You are on page 1of 10
VE CAC DANH XU’NG CHI NGUOT CHAM V TA CHI DAL TRUONG Danh xung ding 48 chi dan téc da ting cd mdt dé quéc rong lon hién nim trén phan dat Viét, Mién, Lao, that cing khéng nhigu gi lam. Nhitng tén due ghitrén gidy td, bia d4, c6 khdc nhau tiy thuéc ngén ngi sir dung, nhung ngwéi ta cé the dé dang néi két ngudn géc 48 tim ra gidi thich hop ly. Nhitng tén do tiéng goi thong thuong cia din ching gay it nhi’u king tang cho ngwdi tim hidu vi tinh chit thiéu cd dinh va thiéu lwu gitr cia Ibi truyén khiu, C6 ngwoi bd cudc, 06 ngwdi don phong chirng. Bay gid dén lot ching ta thir 6 ging tim mét ¥ kién x4c quyét xem sao, * Danh xwng thwong duoc ding nhitu nhat tir dan ching dén tang lép cai tr] 1a tén tiéng Viet goi 18 Cham. O° Ha Lao cé dja danh Cham- bassak, & Cambodge cé Kompong Cham ( Viing Cham), Spéan-Cham (Cau Cham ), Vang kinh thanh Cha-ban cing cé Cau-Cham trén Quéc 16 sé x ngang qua thinh Binh-Djnh ma sir quan 44 chju khé dich ra mt tén tho méng 1a Lam kiéu. Nhing d4u vét cdn lai nhitu nhat 1a 6 noi 44 phat sinh danh xung 46. Ving tinh Quing-nam, Quing- tin bay gid cho dén cudi thé ky 18 vin due cdc ngudi ngoai quéc goi 1a tink Cham. Tén goi hin phii dwa vao truyén théng dia phwong vi thanh phé Quang- nam vin dugc vua quan Viet goi 1a Chiém-doanh. C6 lang Chiém Son thuéc quin Duy-xuyén, 2 lang Chiém-lai ( thong va ha) cia quan Dién- ban. Cit lao Cham con dén bay gid, va Cita Dai chi 1a tén rit cla Dai Chiém hdi khéu. ° Cho nén, khéng lay 1am lg rang cic hoe gid Tay phwong 44 doin Chiém “thanh » do ngwrdi Trung-hoa ghi Iai 14 chuy8n tir mt Champdpura quanh ving Quang-nam (1): Chit “Chiém» véi chit «Chim » hin 1A cing nguin géc. Va tén Cham 18 tir chit Campa khactrén bia d4 dau thé (1) H. Coedés, Histoire des Etats hindouisés d’Extréme Orient, Imp. d’Extréme Orient, 1944, 156, 114. TA CHI BAI TRUONG ky thir VIT (1). Tén nuréc that dep, béi vi Campa, chi sanscrit, tén cia cay Michelia Campaka (2), cay béng six cha ngwéi mitn Nam, hoa dgi & min Bac. * Théng thong trong dan ching cdn cé danh tir «Hoi? ab chi sic dan lip quéc.trén by bitn déng Viét-nam tir Quing-nam tr vio dén Binh-thujn, Phain6i dai dong nhw vay vicé ngwdi, Ong J. Moura, khdng nhin ngwdi Hoi 1a ngwoi Cham. Dva trén 101 thuat cia mot vien cong stt Qui-nhon (3) cho ring dan ‘Hois» & Binh-thugn “khéng giéng ngydi Cham, cé nwéec da trang hon dan Cham va trang hon ca ngudi An-nam», «Dan Hoi khéng phai theo Phat-gido, Héi-gido ma 14 thé thin- vat va d thd chinh cla dao ho 14 mét than cay chét cé hinh trang dic biét (2) » Moura bj 16i kéo béi gid thuyét cia mét gido si Phdp cho ring emau da din Héikhéng cé6 ding nguén géc nhiét A6i va c6 thé 1a hott cdc be bin Trung-hoa bi ngirdi Tau roi ngwdi An-nam dén vé Nam. Cudi cing, ngwoi An-nam cing tryc xudt Iuén ngwoi Cham...? Dirge goi y tir dé, Moura méi cho ngirdi Hdi 1a mot sac dan bin thd cia dio Hii-Nam ma ngwdi Trung-hoa, theo éng nghe dug, goi tén ngtrdi «Lois». Va tir chit Loi 46, dng cho ring c6 trong dng voi chit HOi. Moura cing diya trén li ke cla mét thwong-gia Trung-hoa lic 4y Gang & Cao-Mién ma vé lai mét kitu miu sic dan bin thd Héi-nam a2 dbng thoi cd ép gidi thich sao cho c6 trong dng giita ngwdi Loi 46 va ngwdi Hoi vé cdc phtrong dién trinh 46 vin minh, ngén ngit, chit viét.. Cir kE ra, Moura quyét doin cé sai Lim cing khéng phai 18 ditu Ong thé nh4n 1a chia di téi Binh-dinh, cé nhd qua trung-gian cia mit vitn cOng-sir dé mét gido-si & Binh-thutn khdo-ciu gitm nguéi Heid dy, nhung dng gido-si nay lai ti chéi. Ong cing quén ring ngay trong doan néi vé dan Cham trong sch éng, éng ciing da nghe mot ngwdi tiép xtic voi dan Cham Saigon tir Binh-thuan téi x4c nhan ring ho trang hon din Chim Mién, mét ngwroi An-nam khoe ring dan Cham Binh-thuga (1) H, Coedes, Sad, 52, (2) A.Cabaton. Nouvelles recherches sur les Chams, C. leroux 1901, 2, (3) Le rogaume du Cambodge, t, 1, E. Leroux, 1883. Trich vin sau, Ia & cae trang 508 dén hét sach, Khéng biét vién Céng sir 1d Moura néi & day cé phai la Ch, Lemire, ngwéi vidt bai Les tours et les monuments Chams de Binh-dinh Gang trong Excursions et Reconnaissances, 1885 khong ? vE CAC DANH XUNG... 115 trang nhy ngwdi Viet va cudi cing hai vj céng chtia Cham bj dudi qua Cao-mién vi cudc loan 1832 44 durgc bd ldo & day xc nhan 1a hoan toan trdng thi vi co gi 6ng lai nghe theo Idi vién céng-sir Qui-nhon can ctr vao mat da ma cho rang dan Cham khdc dan Hoi? Riéng vé cdi tén chi dan bin xt Hai-nam, viét 1a¢loi»khdng biét éng thwong gia Tau vé cho Moura lay am tir dau ma ra, Gid Tir Hai 48 tim tén sic dan ban xtr Hai-nam thi thay goi d6 1A ngwoi Lé 4 hay Ly @(phién 4m Anh Phép: Li hoic Lee). H@a Hén thi, Nam man truyén ry Tay nam viét: “Ly @ , higu riéng ngwoi man, nay goi 1a Ly nhan», Bde v@t chi: «Tén rg Giao-chau 1a Ly tir». Qudng déng thing chi: “Tyce Viet goi nui non 1a Lé, ngwdi Ly & trong 46 nén goi 1a Lé, nay & Ng Chison, Chau Quynh, ngwdi & tai Quang-Tay cfing xwng 14 Li 4@ », Cdn gidi thich vé ngdi Lé thi c6 Tong St, truyén Lé Ding: «Cé nti Lé miu, ngwoi Le & 46, ngwoi & thudc Chau huyén goi la Thuc Lé, ngwei séng trong nti dng, khéng danh dwgc goi 1a Sanh Le», Cc chit 1é, ly, ly nay dtu khong cé chit nao phién 4m ra loi ca. Chi c6 ban do phia bic H3inam (Chau Quynh) efing gol 1A L6i-chau cb dang tira tya nhu v4y ma thdi. Ciing c6 mét tén khdc chi ngidi Cham, viét ra chit Viét gin nhw vay: ngwdi Loi. C6 ba ty ditn xdc nhan Idi 1a tén goi ngrdi Cham, ké theo thé ty thdi gian xuit bin: Huynh-tinh-Cia ( 1895), Genibrel (1898), G. Hue (1937) — Ong Sallet (1) nhac tei Genibrel va néi thém ring: «Téi khéng bao gi’ thy & Quang-nam ding danh xing ay d8 chi tryc tiép giéng dan 4% mit, nhung t6i cho ring déi véi chit An-nam, ¥ nghia 4y cé trong cdc sy vit va dja dim: thanh 18i, con I8i... > Béi vi trong mét baikhdo ciru may nim triréc vé Héi-an, dng cing nhan dirge cdi tén Chia ba Chita Ibi hay Ba Bi & lang Son-phé ( Héi-an ), & Thanh chau (quin Duy-xuyén) (2). Dang chi y 1a ten ©1817 trén cdc dia ditm lai thay nhitu nhat & phia bac Quing-nam, ving Quing-tri, Thira-thién. LM Caditre tim ra dire tén thanh LBi & Quang-binh, Chaz Phét [i & Yang Nhan-bidu, Phét Bi & Bich-la (Quing-tri), Chia Bi 6 Bing Trach-phd, Miéu Wi & tang Phi-trach... Ong dich chit Phat Idi 14 le Bouddha Cham va cho rang chit “Idi» chi ¢Cham». Trong chitu luan (1) Souvenirs Chams dans le folklore et les croyances annamites du Quang-nam BAVH 1923, 213 (2) Le Vienx Farfo, BAVH, Oct-Déc, 1919, 503, 116 TA CHI BAI TRUONG Jy cia éng, ta thay 6ng mudn n6i chit “16i> 6 thé 1a mot chi Cham véi ¥ nghia gi dé ma ngwoi Viét ding chi ngwoi Cham va sau dé méi c6 ¥ nghia “Idira, Ong da cho thy chit “ong dang» ngwdi Vit dang ding chi mét tin twéng 1a tir chit Yan Cham ma ra. DE bién hi, Caditre cho thay chit Kim déi voi nghia 1a «déng vang? due ngwii binh dan Viét hitu x déi» nghia 1a Chai» nén stra dia diém ra thanh Kin hai!(1). . Ching tdi tong Caditre phai nghi ngwoc lai moi ding, Cie ngwi néng phu Viet lam rudng gin nui hang nim phai nhoc mét lrgm 44 trong ruéng ném lén be. Ho khong hidu rang mua 1a cudn dé tréi xuéng ruéng ho hay x4m thyc cuén bin, tro dé ra, ma ho ctr cho ring 44 duéi ruéng cir tw déng tréi lén nén ho goi 46 14 hién twong dé moc, dd 18i. Boi vay néu ho cé th3y trong déng gach dd nat sau con binh lia lau 404, loi ra mot tong thin Civa hay Po Ino Naga... ri hoc dem vé chia miéu thd, hoic x4y ngay am miéu noi dé dé goi 14 Phat Idi, BA 18i, Chia (Phat) 15i, Mitu (Ba) Ii... thi ta cing khong nén ly 1am b ma tim nghia dau xa. Cha (ngwédi Ibincé vé khéng chin nim trong khuén khd sw gili thich 46, Quyén ty ditn Génibrel khéng cdn thay 6 cdc thi vién Sil gon. Nhung G, Hue 6 nhic trong ivi twa quyén ty ditn nim 1937 cla éng cho biét sich 6ng kia xudt bin nim 1898, nhy v4y éng ly chi “ngwoi 16i> trong quyén nay. Cfing qua G. Hue, ta biét quyén Genibrel 6 cin bin 14 ngit veng Nam-ky, Ty dita Huynh-tinh-Cia in truréc 46 3 nim (1895 ) gidi thich “ngw6i 161» 1a ngwdi Cham, c6 goi ¥ cho Genibrel vé nghia ky lg cla danh xung nay khéng? Goi 1a nghia kp Ig vi nhy trén da n6i, Sallet (1919) khéng thdy dan Quang nam goi ngwdi Chim 1a ngwdi Ldi, Caditre (1905) khong tim duoc chit ‘ngwoi Ldi>d Binh Tri-Thiéa, Ch. Lemire khéng th4y & Binh-Dinh (1885) dén E. Aymonier khong thy-chi 46 & chuyén di khdo sit xt Binh-thuin (1885) mi ngay xtr Ba-ria, qué hong cia Huynh-tinh-Cia, dau mdi cudi cing cha chi © ngirdi Ldi», ciing khéng goi din Cham bing danh tir 46. * Newdi ta hét phan van khi bat g3p trong hién tai mét danh tir khic fing dicé khuynh huéng thanh tén chi dan téc Cham. Nguyén trong ving Binh-thugn va cd Binh-tuy nita, thinh thodng dan qué lam vwdn (1) Mouments et souvenirs Gham du Quéng-trj et du Thita-thiés, BEFEO, 1905, 185, 193, 195, vE CAC DANH XUNG... 117 dao dit tim thay dugc nhirng vat dung thuéc loai thd cting hay nhu dung hang ngay. Ngwdi ta bao nhau: “DS Tan! Cia Tin? (1a). Cho Tan nay khong cé ngudn géc la ling lam. Nguoi Cham khong biét dén cdi ten dé da gin cho éng ba minh. Ngwéi Viet cing phan biét 16 ring ngwdi séng bén canh minh la dan Hii va 46 chon duéi dat chic 1a cla ho. Nhung vi dug hap thy vin héa Trung hoa véi nhiéng 4m anh béicdc chuyén lwu truyén vé doi Tan ha khc, dan chting phai chén dau sdch vd, cia cdi 48 cic di sau dao lén dugc kinh sir, khi dung tir trong md ma, twong vdch... nén ting lép nho hoc dia phirong twéng di tim ra duoc gidi dap cho nhitng ngudi néng dan dén ho hdi vé géc gic vat tim thay: «DS (dvi) Tan 1 Cua (di) Tan 1». Dang chi y 14 déi voi ngwoi dia phwong, danh xwng chi cé y nghia ding cho m6t logi dd vét cé xudt xt Iq ling, trong khi d6i vei nhitng ngwoi nghe lodng thodng & xa thi danh xwng Igi cé khuynh huréng mé rong chi sé hitu chi nguyén thiy cia ving dat: “DS cia ngwoi Tan, cha ngwoi Tan”. Cho nén, tuy ta khong con oS tht yéu clu éng Huynh-tinh-Cia séng day giai thich them vé danh tir ngywdi Loi éng ding, nhung ta cing c6 thé nghi ring chit ngwdi Ldi chdc cing da trai qua nhitng bién chuyén nhu chit ngwdi Tin dang le mé thanh hinh trong hién tai vay. Ta nhac lai Ii Sallet : « Tdi khéng bao git thay & Quang-nam ding danh xwng dy d@ chi tryc tigp giéng dan da mit... (ma chi thay) y nghia ay cé trong cic sy vat va dia digm: cn Idi, thanh 1L...» dB tir 46 khong My lam la vé viéc Cadiére khéng tim ra chit ngwdi Ldi & Binh-Trj-Thién : dan chting khéng bao gid ding chi ngwoi Lbi chi dan Cham ; danh tir dy chi 14 mét sang ché cia Huynh-tinh-Ciia cing ngudi dng thoi. Tir 46 ta cling cé cin cir bac bé ludn gid thuyét ngudn géc Cham cha chit L8i do Caditre dé nghi. * Dan cing x Huynh-tinh-Cia goi ngwdi Cham 1a ngwoi Hoi. Vien cong sir Qui-nhon, ban cita J. Moura goi 14 ngwdi Hoi (1883). A. Sallet nhic t6i cdc thanh ngit thong dung & Quing-nam: Ché hoi, da hei, thép hii, gach hoi va ma hoi (1). Chik Hoi» di vao trong van chong Viét-Nam v6i Ché-Lan-Vién (2). (ia) Ong Quach Tn ciing cho biét chit «Tn» o6 & Khinh Hoa: & mOt noi goi la Migu Thai T&, dan dia phwong cho biét Thai Te la « con yaa Taq» (Xt Trim Huong, La Béi, 240) (1) A. Sallet, Souvenirs Chams, bad, 254. (2) Bai «Trén duong véo: Quay v8 xem non nue ting dan Hoi, Néi budn thuong nhe 5 tige gidng din Hoy (Bien fan) 118 TA CHI BAI TRUONG Ve nghia cia ché nay, A. Sallet thi nhan: «That khé ma giil thich vi sao gol IA «Hoin. Chir viét tigng goi dé 1A hodn toln An-nam va c6 thé tir am Hén Vite: Hoi & vachit A, ngudi (1)». EB. Aymonier gidi thich Hoi 1a « barbares, hommes sans régle », Moi la “sauvages (2). Nhw vay theo y éng, ngudi Cham duge dat & cap birc cao hon ngwii Thigng. Nhung thie ra gidi thich d6 chi lay tir phdn dodn gid trj chi quan ciia cdc khéi dan titp xtic voi nhau ma thdi. Ciing nhur o6 ai nghe ngwoi Phap goi ngwrdi Viet 14 “sale Annamite” (3) réi gidi thich An- namite = sale thitire 18 quén rang chi “An-nam» cia ngwdi Trung-Hoa ding tir lau, da duc cdc gido si Jesuite (7) ghép voi titp-vi-ngit ite ma sinh ra tén chi nguéi Viet (ngwéi Viet doc lén chit Sémite Hittite, 6 thay gi xdu dau 2). Vin dé nguwoi Hoilangwdi Cham khéng cé gi phai nghi ng’ ca — Moura chic khong hoai nghi néu ng ta dirgc toi Vigt-nam. Van dé cbn Jai 1A tim nguyén ngir chit Hoi. Nhic lai, Sallet coi chit «Hoi» 06 thah c4ch Viét-nam hin di nén phai ding chit nm 4% d8 chi dinh, hay cing ly chit Hin 9} 48 hai thanh lam chi ném. Cho nén ta cé th® suy doin 46 14 mét chi Viét va chic ngudn géc cia né cing chi quanh quin & nhirng tiéng gin cfn ma thi, Theo sy dd héi cia ching t6i, nhitu ngwéi cing déng y nhw vay va dodn chirng né & chit « Hdi» ma ra. Tuy nhién ho khéng tim dirgc cn cir cha mét sy bién 4m nh vay nén khéng quyét x4c lim. Ching ti nghi gidn dj ring néu muén tim cin ct cla sty bién 4m thi khéng gi hon xem trong dan chting cé6 sy bién 4m dé (1) Cha sé (3) tr, 203 eda bad, (2) Notes sur PAnnam—le Binh-thudn. Excursions Reconnaissances. 1885, 200, 201, 270. (3) Nén doc mét doan phé binh: cles annamites sont & un degré ele- vé sale taciturne, menteur, joueur, orgueilleux, voleur, haineux, vindica- tif et cruel A Foccasion» (J. Moura, le Cambodge, Sdd, 454). Nguéi doc cling dmg vi tire gin. Cdn nhé khong 1958, 59 gi 46 trén mt chuyén xe a6 vé Nam, qua Phan-rang mét hic, mét ngwoi dan ba Cham qua dém ngi gat trénxe, di nhay v6i xudng hic xe ngitng, rdi lach bach chay ra ngoai mot viing nuéc rudng duc ngiu, khodc néclén rita mit, stic miéng. Moi nguéi trong thay ai cling ldc dau cwéi, Va trong tri ching t6i ggi lai thanh ngit mang mé cia éng ba: «do nhw Hoi», «do nhw Moi». Chic éng Aymonier lam mét ngwéi Viét trong chuyén xe dd thi sé khéng thay b&t man vé dita ma 6ng goila «cette qualification insultante de Hoi» ya hiéu rd 16i giti thich chit «Hoi» cla éng chi mang y nghia phan doan gia tri nhu ta ai néi ma thdi- vE CAC DANH XUNG... 119 hay khong. Sy viéc k8 cing giin dj vi ta gip ciing khd nhitu trrdng hop lin i6n 4m, khuén cia tiéng ma mét khi cé vin ty xdc dinh thi sai lec din di rit xa: din Saigon vin thiy trén bio chi chit Rach Ong ma cé biét dau ring d6 1a Rach Ong, séng Long Tau thinh Long Tao va qua théng-tn-x4 ngoai quéc mat dau di dé khi tro ve Viét nam lai thanh séng Long To { Khuynh huéng don vé 4m ao & mién Nam cfing giéng nh khuynh hwéng din 4m 6i think of & hing ngwdi din qué mitn Nam Trung vay. Thay vi néi «trai 51%, ngwdi ta néi: trai di», DE trd 1di cau hdis «An com chua?» ngwdi ta néi: An com roi.>, Nguoi ta cling nghe mét ngwdi Quang néi: “Anh ém qudl» Chit “mai» thanh chi «moi® Cho nén Sallet moi thay ngwdi ta ding chi (hai... dB chi chit «hoi» Van dé ciing con mét git mit 1a cing cé mét sé ngwoi ding sau» thay cho «61», du gdu thay vi dau géi, cdi nu thay vi cdi ndi. Nguoi viet khéng biét gi vé ngit hoc, nhung chi ding c4i tai nghe thdi thi th4y ring am “4u» mudn n6i phai dwg nh4n manh, va 4m * oi” thi nhe hon va théng dung theo 1éi ngudi ta vin goi 14 ndi dét. Dinh lugt vé sy dé tinh (la loi du moindre effort) chic cd thé 4p dung noi day cho chit hdi thanh chit “hoi” chi khong phai chic bat div xudt hién khi Chia Nguyén hing ct & Nam-ha (tir gitta thé ky 16) va théng dung tir bin loan Tay-son. Trén phwong dién truyén dat, thi chic danh xung tit céc ving Binh-Dinb, Phi-Yén, Khénh-hda, Binh-Thujn tran ra Nam-Ngii, Binh-Trj-Thién. . Gia thuyét nao cling phai cé thdi gian thir thich: Chung téi ch doi nhitng luin cir phi bac hay nhitng bing chitng gép phin x4y dng ving chic hon, Binh-Thugn, thing 12-69. TA CHI DAI TRU'O'NG

You might also like