You are on page 1of 13
luan vé NGUYEN TRAI PHAN KHOANG 7 @ MOT vu AN DE LAI THUONG CAM CHO DAN TOc. C4c vg~an trong quéc-sit, khéng cé vg nto lam cho h4u-thé cam throng, ut han bing vg 4n Lé-chi vién. Mé6t nhan-vat bdc-hoc, dai nho, di d2 Iai mOt sy nghiép vin- chong tréc tuyét, 16n lao’ nhu thé, mét vi anh hang cé muu ‘luge, cé tai tri, 44 gidi thodt giang son, dan - tc khdi ach = théng tri ngoai bang mét cach vé-vang nhw thé, ma phai bj giét mét cach bi- dat nh thé, ai 1a ngirdi cd long voi dan-téc, voi quéc-gia, nghe néi dn chuyén Nguyén Trai bj tru di tam tdc ma khdi sut-sdi, rbi dap ban, la lon} «V6 ly qué! Dau long qué!» Trong cic sy nghi¢p van-chtrong, chinh-trj, ngoai-giao cla Nguyén Trai, dan-tgc Vigt-nam mang an 6ng ning hon ci 1a & céng-cude gidi phéng dan-téc. Qua ljch-sir nuéc nha, ohirng chién tranh Ién lao va chién thang vé-vang hon cd 14 cugc d4nh bai quan Nguyén doi Trin va cugc dudi quan Minh cia vua Lé Loi Hai cudc ay, tuy tim quan trong ngang nhau, nhung cé nhitng mau sic va y nghia khéc nhau. Trancheng Dao 44 dink bai duoc nhitng ton quan tir née ngodi vio xim-lng 48 git an bd cdi, Le Loi di ddnh dudi duge nhéng todn quin dwong dé bé nuéc nba tk mudi may nim troi az (1) Si-ligu ding trong bai nay phan nhiéu ldy & Khdm-dinh Viét- sit théng-gidm wong muc. 32 tapsan sirdja gidnh lai quyén ty cht, cho dan-téc. Nha Tran lam chi mét quéc- gia 6 tO-chirc day di may trim nim, te Titn Le, Ly, 6 quan-d6i nén-nép sin, dén doi Tran, quy-mé lai rong Ion, bén vitng hon nita, nay gip ngoai xam, chi cin hé hao dan-khi khéo ditu bat quan-ddi d® thing nhing to’n quan tir xa la méi xéng vio bd cdi, Lé Loi la mot ké néog dan 40 vai, séng trong mot lic ma din tii, dan Iyc da kigt qué, «tudn kigt nhu sao budi sing, nh4n-tai to 14 mda thu» (x), mt minh dng len, mot minh t8-chitc, nuéc 14 ma va nén hd, a inh dudi nhing todn ngirdi duong dé hd da cé nhiing t-chire hoin bj vé quan-déi, vé hanh-chdnh, quen thugc phong thd, & chinh tai chin-dja, Nha Trin, nbd j-chi cia mot Iop ngudi qui-tée va gia-tuéng, quyét bio tin nhitng quyén Igi sin cé6, «khd bay gid chang nhttng thdi 4p cla ta khéng cdn, ma b8ng léc cia cdc ngwdi cing hét» (2) —x, khéo doin két dugc dan-téc 48 thanh cong. Le Loi, mot ké binh dan, khong n& ngdi nbin ding bao rén sigt trong cinh lim than, nén phai ding lén mou lo dgi-sy: O' bén canh ngudi 4o vai Lam-son, may cé Nguyén Trai, mét dai nho, cing khéng phai vi bdo tén gi ca, machi vi «viéc nban nghia cét & yén dav, quan diéu phat chi vi khir bao» (3), va «nuwéc Dai-Viée tat trudc, von xung vin hign da liu» (3). Ay 1a y-thirc-h@ Nho-giéo ma ciing 1a chi-nghia dan-téc, chit-nghia quéc-gia dé. Chinh y-thire-hé ay da lanh dao cugc khang Minh va trong mudi nim tdi, & bén man tréng cia Lé Loi, Nguyén Trai a hign than cia y-thich@ dy, 1a kh6i 6c cha Le Loi, 42 van tra, quyét séch, its khitn tinh binh, giao thigp voi dich, chiéu Si nhitng dSng bao dong phycevg dich, r8i dudi dirge gife Minh. Cai cong nghi@p adi voi dan-téc, quéc-gia I6n lao thé fy, ma, sy bio dap bi-dat, thim-kh&c thé kia! Oi! NGUYEN TRAI va LE LOT Nim Canh Ti (1420), Binh-dinh-vwong Lé Loi déng quan & (1) Bink Ng6 dqi cdo. (2) Hich Trin-hung-Bao (3) Bink Ngé Dai cdo. tapsan sirdia 33 Léi-giang (1), Nguy&n Trdi dén yét kién, dang bai sich Binh Ng6, vwong tthe ngoi, phong lant Tuyén-phy Dai-phu Han-lim thira chi va cho diy ban amuru ké. Nhéng loi Trdi baa d8u dwg Vong nghe theo, Tir 46 mét tay” Neuyén Trai 44 thio tat cd cde thir trdt giao-thi¢p voi cdc twéng nh’ Minh hi Vuong Thong, Phirong Chinh, Son-Tho, dg hang céc tuéng hién git cdc thanh cia dich, khuyén nh& céc ngwoi Viét-nam lam quan véi ngwdi Minh. Dén nim Dinh-Mui, Vong cho Nguyén Trai 1am Lai-b$ Thirgng-the, nh§p ni Hanh-khitn (TB-turéng), kiém gid céng viée viéa Khu-mat. Sau khi dgi-djnh, Thugn-thién nim dau (1428), vua Lé Thai-td ghi chép céng trang nhitng céng than da theo vua tir lic khdi nghia; thang 2, cho 221 ngwdi dubc phong tude; thang 3, Nbap-ndi dai-Hanh-khitn Nguyén Trai dirge gia phong tw6c Quan-phuc-biu, t& quéc. tinh. Nam KY-Dau (1429), phong Ligt-hiu cho cdc cOng-thin 93 ngwdi, Nguyén Trai durgc dy vao hang A-hiu, Nam Kj-Déu, xy ra mdt vide ob trong quan voi Nguyén Trai la viée Tran Han bj bat rbi ty te. Tran Han vén ddng-d6i Tu-d$ Tran-nguyén Din (6ng ngoai Nguyén Trai), cd hoz thitc, gidi binh ph4p, vao theo vua Thdi-td mét lin véi Nguyén Trai, duge vua hau dai, thong yeu Haa duoc dy ban nhitng vigc bi-mat, theo vua ra tran mac, dén dau cing Ip durge chién-cdng. Thugn-thién nguyén-nién, trong luc céng than, Han duge gia phong TS Tiréng-quéc, ti quéc tinh. Han néi riéng véi ngudi than tin ring : « Nba vua cé twéng nhu Viét-virong Cau Tita, khéng'th® cing hudng yéa vui, sung swong duoc». Han xin vé biru, vua ung thuda, nhwng 1a vi ddag- ddi ho Trin, nén bj nghi ky. Han v8 4p Son-déng, sng trong cdnh qué- huong, 6ng xdy dyng phi dé, déng ghe thuy8n, cho bink khi Cé ké ding céng, gitm pha véi nha vua ring Hao muu toan lam phan. Vua tin, s i lyro- si dén bat. Khi thuy&n déa bén Son-déag. Hia ty trim; chét. (2) (1) MOt khic song Ma-giang & ving trén huyén Caim-thiy (Thanh-héa). 2) Lich-tritu Hign-chuong, myc Nhan-vat-chi, chép: ... thuy8n dén bén dui x4 Dong-son, dng gign vat, khan troi ring: «Toi voi vua cing muu ctu din, nay nghia lon d3 dinh, vua lai muén gist t0i, hoang thién cé biét, xin soi xét cho». Noi xong, béng cd tran gid lon lat thayén, 6ng va 42 lye-st déu chét dudi ca, chi cd 2 gia ding cha dng gigt vao bé, thodt chét. Vua xudng cbiéu tich thu t&t c& vo con, rudng Gat, cha cdi, Bén doi Nhan-téng, nim Dién-ninh thir 2 nhan dai xé, yua thuong 6ng vé ti, moi xuéng chiéu tra Ii rugng ven, cla cdi. 34 tépsan sirdja Ding ra, cdi chét cla Trin Hin phai lam cho Nguyén Trai «Mic bigt luu tam. Tran Han 1a ngwdi cé hoc thirc, c6 ba con ho ngoai v6i Nguyén ‘Trai, cing Nguyéa Trai ri nhau vio Thanh-héa tim theo Lé Loi mét lin, at cé cdi tinh « théng givgng tong quan» vay. Trin Hia cé nhac vite Viét-vwong Cau Tito, (1) Nguyén Trai at ohé lai cau «céng thanh than thodi» cia Pham Lai, Trirong Luong. Nhung éng khéng theo cau fy. Cé lé vi nghi ring éng 1A mét trong nhitng ngudi sing lp tritu dai, éng cé bdn phan gdp phan xy dyng né cho ving bén. Ong «cic cung tan tuy, té nhi hau di», (2) thi au 1a dng cting cé cdi ly cha dng. ‘@ TINH-CANH HU NAT TRONG TRIEU-DINH VUA THAI- TONG. VAI TRO NGUYEN TRAI LU MO. Va an Lé-chi-vien cing dé hitu. Va né6 khéng phai hodn toin khéng do Nguyén Trai gay ra. Vua Thai-td bing, vua Thdi-tong lén ngéi, méi x tudi; quyén fanh déu & trong tay Dai Tu-dd Lé-Sét, lam Phg-chanh. Nim vua Asn ngéi, tréi han, nha ndng khong cay cly duoc, Bay gid bon vd twéng cOog-thin Khai quéc nh Le Ngan, Le Vin, Le Lig, Le Boi, Neuyén Xi, Trinh Kha déu cdm tai tritu. Ho 1a nhitng ngirdi da cing vua Thai-tS tham dy tran mac, xéng pha tén dan, vao sanh ra tir, -43 gay dyng bin tritu, nén dén nay, twéc cao, quyén lon, ho khong Khdi ty cao, ty dai, Nguyéa Trai, tuy ding dau bén quan vin, nhing 4a A-b3u 1a bac hau thir séu, con Le Sét, Lé Van 1a Huyén thugng- hau 14 bac hau thé nbdt, Le Ngan la A-thirgng-h’u la bic hau thir hai. Lé Sat, lam Phg-chénh, quyét dinh moi vigc theo y. riéng minb, gitm (1) Pham’ Lai, mt trung thin cia Viét-vwong Cau-Tién, ai hét Jong phd té vua trong con hogan naa, rdi cing Van Ching gitp vua danh bai ké thi IA Ngé vong Pha sai. Sau khi thanh céng, Pham Lai bio Vin Ching ring: «Yua ta cé tuong cd dai, mép qua, co th8 & cing nhau trong hic hoan nan, khéng thé cing nhau trong lic an vui», rdi bd di; Van Ching & dai, lam quan, sau bi Cau-Tién giét, (2) Hét sire minh cho dén chét méi thdi, cau néi cla Gia-cat- thugng voi Hau-chtia, a ty hen minh, trong bai Hau xudt su bidu, tapsan sikdja 35 pha, gidng trudt, git hai nhiing ngudi khéng phi phe cénh cis minh, Nhitu sy-kién chirng td tritu-chinh hu ndt, va cdi hoa be phi phit sink, nhdt la gifta viin-thiin va vé-thiin, Sau khi Tran Hay chét, Nguyén Tri hinh nh cB-dgc, va chi durgc ding hd bdi nhitng quan vin cSp nhé, tigng néi khong anh huéng gi. The ma Ong bi hay néi thang, hay chi trich, khong kiéng n®, biy ky gi. Nim Thigu-binh thir I (1434), thang 5, nha vua sai sé dem bitu vin va sin vit sang nba Minh xin phong virong, Nguyén Tri sogn bitu vin, N@i-mat-vién Nguyén-thic Hué va Hoc-si Lé-cdnh Xuée mudn sira dBi vai chit. Trdi oBi gin, n6i; «Bon céc ngwdi 1a hang bay téi tu 1iém (1), nan han hin ngay nay déu do bon cdc ngudi gay ra cil» Thic-Hué dem chuygn nay mich Le Sat va Lé Van. Lée Van ndi gian, trach Nguyén Trai ring: «Nhing cé gay nén tai nan va han hén 1a do nha vua va Thi-twéng (Le Sét) dé théi, cht khong ph3i Wi tai bon may; sao éng tréch nhau qué lim th8?> Nguyén Trai xin 13i, néi: «Thic-Hué 1a hang tai mon, chi chim duc khoét, vo vét, thé ma hin gift chirc then chét trong nude, hé c6 tau bay digu digu gi bin chi mudn lam thiét dan, lam Igi cho nha quan d@ dua njnh bé trén, cho nén téi méi’nhan vie nay ma “ndi ra 46 théi, cht khong phdi cé y phting thfch va di nghj nha vua va Thi-twéng gi dau». Nhung Lé Sit vin khéng nguéi gian. Lito sau 46, cO 7 tén curép, déu 1a t4i pham, déng toi ti hinh, Bon Lé-Sét, Lé Ngan lay lam &hé nghi, vi e phai gig nhite qué. Vua Thai-tang dem vige Sy hdi Nguyéa Trai, Trai tau: « Hinb phat khéng bing oban nghia, ditu ay ré-rang roi. Nay mot lic gite_ 7 mang ngwdi thi e khéng phdi 18 thinh dir, Kinh Thy néi: «An nhit chi» nghia 1a phai yén tai ché cha minh. Vida nhw trong cung a chd yén cia bé-ha; cing cé khi Ngdi di tuia du ché khdc, nhung khong thdy yén, dén khi. tro vé cung, méi th’y 1a yén chd. Dang nhan quan déi voi nhan nghia cing tht, phai dy day im chd & yen, thinh-thoing cing cé khi ding dén uy phép, nung rdi-phai trd. vé voi nhan nghia » (1) Thu thué khéa ning nban-din a8 lam gidu cho bé trén.. t 36 tapsan sirdia Bon Lé S&t bén bio Nguyén Trai: «Ong 1&8 ngwdi nban nghia, 26 th8 cam héa ké 4c, khién ho tré nén ngwdi thign, thi day, xin giao cho éng bon cuép nay», Roi Lé Sit dem 7 tén td pham giao cho Nguyén Trai bio quan (x). Nguyén Trai n6i: «Bon dy 1a dd gian gido, hung 4c, phap Iugt va ché-d6 cha tritu-dinh cdn khéng rin chira duge ching, huéng chi Trai nay cé dire dQ gi ma cim héa ndi». Do day, chi chém hai tén cim dau, cdn thi khép vio t6i liu. Xem thé thi sw xung dét gita nho-than Nguyén Trdi va cdc vé- twéng dwong clim quyén, trong 46 Lé V4o, Le Sét dong & chic vi ‘cao nb%t, thyc da dén 46 kich ligt, Nha nho Nguyén Tri hay dem Thi, Thur, Nhan, Nghia ra thuyét, cdn nhitng ngudi vd bitn tt hoes thi cho 46 1A mét sy khoa ngén, khéng {ch loi thiét thyc. Ditu dy khdng 1g, cuéc-thang tran cdm gian-gin, méi mé qué. Sau ro nim dang v6 lye mA dioh dudi diye quin Minh, céc tréng sdy dy vdn con cdi cdm twéng nh Hén Cao-td lic ban dtu ring «Ta ngdi trén minh ngya ma lay duoc thién ha, can gi dén Thi, Thu, Nban, Nghia». Chi tréch Nguyén Trai trong mgt hodn canh nhu vay ma khéng khéo « tuin tuin thign dy, bic di vin, rdi wéc di le» AB phai «thuyét ph4p trong bai sa-mac> vA gay thém chia ré gifta vd- atwéng va vdn-than, Trong tritu-dinh di khéng c6 tiéng néi cia ngwdi hoc-thirc, nén khong ‘chi chinh-te} ri logu, mA cb Kkhi vua tdi xm hau lam nhitng vite can d& rit budn cdi. Nam Thigu-binh I, thang 4, vi han han au ngay, tin bai ngh néng, lai vi chiée thuyén.ngy do Nghé-an ding tiga bj sét d4oh, nén I{p dan clu dio, nhirong trir tai hoa. Thii-s® Boi Hanh mat tau rang ngay 1 thing 5 ¢é tinh con virgn den hit khi mat tdi nén cé nhat thyc, nbat thee thi trong nude cS tai bién. Néu giét con virgn that d& ym trir thi tai bién cé the qua khéi, Le Sit tin loi, ben tau xin ra Igoh cho din & mitn atvng néi thuge Tuyén-quang vA Thdi-nguyén sin bit von dua déa kinh-46. Toi ngay di dugc vgn, vua nghi thiée tritu, lam phép yem trir & trong cém-cung ! (1) Nhgn Tink, chju drach nhigm vA bio dm. tapsan sixdja 37 S& di tritu-chinh bay gid hw n4t nhw vay, khéng phiai chit vi vé-thin chuyén hoanh, ma truéc hét, vi vua Thdi-téng cdn nhd» dai, ma lai phéng ting, cin dé, khéng chiu nghe ldi khuyén can. Nam At-Mao (1435), St (1) chép 13 nhitng hanh-vi sai bay cia ohd vua md m@t giia-thin 1A Thién-twéc di dang sé din hic: 1) Nh& vua 6 trong cung, choi dia véi bon hau c§n siz subng; c4c dai thin xin ding bon nho-thin vio hau vua hoc tip, vua khong ob§n ; 2) Vua cung chitu mét tén titu tha (2) 1a Lé Cung, bon Le Sat xin gigt Cung, vua khéng nghe, Sét cio bénh, kh6ng vao chiu;: 3) Nha vua céi voi, cho Iéng chay trong sin hau cutg. Bay gid cé ngwdi tién con dé rivng, vua cho voi choi nhau véi dé, con d@ ving lén, xéng vio hic, voi sy Idi vio phia sau, sa xudng giéng chét;- 4) Nhing miu sw (3) mA vua Théi-t8 44 a%t bén canh Thdi-- téng d@u bj vua khinh hon, qué ming; 5) Hai ba me ghé cia vua 18 Than-phi va Hué-phi (phi cia: vua Thdi-t3) vio khuyéa rin vua, vua sai déng cita khéng cho vio,. 6) Cac quan hau c§n th4y vua khéng doc séch lai cam cung. di bia chim, ding ra can ngin, vua 43 khong nghe, lai gio cung: ban ho; 7) Vua Thdi-t8 da lya chon con em céc céng thin d8 hau ha. vua hoc tip, vua xa lénh bon nay, chi choi dia voi bon hau c§m 84 sudng 5 8) Vua chi choi dia va ban thuéng cho bon hoan quan; . 9) Khi ta coi trigu, vua khéog git vé ton nghiém, blah tioh-- Vua thi nhd dai, chi thich choi boi, TR-twong thi dét ndte tan bao, tinh-trang ay da diroc- mét tén tho son néji ra 15 rang dé roi y phai bj chém dau: Bay giv ditu dong thy son stra chita chia (1) Kham-dinh Viét-s Thong giam Cuong muc. Q) Dita & ohd. (3) N& su c6 ahigm-vy vita slin-séo, vita day d6 hang vua tré tudé. 38 tépsan sirdia Bio-thiéa, ngwdi tho tén 1a Cao-sir-Ding néi vung ring: « Thién-tt thi kém dic d? dén ndi cé han han, dai-th3n thi An béi 16 a8 cit ding ké no ngwoi kia, ching lam durge céng trang gl cil cé hay-ho gi ma cdn ninh Phat!» C6 ngwdi dem chuyén ay t8 céo voi Lé Sit, Sét ndi gidn, sai bat S& Dang giao cho quan coi hinh ngge xét xi; Sir Dang bi chém. Kem trén, ta biét Thaitézg 18 mgt vj vua hoang-disg, hu héng, dai thin thi hau hét dét ndt, phi vi, chi c6 Nguyéa Trai 1a ngwdi cé hoc vin, cong chink hon. Vay nha nho Nguyéa Tri cé biét khong rang éng dong lam vio tinh-trang cia qué « Bic» trong kinh Djch-Qué Bac cé 5 hao 4m & didi tiéa manh lén, mét hao duwong & trén, cd déc, khong ché ngy due, tic 1a 4m thanh, dong suy, titu-nhan manh, lin dt quanti. Loi trong qué Bic néi: «Bat loi bu du ving, titu nhan treéng da, thuan bi chi chi; quan-tir thugng tiéu tic; dinh hu, thién binh di>, (nghia 12: hanh dng khong Ioi, titu nban 16n lén, thugm ma ogin nd; ngirdi quan-tir chugng sy nghi ngoi, day voi 1a lé trdi vay) Nguyén Trai da khong “thuga nbi chi chi», cing khéng cthirgng tiu téc»! Khong thi thd gi dugc, ding ra Nguyén Trai phdi theo qué «Don» ma hanh dng. Qué Dgn cing 1a 4m trudng, dong tigu, khuyén trinh di, d& cho thoi: «quan ti di viéa titu nhan, bat 4c nhi nghiém» (nghia 1a: ngwoi quan-tiy phai tranh ké titu nhan, khéng 4c ohung nghiém voi ching). Nguyga Trai khéng 1am nh vay, 6ng theo thdi-d9 cia Gia-cét Luong. Si sich du chép riog*Lé Théi-tong 12 ngudi thong minh, cb 1é Nguyéa Trai con hy vong cdi héa vua minh ching? Nhung Thdi-téng théng minh ma khéog chju hoc, khi méi lén ngéi, tritu-dinh ding bitu cir Nguyén Trai cing bon Trinh-thuda Dy vio tba kinh-dién day vua cho thanh ngwdi cé ditc, nhung vua giao tra te bitu ay gi, khéng chju, vay thi cdi héa sao duge ? Kinh Dich néi: «Duy co da ping thinh thién ha chi vg (nghia B: thay biét cdi dy-trigu (dim bso truéc) méi lam thanh duge vite thién ha), va «quant kigm co nhi thc, bit si chung nhit» (oghia la: ngudi quan ti trong thiy cdi dy trigu thi hank ddng, ding doi tron ngay). Nguyén Trai da khong tri co, hokc kiéa co thpsan sirdia 39 ma khéng «téc», nén dng tigp tuc chju [ay nhyc nhd ma khéng thinh dure vige gi cho vua, cho nuée ca! Nam Dinh-Ti (1437) vua sai Nguyén Trai va hogan quan B Lwong-Ding trong coi vigc lam xe loan va qui djoh nha-nhac. Ai cing biét luat-digu am-nbgc 18 mén thin-digu, tinh vi, nguyén-ly cia am- nhac, cin baa ola nha-nhgc 1a nhiing ditu ma phi nguwdi cd hoc thie méi am hitu dugc. Nguyén Trai 1A ngwdi cé di tu-cich AB am vigc nay, con téa hogan quan dét ndt Luong Ding sao lai dé dy vao. day? Sy hop téc 4y that 18 miéa curdag, nb td cd su dung ¥ cla ngudi sai bio. Qua nhién, may thang sau, nhitng digu ban luan ve vie qui djnh nba-hhac cia Nguyéa Trai khéng dugc Luong Ding ding fr Trai xin thoi vige, nha vua ch%p thuja, cdn nbitng kiga nghj cia Ding dwgc vua wng theo, va ra lénh cho thi hanh, Tigp 46, Luong Ding dang ohi-nhyc ri va nghi-trirgng 18-b8 (2), déu duge vua nghe theo, va phong Ding lam Dé-giém Trung-thira, Ngy-sir Trung- thira 1a Baicim H8 tire gida, tau ring : «L8-b6-ti D3ng-gidm la Lirong Ditg, Tien Dé th’y hin biée chat chit nghia, cho lam Néi-nbdn Phé-chwdng, nhung roi th3y hin chi khim-nim b& ngodi, khong thing-than, khéng th? gin-gui doc, nén mdi cho hin ra lam Van 49i (2); thé ma nay Igi cho lén lam chirc quan to, vay xin Baha ngbi lai», Nhung yua khong nghi tai! Thay nhitng nghi-thic ma Lwong Ding dé nghj cho cfc cugc W dugc dem thi hank, Nguyéa Ligu tau: «Tir xa dén nay, chwa 6 bao gi hoan quan lai duge ty chuyén, lam ndt thién ha nb vay!» Dinh Thang (mét tén hogan quan) tir trong nQi di ra, mang ring: «Hoan quan lam gi ma nat thiéa ba? Néu nét thién ha thi phii chém* diu may 1> Vua béa giad Nguyéa Liga cho hinh ‘quan xét hdi,-Ligu phai tdi thich chit vao mit, day di chau xa, (1) Xa gid, cd quat, vong long v.v., ding khi vaa di. 2) Lich-trigu Higm chuong: Lé Thai-t3 dit ra Ngy-tién Van-ddi, trong di cé ty Thinh-hau chuyén gitt viée sai phai, diéu bat. 40 tapsan sidja Xem thé thi vua Théi-téng thién vi hogan quan qué lim, Khi d§t Lwong Ding bén canh Nguyén Trai 48 thim djnh nbd-nhgc 1a nha yua 43 cé dung y chi nghe theo Luong Ding ma théi, Nguyéa Tri chi 48 bd khuyét ohitng chd dét nét cia Luong Ding, nén khi Nguyén Trai khéng hep-tic voi Luong Ding nita thi ciing dirgc. Vay ma bhi thy thi hanh cdc nghi-théc méi, Nguyén Tri cdn rin gin cd cing Nguyén Truyén, Dao-céng Sogn tau vua: «Lé, nhac 1a cSt & ngwdi méi d¥t ra dugc. Phdi 1A ngwdi cd tai dire nbe Chu-céng ri sau méi khéng th® ché trich ve vite dit 1, ché nhgc. Nay nha vua d® cho hang bay téi ohd mon & trong cung chuyéa vige sip dit 18 nhac, nhu viy ching tai nhge cho nuéc nha lim sao? V4 lai, vigc lam cia Ding déu 14 déi vua, lira duéi, khéng cia cir vio dau cd.» Vua khéng nghe. Nguyén Trai th§t khong thir tadi chit nao het! — J CHINH NGUYEN TRAI DA GIAN TIEP GAY RA VU AN LE-CHLVIEN. Nhac dén chuygn Th} L6 lai cing th’y sy lim 18i cia Nguyén ‘Trai. Thi LO 1a mot cd gai tré dep,” thong minh, gidi chit, tho hay; vA voi cdi cich tng i nhanh-nhen, cAi giong Ing-le «... ndi chi éng héi hét hay cbn? Xuan thu tudi méi tring trda 18, chong cdn chia cé, cé chi con», nang da khudt phyc dugc 6ng gid cing céi Nguyéo Trai thi chic ciing dé mua chudc durgc long sting 4i cha chang thanh-nién da tink, hiéu sic Th4i-téng méi duéi 20 tubi. Vo -minh nhuy thé, vua minh nhu thé, ma lai cho nang vio cung hiu hg, sao Nguyén “Trai khong nghi dén cdi 1& phdng vi 43 tigm (1) ma lai dung ting mot sy gin-gui ra ngoai 1é gido nhu thé ? -Xwa kia, nhigu vi vua cdn tré, durgc bon thj thin lén dua di choi boi, dén ndji tan than, vong quéc, séeh sir cdn ché trich muén dpi, Nguyén Trai bé khong big, thé ma 6ng lai gidn tiép dua vua vio dudng tdi 151, d8 gay nén bau hoa In lao! Cé ngwdi néi ring dudi (1) Ngin ngira diéu ac tir lic n6 méi chém n&, va chin ding sx phat trién cha nd, thpsan sirdja 41 ché-4§ quan-chi, vua di muén thi bE tdi khong th? curdng lai. Khong phai nhw thé. Chi nhitng lic trigu-dinh khéng cd be tdi khd, vua méi d4m lam chuyén phi vi, cdn khi cé bac dai-thin cé phong-dd, dé tu- cach, nim gi dugc giéng méi thi vua, hoang - bau, thai-bgu, daw phéng dang, hung hang, ciing khong d4im virgt ra ngodi phdp tac. Thi L6 tir khi durgc vdi vao cung, phong lam Lé-nghi hoc~ si, ng3y dém chau h3u bén canh nha vua, Nh§p-ngi Thi-trung-hiu Le Lé 1a mét céng thin khai quéc di theo vua Thdi-t3 tir lic khoi nghia, bj Thi L6 gitm pha véi vua Théi-téng, nén bi gidng xudng Lim Thai-td thigu-bio, dén khi éng m%t méi khai phyc duge chite ci, Xem thé thi trong chin khué phong, Thi Lé da can dy vao vite chinh-sy nita! Sy-kigén 4y khéng th? khéng lam gidm uy tin cia vi khai-quéc céng-thin Nguyéa Tri tréc ddng-litu va dn-chting, Bay gid & triu-dioh vA trong cung c’m da x4y ra biét bao bién cé Ibn lao, vi sy chia ré phe phdi cia cdc ‘tritu than, vi sy tranh gidnh anh hwdng trong ndi cung, nbét 18 vi vua Théi-t6ng lung- Hing, bdng-bot, hay nghe 101 xui-xitm. Hai vj dai-th3n, cha cia hab ba phi, ké nhau bj giét va hai ba phi tin dy lin lot bj phé trudt. Nam Dinh-Ti (1437) théng 5, vua giét Te-twéng Lé Sét, ngwdi the cia Nguyén Trai, biém tru obing ngwdi phe ding cha Sét nhy Lé. £, Lé-vin Linh, ba nguyén-phi Ngoc-dao, con gai cia Sit bi phé lm thi nhan, Phe phan déi Le Sét va Lé Kha, U-Dai, Bui-cim Ho duge thi dyng. Khi giao cho Phdp-ti xét bai vu Le Sét thi Lé Nein bao chita cho Sat. Va khi ha chigéu chém Sét, Lé Ngan tau: «Sat 1a. mot dai thin, néu phanh thay lam nhgc,e ddi sau ché cudi.» Nho dé, vua cho phép Sat duoc ty th. Thang 12 nim 4y, vin m$t cé oho mon, vua git Nhap-ndi Dai Dé-déc Lé-Ngan: b& Hug-phi, con g4i Le Ngan, vira gc phong én chire nay thé b’ Ngoc-dao cfing bj phé lam Tu-dung (1). Ba Ngé Tigp-d (me vua Lé Thénh-téng) cing bj t& cho 6 dinh- dip voi b’ Hué-phi, nén bj xi phat leu, nhung dugye Nguyéo-Trii va Thi L6 bio todn, gitip 4& cho. Trong céc bién 6 Sy chdc khong. khdi 43 cé anh-hudng Thj LO xen vio. Nhw vay, lam sao khéi gay (1) Mgt ep bac trong hang ve 18 vua. 42 tapsan sirdja thém chia ré gita quan thin va Nguyéa Trai, va ting thém 4c cim cia ho d6i véi dng. Au 1a mét phin cing vi Nguyén Trai khong biét phdng vi d3 tigm Itic ban dau méi phét sinh tinh trang dy, roi ké theo 1a bao nhitu hiém khich, bit ngd, 42 dua dén cdi chét ctia vua, eta 6ng va gia-téc éng nita, Thang 7 nim Nham-Tu&t (1442), vua Thdi-Téng dén duyét bin & huyén Chi-linh. Nghe tio, Nguyém Trai dén ruéc xagid ve thim nha éng & Cén-son. O' day, Théi-tong gip Thi LO, va nang duoc Ignh theo xagid vé cung, dén huyén Gia-dinh (thugc Bic-ninh) thi trai t0i, nghi Iai & Lé-chi-vien, sing hém sau thi vua bing, ai cing biét Ja vi trai qna mét dém tiru sic qué 49 vacdm nhiém phong suong- & day, ching ta phdi ty bio: Déi véi ong vua «v6 Ie» 4y — éng Trai phai biét mot cdch thdm-thia ditu v6 1€ ’y hon ai hét — thi diu dng khong ditt duoc céi nghia vua t6i, cing nén «kink nhiv vién chi» 1a hon, cdn lom-khom chéng gay dén tan Chi-linh rude xéch lam chi! Ruée «chang» vé Cén-son ma cé «mang» & dé, thi sy thé sé thé nao, ai cing cb th? biét triréc, 1é nto ong Trai khong biét? «Quin» 4% khéng dang 12 cquan>, ma cthia» ci tin lyc- git 18 cha «thin», 6 1a ditm thién-Ifch ding trich & dgoly cia Nguyén Trai. Quan quan, thin thin, phe phg, ti ti, mdi bén phak c6 bdn phin tuéng déi voi bén kia; quan da v6 1é thi thin cing: c6 th? khéng tan trung kia mal x Tém Iai, Nguyén Trai 1a mgt nhan vat vi dai trong dan-téc va lich-sie Vigt-nam. Vi dai & sy-nghiép vin-chiong vA cong cudc gidi phéng. dan-téc. Con vé lé tiéa thodi, vé phong-dé cia mét dai than ruvéng. cot quécgia thi e Ong cé nhitu ché thigu sét, chia duge xing hop. «Céng thanh, than thodi» va «ctic cung tin tuy, ti nhi hgu di», hai dudng li dy, ké dwong sy tiy hoi’n caoh, thy trong hop ma 4p dyng d2 tién, thoi, chi khéng th nhft djnh cho mt dudng 16% nao 1a ding. Nguy8n Trai da cé nhitng bic titn béi xing ding dé Sng suy ngim: tién thi nhy Ly-dgo Thanh, Té-hién Thanh, tuy gip tapsan sirdja 43- dc khé-kbin ma via lam tron tréch obiém ; thoSi tbl nhu Chu-via An, th’y khéng thé lam duoc, phdi lui di d@ git todn danh tit vA néu gwong cho déi, cinh cdo ngréi duong dao. Nguyén Tri dudi tritu Thai-téng, da khong biét thodi nh Chu, ma tién thi cling khéng lam duge viée nhuy Té, Ly. Sau khi mage nha dai dink, dng cé gidp vio viéc dink lai phép- vché, dit ra Gitn-lg, nhung tir khi vua Théi-tong lén ngdi tro vé sau, thi vai-trd cla vi 4@ nbat khai quéc céng-th’a bén vin tr néo Ju mv, 60g khéag gidp gi duge trong viée kinh bang té thé. Vin big dy 1a vi bon quytn thin chuyén hoanb, nhung cing vi tinh hi dng cwong tryc, chi biét mot mye thing-thin, ci. chi éag czo ma cdi lwong 6ng hep. La mét ai nho, nhitng éng khong thyc hién dugc pvin- mio cas «quin ti s& qué gid héa» (1), vi dng 1a ngwoi khué gidc, cteng-céi, <6 géc, c6 canh, khéng duoc hén nhién én hda, thuin “hau abe sgedi quan-te ly-twéng cia Khdag-gido. Trong lic trigu-chinh réi-ren, vua tré dai, dgi-thin can dd, bay gid Nguyéa Trai 1a ngwdi cé 44 tu-cdch hon ai hét a2 chinh dén gi gitng mdi. Vi éng 1a ngwdi da tirng cong thc voi Tién Dé trong nhieng nim sing Wp kbé khin, di dugc Titn-Dé yeu qui, 6ng 18 d@ obit céng than khai quéc bén vaio, 1a ngwdi hoc van uyén bac, vin-chuong ‘trdc tuy@t, ngudi duong théi déu big. Nhung Nguyéa, Trai 4a khong dam duge nby thé. Ong dai khong khéo xi tri d@ cho trén an dw6i thufo, trdi lai, Km cho phe ph4i thém chia 8 Lai xem vite ‘Thi L8 cing cdc Idi Adi thoai cia dng véi Nguyén-thic Hug va trong va Luong Ding, thi that 4y khéng phii 1a phong-d cla mot bac @gi-thin thdi xwa, Chinh vi thigu phong do 4y ma Nguyén Trai 43 &héng am duge céi nhigm-vg ma chic & du6i sui vang, vua Théi- 3 cling 44 trich vong & Ong. PHAN KHOANG (1) Ngwai quan tt dén dau 1a cm héa nguéi ta déa addy. (Kink Dich, Hé-tr). 44 tapsan sidja

You might also like