindeydi; 18. yzylda Polonyann
taksimiyle Rus mparatorluunun kuzeybat snn olduka istik
rarl bir hale gelene dek durum byle devam etti. Finlandiya ile
Rusyann Yaratlmas 261
Byk Okyanus arasndaki alana tek bir gcn hakim olacann

hibir garantisi yoktu. 1492'de ikinci dereceden nem tayan M os
kova Prenslii'nin, dou ile gneydeki topraklarda balca g du
rumuna geleceinin hibir garantisi yoktu. M oskova Prenslii'ndc
oluan ekirdein etrafnda Rus imparatorluumun gsterdii
gelime, Vistl ile Urallar arasnda devlet gcnn yeniden grup
lanmasna esas olabilecek birka yoldan sadece biri iin, Britanya
Adalar ya da Iber Yarmadas'ndan ok daha belirgin bir rnek
tekil ediyordu.
Ve tuttu da bu yol. Byk Ivan'dan Korkun van'a kadar
Moskova Prenslii, btn asker gcn M oollar geri itip dier
Slavlar'a boyun edirmek iin kulland. Rusya'nn fark, acmasz
ve uzun mrl liderlere sahip olmasyd. III. van (Byk),
1462'de 1505'e kadar hkm srd; Avrupa'da ortalama yaam
beklentisinin dk olduu, ocuk krallarn tahta kt, veraset
konusunda hep ekimelerin grld byle bir dnemde, 43 yl
boyunca tahtta kalan bir hkmdar, rakiplerine kar muazzam
avantajlar kazanm demekti. stelik Byk van'n halefleri III.
Vasili ile IV. van da (Korkun) srasyla 28 ve 37 yl hkm
srdler. (IV. van'n ocukluu srasnda 1533'ten 1547'ye kadar.
van'n beceriksiz olu I. Fyodor 1584te tahta ktnda ve daha
sonra tahtta boluk olan baka pek ok dnemde soylular
arasndaki amansz hizip mcadeleleri, uzun mrlln ne kadar
nemli olduunu ortaya koyacakt.) III. van, Moollar' durdurdu,
byk bir ticaret devleti olan Novgorod'a boyun edirdi ve
blgedeki dier Slav devletleri karsnda Moskova Prenslii'nin
stnln kesinletirdi. Sonraki yant yzyl iinde gerek bir
Rus mparatorluu olutu. Artk komu Livonya valyeleri'ni,
Polonya-Litvanya mparatorluu'nu ve Krm Hanl'n
sktrdka sktnyordu. Bunu izleyen 250 yol boyunca Rus
yaylmasnn durduu pek grlmedi.
mparatorluun saldrgan biimde yaylmasna tanklk
eden bu tarihe, hemen devrim analizine ilikin dnceler getir
mektedir akla. Komu gler, Rusya'nn istilalarndan
holanmyordu tabii ki; canlarn dilerine takp savamaktaydlar.

Ortaya koyduklar direni, ne zaman devrimci bir nitelie
brnd? Mesela 1520'lerden 1570'lere kadar M oskoval gler ve
onlann Rus halefleri, Krm Tatarlar'na boyun edirmek iin arka
arkaya giriimlerde bulunurken, Rus hakimiyetine kar etkili bir
Tatar direnci hangi noktada devrimci durum oluturuyordu?
Bunun cevab basit: mparatorluun, belli bir sre iin etkili dene
tim kurabildii dnemlerde tabii. Peki ama etkili denetimi nasl
saptayacaz? Rus Imparatorluu'nun evresinde kurduu belirsiz,
dolayl ynetimi dikkate aldmzda, seeceimiz kesin zaman di
limi de rastgele olacaktr.
Vardmz sonu _imparatorlua gsterilen direncin dev
rimci karakter tayp tamadnn bir tanm meselesi olduu_
devrimi anndan ya da dehetinden soyutluyor grnebilir. Ama
bu kitabn ana fikrini yakalamaktadr: Devrimci durumlarn karak
teri, yeri ve sonucu, devletlerin ve devlet sistemlerinin
rgtlenmesi iinde sistemli biimde deiiklik gsterir.
nmzde amanszca byyen bir imparatorluk bulunduunu dik
kate aldmzda, birok durumda bu topraklarn bitiiindeki
halkn geici- olarak imparatorluk gcne boyun eip sonra impa
ratorluk zayflar grndnde, imparatorluun temsilcileri ya da
ibirlikileri kabul edilmesi imknsz yeni taleplerle ortaya
ktnda, boyun emi durumdaki halk yeni eylem aralar ya da
yeni mttefikler kazandnda yine ayaklandn grrz.
Kanlmaz olarak bu ayaklanmalar, devrime zg niteliklerle ko
lonicilik kart savaa zg nitelikleri bir araya getirmitir.
Sonunda "Rusya" adn alacak blgede 1492'de hkm
srm olan ok saydaki g, imparatorluklarn dkntsyd;
Ballk tan Balkanlar'a kadar olan topraklar istila etmi Iskandiav-
lar'n ("Varaeg"* niformasna brnm Vikingler) ve gneydo
udan gelmi M oollarn arkalarnda braktklaryd. 1230'Iardan
9. yzylda Rusya topraklarnda bir hanedan kuran, 11-12. yzyllarda da B izans'ta

paral askerlik ve saray m uhafzl yapan skandinav halk./-N .
Rusya'nn Yaratlmas 263
itibaren bu topraklarn byk blmnde birok Mool topluluu

egemenlik kurdu; ta ki 15. yzyl sonlarnda Byk lvan hepsinin
hkmne son verinceye kadar. Mool fetihleri en ok, tarmsal
topluluklardan dzenli olarak gelir alan oturmu devletler
karsnda baarl oluyordu; Mool hkmdarlar bu devletleri ya
haraca balar ya da i rgtlenmelerine fazla dokunmadan btn
btn yutarlard. Her iki durumda da M oollar, dolayl bir impara
torluk ynetimi kuruyordu; ynetimin talepleri sembolik ballk,
dzenli hara, dzensiz silahl destek, yeni Slav yneticilerinin
Moollar'dan onay almas, Moollar'n dman-larna kar hana
ballk ve zaman zaman da soylu rehineler verilmesiydi; impara
torlukla ibirlii eden prensler, bunlara karlk kendi topraklarnda
geni bir zerklikten yararlanmaktayd.
Aslnda Moskova Prenslii, Altn Orda devletiyle akllca
ibirlii ederek blgedeki rakiplerine karsnda ncelik ka
zanmt. 157 l'de Tatarlar'm Moskova'y yamalamas, Mosko-
vallar'n step halklaryla ilikilerini sona erdirmedi. Hatta Mosko
va Prenslii, szereni durumundaki Altn Orda'dan kurtulduktan
sonra bile Moollar'dan arta kalan glerle sk sk ibirliine girdi,
16. yzylda Litvanyaya kar Krm T atarlaryla ittifak kurdu, 17.
yzylda Sibirya'nn istilas srasnda Zunghar Moollar'ndan
asker olarak yararland ve Krm koluna 1700 e kadar hara dedi.
On altnc ve 17. yzyllarda R uslarla Tatarlar arasndaki ilikiler,
ayn dnemde AvrupalI kolonicilerle Amerika Yerlileri arasnda
gelien ilikileri andryordu; zaten 18. yzyl ortalarnda Gney
Carolina kolonisinin btesindeki en byk kalem, Yerliler'e veri
lecek "armaanlar"d. Amerika ve Rusya cephelerinde, her iki ta
rafta da acmasz adamlar savamaktayd. On altnc yzyl ngiliz
yazar George Turberville, Ruslar' rlandallar'a benzetmiti:
K endi usulnce Rus ne kadar medeniyse Irlandal da o kadar,

ikisi de etin ilerin adamdr, ikisi de insaf dedirtecek kadar kaba
ve krdr bir o kadar.
Ama arada nemli bir fark vard. rlandalI kabile efleri, kasvetli
adalarnda bir yandan yabanc imparatorlua direnirken, kendi ara
larnda da hi durmadan dvyordu; bu usuz bucaksz toprak
larda ise bir grup Rus prensi dierlerine hakim olup sonra kendi
imparatorluunu kurm aya koyuldu.
rlanda'yla yaplan benzetmede bir adan daha Rusya'nn
hakk yenmektedir. Yakn zamana kadar rlanda, Avrupa'daki
balca ticaret ve iletiim hareketlerinin d snrnda kalmt. Av
rupa'nn kara zerinden Dou Asya'yla ilikileri gelitike, Rus
kentleri de Avrasya'da nemli birer balant noktas haline geldi.
Denize ok ge ulaan Ruslar, hemen hemen btn kentlerini
Dou Avrupa'y i kesime balayan akarsularn ve kollarnn (Di-
nyeper, Volga, Don, Dvina ve Volhov) kysnda kurmulard.
1000 yl itibaryla Rusya'da kent sisteminin ve ticaretin merkezi
Kiev'di; o zamanlar Kiev'de nfusun 50.000 dolaynda olmas ge
rekirken. bir baka ticaret kenti Novgorod'dn da 20.000 dolaynda
insan yayordu (Rozman 1976: 45-46). Mool balants sayesin
de sonunda merkez bir konuma kavuan Moskova, 1703'ten itiba
ren St. Petersburg'un bakent olarak planlanp kurulmasna kadar
bu konumunu kaybetmedi. Mool kskacnn gevedii 1500'de
Moskova, Vilna, Pskov, Novgorod, Smolesk ve (Tatar
Knm'nda bulunan) Baesaray' (Bahesaray) tmnde de
nfus, byk ihtimalle 10.000 veya zerindeydi (Chandler & Fox
1974; 27).
Baesaray gibi kentler kurduklar yerlerde bile Mool
savalar, adrlardan olumu kendi kararghlarnda oturur, her
an av ya da yeni bir sava iin harekete gemeye hazr beklerlerdi.
Moollar' tersine Ruslar, denetim alanlarn genilettike kentli
bir fetih stratejisi benimseyerek asker kuvvetleri, imparatorluk
temsilcilerini, tccarlar, hatta toprak sahiplerini kentlere
kaydrdlar. Bu politika sonu dourdu. lk olarak ou kentte
devlet temsilcileri ayrcalkl bir konuma geldi. kinci olarak, as
kerler gibi devlete bal olan birok grevli, ayn zamanda kendi
Rusya'nn Yaratlmas 265
hesaplarna tarmda, sanayide ve hizmet alanlarnda almaya

balad. Son olarak da imparatorluk snrlar deitike, kentlerde
arlk tayan faaliyetler de deiim geirdi. Moskova Prenslii,
kendisine bal evre topraklar genilettike, arlar da kuzeybat
ve (zellikle) gneydou snr blgelerinde tahkimall kent zincir
leri kurdu; fetih blgesi ilerledike her zincir, birbiriyle balantl
ticari ve idari kararghlara ait bir halka olarak kalyordu geride.
Mesela Mihail Romanov rejimi, Belgorodskaya erta'daki yeni
kentlerin ounu 1636 ile 1648 arasnda tasarlamt; sonunda,
nceden Mool igalinin ilerlemekte olduu belli bal yollara
yaylan tahkimatl 29 kentten olumu byk bir hal haline gele
cekti bu blge. ok gemeden bu kentler, faal snr blgesinin
epey gerisinde kalmt.
Byk Petro (Pyotr), 1703'ten itibaren tccarlar, zana
atkarlar, imparatorluk grevlilerini ve onlara bal hizmetlileri zo
runlu iskna tabi tutarak Neva'n aznda, sve'ten yeni alnm
bir blge olan St. Petersburg'u youn bir nfus merkezi haline ge
tirdi. Felemenk ve ngiltere'de bulunduu dnemde kimliini giz
leyerek bir sre tersane iilii yapm olan Petro, Sl. Petersburg'u
Baltk'ta Felemenk'e olduka benzeyen bir gemicilik ve ticaret
merkezi olarak dnmt. Zaten kente de Rusa deil Fele-
menke bir isim verdi: Sankt Petcrsburg. 1782ye gelindiinde
yeni imparatorluk merkezinde 297.000 kii yaarken, Moskova'nn
nfusu 213.000'di (Rozma 1976: 162, 183). ki kent arasnda
iblm yaplm, St. Petersburg bakent ve Kuzeybat Avru
pa'dan lkeye ulalan ana liman olurken, Moskova da i ticarette
en byk merkez olarak kalmt. Bylelikle Rusya, imparator
luun kuzeybat topraklarnda odaklanan, ama Asya'nn ilerine
kadar da uzanan emerkezli dev bir kent hiyerarisi kurmu olu
yordu.
Rus, Polonya-Litvanya ve Tatar Devletleri
1500'den sonraki yzyl boyunca Moskova, daha sonra da

Rusya, Avrupa'nn en sava devletlerinden ya da devlet topluluk
larndan biri olarak nam sald. lk olarak Moskova Prenslii, en
yaknndaki Slav komularn fethedip Tatar szerenleriyle
savamaya balad. Ardndan, henz siyasal bir varlk olarak
oluum aamasnda bulunan Rusya, dousuyla gneydousundaki
gebe halklar pskrtt gibi, kuzeyde, batda ve gneyde birer
dev olan sve, Polonya ve Osmanl imparatorluklaryla da savat.
Yzyllar boyunca bu glerle gs gse arpan Rusya,
bunun yaralarn da tad. Geni asker rgtleri ayakta tutma, fi
nanse etme ve ynetme abalarnn uzun vadedeki toplumsal etki
leri, siyasi bir varlk olarak gsterdikleri belirleyici etkiden ok
daha derin oldu. ok daha deiik biimlerde Avrupa'nn baka
yerlerinde de olduu gibi, planl biimde byk asker gler
oluturulmas ve aralksz sava, sonunda orduyu evreleyip devlet
rgtlenmesini dntrecek olan sivil iktidar yaplarn ortaya
kard.
Nitekim bizzat jeopolitik, Rus devletlerindeki deiimleri
nemli lde etkilemiti. "Karlkl snrlar yasas",
"dmanmn dman benim dostumdur" eklindeki kof bir ilkeye
dayanyordu; ortak bir dmann iki yannda yer alan gler, ara
larndaki uyumazlklar ne olursa olsun ou kez mttefik dru-
muna gelmekteydi. mparatorluun geniledii ilk yzyllarda, itti
fak oyunu Moskova Prenslii'ni olmayacak glerin nfuzuna ak
hale getirmiti: Katojik Polonyaya kar her ikisi de Moskova'yla
birlikte arpan Tatarlar ve Alman Protestanlar.
Byk va'n 1500-03'le Polonya-Litvanya ve Livonya
valyelerini kar yrtt savata Ruslar, Tatar desteini etkili
biimde kullanmay bildi. Rus topraklarn Mool denetiminden
kurtarma srecinde Byk van ile halefleri, Mool ynetiminden
birok imparatorluk aygtn aldlar. van'n kendisi de, tmyle
Rus, Polonya-Litvanya ve Tatar Devletleri 267
Moollar'a zg bir dolayl ynetim aracn benimsedi: Novgorod

ve baka yerlerde, makamlar ile onlara bal topraklan ara hiz
met ettikleri srece ellerinde tutan "hizmetli prensler". Onlara pa
ralel olarak da pomeiki denen artl toprak ve makam sahipleri
atad; bunlar, imparatora yeterli biimde hizmet vermeleri artyla
mr boyu mlk, makam, yetki ve ayncalk sahibi oluyorlard.
Prenslerden ve pomeiki'den beklenen hizmetlerden biri
de, silahl kuvvet salamalaryd. Bat Avrupa devletlerinin gide
rek arlan lde uluslararas pazardan paral asker toplayarak ordu-
lann ayakta tuttuklar bir dnemde van, hiyerari ile devlet hiz
metini. pekitiren, verasete dayal bir sistem yoluyla imparatorluk
topraklarndan kitlesel ordular toplanmasna nclk etmekteydi.
Kabile eflerinin, kalelerin ve feodal beylerin himayesindeki toplu
luklarn datlmasyla (Avrupa hkmdarlar her zaman byle
dzenlemelerde ortada kalan dank asker kuvvetlerden yarar
lanmtr), hkmdara ve onun hizmetindekilere tmyle sadk
asker birliklerden ve blgesel ynetimlerden oluan, corafi
bakmdan dzenli, hiyerarik bir sistem dodu.
Ancak soylular ara daha da bal hale geldike, kendi
kylleri zerinde denetim kurmak iin de lmne mcadeleye
giritiler, imparatorluk yasalar, nceden zerk olan kyl toplu
luklarna yaylarak kyllerin hareket yeteneini kstlad, toprak
sahiplerinin kyllerin emei zerinde daha fazla hak iddia etmesi
iin dayanak oluturdu ve sonunda da zgr kyller, seriler ve
kleler arasndaki snrlan ortadan kaldrd. Bu snrlann ortadan
kalkmas, hepsinin birden zgrlemesi deil, klelemesi
anlamna geliyordu.
Rusya'da kyller, gz gre gre saplanmad bataa.
Kyasya mcadele ettiler. Hibir zaman kyller, kendi, balanna
Rusya'da ulusal lekte bir devrimci durum yaratamad. Ama
baskc toprak sahiplerine ve vergi tahsildarlanna kar kyl ayak-
lanmalannn olmad bir yl da gemedi. P. K. Alefirenko, 1730-
60 yllan arasnda sadece pomeiki arazilerinde 37 byk kyl
ayaklanmas (vosstanie) saymaktadr (Alefirenko 1958: 136-53).

stelik Kazaklar ya da muhalif, soylularla birletiklerinde
kyller, tpk ulusal ordulara asker saladklar gibi ulusal ayak
lanmalara da ok birliklerini salyorlard. Yine de bir problem
vard: yzyl boyunca devlet, hep toprak sahipleriyle ittifak ha
linde onlar bastrm, 19. yzyla kadar her ayaklanmadan sonra
bataa biraz daha fazla itilmilerdi.
Ayn ekilde. 1589'da Moskova'da patriklik kurulmasndan
itibaren Ortodoks Kilisesi de arn denetimine girerek onun siyasi
karlarna hizmet etti; ama ancak kendi egemenlii iinde ok
geni bir manevra alan karlnda yapt bunu. arlar, soylular,
devlet ogrevlileri ve kilise adamlar
/
zerindeki denetimlerini sade-
ce kiisel himayeleriyle deil, balarnda dorudan yneticiye
kar sorumlu birinin bulunduu pekimi bir danmanlar kurulu
(prikazi) araclyla kurdular. Btn sistem _sivil, askeri ve din_
bir yandan ihanete, dier yandan da ayaklanmalara kar korun
maszd. Dolayl ynetimin baka pek ok biiminde olduu gibi,
devlet grevlilerine kendi denetim alanlar iinde muazzam yetki
ler verilmiti. Ama byk, ucuz, nispeten merkezilemi bir
hkmet aygt yaratld.
IV. yan, uzun bir hanedan soyu oluturan Moskova prens
leri iinde resmen ar unvann alarak ta giyen ilk hkmdard.
stelik Ortodoks Kilisesi'nin de bu unvan kutsamasn salamt;
bylece unvann, Kutsal Roma-Germe mparatoru unvanna denk
olduu kabul ediliyordu. Hi de tevazu gstermeye niyeti yoktu
va'm! 1565'te devlet yapsn salamlatrd ve oprinina'y
oluturarak dorudan ynetime bir adm daha yaklat:
mparatorluk muhafzlarnn oluturduu bir ynetim olan
oprinia. van'n uzak blgelere srd byk zerk beylerden
alnm mlklerle ayakta tutuluyordu. "Hainler"i kovuturmakla
grevli olan oprinina. genel olarak zgr soylulara kar bir terr
aracna dnt.
Byle bir devlette merkez denetim, o anki hkmdarn ye
terliliine ve kararllna gre, ayn zamanda da darda

yrtlen savalarn basksna bal olarak dalgalanmalar
gsteriyordu tabii; sava, hizmet soylularnn yetkileriyle
zerkliklerinin de deiiklik gstermesi demekti. On yedinci
yzylda hizmet soylular, ellerindeki ayrcalklar bir tr zel
mlkiyet gibi grerek sk sk bunlar sata karm ya da miras
brakmt; 1714'te ar, hizmet soylularnn ayrcalklar ile zel
mlkler arasndaki ayrm kaldrarak bu fiil durumu resmen tand.
stelik 17. yzyln son dnemlerinde Rus hkmdarlar, giderek
byyen ordularna paral askerleri doldurdular. Ama ok
gemeden bunun kendi kapal sistemleri iin bir tehdit
oluturduunu grerek piman oldular; 18. yzyl balarnda
kylleri kitleler halinde askere almaya balayp hizmet soylu
larna da geni asker ykmllkler getirdiler. Byk Petro,
370.000 kiilik bir ordu toplamt; Katerina'n (Yekaterina) ordu
sunda bir milyon. 1. Aleksandr'n (1801-25) ordusunda iki milyon
asker vard (LeDone 1991: 273). Nispeten bar dolu bir yl olan
1897'de bile, Rus silahl kuvvetlerinin says 1,1 milyonu buluyor
du (Shanin 1986: I, 39). ki tvan'n belirledii temel ynetim
izgisi, Petro ile K aterinan reformlarna bile dayanmt. Sava
ve fetih iin gerekli aralar ticaretin gelimemi olduu bir tarm
ekonomisinden toplama uygulamas sonucunda, verasete dayal
dev bir styap olutu.
Petro ile Katerina, Avrupa'daki genel savalara girmenin
yan sra, gneydouya doru da imparatorluu byk lde
genilettiler; her iki aba da, kaynak ve asker ihtiyacn fazlasyla
artryordu. Buna uygun olarak gerekletirdikleri temel yenilikler
de, miras aldklar ynetim yapsnn dzenlenmesini, birbirine
rakip ynetimlerin sayca azaltlmasn, hizmet soylularnn dondu
rulup daha net bir hiyerari haline getirilmesini, devletin lke
iinde bask uygulamak iin daha kapsaml aralarla donatlmasn
ve sonuta ortaya kan brokrasinin Bat Avrupa tarznda
rgtlenmesini iermekteydi. Belki de en byk deiim, devlet
mliyesinde gereklemiti: 1725'te 6,9 milyon ruble olan sava

harcamalar, 1825'te 173,8 milyon rubleye kmt ve tm yzyl
boyunca ortalama yllk art hz yzde 3,3't. (Ayn yzylda
avdar fiyatlar, belki yzde 0, l'lik bir art hzyla ks ksa iki
ya da katna kyordu; bak. M ironov 1985). O dnemde sabit
vergilerin (kelle vergisi ve azatlk rant*) devlet gelirlerindeki pay
yzde 54'ten yzde 32'ye derken, tketim vergileri ise byk
miktarda artan toplam iinde yzde 46 ile 48 arasnda ykselmiti;
srf devletin dzenledii votka satlarndan _soylulara zg tekel
lerden biri_ elde edilen gelir, 1 milyon rubleden 128.400.000 rub
leye kmt ve bu da yllk ortalama yzde 5 art demekti (Le-
Donne 1991: 277-83).
Petro ile Katerina, Rus usl ynetimi yeni ele
geirdikileri topraklara da yaydlar. On sekizinci yzylla birlikte
imparatorluk, ok byk bir alanda nispeten birmek bir yap
oluturmaya balad. Hakim toplumsal yap imparatorluk iinde
blgeden blgeye hl ok byk farkllklar gsterdiinden, im
paratorluun fiil ileyiinin de deikenlik gstermesini getiriyor
du bu: Yerel meselelerde nemli bir sz hakkna sahip tccarlarn
imparatorlua han saylr bir gelir salad kuzeybat
blgelerinden, ticareti gelimemi yabanc topraklarda, asker vali
lerin ya kaba kuvvetle, ya yerel liderlerle uzlaarak ya da her iki
yntemi birden uygulayarak hkm srd gneydouya kadar.
Polonya devletinin tmyle farkl yapda olan ileyii ise
sonunda devleti intihar noktasna gtrmt. Hem Rusya hem de
Polonyadaki toprak sahipleri, byk arazilerde tahl
yetitirmekteydi; 16. yzylda nfus artp fiyatlar da ykselince,
kr etmek iin nemli bir frsat gemi oldu ellerine. Ama Polo-
nya-Litvanya toprak beylerinin Danzig gibi limanlar araclyla
Bat Avrupa pazarlarna ulama olana daha fazlayd. Bunlar,
Belli bir rant karlnda derebeyine kar ykm l olunan grevlerden azat edilm eyi
salayan sstem./.N.
byk tarm iletmelerine dayal bir ekonomi kurarak nceden

refah gittike ykselmekte olan kentlerin bamsz birer siyasal
aktr ve i ticaret merkezi konumunu sona erdirdi. hracat gelirle
riyle refahlarn artrdlar, batdan mal ldlar ve devleti de ellerin
de oyuncak haline getirdiler.
Polonya'da kurulan "soylular cumhuriyeti", nfusun onda
birini oluturan bu ayrcalkl kesimine temsil hakk verdi; bylece
bu kesim, hem kyller zerindeki denetimlerini salamlatrma
olana buldu, hem de (1572'den itibaren) monariyi soylularn
seilmi aygt haline getirdi. Bu sre ilerlerken sertlii daha
vahi bir ekilde uygulayp genelletirdiler. Bu arada soylularn
kendi tebaalarndan ucuza toplad zel ordular da, sarayn silahl
kuvvetlerinden ok daha kalabalk hale gelmiti. Polonya'nn siya
sal yaamnda arka arkaya tekrarlanan ynl blnme _kral,
byk soylular, kk soylular^ 16. yzyln ikinci yansndan iti
baren krala sk sk kk soylularla ittifak kurma olana verdi; bir
yandan da sarayn gvenilir, merkez mali ve asker sistemler ya
ratma yolundaki btn abalann geersiz kld.
arn tehditleri karsnda Kazaklar ve Osmanl sipahileri,
ayrca svari birliini hem Rus hem de Bat Avrupa ordulanndan
ok daha ge kurmu olan Polonya kuvvetleri, geni apl piyade
ve topu rgtlenmelerine arlk vermeye balamlard; bu
dzenlemeler, tek tek savalar ile maiyetlerinin zerkliini ve
kendi kendini finanse etm e gcn artrrken, onlarn yerini tuta
cak bir kuvvet satn almay da btn krallar iin zorlatrd.
Kralbn zayf ve tartmal olmas, nemli bir ulusal ordunun da
bulunmamas, uzun vadede Polonya topraklarn, sveli, Rus,
AvusturyalI ve Prusyal komularn silahl kuvvetleri iin kolay bir
yem haline getirdi. nce Polonya-Litvanya mparatorluu
klmeye balad, sonra 18. yzylda Polonya'nn ayr bir devlet
olarak varl para para sona erdi.
16. yzylda. Rusya'da, toprak sahiplerinin elindeki tahl
Bat Avrupa pazarlarna giremiyordu. 1584'te Kuzey Buz Deni
zi'nde kurulan Arhangelsk liman ngiliz tccarlarn denetimindey-

di ve buras, gney ovalarnda retilen tahl deil, kuzeyden gelen
krk ile keresteyi satyordu dar. Toprak sahipleri de rnlerini
Rusya iindeki kentlere, arlarn salam bir ekilde mevzilenmi
olduu blgelere sevk etmeye baladlar. Pazarlarla toprak
mlkiyetine kesin biimde mdahale eden Rus yneticileri, 16.
yzyldaki nfus ve fiyat artnn getirdii kazanmlara kendi
adlarna ve savalar finanse etmek iin el koydular. Devletin
kld 17. yzylda ve Avrupa ticaretine girdii 18. yzylda,
soylulara artk kesii biimde boyun edirmilerdi _ aslnda devlet
hizmetiyle ykml olan yeni bir soylular zmresi yaratmlard.
Vergileri ou kez nakit yerine tahl olarak toplama yoluyla toprak
sahiplerinin ve kyllerin ticarete katlmn kstladlar; ayn za
manda da kentlerin, ordularn ve devlet grevlilerinin gda ihtiy
acn karlayacak gvenli bir yol bulmu oluyorlard.
Ancak 19. yzylda bu sre tersine dnd. I. Pavel'de
(1796-1801) balayarak Rus arlar, aristokratlarn himayesinden
kurtulmu zerk bir brokrasi ve asker rgtlenme oluturmaya
alt. Soylu olmayan dev bir ynetici snf ortaya karak gnden
gne byd ve sonunda btn lkenin ynetimini stlendi; bun
lar arasnda ancak en yksek mevkilerde bulunanlarn soyluluk
unvan elde etme umudu vard. Sre, fazlasyla iyi ilemiti; aris
tokrasiyi kendi topraklarnn ynetimi ve geliriyle ba baa
brakrken, devletten kopmasna ve blgesel ynetime olan
ballnn da zayflamasna yol at; arlar, yzyl boyunca
olaanst etkili bir ekilde aristokratlar ynetimle ibirliine
ynelttikten sonra, farknda olmadan bu durumu tersine
evirmilerdi. Sonuta Rus hkmdarlar, iktidarn
snrlamakszn ve honutsuzlukla da karlamakszm, kendi saf
larndaki ok nemli bir zmreyi kaybetmi oluyordu.
Rusya'nn gneydousunda uzanan Tatar devletlerinin
rgtlenmesi ok daha farklyd; Esnek, paralar halinde, kabile
kimlikleri ve hami-himaye edilen zincirleriyle birbirine balanm
bir yap. Gleri de birok bakmdan sadece sava svarilerine

dayanyordu. Ayrca bu ordular, byk lde akrabalk grup
larndan ve hami-himaye edilen zincirlerinden olumaktayd.
Moollar (Tatarlar nceleri bunlarn bir alt koluydu, sonra ise
kalnts haline geldi), evredeki tarm topluluklarndan hara ala
rak, transit ticaretten vergi toplayarak ve uzak blgelere gitmekte
olan tccarlara para karl koruma salayarak seyyar ordularn
ayakta tutuyordu. Krm Tatarlar, Trk ve talyan pazarlan iin
kle (bunlarn ou Slav'd) yakalayp satarak refaha ermiti. Ken
dilerine boyun emeyenlere kar misillemeye girimeye her an
hazr olan, ama kendilerine ait bir ynetim de kuramayan bu toplu
luklar, vergilerini toplamak iin genellikle tebaalar arasndaki
yneticilere bel balyordu. Pek bir merkez yap yaratamadlar;
bu. bir yandan onlara byk bir esneklik kazandrrken, bir yandan
da ayrlkla ve veraset mcadelelerine kar korunmasz kalma
larna yol at. Bu topluluklar parazit olarak yayor, kervan ticare
ti younlatnda ve tahl reticisi komu devletler istikrarl, ve
rimli, bar bir yap kazandnda onlann da refah ykseliyordu.
Ruslar sonunda onlar geri pskrtt ve kalanlarn da daha stn
asker gleri, daha sk merkez denetimleri, "bl ve ynet ilkesi
ne dayal ittifaklar, yerel glerle kurnazca giritikleri pazarlklar
sayesinde kendi ilerinde erittiler.
Mool istilaclar, 1250'lerde Aleksandr Nevski'nin de
yardmyla Moskova Prenslii zerinde szerenlik ynetimi
kurmutu. Ruslar'n verdii adla Alim Orda devleti, iki yzyl boy
unca prenslikten hara ald. 1438-41 yllarnda Orda. Saray
(M oollarn bakenti). Kazan, Astrahan ve Krm'da slenmi ayr
hanlklara blnmekteydi; bunlardan Krm, ksa bir sre sonra Os
manlI tmpaatorluu'na baland. Ruslar'n topraklann
geniletmesi ve kalan Moollar arasndaki savalarn ardndan.
Korkun van'n saltanat dneminde ancak Krm Talarlan ayr bir
siyasi varlk olarak ayakta kalabildiler. Sonunda onlarn topraklar
da Byk Katerina tarafndan 1783'te Rusya'ya katld. O
274 'Rusya ve Komular
aamadan itibaren imparatorluun Avrupa'daki balca toprak

kazanmlar, Polonya ve Osmanl mparatorluu aleyhine
gerekleecekti.
Sava ve syan, syan ve Sava
Avrupa'nn her yerinde devletlerin geirdii dnmn nedeni,

esas olarak sava ve sava hazrlklaryd. Bu ilikinin en belirgin
biimde izlendii durum da Rusya'nn bir imparatorluk olarak
genilemesidir. On dokuzuncu yzyln ortalarna kadar Rus devle
ti, gelirlerinin byk blmn silahl kuvvet oluturmaya har
camt. ki van, Petro, Katerina. Aleksandr ve bunlar arasndaki
dnemlerde hkm sren arlar, bu silahl kuvveti Rusya iindeki
rakiplerini bastrmak, komu halklarn zerine fetih dzenlemek
ve Avrupa ile Ortadou'da slenmi dmanlardan korunmak iin
kulland. Mesela 1492 ile balayan yzyln sadece 29 ylnda
Moskova devleti bir d dmanla sava halinde deildi.
Daha sonraki askeri abalarla kyaslandnda, 16.
yzyldaki o savalarn maliyeti olduka dkt. Yine de Byk
van'dan Korkun van'a kadar Rus devletinin yeniden
ekillenmesinde itici bir g oluturdular. Fetihler yapma ve fethe
dilen topraklan tutma abasndaki 16. yzyl arlar, en stte ok
byk ve genilemeye msait bir veraset sistemi, ortada dolayl
ynetim, en altta da devlet desteindeki toprak sahiplerinin deneti
minde giderek byyen sertlerden olumu bir devlet yarattlar
farknda olmadan. Sonraki savalar da temelde bu yapy daha da
kalnlatrarak dnme uratt.
sve, Polonya ve Moskova Prenslii arasndaki
mcadelelerin nemine ramen, 16. yzylda blgede yaplan
savalar, daha batdaki asker atmalarla ok az kesiiyordu; ana
ekseni Varova'dan gneye ve douya uzanan ayr bir kompleks
oluturuyordu bunlar. Geri Akdeniz'deki gler genilemekte
Sava ve isyan, syan ve Sava 275
olan Osmanblar'la zaten sava halindeydi ama, mesela 1495'ten

1560lara kadar Dou Avrupa devletleri, byk Avrupa
savalarnda hibir rol oynamad. Bu savalarn merkezinde,
spanya ile Fransann talya topraklan iin girdii mcadele vard.
Ayn sralarda M oskova Prenslii, sadece batdaki komularyla
deil prensliin gneydouya yaylmasna direnen Tatarlar ve Ka
zaklarda da savamaktayd; bu arada Polonya ordulan da lkenin
gneyindeki glerle, yani Bodanllar (MoldavyalIlar), O s
manlIlar ve Tatarlarda savayordu.
Ancak 17. yzyln ikinci yarsndan sonra hem Rus hem
de smanl imparatorluklar Avrupa'daki savalara ok daha
youn biimde katld. Rusya, Avrupa'daki ilk ittifakna 1680'de
girdi. 1682'ye gelindiinde, uzun zamandr dman olan O s
manlI'ya kar Avusturya, Polonya, Venedik ve Alman devletleriy
le ibirlii yapmaktayd. Byk Petro'nun Rusya'daki nl
Batllatrma projesi, imparatorluun Bat Avrupa'da diplomasisi-
de ve atmalarda daha fazla rol oynamasn da ieriyordu. Ayn
ey evlilik politikalar iin de geerliydi tabii; Petro'nun kuana
kadar Rusya'da kraliyet aileleri, hemen hemen sadece baka Rus
aileleriyle ya da PolonyalIlar ve Bizansllar'la evlilik dzenlemiti,
ama ondan sonraki kuakla balayarak arlar, ok daha batda,
zellikle Alman devletlerinde hkm sren eitli ailelerin
dnrleri, daha ileride de torunlar olacakt.
1730'larda artk Rusya, Avrupa genelindeki savalarn
ouna dzenli olarak katlmaktayd; haliyle bu da, savalar daha
genel bir hale getirdi. Byk lde genileyip Batllam ordu
laryla Rusya, deerli bir mttefik, korkun bir dman olmutu
artk. Ayn srete Polonya, sve ve Osmanl mparatorluu da
(ama varlklarm hl srdrmelerine ramen Tatarlar deil) kendi
topraklarndan daha batda kan savalara atld veya itile kakla
zorla sokuldu. Bu yzden Polonya'nn varl son bulurken, sve
de Slavlar'n yaad topraklarda hakimiyetini kaybetti.
Sava ile devrimci durumlar i ie gemiti. 1590 ile 1734
arasnda Polonya'ya kar arka arkaya patlak veren Kazak isyan

lar, biraz daha douda Tatarlar'n Rus yaylmasna gsterdie di
renie ok benziyordu. Ancak arada ok nemli bir farkllk da
vard: Kazaklar, paral asker ve Trkler'le Tatarlar'a kar aknc
olarak Polonya hegemonyasnda refaha ermi, ama PolonyalIlar
zerkliklerini budayp onlar sadece Polonya ordular iin
savamaya zorlaynca bakaldrmt. Kazaklar, Polonya ve Rus
devletleri iin klasik bir snr problemi oluturuyordu.
Gebelerin, kaak serilerin ve paral askerlerin bir araya gelmesi
yle oluan bu deiken topluluk, Trkler'le Tatarlar'a dehet salan
usta savalar haline gelmiti, dolaysyla hem Polonya'nn hem
de Rusya'nn iine yaryordu. Ama egemenliin tartmal olduu
ya da hi bulunmad kendi blgelerinde, daha zengin olanlar av
lanma. balklk yapma, toprak sahibi olma, dar vergi
dememe, silah tama ve kendi adna sava yrtme hakk talep
etmekteydi; Rusya ya da Polonya'da byle hak iddialarnda bulun
mak, kendi kendini soylu ilan etmek demekti. te Rusya ve Polo
nya'nn politikas da bu yzden kararszlk gstermekteydi: Kazak
lar dmanin stne saldrtlyor, sonra ulusal otoriteye boyun
emeye zorlanyor, ulusal otoriteye boyun ediklerinde de zel
stat talepleri reddediliyordu. Polonya 16. yzylda Ukraynann
bereketli topraklarn kolonilelirip soylularn ynetiminde
iftlikler kurunca, bu politikalar sava stne sava, isyan stne
isyan dourdu.
Tablo 6.1 Rusya ve komu blgelerde uluslararas savalar

(1492-1992)
1491-1502 Krm Tatarlar. Kazan T atarlarna kar

1492-94 Moskova Prenslii, Litvanya'ya kar
1495-96 Moskova Prenslii. sve'e kar
1497-99 Poloya-Litvanya, Boda'a, Osmanllar'a ve T atar
lara kar
1500-03 Moskova Prenslii ile Tatarlar, Polonya-Livanya ve
Livonya valyelerine kar
1506-07 Moskova Prenslii, Kazan Ttarlar'na kar
Sava ve isyan, isyan ve Sava 277
1507-08 Polnya-Litvanya ile Tatarlar, Bodan'a ve Moskova

Prenslii'ne kar
1510 Moskova Prenslii, Pskov Prenslii'ne kar
1512-22 Beyaz Rusya Sava
1521-24 Krm ve Kazan Tatarlar ile Kazaklar, Moskova
Prenslii'ne kar
1527-31 Polonya, Bodan'a kar
1532-33 Kutsal Roma-Germ en im paratorluu, Polonya- Litva-
nya ile Bodan'a kar
1534-37 Moskova Prenslii, Polonya-Litvanya ile Bodan'a
kar
1547-52 Moskova Prenslii, Kazan'a kar
1552-56 Ruslar'n Kazan ve Astrahan' istila etmesi
1554-57 Moskova Prenslii, sve'e kar
1557-82 Livoya sava
1563-70 Danimarka, Lbeck ve Polonya, sve'e kar
1569 Astrahan'da Osmanllar ile Ruslar arasnda sava
1570 Moskova, Novgorod'a kar
1571-72 Krn Tatarlar, Moskova Prenslii'ne kar
1578-84 M oskova Prenslii, Sibirya T atarlarna kar
1583-90 Polonya-Osmal sava
1586-87 Moskova Prenslii, Sibirya Tatarlar'na kar
1587-88 Avusturya-Polonya sava
1591-98 Krm Tatarlar, Moskova Prenslii'ne kar
1600 Polonya, Eflak (Valahya) ve Bodana kar
1600-14 Polonya, sve'e kar
1605-06 Krm Tatarlar, Moskova Prenslii'ne kar
1611-18 Polonya, Rusya'ya kar
1613-17 sve, Rusya'ya kar
1616-17 Polonya, Osmanl'ya kar
1618-21 Poloya-Osmanl sava
1625-27 Osmanllar ile Tatarlar, Polonya ile M acaristan'a kar
1631-34 Osmanllar ile Tatarlar, Polonya ile Macaristan'a kar
1632-34 Rusya, Polonya'ya kar
1632-41 Krm Tatarlar, Rusya'ya kar
1637-38 Kazaklar, Krm Tatarlan'na kar
1638 Danimarka, Polonya'ya kar

1654-56 Rusya ile Kazaklar, Polonya'ya kar
1658-61 Erdel (Transilvanya), Polonya'ya, T atarlara ve Os-
m anl'ya kar
1658-68 Rusya ile Kazaklar, Polonya'ya kar
1672-76 Osmanllar, Tatarlar, Kazaklar, Polonyaya kar
1677-81 Osmanllar ile Kazaklar, Rusya'ya kar
1682-99 Osmanllar, Avusturya'ya, Alman devletlerine, Polon
yay a, Venedik'e ve R usya'ya kar
1687-89 Rusya, Krm Tatarlar'na kar
1700-21 Byk K uzey Sava
1716-17 Rusya, Hive Hanl'na kar
1722-24 Rusya, ran'a kar
1733-35 Polonya Veraset Sava
1734-39 Rusya ile Avusturya, O smanl'ya kar
1740-48 AvusturyaVeraset Sava
1741-43 Rusya-lsve sava
1756-63 Yedi Yl Sava
1768-72 Bar Konfederasyonu Sava
1781-82 Rusya, Krm'a kar
1792-93 Rusya ile Prusya, Polonya'ya kar
1799-1801 kinci Koalisyon Sava
1803-15 Napolyon Savalar
1804-13 Rusya, Prusya'ya kar
1821-24 Eflak-Bodan'n Osmanl im paratorluuna kar
yrtt savaa Rus mdahalesi
1821-29 Y unanllarn Osmanl m paratorluuna kar
1827 Navarin D eniz Sava
1832-39 Rusya, erkezlere kar
1839-40 Rusya, H ive Hanl'na kar

1847-53 Rusya, Kazallar'a kar
1848 Eflak-Bodan'n Osmanl m paratorluu'na kar
1853-56 K n m Sava
1855-59 Rusya, erkezler'e kar
1857-58 Rusya, Grcler'e kar
1864 Rusya, Grcler'e kar
1865-68 Rusya, Buhara'ya kar
1865-69 Rusya, Hokand Hanl'na kar
1873 Rusya, Hive Hanl'na kar
1873-76 Rusya, Hokand H anlna kar
1875-78 Osmanl im paratorluuna kar Bonak ve Bulgar ay
aklanmalarna Rus mdahalesi
1877-78 Osmal-Rus Sava (93 Harbi)
1877-81 Rusya, Trkmenlere kar
1904-05 Rus-Japon sava
1918 Sovyet-Fin sava
1918-20 Sovyet-Polonya sava
1919 Letonya ile Estonya, Almanya ile Rusya'ya kar
1919-27 Poloya-Litvanya sava
1939 Rus-Japon sava
1939-40 Sovyet-Fin sava
1939-45 II. Dnya Sava
1956 Macarisitan'a Sovyet mdahalesi
1979-85 A fganistan'a Sovyet mdahalesi
1648-54'te Kazaklar'n Polonya'ya kar giritii geni apl ayak

lanma, Kazak!ari ynetiminde, kt zerinde bamsz bir Ukra
yna'nn kurulmasyla sonuland. Arkasndan (Polonya kuvvetleri
galip gelince), Ukrayna'y Rus szerenliine veren bir Kazak-Rus
anlamas yapld. Ruslar, PolonyalIlar ve Kazaklar arasndaki
baka savalardan sonra 1667'de, en gl olaslk gerekleti:
Rusya ile Polonya, Ukrayna'y, dolaysyla da Kazak topraklarn
aralarnda bltler. O tarihten sonra hem Rusya hem de Polonya,
merkez denetime kar Kazak isyanlaryla uramak zorunda
kald. Mesela Polonya ulusal meclisi (Sejm). 1699'da zerk Kazak

ordusunun datldn ilan ettiinde, Polonya'nn bu karan uygu
latma giriimleri 1704'te byk bir ayaklanma kmasna sebep
oldu. Btn bu silahl atmalar, sava ile devrim arasndaki
izgide yalpalayarak geziniyordu.
Kazaklar'n bu hareketler iindeki etkisi baz bakmlardan,
ayn dnemde Gney ve Kuzey Amerika'nn snr blgelerinde
meydana gelen atm alan andryordu. O ktada Avrupal
glerin temsilcileri sadece direnie geen yerli nfusla deil, bu
topraklar zerinde hak iddia eden rakipleriyle ve kendi saflarndan
ayrlp imparatorluun denetim alan dnda zerklik kurmaya
alan dneklerle de savamaktayd. Ruslar. Sibirya zerinde ve
gneydouya doru ilerlerken, savataki yiitlikleriyle nam salm
olan Kazaklara gvenirdi ounlukla. Merkezdeki Rus gleri,
Kazaklarn yardmyla hakim olduklar blgelere toprak sahipleri
ile kylleri yerletirmeye kalknca. Kazaklar'n tipik tepkisi bu
tecavze direnmek oluyordu. Ama serflikten kap toplulua yeni
katlm olanlar da dahil yoksul Kazaklar, ou kez kendi
iftliklerini kurma peindeydi; balklk ve aknclk sayesinde
servet edinmi olan zengin Kazaklar ise yaygn tanm n Ruslar',
toprak sahiplerini ve erflii getireceinden hakl olarak korktuk
lar iin bunu istemiyorlard. Stenka Razin. yoksul ya da "plak"
Kazaklar'dan oluan bir grubun bana geti. Razin'in 1670'te
balatt ayaklanma, Don'daki ssnden Hazar Denizi'ni ap ran
zerine dzenledii baarl seferin ardndan gelmiti. Razin'e
bal birlikler ksa srede Astraha, Saralov ve Samara'y ele
geirerek Moskova'ya yrmek zere kuvvet toplamaya
baladlar. Bunun zerine ar Volga'ya bir ordu gnderdi. Kuvvet
leri yenilgiye uraynca Razin kat; ama Kazak liderler onu Mos
kova Prenslii yetkililerine teslim etmek zorunda kaldlar ve Razin
Moskova'da idam edildi.
Bunu izleyen yz yl ya da daha uzun bir dnem boyunca
Kazaklar, genilemekte olan imparatorlukla pek ok kez kar
Sava ve isyan, syan ve Sava 281
karya geldiler. 1707-08'de Kondrat Bulavin, Stenka Razin'e

zenerek zengin komularna ve Byk Petro'nun Don'a
gnderdii birliklere kar yoksul Kazaklara nderlik etti; Kal-
muklar ve imparatorluk glerinin ibirliiyle ayaklanma
bastrld. 1773-75'te Kazak Emelian Pugaov, kendisinin Kadim
Mminler* dahil btn ezilenlerin dostu ar III. Petro** olduunu
ne srd; iddiasna gre, lm olduu yolundaki yaygn inanca
ramen mucize eseri sa kalmay baarmt. Pugaov
nderliinde balayan ayaklanma, sonunda Kazaklar, Bakrtlar,
Kadim Mminler, kk iftiler, fabrikalarda altrlan serfler
ve gneydouda yaylmaya balayan tanm iletmelerindeki dier
serileri bir araya getirdi. Ayaklanmay olaand klan unsur,
Pugaovun kylleri zgrletirme programyd, ama ayn zaman
da bu, Byk Katerina'nn onu ortadan kaldrma konusundaki ka
rarlln da pekitiriyordu. Pugaov'un asker harektlar
baarszla uraynca, yolda Kazaklar da 'postu kurtarma derdi
ne dp onu imparatorluk birliklerine teslim eltiler; 1775'te
Pugaov, Moskova cellatlarnn elinde can verdi. Bu arada
Bakutlar da imparatorluun kendilerini yola getirme giriimlerine
kar arka arkaya ayaklanmaktayd. On sekizinci yzylda Polonya
da Ukrayna'daki Kazaklar ve Haydamaklar'n benzer tehdilileriyle
karlat. Dolaysyla hem Rusya hem de Polonya, 18. yzyl boy
unca snr blgelerindeki ayaklanmalar bastrmakla uram olu
yordu.
17. yzylda Rus O rtodoks K ilisesi'ne Rum ayin usullerinin getirilm esine direnerek
ayrlan grup; ruhban snfna, vaftiz dndaki btn ayinlere ve D eccal olarak grdkleri
B yk Petro'nun reform lar bata gelm ek zere h er trl yenilem eye kar
ikmlardr./N.
A slen A lm an olan 111. P etro, anavatanndan esinlenerek yapt reform larla saraydan ve
halktan tepki toplam t. Sonunda kars Y ekaterina A lekseyevna'nn (sonradan Byk
K aterina) dzenledii darbede ldrld./N .
Tablo 6.2 Rus devletlerinde Devrim ci Durumlar (1492-1992)
1537 Polonya'da byk toprak sahiplerinin isyan

1577 Polonya, Danzig'e kar
1591-93 Polonya'ya kar Kazak ayaklanmas
1598-1613 Karklk Donemi: Moskova'da ayaklanma, Polonya,
sve ve Kazak mdahalesi
1606-08 Polonya'da byk toprak sahiplerinin isyan
1630 Polonya'ya kar Kazak ayaklanmas
1648-54 Polonya'ya kar Kazak ayaklanmas, Tatar
mdahalesi
1650 Novgorod ile Pskov, Rusyaya kar
1664-66 Polonya'ya kar Lubomirski ayaklanmas
1667-71 Rusya'ya kar Kazak (Stenka Razin) ayaklanmas
1668 Polonya'ya kar Kazak ayaklanmas, Tatar
mdahalesi
1674-81 Rusya'ya kar Bakrt ayaklanmas
1682 M oskova'da streltsi ayaklanmas
1699 Polonya'ya kar Litvanya kylleri
1707-08 Rusya'ya kar Bulavin (Kazak) ayaklanmas
1734 Polonya'ya kar Kazak ayaklanmas
1735 Polonya'ya kar Bakrt ayaklanmas
1751-53 Rusya'da kyl isyan
1768-69 U krayna'da Polonya'ya kar Haydamak ayaklanmas
1768-71 Polonya i sava (Rusya, Fransa ve Avusturya'nn
mdahalesi)
1773-75 Rusyaya kar Pugaov ayaklanmas
1794-95 Polonya ayaklanmas
1905 Rus Devrimi
1916 Rusya'ya kar Krgzlar
1917 Rus Devrimleri
1917-21 Rusya'da i sava, geni uluslararas mdahale
1990-91 Cumhuriyetlerin SovyetlerB irlii'nden ayrlmas
Polonya ve Rusya'nn bir baka ortak deneyimi de, ynetim mer

kezlerinin ok yaknnda kan nemli ayaklanmalard. Mesela
1537'de, giderek refah ykselen PolonyalI byk toprak sahipleri,
Kral Yal Zygmunt'un Moskova'ya kar yrtlen savata kraliy
etin asker politikasn srdrme abasna kar koyarak onu Yeni
Bir ey Yok (nihil novi) balkl bir kararnameyi imzalamaya zor
ladlar; buna gre Polonya hkmeti, byk toprak sahiplerinin
Sejm'de giderek daha fazla arlk kazanan Tem silciler Mecli-
si'nden tam onay almakszn hibir yenilik yapmayacakt. Temsil
ciler Meclisi, esas olarak kraln nerdii her kararn oybirliiyle
onaylanmasn gerektiren liberum veto'yu benimsediinden, bu ka
rarnameyle her trl reform felce uram oluyordu. Byk toprak
sahiplerinin baarl isyan, zaten gcn yitirmeye balam olan
kral iyice zayf drm, bylece Rusya'da merkezileme ile Po
lonya'da adem merkeziyet arasndaki farklar ne karmt.
Rusya'da da merkezileme hi mcadele olmakszn
gereklemedi. On altnc yzyln en byk krizi, tam da yzyl
sona ermek zereyken balayan mehur Karklk Dnemi'ydi
(1598-1613). Uzun Livonya Sava'nn (1557-82) getirdii vergiler
ve zorunlu askerlik, kyllere kan alatmt; birok kyl
gneydouda daha zgr yaayabilecei topraklara kat.
Kyllerin ka yznden gelirleri azalan byk toprak sahipleri
(boyarlar), bu kaybn telafi edilimesi ve kyllerin durdurulmas
iin bask uygulamaya baladlar. zrl I. Fyodorun ynetimi
(1584-98) srasnda birbirini izleyen naipler Nikitin Romanov ile
Boris Godunov, iktidar zerinde hak iddia eden byk Belski,
uyski ve Mstislavski aileleriyle uramak zorunda kalmt; Go
dunov, bu ailelerden birok kiiyi idam ettirdi ya da srgne
gnderdi. Fyodor vris brakmadan lnce arie rina tahttan fe
ragat etti; bylece iddetli bir veraset bunalm bagsterdi. Youn
grmelerin ardndan, Zemski Sobor'un da (hemen hemen bir
Zmreler Meclisi; ama Bat Avrupa'daki benzerleri gibi ,uzun bir
tarihi yoktu) onayyla Godunov ar oldu. Godunov, hem konumu
nu salamlatrmak amacyla hem de misilleme olarak youn bir

bask balatnca karsnda boyarlar buldu, ancak hibir ekilde
onlarn siyasal nfuzunu kramad.
Ayn dnemde, kt hasat nedeniyle krsal kesimdekiler
apulculua, kentlerde yaayanlar da giderek ktlaan yiyecek
maddeleri iin birbirlerini boazlamaya balamt ki, boyarlarn
ve PolonyalI soylularn asker desteiyle taht zerinde hak iddia
eden biri kt ortaya (bu, IV. van'n olu roln oynayan
Dzmece Dmitri'ydi; oysa van'n olu byk ihtimalle Goduov
tarafndan 1591'de ldrtlmt). On yedinci yzylda, Dmitri'yle
balayarak tam 14 kii taht zerinde ciddi olarak hak iddia etli.
Donets K azaklan da dahil ann pek ok honutsuz tebaas. M os
kova'ya yryen Dmitri kuvvetlerine katld. Emrindeki silahl
kuvvetlerin dalmas ve dmanlarnn saldrlannm ardndan
Boris Godunov, 1605'te ld. ddiasn desteklemek iin ne
srd kantlarn sahteliini hemen hemen herkes'bildii halde,
Dmitri ar oldu.
Ama tahtta fazla kalamayacakt. 1606da boyarlar Dmit-
ri'ye kar ayakland; onu ldrdkten sonra cesedini yaktlar ve
_herhalde ldnden iyice emin olmak iin_ kalntlarn bir topa
doldurup frlattlar. O srada Vasili uyski taht zerinde hak iddia
etmekteydi, ancak dzenledii darbe hem kk hem de byk
lekte direnile karlat. Btn imparatorlukta uzun sreli ayak
lanmalar balad. Bir keresinde, eskiden serf olan van Bolotni-
kov'u nderliindeki bir ayaklanma ordusu M oskova'ya kadar da
yanm. ama sonunda Tula'ya kap uyski'nin kuatmas
karsnda yenilgiye uramt. Bu arada ikinci bir Dzmece Dmit
ri de ordusuyla M oskova'ya ilerlemekteydi, ama birincisi kadar
baar salayamad.
uyski'nin yeniden denetim kurma abalar savaa, Polo
nya'nn mdahalesine, kendi kne ve uzun sre yerini koruya
cak olan Romanov hanedannn tahta gemesine yol at. uyski,
sve Kral IX. Karl'dan ald yardma karlk, Rusyann Livo-
Sava ve isyan, isyan ve Sava 285
nya zerindeki hak iddiasndan vazgeeceini taahht etmiti; bu

da Polonya'nn Rusya'ya sava amasna sebep oldu. Polonya kuv
vetleri Moskova'y ele geirdi, boyarlar konseyi Polonya Kral
Zygmunt'u ar olarak tand ve imparatorluun deiik kesimleri
Isveliler'in, Kazaklar n, Polonyallar'n eline geti. Ancak kilise
nin liderliinde Kazaklar ve Rus kentleri birleerek Moskova'daki
PolonyalI istilaclara kar bir ordu topladlar. Sonunda Rus deneti
mini yeniden kurdular. 1613'te yeni bir Zemski Sabor. ar olarak
boyar Mihail Romanovu seti. ar Mihail, eski yolda boyarlara
(15 yllk savatan sonra eski boyarlarn ancak onda biri kalmt)
boyun edirme programn devam ettirdi, tsveliler'le Polony-
allar' kovup hinterlandda imparatorluun gcn yeniden kurdu.
Esas olarak kendisi de halelleri de, tahtla asker ve idari bir
ibirlii kurmalarna karlk soylulara, kyller zerinde ok daha
fazla ayrcalkl hak tanmt.
Verasetle ilgili glkler yine devrimci durumlarn
olumas iin frsat salyordu. Moskova ve baka byk kentlerde
garnizonlar olan elit piyade birlii streltsi ("nianclar ya da
silahrler), askerlikten aldklar cret yetersiz olduu iin sivil ek
ilerde alyorlard. 1682'de ar Fyodor 20 yanda lnce, ara
larnda Ortodoks patriinin de bulunduu ileri gelenler, Fyodor'un
kardeleri Sofiya ile van' atlayp 10 yandaki vey kardei
Petro'yu tahta kardlar. Ama Sofiya, kskn durumdaki strelt-
si'yle birleip imparatorluk sarayn basarak va' tahta kard ve
kendisi de abe oldu. Ardndan streltsi. destekledii muhalif din
sel grup Kadim Mminlerin ikyetlerine hkmetin kulak verme
si talebini dayatmakla kalmayp iktidar ele geirmek zere de
hazrlklara balad. Bunun zerine onlarla ban koparak Sofiya.
darbe hazrlna kar milislerle imparatorluk birliklerini saraya
ard. Kardei adna yedi yl boyunca ynetimini srdrd.
Yetenekli bir gen olan kk kardei Pelro da artk
rtn ispatlamaya ve kendi darbesini gerekletirmeye doru yol
alyordu. Sofiya'nn ajanlar onu erkenden ldrmek iin bir komp
lo hazrladysa da, bunu zamannda haber alan Petro onlardan nce

davrand. Yandalar (doal olarak byk soylu ailelerin
yelerinden oluuyorlard), 1689'da Sofiya'ya yakalayp kendi ada
ylarn tahta kardlar. lkenin en etkili hkmdarlarndan biri
haline gelecekti yeni ar: O, Byk Petro'ydu. 1725'e kadar
hkm srd; imparatorluun snr blgelerinde byk Bakrt ve
Kazak ayaklanmalar olduysa da, 1698'de streltsi militarizminin
tekrar bagstermesi dnda nemli bir i tehlikeyle karlamad.
te yandan, hemen hemen btn saltanat boyunca Osmallar'la,
Isveliler'le, ranllar'la savat; Orta Asya'daki Hive ve Buhara
savalar da cabasyd. Petro'nun devletin sava kapasitesini
geniletmesiyle lke iinde ayaklanmalar destekleyecek unsurlar
oalrken, ayaklanmalarn baarya ulama umudu da neredeyse
yok oldu.
On yedinci ve 18. yzyldaki ayaklanmalar birok
bakmdan Polonya tahtn zayf drp Rus tahtn glendirdi.
Aradaki farklar, iki temel olguya dayanyordu: ncelikle, bu iki
yzyl boyunca Rus arlar, hep ayaklanmalar bastrmay
baarm ve bu durumdan yararlanarak da dier potansiyel m uha
lifleri nemli lde budamt; oysa Polonya'daki ayaklanmaclar,
byk toprak sahiplerinin u ya da bu kesimiyle ittifaklar kurarak
srekli yeni mevziler kazanyor, tahttan tavizler koparyordu.
kinci olarak da Rus soylular, karlarn geri dn olmayacak
bir ekilde arkiyle birletirmi durumdayd; Polonya'daki soylu
lar ise srekli ayrcalklarn geniletip merkez iktidar daraltmaya
urayordu. Rus aristokratlar. Polonya) emsallerinde olmayan
bir soyluluk ruhu tad iin deil; Polonya soylularnn tahl ti
caretinin denetimini ellerinde bulundurmas, Rusya'daki kuzenleri
nin hasetle bakt bir g salamt onlara. Her iki durumda da
bu iki yzylda meydana gelen geni lekli ayaklanmalarn byk
blm, esas olarak imparatorlun evre topraklarnda, egem en
liin tartmal olduu blgelerde bagsterdi. Birbirine kart iler
leyen bu sreler sonucunda, 18. yzylda Rus devleti genilerken,
Polonya devletinin varl sona erdi.
Sava ve syan , syan ve Sava 287
Nitekim otokrat bir ar kabul zerine kurulu olan Rus

mparatorluu, ne zaman bir veraset anlamazl ortaya ksa
ynetim evrelerinden gelen darbelere kar korunmasz kalyordu.
Her arn veya arienin lmyle birlikte taht zerinde hak iddia
edenlerin says oalmakla kalmyor, Muhafzlar (asker
ykmllk tayan soylular arasndan setikleri subaylar, byk
ailelere mensuptu) gibi elit asker birimler ve byk soylular da
imparatorluk tahtna kendi adaylarn karabilmek iin durmadan
komplo eviriyordu. Petro ldnde imparatorluk muhafzlar,
Petro'nun yeni soylularndan oluan bir cuntay iktidara getirdi;
cunta, Petro'nun dul kalan kars Yekaterina ve oullar II. Petro
adna ynetimi srdrd. Muhafzlarla byk soylular, II.
Petro'nun lm zerine de ta giyme treni ncesinde yine
mdahale ederek 1730'da I. Petro'nun yeeni Anna'nn tahta
kmasna yardmc olmulard.
1742'de, bu kez M uhafzlarIa byk soylulardan oluan bir
ittifak, I. Petro'nun kz Yelizavelay tahta kard. 1762de Yeliza
veta lnce, halef olmas planlanan III. Petro'ya kar bir subaylar
darbesiyle onun kars arina II. Kateina tahta kt. 1796'ya
kadar hkm sren bu arie, gc, zeks ve uzun mrllyle
Byk Katerina olarak tannd. Daha sonra, byk soylularla be
yl sren mcadelenin ardndan, onun olu ve halefi Pavel, kendi
halefi olacak I. Aleksandr'n rzasyla dzenlenen bir darbede
hayatn kaybetti. Grld gibi 18. yzylda imparatorlua dam
gasn vuran koullar asker yaylma, ynetimin pekimesi, devlet
mdahalesi, kiiliiyle ne kan hkmdarlar ve her veraset
dneminde devlet merkezinin son derece savunmasz bir durumda
kalmasyd.
On sekizinci yzylda veraset, Polonya'da devleti daha da
savunmasz bir hale getirmiti, ama orada Polonyal soylular ile
Rus hkmdar da dahil yabanc gler, yeni kral semek zere
tipik olarak mdahalede bulunuyordu. On sekizinci yzyln Polo
nya krallar arasnda, Fransz Conti prensini yenilgiye uratarak bu
2SS Rusya ve Komular
greve gelen Saksonya Elektr August; eski bir byk toprak sa

hibi ailenin soyundan gelen zengin Polonya soylusu Stanislaw
Lesczynski; yal elektrn olu III. August: Byk Katerina'n
aday olan ve Czartoryski ailesini yenilgiye urattktan sonra salta
nat boyunca onlarn muhalefetiyle uraan Stanislaw Poniatowski
vard. Bu arada, Prusya Polonya PotCstanlan'a bal zel
karlarn korumaya alrken, Rusya da Polonya'daki Ortodoks
tebaann koruyucusu rolne soyundu. Polonya taht kendi Uniyal
Kilisesi'nin (Ortodoks ayin usln benimsemekle birlikte
Roma'ya balyd) haklarn ilerletmekle ilgilendiinden, her iki
koruyucunun da tetikte olmas normaldi. Her durumda. 1768-
71 'deki i sava. Prusya,. Rusya, arkasndan da Avusturya'nn daha
fazla mdahale etmesine sebep oldu (en azndan daha fazla
mdahale etmesi iin gereke oluturdu). sava srasnda byk
toprak sahipleri Bar kentinde bir konfederasyon kurarak krala ve
onun taht glendirme abalarna kar koymulard. Sonuta Po
lonya. kuzeyde, douda ve gneyde byk toprak kayplar verdi;
kaybettii topraklar arasnda Pomeranya'un byk blm.
Kk Polonya. Rutcnya. Beyaz Rusya. Livoya ve Vitebsk de
vard. Arlk Dou Avrupa'nn hakimi, Rusya'yd.
Polonya'nn hl Rus mdahalesiyle kaybedecek ok eyi
vard. yice klm olan Polonya'nn Sejm'i, sarayn srar
zerine 179l'cje merkezileme salayan bir anayasay kabul etti;
bylelikle de soylularn bir blmn annda karsna alm oldu.
Soylularn liderleri Targowica Konfederasyonu ad altnda
rgtlenerek Rus ariesi Katerina'n lkeye asker gndermesini
istediler. Bu istee derhal karlk veren Katcria. Varova'y igal
edip kraln zayf birlikleri zerinde denetim kurdu. Kral Stanislaw,
muhafazakr konfederasyonun sallarna geli. Bu ksa i sava,
1793'te Polonya' topraklarnn Rusya. Prusya ve Avusturya
arasnda ikinci kez taksim edilm esine yol at. ok gemeden
(Amerikan Bamszlk sava gazilerinden) Thaddeus Kosciusz-
ko. gz korkan Sejm'ini yeni kaldrd l domu yeni anaya
On Dokuzuncu Yzyldaki Pekime 289
say savunmak zere yeni kurulan ordunun bana geti. syanc

gler, hem Prusya hem de Rusya'ya kar ulus adna yiite, ama
bo yere sava at. Buna karlk veren Prusya ve Rusya
glerinin Polonyallar' yenilgiye uratp Kosciuszko'yu yakala
mas fazla zam an'alm ad. Bu kez Avusturya, Prusya ve Rusya
arasnda yaplan ynl taksimle bamsz Polonya topraklar
tmyle haritadan silindi. Polonya sadece bir an, milliyeti bir
program ve yeni genileyip yeni komu olan imparatorluklara
bal bir grup ynetim birimiydi artk.
On Dokuzuncu Yzyldaki Pekime
Bu srete Rusya, Bat Avrupa siyasetine de ok daha youn

biimde katlmaya balamt. Zaten Napolyon Savalan da
Rusya'y Bat Avrupann, Bat Avrupallar' Rusya'nn meseleleri
ne yneltti; mesela Richelieu Dk, Rusyada subay ve lkenin
gneyinde genel vali olarak hizmet verdikten sonra, Fransada
kralln yeniden kurulmasyla birlikte Ruslar Fransa'y igal eder
ken XVIII. Louis'nin badanman olmutu. stelik bu igal
srasnda, Franszca konuan kltrl Rus subaylar (Rusa
"abuk" anlamna gelen bistro kelimesini Franszca'ya ka
zandrdklar gibi), Paris'teki salon yaantsyla kalc balar kurdu
lar. Rusya ile Fransay bir kez daha kar karya getiren Krm
Sava nemli bir istisna oluturmakla birlikte, 19. yzylda Rus
kuvvetleri Bat Avrupa ordularna kar savamad; onun yerine
Osmanl mparatorluu'nun kuzey eyaletlerinde byk karklk
yarattlar. Bat Avrupa gleri denizar koloniler kurarken, Rusya
da esas olarak kendi snrlarn gneye ve douya doru
geniletmeye alt.
Rusya'nn ya da Polonya'nn hayaletinin 19. yzyl
sknet iinde geirdii hibir ekilde iddia edilemezdi, ama
1775'ten sonra ak biimde devrimci nitelik tayan durumlar ok
ender yaand; aslnda o tarihten 1905'e kadar oluan yegne

byk devrimci durumlar, 1794-95, 1830-31 ve 1863-64'te Polo-
nyallar'n Rus hakimiyetine kar balatt ayaklanmalard.
Aralk 1825'te Rus subaylarn darbe giriimi, reformcu aristokrat
lardan oluan gizli bir rgtn varlyla byk ilgi toplamt
ama, aktan gerekleen ayaklanma St. Petersburg ile Kiev'deki
ksa asker arpmalardan teye gemedi. Dekambrist ayaklan
mas da tpk 18. yzyldakiler gibi tahtn bo kald bir ara
dnemde gerekleti. I. Aleksandr anszn lverince, halef olarak
seilmi bulunan kardei Nikolay, subaylar arasnda kt bir n
yapm olduu ve sevilmedii iin tahta kmakta tereddt etti; su
baylar, Nikolay tahta kmadan onun gnlsz kardei Konstanti
adna darbe yapmay planlyordu. Tartmal bir veraset srasnda
toprak sahipleri ile subaylarn iktidar ele geirmek iin
gerekletirdii son nemli giriimdi bu. II. Aleksandr, 1881'de
atalarnn birou gibi suikaste kurban gidecekti, ama yolda aris
tokratlarn elinde deil Narodnik eylemcilerin bombalaryla can
verdi.
te yndan PolonyalI yurtseverler, Rus liderlerinin savun
masz kalaca bir an kolluyordu. On dokuzuncu yzyln ilk
byk Polonya ayaklanmas 1830'da, gerici I. Nikolay'n Belika
ile Fransa'da yeni kan isyanlar bastrmak zere Polonya ordusu
gnderme nerisi zerine balad. Napolyon Savalar'nn sonun
dan beri Polonya'da liberal suikast rgtler faaliyet
gstermekteydi. Nikolay seferberlik emrini verdiinde, bu rgtler
zaten Varova'daki piyade okulu rencileriyle balayacak bir ay
aklanmay planlam bulunuyordu. Dolaysyla, hazrlklarn ta-
mamlayamadan harekete gem ek zorunda kaldlar. Grandkn
(Nikolay'n kardei Konstantin) sarayna saldran renciler, halk
tan da geni destek toplad. syanclar bir Ynetim Konseyi,
arkasndan da Geici Hkmet kurmay baardlar; Geici
Hkmet, Romanovlar'n saltanatna son verildiini duyurdu. Po
lonyalIlar lehine uluslararas diplomatik basklardan, Polonya'daki
hizipler arasnda aralksz arpmalar ve Rus birlikleriyle alt ay

boyunca devam eden savatan sonra, devrim rejim i ykld. Rusya
hakimiyetini yeniden kurdu ve Polonya'y ok daha kesin bir
biimde kendi ynetim sistemine katt.
Eski Polonya topraklarnn Avusturya ile Prusya'ya
balanan kesimlerinde Ulusal Komiteler kurulmasna ve yer yer
ayaklanmalar kmasna ramen, 1848 Devrimleri Rusya Polony-
as'nda nemli bir kolektif halk eylemi yaratmadan geip gitti.
Ar kayplara yol aan Krm Sava'nn ortasnda tahta kan Rus
ar II. Aleksandr (1855-81), 1861'de Rus serilerine zgrlk ver
mekten 1862'de Polonya'da eitli hrriyetleri yeniden tanmaya
kadar eitli liberal giriimlerde bulundu. Polonya'daki lml
gler arn programyla ibirlii yaparken, aktif milliyetiler
(Kzllar) zellikle tarm alannda daha fazla reform
gerekletirilmesi iin gsteriler dzenliyordu. Aleksandr
hkmeti, byk blm renci olan eylemcileri Rus ordusunda
askere almaya karar verdi. Yeni seferberlik emri, Ocak 1863 ayak
lanmasn balatt. Bu kez soylularn pek bir rol olmad; ayaklan
mann geni bir kitle taban ve aydnlarla balantlar olduu halde,
merkez bir komutadan yoksundu. Sonuta, 15 ay sren ete
savalarndan sonra Rus kuvvetleri galip geldi. Rusya,
1831'dekinden de daha koyu bir bask uygulayp Polonya'y kendi
iinde eritm e srecini hzlandrarak cevap verdi ayaklanmaya.
Rusya'nn kendisi ise 19. yzyl boyunca devrimci
dnceler ve komplolarla kaynamakta, ama bunlarn hibiri
nceki veraset bunalmlarnda olduu gibi ynetim de blnme ya-
ratamamaktayd. Bir sre iin ie yarayan bask ve sansr, iktidar
da gz olan byk soylularn saf d braklmasn, Kazaklarn
ve imparatorlua katlmakta olan eitli aznlklarn zaptedilmesini
salad; kylleri paralayp aydnlan da konspirasyona ya da ses
sizlie itti. Tepkilerin derin, basklarn yahice ve muhalif
rgtlerin clz olduu baka yerlerde grld gibi, kentlerdeki
rejim muhalifleri suikastlere ve mlkiyete ynelik saldnlara
bavuruyordu. Bu tr terr eylemleri bir yandan rejimin savun

maszln ortaya koyarken, bir yandan da otoriteyle yz yze,
yumruk yumrua arpmaktan kanlmasn salyordu.
Kyller arasnda toprak sahiplerine ve devlet
grevlilerine saldrlarn, zellikle 1861'de sertliin kaldrlmasn
dan sonra giderek artt doruydu. Ama kyl isyanlarnn en ka
rarl olan bile byk blgesel ayaklanmalara dnmeyi, ulusal
bir haberleme yaps kurmu olan baka muhaliflerle ittifak
oluturmay ya da kendine zg nemli silahlar elde etmeyi
baaramad. Komplocularn btn umutlarna ramen, Mart
1881'de II. Aleksandr'n Halkn radesi (Narodnaya Volya)
tarafndan ldrlmesi bile bir halk devrimi balatmad. Tersine,
ei benzeri grlmemi bir bask dalgasn harekete geirdi; Rus
Yahudileri'nin yurttalk haklarndan, ou zaman da canlarndan
olmasyla sonulanan iskn yasalarna ve hkmet destekli pog-
rom'lara* yol at.
II. Aleksandr reformlar, arn danmanlarnn asl hedef
lerine ulaamamt, ama 1860'lardan balayark Rus siyasetinde
derin etkileri oldu. Soylularn ynetimdeki yetkilerini ortadan
kaldrp yksek devlet grevlileriyle dorudan iliki iinde olan al
ternatif kurumlar yaratarak Rusya'y dolaysz ynetim yolunda
ilerlettiler. Serilere zgrlk verilmesiyle aile iletmelerindeki
iiler de ellerinde toprak olmakszn zgrle kavumu oluyor
du (sahipleri bunlar ounlukla fabrikalara ve atlyelere kirala
maktayd). Byk iftliklerdeki kyller, iledikleri topran
yansn satn alm a hakkn kazand; geri bunu kendi hesaplarna
deil, devlet yetkililerinin gzetimi altnda topran kullanmn
denetleyen ve hanehalk byklne gre dnem dnem topra
yeniden datan komnler adna yapabiliyorlard. Zemstvo denen
blge meclislerine dayal hiyerariler kurulmasyla yar temsil ni-
K elim e anlam "tahribat, kargaa"; ou kez hkm etin el altndan destekledii kala
balklarn, belli b ir aznla ynelik saldr, yam a, katliam vb. eylem leri./N .
telikte bir aygt olutu. M ahkemelerin yeniden

dzenlenmesiyle, yine yerel dzeyden ulusal dzeye doru gelien
ok daha eksiksiz bir yarg sistemi ortaya kt. Komnler, blge
meclisleri ve mahkemeler, yerel meselelere yukardan aa
dorudan mdahale iin nceden benzeri grlmemi lde
salam bir temel hazrlad. Toprak sahipleri hl nemli bir ko
numdayd ve birou artk basit bir cret karlnda komn top
raklarnn yarsn ele geirmi, eski serileri istihdam ederek boaz
tokluuna altrmaya balamt; yerel atmalar besleyip patla
ma noktasna gtren bir durumdu bu.
II. Aleksandr suikastiden sonraki eyrek yzyl boyunca
III. Aleksandr ile II. Nikolay byk elikilerle dolu bir lkeyi
ynetti: Bir yandan hzl sanayilemeye, byk bir nfus artna,
faal kentlemeye, krsal nfusun yaygn biimde proleter
lemesine, zemstova'larla niversitelerin araclk ettii siyasal ey
lemlilie tank olunurken, dier yandan basklar ve sansr
yaylyor, zemstvo'lann gcne kstlamalar getiriliyor, etnik ve
dinsel aznlklar zorla Ruslatrlyor, soylulara yeni ayrcalklar
veriliyordu. Baa ba ilerleyen bu iki aknt, sonunda birleerek
rndan km bir tufana dnt.
1890'Iann sonunda devlet, rencilerden, kyllerden, son
olarak da iilerden kaynaklanan tehditlerle yz yze geldi. .1899
ile 1901 arasnda St. Petersburg ve Kiev niversitelerinde
rencilerle devlet yetkilileri arasnda kan atmalar sonucunda
renci boykotlar ve gsterileri dalga dalga tm lkeye
yaylrken, eitim bakan da ldrld. 1902'de kyller, Ukray
nann 175 komnnde soylulara ait maliknelere saldrdlar;
bunun zerine arlk yetkilileri, 837 kyly hapse atp sulu
kylerden de toplam 800.000 ruble para cezas ald (Shanin 1986:
II, 11). 1903,'te sanayide balayan grev dalgas srasnda Gney
Rusya'da muazzam ii kalabalklar bir araya geldi; sonuta ordu,
petrol alanlarn igal etti. Bu grevler, "devlete kar ilenen
sular"dan sorumlu tutulan ii saysnn fazlasyla kabarmas iin
yeterliydi; 1884-90 ve 1901-03 yllarnda bu sularla mahkemeye

kartlan iilerin toplam says drt kat artarken, tarm d alan
larda alan iilerin bunlar iindeki oran da yzde 17,2'den
50,3'e kmt (Shanin 1986: II, 25-26). Sadece aydnlar deil,
kyller ve iiler de gzle grlr biimde rejim kart saflarda
toplanyordu.
Devrim Umutlan
Serfliin kaldrlmasndan 11, zemstvo ve yarg reformlarndan da

. yedi yl sonra. 1872'de, Fransz liberal aydn Anatole Leroy-
Beaulieu siyasal ve toplumsal hayat incelemek zere Rusyaya
dzenleyecei pek ok gezinin ilkini gerekletirdi. zlenimlerini
nce Revue des Deux Mondes'un (ki Dnya Dergisi) eitli
saylarnda, arkasndan da 1881-89 arasnda cilt halinde
yaynlanan L Empire des tsars et les Russesta (arlarn ve Rus-
lar'n mparatorluu) aktaracakt. Fransz konuk, izlenimlerini
kaleme ald sre iinde ok nemli ve ok kanl bir Osmal-Rus
savana, evrensel askerlik hizmetinin getirilmesine, sendikalarn
douuna, grevlere ve devrimci rgtlenmelere, ar Aleksandr su-
ikasti de dahil devlet temsilcilerine ynelik pek ok saldrya
_ksacas lke iindeki -yaygn atmalara ve yeni atmalar iin
zemin olumasna_ (ank olmutu. Ayrca gzlemleri kitap halinde
yaynlanrken, devrimcilerle reformistlerin rejime muhalefetini
daha da glendirecek kitlesel hareketler ortaya kmaktayd.
Ancak analizlerinde bir teleolojiden sz edilebilse bile, bu devrime
deil liberal bireyciliin gelimesine ilikindi.
Gnmzn birok gzlemcisi gibi Leroy-Beaulieu de
Rusya'nn bugnn ve geleceini esas olarak liberallemenin
nndeki engeller erevesinde gryordu: Salam mevzilenmi
bir brokrasi, kylnn topran aklc biimde kullanmasn
nleyen krsal komn (mir), dinsel ayrmclk, yetersiz yurtta
Devrim Umutlar 295
hrriyetleri. Komnist Parti'nin kn uzun ve tehlikeli bir ye-

9
niden uyarlanma srecinin balangc olarak gren 1990'lann
gzlemcilerini ngrrcesine, serilerin zgrle kavumasn iler
lemeye dayal bir toplum iin gerekli ilk adm kabul ediyordu, ama
ekonomik ve siyasi kurum lann yeniden rgtlenmesini daha da
acil bir gereklilik haline getirmekteydi bu adm. Ayrca Leroy-
Beaulieu, bireycilik ile sanayinin Rusya'da hzla yaylarak lkeyi
Bat Avrupa modeline yaklatrmakta olduunu belirtmiti. 1905
Devrimi'ni 1grerek 1912'de ld (hatta 1906'da Duma'ya
katlmt), ama I. Dnya Sava'na ve 1917 Devrimlerine tank ol
maya mr yetmedi.
Yine de Leroy-Beaulieur Rusyada radikalizmin gcn ve
devrim olasln grmt: "Radikalizmin gelimesine her
eyden ok frsat veren, rejimin yapsnn getirdii manevi bask,
dnsel yoksulluk ve mahrumiyet olmutur" (Leroy-Beaulieu
1990: 827). Ancak aydnlar arasndaki "misyonerler"in iiler ve
kyllerle gbirlii etmesine hi ans tanmad iin, ok daha
farkl bir halk devrimi dnmt o. Mir'in gcn gz nnde
bulundurarak bu devrimin vahi bir intikam srecine dneceini
ngryordu:
Bu'tarm sal sosyalizmde, eyaletler yine Pugaov'un kana susam

Jacquerie'lerine* tank olacak. Avrupa'nn bu en cahil ve kaba
halk arasnda gerekleecek bir devrim, barbarlkta byk ihtimal
le bizim Terr'mz de Komnler'imizi de geride brakacaktr.
Dorudan Fransz devrim modeli asndan bakan Leroy-Beaulieu,

niye bir halk devrimi olamayacana dair nedenleri de sralyordu:
mparatorluk fazla geniti, nfuz fazla dankt, brokrasi fazla
glyd, byk kentlerin says ok azd, bakentte ayaklanma
eilimi gsteren bir topluluk yoktu (s. 843). Daha da artc olan,
Fransa'da 14. yzylda bir ayaklanm a gerekletiren kyller./N

bir dizi milliyeti devrim sonucunda^Rus mparatorluu'ndaki he

terojen unsurlarn bir federasyon ats altnda, halta belki Ameri
ka Birleik Devletleri'nin federe bir uzants olarak rgtlenecei
gibi alternatif bir olaslk da sunmasyd (s. 865-68). Son olarak
Leroy-Beaulieu, yukardan aaya doru gerekleecek ve (aban
dan ok daha tehlikeli bir gerici devrimle tepki grecek bir liberal
devrim umudunu dile getiriyordu:
Bat'nn devrimi, Fransz Devrimi'yle gereklemitir; btn Ger

men ve Latin halklar bir dereceye kadar onun etkisini hissetmi,
doktrinilerini benimsemi, gnahlarn ve sevaplarn grmtr.
Bizim devrimimiz, hemen hemen feodal Avrupa'nn kurtuluu
anlamna geliyordu; ama patriarkal bir yaps olan Dou Avru
pa'nn, Ortodoks Slav dnyasnn daha kendi devrimini yapmad
sylenebilir; yahut, bu devrimin yerine ne ortaya kacak, inisiya
tif Rusya'dan gelmezse kimden gelecektir? Bu gzle bakldnda
bir Rus devrimi, Fransz Devrimi'nden bu yana tarihin grd en
byk olay olabilir ve Avrupa'nn br yakasnda Fransz Devri-
mi'ni tamamlayabilir, (s. 890)
Leroy-Beaulieu, 1880'lerde, 1905 Rus Devrimi'nden 20 yl kadar

nce yazyordu bunlar.
1880'lerin Rusya'snda devrim beklentilerinin dayana
neydi ve nasld? Tocqueville'in Eski Rejim Fransas'na ilikin yo
rumlarn andryordu bu: Temel olarak imparatorluk, eskiden bel
kemiini oluturan soylularn byk blmn kaybetmi, ama si
yasal destek iin onun yerine alternatif bir taban yaratamamt;
serfliin kaldrlmas, soylularn smr olanan elinden alm,
ama onlar ykmllk ve denetim balarndan da kurtarm ve
kyllerin hzla proleterlemesine yol amt; Rus nfusunun en
byk kesimini oluturan kyller arasnda ise hem soylulara hem
de yneticilere kar iddetli tepkiler birikmekteydi; St. Petersburg
ile Moskova'da birbiriyle balantl bir sanayi proletaryas ve bur
Devrim Umutlar 297
juvazisi oluuyor, rejimin yurtta hrriyetlerine getirdii

kstlamalar altnda gitgide huzursuzlanyorlard; balantlar zayf
olsa da ok geni bir devrimci rgtler a, birok aydn ve eski
ynetici snflarn baz yelerini bnyesinde toplamaktayd;
ksacas, devrimci durumlar iin olas koullar meydana geliyordu:
(1) devlet zerinde denetim kurmak iin birbiriyle uzlamaz, rakip
iddialar ileri sren taraflardan olumu ittifaklarn ortaya kmas;
(2) yurttalar arasnda nemli kesimlerin bu iddialar benimsemesi;
(3) yneticilerin alternatif ittifak ve/veya iddialarnn benimsen
mesini durdurmada yetersiz ya da gnlsz olmas. Bu koullar
iinde eksiklii en ok duyulan, devleti gsz brakp gzden
drecek, bylelikle de devrimci alternatifi sadece arzu edilir
deil inandrc hale getirecek bir darbeydi.
Genel olarak devrimci durumlarn olas koullarn daha da
gelitiren baka koul vardr: Yneticilerin, en iyi rgtlenmi
durumdaki uyruklarndan talep ettikleri ile bu talebi dayatma konu
sunda kendi kapasiteleri arasndaki uyumazln giderek artmas;
ynetime bal nfus iindeki belli bal kimliklere ve onlara ait
ayrcalklara saldnlmas; iyi rgtlenpi rakipler karsnda
yneticilerin g kaybetmesi. Rusya'da 19. yzyln sonlar ile 20.
yzyln balarnda bunlarn birden grlyordu: Krm, Os
manlI ve Rus-Japon savalaryla birlikte devletin vergi ve asker ta
lebi artm, II. Aleksandr suikastinden sonra basklar
younlarken aslnda soylular devletten desteini ektii iin dev
letin builar daytma kapasitesi zayflamt. Rus Yahudileri'ne
ynelik basklarn dnda, Rus olmayan topluluklarn yaad
blgelerde de ayr kimliklere saldrlar oalmaktayd. En arpc
deiimler ise devletin gzle grlebilen gcnde meydana geliy
ordu; devlet, tepetaklak de gemiti.
Devletin hzla uuruma srklenmesi, Rusyann nce Ja
ponya'ya kar, arkasndan merkezinde Alman mparatorluu olan
bir ittifak iinde girdii iki savataki ar yenilgilerinin sonucuydu.
Bu iki savan balangc deilse de sonu, arlk devletinin
kn getirmiti.
1905 Devrimi
nsan, 1905 Rus Devrimini 1917'ye hazrlk olarak

grmekten zor alkoyuyor kendini. Ama eer 1917 Devrimleri ol
masayd, gnmzde Rusyann tarihini incelerken 1905i byk
bir karar an olarak ele almak mmkn olurdu. 1904-06daki sava
ve devrim, Rus mparatorluunun yaylmasnn snrn belirledi,
arlk devletin savunmaszln aa kard, iileri en nemli
siyasal aktr haline getirdi, devrimci bir ynetim ekli olarak so-
vyetleri sahneye kard, devlet kart halk eyleminde etkili bir
ara olarak genel grevin yaygnlamasn salad, Bolevikleri,
Menevikleri ve Sosyalist Devrimcileri mevcut iktidara kar teh
dit oluturan inandrc birer g olarak tanmlad, ancak arada bir
Zemski Saborun topland lkede bir tr ulusal meclis ortaya
kard ve ardndan tam bir kapitalizme doru nemli adm lan ha
rekete geirdi.
1905 Devrimini ilk anda harekete geiren g, imparator
luun genilemesi ve yenilgiyle biten savat. On dokuzuncu
yzyln sonlarna gelindiinde Rus imparatorluk kuvvetleri,
Asyann iyice ilerine ilerliyor, bir tras-Sibirya demiryolu ina
ediyor, Afganistan silip spryor, in'in kuzey snrnda bir g
haline gelerek Maurya'ya szyor, Kore'yi tehdit ediyor ve
dolaysyla da genilemekte olan Japonya ile zayf dm in'in
denetim salamak iin birbiriyle rekabet ettii, bir alana kesin
biimde giriyordu. Her zamanki "bl ve ynet" oyununu oynayan
Rusya, bir yandan in'e girmek iin Almanya ve Byk Brita
nya'yla ibirlii ederken, bir yandan da Japonya'ya kar in'le
gevek bir ittifak kurmutu. Rusya'nn Byk O kyanusa ulama
arzusu, Japonya'nn Asya'da imparatorluk kurma abasyla att;
sonu, savat. Ruslar'n ve baka Avrupallar'n akn baklar
altnda Japon filosu, Rus deniz kuvvetlerini darmadan etti. Rus
hkmeti itibarn yitirdi, devrimciler I leri Bakan Plevhe'yi
ldrd, zemstvo'lardan oluan ulusal bir kongre topalanarak ulu
1905 Devrimi 299
sal meclis kurulmas ve yurtta hrriyetlerinin verilmesi iin

anda bulundu, hkmetin liberallemesi dorultusundaki talep
ler btn lkeye yayld.
22 Ocak 1905 _Kanl Pazar_ gn arn askerleri, talepleri
ni ara iletmek zere Ortodoks papaz Gapon nderliinde saraya
yryen iilerin stne ate at. ok sayda grevin de alevlendir
dii hareket her yere yayld. Kara ve deniz kuvvetlerinde isyanlar
bagsterdi, Rus olmayan blgelerde zerklik talepleri daha
yksek sesle dile getirilmeye balad ve kyller b ir kez daha top
rak sahiplerine saldrdlar; ta ki Ekim 1905'te geni bir genel grev
le Avrupa Rusyas'nn byk blmnde kepenkler kapanana dek.
Grevin koordinasyonunu St. Petersburg'daki ii sovyeli
stlenmiti. ar, taviz olarak nce bir danma meclisi (Duma),
arkasndan daha kapsaml temsil kurumlar ve yurtta hrriyetleri
oluturdu; muhalefetin bir blmn ibirliine yneltmeyi
baarrken, Sosyal Demokratlar da (hem M enevilder hem de
Bolevikler) devletin en ak dm anlan haline geldi. Babakan
Witte'nin St. Petersburg sovyeti iin tutuklama emri karmas
zerine Moskova'da iiler ayaklanarak sokaklarda imparatorluk
askerleriyle attlar, ama iktidar umutlarn yitirdiler.
Sonunda arlk glerinin iktidara dnmesi, 1905-06'daki
olaylan yenik dm ayaklanmalar kategorisine sokuyordu. Ama
zamann gzlemcileri, 1905'i byk bir devrimci bunalm olarak
grmekteydi. Ocak 1905'te Cenevre'de bir gzlemci olan V. I.
Lenin'de yle yazmt;
i snf i savata tarih bir ders almtr, proletaryann devrimci

eitimi, aalk, yeknesak, sefil bir hayatn aylar ve yllar iinde
salayabilecei ilerlemeyi bir gnde salamtr. Kahraman St. Pe
tersburg proleterlerinin "Ya zgrlk, ya lm!" slogan tm
Rusya'da yankdanmaktadr. Olaylar badndrc bir hzla
gelimektedir. St. Petersburg'daki genel grev yaylmaktadr. Sana
yide, devlet kesiminide ve siyasette btn faaliyetler fel olmu
durumdadr. (Lenin 1967:1,450)
Moskova, Lodz, Varova, Helsinki, Bak, Odesa, Kiev, Harkov,

Kovno, Vilna, Sivastopol, Revel, Saratov ve Radom'daki devrimci
faaliyetlere ilikin ayrntlarla szlerine devam ediyordu Lenin.
Austos 1906'da "Moskova Ayaklanmasnn Dersleri"ni alan
Lenin, bundan doru sonular karyordu:
Aralkta Moskova'daki eylemler, bamsz ve hakim bir m u

biimi olarak genel grevin modasnn getiini, hareketin bu dar
snrlan temel ve kar koyulmaz bir kuvvetle yktn ve en
yksek mcadele biimi olan genel ayaklanmay ortaya kardn
btn canllyla gstermektedir. (I, 577)
Lenin, proletaryann bir sonraki devrim frsat iin silahlanmas

gerektiini syleyerek bitiriyordu szlerini. Bu kez, iiler (siz
Bolevikler diye okuyun) hazr deildi. Frsat kanlmt.
lk Duma'nn toplanmasndan (Mays 1906) hemen nce
ar. snrl bir anayasal ynetim getiren Temel Yasalar' kartarak
kendi siyasi alann byk lde korumutu. Radikal partiler
seimi boykot ettiinden nispeten muhafazakr bir bileimi olan
Duma, yine de hkmete sert eletiriler yneltti ve pek bir ey ya
pamadan dald. Bu lirada skynetim ydsalar uygulayan ve
Uzak Dou'dan dnm birlikleri arkasna alan hkmet, 1905
isyanclarn yakalayp idam etmeye balad; binin stnde insan
ld. Yeni babakan Stolipin, esas olarak zel mlkiyeti kurumsal
laman bir tarm yasas kard, daha radikal milletvekillerinden
oluan ikinci Duma'da denetimi salad, nc Duma'y belirley
ecek seimlere katlm kstlad ve devrimci gruplara ynelik
basklar younlatrd; ama ayn zamanda da ekonomi uzun
srm bunalm atlatmaya balarken bir dizi liberal reform yapt.
Basklar da illegal rgerin iddet eylemleri de devam
ediyordu. Nispeten bar iinde geen 1908 ylndaki siyasi
saldrlarda 1.800 devlet grevlisi lm, 2.083 tanesi de yara
lanmt (Fitzpatrick 1982: 29). 191 l de Slolipinin ldrlmesi ve
iki Devrim Daha 301
Rusya'nn Balkan Savalan'na (1912-13) katlmas bile g denge

sinde kkl bir deiiklik yaratmad. Ama ordunun Lena altn ya
taklarndaki grevcilere saldrarak 170 iiyi katletmesi (Nisan
1912), bir dizi grev daha balatt; Bolevikler'in 1917'de iktidara el
koymasna kadar durmayacak olan bir dalga ykseliyordu artk.
ki Devrim Daha
Bir baka suikast, dolayl olarak Rusyay byk bir savaa

srkledi. Osmanl mparatorluu zayfladka, onun Balkan-
lar'daki topraklarna Avuslurya-Macaristan el atmaya balamt.
Avusturya, 1908de Bosna ile Hersek'i ilhak ederek komu
Srbistan ve Karada'da Avusturya kart duygularn alevlenmesi
ne yol at. ok gemeden Rusya, Avusturya'nn daha fazla ilerle
mesini nlemek iin Balkanlar'da ve baka yerlerde ittifaklar kur
maya giriti. Avusturya da ayn gayretle Srbistan'n topraklarn
Adriyatik Denizi'ne kadar geniletmesini nlemeye alyordu;
bu, 1912 ile 1913'te patlak veren Balkan savalarnn birka olas
sonucundan biriydi. Srp Kara El rgtnn Bosna temsilcilerin
den Gavrilo Princip'in Aridk Franz Ferdinand' ldrmesinden
(28 Haziran 1914) bir ay sonra Avusturya. Srbistan'a sava ilan
etti. Rusya'nn neredeyse annda birliklerini harekete geirmesi,
Almanya'nn da Rusya'ya sava amasyla sonuland. 1. Dnya
Sava'na giden atmalar zinciri balamt.
I. Dnya Sava, Rus-Japon Sava'nn Rusya'da ve Avru
pa'nn baka yerlerinde yaratt devrimci etkilerin bir blmn
tekrarlad. Avrupa ktasnn byk bir blmne yayld:
arpmalarda 9 milyon kii ld, 20 milyon yaraland, sivillerden
milyonlarca insan ld ya da yaraland ve 300 milyar ABD
dolarn (1918 kuruna gre) aan maddi zarar olutu. Sava, sadece
1917 Rus Devrimleri'ni deil, Rus, Alman, Avusturya-Macaristan
ve Osmanl imparatorluklarnn dalmasn, buna karlk
bamsz Polonya, Finlandiya, Letonya, Estonya ve Litvanya dev

letleri ile snrlarda ve yneticilerde baka pek ok deiiklii be
raberinde getirdi. skandinav ve Iber yarmadalar dorudan asker
harektlara katlmadlarsa da, Avrupa'da savan souk nefesinin
demedii tek bir yer kalmad. Sava srasndaki kapsaml ve
youn seferberlik, devlet brokrasileri ile devlet yetkilerinin
(ykmllk talep etme, vergilendirme ve askere alma dahil) m-
azzam boyutlara varmasna yol at. Btn devletler ok byk
bor yklerinin altna girdi; stelik gaziler devletin gcn aan
taahhtlerde bulunulmutu ve devlete kar da sava gerekesine
dayanan hak iddialar dile getirilmekteydi. Devletlerin hibiri
btn taahhtlerini yerine getirmeyi baaramad iin, hepsi de u
veya bu ekilde yurttalarnn gazabna urad.
Yz yirmi yl nceki Polonya taksimi nedeniyle Rus
mparatorluu, epeydir Almanya ve Avusturya-M acaristan ile
uzun snrlar paylayordu. Sonraki drt yl boyunca g, bu
snrlar zerinde birbirleriyle savat. arpmalarn ou eski Po
lonya topraklarnda, zellikle Rusya'nn 18. yzylda alm olduu
kesimde geiyordu. Aralk 1917'deki atekesten nce, ne Almanya
ne de Avusturya kuvvetleri asl Rus topraklarna girebilmiti. Ama
Polonya ve Baltk'ta Rus ordularn bozguna urattlar. Ruslar'n
1915'te Galiya'da ve Bukovina'da ald yenilgiler, Rusya'nn
asker zayflnn ilk iaretleriydi. 1916'da Alman igalciler,
bamsz bir Polonya devletinin kurulduunu ilan etti; Mart
1917'de de Rusya'daki yeni geici hkmet Polonya'nn
bamszln fiilen tand. Ordu, yenilgi stne yenilgi alyordu
ve imparatorluk paralanmaya balamt.
Sanayideki atmalar da Rusyann iilerinin sava ve
rejim karsndaki honutsuzluunu ortaya koymaktayd. 1914'te
greve giden Rus iilerinin says, 1910'dakinin neredeyse 30
katyd; 1915'te bu oran yarya dtyse de, 1916'de tekrar
ykselie geti. Diane Koenker ile William Rosenberg'n derleme
sine (1989) baklrsa 1917, 1914' kesin biimde geride
iki Devrim Daha 303
brakyordu. Rusya'daki art, Avrupa'nn dier btn byk

lkelerindekinden, hatta 1919'da neredeyse 1910'dan 14 kat fazla
grev olan Almanya'dakinden bile fazlayd.
i eylemleri, 1917'deki mcadelelerde kritik bir rol
oynad. Petrograd'da (savan balamasyla birlikte St. Petersburg
bu ad almt) byk bir ii grevi oldu, arkasndan bakentteki
ordu birlikleri arasnda genel bir isyan kt. Duma, feshedilmesi
yolundaki imparatorluk emrine karlk geici bir hkmet ilan
etti. ar Nikolay taht kardei Mihail'e brakarak ekildi; ama o da
hemen tahttan feragat etti. Muhafazakrlarla liberallerden oluan
Geici Hkmet, tehdit altndaki devleti srtlanm durumda buldu
kendini. Petrograd ii ve asker temsilcileri sovyeti ok gemeden
hkmetin otoritesine meydan okumaya balad; fabrikalar ve or
dudaki geni nfuzundan yararlanarak merkez denetimin nn
kesti ve seimle gelen komiteleri kar otorite olarak ileri srd.
Nisan ve maysta, aralarnda Lenin ile Troki'nin de bulunduu ra
dikal liderler srgnden dnmeye balamt.
Bolevikler'in Petrograd'da iktidar ele geirmeye ynelik
ilk giriimi (Temmuz 1917) sonu vermedi ve Lenin'in (bu kez
uzaktaki svire'ye deil kap komusu Finlandiya'ya) yine srgne
gnderilmesine neden oldu. Geici Hkmet, Bolevikler'e kar
benimsenecek tutum konusunda ikiye blnd ve Aleksandr Ke-
renski (babakan), Lavr Komilov'u (bakomutan) grevden ald.
Birliklerine Petrograd' ele geirmeleri iin em ir veren Komilov.
bu amacna ulaamad. O noktadan itibaren Bolevikler, gitgide
gzden den Geici Hkmet'i destekleyenleri srekli kendilerine
ektiler. 6 Kasm'da (eski Rus takvimine gre 24 Ekim),
Bolevikler hkmete kar baarl bir darbe dzenledi. Ertesi gn
de Btn Rusya Sovyetleri Kongresi, Bolevik darbesini tand;
Sosyalist Devrimciler'le ittifak halinde Bolevikler, devleti ele
geirdiler.
Yaplacak ok ileri vard nlerinde. Sava devam ediyor,
kar devrimciler silahlanyordu; yeni hkmet byk iftlik arazi
lerinin derhal bltrlmesiyle ie balayarak topra, sermayeyi

ve sanayiyi hzla kolektifletirme amacndayd. Birok blgede
kyller, hkmeti beklemeden kendi balarna topraklara el koy
dular. Kasm sonlarnda yaplan kurucu meclis seimlerinde Sosy
alist Devrimciler yine byk ounluu elde etti, ama Kzl Ordu
birlikleri, Ocak 1918'de toplanan meclisi datt. Herkesin kendi
borusunu ttrd Rusya'da, kendini Komnist Partisi olarak
kabul ettiren g, Bolevikler olmutu.
Bolevikler Brest-Litovsk'ta bar grmelerini
yrtrken, imparatorluk iindeki birok byk blge bamszlk
ilan etti: Ukrayna, Estonya, Finlandiya, Moldavya ve Letonya.
Antlamann imzalanmasyla Rusya, Litvanya'y ve Transkafka-
sya'y da kaybetmi oluyordu. Yl sonunda Kazaklar, Bolevik
devletine bakaldrarak kar devrimci Beyaz Ordu'yla ittifak
kurmutu. tilaf Devletleri ile Antant savaa devam ederken, ok
sayda g imparatorluun baka blgelerine girdi: Amerikan,
Fransz ve Britanya kuvvetleri M urmansk. Arhangelsk ve Vladi-
vostok'a; Japonlar Uzak Dou'ya, Osmanllar gneye, Almanlar
pek ok yere. Belki de bunlarn en tuhaf olan, 100.000 kiilik ek
birliinin harektyd. Avusturya hatlarn doudan yaramayan
ekler, daha douya ynelerek Sibiryay geerek Vladivostok
zerinden Avrupa'ya geri dnmeye altlar. Ama nce Trans-
Sibirya Demiryolu zerindeki eitli kasabalar ele geirdiler,
sonra Rusyann ilerinde Almanya'ya sava ilan ettiler. (Bunun
Britanya ve Amerika tarafndan tannmas, savatan sonraki
bamsz devlet taleplerine destek salayacakt.) 1918'de
Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan da bamszlk ilan eden
devletlere katld. Bylece imparatorluk topraklar iyice klm,
geriye bir tek Rusya kalmt; ama Rusya'nn baz kesimleri bile
ayaklanma halindeydi.
Sonraki drt yl boyunca Troki'nin Kzl Ordu'su impara
torlua ait topraklarda denetimi salamak iini urat. Finlandi
ya'y, Baltk devletlerini ya da Polonya'y geri alamadlar, ama
ki Devrim Daha 305
1914 itibaryla imparatorluun elinde bulunan dier topraklarn

ounda zaferler kazandlar. Ukrayna yznden Polonya'yla kan
sava (Nisan-Ekim 1920) ve Kronstadt denizcilerinim ayaklanmas
(ubat-Mart 1921), lke iindeki son byk asker tehlikelerdi. Po
lonya'yla sava Rusya'ya Beyaz Rusya ile Ukrayna'nn bat
blmlerine mal oldu. Rusya'da komnistler, silahl mcadele
yrterek ve ekonomik rgtlenmeyi kkten yenileyerek devleti
yeniden kurdular. Aslnda nceden onlarn avantajna olan bir
durum, zamanla probleme dnt: Devrim ve i sava zamannda
kurduklar temel hkmet yaps, ileri dzeyde merkezilemi olan
ordunun da iine szd byk _1920'de be milyonu akn askeri
vard_ bir ordudan olumaktayd. Dolaysyla ordunun terhis edili-
mesi, btn bir komnist ynetim sistemi iin byk bir tehdit
anlamna geliyordu. Komnistler, bu problemi zmek iin _bu bir
zm salayabildiyse eer_ ordunun yerine sivil brokrasiyi
geirdiler; bu brokrasi iinde devrim ncesi devlet grevlileri
geni yer tutuyordu. Sk bir disipline sahip ama taktik asndan
esnek Komnist Partisi'ni de yine bu brokrasinin iine
yerletirdiler.
sava ve mttefiklerin ablukas, hem tarm hem sanayi
retimini felce uratt. 1917'de 3,6 milyon olan sanayi iilerinin
says, 1920'de 1.5 milyona dmt (Fitzpatrick 1982: 85-86).
1921'de Lenin ve kadrolar, kyllerle tmyle yeni bir uzlamaya
vard: Yeni Ekonomi Politikas'na (NEP) gre tahldan vergi
alnacak, ama buna karlk iftiler retim fazlalarn serbeste
satp kendi adlarna iftlik sahibi olabilecekti. Bir yandan da dev
let, parasn stabilize etmeye alyordu. Geriye baktmzda
NEP, birok Dou Avrupa lkesinin 1992'de savunduu "piyasa
sosyalizm in e benzer grnmektedir; farkll ise komnistlerin
imalat, datm ve zellikle de finans zerindeki denetimi elden
brakmam olmasdr.
Almanya'da ayn dnemde yaanan ekonomik bunalmla
karlatrldnda, Sovyetler Birlii'ndeki gelimeler aklk ka
zanmaktadr. 1920'lerde Sovyetler Birlii'nin kar karya olduu

bunalm, sosyalistlemekte olan ekonominin bunalmyd; Alma
nya'nn kar karya olduu bunalm ise kapitalistlemekte olan
ekonominin bunalm. "Kapitalist ekonomiler," diyordu Edward
Nell, "karakteristik olarak sadece yedek deil, fazladan bir kapasi
te marj da brakarak iler; oysa sosyalist ekonomiler, fazla talebin
basks altmda sknt eker" (Nell 1991: 1). Dou Avrupa'da ve
Dou Avrupa zerine yaplm pek ok almadan bir senteze
varan Katherine Verdery, Nell'in yapt ayrma u szlerle
aklama getirmektedir: "Sosyalizmin temel abas, brokrasinin
datm kapasite'sini art um aktr, ama bunun ille de datlacak
miktarn artrlmasyla ayn ey olmas gerekmez" (Verdery 1991:
421).
Dolaysyla konut, gda, tketim mallar ve ayrcalklardan
yararlanmann ynetim ve retim rgtlerine mensup olmakla
ilikilendirilmesi, dorudan sistemin dayanaklarndan kaynaklan
maktadr; her bir servet sahibinin, yle uygun grd taktirde
bunu elden karmaya hakk olduu yolundaki kapitalist kabulden
temelde ayr bir eydir bu. Ne Nell ne de Veldery yle dedii
halde, bu ayrm, kapitalizm ile sosyalizmin ekillendii tarihsel
koullarn dolaysz bir sonucudur: Birincisi, tccarlarn baka
tccarlarla rekabet halinde retim aralarn ele geirmesi veya
retim aralar yaratmasyla gelimi, kincisi ise devletin retim
aralarn kapitalistlerin elinden almasyla ortaya kmtr. Bu
adan baknca gerek NEP'i gerekse I. Dnya Sava'ndaki byk
seferberlik sonrasnda Alman ekonomisinde balayan greli libe
rallemeyi, brokrasinin datm kapasitesi zerindeki merkez de
netimden uzaklama ynnde birer adm olarak grebiliriz.
Devam ettii alt yl boyunca NEP, ekonominin nemli
lde toparlanmasn salad. 1927'de Stalin'in iktidara gelmesi,
Troki'yi uzaklatrmas, zorunlu istihdama dayal sanayilemeyi
getirmesi ve sonuta ok daha geni bir devlet ynetiminin ortaya
kmasyla birlikte sona erdi. Greve gelmesiyle birlikte Stalin,
ki Devrim Dalia 307
devrimci durumun _yani Sovyet ynetim i iinde etkili bir

blnm enin, esamesinin bile okunmad bir ortamda bir tr
yukardan aa devrim balatmt. Stalin ve kadrolar parti aygt
zerinde tam bir denetim salayarak 1929 ve 1938'de hibir ak
direnile karlamadan arka arkaya temizlik harektlar
gerekletirebildiler. Belal bir siyasi gizli polisi de ieren polis
gcnn hzla bymesi, merkezden denetimi salamlatryordu.
imparatorluktan kopan devletlerde 1918-1921 dnemi,
1917'deki devrimci mcadelelerin devam niteliindeydi. Alma
nya, savan byk blm boyunca Letonya, Litvanya ve Esto-
nya'y igal alnda tutmu, Polonya en nemli sava alanlarndan
biri haline gelmi, Finlandiya ise ounlukla atmalarn dnda
kalmt. Bolevikler'in iktidar ele geirmesinden sonra eitli za
manlarda, bunlarn bei de Rusya'dan bamszlklarn ilan etti.
Brest-Litovsk A ntlam asndan Almanya'nn teslim olmasna
kadar, Letonya, Litvanya ve Estonya Alman "korumas" altnda
kukulu bir biimde varlklarn srdrdler. Almanlar'n yenilgisi
zerine bu devleti yeniden ele geirmeye alan Rus birlikleri,
1920'de bundan vazgemek zorunda kald. Ancak Litvanya iin
Rusya tarafndan ve uluslararas dzeyde tannmak yeterli deildi:
ok gemeden Vilnius'un (Wilno) denetimini ele geirmek iin
Polonya'yla savaa girdi; bu sava, 1927'ye kadar sona ermeyecek
ti. Topraklarn yeniden datmas ve demokratikleme yolunda
baz ilk denemelerden sonra, bu devletlerin nde de sac darbe
ler gerekleti; ancak Estonya'da daha ge kurulan (Jiktatrlk reji
mi (1934-36) uzun mrl olmad.
Savan byk blmnde Alman denetiminde kalan Polo
nya devleti, 1918'de Almanya'nn teslim olmasyla tam
bamszlk kazand ve Pilsudskinin ynetiminde derhal eskiden
hakim olduu topraklan geri almaya alt: Galiya, Poznan
(Posen), Litvanya, Silezya ve baka birka blge daha. Bu irreden
tist aba, Polonya'nn yeni liderlerini Litvanya'yla (1919-27) ve
Sovyetler Birlii'yle (1920) savaa srkledi. 1926'da Pilsudski
30& Rusya ve Komular
sa bir darbe gerekletirerek birok ini-kla 1939'daki Alman

igaline kadar ayakta kalan bir hkmet kurdu.
Son olarak Finlandiya'da, 1918de Beyazlar ve Kzllar
arasndaki i sava lkeyi ikiye bld. Beyazlar, Alman igalinin
yardmyla Kzllar' yenilgiye uratmay baard. 1919'da Finlan
diya ile Sovyetler Birlii arasnda Karelya yznden ksa bir sava
oldu. Baltk'taki komular gibi Finlandiya da 1920'lerde yeniden
toprak datmna ve demokratiklemeye yneldi, ama ancak sa
kanattan gl bir tepki domasn salayabildi. Finlandiya'daki
asker darbe giriimleri (1930, 1932) sonu vermediyse de, birbiri
ni izleyen otoriter-milliyeti hareketlerin yaratt bask 1930'lann
ortalarna kadar Fin siyasetinde blnmeye neden oldu. Sovyetler
Birlii ile kuzeydou snrnda bamszla yeni kavuan devlet
ler arasndaki siyasi kartlk, giderek sertleti. Sonu, Polonya'nn
yansnn Sovyetler Birlii tarafndan igal edilmesi (1939), Sovy-
et-Fin savanda (1939-40) Finlandiya'nn yenilmesi ile onu izley
en Fin-Rus iskn ve Letonya, Litvanya, Estonya'nm dorudan So
vyetler Birlii tarafndan yutulmasyla (1939-40) sonulanan
asker ittifaklard. Bunlar, sz konusu devletlerin karakterinde kes
kin dnmlere yol at.
Pekime ve k
Slalin ynetiminde Sovyetler Birlii, ok arpc bir bileim

oluturmaktayd. Baz bakmlardan Rus mparatorluu'nun
yapsn taklit ediyordu: Rusya'nn kendisinde nemli lde
dorudan ynetim, artk ok saldrgan bir tarzda tek tek
yerleimler dzeyine vardrlmt, Rus olmayan cumhuriyetlerin
ounda ise dolayl ynetim devam ediyordu: artk bunun aracs
Komnist Parti grevlileriydi ve brokrasinin, mesleklerin, sanayi
nin ynetimi Ruslar'a verildike bu durum da yava yava
deimekteydi. Rusya dndaki nfusun byk ounluu ya ikin
Pekime ve k 309
ci dil olarak ya da sadece Rusa konumaklayd (Laitin, Petersen

& Slocum 1992: 141).
Tanmda kolektivizasyon, ar sanayinin kurulmas ve
datmn yeniden rgtlenmesi ileri, hep kendi dev organizasy
onlarn getirdi; bunlar yine Komnist Parti aygtnn
gzetimindeydi ve aralarndaki balanty da parti salyordu.
1930'larda sistem pekitirildi; parti grevlileri, kendilerini nfusun
dier kesimlerinden farkl klan ayrcalklar, yetkiler ve sluplar
kazand. Ancak 1937 ile 1938'deki uursuz temizlik harektlar,
pekimenin ardndaki zorlayc gc gzler nne seriyordu; Sta-
lin, kiisel denetiminin karsna dikilme potansiyeli tayan unsur
larn tasfiyesine devam etmekteydi. stelik Almanya'nn yeniden
silahlanmasnn yaratt tehditle Sovyetler Birlii, sanayideki
genilemenin giderek daha byk bir blmn asker retime
vakfetmeye balamt.
II. Dnya Sava'nn Sovyet devleti zeripde olaanst
geni, ama iki ynl etkileri oldu. Bir yandan, 7 milyon insann
hayatn kaybetmesi, lkenin sanayi kapasitesinin yzde 60'nn
tahrip edilmesi ve Alman birliklerinin Sovyet topraklarnn ilerine
kadar ilerlemesi, siyasi aygtta muazzam paralanmalar yaratmt.
te yandan, sava zamanndaki olaanst seferberlik, Nazi gc
karsnda kazanlan nihi zafer ve Sovyet nfuzunun Dou Avru
pa'ya yaylmas, devletin zaten nemli boyutlara varm olan pres
tijini ve kapsamn daha da pekitirdi. Sovyetler Birlii, Mihver
Devletleri'nin eski mttefikleri olan Macaristan, Bulgaristan ve
Romanya'nn yan sra Mihver'in kurbanlarndan Polonya ve
ekoslovakya'yla da sava sonrasnda gerekletirdii zorlamaya
dayal anlama yoluyla gcn arlarn asla baaramad kadar
batya doru geniletti. 1955'te NATO'ya kar Varova Pakt'nn
kurulmas, Sovyetler'in Orta Avrupa'daki asker konumunu daha
da glendirecekti.
Ordunun Sovyet siyaseti iinde de kazanmlan artyordu.
sava ve sava komnizmi (1917-21) deneyimleri, zaten ordunun
sivil hayatta byk boyutlara ulaan varl iin emsal oluturmu,

ama sonradan giriilen ekonomik seferberlik parti kadrolarnn
gcn ve ayrcaln artrmt. Ancak II. Dnya Sava
srasndaki harektlar, parti komiserleri ile subaylarn daha fazla
ibirliine girmesini salad; 1930'larda parti ile ordu arasnda
tipik olarak grlen karlkl gvensizlik sona erdi. Silahl Kuv
vetler Bakanl bnyesinde yeniden rgtlenen ve ulusal btenin
nemli bir blm zerinde hak iddia eden ordu, eskisinden daha
da glenerek kt savatan.
Ancak ordunun yeniden glenii, Sovyetler'de ekonomik
altyapnn oluturulmasnda gsterdii byk abalara
dayanyordu. Sovyetler Birlii nin sava sonrasnda neredeyse hi
d yardm almadan gerekletirdii yeniden ina, btn dnyada
ve btn tarih boyunca devlet gcnn en iyi biimde kul
lanlmasna rnek tekil eder; un ufak olmu bir ekonominin
enkaz zerinde Sovyetler, birka yl iinde ok etkili bir asker
retim sistemi kurarak uzaya uydular gnderebilecek ve Amerikan
silahlaryla boy lebilecek duruma geldi. Bu projenin askerle
rin gcn kemikletirip sivil kesimi bomu olmas, yeniden
inann vard muazzam boyutlar gzden karmamza neden ol
mamaldr.
Sovyetler Birliinde sava sonrasndaki devrim
olaslklarn Amerika Birleik Devletleri ve mttefikleriyle Souk
Sava ekillendirdi. Uzun yllar Sovyetler Birlii, ister Dou Av
rupa'daki uydularnda isler Avrupa dndaki devletlerde olsun, sa
dece d mdahaleleri srasnda devrimci durumlarla karlat. lk
kategorideki en geni kapsaml rnekler, Macaristan,
ekoslovakya ve Polonya'daki muhalifleri bastrmak iin Sovyet
askerinin kullanlriasyd. kincide ise en kapsaml olan ve en
byk ykm getireni Afganistan'da Amerika Birleik Devletle-
ri'yle dolayl olarak kar karya gelinmesiydi; 1979'daki sol
asker darbeye Sovyet desteiyle balayan bu sre, Amerika'nn
asker ynetime kar Afganistan'daki eitli isyanclara yardm
Pekime ve k 311
salamasyla devam etti. syanclar kazanamad geri ama, kaybet

mediler de. Sovyet ordusu, Amerikal dmanlarnn Vietnam'da
yaadna benzeyen, bedeli ar bir kmaza srklendi. 1988'de
Cenevre'de ban antlamalarnn imzalanmasndan nce, Sovyetler
Birlii'nin Afganistan'da 100.000 ile 120.000 arasnda askeri vard
ve artk neredeyse tam bir Sovyet kuklasna dnm olan reji
min dmanlarna kaf da hibir mevzi kazanlamamt.
Sertlik yanls Leonid Brejnev'in 1979'da lmesini izleyen
alt yl iinde Yuri Andropov ile Konstantin em enko ksa
srelerle devletin bana geti. 1985'te Mihail Gorbaov, Komnis
Parti'nin, dolaysyla da fiilen devletin lideri oldu. Ksa sre iinde
glasnost, yani siyasi hayatta liberalleme programn aklad; b
dorultuda 1986'da (Anatoli aranski ile Andrey Saharov gibi]
nl muhalif mahkmlar serbest brakld ve Yahudiler'e yuri
dna k iin vize verilmesi kolaylatrld (1985'te hemen
hemen hi vize verilmemiken, 1986'da 1.000, 1988'de 20.000,
1989'da 60.000 kii). 1987'de Gorbaov, siyasi liberallemeye pe-
restroika'y ekledi; ekonomide asker retimden sivil retime
gemeye ve verimlilii byk lde artrmaya ynelik bir yeni
den yaplanma programyd bu.
Daha temkinli bir ekilde Gorbaov, devleti asker aygtn
kltmeye yneltti, SSCB dndaki asker faaliyetleri azaltt ve
Sovyetler Birlii iinde de _dinsel, etnik ve siyasi_ zerk gruplara
uygulanan vahi basklara son verdi. Gorbaov, programna halk
tan destek toplamak iin bir dizi ciddi atlmda bulundu; 1989da
kurulan dev Halk Temsilcileri Kongresi, bu abann doruunu
oluturuyordu. Hl komnistlerin nceliini garanti eden snrlar
iinde Kongre, yeni bir Yksek Sovyet seecekti. Gorbaov, siya
sal ve ekonomik liberalleme programnn propagandasn yaparak
uluslararas yardm ve destek arsnda bulundu, lkeyi yabanc
ortaklklara at ve (1990 ile 1991'de) Irak'a kar Amerika
nclnde oluturulan ittifakla ibirlii etti.
retimi ve datm zerindeki merkez denetimi azaltarak
ekonomiyi liberalletirme abas, birok kk iletmenin kurul

masyla, ticari ibirlii iin yabanc kapitalist bulma histerisiyle ve
yasal kovuturmaya urama korkusuyla yeraltna ekilmi olan ga-
yriresm ticari aralarn _karaborsa, gri borsa, kiisel alar ve
takas (bartering) anlamalar_ yzeye kmasyla sonuland. Ama
reticiler arasnda da, resm datm sisteminin kalntlarna mal
teslimatna ve devlete ait byk miktarda stokla tesisin, mevcut
iletme yneticileri, kurnaz giriimciler ve gzde mallardan, tesis
lerden veya dvizden yararlanmada ncelii olan kurulularn
m ensuplan yaranna, kr amacna ya da tekele ynelik zel
datm alarna aktarlmasna kar byk bir direni dourdu.
irketler arasnda takas, ayncalkl kurulu mensuplannn mal ve
hizmetlerden yararlanmasn garanti altna alan kupon sistemleri,
kt bulunan m allan ele geirmek iin ahbaplklara, aile ilikilerine
ve alma arkadalanna baml olunmas, tam da hkmet ulusal
bir pazar yaratarak datm genelletirme iddiasyla ortaya
karken, datmn ok dar alanlarla snrl kalmasna yol
ayordu. Sonu olarak merkez devletin sadk yandalarn
dllendirme yetenei aydan aya gzle grlr bir gerileme
gsterdi.
Siyasi cephede ise merkez otoritede buna paralel ve
baml bir k gerekleti. Gorbaov'un uygulad ekonomik
program lann sonulan, sadece asker giriime arlk verilmesin
den yarar salam olan reticilerin deil, yeni retim alanndan
hibirine kolay ulaamayan tketicilerin ve eski yetkileri ellerin
den alnan devlet grevlilerinin de hkmetten uzaklamasna
sebep oldu. Gorbaov'un siyasal program, rejimi eletirenlere ve
slenmi olduu Moskova'dan zamanla Rus federasyonunun
bana geecek olan Boris Yeltsin gibi rakiplere hareket alan
salad. Tehditlerle kar karya olsa da hl kimselerin dokuna
mad ordu ve istihbarat kurumlarm denetim altna almak iin
Gorbaov, uzlama salamaya alyor, ihtiyat elden brakmyor
ve bir yandan da kaak oynuyordu. Sonuta muhafazakrlardan
Pekime ve k 313
somut bir destek salayamad gibi, kimi reformcularn da kendi

sinden uzaklamasna sebep oldu. stelik ayn zamanda, ekono
mik dnm zorla dayatma zgrl salayacak olaanst
yetkileri kendisinde toplad. Bu da onu rakip reformcularla, liber-
ter siyasi hiziplerle ve eski rejimin savunucularyla elikiye
dmesine yol at. 1986 ve 1987'de dinsel ve siyasal
zgrlklerin garanti edilmesi iinde neredeyse annda talepler
gelitii halde, eski rejimi yerle bir eden, milliyetlerin yeni rejim
karsndaki konumlarn salama alma tela oldu.
SSCBnin etnik eitliliini unutmamamz gerekiyor.
arlk dneminde olduu gibi komnist devlet de, eyleme gemi
etnik aznlklara kar ikili bir politika izlemiti: Aznlklar
arasnda Rusa'ya, Ruslar'a ve Ruslatrmay ilerletenlere ncelik
vermeye alrken, bir yandan da dil ve kltr temelindeki
aznlklar resm olarak tanyor, birounun ayn idari birim ler kur
masna izin veriyor, hatta kendi yazgsn komnistlerinkine
balam aznlk liderleri araclyla hkmet ediyordu.
1980'lerde Sovyetler'deki resm milliyetler listesi 102 kategoriye
ayrlm durumdayd. Devletin snrlar iindeki hibir dil ya da
farkl kltr gelenei atlanmamt. 1989 saymnda, SSCB
nfusunun yarsndan biraz fazlas Rus olarak gemekteydi ve bu,
Rus cumhuriyetinde yaayanlarn genel nfus iindeki oranna
aa yukar eitti.
lerin bu kadar karmasna sebep, "ana" cumhuriyetleri
nin dnda yaayan ve genellikle otorite ile prestijli mevkilere
sahip olan 5 milyon Rus ile Rus cumhuriyetinde yaayan ama Rus
olmayan bir dier 5 milyon kiiydi. Grnte ulusal nitelik
tayan idari alt birimlerin hemen hemen hepsi bu heterojen yapy
paylayordu; bunun en u rneini oluturan Letonya'da ise
nfusun ancak yzde 52'si etnik Letonyal'yd ve sayma gre de
yzde 34' Rustu. Kart uta ise in snrnda, Sahalin'den 800
kilometre kadar ieride bulunan Yahudi zerk blgesi Birobid-
jan'd: SSCB'de nfusu kabaca 1,8 milyonu bulan Yahudiler'in
ancak 20.000'i. burada yaamaktayd.
Resm istatistiklerin, aslnda ok karmak ve akkan olan

bir durumu basitletirdii kesindir. Pasaportlarda 102 kategoriden
biri yazl olmasna ramen milyonlarca Sovyet yurtta, evlilik ve
g nedeniyle kendisini birden ok milliyete bal gryor ya da
hibir milliyete bal grmyordu. stelik Rusya'nn dndaki in
sanlarn ou da birden ok etnik hayat yayor, bunlarn ancak bir
ksmnda etnik kimliklerden biri dierlerine baskn geliyordu (bak.
Comaroff 1991). Yine de sistem, Krgzlar'n, zbekler'in, Estony-
allar'n veya resmen tannan bir baka milliyetin otantik temsilci
olarak inandrc bir yer edinmi kiileri nemli lde
dllendirmekteydi. Etnik kimlik, gndelik bir deneyim olmaktan
ok siyasal bir olgu olarak kemiklemiti.
Rusya'daki komnistler, Rus olmayan blgelerle klasik bir
dolayl ynetim tarznda iliki kurdular: Kendi davalarna bal
kalan blgesel liderlerle ibirlii edip onlar Komnist Parti'ye
kattlar, onlarn soyundan gelenleri milliyetlerin en ok umut vaat
eden yeleri olarak kendi ilerine aldlar, ama Rusya'da
yetitirdiler, yeni snai, mesleki ve idari kadrolar Ruslar'dan
oluturdular, Rus dili ile kltrn ynetimin ve blgeler aras
iletiimin arac haline getirdiler, devlete gelir ve asker salamay
garanti ettikleri srece kendi topraklarndaki blgesel iktidar odak
larna nemli lde zerklik ve asker destek verdiler, bu siste
min dnda zgrlkler talep eden her trl bireyi ya da grubu
annda ezdiler. Blgesel liderler merkezden gl bir destek
ald, yerel rakipleri de halktan destek alma konusupda hibir
araca ya da umuda sahip olmad srece, sistem etkili biimde
ileyebilirdi.
Ama sistemin kn getiren de bu gc oldu. Gorbaov
ile glastnost'iki yoldalar, ayn anda siyasi bir tartma ortam
olumasn saladlar, ordunun siyasi denetime katlmn
azalttlar, komnist balant yapsna kar gelien alternatiflere to
lerans gsterdiler, gerek bir yanm a eklinde seimler yaplmas
dorultusunda admlar attlar ve sadk ibirlikilerini dllendirme
Pekime ve k 35
kapasitelerinin azaldn kabul ettiler. Btn bunlar olurken, hem

blgesel iktidar odaklar hem de rakipleri, merkezle aralarna me
safe koyma, halktan destek toplama, kendierini yerel halkn asl
temsilcisi olarak ileri srme, zerinde yaadklar SSCB idari biri
minde kendi milliyetlerinin nceliini dayatma ve yeni zerklik
biimleri iin bask yapma dorultusunda inisiyatif buldular bir
anda. stelik, Baltk cumhuriyetleri ile SSCB'nin bat ve gney
ularndaki cumhuriyetlerin, SSCB dndaki akraba devletlerle
_lsve, Finlandiya, Trkiye, ran, hatta Avrupa Topluluu_ zel
ilikiler kurma olana bulmas, Birliin giderek daha az
salayabilecek grnd siyasi dayanaklar ve ekonomik frsatlar
da sunmaktayd.
iyi rgtlenmi durumda birden ok ulusal nfusun
yaad idari alt birimlerde, kendini otantik blgesel yurtta ola
rak tescil etme yarn kaybedenleri byk bir tehlike bekliyordu.
Erken davrananlar daha ok kazan salayabilecekti. Yar
kzmaya balamt; merkez ynetimden koparlan her taviz,
baka milliyetleri de tevik edip yeni talepler iin emsal salyor,
ayr bir kimlie sahip ama etkili biimde harekete gemeyi
baaramam olan btn nfuslar iin giderek daha byk bir teh
dit oluturuyordu. Daha 1986'da, sadece Estonyallar, Letonyallar,
Litvanyallar ve UkraynalIlar deil, Kazallar, Krm Tatarlar, Er-
meniler, MoldavyalIlar, zbekler ve bizzat Ruslar da zerklik ve
korunma taleplerini ykseltmeye balamt. Azerbaycan toprak
laryla kuatlm bir Ermeni blgesi olan Dalk Karaba gibi he
terojen yerlerde, komu etnik gruplarn militanlar ncelik kazan
mak iin arpmaya, gzlerini krpmadan birbirlerini ldrmeye
baladlar. Azerbaycan'n yan sra Moldavya, Grcistan ve Taci
kistan da gruplar arasndaki atmalarla tehlikeli blgeler haline
geldi. Ocak 1988 ile Austos 1989 arasndaki etnik almalarda
292 kii hayatn kaybederken 5.520 kii sakat, 360.000 kii de
evsiz kald (Nahaylo & Swoboda 1990: 336). Drm, 1918'de im
paratorluun dalmasn hatrlatyordu.
1990'da Gorbaovun, 15 cumhuriyet iin daha byk hare

ket alan salanp federal hkmetin asker, diplomatik ve ekono
mik nceliklerinin korunmas temelinde yeni bir birlik antlamas
nermesi, her bir potansiyel ulusal aktrn yeni sistemin iinde
(hatta kimi zaman hemen dnda) kendi konumunu
salamlatrma abasn hzlandrmaktan baka sonu dourmad.
Gorbaov, planlarnn onaylanmas iin Mart 1991'de referanduma
gittiinde, alt cumhuriyetin (Letonya, Litvanya, Estonya, M olda
vya. Ermenistan ve Grcistan; bunlarn tmnde de. bamszlk
ilan sreci balatlmt) liderleri bunu boykot etti; dier cumhuri
yetlerden gelen referandum sonulan da, emekleme devresindeki
federasyonun Rus olanlar ve olmayan kesimler eklinde
blnmesini onaylyordu.
Sovyetler'de olup bitenleri gzleyenler ya da olaylara biz
zat katlanlar, etnik paralanma, ekonomik k ve eski rejimin
yetkilerini kaybetmesi karsnda, ordu, istihbarat ve parti kurum-
larnn gidii tersine evirmek iin bir hamle yapmasndan kork
maktayd. Korktuklan da balanna geldi. Kritik an, Austos
1991'de yaand; Tam da bu unsurlarn destek verdii bir cunta,
hl merkez devletle ibirlii iinde bulunan dokuz cumhuriyetle
bir baka birlik antlamasnn arifesinde Krm'da dinlenmekte
olan Gorbaov'u ev hapsine ald. ou ordu, istihbarat ve polis ku
ramlarndan olan darbeciler, gizli bir Olaanst Hal Komitesi
adna iktidara el koyduklarn duyurdular; ama cunta devleti
gerekten ele geirebildiyse bile, ancak gn elinde tutabildi.
Baarsz darbe srasnda, Rus federasyonunun bakan
Boris Yeltsin, M oskova'da yiite tanklann stne kp kala
balklara konuma yapm, Olaanst Hal Komitesi'ne kar
genel grev arsnda bulunmutu. Baz asker birimler Yeltsin'le
saf tutarak Rus cumhuriyetinin Moskova'daki merkez binasnn
evresinde bir savunma hatt oluturdular. Ordunun saf
deitirmesi ve savunma, cuntann sonunu getirdi. Darbe giriimi,
silahl ama olmakszn sona ermiti. Gorbaov'u ev hapsinde
tutanlar da onu serbest braktlar.
Pekime ve k 317
Gorbaov, iktidara dnnce reformlarn hzlandrlmas

dorultusunda bir talep dalgasyla, rgtl milliyetlerin yeniden
Birlik'ten ayrlma giriimleriyle, Yeltsin ile dier cumhuriyetlerde
ki benzerlerinin daha youn rekabetiyle ve Kremlin otoritesinin
kesin kyle kar karya kald. Parti liderliinden ayrlarak
tm SSCB'de parti faaliyetlerini askya ald. Sonraki drt ay boy
unca Yeltsin, parti sekreteri olarak deil, ekonomik, asker ve dip
lomatik otoritesini bir dereceye kadar koruyan bir konfederasyo
nun bakan olarak Gorbaovun yerine gemeye alt. Bu aba
sonucunda Sovyetler Birlii dald ve yerine yeterli biimde
tanmlanmam, tartmal bir Devletler Topluluu kuruldu; Baltk
devletleri bandan itibaren bu toplulukta yer almazken, dierleri
de bir an nce kapa dar atmaya bakyordu.
1986 ile 1992 arasnda Rusya ve komular, Avrupa'nn en
tuhaf devrimlerinden birine sahne olmulard: Savan dorudan
etkisi olmakszn bir imparatorluun dalp merkez yapsnn
zlmesi. Daha nce Burgonya, spanyol, Osmanl, Avusturya-
Macaristan, hatta Rus imparatorluklar da dalmt am a, her sefe
rinde lke dnda ve iinde silahl atmalarn ani basks etkili
olmutu bunda. Burada, nceki imparatorluklarn sonunu getirmi
savalara en ok yaklaan rnek, Afganistanda dlen ar bedel
li kmazd; bu durum da zaten Amerika Birleik Devletleri ile ok
pahal bir Souk Sava'n rnyd. Amerika Birleik Devletle-
ri'nin, 1991'de Irak' bombalarken silahlarn kullanarak, ya
ekerek ve ak siyasi tartmalar gerekletirerek yapt aaal
gsteri, Sovyet devletinin yetersiz olduu duygusunun yaylmasn
hzlandrm; bu arada mreffeh Avrupa Topluluunun
yaylmasna dair beklentiler, elinde daha da batdaki blgelere sa
tacak bir eyleri olan kesimler iin Sovyetler Birlii'nden
ayrlmay iyice ekici hale getirmiti. 1986-92 Rus devrimlerinin
kendine zg biimi, 1492'den balayarak incelediimiz btn Av
rupa devrimleri gibi, Sovyet devletinin kendine zg
rgtlenmesiyle yakndan ilikiliydi.
1550 ile Napolyon Savalar arasnda her on ylda bir

Rusya'da ve komularnda tekrarlanan hanedan, hami-himaye edi
len ve yerel topluluk dzeyindeki devrimci durumlardan farkl ola
rak, 1905'te ve 1917de Rus mparatorluu'nu paralayan snf itti
fakna dayal devrimlerden farkl olarak Gorbaov dnemindeki
devrimci durumlar, ulusal devrimlere ok yaklamt. 1815'ten
sonra Avrupa'daki hakim devrim biimi olan ulusal devrimler
_hem devrimci durumlar hem de devrimci sonular_ gnmzde
de henz tamamlanm deildir. Bir siyasetinin, mevcut devletten
haksz muamele gren, dolaysyla da ayr bir devlet kurmaya hak
kazanan, kendi iinde tutarl, tarihsel olarak ayr bir kimlie sahip
bir halkn temsilcisi olduu iddiasyla ortaya km as, dardan
yardm almas iin tek bana ok salam bir temel
oluturmaktadr. Sadece Rusya dndaki devletlerin liderleri deil,
Rusya lideri Boris Yeltsin de Komnist Parti'nin ve onun yerine
yerletirdii zorlayc aygtn karsna byle iddialarla kmtr.
Rusya'nn deneyimi ile allm trden ulusal devrimler
arasndaki farkllk, iki unsura dayanr: Birincisi, Sovyetler
Birlii'nde devrimci durum, dorudan merkez iktidarn kendini
reforme etme ve uluslararas arenadaki konumunu deitirme
abalarndan domutur; ikinci olarak da, sradan yurttalarn no
menklatura karsndaki muhalefeti, snf savama ait baz
zelliklere sahiptir. Bununla birlikte, 1986-92 Rus devrimlerinin,
ayrcalkl devlet grevlilerine kar ii snf mcadelesini
oluturduunu kabul etmemiz lsnde, 1992 itibaryla kar dev
rimin stnlk salad sonucuna varmak zorundayz. Zira Sovy-
etier Birlii'nin enkaz iinde her yerde, eski rejim de Komnist
Partisi'ne vekleten hkm srm olan devlet grevlileri, o tarih
te de ya ulusal egemenlik adna hkm srmekte ya da becerileri
ni, balantlarn ve mallara erime ayrcalklarn kullanarak
giriimci sfatyla yeni meslek yaamlarnda ilerlemeye
abalamaktayd. Rusyann devrimleri henz sona ermi deildi.
7
Devrimler: Dn, Bugn ve Yarn
Tekrar Dou Avrupa
Dou Avrupa'da 1989'dan 1992'ye kadar sren mcadelelerle

dnmlerin gerek birer olup olmad, ok sayda ilgi ekici
tartmann konusudur. "Dou Avrupa'da komnist rejimlerin
k," diyor S. N. Eisenstadt,
insanlk tarihinin en dramatik olaylarndan biri, kinci Diinya

Sava'nn sona erm esinden bu yana hi kukusuz en dramatik olay
lardan biri olmutur. Bu olaylar neden nem tar? Birok bakmdan
modernliin ncs olan, modern siyasi dzeni ortaya kartan
"byk devrimler "e _Ingiliz i sava, Amerikan, Fransz, Rus ve
in devrimleri_ benzetilebilir mi bunlar? Muhtemelen alkantl bir
gei dneminin ardndan, bir tr "tarihin sonu'riu haber veren libe
ral anayasal ynetimle nispeten istikrarl bir modernlik dnyasnn
yolunu amalar mmkn mdr? Yoksa, demokratik-anayasal re
jim lerde bile olsa, modernliin deikenliini ve krlganln m
gstermektedirler bize? (Eisenstadt 1992: 21)
Eisenstadt, bu kafa kartrc sorulara gl bir "belki" ile cevap

veriyor: Dou Avrupa rejimlerinin k, hzl, uzun erimli top
lumsal deiimler yaratmalar, halk ayaklanmalar ile merkezin re
form yolundaki etkisiz abalarn bir araya getirmeleri, aydnlan
ne karmalan ve tam da toplamsal dzende genel bir
paralanmann yaand anlarda ortaya kmalaryla hi kukusuz
klasik devrimlere benzemekteydi. Ama gemiin byk devrimle-
rine ait birok zellikten yoksundular: intikam duygusunun hare
320 Devrimler: Dn, Bugn ve Yarn
kete geirdii iddet, snf taban, karizmatik ngrler, siyasetin

yapc deiim iin bir ara olduu inanc ve eski iktidar sahipleri
nin yerlerini brakmamakta direnmesi.
Eisenstadt'n szleriyle sonunda yeni devrimler, "resm
dzeyde kendi projelerinin baz merkez unsurlarn kurum
latrrken, uygulamada modernliin daha oulcu unsurlarn red
deden belli modernlik biimlerine kar ayaklanmalar" eklinde te-
cessm etmiti (s. 33). Meali: Dou Avrupa yurttalar, sanayile
me dncesini tutuyor, ama komnizmin bunu gerekletirme
tarzndan, zellikle de getirdii siyasi kstlamalardan holanm
yordu. Sovyet yurttalarnn bu honutsuzluktan tr harekete
gemek iin niye 70 yl bekledii konusunda ise Eisenstadt, bir
ey sylememektedir.
Be yz devrim yl perspektifiyle baktnzda, Dou Av
rupa'daki rejimlerin k, yakndan bakldnda olduu kadar
nemli grnmemektedir; Avrupa'nn bu 500 yl, kler ve ay
aklanmalarla doludur. Zaman zaman imparatorluk da kuran sve,
Macaristan ve Rusya'nn kapsamal etkiler yaratarak saflamalarn
bir yana braktmzda bile, sadece Dou Avrupa, byk Polo-
nya-Litvanya, Mool ve Osmanl imparatorluklarnn dalmasna
tank olmutur. Bununla birlikte Eisenstadt, 1989'daki olaylar ile
ngiltere, Fransa, hatta daha eskiden Rusya'da gerekleen byk
devrimler arasndaki basit benzetmeyi reddetmekte kesinlikle
hakldr; toplumsal koullar, devletler ve uluslararas sistem, eski
tarihelerin tekrarlanmasna izin vermeyecek lde deimitir.
Bu kitaptaki tarihelerin rettiklerinin hibiri deilse bile, srf bu
dersin doruluu kendinden menkldr.
Kitaptaki kavramlar temel aldmzda, 1989'daki Dou
Avrupa olaylar devrim saylr m? imdilik buna drt ayr ekilde
cevap verilebilir: lk olarak bu soru, balangta grnd kadar
zorlu deildir, nk bu lkelerin hepsinde 1989-92 olaylarnn
baz devrimci unsurlar ierdii aktr; aralarnda nitelik deil de
rece farkll sz konusu olabilir. kincisi, devrimci durumlar ile
Tekrar Dou Avrupa 321
devrimci sonular arasndaki aynm ortaya koymak zorundayz;

byle bir ayrm yapmazsak, yakn zamanda Dou Avrupa'da mey
dan gelen geiler karsnda bocalamaktan teye gidemeyiz.
ncs, Dou Avrupa'nn byk blmnde 1989daki sonular
kesinlikle devrimcidir, nk hemen hemen her yerde devlet ikti
dar, byk lde yeni ynetici ittifaklarn eline gemitir, asl so
rulmas gereken, devrimci durumlarn ne lde derin olduudur.
Drdncs, evet bazlan devrimdir, bazlan da deildir. ktidarn
kuvvet yoluyla el deitirip deitirmedii ve bu srete birbirine
rakip en az iki blokun devlet denetimini ele geirmek iin
uzlamaz iddialarla ortaya kp kmad, aynca bu devletin ege
menlik snrlan iinde yaayan nfusun nemli bir kesiminin blk-
lann iddialann benimseyip benimsemedii sorulanm tek tek her
bir Dou Avrupa lkesi iin soracak olursak, ortaya yle bir
karne km aktadr
Devrimci Devrimci Devrim

lke durum var m? sonu var m? var m?
Arnavutluk marjinal var marjinal

Bulgaristan marjinal marjinal marjinal
ekoslovakya var var var
Dou Almanya var var var
Macaristan var belirsiz belirsiz
Polonya marjinal var marjinal
Romanya var kukulu kukulu
Sovyetler Birlii var var var
Yugoslavya var var var
Deerlendirmeler, sanldndan daha fazla sorun ierir. Mesela

Bulgaristan karnede "marjinal" olarak nitelendi, nk lke en ok
Mays 1989daki alk grevleri ve ayn yln mays-austos
aylannda Mslmanlar'n kitlesel g srasnda devrimci duruma
yaklam, resmen tannan muhalefet gruplarnn ortaya kmasyla
devrimci sonucun kysna kadar gelmi ve askerlerle gstericilerin
kar karya geldii durumlarda da silahl mcadeleyle flrt

etmiti; bunlarn hepsi de devrimin snrnda gerekleiyordu. Yu
goslavya, Macaristan ve Dou Almanya'da ise ok farkl sonular
alnd; bunlardan ilkinde (Srbistan'n kar koymasna ramen) fe
derasyonu oluturan cumhuriyetler bamszlk ilan etti, kincisin
de eski liderlik zlrken yenisinin oluumu belirsiz kald,
ncs de zengin ve gl komusu Almanya Federal Cumhuri-
yeti'ne katld. Btn bu dnmler devrimin topraklan iinde
gerekleti, ama hibir ekilide o topran ayn kelerinde deil.
stelik gzlemcilerle katlmclara eit lde devrimci de
grnmyorlard.
1990larda paralanan tek Avrupa devleti S.ovyetler Birlii
deildi. I, Dnya Sava'nn sonunda Srbistan'n yaymacln
denetim altna almaya ynelik planl bir giriimle eski Osmanl ve
Avusturya-Macaristan imparatorluklannn kalntlannn
birletirilmesiyle kurulan Yugoslavya devletinde, Srplarn
arlkta olmad kesimler birer birer aynlm aya balad. Bu sre
de kendi paradokslann getiriyordu: S up olmayan her bir cumhuri
yet ayrldka, dierleri daha geni bir Srp hakimiyeti tehdidiyle
ba baa kalmaktayd. Bu srete Slovenya ile Hrvatistan, hem
(arlkla Srp) Yugoslav ordusuyla hem de etnik Sup milisleriyle
savaarak kendi yollarna gittiler, arkasndan da Bat Avrupa dev
letleri ve Birlemi Milletler mdahalesiyle karlalar. te yan
dan Bosna-Hersek, dier devletler tarafndan tannmak iin aktif
bir mcadele verirken, Srp-Hrvat milisleri de kurulu srecindeki
bu kk lkeden kendi zerk topraklarn koparmaya alt. Yu-
goslav deneyimi ile ekoslovakya'nn blnmesi, Avrupa'da ulu
sal devrimlerin hl mmkn olduunu gsteriyordu.
Bir zamanlarn kudretli Sovyetler Birlii, Rusya ile 14
cumhuriyetten oluan, btn gcn kaybetmi, ama byk ihti
malle toparlanabilecek durumda bir blgeye dnt. Bu cumhuri
yetlerden (Letonya, Litvanya ve Estonya) kala gz arasnda
Tekrar Dou Avrupa 323
Kuzey Avrupal komularnn kucana atlarken, geride kalanlar

da hem bamsz bir devlet olarak ayakta kalabilm e ihtimalleri
hem de Devletler Topluluu'nda aynlm a konusundaki kararllklar
asndan farkllk gstermekteydi. Eskiden Sovyetler Birlii'ni
meydana getiren lkeler, 1992'ye gelindiinde birbiriyle rten,
tarih sorulara cevap vermek durumundayd: Israrla korunma ya da
zerklik talep eden kendi etnik aznlklarna _ourilukla bunlara,
eskiden gl olan Rus aznlklar da dahildi_ kar ne yapacak
lard? ounlukla Rus pazaryla gl balan olan, paralanm
durumdaki komnist ekonomilerini nasl yeniden
ekillendireceklerdi? Grcistan, Tacikistan, zbekistan ve Azerba
ycan gibi oluumlar, silahl ve agzl devletlerle dolu bir
dnyada nasl ayakta kalacak?
Avrupa'daki devrimci durumlar karlatrmal biimde in
celeyerek gelecee ilikin bu sorulara kesin cevaplar bulmak
mmkn deildir. Am a yine de devrimci durum lann tarihi, bu so
rulan belirli bir balam a yerletirmektedir: Son iki yzylda bu
trden ulusal devrimlerin ne sklkta yaandn vurgulayarak;
1750 sonrasnda Avrupa'da yaygn bir sre halinde devletlerin
pekimesi iinde tadklar arl saptayarak; yeni devletlerin
ekillenmesinde, asker kapasitelerini gelitirme (ya da hatta
gelitirememe) biimlerinin de ekonomik sorunlann zmede de
nedikleri zmler kadar belirleyici olacan ne srerek; Dou
Avrupa'daki egemen devletlerin oalmasnn, daha geni ve
pekiik uluslararas birlikler kurulmas, sermayenin egemenlik
alanlarna baml olmaktan kurtarlmas ve ekonomik faaliyetlere
uluslararas nitelik kazandrlmas gibi, Bat Avrupa ve baka yer
lerdeki daha yeni eilimlerle elikiye dtne dikkati ekerek
cevap aranabilir bu sorulara.
Devrimin Kurallar Var m?
ncelediimiz 500 yllk devrimci deneyimden, devrimler iin ge

rekli koullar konusunda genel dersler karlabilir mi? Pek fazla
deil: Be yzyllk bir lekteki devrimci srelerin tarihi, siyasal
deiim mekanizmalar konusunda bize ok ey retmekteyse de,
devlet iktidarnn kuvvet yoluyla el deitirmesinin standart, tek
rarlayan koullan konusundaki btn kesin formlasyonlan
rtmektedir. Bunun yerine, esas olarak devrim koullannn,
1492 ile 1992 arasnda nasl deiip eitlendiini reniyoruz.
Yine de son derece soyut bir dzeyde, devrimci durumla ve dev
rim ci sonular konusunda birka ayn genelleme ortaya atma riski
ne girebiliriz:
Benim derlediim kronolojilere gre, devrimci durumlar
en ok u koullardan birinde ya da birkanda gelimitir: (1)
Devletlerin, en iyi rgtlenmi durumdaki yurttalarndan talep et
tikleri ile bu yurttalardan alabildikileri arasndaki uyumazln
keskin biimde artmas; (2) devletlerin, yurttalarna kar gl
kolektif kimlikleri tehdit eden veya bu kimliklerle ilikili haklan
ineyen talepler ne srmesi; (3) kuvvetli rakiplerin ortaya
kmasyla yneticilerin gcnn gzle grlr biimde azalmas.
Szgelimi 1536da ngilterenin kuzey kesiminde, bunlar
dan ilk ikisini bir araya getiren bir devrimci durum yaanmt.
VIII. Henry manastrlan kapatp mlklerine el koyunca ve yerel
papazlk blgelerini de yeni devlet kilisesine balaynca, man
Yolculuu denen byk bir Katolik ayaklanmas balad. 1989'un
Dou Avrupas ise nc koula, yneticilerin gcnn gzle
grlr biimde azalmasna rnekti. Ama 16. ve 17. yzyllarda
sk sk bagsteren veraset anlamazlklar da yle: Tahta ok gen
ya da gzle grlr biimde ehliyetsiz bir yrisin kmas, kraliyet
iktidarnda hak iddia eden rakip aileleri harekete geiriyordu.
Devrimci durumlar, ne zaman devrimci sonu dourdu?
zellikle nc durumda, devletin taleplerini zorla dayatma
Devrimin Kurallan Var m? 325
gcn nemeli lde ve gzle glr biimde yitirdii

koullarda. 1640'ta Portekiz'de kan ayaklanma buna rnek
gsterilebilir. Kastilyal szerenlerin Katalonya'daki isyanlar ve
Fransa'yla sava yznden zayf dmesiyle balamt ayaklanma.
Kastilya, sonunda Katalonya'da yeniden denetim salamay
baardysa da (smrge gelirleri ve ngiliz desteiyle glenmi
olan) Portekiz, o tarihten itibaren bamsz bir devlet olarak kald.
Savata uranan yenilgi, silahl kuvvetlerin devlete kar koymas
veya mliyenin kmesi de, devletin taleplerini dayatma gcne
ok ar darbeler indirebilir.
Devrimler hangi srelerle gerekleti? Geni anlamda
konuacak olursak, ynetimde ak bir blnmenin meydana gel
mesi ve son bulmasyla; bylece yurttalarn nemli bir kesimi,
ballk ve itaat konusunda rakip hak iddialar arasnda seim yap
mak zorunda kalr, birok mevcut hak tehlikeye der. Ancak bu
devrimci srelerin nasl bir gelime gsterdii, devletin o anki ka
rakterine, taleplerin dayatlmasnda zorlamann nasl
dzenlendiine, hakim inanlara, devletin ve uluslararas sistemin
dndaki siyasal rgtlenemelere baldr. Daha nce grdmz
gibi 1514'te, Macaristan'da Kardinal Tamas Bakocz, ilerlemekte
olan Osmanllar'a kar bir hal seferi dzenlemek iin papadan
yetki almt. Byk soylularn hibiri sefere gnll olmad, ama
birok kyl gnll katld; bunun zerine kardinal, ordunun ko
mutasn profesyonel bir asker olan Gyorgy Dozsa'ya verdi.
Hallar bu abalan iin hibir malzeme ya da mali destek bula
maynca Dozsa, kylleri toprak sahiplerine kar harekete geirdi;
birok byk blgenin soylulann denetiminden bamszlk ilan
ettii byk bir kyl ayaklanmas balad bylece. Byk lde
silahsz olan kyllerin sava soylular karsnda yenilmesi ve
sonuta da eskisinden ok daha youn bir baskya uramas, ey
lemlerinin devrimci karakterini ortadan kaldrmaz.
Sradan halk arasndaki byle genel isyan hareketleri,
ynetimin blnmesi ve zorla yeniden birletirilmesi srecinde,
1798de gizli bir rgt olan Birleik lrlandallar'n baarszla

urayp kanl biimde bastrlan ayaklanmasnda grlenden
tmyle farkl bir yol izlemitir. Birleik lrlandallar'n
gerekletirdii trden ayaklanmalar da, 1917 ilkbaharnda
Rusya'daki metal ileme fabrikalarna iilerin kitlesel lekte ve
devrimci bir tarzda el koymas eklindeki eylemlerden ok
farkldr. Bu nn ortak zellii ise hkmet eylemlerine kar
kendi iinde balantl bir muhalefetin harekete gemesi, devletin
egemenlik alan iindeki topraklara ve tesislere kuvvet yoluyla el
konmas, alternatif hkmet otoritesi oluturma iddias (nd kadar
geici, yzeysel veya yerel olsa da) ve bu alternatif iktidar zemini
ni korumak iin nceden olumu otoritelere kar verilen
mcadeledir.
Nihayet, devrimin sonucu olarak yurttalarn hayatnda
meydana gelen deiimin karakterini ve derecesini belirleyen
nedir? Bunlar, temelde etkene bal olmutur. Birincisi, devrim
balamadan nce ynetimde bulunanlar ile sona erdii andan itiba
ren ynetime gelenler arasndaki toplumsal farkllklar; bu
farkllklar ne kadar bykse, gndelik hayattaki deiimler de o
kadar byk olur. 1789-99 Fransz Devrimi'nde soyluluun ve
ruhbann kaldrlmas, 1830 Temmuz Devrimi'nde ynetici kadro
larda yaplan nispeten kk deiikliklere gre ok daha kap
saml sonular dourmutur. kincisi, dnmn ls, devrim
srasnda ortaya kan blnmenin ne kadar derin olduuna
baldr; ynetici kadrolarn tam anlamyla paralanmas, ortalama
olarak sonraki hayatta daha byk deiimler meydana getirir.
Szgelimi Fransa'daki La Fronde'da (1648-53), mevcut monari
sonunda yeniden iktidara gelse de, ortaya kan blnmenin derin
lii, yenilen taraflar zerk glerini yitirdii iin Fronde sonras
hayat byk lde etkilemitir. ncs, devrimci durum
srasndaki mcadelelerin toplumsal hayata getirdii yeni
dzenlemelerin ls, ondan sonraki hayatta da kkl etkiler ya
ratmtr. zellikle, devrim srecinde oluan siyasi kurumlann
Devrimin Kurallar Var m? 327
devrim sonrasnda kalc etkisi olur; 1640 ngiliz Devrimi'nde,

Cromwell'in btn o diktatrlne ve 1660'ta monarinin
btnyle yeniden kurulmasna ramen, parlamentonun
mcadelelerde stlendii m erkez rol, hkmdar karsnda Tudor
ya da Stuart dnemlerindekinden kesinlikle daha gl bir konuma
gelmesini salamtr.
Devrim kurallarnn zaman iinde nasl deitiini asla
unutmamalyz. ncelediimiz tariheler, devrim ci durumlarn
(devlet denetiminde meydana gelen derin blnmelerin) ve dev
rimci sonularn (devlet iktidarnn etkili biimde el
deitirmesinin) koullaryla neticelerinin, ksmen birbirinden
bamsz olarak deiim geirdiini gstermektedir. Kimi
dnemlerde ve yerlerde devrimci durumlar yaygn biimde
oluurken ender olarak devrimci sonular domu; devrimci du
rumlarn sk gelimedii dnemlerde ve yerlerde ise devlet ikti
darnn geni lekte el deitirmesi (greceimiz gibi bu sre,
hibir ekilde her zaman devrimci nitelikte deildir) nispeten
yaygn grlmtr. M esela 17. yzyl Avrupa'snda arka arkaya
devrimci durumlar patlak verdii halde bunlarn hemen hemen
hepsinde, okbal egemenlikle geen kanl bir dnemden sonra
eski yneticiler tekrar iktidar ele geirmeyi baarmt. Felemenkli
ve Portekizli ayaklanm acann 17. yzylda kazand baarlar, bu
yenik devrimler anda dikkate deer birer istisna oluturuyordu.
1640'larda Fransa'daki La Fronde le Katalonya ayaklan
mas bu adan rnek tekil eder. La Fronde srasnda halk ittifak
lar iktidara el koyup Bordeaux ve dier kentlerde nemli
deiimler gerekletirdi. Ama sonunda XIV. Louisnin annesi
Anne d'Autriche, badanmanlar Mazarin ve saraydan uzak-
lanlm olan byk soylular, aralarndaki farkllklar zerinde
uzlamaya vararak halk direniinin btn gcn krdlar. Katalo-
nyada blgesel iktidar sahipleri, Fransz yardmyla on yl akn
sreyle kendi egemenliklerini kurdu, ancak sonunda eyalet
ayrcalklarn kaybettikleri gibi Roussillon ile Cerdagne' da Fran
sa'ya brakarak tekrar Kastilya'nn hegemonyasna girdiler. Kalc

bamszlk salam olan Portekiz'de bile byk lde 1640 dev
rim i, taht zerinde hak iddia eden birbirine rakip soylular
arasndaki standart bir veraset mcadelesini andryordu.
Birka rnekte de devrimci durum olumadan devrimci
sonular ortaya kt. Hi kukusuz devrimci durum olmakszn ik
tidarn geni apta el deitirmesine rastlanmt, ama bu ya (Brita
nya'da kapitalistlerin iktidar gibi) onlarca yl sren toplumsal
deiim ve mcadeleyle gerekleiyordu, ya da ulusal otoritelerin
ykc savalarla urat dnemlerde, ulusal bir lekte olmaktan
ok blgesel dzeyde meydana geliyordu (1970'lerde Portekiz'de,
asker-sivil hizipler devleti ele geirmek iin birbirleriyle
mcadele halindeyken, kyllerle zanaatkrlann topraklara el
koyup zerk kooperatifler oluturmas da buna rnektir). ktidarn
bu yolla el deitirmesi, yeterince hzl ve/veya yeterince genel bir
dzeyde gereklemedii iin devrimci olarak snflandrlmaz.
Bununla birlikte, kendisi devrimci nitelik tamad halde
kimi zaman devrimci sonular douran be durum sz konusudur:
(1) Mevcut bir devletin, ondan ok farkl baka bir devlet
tarafndan istila edilmesi (Moollar'n M oskova Prenslii'ni fethet
mesinde olduu gibi); (2) genel bir savan anlamalarla sona er
mesi (1815 Viyana Kongresi'yle Fransa'da Bourbon monarisinin
ve ona bal aristokrasinin tekrar kurulmas); (3) byk d
glerin ulusal siyasete mdahalesi (1919'da, Aleksandr Stamboli-
yski nderliindeki Bulgar Halk ifti Birlii'nin, I. Dnya
Sava'n kazanan tilaf Devletleri'nin korumas altndaki
seimlerden zaferle kp sonra toprak sahiplerinin iktidarna kar
saldrya gemesi); (4) bir yneticinin iktidar ok ksa srede,
planl ve kkl biim de yeniden dzenlemesi (1920'lerde Mustafa
Kemal'in Trkiyede balatt laikleme ve Batllama); (5)
hakim bir snf ittifaknn devletten desteini ekmesi (talyan ve
Alman burjuvazilerinin, faislerin hemen hemen yasal yollardan
iktidar ele geirmesine gz yummas). Be durumda da yukardan
Devrimin Kurallar Var m? 329
aa doru kuvvet kullanlmasyla iktidar, hzla yeni bir ynetici

ittifakna gemitir. I. Dnya Sava'nda ve sava sonrasnda
lkenin paralanmasn, aynca Sovyetler Birlii'nin 1920'lerde
Trkiye'de gerekletirilen reformlar nemli lde himaye etme
sini hesaba katacak olursak, Trkiye rnei aslnda bu be koulun
bileimini sergilemektedir. Ayn ekilde, Bulgaristan'daki bar
1919 devrimi de, I. Dnya Sava'nn sona erm esiyle malup taraf
ta balayan mcadelelerin dolaysz sonucuydu. Tam zamannda
galip tarafa geen Romanyadaki durum daha da iyiydi. Bu
rneklerin hepsinde de savam ve asker gcn ok byk bir rol
vard.
Bu tariheler, asker rgtlenmenin, devrimci durumlar ile
devrimci sonular arasnda etkili bir ekilde araclk yaptm
gsterm ektedir Aslnda iktidar ele geirme yetenei olmad
halde mevcut yneticilere meydan okuyan gler, ou zaman
yneticilerin kendilerini geride brakmasyla devrimci durumlar
yaratm, ama taraflardan hibiri, ordu zerinde etkili bir denetim
kurmakszn devlet iktidarn ele gcirememitir. Avrupa'da pek
ok kyl isyan kmt, kendi silahl kuvvetleri bulunan soylu
larla ya da yerel ynetimlerle ibirliine ynelmeyen hibir
bakaldr hareketi ayakta kalamad. Ordu rgtlenmesinin, genel
olarak deien devlet rgtlenmesiyle balantl kendi tarihi
olduundan, devrimlerin gerekleme ihtimali ve karakteri de Av
rupa devletlerindeki dnmlere paralel bir deiim geirdi.
Bu genellemeler bile yetersiz, bo ve mrszdr: Temsil
etme iddiasnda olduklar gereklere uzak istisnalarla balan derde
girer hep; devrimci srelerin z, doru zam anda doru yolda
ilerlemek olduu mddete, bunlar bir zamandan ve yoldan yok
sun kalrlar. Gerek dzenlilikler, devrimci durumlara ya da dev
rimci sonulara ilikin evrensel koullarn ezberden tekrarlan
masnda deil, ulusal siyaseti devletin korunmasz, ynetimin
blnm olduu durumlara yaklatran veya byle durumlardan
uzaklatran mekanizmalarda bulunabilir. Bununla ilikili meka
330 Devrimler: Dn, Bugn ve Yarin
nizmalarn ou, devrime yaklasnlar ya da yaklamasnlar, dev

letlerin deiime urad sreler iinde gerekleir: Bunlar, vera
set mekanizmalar, kaynak toplama mekanizmalar, devletle
ibirlii salama mekanizmalar, sava yapma mekanizmalar,
atmalar zme mekanizmalardr. Devrimci durumlar ve
sonular konusunda hl geerlilik tayan olas mekanizmalar
hatrlayalm:
Devrimci Durum Devrim ci Sonu

1 Devletin ya da bir kesiminin 1 Ynetimdeki kiilerin
denetimini ele geirmek ekilmesi.
iin birbirine rakip talepler
ileri sren taraflarn ya da 2 Devrim ci ittifaklarn silahl
byle taraflardan olumu it kuvvetleri ele geirmesi.
tifaklarn ortaya km as.
3 Rejimin silahl kuvvetlerinin
2 Yurttalarn nemli bir kesi saf d edilmesi ya da da
minin bu taleplri benim se tlmas.
mesi.
4 D evlet aygtnn, devrimci
3 Yneticilerin, alternatif itti bir ittifakn eline gemesi.
fak ve/veya onun talepleri
nin benim senm esini nlem e
de yetersiz ya da gnlsz
olmas.
eitli devletlerde, bir yandan rutin siyasetin karakterini ve

uzun vadede yerel topluluk, hami-himaye edilen, hanedan
dzeyindeki devrimci durumlardan milliyetilie ve snf ittifakna
dayal devrimci durumlara geii belirleyen ve bu olas koullarn
hem gerekleme ihtimalini hem de izleyecei yolu belirleyen me
kanizmalar arka arkaya gzden geirmi bulunuyoruz.
Devrimin Be Yzyl
Son bir kez gemie bakalm. ncelediimiz 500 yllk dnemde

devrimci ritmi kabaca ortaya koyan Tablo 7.1, belli bal her
blgede, yanm yzyllk dnemlerde en azndan bir devrimci duru
mun olutuu yllan gstermektedir. Rakamlar, daha nce sunulan
kronolojilerin saysal zetinden baka bir ey deildir; ilke olarak
"devrimci durum", nceden mevcut iktidara kar lke iinde orta
ya kan muhalif(ler)in, devlete ait en az bir byk blge ya da
ynetim birimini bir ay ya da daha uzun sreyle elinde' tutmas
eklinde tanmlanmtr. Rakamlar, bu asgari koullar dnda
atmann lei, verilen kayplar veya uzun vadedeki sonular
konusunda hibir veriyi yanstmamaktadr; Sir Cahir ODoherty
nderliindeki rlanda ayaklanmas (1608), tabloda Fransz Devri-
mi'nin bir tam yl ile edeerdir.
Tablo 7.1 Blgeye ve dneme gre devrimci durumlarn sreleri

(1492-1992)
Iber Balkanlar ve Britanya
Dnem Felemenk Yanmadas Macaristan Adalar Fransa Rusya Toplam
1492-1541 23 9 9 19 0 1 61
1542-1591 26 6 6 28 22 2 90
1592-1641 19 3 12 13 26 22 95
1642-1691 2 27 23 20 25 24 121
1692-1741 1 14 19 3 5 10 52
1742-1791 9 2 3 2 5 12 33
1792-1841 8 36 34 6 10 4 98
1842-1891 0 22 21 0 4 2 49
1892-1941 0 36 16 6 0 7 65
1942-1991 0 2 16 23 2 2 45
Toplam 88 157 159 120 99 86 709

Bu yuvarlak rakamlara gereinden fazla anlam ve nem de

yklememek gerekir. Birden ok devlet arasnda meydana gelen
ve taraflardan birinin, dierinin zaten kendi egemenlik alanna tabi
olduu iddiasyla ortaya kt btn savalar katarak zellikle
daha nceki yzyllar iin toplam rakamlar byk lde iirmek
de mmkndr. Grm olduumuz gibi, 1700 dolaylarndan nce
devletler arasndaki savalar, i savalar ve devritci durumlar bir
birlerinden o kadar net izgilerle ayrlmamt. Bunun, birbiriyle
ilikili iki nedeni vard: Birok egemenlik alannn topraklan birbi
riyle akyordu ve ou zaman, u ya da bu gerekeyle bu ege
menlik alanlarna bal bir toprak zerinde hak iddia eden bilileri
ortaya kyordu. Anlamazlk konusu topraklar zerindeki fetih
savalann devrimci durumlar arasnda sayarsak, hi kuku yok ki
Iber Yanm adas'ndaki toplam Felemenk, Fransa ve Britanya'y,
Balkanlarn toplam lber Y anm adasn, Rusya'nn toplam ise
Balkanlar' bile geecektir. Bu nemli snflandrm alan dikkate
aldmzda, elimizdeki rakamlar aklamamzn nemli bir
ksmn oluturur. Aklamamz gereken udur: Devrimci durum
lar asndan blgeler arasnda dikkate deer eitsizlikler, devlet
iktidarna sk sk meydan okunan baz dnemlerde devrimci du
rumlarn byk bir younluk gstermesi.
Tabloyu, genel olarak siyasal atmalarn bir ls ola
rak okumamalyz. Szgelimi Fransa, 1492'den 1541'e kadar hibir
devrimci durum yaamamtr. Ama 1490'larda Fransa kral, Bre-
tanya dknn kendisine bakaldran bir vasal olduunu ne
srerek bu topraklara zorla boyun edirmekteydi. Ayn dnemde
Fransz askerleri, talyan topraklarn krallar adna istila etmekle
meguld. On altnc yzyln balarnda kentlerde de sk sk ayak
lanmalar kyordu; mesela 1514'te Agen'in belediye vergilerine
kar ayaklanmas, 1529'da Lyon'u sarsan bir halk Komn'nn ya
da byk Rebeine'in ilanyla sonuland; o dnemde
"ounluunu vasfsz iilerin, kadnlarn ve yeniyetme deli
kanllarn oluturduu yaklak 2.000 kii belediyenin tahl
Devrimin Be Yzyl 333
ambarn, yredeki Fransisken manastrn ve baz zenginlerin ev

lerini yamalad; evi yamalananlardan biri de, Lyon'un ilk
hmanistlerinden olan hekim ve eski konsl Symphorien Champi-
er'ydi" (Davis 1975: 27-28). Ele aldmz blgelerden birinde dev
rimci durumlara sk rastlanm olmas, silah olsun ya da olmasn
genel atma dzeyinin deil, topluluklarn uyumlu bir ekilde bir
araya gelerek devlet iktidarna meydan okumasnn, devlete iten
ie kin duyarak ikyet etme veya pasif direni karsnda elverili
ve ekici bir alternatif haline geldiinin gstergesidir.
Dar bir ereveden bakldnda, incelediimiz blgeler
iinde devrimci yllarn en ok olduu yer Balkanlardr: Jber
Yanmadas'ndaki 157 yla karlk 159 yl. Bu iki blgede, 1492
ile 1991 arasndaki yllarn neredeyse te biri devrimci durumlar
la gemiti. Haltta Felemenk bile her alt yldan birinde devrim
yaad. Ama Balkan ve Iber yarmadalarnda devrimci durumlarn
skl, 1930'lann ortalarna kadar devam etti; Felemenk'te ise
Vestfalya A ntlam asyla (1648) dier lkeler bamsz Felemenk
Cumhuriyeti'ni resmen tandnda, devrimci durumlar neredeyse
ortadan kalkmt.
Felemenk'te btn bu dnem boyunca oluan devrimci du
rumlarn byk ounluu, zgrlklerini korumaya alan burju
valar ile monarik denetime daha yakn bir sistem kurma
abasndaki krallk ya da aristokrasi glerinin kar kariya gel
mesine dayanyordu. Bunlarn hibiri, ezilen snflarn devlet dene
timini kendilerini ezenlerin elinden alma mcadelesi eklindeki
klasik devrim imajna benzerlik gstermiyordu. stelik 16. ve 17.
yzyldaki hanedanlarn hizmetinde olmad mddete, ordunun
iktidar ele geirmesi Felemenk'in devrim tarihinde hibir rol oyna
mad. Felemenk, 1648 ncesinde yerel topluluk, hami-himaye edi
len ve hanedan dzeyinde gelien ok sayda devrimci durumdan,
sonraki dnemlerde snf ittifakna dayal ya da ulusal dzeydeki
bir avu devrime kesin bir gei yapt.
te yandan ber Yanmadas'nda, 1492den 1640'lara kadar
ender olarak ortaya kan devrimci durumlar, Otuz Yl Sava'nm

sonuna doru oald. Dalgalanmalar olduysa da, 20. yzyln or
talarna kadar sklklarn korudular. Bu adan ber ve Balkan
yarmadalar birbirine benziyor<|u. Felemenk, Fransa ve
(rlanda'daki mcadelelerin tek bana nemli bir kategori
oluturduu) Britanya'dan ok daha farkl bir model izlediler. Bu
blgede, modem devletin ilk oluum yllarnda kabaca her drt
yldan birinde devrimci durumlar geli; daha sonra devrimci du
rumlar, zaman zaman ok daha iddetli hale gelmekle birlikte sey
rekleti. 1640'tan sonraki btn temel ynetimlerde ok az ak
blnmenin yaand Felemenk, bu durumun u rneini
oluturuyordu. Fransa ikisi arasnda bir konumdayd; devrim
yllan byk lde 16. ve 17. yzyllarda younlamakla birlikte,
18. ve 19. yzyllarda da byk devrimler oldu. Ingiltere ile
rlanda arasnda gnmzde de devam eden ezeli mcadele olma
sayd, Britanya modeli de zamanlama asndan byk lde Fe-
lemenk'inkine benzeyecekti.
ok daha farkl bir yol izleyen Rusya'da devrimci durum
lar, 17. yzylda sklat, 18. yzylda kalclat ve ondan sonra
ynetimde daha az am a daha iddetli blnmeler oldu. Rusya'nn
16. yzylda arz ettii ban grnmn bir bakma yanltc
olduu kesindir, zira Moskova Prenslii ve kom ulan o yzyl ne
redeyse aralksz fetih savalar ye savunma harektlaryla
geirmiti. Byk Ivan ile halefleri bir Rus imparatorluu kurar
ken, korunmasz komularndan ok eskiden uysal olan tebaalarna
ynelttikleri silahl mcadelenin oran da nemli bir art gsterdi.
Yine de her zaman olduu gibi bu snflandrma, tam da varmak
istediimiz noktaya gtrmektedir bizi: Avrupa devletleri ile dev
let sistemlerinde meydana gelen deiimlerin, devrimin biimini
ve skln derinden etkilediinin kabulne.
Bu tarihelerin kafa kartrc bir zellii varda. Devrimci
durumlarn yerel topluluk, hami-himaye edilen, hanedan vb
dzeyinde diye snflandrlmasnda, bunlarn toplumsal tabanlar
iinde iki boyuta gre balantlarn geerli olduunu hatrlayalm:

Dolayl-dolaysz toplumsal ilikiler, ortak toprak-ortak kar. Dev
letlerin kapsamnn nasd geniledii ortadayken, devrimci aktrler
arasndaki dolayl balantlarn giderek baskn olmasna
armamamz gerekir. Ama devlet yapsndaki uzmanlamann ve
ulusal lekte kar gruplarna dayal bir siyasetin gelimesinin,
devrimci dayanma zemini olarak ortak topran nemini azalta
can da bekliyor olabilirdik.
Oysa tam tersi oldu. On altnc ve 17. yzylda birok dev
letin devrimci eyleme kkrtt yerel topluluklar (mesela aykr
dinsel cemaatler) tarih sahnesinden ekilmi olduu halde, ortak
miras ve corafi younluk temelinde ulusal iktidar zerinde hak
iddialaryla ortaya kan baka gruplar onlarn yerini fazlasyla
doldurmutur. 1992de bile mevcut Avrupal yneticilere en gl
biimde meydan okuyanlar, hl snf ittifaklar ya da baka
karlar temelinde bir araya gelmi topluluklar deil, ulusal olduu
kabul edilen gruplardr.
Niye? Avrupa devletlerinin 18. ve 19. yzyllarda yaad
deiim sreci, gnmzde toprak karlarnn ulusal lekte tek
rar ne kmasn aklamaktadr. Yerleik genel erkek nfustan
daimi ulusal ordular toplamaya balanmasndan itibaren, Avrupal
yneticiler topraklarn ve barndrdklar kaynaklar evrelemi,
sonra dorudan tebaalarn homojenletirmeye, disipline etmeye ve
ynetmeye girimilerdi. Nfustan salanacak asker aralarla ilgi
li pazarlklarn sonucunda devlete kar yurttalk ve yurttalarn
hak iddialar ortaya kt, devlet zerinde g sahibi kar grup
larnn oluumunu hzlandrd, bylelikle de bu kar gruplarn zo
runlu olarak ulusal siyasetteki rutin oyunlarn iine ekti. te yan
dan merkezilemi toprak ynetimi, dorudan ynetim ve kltrel
dzeyde ulusallama ilkeleri de genellikle, devletin kltr politika
laryla empoze edilenin dnda bir ortak kken iddiasyla ortaya
kan topluluklar ulusal siyasetin dna itti.
Bu toprakta paradoks kk salmt: Ayn sreler hem dev
let statsn daha deerli hale getiriyor, hem devleti ortak kken
eksenine yerletiriyor, hem de potansiyel olarak ortak kkene
sahip byk ounluun devlet olma hakkn elinden alyordu.
Bylelikle marjinallemi "dar ' kimliklerin ounun savunucular
devlet olma abalarnda yenilgiye urarken, birka da bunu
baaracakt. Savalarn sonunda imparatorluklarn dalmas ve
milliyet etkenine byk bir dikkat gstererek snrlarn yeniden
dzenlenmesi, bu birka grubu geriye kalanlar iin model haline
getirdi; zellikle de ifte kltrllklerine ok fazla yatrm
yapm, imdi ise varlklar yeni ulusal ve yeni dar kimliklere
aykr den aydnlarla baka toplumsal araclar iin. Bakalaryla
eit koullarda ulusal elite katlabilen blgesel elitler, bu srete
dar kimliklere skm yoldalarm terk ettiler, ama ulusal arenada
daha aa bir konuma dtklerini fark edenler de ateli birer mil
liyeti haline geldi.
Bununla birlikte, devlet kurmaya alan milliyetiliin
yakn zamanlarda gsterdii patlamaya ramen, uzun vadede m il
liyetiliin d gstereceini iaret eden kimi deiimler vardr.
Bunlarn en nemlisi, Avrupa devletlerinin 200 yl nce ok
yaygn biimde gelien bir yeteneini, sermaye, igc, mallar,
hizmetler, para ve kltr bu kadar ileri bir dzeyde evreleme ka
pasitesini giderek yitirimesidir. iki yzyl boyunca, kesin biimde
tanmlanm snrlar iindeki kaynaklan denetim altnda tutma, ele
geirme ve biriktirimede dikkate deer bir baan gsteren Batl
devletler, genel olarak igc, sermaye, uyuturucu, teknoloji ve
para g zerindeki denetimlerini korumakta glklerle kar
karyadr bugn. Bunlann hepsi de gitgide uluslararas bir nitelik
ve hareketlilik kazanmaktadr.
Avrupa Topluluu, sermayenin, mallann ve igcnn ser
best dolamn fiilen daha da ileri gtrerek, ortak bir para birimi
oluturarak ve yelerini bim ek refah politikalan izlemeye zorla
yarak bu glkleri daha da anrmaktadr. Uzun vadede bu
basklar, tek tek devletlerin zerkliini ve evreleme yeteneini
zedeleyecek, ayr finans, refah ve ordu konusunda ayn politikalar

izlemeyi btn devletler iin son derece g bir hale getirecek,
bylelikle de ulusal devlet aygtm denetim altnda tutmann greli
stnln azaltacak tu-. Fransz Devrimi dneminde ve daha
sonra devletlerin bir araya toplad birok faaliyetin tekrar birbi
rinden ayrlmas, szgelimi sermayenin, herhangi bir devletin
karlarndan olduka bamsz bir ileyi gstermesi ok
mmkndr. Bunlar gerekleirse, hem devlet nclnde milliy
etilii hem de devlet kurmaya alan milliyetilii tevik eden
unsurlar hzla gerileyecektir.
Bunun akla yakn ve ironik bir sonucu, artk devlet otorite
sine meydan okumann ve siyasal zerklik iin mcadele etmenin
yknden kurtulan kltrel partiklerizmlerin oalmas olabilir.
Gelecekte kltrel oulculuk, pekala ekonomik ve siyasi gcn
ok byk birimlere devredilmesine paralel bir gelime
gsterebilir; ark 200 yldr bildiimiz ekliyle trde ve pekimi
devletler olmayacaktr. Baz kimselerin taze kan bulan devrimci
milliyetilik a olarak grd dnem, bu tr milliyetiliin
kesin kne alacak bir an ilk evresi olabilir.
Kaynaka
Buradaki liste, sadece metinde alnt yaplan almalar iermektedir. Daha genel
bir kaynaka iin. Charles Tilly'nin A Bibliography of European Revolutions,
1492-1992" (Avrupa Devrimleri Bibliyografyas, 1492-1992) adl almasna
baknz; Tez No. 149, Center for Studies of Social Change, New School for Social
Research (Yeni Toplumsal Aratrma Okulu, Toplumsal Deiim Aratrmalar
Merkezi), Eyll 1992.
Alefirenko, P. K. (1958): Kresl'ianskoie dvizhenie i krest'ianskii vopros v Ross i i

v 30-50-X godax XVIII veka. Moskova: Nauk.
Anann, Peter (1962): "Revolution: A Redefinition", Political Science Quarterly
77: 36-53.
Arendt, Hannah (1963): On Revolution. New York: Viking.
Aya. Rod (1990): Rethinking Revolutions and Collective Violence. Studies on
Concept. Theory, and Method. Amsterdam: Hel Spinhuis.
Aylmer, G. E. (1986): Rebellion or Revolution? England 1640- 1660. Oxford
University Press.
Baechler, Jean (1970): Les phnomnes rvolutionnaires. Paris: Presses Univer
sitaires de France.
Bairoch, Paul (1976): "Europe's Gross National Product: 1800- 1975". Journal of
European Economic History 5: 273-340.
Berc, Yves-Marie (1974): Histoire des Croquants. tude des soulvements po
pulaires au XVIIe sicle dans le sud-ouest de la France, 2 cilt, Paris:
Droz.
(1980): Rvoltes et Rvolutions dans l'Europe moderne. Paris: Presses Uni
versitaires de France.
Berend. Ivn & Gyrgy Rnki (1977): East Central Europe in the 19th and 20th
Centuries. Budapete: Akademiai Kiado.
Blickle, Peter (1981): The Revolution of 1525. The German Peasants' War from
a New Perspective. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Alman
ca ilk basks 1977.
(1987): "Communal Reformation and Peasant Piety: The Peasant Reformati
on and its Late Medieval Origins". Central European History 20: 216-
28.
(1988): Unruhen in der stndischen Gesellschaft. 1300- 1800. Enzyklopdie
Deutscher Geschichte, cilt I. Mnih: Oldenbourg.
Bois. Paul (1981): "Aperu sur les causes des insurrections de l'Oust l'poque
rvolutionnaire", J.-C. Marlin (der.), Vende-Chouannerie, s, 121-26.
Nantes: Reflets du Pass.
Kaynaka 339
Braddick, Michael (1991): "Slate Formation and Social Change in Early Modem
England: A Problem Stated and Approaches Suggested, Social History
16: 1-18.
Brady, Thomas A. Jr. (1985): Turning Swiss. Cities and Empire, 1450-1550.
Cambridge: Cambridge University Press.
Brinton, Crane (1938): The Anatomy of Revolution. New York: Norton.
Broeker, Galen (1970): Rural Disorder and Police Reform in Ireland, 1812-36.
Londra: Routledge & Kegan Paul.
Chandler, Tertius & Gerald Fox (1974): 3000 Years of Urban Growth. New
York; Academic Press.
Charleswotth, Andrew (1983): der., An Allas of Rural Protest in Britain, 1548-
1900. Londra: Croom Helm.
Chassin, Charles-Louis (1892): La prparation de la guerre de Vende. 3 cill.
Paris: Dupont.
Clatk, J. C. D. (1986): Revolution and Rebellion. State and Society in England in
the Seventeenth and Eighteenth Centuries. Cambridge: Cambridge Uni
versity Press.
Clark, Samuel D. & J. S. Donnelly (1983): der., Irish Peasants: Violence and Po
litical Unrest, 1780-1914. Madison: University of Wisconsin Press.
Clay, C. G. A. (1984): Economic Expansion and Social Change: England 1500-
1700, 2 cilt. Cambridge: Cambridge University Press.
Comaroff, John (1991): "Humanity, Ethnicity, Nationality: Conceptual and Com
parative Perspectives on the U.S.S.R., Theory and Society 20: 661-88.
Cornwall, Julian (1977): Revolt of the Peasantry 1549. Londra: Routledge &
Kegan Paul.
Cronin, James E. (1991): The Politics of Stale Expansion. War. slate and society
in the twentieth century Britain. Londra: Routledge.
Davis, Natalie Zemon (1975): Society and Culture in Early Modem France. Ber
keley: University of California Press.
Dawson, Philip (1972): Provincial Magistrates and Revolutionary Politics in
France, 1789-1795. Cambridge: Harvard University Press.
Dekker, Rudolf (1982): Holland in beroering. Oproeren in de I7de en 18dc
eeuw. Baam: Amboeken.
Dietz, Frederick C. (1932): English Public Finance 1558-1641. New YorkrCen-
lury.
Dunn, John (1989): Modem Revolutions, An Introduction to the Analysis of a
Political Phenomenon, 2. baski. Cambridge: Cambridge University
Press.
Eisenstadt, S. N. (1992): "The Breakdown of Communist Regimes. Daedalus
121(2): 21-42.
Fitzpatrick, David (1985): "Review Essay: Unrest in Rural Ireland. Irish Econo
mic and Social History 12: 98-105.
Fitzpatrick, Sheila (1982): The Russian Revolution 1917-1932. Oxford: Oxford
University Press.
340 Kaynaka
Fletcher, Anthony (1968): Tudor Rebellions. Londra: Longman.

Forrest, Alan (1975): Society and Politics in Revolutionary Bordeaux. Oxford:
Oxford University Press.
Friedrich, Carl J. (1966): der.. Revolution. New York: Atherton.
Furet, Franois (1989): "L'ide dmocratique est l'avenir de l'ide socialiste,
(grme) Le Monde de la Rvolution Franaise, say 1, s. 28.
& Mona Ouzouf (1989): der., A Critical Dictionary of the French Revoluti
on. Cambridge: Harvard University Press.
Gambrelle, Fabienne & Michel Trebitsch (1989): der., Rvolte et socit. Actes
du Colloque d'Histoire au Prsent, Paris mai 1988, 2 cilt. Paris: Histoire
au Prsent.
Goldstone, Jack A. (1986): "Introduction: The Comparative and Historical Study
of Revolutions", Jack A. Goldslone (der.). Revolutions. Theoretical,
Comparative, and Historical Studies, s. 1-17. San Diego: Harcourt
Brace Jovanovich.
(1991): Revolution and Rebellion in the Early Modem World. Berkeley:
University of California Press.
Greenfield, Liah (1990): "The Formation of the Russian National Identity: The
Role of Status Insecurity and Ressentiment", Comparative Studies in
Society and History 32:549-91.
Greer, Donald (1935): The Incidence of the Terror during the French Revoluti
on. Cambridge: Harvard University Press.
Griffiths, Gordon (1960): "The Revolutionary Character of the Revolt of the Net
herlands", Comparative Studies in Society and History 2:452-72.
Hanson, Paul R. (1989): Provincial Politics in the French Revolution. Caen and
Limoges. 1789-1794. Baton Rouge: Louisiana State University Press.
't Hart, Marjolein (1989): "Cities and Statemaking in the Dutch Republic, 1580-
1680", Theory and Society 18: 663- 88.
(1990): "Public Loans and Lenders in the Seventeenth Century Nether
lands", Economic and Social History in the Netherlands, cilt I, s. 119-
40. Amsterdam: Nederlandsch Economisch-Historisch Archief.
(1991): "The Devil or the Dutch': Holland's Impact on the Financial Revo
lution in England, 1643-1694", Parliaments, Estates and Representation
11:39-52.
Heller, Henry (1991): Iron and Blood. Civil Wars in Sixteenth- Century France.
Montreal: McGill-Queen's University Press.
Hirst, Derek (1986): Authority and Conflict. England, 1603- 1658. Cambridge:
Harvard University Press.
Hobbes, Thomas (1990): Behemoth or the Long Parliament. Chicago: University
of Chicago Press. Yaklak 1668'de tamamlanm, ilk resm basks
1682'de yaplmtr.
Hobsbawm, E. J. (1986): "Revolution", Roy Porter & Mikulas Teich (der.), Re
volution in History, s. 5-46. Cambridge: Cambridge University Press.
Kaynaka 341
Hood, James N. (1971): "Protestant-Catholic Relations and the Roots of the First
Popular Counterrevolutionary Movement in France, Journal of Modem
Histoty 43:245-75.
(1979): "Revival and Mutation of Old Rivalries in Revolutionaiy France",
Past and Present 82: 82-115.
Jesenne, Jean-Pierre (1987): Pouvoir au village et Rvolution. Artois 1760-1848.
Lille: Presses Universitaires de Lille.
van Kalken, Frans (1946): Histoire de Belgique des origines nos jours. Brksel:
Office de Publicit.
Kennedy, William (1964): English Taxation 1640-1799. An Essay on Policy and
Opinion. New York: Augustus Kelley. lk kez 1913'te yaynlanmtr.
Kimmel, Michael S. (1990): Revolution. A Sociological Interpretation. Phila
delphia: Temple University Press.
Knecht, R. J. (1989): The French Wars of Religion 1559-1598. Londra: Long
man.
Koenker, Diane P. & William G. Rosenberg (1989): Strikes and Revolution in
Russia, 1917. Princeton: Princeton University Press.
Kossmann, E. H. (1978): The Low Countries 1780-1940. Oxford: Clarendon
Press.
Laitin, David D., Roger Petersen & John W. Slocum (1992): "Language and the
State: Russia and the Soviet Union in Comparative Perspective", Ale
xander J. Molyl (der.), Thinking Theoretically About Soviet Nationaliti
es. History and Comparison in the Study of USSR, s. 129-68. New
York: Columbia University Press.
Laqueur, Walter (1968): "Revolution", International Encyclopedia of the Social
Sciences 13: 501-07. New York: Macmillan.
Lebrun, Franois & Roger Dupuy (1985): der.. Les rsistances la Rvolution.
Paris: Imago.
LeDonne, John P. (1991): Absolutism and Ruling Class. The Formation of the
Russian Political Order 1700-1825. New York: OxfoTd University Press.
Le Goff, Jacques & Jean-Claude Schmitt (1981): der., Le Charivari. Paris: Mou
ton.
Le Goff, T. J. A, & D. M. G. Sutherland (1984): "Religion and Rural Revolt in
the French Revolution: An Overview", Jnos M. Bak & Gerhard Benec-
ke (der.). Religion and Rural Revolt, s. 123-46. Manchester: Manchester
University Press.
Lenin, V. 1. (1967): Selected Works, 3 cill. New York: International Publishers.
Lepetit, Bernard (1988): Les villes dans la France modeme (1740-1840). Paris:
Albin Michel.
Leroy-Beaulieu, Anatole (1990): LEmpire des tsars et les Russes, 3 cilt. Paris:
Robert Laffont. lk kez 1881 -89'da yaynlanmtr.
Le Roy Ladurie. Emmanuel & Michel Morineau (1977): Histoire conomique et
sociale de la France. Tome I: de 1450 1660. Second Volume: Paysan-
342 Kaynaka
nerie et croissance. Paris: Presses Universitaires de France.

Leslhaeghe, Ron J. (1977): The Decline of Belgian Fertility, 1800-1970. Prince
ton: Princeton University Press.
Levy, Jack S. (1983): War in the Modem Great Power System, 1495-1975.. Le
xington: University Press of Kentucky.
Lewis, Gwynne & Colin Lucas (1983): der., Beyond the Terror. Essays in
French Regional and Social Histoiy. 1794-1815. Oxford: Clarendon
Press.
Luard, Evan (1987): War in International Society. New Haven: Yale University
Press.
Lucas, Colin (1973): The Structure of the Terror: The Example of Javogues and
the Loire. Londra: Oxford University Press.
Lyons, Martyn (1980): Rvolution el T eneur Toulouse. Toulouse: Privai.
MacCulloch, Diamiaid (1979): "Kelt's Rebellion in Context", Past and Present
84: 36-59.
McPhail, Clark (1991): The Myth of the Madding Crowd. New York: Aidine De
Gruyter.
McPhee, Peter (1988): "Les formes d'intervention populaire en Roussillon:
L'exemple de CoUioure, 1789-1815, Centre dHistoire Conlamporaine
du Languedoc Mditerranen et du Roussillon. Les pratiques politiques
en province l'poque de la Rvolution franaise, s. 235-52. Montpelli
er: Publications de la Recherche. Universit de Montpellier.
Manning, Roger B. (1988): Village Revolts. Social Protest and Popular Distur
bances in England, 1509-1640. Oxford:
Clarendon Press.
Markoff, John (1985): "The Social Geography of Rural Revolt at the Beginning
of the French Revolution", American Sociological Review 50: 761-7R1.
Martin, Jean-Claude (1987): La Vende et la France. Paris: Le Seuil.
Mironov, B- N. (1985): Khlebn'ie tsen'i v Rossii za dva stoleliia (XVIII-XIX
vv.). Leningrad: Nauka.
Moody, T. W. & F. X. Martin (1987): der., The Course of Irish History, gzden
geirilmi bask. Cork: Mercier Press.
Mousnier, Roland (1967): Fureurs paysannes: les paysannes dans les rvoltes du
XVIIe sicle (France, Russie. Chine). Paris: Calmann-Lvy.
Nahaylo, Bohdan & Victor Swoboda (1990): Soviet Disunion. A History of the
Nationalities Problem in the USSR. New York: Free Press.
Nell, Edward (1991): "Demand and Capacity in Capitalism and Socialism" Tez
No. 22, Ekonomi Politik Program. New School for Social Research.
O'Brien, Conor Cruise (1989): "Nationalism and the French Revolution", Geoff
rey Best (der.), The Permanent Revolution. The French Revolution and
its Legacy, 1789- 1989, s. 17-48. Chicago: University of Chicago Press.
lk kez 1988'de yaynlanmtr.
O'Brien, Patrick K. (1988): "The Political Economy of British Taxation, 1660-
1815", Review41: 1-32.
Kaynaka 343
(1989): "The Impact of the Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793-

1815, on the Long-run Growth of the British Economy", Economic His
tory Review 12: 335-95.
0stergard, Uffe (1992): "Peasants and Danes: The Danish National Identity and
Political Culture", Comparative Studies in Society arid History 34: 3-27.
Palmer, R. R. (1959, 1964): The Age of the Democratic Revolution, 2 cilt, Prin
ceton: Princeton University Press.
Palmer, Stanley H. (1988): Police and Protest in England and Ireland 1780-1850.
Cambridge: Cambridge University Press.
Popovsky, Linda S. (1990): "The Crisis over Tonnage and Poundage in Parlia
ment in 1629", Past and Present 126: 44- 75.
Prevenier, Walter & Wim Blockmans (1985): The Burgundian Netherlands. An
vers: Fonds Mercator.
Richardson, R. C. (1977): The Debate on the English Revolution. New York: St.
Marlin's.
Rosenberg, Harriet G. (1988): A Negotiated World: Three Centuries of Change
in a French Alpine Community. Toronto: University of Toronto Press.
Rowen. Herbert H. (1972): der., The Low Countries in Early Modem Times.
New York: Harper & Row.
Rozman, Gilbert (1976): Urban Networks in Russia 1750-1800 and Premodem
Periodization. Princeton: Princeton University Press.
Rule, James B. (1989): Theories of Civil Violence. Berkeley: University of Cali
fornia Press.
& Charles Tilly (1972): "1830 and the Unnatural History of Revolution".
Journal of Social Issues 28: 40-76.
Russel], Conrad S. R. (1982): "Monarchies, Wars, and Estates in England, Fran
ce, and Spain, c. 1580-c. 1640, Legislative Studies Quarterly 7: 205-20.
(1990): The Causes of the English Civil War. Oxford: Clarendon Press.
(1991): The Fall of the British Monarchies 1637-1642. Oxford: Clarendon
Press.
Scott, William (1973): Terror and Repression in Revolutionary Marseilles. New
York: Barnes & Noble.
Shanin, Theodor (1986): The Roots of Otherness: Russia's Turn of Century, 2
cilt. New Haven: Yale University Press.
Stone, Lawrence (1972): The Causese of the English Revolution. 1529-1642.
Londra: Routledge & Kegan Paul.
Sugar, Peter F. (1990): der., A History of Hungary. Bloomington: Indiana Uni
versity Press:
Swanson, Guy E. (1967): Religion and Regime. A Sociological Account of the
Reformation. Ann Arbor: University of Michigan Press.
Tarrow, Sidney (1989): Struggle, Politics, and Reform: Collective Action, Social
Movements, and Cycles of Protest. Tez No. 21, Bat Toplumlan Prog
ram. Ithaca: Centerfor International Studies, Cornell niversitesi.
344 Kaynaka
& Sarah Soule (1991): "Acting Collectively, 1874-49: How the Repertoire
of Collective Action Changed and Where it Happened", Social Science
History Association'a sunulan yaynlanmam tez, New Orleans.
Thompson, E. P. (1972): "Rough Music: Le Charivari anglais". Annales; Econo
mies, Socits, Civilisations 27:285-312.
Tilly, Charles (1982): "Britain Creates the Social Movement", James Cronin &
Jonathan Schneer (der.), Social Conflict and the Political Order in Mo
dem Britain, s. 21-51. Londra: Croom Helm.
(1984): "Demographic Origins of the European Proletariat", David Levine
(der.), Proletarianization and Family History, s. 1-85. Orlando: Acade
mic Press.
(1986): The Contentious French. Cambridge: Harvard University Press.
(1991a): "From Mutiny to Mass Mobilization in Great Britain, 1758-1834",
Tez No. 109. Center for Studies of Social Change, New School for So
cial Research, Mart.
(1991b): "Revolution, War, and Other Struggles in Great Britain, 1789-
1815", Tez No. 127. Center for Studies of Social Change, New School
for Social Research, Eyll.
Tracy, James D. (1985): A Financial Revolution in the Habsburg Netherlands.
Renten and Renteniers in the County of Holland, 1515-1565. Berkeley:
University of California Press.
Troki, Lev (1932): The Russian Revolution. New York: Simon & Schuster.
Underdown, David (1985): Revel, Riot, and Rebellion. Popular Politics and Cul
ture in England 1603-1660. Oxford: Clarendon Press.
Verdery, Katherine (1991): "Theorizing Socialism: A Prologue to the Transiti
on", American Ethnologist 18: 419-39.
de Vries, Jan (1984): European Urbanization 1500-1800. Cambridge: Harvard
University Press.
Wallers tein, Immanuel (1974-89): The Modem World System, 3 cildi tamam
lanmtr. New York: Academic Press.
Watkins, Susan Cotts (1990): From Provinces into Nations. Princeton: Princeton
University Press.
Winter, J. M. (1986): The Great War and the British People. Cambridge: Har
vard University Press.
Wuthnow, Robert (1989): Communities o f Discourse. Ideology and Social Struc
ture in the Reformation, the Enlightenment, and European Socialism.
Cambridge: Harvard University Press.
Zagorin, Perez (1982): Rebels and Rulers, 1500-1660, 2 cill. Cambridge: Camb
ridge University Press.
Bu k i t a p t a C h a r l e s T illy, A v r u p a t a r i h i n i n , sava, a y a k l a n m a ve
b a s t r m a l a r l a , d e v l e t ve i m p a r a t o r l u k l a r n d o u ve m c a d e l e le r i y le
ve k e n t l e m e , z e n g i n l e m e ve sa n a y il e m e ile t a n m l a n a b i l e c e k son
b e y z y l l k bit d n e m i n i y e n i d e n y o r u m l a m a k t a d r . D e v r i m l e r ve
d e v r i m l e r i n k k e n b a k m n d a n h e d e f l e r i ve b a a r a m a d k l a r , zam an
i in d e ve y re , p o l i t i k a ve k l t r a s n d a n y a ratt eitli s o n u la r
z e r i n d e o d a k l a m a k t a d r . K o u ll a r n y a ratt d u r u m l a r y z n d e n
b a a r s z l a u r a y a n d e v r im c i s re le r i a n l a y a b i l m e a r a y n d a ,
b y k d e v r i m l e r i n A v r u p a 'n n u z u n va d eli t a r i h i n d e k i ve genel
o l a r a k d a d n y a t a r i h i n d e k i y e r in i g steriy or.
K ita p , d e v r i m i n n ite li i ve y a z a r n y a n t l a m a y a g a y re t edecei

s o r u l a r n t a r t l m a s y l a b a l y o r ve A v r u p a d a 1492 ile g n m z
a r a s n d a m e y d a n a g e le n siyasal ve t o p lu m s a l d e i im l e r i a k t a r a r a k
s r y o r . D a h a s o n r a k i b l m l e r d e H o l l a n d a - B e l i k a y re s in d e ,
j b e r i k y a r m a d a s n d a ve B a l k a n l a r d a (3. B l m ), 17. y z y ld a
n g i lt e r e a d a l a r n d a (4. B l m ) , z e llik le 1750de s o n ra F r a n s a d a
(5. B l m ) ve d a h a s o n r a d a 20. y z y ld a R u s y a d a o rtay a kan
d e v r im c i d u r u m l a r n n e d e n l e r i n i ve s o n u la r n in ce liy o r ve
k a r la t r y o r .
So n b l m d e d e y a za r, O r t a ve Dou A v r u p a d a bu y a k n l a r d a
o lu a n u lu s a l d e v r i m l e r l e A v r u p a T o p lu l u u i ind e ki lslarst
h a r e k e t l e r i k a r l a t r y o r . Yazar, t e r s in e baz b e l i r t i l e r e ra m e n
bireyci k l t r l e r i n y e n i d e n d o u u n u n , k e n d is i de bal b a n a b i r
d e v rim c i s r e o la n d e v rim c i m illiy e t ili in g e rile m e s iy le atla
ile r le y e c e in i ve h un d a A v r u p a n n ge le ce in i d e r i n d e n
e tk i l e y e c e i n i sa v u n u y o r .

Charles Tilly - Avrupada Devrimler 1492-1992

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Charles Tilly - Avrupada Devrimler 1492-1992

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TILLY

AVRUPA'DA DEVRMLER 1492-1992

EU L A M A (S.R.L. Rom a, talya) Ajans araclyla

Trke eviri haklar

AFA Yaynclk A.., stanbul, 1995

Bu diziye katlan dier yaynevleri:

Bask: zener M atbaas

3 Felem enk ile Baka Y erlerde D evrim ler. A yaklanm alar

4 Britanya A dalar 150

6 Rusya ve K om ular 259

1 D evrim ler D n, Bugn ve Yarn 319

Jacques Le G off Avrupa devrimleri zerine bir kitap hazrlamam

grdm. Sonu, elendirici ve eitici oldu, ama asla kolay deildi.

lanlmtr: "State and Revolution in France" (Fransa'da Devlet ve

Adele Rotman, kitab nasl dzenleyip sonulandrmam gerektii

Tarih, kibirden nefret eder. 1989'da Fransz bilginleriyle frankofil-

dnr hale gelmiti. Dou Avrupa'da ise hkmetler devrime

yneticilerinin artk iteki tehlikelere kar Sovyetler'den pek bir

hapse atlm Vaclav Havelin de cumhurbakanlna gelmesini

Rol oynayan baka sreler ne olursa olsun, devrimlerdedevlet ikti

iin, baka eylerin yannda, devletlerin ve kuvvet kullanma

Devrim olasl ile devrimin karakteri, devlet rgtlenmesine ve

Yani devrimler, evredeki toplumsal rgtlenmelerden

deikenlik gsteren trafik skkl, anlalmaz bir ekilde rutin

dzinelercfe aracn otoyolda ylmas gibi zel olaylarda standart

Benim Avrupa dcvrimlerine ilikin analizim in k noktas da, ite

ca iktidar elinde tutmas artn da ekleyelim. Devlet iktidarna

Bu tanma gre devrimin iki bileeni vardr: Devrimci durum ve

uzlamayan, etkili taleplerde bulunur. nceden egemenlik altnda

1 Devlet veya bir kesimi zerinde denetim kurm a ynnde birbirine

Bunlar ancak olas nedenlerdir; herhangi bir devrimi tam

Bunlarn her birinin niye byle olduuna ve bunlar ortaya

bulunduu inancnn yaygnlamasn ierir. Ayn mekanizmalar,

Ynetimde ak bir blnme olmadnda bile, sava so

grlr tek bir yenin ayrlmas cezasz kaldnda, hzla birbirini

olan baka kesimlere, kendi taleplerini dile getirmenin de

Devrimci sonu, devlet iktidarnn, egemenliin birden ok

dald evreden yeni iktidar sahiplerinin ortaya kyla

Bu geni devrim tanm, ampirik bir soruyu gndeme getirir: Dev

Devrim analizinde bir nokta imdiden aklk kazand: Tam

birok mcadeleyi incelemeye gtryorsa, devrimci sonularn

lediini ne sryorum. te yandan, hibir devlet tipinde ve hibir

lediini nmzdeki blmlerde sk sk gstereceim; Avrupa

lekte geerli olan devlet sistemi Avrupa kaynakldr ve hl Av

1492den Beri Gerekleen Deiimler

ncelememize be yz yl ncesinden, 1492'den balyoruz. Bu

temine kesin biimde balamaya baarmt. Geni ordular, ruh

zellikle de 1500den sonra, hiyeraride liderlik ak bir biimde

yzeysel biimde de olsa egemenlii altna alm, bizim bugn

nemli lde artryordu. Sonuta bu savalar, Avrupa'daki devlet

bamszlk iddialar tanndnda bile, Avrupa'da 1492'nin siyasal

lerini kyllerin aile iletmelerinden salayan (ve bir ksm ayn

da ortam hazrladlar. Sonra da tccarlar, sanayi kapitalizminin yo

szgelimi, kolektif iftliklerde alanlar proleter miydi? Yine de

Tablo 2.1 Avrupada Proleterleme (1500-1990)

Bakasnn geindirdikleri dahil, kii says (milyon)

1500 1800 1900 1990

Toplam nfus 56 50 285 800

Bu dnmler, 1492 ile 1992 arasnda siyasal atmalarda, ko

Binlerce yl boyunca, dnyann her yerindeki devletlerin tarihi,

olan paral askerler ve servenci korsanlar, bu kritik gei

Bu dnm en kapsaml ve etkili biimde sergileyen,

masn kolaylatryor, ama byk kalc ordularn, dayankl

rak, asker ve diplomatik adan bunlar, Avrupa'daki hakim devlet