= CUGC TRAYA GIANH ANH HUGE G NUGC CHAN-LAP gita TIEM LA va CAC CHUA NGUYEN g cUOC XAM CHIEMPAT NAM VIET ngay nay cha ngevsi VIRT 8 PHAN KHOANG 1.— THOT SUY YEU CUA CHAN-LAP. Sau cugc céch-mang chinh-tri va téng-gido xay ra trong thé- ky XIV, nuéc Chan-lap lin lan suy yéu. Trigu vua Jaya Varman IX Jaramcvara, mét vién quan git viron ngy uyén 1a Ta Chay, c6 tai tréng bau, bi thom, ngon, dirgc vua trao cho m6t cay dio d& git trom cip; nim 1336, mot dém +6i, vua dén ngu-uyéa, chi cé 2 ngwdi phu-nit hau di theo, Ta Chay tréng 1a trdm, ding d4o dam vua chét. C4c quan hop lai dé Jap vua ké vi, di khéng bat t6i Ta Chay, ma lai ton Ta Chay itn ngéi vua, Ta Chay ldy con géi vua Jaya Varman IX lam hau d® hop- phap-héa uy quyén cia minh. Khéng nhw cdc tri8u vua truéc, ty cho minh thuée gidng doi thin, lam méi-giéi gifta troi va din, va sau khi chét, sé hin déng véi thin, trigu dai méi khong cé tinh-cich than thinh niéta, ma gin dan hon. Phit-gido tifu-thira duoc céng nh§n 1a quéc gido thay An-d9-gi4o, vi vay khéng x4y dyng nhitng d&n, dd d$-s§ bing d4 theo quan-nigm Ba-la~mén 1A nhitng céng-trinh vira tén kém bao nhitu titn tai cia nha née, bao nhiéu md hél, muréc mit cia nhan-din, mi chi x4y cat ohitng ngdi chia voi vatrligu nhe. Tuy vay, trong wigu van git nhing gido-si Ba-la- mén 1A vi tén trong cd-truyén. Trong sy cting 1é va nhitng ky tai, chit pali duoc thay chit sanscrit. 72 tapean aidaNhung cuée cdch-mang chinh-tri va téng - gido nay cd nhitng hau-qia tai hat lénlao vé tinh t€- Chinh-sich thuy lot, véi nhitng hd chita nudc lon, nhitng duvdng mong, con dé ma céc vua truéc, voi uy quyén tap trung, 4p dung trong 15 thé-ky, 44 1am cho nghé néng thinh vugng, nay nén quan-chi 4y sup dé, chinh-quyén trung wong suy yéu, hé-théng din thiy tan ra, rudng chi lam mdi nim mét mia, so véi ba, bén mia truéc kia, nén san xuat gidm, dan sé sut, tiép theo 1a nhitng that bai quan-sy, nhitng cudc bat ngidi dem vé cha quan Tiém sau mdi khi thing tran. Chan-lap di vio con dwéng suy vong, khong sao ngin can duoc. Duwéi tréu Ta Chay va con 1a Nipprean Bat (1340-1346) Chan-lap d3 mat cdc thuge-dia & Tiém-la, & Ai-lao, vA cdc mién & lvu-vyc thugng-leu séng Ménam. Va tir 46, trong cung dinh cing thuéng xay ra nhitng cudc tranh gianh ngéi b4u, vi vua khéng c6 tinh-cich than thanh, ai cing lam vua diroc. Tiém-la, gitta thé-ky XIV 44 manh, nén muén chinh phuc ‘Chan-lap, Nim 1350, Tiém-la doi dé dém Ayuthya cho gin nréc nay, Nim 1351, quan Tiém d4nh chiém kinh-dé Angkor cia Chin-lap, nhung déa nim 1357 thi Chan-lap lay lai. Dodi vua Barom Rama (1363-1373), Chan-lap yén $n, giao bdo véi nha Minh, Tiém-la ciing khéng gay sy. Nhung dén nim 1373, vua Tiém-la 1a Ramesuen lai gay chién tranh véi Chan-lap, mét cugc chién trauh kéo dai 50 nim, Ramesuen chiém duoc Angkor, bat qoooo ti binh dem ve, giét vua Chan-l4p, cho con minh 1a Ento lam vua Chan-lap (1394) Nhung ri Euto bi mt hodng-thin Chan-lap sai ngwoec giét. Hoang-than nay 1a Chau Ponhea lén ng6i vua & Srei Santhor, dZy binh d4nh quan Tiém va sai sir sang giao hao véi Trung-quée Chau Ponhea mt, con 1a Ponhea Yat tiép tuc chién tranh trong 20 nim, dudi hét quan Tiém ra khéi nwéc, va len ngdl vua rim 1432, higu 1A Soryopor (1432-1467). Bay gid nhirng ving gin Kinh-46 Angkor da bj chién tranh tan phi, dan cu thia thét, néu quan Tiém tré lai xim Wing thi khéng di ngwdi dé lam inh, mnén nim 1434, Soryopor doi 46 dén Chaturmatka, tre Phnom- tapean airdja 73Penh (Nam-Vang) ngay nay 14 noi giau c6, déng dan. Vua ting cwsng sy phong thi cd4c thanh liy, sai st giao higu voi Trung- quéc, an-ninh, trat-ty duoc vin hdi trong mét thdi-gian hon 30 nim. Nhung sau khi Soryopor mat thi trong hoang-gia chia ré, tranh gidnh, al muén duwgc ngéi phdi kéu cau ngirdi Tiém, va vua Tiém tay theo ich Igi cho minh ma dem quan gitp phe nay hay ddnh phe no, vi 46 da chiém duge dé ding nhing d%t dai Chan-lap gidp tiép Tiém-la. Nam 1474, mét hoang thin 1a Thommo Reachea, vén di theo phe: Tiém-la trong cdc cudc tranh gianh vira qua, duoc vua Tiém gitp, én lam vua (1474- 1494). Thomneo Reachea than-phyc Tiém, nhwong 2 tinh Korat va Chantaboun cho Tiém. Ay 1& vi vua Chan-lap dau tién do vua Tiém dt lén va bdo hé. Sau khi Thommo Reachea m&t, hoang-gia lai chia ré, tranh gianh, ri nguedi lam vua & ving nay, ké xung virong & mién khac, Nam 1505, mét hoang-than 1a Ang Chan I lank nan & Tiém tro vé, d4nh dep vua sofn nghich va lén ngéi vua. Vua Tiém cho rang Chan-lap 14 thuée quéc cia minh, ddi nap cong, Ang Chan I khéng chiju, nén nim 1510, quan Tiém chitm tinh Angkor, nhung liga bj Ang Chan 1 daénh dudi. D8 dé trinh sy céng kich cia quan Tiém hon, Ang Chan I lap mét kinh- dé moi 1a Lovék, ta goi 1A La-bich, cé thanh bang d4 bao boc ba mt, mgt déng litn véi ving sinh lay, quan tan cong khéng th vwyt qua duoc. Nam 1560, vua la Barom Reachea thu hoi dirge cde tinh Korat, Chantaboun, nhing dén nim 1583; quan Tiém lai chiém Battambang, Pursat, rdi Lovék, phd tan cung dién nha vua, dot hét the tich. . Ngwdi ké thira h¢p phap ngéi vua Chan-lap 14 Soryopor bi quan Tiém bat dem vé nwéc trong tran d4nh chiém Lovék. Nim 1603 tritu-than Chan-lap va vi gido-chi Ba-la-mén yéu cau vua Tiém. 74 tépsan sirdjacho Soryopor vé nwéc. Soryopor lén ngéi (1603-1618), khién céc tinh déu qui phuc, va nhy Tiém gitp dé, binh djnh due cée at duyén hai vinh Tiém-la. Vua nay thin phue Tiém-la, budéc cdc dai thin 3n mac 4o dai mau vang nhu ngvdi Tiém, va 4p dung nhitng nghi 1 nhu 6 trigu-dinh Ayuthya, Nuéc Chan- lap binh-dinh, nhung Iai roi vaio 4nh hudng Tiém-la, Sy phan teng khong thé tranh khdi. 2.— CHUA NGUYEN BAT CO-SO' 0 THUY CHAN- LAP VA BAT BAU TRANH GIANH ANH HUONG VOT TIEM-LA. Nam 1618, Soryopor phdi thodi vi, nhwong ngéi cho con fa Chey Chatta II (1618 - 1628) em Chey Cheetta If 1a Préah Outey 1am Phé-vwong (Obbareach). Vua nay phyc hoi trigu nghi Chin-lap, khéng thin phuc Tiém-la nita, va dé bay td ¥ chi phuc hung va- ddc-lap, ddi cung dign dén Oudong, ta gol 14 Longe- tic. Oudong tré thanh kinh-d6 Mién cho dén nim 1867. De bude Chan lap phi nhin nh4n quyén b4-chi cia minh, nim 1623, vua Tiém sai 2 dg0 quan sang x4m lin Chin-lap, nhyng mét dao bi Chey Chetta II danh bai, dao kia bj em vua 1a Preah Outey dy lui, Nam sau, mt dao thiy quan lai sang danh, ciing bi thua to. Ti cuéi thé ky XVI, di cé nhidu ngudi Viée dén hai xt Dong-nai va Méi-xuy cia Chin-lap, tic Bién-hda, Ba-rja ngay nay, dé vo dat lam rugng. Vua Chey Chetta If muén tim mét d6i-lyc d® chéng lai lan-bang Tiém-la nguy hitm kia, di xin cwdi mOt céng-ni con chia Nguyén lam hoang-h4u 42 tréng mong dwoe sy ing hd cia tritu-dinh Thudn héa, va chia Hy-téng Neguyén-phuéc Nguyéo, cé miu 43 xaxdi, nim 1620, di gi cho tapsan sikdja 75-vua Chan-lap mét céng-nit, (x) Cudc hén-nhan nay cé Anh herdng l6n lao dé vin mang nwéc Chan-lyp sau nay, Ba hodng-hiu may dem nhigu ngwdi Vite dén, c6 ngrdi duoc git chirc hé trong trong trigu, ba lai M{p mét xuéng tho va nhiéu nha buén bin gin kinh-6. (2) Dén nim 1623, mot sit-bd cia chia Nguyén dén Oudong yéu clu duye lip co-sé & Prey Kér, ttre Sai-gdn, (3) va diye it & day mét sé thu thug hang héa. Vua Chey Cheetta II chip thugn, va triéu-dinh Thuan-héa khuyén khich ngwdi Viét di cu (1) Viée nay, Thue-luc tién bién va Kham dinh viét-sit thong giam crong-myc du khéng chép, cd 18 1a vi caéc sit thdn nba Nguyén cho 1A viée khéng dep, nén gidu di ching? Nhung theo cae sich sir Cam-bét do cae nha sit-hoc Phdép bién soan, ma ho ly sit-ligu Cam-bét d8 bién soan, thi qua Chey Choetta II cé cudi mt céng-nit con chia Hy-téng, nim 1620, Gido-st Borri, & Dang. trong trong théi gian dy, cing cé ndi @én cude hén nhfn nay. Xem Liét-truyén ti8n-bién, muc céng-chiia, thy chia Hy-téng cé 4 nguéi con gai, hai nang Ngoc Lién, Ngoc Banh thi cé chép rd sw tich ching con, cou hai nang Ngoc Van, Ngoc Khoa thi chép 1a « Khuyét truyén», nghia 1a khong ro tiéu-truyén, tire JA khéng biét chong con thé nao. Vay ngwoi ga cho vua Chey Choctt4 II phai la Ngoc Van hoic Ngoc Khoa. (1) Theo sAch Les K’hmers cia André Migot. (2) Prey Kér, ta goi Sai-gon, 1A mién Cho-lon ngay nay, con Sai-gon ngay nay thud dy goi 1a Bén-nghé. Khi ngwoi TAy-phuong aén, ho a& nghe nguoi Tau goi chung cA ving Sai-gon va Bén- nghé 1a Sai-cén-xir, nén ho goi Bén-nghé 1a Sai-gon. Con Sai-gon 6 tén A Cho-lén hinh nbz bit du ti doi Gra-long, Prey Kar tr& nén mét noi buén ban déng dic. Prey, tiéng Mién Ja rimg, Kér la cay gon: noi nay xwa cd nhiéu cay gon, nén goi thé. Ta goi Sai-gon (sai IA cli) cfing I dich nghia tiéng Prey Kér ca Mién ching? C6 thuyét néi ngwoi Tau goi thanh phé nay 1a Dé-ngan, ma Dé-ngan, ngwoi Quang-déng doc tanh Tai-ngon hay Thay-gon, con giong Trifu-chau doc 1a Tingan, ciing hoi giéng voi Sai-gon, vi vay ta bat chwéc giong néi cha Tau ma goi la Sai-gon. Nhung trong sit ta chép tén Sai-cén da lau, truéc khi ngwéi Tau dén lap Bé- ngan. 76 tapsan sirdjadén dat 4y lam an, rdi My cé d® gitp chinh-quyén Mién git gin ta ty, con phdi mét tuéng lanh dén déng 6 Prey Kor nita Khi Chey Che a II mat, ving dat tt Prey Kér tro ra bac dén bién-gidi Chiém- hanh, tte Sai-gdn, Ba-ria, Bien-hda ngay nay, da cd nhbu nguwdi Viet déa & va Khai thac dat dal. Chey Cheetta II mat nim 1628, con 1A To ké vi. To tu théng voi mét ngudi vo cua Preah Outey, nang Ang Vodey, 44 hira ga cho minh truoc kia, dua ning trén d, bi Ouey dudi theo, giét cd hai, Em ctta To 14 Nou lén néi ngdi, Preah Ou ey vin lim Phu-chinh. Nam 1640, Nou mat, Preah Outey rao ngéi cho con minh 18 Ang Non I (1640-1642). Nam 1642, ngudi con thir ba cia Chey Cheeta II lan Chan, (me ngwéi Lao), st ta goi la Nac Ong Chan, nho bon bé-ha ngyoi Chim va ngudi Ma- jai giét Preah Ou'ey va Ang Non I ma lén 1am vua (1642-1659), Nac Ong Chan ceéi mét gdi Ma-lai lam hoang hau va theo Héi- gido 14 téng-giéo cla nhing bé-hg da gitip mink len ngdi. Naim 1658, con cia Preah Outey 18 So va Ang Tan day binh danh Nac Ong Chan, nhung that bai, dén nyong ndu voi ba thdi-héu nguwdi Viét, vo Chey Cheetta II. Ba may von bit binh con ghé minh d3 lay vo Mié-lai, theo Hdi-gido, nén khuyén So va Ang Tan cau ctru chia Nguyén. That 14 mt co-hdi rit tét cho chtia Thai-tong Nguyén-phide Tin (chia Higa) d8 can thiép vio vitc Cao-mién, bémh truéng thé luc trém giai ddt ma éng cha d& lwu y. Chia litn sai Phé-twong dioh Trdn-bién (1) Phi-yén) la (1) Vé ly-do xudt quan, cdc sach Thire-luc tign bién, Théng- giam Cvong-muc, Gia-dinh théng chi au noi vi «Nic Ong Chan xam lin bién thay». Ching tdi nght dé 1A mét cach néi « cong khai » va apha nude», cia cac sit-thin nha Nguyén, va lai vi di gidu cugc hén-nhan gitta vua Mién va nang céng-nit ho Nguyén-phtée thi khéng biét tim ly-do nao khac, cht lic by gid Cao-mién suy vi, trigu-dinh chia ré, Tiém-la dom ngé, Nic Ong Chan duong aip khé-khin, 1@ nao dam gay han voi chda Nguyén. Vay thuyét cia céc nha stt-hoc Phap m& ching tdi theo dé thuat lai day dang tin hon, tépsan eirdja 77Nguyén-phuée Yén, cai-dgi Xuan Thing, Tham-muu Minh-Léc, dem 3000 qu6n, dén thinh Hung-phiéc (b4y gid goi 1a Méi-xuy, tic Ba-ria ngay nay) d4nh phd duoc quan Mién, bat Nic Ong Chan bé vio cii dua vé Quang-binh nap chua (1). ft lau, (1659) Nac Ong Chan chét & Quang-binh, chia Nguyén phong So lim vua Chan-lap, lay hiéu 1A Batom Reachea (1660-1672). (Vé viéc nay, cdc sit cla ta va cdc sich do céc nha sir-hoc Phdp sdan, chép khéc nhau. Cac st ta déu chép: «Nc Ong Chan chiu lam phién. thin, hang nim nap céng, gitp d@ ngwdi Viet sang 1am 4n bén ay, nén chia Nguyén sai quan hé tong vé auéc.> Nhung chung tdi di tin viéc So sang cau ciru chtia Nguyéa, nén ciing tia thuyét cde sich Phap déu néi Ong Chan chét, va ngwei cau ctru 1a So duye chia Nguyén phong lam vua.) Tir dé, lwu-din Viet dén 3 Sai-céu, Méi-xuy, D8ng-nai cang ngay cing dong; ban dau séag xen lin voi ngudi Mien, m& mang d&t rudng, nhung ngrdi Mién khong muén séng chung véi nhitng ngwdi thuge vin-héa khdc, nén hé ngwdi Viet tito dén dau 1a ho tranh di noi khdc, khéng tranh gianh, ngin trd. Nim 1672, Batom Reachea bi con cia Ang Non I, tén la Srey Chey Cheetta III vira 1a 18, vira la chéu minh gi€t ; em vua la Ang Tan chay sang cau ciru chia Nguyén. Nhung roi Chey Cheetta III cing bi bon ngwoi Mé-lai thudc phe Ong Chan; do vo Batom Reachea xui sir, giét. Con cia Batom Reachea 1a Ang Chei, sit ta goi lc Nic Ong Dai lén ngdi (1673 - 1674). Ong Da, c6 quan Tiém-la tng vién, dip liy © thanh Nam-vang, lam bé nbdi, ding xich sit chin cdc cira séng, rdi tiém xudng chiém Sai-cdn. Quan Mién dip mét Itiy dt & dja-dau Méi- xuy, ngodi trong tre, gai, trong d3t quan phdng thi, thé rit kién cd. Trai qua mét nim, khong thy chia Nguyén phin tng gi, quan cia Ong Dai gidi 44i vige phdng thi, tan ra di lam rugng ray. D4p Idi cdu c&u cha Ang Tang, trude kia, diu nim gidp-din (1674), chia Thdi-tong sai Cai-co dao Nhactrang, (1) Bay gig Trinh, Nguyén danh nhau; nim dinh-dju (1657), chia Thai-téng 4% ra déng & Quing-binh dé xem xét viée quan. 78 tapean sirdjathugc dinh Th4i-Khwong 1a Nguyén Duong Lam (1) lam Théng- binh, Tuwéng-thin-lgi Thi-hop 1a Nguyén Dién Pkdi (x) lim Thi- chién, dem quan di dnb. Quan quin di gSp, thing 3, Nguyén Dién Phai dén Mbi-xuy triréc, thira lic quan Mién khong dé phong, vio chiém dn, binh khi khéng viy mdu. Qua 3° ngiy, quan Mién ba mit kéo vé, vay dén. Nguyén Diém Phai déng cita cé thi, khong giao chién, Dén luc dai binh Nguyén Duong Lam kéo dén, trong ngodi gidp céng, quan Mién tan vé, tir throng rat nhitu, nhan 46 dat tén Idiy may 1 ly Phudc-tw (nghia 1&4 phuéc trdi cho; lay ay hién cdn d&u tich, cé chép trong Nh&t-théng-chi, tinh Bién-hda). Dai binh tién lén, chiem Sai-cén. Thing 4, quan quan chia hai dudng thiy, bé, tién lén, phé hai dn God-bich, Nam-vang, thiéu hiy cdc be nbi, khéa sat. Nic Ong Di trén vao ritng, bj ngwdi trong ding giét chét. Ang Tan, ngwdi thing trin ciing dau chét, giao binh quyén lai cho Ang Non, tite Nac Non, déng & Oudong. Nim thang sau, em Ong Dai 1a Ang Saur, sir ta goi 1a Ngc Thu, dudi quan Viet, Nic Non chay sang Sai-c6én. (2) Nac Thu lén lam vua, ly hiéu 1a Chey Cheetla IV, dwgc chia Nguyén phong virong, con Nac N6n dugc phong 1a Dé-nhi vuong, dong & Sai-gon. Nic Non & day, sé tim c4ch gianh lai ngdi vua. Nhe vay, Hoang-gia Chan-lap 44 chia lam hai phe, mét phe dya Tiém-la, m6t phe dwa chia Nguyén, Va nhu sé thay, trong khi Chan-lap tré thanh phién-thuéc cia chia Nguyén thi Tiém-la tim c4ch xen vao n@i-tinh Chan-lap, ting hd cdc hoang- than chéng d6i voi vua Chan-lap nao dirgc chia Nguyén cong (1) Gia-dinh théng chi chép 14 Duong va Dién. (2) Tran danh Nic Ong Pai cia Nguyén Duong Lam nay. Thyc- Inc ti8n bién chép rat van tat, & day chung téi thuat theo Gia- djinh théng-chi, myc Thanh-tri chi. Nhung Thuc-luc tin bién va Gia-dinh thong chi chép nhigu diém khdc voi cdc sich ngwoi Phap viét. Bai khai, theo hai sach dy thi ngwoi di clu ctu a Nic N6n, chay ra Thdi-khuong cau citu, cdn theo cae séch Phap ua la Ang Tan. Sit ta khéng chép viée Nic Thu danh dudi quan i€t. ‘ tapean sirdia 79)nhin va phong virong. Cdc hoang-thin déi lap, howe that bai sau mt muu toan chéng danh nha vua, thuoéng sang Minh 6 Tiém-la, cho co-hGi 1a quan Tiém-la dwa vé gianh ngdi. Céc chia Nguyén da khéng ché dwoe Tiém-la trong viéc tranh gianh anh- hwéng & Chan-lap. Céc vi vua hoic hoang-than Chan-lap do chia Nguyén phong, hojc theo vé chiia Nguyén 43 duc chia bénh vio mét cach diac Iuc. Va hé Tiém-la cé} dem quan vio Chan- lap thi chda Nguyén cfing khéng ngin-ngai sai dem quan dén déy d& tranh hing. 3— DUONG NGAN DICH, TRAN THUONG XUYEN MO’ MANG BAT MY-THO, BAT BIEN- HOA. H4u-ban-thé-ky XVII, vi cuge thay d3i trigu-dai va cic chinh-bién xay ra & Trung-quéc, dit Hoa-nam cyc ky réi loan. Nam 1644, quan Thanh vao chiém Bac-kinh, vua Minh Tu-téng that c3 ty th, quéc-té nha Minh hau nh doan tuyét. Nhung sau 4, di thin nha Minh lip vua Hoing-Quang & Nam-kinh, quan Thanh chiém Nam-kinh, vua Hodng-Quang bi bat; vua Long. vé dugc lap & Phuwéc-chau, rdi ciiag bi quan Thanh bat (1646); vua Vinh-lich duoc lap & Triéu-khdnh (thuéc Quang-déng), nhung tréc strc tin céng ctia dich, phai chay d&n Qué-lam (thute Quang-tay), V4n-nam, rdi sang nudc Mitn-diga; dén nim 1662, ‘Ngé Tam Qué dem quan vao Mién-diéa, budc vua Mién phai trao nap vua Vinh-lich, Ti khi vao cdi, nha Thanh da xuéng lénh nhan dan phii cao téc, giéc bim, in migc nhw ngwdi Mian, ai khéng theo, phai tdi chét. Tuy nha Minh da mat, nhung cdc dét & duyén hai phwong nam nhw Chiét-giang, Phwéc-kién, Quang-déng van tiép tuc khdng cy ha Thanh, duwéi sy lanh dao cia Trinh Thanh Céng. Tir nim 1647, sau khi vua Long-vd bj giét, Thanh Céng 44 lui vé Ha-mén, luyén tip hai-quan, thinh thodng vio 80 tapsan airdiadinh lyc-dja. Nim 1661, Thanh Céng ra Dai-loan, d4nh éudi ngudi Ha-lan & day, chiém dado nay d8 cing cdc cyu-thin oha Minh va nhitng ngwéi trung nghia dat Hoa-nam lam noi cin cir mtru cuée diét Thanh, phyuc Minh. Nim 1662, Thinh Cong mit, con la Trinh Kinh néi chi cha, ciing céc di thin nha Minh tiép tuc céng cugc khing Thanh, Ngoai chitn-trauh gitta cyu than nha Minh v4 quan Thanh, Hoa-nam con 1a bai chién-trrgng cia tam phiéa vA quan Thanh nita. Nha Thanh lay durgc Trung-quéc, mét phan nh& céng cia e4c tuéng Minh hang Thanh. Sau khi diét vua Vinh-ljch rdi, nha Thanh phong cho céc hang tuwéng cé céng va cho ho Iinh bin bé bihh si dén tr8n thi cdc tinh phrong nam: Ngd Tam Qué tein thi V4n-nam, Thuong Kha Hy trfn thi Quang-déng, Canh Ké Mau tra thd Phiréc-kién, ngwdi goi 1A tam phién. Ba tuéng ay thira lic uy quyén nha Thanh chia duoc vitng vang 6 phrong nam, khuéch trong thé-lyc, lan in cé khuynh hwéng dgc lap. Thanh-trttu biét vay, nén ding thi-doan chinh-tej d? miu lat a5; nim 1673, Ngd Tam Qué ci binh lam phan, xuéng lénh cho dan trin minh d® técla,i bd y phyc Méan-chau; hai phién-trin Quang-déng, Phiréc-kién cling hirong tng. Ba phién-trin dy lién hep véi ho Trinh & Dodai-loan, lap thanh mit tran phan Thanh, gay nén cugc dai loan & todn cdi Hoa-nam. Nhung dén nim 1681, quan Thanh danh [fy ba trin Vin-nam, Phirdéc-kitn, Quang- déng, lan lot binh djnh cdc noi. Diu nm 1861, Trinh Kinh mat, con IA Trinh Khac Sang khéng di uy quyén 42 duy-tri sy doin két gitta cdc twéng anh da mat tinh than chién déu tuée sy that bai cia tam phién, Nam 1683, quan Thanh ra d4nh Dai-loan, Khac Sing dau hang, & khang chién cuéi cing cia nha Miah hay diet. Tir khi ohd Thanh vio Trung-quéc, ha Iénh cgo téc, gide bim, 44 c6 nhitu ngrdi Trung-quéc di cw sang nudéc khdc, Xr Dang-trong ctia chia Nguyéa, ma ho goi 18 Quang-nam quéc, 1a dat méi, giau cé, dé lam an, véi thanh phd Héi-an cé déng-duc ngudi ding bang, 1a noi da thu hit duge nhitu nogudi Han-téc dén tra ngy. Ri sau dé, qua cdc cugc bién foan & Hoa-nam, tapsan sirdja 81nhitng cuge tin céng lién tip thing Igi cia quan Thanh, ohity ngwoi khic tiép tuc theo dén. Nim Ky-mii (1679) Téng-binh 44t Long-mén (tén huyén thude phi Quing-chau, tinh Quaug-déug) cla nha Minh 14 Duong Ngan Dich, Phé-twong Hoang Tién, va Tdng-binh Cao, Léi, Liém (Cao. chiu, Léi-chau, Liém-chau 12 3 phi thude tinh Quang-déng) 2 Train Throng Xuyén, Phé-tréng Tran An Binh, dem binh si va quyén thuge hon 3.000 ngwdi va hon 50 chién thuyéa chay dén dau doc theo bey bién tiv ctra Eo (cira Thuan) dén cira Da-ning treo cd tring. Tuan-quan cira Tu-dung 1A Tri-thing hiu di thuyin ahd ra héi. Drong Ngan Dich trinh sing: « Chting téi 1a 16i lew vong cia nha Dai Minh, vi uéc thé hét long trung, nay lyc kitt, thé cing, quéc-td nha Minh 44 chdm ditt, ching t@i chang chju lam ti nha Thanh, nén chay dén qui-quéc, thinh tim xin lam téi té.” Duong Ngan Dich lai sai Hoang Tién, Quéch Tam Ky theo Tri-thang hau dén phi chia trinh bay y mudn. Chia té chia Hitn gip mét trong hop khé xir, Bay giv duong chitn- tranh véi ho Trinh, ngudi Bic-ha throng tim cich ddm ngé, mot doan quan va ham d@i la ling nhw vay, hu thyc th€ nao, sao dam tin dwoe? Thu ding ho ching ? Thi ngin ngit bat déng, tdm tinh khong hitu, lam sao ditu khitn durgc? Tir khuréc ching ? Nhung di véi mt sé quan si va chiéa thuyén déng dio nhw vay, néu ho ch6ng cy lai thi sao? Cé ngwei ban ring: ¢Phong-tuc, tiéng n6i cia ho khéc ta, khé be sai khiéa, nhung nghi ho bj thé cing bite bach, chay d@n nh& ta, long trung tiét, y chin thanh 4y, ching ta khong n& cy tuyét. Hign may dit Déng-phS nuwée Cao-mién dit dai mau mé nghin dim, trigu-dinh chwa rank 42 kinh ly, chi bing cho ho vio a6 cu tré, cay sitc cla ho d? mé& mang dat dai, thé la lam mét viéc ma dirge ba diéu igi.» Chia Thai-t6ng theo Idi ban dy. Bén khién dat yén tige dai ho, an ii, khen nggi, cho cic twéng linh y chite ci, phong thém quan tuéc méi, khién ho vio & Déng-phé 48 mk mang d%t. Lai sai X4-sai Van trinh, twéng- than-lai Vin Chiéu dem thu cho vua Chan-lap yéu cau chia cip dt dai cho ho & Bon Duong Ngan Dich, Trin Thuong Xuyés 32 tApsan etrdja4én phi chia ta an, ving theo chi du vaio Nam. Roi do Van Trinh, Vin Chiéu huwéng din, binh thuyéa tuéng Long-mén cha Ngan Dich, Hoitng Titn vio cira Léi-lap theo cita Dai, cira Titu 4én dinh cv & My-tho; binh thuy¥n twéng-si Cao, Léi, Liém cia Thuong Xuyén, An Binh vio cira bitn Cin-git, len dinh cw tai Ban-lan x Déng-nai (tinh-ly Bién-hoa ngay nay). O& hai noi Sy, hai doin di din vo dit, phd civag, c&t phé, lap cho; tt 46 throng thuytn céc ntiréc Trung-quéc, Nhat- ban, Tay-duong, Do-ba (x) qua lai tép nip. Va cing ti dé, vin-héa Trung-quéc thim din vao xi nay. O” Bién-hod, Trin Thuong Xuyén tap trung Hoa-thwong & Dai-phd-chau, tire ci- lao Phd, & gitta séng Néng-nai (Déng-nai), phia nam tinh-ly Bién- hoa ngay nay. Cu-lao phd, cb ngudi ngoai quéc dén buén bén, ngay cing phat tritn, phon thinh, tro thanh trung-tam-d.ém thuong- smai cia xt Nam-Ky cho dén ngay Tay-son vao ddnh, ph4. (Con nita) PHAN KHOANG Luge tich & sdch « Lich-sit xi Dang-trong> sdp xudt bdn, wy sACH THAM KHAO Histoire du Cambodge depuis le rer sidcle de notre ére cia Leclére. Le Khmers cia André Migot. Histoice du Cambodge cia Dauphin Meunier. Histoire du Laos francais cia Paul de Boulanger. Dai Nam thie-lye tién bién. Dai Nam hét truyén tign bién, Gia-djnh théng chi cha Trinh Hoai Dire. Vii bién tap ive cia Lé Qui Dén. (1) Danh-tr thei 4y chi nguoi Nam-duong, nguéi Malai, tapsan sirdja 83e CUO6C TRANH GIANH ANH HUGNG O& NU O'C CHAN.LAP GIU’A TIEM-LA VA CAC CHUA NGUYEN. ° CUOC X4M CHIEM BAT NAM-VIET NGAY NAY CUA NGUO' VIET (*) VY PHAN KHOANG (tiép theo SB. $6 r4-13) © My-tho, boa Dirong Ngan Dich ciing lp My-tho dai-phé, tau thuyén téi lui buén bin déng duc. Lai nhém hop ngywdi Tau, ngrd Mién, ngwdi Viet, vo d&t lam rudng, chira lp trang trai, thén 4p. Tir nam 1675 dén nim 1691, Nc Thu phdi chéng lai nhitng 4m muu cia Nic Non nim & Sai-cén mong lat 43 minh. Nim 1679, Nac N6n dem quan vé dinh N4c Thu, Ngc Thu xin Tiém ciru vién ; ahd quan Tiém, Nic Thu thang, dudi duge Nac Nén chay vé Sai-cén, Déi quin Long-mén ma Nic Thu 44 cho vao & trén d2t Mién, Nac Non sé lot dung 48 lam hai Nac Thu. Nim 1682, Nac Nén lay trong dim Hoa-kiéu nay mot sO ngwdi lam ndng cdt d2 lap mgt dao quan, trong cf nhiéu ngirdi Cham, dem daoh Nac Thu. Bj dénh thioh Uh, N&c Thu 44 phai bd hai tinh Kan Kau (la Bassac sau nay) va Trapeang (la Tra-vinh sau nay) ma lui vé phia tay Oudong. Nh& quan Tiém citu tro nim 1684, Nic Thu chuyén sang thé céng va dudi dugc quin Nac Noén chay vé Sai-cén (1). Nac Non c6 xin vua Tiém lam trong-tai gidp minh, nhwng khéag dirgc ; Khi xin chia Nguyén thi Nic Noa may man hon, ma rét cugc ciiag chi may mn cho chia Nguyéa ma thél. Doi chia Anb-téng Nguyén-pheée Tria, nim mau than (1668), Phé- tuéng Long-méa la Hodog Tién gift chi-tuéng Duong Ngan Dich & cira bign MY-tho, cdi ty xwng la Phdn déng hd-oai twong-quan, théng lanh binh-si Long-mén, doi 43a sang Rach Than, dap liiy, dtte dal bic, d60g chign thuyén, cho quin di cuép béc din Cao-mién. N4: Thu cing be t61 1A Oo-nha Céng sa dép Idy.8 ba thank Gd-bich, Clu-nam, Nam- * Tai ligu trich & sich Lich-S& X@ Dang-Trong cia Phan Khoang ssp phét hanh. (1) Tran nay sir ta khdng chép 196 tapsan sirdjaCUOCTRANH GIANH ANH HUONG vang, roi giin xich sit ngin cira song a2 cé thi. Nic N6n bdo véi dinh Tr&n-bién (bay gid 1a Pha-Yén) y muén chéng 46i 4y ctia N&éc Thu, Pho teéng Tr&n-bién 1a Mai Van Long liga giti bire thu cia Néc NOn len chtia. Chia ban vigexuat binh di dank Ng: Thu. Chuéng dich Téng Dire Minh thua: « Xin sai Cai-co Trdn-bién 1a Nguyéa Thing Long (con Nguyén Dong Lam) la ngedicé mu luge, quen biét thtiy thd Cao- mitn, lam Th6ng-binh ; con Hoing Tién giét chi n6, chira biét long né thé no, xin sai lam tién-phong d xem né theo hay phan, néu n6 hoai (4m do dy thi ta ién quan dinh ngay, Nic Thu ngin ding treéc, dai binh bite ding sau, Tign at bi bit.» Chda theo 1oi. Nhwaog r8i D}i- trvdng Truong Thién Lé:, ch’u Mai Vau-Long, biét Cao-mién cé nhitu cetia biu, mun Van Long durge lam trong d2 minh di theo, nén xin Chta cho Van Long Chia bén 18y Mai Van Long lam Thé7g-binh, Nguyéa Thiog Long va Nguyéa Tan Lé lam Ta, Hitu Vé-trd0, Tho-hop Vaa Vy 14m Tham-mtru dem quaa d4oh Cao-mién, sai Hoang Tién lam tién-phong, didi quyén tiét ché cha Mai Van Long. Thang giéng nim sau, ky-ty (1689), Mai Van Long kéo quan déa cta bita My-tho, déng & Rech Gim, sai ngedi dén tritu Hoang Tigo dem quan sé b6 dén. Tita khong dén, Bet Tiga c6é¥ phan, Van Long Sai ngudi dy Tién dén hoi hyp & gitka séng, réi sai phuc binh ndi day dinh, Tién chay, rd1 chét, Van Long giao:ho Trin Thgng Xuyén quan Maoh binh si Long-m6n cita Dong Ngan Dich dt lam tén phong, tiéa d4nh Nac Thu, lién titp lay dure ba lily Gd-bich, Cau-nam, Nam-vang, Nic Thu lui gitt thank Long-tc, sal Nic Sa dua 1é dén dinh Van Long 42 xin hoan binh, Van Long bat giam lai. Nac Thu bén sai mot nguwdi gai dep, c6 ti 4n n6i 1a Chiém-Dao-Lugt dem vang, lya dén hitn. BY thie giuc nap lé céng, Nic Thu lai sai Dao Lut dem vang, lya dén ddt lot va hiva ben. Van Long tin 1&1, 48 may thing tré! qua, khOng chju tifa quan, Chéa dirge tin, gian lam, sai Cai-co Nguyéa hitu Hao (con Nguyén-hitu-Dat, dong gidi Nguyéa Trai) thay Van Long lam Théng- binh. Maa xuin nim sau, gidp-ngo (1690). Hiru Hao tién quan déng & Bich-ddi, chia sai st dén bio Hitu Hao rang: «N%: Thu néu mudn chufec ti thi phai higa 50 tit voi dyc, 500 ligng vang, 2.000 lirgng bac 50 tha té-gidc, thi méi rét quan v8, néu khong thi pbai tién d4nh gap.» Hitu Hao sai ngudi dén bao Nac Thu. Nac Thu sai dem 20 thét voi nhd, 100 lgng vang, 500 lugng bac dén hién. CAc trong cho ring Nac Thu khong ch4n tinh qui phy, xia tién quan dinh, Nhung Nac Thu thong sai Chién Dao Luat dén van xin, Hitu Hao tin Idi, cho ring tapsan sirdja 197PHAN KHOANG minh khéng m3t mét mil tén ma Cao-mién qui phy, nén khéng chju tiga quan. Tir 46, Hitu Hio va cdc trong khéng hop. Sau 46, N4c Thu sai Dao Luat dem thém ro thét voi nhd,6 tda té-gidc, 50 lweng vang, 100 lugng bac dén higén. Mgc diy cic tuéng xin tién quan, Hu Hao rit quan vé déng & Ba-ria, rdi kéo quan vé. Thang 8, quan vé téi, c&c thudc-tudng ke lai viéc Nguyéa Hitu Hio chin-chy, Chia Nguyéa gian 14m, sai twéc bd quan chitc Hitu Hao, trudt 1am thi dan. Tuy vay, cue ding binh nay cing thu duge két qua 1a khién Nic Thu chju nap céag, xung than, Ngwdi Viet d&n & dong lan trén dt ma gat 46 goi 1A Trda-bién, Phién-tria, cic tuéng cilia chia Nguyén bin dem dat dy chia ca khu-virc, dit ngudi cai tr] mot cdch bia ch4nh-thite, Cdn Nic N6n thi duge Nac Thu dt vé Chan-lap, sng ty do & Srey Santhor, mat nim 16gr. Nan nhAm-thin (1692), nhan Cai-co (Nguyén-hitu Kinh (con Nguyén-héu Dt) dem quan inh vua. Chiém-thinh 1a Ba-Tranh, cé 5.000 ngwdi Chiém chay sang Cao-mién xin cw-ted, vua N3c Thu cho ho & gan Lovék, va cit dit cho ho cay cdy Jam Sn. Nhitng ngudi Chiém- thanh 4y, si ta gol 14 ngwdi Cén-man, hoe V6-t8-man ; nhe 62 thy, sau nay chia Nguyén ly co Cao-mién bac dai ngirdi Cén-man d2 dem quan vio can thigp & Cag-mién. 4.— LAP DINH TRAN-BIEN (BIEN-HOA) VA DINH PHIEN-TRAN (GIA-BJNH) THUOC PHU GIA-BINH (1608) C6 vién quan Chan-lap tén la Em nBi loan, nhd Chia Neuyén gitp quan linh, va da htra sé nhwong cdc tinh Prey Kor (Sai-cdn), Kampéap Srékatrey (Bién-hda), Ba-rja d2 dén d4p (1). Nim 1699, Em dem quin Viet theo séug Khung (Mé‘song) tién lén dén Kompong Chhnang, nhung bj diy lui, ted v8 ba tinh ny ; Em bi giét (x), Nhung nhin dé, chia Hita-tong Nguyéo-phuéc Chu céng khai chiém dat 4y, chdoh thie 43: quan cai trj. Nin m4u-din (1698), chita sal Théng-suft Nguyéa-hitu Kink vio kinh luge, chia d3t Déng-Phé, lay xt& Dbng-nal lam huyén Phwéc-long, Map dink Trda-b'én ( tre tinh Beén-hda ngiy nay) ; lay xi Sai-cOn lam huyén Tao-binh, lap dinh Ph éo-trin (ttc tinh Gia-djnk ngay nay), mdi dink déu gt chitc Luu-thi, Cai-ba, Kf-luc va céc co, 461, thuyéa thay, 9 tinh-binh va thudc biah, Dit phi Gia-djah 42 thong thudc hai dinh ~~) Vide nay sit ta khong chép. 198 tapsan sirdiaCUOC TRANH GIANH ANH HUONG... Trdn-bién vA Phién-trdn. Voi phi Gia-dinh, bay gid chia Nguyén da c6 dat nghin dim, 4 van h6 dan, chda sai chiéu m$ thém hru dao tir Bé-chinh tré vio nam dén &, thigt !4p x4, thon, phidng, ap, chia ranh giéi, khai kb3a rugng dt, d4nh thué t6 (rt), thu€ dung (2), Bm b6 diéa, bd dinh. Ngudi Tau ciing kha déng réi, béa Ifp lang x3 cho ho» va bat dau chinh sach déag héa : Mp x3 Thanh-bhi cho nhitng ngirdi Tau & Tran-bién nb4p tich, xi Minh-hwong (3) cho nhitng ngwédi Tau & Phién-tran nh4p tich; tir 46 ho thanh dan-hé cia ta. Dit MY-tho hinh nhw bay giv cha tryc-tiép thudc quyén phi Gia-dinb ma do céc twéng Long-mén kitm soat Idng-ido. Theo sich Gla~ Ginh théng-chi, trén nguyén-tdc, ban dau, tinh Djnh-tuwdong (tec My- tho thud dy) 13 dé thu nhan nhitng din qué déng & Trdn-bién va Phién tr3n dén &. Ho duge ty-do lam 4n, muén & dau thi &, mudn khai khan d4t chd nao tdy y.Cé nhing ngwdi djnh cr & phitng noi xa xél, nhv tréa nti 48 khai th4c lam-sdn, trén bd bitn 42 d4nh cd ; cfc hang ngwdi Sy thi khdag thugc chinh quy8a nao cd. Rbi lan lan, ngwdi di dan méi lp thanh thon 4p, d3t nguwdi trrdng d& phin xi kién tung. Cdn thué thi tay theo nght nghigp ma ngudi d4nh cé nap cé, ngirdi thy ring ngp g6, ngwdi 14m néng nap Ida viv... Vi mito nay xa Tr8o- bién, Phién-tran, lai khong muda ép budc nh4n dan tufn theo th? 1¢ hur céc noi khdc, nén lap 9 kho riéng d@ din @ gan kho ndo thi dem thué dén nap kho 4y cho tién (6 phi Gia-djnh chi cé mot kho Tan-djoh cko hai dink Trin-bién va Phién-tran), Chin kho Sy (kho d%t & x4 nag thi dy tén xa dy ma goi tén kho) J4 Qui-an, Qui-héa, Cink. duong, Thiéo-mu. Quan-thdo, Hoang-lap, Tam-lach, Bi-canh, Tan-thjah, Thay mt mét phan A%t dai, chén nin, nim 1699, Nac Thu thodi vj nhwdng ng6i cho Ang En (1699-1701), si ta gol 1a Ngc Yém. Nic Yém 14 con Ngc Non, N%c Non chét, Nic Thu dem con gai gi, rdi nhidng ngdi cho, c6 1é mu&n hoa gidi a phe 4). Ngc Yem bat tai, Nic Thu phé 4i ma lén lam yua. Njc Thu litn phai 461 phé vol (1) thué rung dat. () thué than, (3) X& Minh-huong, viét 1a 4] 4, cd y 1A giti hvong héa cho nha Mink ; dén doi Miah-mang, vua sy méch long nh& Thanh, nén sai ddi chit # lam Hs aH, (4) D6 la theo cdc sach sit Cao-mién do ngudi Phap viét. Si ta chép: «Nac Non chét, N&c Thu phong con la Néc Yém lam chire Tham-Gich sé- giao chay », chir khéng ndéi nhudng ngéi. tapsan sirdja 199PHAN KHOANG méOt cudc nd! loan dotén Kim cim du va ngwdi Viet xui xt. Ban dau, Ng: Thu phai cing gia quyén va trigu-than bd trén, dén Pursat, nhung 161 nha vua l4y lal duge thé chi déng va bat duge Kim. (1) Nim ky-mio (1699) thang 7, Nac Thu d4p lay & Bich-40i, Nam- vang va Cau-nam, cwép béc dan buén ngwdi Viét. Tréng Long-mén 1a Trin Thuong Xuyén bay gid déng gitt Doanh-ch4u (thudc Vinh- long ngay nay) b4o lén. Chua Hitn-téng sal Lé-thanh-bau Nguyéo-hitw Kinh lam Théng-sudt, Cai-b6 Pham-Cam Long 1am tham-muru, Lru- tht Trén-bién la Nguyéo-hitu Khanh lam tién-phong, Iaah cuin haj dinh Binh-Khuwong va Trda-bién, va thuéc binh 7 thuyéa dinh Quing- nam; hgp vél tréng si Long mén di ¢inh. Nim sau, Canh thin (1700) thing 2, quan quan tién déag & Rach-C4 (Ngu-khé), dd xét tinh hioh quan dich. Thang 3, Tran Thirong Xuyén giao chién voi quan Chan- lap miy tran, déu thing, ri quan qu4a tién déa Ifiy Bich-ddi va Nam- vang. Nic Thu lui treréc, quan Chan-lap tan vé, quan quan ti€én dinh ha don Bich-déi, quan Chan-lap ra hang. Théng-suat Nguyén-hiru Kin vio thanh, vd an din ching. Thing 4, N4c Thu déncira quan xin hang, Nguyéo-héu Kinh an'di, khién ted vé Bich-d6i chiéu tip dan-chéng, 13) kéo quin vé déng & cdn Cay-sao (tite nay goi 14 cba Ong Chung), bdo tin thang tran ln chtta, Thang 5, Nguyéa-kGu Kinh kéo quan vé én Sam-giang thi bj bénh m4:, quan citu dura vé dinh Trdn-bién quyén tng. Hung tin bdo vé, Chia Hitn-tong rat thirong tiéc, truy ting 1a Hiép-tén céng-than, dic tién Chudng-dinh, Nguoi Chan-lgp lap dén thd éng 6 43u ca Nam-vang. O Trin-bién, Phién-tran, nhan dan nhé on khai thc, dtu cé lap dén thd. (C4: dén thd nay déucé chép trong Dai Nam nhit-thong chi va Gia-dinh théng-chi. Theo Dai Nam nbat thdng chi thi ngoai cde dén fy, dan chau Dinh-binh (2) cing gp dtn thd wa dit tén chau &y 14 chau Lé-cong). Cu$c th’t tao nim canh-thin lam cho N%c Thi thém chin nan, nén nim 1702, 6ng Iai thodi vj, nhwdog nz6i chocon 11 Thommo Reachea, str ta goi la Nc Tr4m, méi 12 tudi, nhwng Nac Thu van cam quyén cho dén nim 1706 thi giao ngdi han cho Nac Tham. Nia 1700 & Lao c6 ndi chigén, vién quan cal tri Nakhéne 14 Nan Tharat tiém ngOi vua, boang-gia va rdt nhitu ngudi Lao chay sapg cv ngy Chan-lao. Nim 1705, c6 5.000 ngirdi thudc hoang-gia Lao & Viéng- chanh bj dudi, chay dén étinh Bati cia Chan-lap, gin mét lang ngwdi (1) Viée nay khéog thay chép trong sit ta. 200 tapsan sirdjaCUOC TRANH GIANH ANH HUONG..: Lao bj cim git & d6. Nim 1708, hai hang ngudi Lao 4y ndi day chéng chinh quyén dja-phuong. Bon ngwdi nay kéu cau N¥c Yém, vj vua bj trudt ng6i, giip d&. Nic Yém bén cam dau ching, lai hd hao nhitng bé-lac & cic tinh phia bac Angkor va Kompong Thom theo minh; mat khéc, clu ciru cha Nguyéa. Chita sai Chanh-thOng Cai-co' Nguyén Ciru Van dem quan gitip Nic Yém. V6i bon ngréi Lao va cic bé-lac Mién kia, Nic Yém chiém Oudong, cdn quan Viét-nam thi tén cic tinh phia déng, Nac Tham bj bao vay. Sau 3 thang chéng cy, Nic Thém cing em 1a Nic Tan (Ang Tong) ban dém trOn thodt, chay sang Tiém-la. Nic Yém trd vé La-bich cim quyéa. Nic Yém con phai 48i phd voi ba cuge muru dd khéi cha Nac Tham do Tiém-la ing hé niva, vA Nic Yém chi nhd ciy quan chia Nguyén. Nhin d6, chia Nguyéao bénh trugog wy lyc minh trén ving duyén bai vioh Tiém-la, 5.— NAC CU'U BEM BAT HA-TIEN HIEN CHUA NGUY EN Tir khi Dong Ngan Dich dén & My-tho, Nguyén-hitu Kioh lap phé Gia-dioh, thi tinh Gla dinh, tinh Bién-hda ngay nay da chanh-thirc thudéc vio bin 43 Viét-Nam, cdn trén dat My-tho, chia da dat durgc mot tht bin chinh-quyén, Nhw vay, wy-lyc cia chia Nguyén da dén sng Tién-giang, cn bén kia Tién-giang thi vin 1A dat cita Chan-lap. Mét ngwdi Trung-quéc khdc sé dem.dang chia mét gidi dat & tan trén be bi’n vinh Tiém-la d? chéa dang 1am ban dap, va tir day tiga td lén phia bic, néi lién voi Titn-giang. Mac Ciru, qué phi Léi-chau, tinh Quing-déng, nguyén 1a mét cha thuyén buén, r4t hoat dong, thudng sang buén bin & Phi-lugt-tin, Batavia, c6 18 44 cOng-tac mat thiét voi ho Trinh & Dai-loan trong vite khutch tryong mfu dich Dai-loan & hai ngoai. Sau khi thay nha Minh khéng thé phyc hung durgc, dng khéng chju cao téc, gidc bim theo nha Thanh, chay sang cr ngy & d4t Chan-lap, 1am quan véi Chan-lap. Thiy chioh cudc nude nay réi-ren ma & Mang-khim, thuéc inh Péam cha Mién (Sgudi Tau got 1A Phwong-thanh) 06 nhitu ngu’di buén bin ngoai- quéc tu hop, éng dén & dy, md sdag gé bac dé lay xau, lai Mo duge mé6t ham bac chén, nén tr thanh gitu. Mac Cru béa xy mét ng6i thanh trén bd b.tn, md phd x4, rdi chiéu tap lu dan déa & cdc noy Phéi-quéc, Can-bot (Kampot), Rach-gis, LuSng-cdy, Huong-tis (ttre Viing- thom, Kompong Sém), Camau, lp thanh 7 x3-thén. Tuong truytn dZt Mang-kham cé ngwdi tién thudng hién trén séog, nén dat tén 1a Ha. tien. Nhung vao khoang nim 1687 -— 1688, quan Tiém vaocuép phd Ha- tépsan eirdja 201PHAN KHOANG tién, dwa Mac Cita vé Tiém, cho & hai-cing Van-tué-son (Muang Galapuri). Sau m§t thdi-gian, éng lén tro vé Long-ky, 18i vao khodng nim 1700 tre vé Ha-tién. Tir nim 1698, chia Nguyén da lap phi Gia-dinb, dia vi cha ngudi ‘Vigt trén dat Thay Chan-lap da vitng chai, va thé-lyc duoag cé co phat triéa, con & Chan-lap thi ni loan tip tuc, nguoi Tiém-la lu6n luda can thiép va ch co-héi dé zim lan. Vi dnh hinh 4y va mudn duy tri dja-vi minh, nén Mac Ciru theo Idi khuyéa cia muu si ho T6, nim mau-ty (1708) cing b6 thudc 1a Trwong Cau, Ly X4 dem ngoc, lua dén phi chéa & Thuan-héa ding bigu xuwng than, xin cho Jam Ha-tién-trerdng. (1) Chia Hitn-téng thay Ciru tuéng mao khéi kiét, tién théi cung kink, ca than, nén bing lang cho 1am thudc-quéc, trao cho chite TSng-binh va dn-thy 48 gift Ha-tién; khi Citu vé, cha sai ndi thin tiga dua dén ngoai cira dé-thanh. Nhu viy Ha-tién ted thanh gin nher dét chu-hiu eta chia Nguy én. Ma: Ciru bén xiy dyng dioh nga, nhan dan dén & cang ngay cang déng thém. (con tiép) PHAN KHOANG (1) Ay 18 theo Liét-trayén tign bién; cdn theo Thirc-luc tién bién thi Mac Ciu sai Trwong Cu, Ly X4 di Thuan-hoa dang bién va 1é vat, xin cho minh lam Ha-tién treéng, chit Citu khéng di Jan nay. CHUC MUNG Nhan ngay [2 thanh hén, 27 thing 12 nim 1969 cia hai em Mai Ngoc Dudng va Bai Thi Xuan Minh, thanh th§t chic hai em trim nm hanh phic. NGUYEN NHA 202 tapsan airdja