J-"''"'-: .. t~-._ .

!' \ ..

\!:)
1g oc,:\ l< 1988

OSMANLI ARATIRMALARI
I

Neir Heyeti - Editorial Board

HALL NALCIK-NEJAT GYNC

HEATH W. LOWRY

THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES 1

STANBUL- 1980

/
 XVII.: YZYILIN BALARINDA ANKARA'NIN YERLEiM:
DURUMU ZERNE BAZI BLGLER

zer E.rgen

Bu makalede, Ankara'nn Osmanl dnemindeki sosyal ve dill yapl~n incele-

llc;!rt:k plan,nn genel. zellikleri saptann:aya allacaktr. Byle bir aratrmayaiki
nedenden dolay gerek duyulmutur. lk olarak, bu tr-bir almann bu konuda-
ki bilgilere nemli katklar salyaca dnlmtr. Denebilir ki, bugne dein
Ankara zerine yazlm eserlerin hepsi, ya genel bilgiler vermekte ya da ehrin tari-
hi. antlarn. anat t_arihi asndan incelemektedir. Eer Mamboury'nin turistlik reh-
beriqi bir yana brakacak olursak1, Trk dnemi Ankarasnn yaplarn-incelemeye
ynelen, fakat tamamlanamayan Mbarek Galib'in a1mas2 dnda Gnl ney~~
in eseri3, Ankara'nn yalnzca Trk dnemi eserlerini sanaqarihi ynnden ele alan
ilk spesifik alma
. . . niteliindedir.
' . .. Ayrca;
.
Semavi. Eyice'nin,
,' '
Alkara'nn
- . . . . --- . .
XVII.
- -- yz-
.
ylda yaplm bir resmini tantan ve zengin pibliyografik bilgi ihtiva eden, dikkate
deer makalesini de bu arada saymak gerekir 4 Yukarda szn ettiimiz almf!
larn yannda ariv belgelerinden derlerren tarihi bilgilerin sunulmas, kukusuz bu
konuda yarar salayacaktr ve kimi noktalara k tutacaktr. Unutulmamal ki, ay-
rntl Ankara tarihinin yazlabilmesi iin belgesel aratrmalar biiinci derecede nem
tanriaktadr5 Bumi. ranen, .belli tarihler arasnda da olsa Ankara'y konu -~dinen

Ankara, Guide Touri:Stique, Ankara 1933.

2 Ankara I-II, stanbul 1335~1928.
3 Ankara'nn Dini ve Sosyal Yaplar, Ankara 1972. Bu eserin tantma yazs iin bk.
Katolu, Murat, Bibliyogra.fya I/1 (1972) 242-244.
4 Ankara'nn Eski BirResmi, TTK Atatrk Konferanslar IV (1972) 61~124.
5 Bu konuda Avram Galanti'nin Ankara Tarihi I-II (stanbul 1950-1952) adl eseri-
nin dnda Ankara'nn ayrntl bir tarihini yazma giriimi yokttir. Galanti'nin eseri de
szn ettiimiz nitelikte deildir. Yalnzca MifErzen; lka'da Ankara (Ankara 1946) adil
eserinde beldenin eski tarihini incelemitir.
86

iki doktora tezinin 6 baslmam bulunmasndan dolay, dorudan ariv malzemesine

dayanan yaynlarn says olduka azdr7 te makalemizin kaleme alnnn birinci
nedeni budur ve geni lde yaynlanmam doktora tezimize bavurularak hazr
lanmtr.
kinci olarak da, Ankara'nn Osmanl ann belli bir dnemindeki yerleme
durumu incelenerek, Trk ehirlerinin tarihsel geliimini izleyen ve ortak zellik-
Ierini saptamaya ynelik alma yapanlara somut bilgiler verilmesi dnlmtr.
Bilindii gibi, Ankara uzun tarihsel dnemler boyunca belli bir plann ynlendirici
ilkelerine banil kalmadan, eitli kltr, siyasal ynetim ve olaylardan etkilenerek
gelimi bir Anadolu ehridir 8 Ankara'mn tarih ncesi alarda da yerleme bl-
gesi olduu, yaplan kazlar sonucunda anlalmtr. Bugnk Ankara kalesinin ilk
yerleiklerinin Hititler olduu sylenir. Ancak, Ankara'mn bilinen ilk tarihi Frigler
(M.. XII-VI.yy.)'le balamaktadr ve onlarn oturduu yer, muhtemeln bugnk
Hac Bayram camiinin bulunduu ykseklikte kurulmu olan bir kaledir. Galatlar
(M.. VI.yy.) dneminde Ankara, yine bir kale ehirdir. Fakat onlar izleyen Ro-
mallar zamannda ehir, gney ve batya doru genileni, bu ynde oluan mahalle-
lerle bir ak ehir durumuna gelnitir. Bu durum, kuvvetli imparatorluklar dneni
ehirlerinin gelimesine uygun der. Bizansllar zamarnnda Ankara'y yine bir kale-
ehir olarilc grrz. Bilindii gibi, Anadolu o dnemde srekli Arap saldrlar kar-
snda korunnay ama edimni bir askeri-idan birim (Thema) halinde idi. Bu yz-
den Ankara da iyice tahkim edilmiti. Varlm gnmze gelinceye dein koruyan
Ankara kalesi, asl olarak bir Bizans yapsdr. Trklerin Anadolu'ya egenien olina~
larndan sonra da Ankara, kae iindeki yapsm srdrm, ayrca ehir gney-dou
ynnde gelime gstennitir. zellikle XIII. yzyldan itibaren tamamen Trk-s
lam karakterine brnmtr. Bu olu, XV. yzylda ,tainanlamr. ncelediiniz
dnemde Ankara, ticaret yollar zerinde, sof retiminin younluk kazand nemli
bir Anadolu ehridir.
6 Arkan, Muzaffer, Ankara'nn 1462-3 (867} tarihli en eski tahrir defteri, Ankara ni-
versitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nde baslmam doktora tezi; Ergen- ,zer, 1580-
1596 Yllar Arasnda Ankara ve Konya ehirlerinin Mukayeseli ncelenmesi Yoluyla Osmanl ehir
lllesseseleri ve Sosyo-ekonomik Yaps tlzerinde Bir Deneme, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'n-
de baslmarn doktora tezi, Nr. 172 (Ankara 1974). ,..
7 Konyal, . Hakk, Ankara Abidelerinden Karacabey Mamuresi,, Valifiyesi, Eserleri ve Ta-
rihi, stanbul 1943; Gyn, Nejat, Onaltnc Yzylda Ankara, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi I/1 (1967) 71-75.
8 Bilindii gibi, ehireilik ve blge planlamas ile uraanlar, ehirleri eitli alar
dan snflancirrlar. Bir snflamaya gre ehirler ikiye ayrlr: a) Kendiliinelen geliri
ehirler, b) Bir hkmdarn ya da ynetim grubunun emriyle belli bir plan :chilirde ku-
rularak sonradan gelien ehirler (Bk. Hourani, A. H. The Islamic City in the Ught of
Recent Research, Islamic City, Ed. Hourani-Stern, London 1971, s. 9). Ankara, bunlardan
birincisine girmektedir.
 87

XVI. yzyln
sonlannda Ankara ehrinin 25 bin dolaynda toplam nfusa sa-
hip bulunduunu, bu saynn retim ve ulam teknolojisinin insan ve hayvan gcne
dayand bir ada nemli saylabileceini; bu nfus younluu ile, ehrin evresin-
deki tanmsal retim arasmda uyum bulunduunu, beslenme olanaklan asndan b-
yk problemleri olmayan ehirillerin d pazarlar iin sof retiminde bulundi.klann
ve bunun ticaretini yaptklarn bir baka almamzda gstennitik9. Bu yazmzda
da, nemli bir bykle ulam Ankara, mekan ynnden incelenecektir.

I. ehrin genel grnm ve esas yol sistemi:

Anadolu'nun kuzey-batsnda, Sakarya nehrinin kollanndan Ankara aynn

getii ova zerinde bulunan Ankara'nn, Oia Anadolu'nun step m:l:tikasiD1i ke-
nannda, fakat Karadeniz blgesinin dalk yrelerinden uzak ve korunmaya el-
verili konumu nedeniyle, eskiden beri kervan yollannn ura olduu bilinir. Bur-
sa'y Tebriz'e balayan pek yolu, Halep;e uzanan ve Anadolu'yu aprazlama geen
bir baka ticaret yolu ve Antalya zerinden skenderiye deniz yoluna balanan bir
dieri, Allkara'nn transit ticarette nenini belirlerler.
Corafi bakmdan. bylesine uygun bir yerde bulunan Ankara, toporafik a
dan, Hisar'dan bugnk istasyona doru gittike alalan eimli bir alan zerinde
yer almtr. Grnmne hisar egemendir. Kale dnda ehir iki blmden olu
mutur. ncelediiniz dnemde Kale evresiniii Yukar yz, bugnk Anafartatar
caddesinin altnda kalan ve Hac Bayram camiinden Karacabey klliyesine kadar
uzanan blmn de Aa yz diye adlandnldn, er'iye sicillerinden reniyo
ruz10. Ayn deyinler, Cumhuriyet dnemine kadar gelnitir 11
ehrin evresinde, her tarafn saran bir sur bulunmaktadr 12 . eitli ynlerden

9 Ergen, zer, 1600-1615 Yllan Arasinda Ankara ktisac Tarihine Ait Aratr
malar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri 8-10 Haziran 1973 (Ankara 1975), 145-168 .
. 10 Ank. er. Sic. VII/2178.
ll Kandemir (Seyyah), Ankara Viltiyeti, Ankara 1932, s, 132; Erdodu, eref, Anka-
ram, Ankara 1964, s. 104. .
12 AnJ:ara elri.pi eviren slrun ne zaman yapldn sicillerden saptamak mmkn
olabilmektedir. yle ki, 26 ubat 1607 (28 evval 1015) tarihli bir fennada, Ankara ka-
dsnn 1605-6 ( 1O14) ylnda, istenen avarz vergilerini deyemez durumda iken yeni ver-
gilerin gelmesinden dolay halkn perian olduunu arzettii bildirilmekte ve vergi deme-
de acze dmelerinin nedenleri saylrken Tautlden aynlan ekiya haufndan kend mallan ile
s1r bina ettikleri yazlmaktadr (Bk. Ankara er. Sic. X/1481). Tavil Mehmed, 1603 (1012)
ylndan itibaren Konya, Nide, Hanid, Karaman ve Ktahya taraflarn talan eden bir
akldir. Ktahya'y kuatm ve ehri 60 bin altn haraca balant (Bk. Akda; Mustafa,
Gelali syanlari, Ankara 1963, s. 224-225). Buna gre slrun yapunna 1604-1606 yllar ara-
snda balann olmaldr. Zira ehrin korunmas suasnda gayretleri ile n yapan Viidan-
zade Ahmed Efendi'nin Ankara kadlna tayin tarihi 15 Eyll 1606 (12 C. Evvef 1015)'
88

gelen yollarn ehre giri noktalar nereleriydi? Bu hususun: tespiti, XVII. yzyln
ilk yllarnda Celali saldrlarna kar yaplan yukarda szn ettiimiz sfrun kap
larnn nerelerde olduunun belirlenmesi ile mmkn olabilmektedir. Sicil kaytlar,
Ankara'ya uranu eitli seyyahlarn verdii bilgiler ve eserlerindeki resim ve kroki-
ler yardm ile ehri saran sfrun belli bal kapsnn varln reniyoruz. Bunlar,
Cenabi kaps 13 , Doan Bey zaviyesi yaknlarndaki kap 14, Araba Pazar kapsdr 15
Dernschwamm'n ok basit bir krokisi saylmazsa, Tournefort adl seyyahn resmi
ile von Vincke'nin plan ve en son Prof. Dr. Semavi Eyice'nin tantt XVII. yzyl
Ankarasn gsteren resim 16 ile 1922 (1341) tarihli Ankara plan zerinde yaplan
inceleme ve karlatrmalar, bu kaplarn yerleri ile ehrin dier kesimleri hakknda
bize aydnlatc bilgiler vermektedir.
Yukarda da belirttiimiz gibi, sOrun yapld tarihlerdeki sicil kaytlanndan
kapsni varl anlalmaktadr. Daha fazla olmas da mmkndr 17 Tespit
edebildiklerimizden doudaki kap, Cenabi Paa kapsdr 18 Adn, yaknnda bu-
dr (Bk. Ankara er. Sic. X/414). Flen grev balamas; ise16 Kasm 1606 (15 Receb 1015)
dr (Bk Ankara er. Sic. Xj577). Viidan-zade 22 Haziran 1607 (26 Safe!: 1016)'ye kadar g-
revde kalm, bu tarihte Ankara'ya Mehmed Sadk Efendi atanm, o da greve 12 Aus
tos 1607 (18 R. Ahir 1016)'de balamtr (Bk. Ankara er. Sic. X/1449). Surun yaprmna
Viidan-zade zamannda da devam edilmi ve ancak tamamlanm olmal ki, Kasm balar
1607 (Evast- Receb 1016) tarilli bir kaytta liilii binti olunan.sf'ln> sz gemektedir (Bk.
Ankara er. Sic. X/1274). Naima'nn, Vildan-~a.ce'nin mukaddema na-tamam olan Ankara st1-
runu tamamlayb ve Geliili mazarratmdan korumakda ihtimiim etmek in tayin edildiini beyan
ederken slrun na-tamam olduunu belirtnesi (Tarih II, stanbul 1280, s. 10) ile Evliyii e-
lebi'deki suru Genabi Ahmed Paa'nn yaptrdila dair bilgiyi (Seyahat-ndme II; stanbul
1314, s. 430) badatrmaya alan ve Kanuni dneminde Ankara'da bir slr ira edilmeye
balanm ve Viidan-zade'nin kadl.srasnda tamamlanm olabileceini syleyen Sema-
vi Eyice'nin tahmini (Bk. Ankara'nm Eski Bi: Resmi, TTK Atat~k Konferanslar IV, s. 73) .
bylece dzeltilmi olmaktadr. Sicillerde 1606'dan nce Ankara evresinde, tamamlan-
mam da olsa bir surun varln gsteren bir kayda rastlanmamtr. Aksine, Nisan son-
lar 1605 (Evail-i Zi'l-hicce 1013) tarihli bir fermanda, eski Ankara kadsi olan elebi Meh-
med Efendi ikinci kez ayn greve atanrken, ilk kadl srasnda ehrin etrafna metris'ler
ka~arak koruduu iin eski grevine getirildiinden sz edilmektedir (Bk. Ankara er. Sic.
X/1882). elebi Mehmed Efendi'nin ilk kadl 1601 (1009)- 1604 (1013) yllar arasn~
dadr. Bu tarihlerde Anka:a etrafnda bir sui: yoktur ki ehir hendekler kazlmak suretiyle
korunmutur. .
I 3 Bk. Ankara er. Sic. X/886, 1159.
14 Bk. Ankara er. Sic. X/1274, 1355.
15 Bk. Ankara er. Sic. VIII/412.
16 Bk. Eyice, Semavi, ayn eser, s. 61-124.
17 Nitekim, Evliya elebi 4 kapsnn olduunu syler (Seyahat-name II, s. 430). Da-
ha sonraki yzyllarn seyyahlar 12 kapsnn varliindan szedi;rler (Bk. Eyice'; Semavi,
ayn eser, s .. 76'da Ankara'ya gelen P. Lucas'n 7 byk, 5 kk kap grdiuyazdi
zikreder).
, 18 Bk. Ankara er. Sic. XJ886.
 89

lunan Cenabi Ahmed Paa camiinden almtr. Bu kap, Vincke'ninplanndaKayse

ri Kaps olarak adlandnlmtr 19 . Bu kapdan balayan bir yolun, ehir iinde Avan-
cklar mahallesinin altnda, Ulucanlar (Ahi Yakub), Hac Arab mahallelerinden geip
hafif bir eimle ykselerek Atpazar'na ve oradan Bedestel'e ulat anlalmaktadr.
Bir sicilde Hac Ara b mahallesinde, Kayseri' den gelen. mal ykl arabalann yoku
yolc;ia geriye doru kayarak bir ocuu ezdii anlatlyor20 . 1922 (1341) tarihliAi
kara.plannda, Cenabi Paa camii ile Atpazar arasndaki bu yol rahatlkla izlenebil-
mektedir21. Atpazar, Uzunar zerinden Ka!edibi (Tahte 1 l~kal'a)'ne balanyordu.
Kaledibi, bir yandan bugnk Denizciler caddesinin altna den Araba pazar ka-
psna, Karaolan ars yoluyla da Hac Bayram camii ve Debbfihane'ye almak
tayd. Hac Doan mahallesi yaknndaki kapnn, sonralan !zmir kaps diye anlan
sfir kaps olmas muhtemeldir.

II. Ankara'mn sanat ve ticaret yerleri:

ehrin sanat ve ticaret kesimini hanlar ve esnaf arlan belirler. Bunlarn yer-
lerinin tespiti, ehir plannda ticaret faaliyetleriilin nerelerde toplandn ortaya ko-
yacaktr.

1) Bedesten ve hanlar:

Bedesten: Hisar~n d duvarnn gney-dou kysnda ve Atpazan denilen yer-

dedir. Fatih Sultan Mehmed'in sadrazan Mahmud Paa tarafndan yaptnlmtr22
96 hcreli byk bir bina olduu, ariv kaytlannda belirtiliyor23 zel bekiler ta-
rafndan korunan, kymetli eyann sakland ve ticaret kesiminin merkezi durumun-
da olan bir yapdr.
Penbe Hal: Bu han da Mahmud Paa tarafndan yaptnmtr ve Atpazar'nda
dr24. Tahrir defterlerinde, 28 adal olduu ve yannda vakfa dahil dkkanlarla bir-
likte kiraya verildii kaytldr 25 eitli mukataa kaytlar,. incelediimiz dnemin

19 Bk. Mamboury, E., Ankara, Guide Touristique, s. 78-79.

20 Bk. Ankara er. Sic. VII/826.
21 Bu plan, yararlanmak zere veren Do. Dr. Muzaffer Arkan'a kranlarm su-
n arm.
22 Ankara er. Sic. V/758; Tekinda, ehabeddin, :Mahmud Paa madd., slam An-
siklopedisi VII, s. l88'de Bedesten'in ina tarihi olarak Taci-zade Cafer elebi'nin 1459-60
(863) yln verdiini, vakfyesine gre 1464 (869)- 1471 (876) yllar arasnda yaplm ola-
bileceini syler.
23 Babakanlk Arivi, Tapu Dif. 438, s. 369; Tapu K ad. Gen. Md. Kuyud- Kadime Ar- .
ivi, Tapu Dif. 558, s. 49 a. Mimari yaps hakknda bk. ney, Gnl, ayn eser, s. 135.
24 Ankara er. Sic. II/822, III/931, IV/853, V/1257, VI/655, VII/1294, 2054, IX/534.
25 Babakanlk Arivi, Tapu Dif. 438, s. 369, Kuyud- Kadfme, 558, s. 49 a.
90

ilek hanlarndan biri olduunu gstermektedir..Mart sonlan 1()06 (Evail-i Zi'l-ka'de

1014) tarihli bir fermanda, bu hana gelen tccarlann hayv;nlanmn sk sk ulaa26
alnmas nedeniyle hann mterisiz k;ld, mtevellileri tarafndan ikayet .edildi-
inden, bu durumun nlenmesi emredilnektedir 27 Adndan ve evresindeki dk:-
kanlardan28 bezciler ve iplikiler ile bu iin ticaretini yapanlarm mntkasna mer~
kezlik ettii anlalmaktadr.
Kapan H an: Keyyalin mahallesindedir 29. Ke)'yan mahallesi de Hisar'n ya-
knnda, Atpazan'mn batsna dmektedir. elebi Mehmed dnemi emirlerinden
30
Bayezid Paa'mn olu sa Bey tarafndan , Bursa'daki medrese ve ziiviyesine gelir
salamak amacyla yaptnlmtr 31 Hann Fatih Sultan Mehmed dneminde yap-
tnld anlalmaktadr. nk vakf kaytlannda sa Bely'in vakflan arasnda, An-
kara'daki Kapan Ham ile 92 dkkandan oluan Arasta (Haffil.flar ars) ve Murta-
zabad kazasna tabi Kay kynn gelirleri zikredilmektedir32 1462-3 (867) tarihli
Fatih dnemine ait talrir defterinde Kay kynn mlkiyetinin sa Bey'e IT. Mu..
rad tarafndan verildii, Fatih Sultan Mehmed'in de Bursa'da yaptrd medrese
ve zaviyesine vakfiyetini tamd ve emr-i erifverdii kaytlcir33..
Kapan Ham, ehrin evresi' ile olan ticaretinin, zellikle yiyecek ve iecek mad-
delerinin satnn yapld kesimin nemli yapsdr.
Kurun/u Han: Bedesten'in bitiiindedir. Tahrir defterlerinde, Fatih dnemi
vezirlerinden Rum Mehmed Paa tarafndan skdar'daki imaretile vakf olarak
yaptnld bildirilmektedir34 Yine ayn kaytlardan 48 odadan. olutuu anlalmak
tadr. Yapl tarihi, Bedesten'inkine pek yakn oluundan.dolay, bu harun da Mah-
mud Paa tarafndan yaptnld samlmaktadr 35 Belgelerdeki ak bilgi, bu yanl-

26 Bilindii gibi Osmanl devletinde merkez ile tara arasmda haberleme menztl te
kilat yolu ile yaplmaktayd. Baz alvalde reaya bir eit avarz vergisi der gibi layvan
lann bu hizmet iiri vermek zorundayd. Buna ulak hizmeti aenmekteydi:
.. 27 Ankara er. Sic. X/1374.
28 Ankara er. Sic. X/917 ve 534 no'lu zabtlarda, Penbehanmm yalanndaki dkkan;.
lanndan pamuk bezi, keten toplarnn alndndan yakman esnafn davalan grlmek-
tedir.
29 Ankara er. Sic. VII/1107.
30 Sicill-i Osmani II, s. 6-7.
31 Babakanlk Ariui, Tapu Dif. 438, s. 368; Kuyud- Kadtme Arivi, 558, s. 47:. Ev
kaf- ~a Bey b. Bayezid Paa heray- medrse .ve zaviye-i u der Burusa .... .
32 Ankara er. Sic. VIII/725.
33 Babakanlk Ariui, Maliye Dif. 34, 90 b.
34 Babakanlk Ariui, Tapu Dif. 438, s. 364; Kuyud- Kadtme Arivi, 558, 491a.
35 Mamboury, E. ay eser, s. 195-196; bu yanllk, Ayve:di, Ekrem Hakk, Osmanl
Mi'mftrisinde Fatih Devri III, stanbul1973, s. 33 vd.'da da grlmektedir. Malimud.Paa'
nm vakf olan, Penbe Han'dr. Ayverdi, .stanbul Vakflan Tahrir Difteri (953fl!j46tarihli)'n
deki (stanbul 1970) kervansaray kaydn (s. 43), Kurulu Han olarak anlam!JI.
 91

l dzeltecek niteliktedir. incelediimiz dnemin en ilek hamyd. Zira, sicillerdeki

kira zabtlanndan bu srada en fazla gelir getiren han olduu ortaya kmaktadr.
Bedesten'e yaknl dolaysiyle gerek tccann konaklamas, gerek alveri yaplma~
s iin en uygun yeri tekil ediyordu. zellikle sof tccarlarrin konduu, maliarm
depolad band.
Hasan Paa
Ham: Kaledibi'ndedir. II. Bayezid dnemi emirlerinden Hasan
Paa tarafndan yaptrlmtr36 Hasan Paa'run vakfyesinin 1508 (914)'de dzen-
lenmi ve buna 1511 (917)'de bir zeyl eklenmi olmasna baklrsa, harun bu tarihler
arasnda yapln olmas gerekir 37 Han, Ankara'mn Aa yz diye adlandrlan
kesiminin merkezi durumundadr. leride aklanaca zere, evresinde esnaf ar-
lar yer alntr. Bedesten ile arasnda:uzanan arya Uzwar denmektedir.
Bugn kalntlar bulunan ve Vakflar Genel Mdrl tarafndanrestore edil-
mekte olan hana, Suluhan ad veriliyor. Mamboury 38 ve ona dayanan Gnl ney39;
bu harun XVIT. yzylda yapldm sylemektedirler. Suluhan'n Orta Dou Tek;.
nik niversitesi'nce yaplan restitsyonunda, 63 odadan daha fazla oday ihtiva et-
tii grlmektefir40. Eer bu restitsyon doru ise ,Suluhan, Hasan Paa Hannn ya~
mnda yapln bir baka han olmaldr. nk Hasan Paa Ham, tahrir defterlerin-
deki kaytlara gre, 63 odadan olumaktadr. Bugn Suluhan denilen han kalnt
larmn bititiinde, Gnl ney'in stil bakmndan XVI. yzyl yapsm andrdm
syledii harab hcreler vardr. Bunlarn bizim zikrettiimiz Hasan P;a Ham olmas
dnlebilir. Ancak karnma gre, bugn Suluhan denilen han, Hasan Paa Hamdr
ve belki xvn. yzylcia grd tamirlerden dolay, sanat tarihi aratncilarna bu
yzylda yaplm olduu izlenimini vermektedir. nk yine Gnl ney, .kitabna
ekiedii Dzeltllleler ve ilaveler ksmnda, Suluhan'n avlusunda XVI. yzyl ya-
ps bir mescidin fotorafnn bulunduunu sylemektedir. Btn bunlar, bizim ka-
nuruz kuvvetlendirecek deliller olarak alnabilir. Zaten, XVI. yzyln yaps bir
harun 50-60 yl iinde yklp, yerine bir baka harun yaplabilecei pek akla yatkn
gelmemektedir. '

36 Bflbakanlk Arivi, Tapu Def. 438, s. 369; KuyUd- Kadtme Arivi, 558 48 a: Evkaf-
merhum Hasan Paa ki Akehir'de olan imaretine vakf etmitir, der nefs-i Ankara: Ham-
mam- ifte der mahalle-i Belks; hammarn- dier der mahalle-i Kafirky; karhansaray
der kurb-i Tahte'l-kal'a, asiyab e'-ehir bi-Uzunoluk>>. Hasan Paa, sarayda yeticikten
sonra Konya beylerbeyi olmutur. 1503-4 (909)'da Anadolu, 1505-6 (91 l)'da Rumeli bey-
lerbeyi olarak atanmtr. 1514 (920) aldran savanda ehld dmtr (Sicill-i Osmani
II, s. 119).
37 Konyal, . Hakk, Algelir, stanbul 1945, s. 328-339; Vakflar Genel Mdrl
Arivi, 734 no'lu defter, s. 114-122.
38 Mamboury, ayn eser, s. 196-197.
39 ney, Gnl, ayn eser, plan 71 a, b, c, d.
40 ney, Gnl, ayn eser, s. 138-139.

~ - -
92

Zafiranc1 Ham: Atpazarndaclr. 1512 (917).ylnda aslen Kayserl olup An-

kara'ya yerlemi bulunan Hac brahim b. Hac Mehmed tarafndan yaptmlmtr 41
Hann klasik Osmanl hanlan tipinde fevkani ve tahtani hcreleri, i ;vluya bakan bir
han olduu ve evresinde duvarlarna bitiik 20 dkkann yer alcl .sicil kaytlarn
dan anlalmaktadr 42 Han, yaptram tarafndan soyundan gelenlere yars mlk
olmak, yars kendi ruhuna cz'-i erif okutulmak ve hann yaknndaki pescidlerin
onarm gzetitmek zere vakfedilmitir.

Tuz Ham: Keyyalih mahallesindedir43 Mukataa kaytlarndan, yukanda say-

4
clmz haniara nazaran daha kk bir han olduu anlalmaktadr~ Han, Mimar
Cafer adl bir hayr sahibi tarafndan yaptrlmtr 45 Adgeen Mimar Cafer'in
kim olduunu ve han hangi tarihte yaptrdn tespit etmek ininkii olmamitr.
Yine Keyyalin mahallesinde Unkapan yaknnda, Mimar Cafer'in bir sibyan mekte-
binin bulunduunu biliyoruz46 Hann, bu mektebe.ve oraya muallim olanlara vak-
fedildii anlalyor. Kanuni ve II. Selim dnemleri tahrir defterlerinde Mimar a-
fer'in vakfkaytlarna rastlanamamtir. Bu durumdahann XVI. yzyln sonlarnda
yaptrlm olabilecei dnlebilir.
engel Ham: Atpazarndadr. Ktabesinden 1522-3 ylnda yaptirld anla-
lmaktadr47. Rstem Paa evkafndan olduuna dair, sicillerde kaytlar vardr48
Vakf Rstem Paa'nnkimliini tam olarak bilemiyoruz49 ncelediini.iz dnemin
ilek hanlarndan biridir.

Bakr Ham: At12azarndadr. Karaca Paa'nn olu Ahmed elebi tarafndan

yaptrlmtr 50
1462-3 (867) tarihli tahrir defterinde Akaolu kervansaniy de-
nilen bir hann Ahmed elebi vakf olduuna dair bir kayt vardr51 Anlalan bu
han, incelediimiz dnemde Bakr Han olarak amlmaya balamtr. II. Murad veya
Fatih dneminde yaplm -olmaldr.

41 Vakflar Genel Mdrl Arivi, No. 582, s. 163.

42 Ankara er. Sic. VI/1026, 1087, 1028-1046.
43 Ankara er. Sic. III/300.
44 Ankara er. Sic. IV/665, 720 (5 Nisai:i 1592'de 1800 akayakiraya verilmitir. Oysa
aym tarihlerde Kurunlu Han yllna 41.500, engel Ham 28.000 akaya kiralanm"
tr).
45 Ankara er. Sic. VI/293.
46 Ankara er. Sic. V/871.
47 ney, Gnl, ayn eser, s: 138.
48 Ankara er. Sic. VII/2236, IX/442.
49 Sicill-i Osman'de (II, s. 377), Enderun'dan yetiip byk hizmetler. g;l!n, yeni-
eri aal yapan ve Budin beylerbeyi olan, 1539'da len bir Rstem Paa vardh-. Adge-
enin engel Ham'nn hanisi olduu dnlebilir.
50 Ankara er. Sic. VII/1298, VIII/947.
51 Bahakanlk Arivi, Maliye Dif. 34, 96 a.
 93

Bu hanlardan baka, spartal Ali Bey adl bir yenieriln mlk olan, Hallilc
Mahmud mahallesinde atal Ham 52 , Atpazan yaknnda, Hac Arab mahallesinde
Yeni Han (Yenieri Mustafa Bey Han) 53 , yerini tespit edemediimiz H elvac Han 5 4,
Karaolan ars~nda Cemalolu Han 55 gibi nispeten kk yaplar, incelediimiz
dnemin Ankarasnda ticari fonksiyonlar yklennilerdir.
Byk vakf hanlan ile mlk hanlarn nemli blmnn Atpazar ve evresinde
topland, Hasan Paa .Han ile Karaolan ars ve Kaledibi'nin bir klci sanat
ve ticaret kesimi oluturduu, yukarda szn ettiimiz yaplarn yerlerinden ok
iyi anlalmaktadr. Hanlar, hem yolcu ve ehre gelen yabanclarn konaklad yer-
ler, hem de zellikle tcc~rlarn btirlfmesi (deposu) _durumunda olduklar iin ou
nun Atpazarnda toplan:~ olmas sebepsiz deildir. Hisar'a yaknl sebebiyle bu-
rasnn gvenilir blge saylnasnn yansra, Bedesten'in merkezini tekil ~ttii eh-
. rln asl i evresi de burasdr. Esnaf arlarnn yerini, de saptadktan sonra bu durum
daha iyi anlalacaktr. .

2) Esnaf arlar ve pazar yerleri:

Esnilf arlar toporafik duruma uygun olarak, ehirde iki ksmda yer aln
tr. Yukar yzn esnaf, Bedesten'in evresindeki dzlkte bulunan Atpazar ars
ile Samanpazarndan Bedesten'e doru kan Koyunpazar arasnda kmelenirken;
Aa yzdeki sanatkarlar, Kaledibi (Tahte'l-kal'a) ile Karaolan ars arasnda
zel sokaklarnda sanat ve ticaret hayatlarn srdrmlerdir, Ankara esnilf, bu yz-
den sicillerde yerlerle gre zikredilir. rnein, Aa yzn kalayclar, Koyunpa-
_zarnn kazanclar v.b. gibi. Bu yerlemeyi daha iyi aklayabilmekil, ehrin belli
15al arlarnn nerelerde bulunduklarn gstermekte yarar vardr:
Atpazar ars: Hisar'n d surunun nndeki dzlktr. Bir kysnda Bedes-
ten yer almtr. Atpazarnda ounluun u erilerin igal ettii dkkaniarn bulun-
duunu56, burada hayvanalm-satm da yapldn57 sicil kaytlarndan reniyo
ruz.. Ayrca, Atpazarnda zellikle her trl eya alp satan erileri .sergi hillinde
mallarn pazarladklarn da anlyoruz58 Ankara hanlannn bir ounun ve Bedes-

52 Ankara er. Sic. VII/1837 (21 C: Ahir- 1009).

53 Ankara er. Sic. VIII/646, 647, 1274, 2638 (6 Zi'1-ka'de 1009, 9 evva1 1010).
54 Ankara er. Sic. VIII/896 (1 7 Zi'1-hicce 1009).
55 Ankara er. Sic. IX/2035 (27 Zi'l-hicce 1013).
56 Ankara er. Sic. II/19, IV/898.
57 Ankara er. Sic. V/252.
58 Ankara er. Sic. VIII/2368 (24 ubat 1601): Ben Atpa:ianrtda yaynm idim.
Esbabma basd, datt. Elimde bak vard, dokunduunu bilmezim=. Aynca bk. An-
. kara er. Sit: VIII/286: Atpazarnda bii Ti:ke bak sattm .. .
94

ten'in bu evrede yer almas dolaysiyle Atpazar, Ankara'run en nemli sanat ve ti-
caret merkezi olmutur.
Koyunpazar ars: Bugnk Samanpazar'ndan Atpazar'na kan cadde idi.
Ekmeki, nalband, bakkal dkkanlarrun bulunduuna dair sicil kaytlarndan, bu-
rann her trl esnafn topland bir ar olduu anlalmaktadr.,Aynca bu cadde-
ye alan sokaklarda, esnaf gruplan ayr ayr kmelenmilerdi.
Karaolan ars: Bugnk Ulus meydanndan Anafartalara kan yol, ince-
lediimiz dnemde bu adla anlyordu. Hace Paa mahallesinin yaknnda yer alan
ar, Aa yiizn en nemli arlanndan biriydi59 Bugnk Kyileri Bakanl'
mn arkasna den ve o zaman bir ticaret yeri olan runtka ile birleiyordu60
. Debbf-lane pazar: Ankara'mn debbalan, ehiin :kuzey~batisiida Beid De-
resi denilen yerde, bugn kapatln olan Hatip aynn kollanndan birinin kenann~
da faaliyette bulunuyoriard. Kullamlmaya hazr hale getirdikleri derileri burada pa.:
zarladldarndan dolay, buras ayn zamanda bir pazar yeriydi. Sicilleide, Debba
hane pazarnn nehir kenarnda olduu belirlenmektedir61
Araba (Kan) pazar: kszce mahallesi yakmnda, bugnk Denizciler cad-
desi giriinde, Ticaret Lisesi'nin arkasnda yer alyordu62 Araba Pazar'rin ne za-
mandan beri bu adla anldn ve ne eit ticaret maddelerinin burada sergilendiini
saptayainadk. Ancak, sura yaknl dolaysiyle evre kylerden gelenlerin kolaylk
la uradklar. ve alveri yaptklar bir yerdir.
Uzwar: Bedesten'den Hasan Paa Ham'na doru, yani Kaledibi (Tahte'l-
kal'a)'ne inen byk :rdr63 Her eit esnafn dkkanlannn bu arda bulundu-
u gibi, ehrin esnafnn zel arlar da Uzunar'ya alyordu. Sicillerde Uzun-
ar kalayclar, Uzunarya kan yol banda bezzaz dkkam gibi ifadelere
sk. sk rastlanmaktadr.

Kapan: Keyyalin mahallesinde, Unkapan Ham bitiiindedir; Un, buday, mey-

va ve dier yiyecek maddelerinin, yani ehrin beslenmesi ile ilgili ticaretin yapld
yerdir. Bir tart aletinin bulunduu bu pazar64, ehrin ei nemli yerlerinden biridir.
Bu genel pazar yerlerinden baki., sa Bey evkaf olduu kaytlardan anlalan
Arasta (Haffaflar ars); Malmud Paa'nn vakf olan Sarac-lane (Kaledibi'nden
Atpazan'na karken), Hac Murad ars, iskender Bey ars gibi adlarla anlan
arlar, ticaret kesiminin belli bal yerlerindendir..

60 Ankara er. Sic. VII/1837.

61 Ankara er. Sic. V/803.
62 Ankara er. Sic. IV/1127.
63 Ankara er. Sic. III/652.
64 Ankara er. Sic. VIII/2278 (5 aban 1010): <<Ankara Kapannda vez_n olunan
seksen vukyye olub=.

';--- ------~- --- -

 95

Sicillerinden anlaldna gre, her esnafn ayr bir arda toplandn syle~
nitik. rnein, anaklar, eriler, Denirciler, Eskiciler, .plikiler, Kalayclar,
Keeciler, Kaftanclar, Kazanclar, Klahlar, Saraclar, Tenekeciler, Terziler, Yor-
ganclar arlannn adlar sk sk gemektedir: Bunlarn tam olarak yerinin tespiti
mmkn olamamaktadr. Ancak u kadar sylenebilir: Byk ksm Atpazan ve
evresinde, yani Yukar yzde yer almtr. Aa yzde, Karaolan arsnn yaki::.
da da bir grup esnafn varl anlalmaktadr. rnein bir Koyunpazannda, bir de
Kaledibi'nde Haseki camii yakininda Demirciler ars vardr.

III. .Y.netim rgtlerinin topland yerfet :

1) Hisar:
Ankara Hisar, 978 metre yksekliinde bir tepe zerinde ina edilnitir 65 K-
keni ok eskilere gider. Ahalisi arasnda: Hititlerin, Friglern yerald Ankara, Rola
istilasndan nce Galatlarn bir kolunun merkezi idi66 ellr; kaleiin kaplad alana
inhisar ediyordu. incelediimiz dnemde glen ve kullanlan i ve d hisar, Bizans-
llar zamannda yaptnlmtr67 Jerphanion, arkeolajik aratrmalar soil.nda, Hi-
~ar'da birbirine yakn iki yap dnemi saptamtr.' Bunlardan birincisi, tesisatn esa-
sn teldl eden, hemenhemen dikdrtgen eklindeki ksmdir. ki~cisi ise, bu_ilk te-
sisatn onarm ve onun gneye ve batya doru knt tekil eden;. tahkin duv~rlan
ile geniletilmesinden ibaret ksmdr68 Osmanllar zamann:dabirinci ksm f Kale,
ikincisi ise D kale diye adlandnlmtr. Jerphaioi'un, esas ksmn ina tarihi olarak
Sasani hkmdan Hsrev'in 620'de Ank:ara'y zaptnn arkasndan 629'da yenilip
ekilmesindem sonraki yllan vermesine karlk69, Paul Wittek'e gre, Ankara ili-
sarinn yapl Arap saldrlan ile ilgilidir ve muhtemelen 64l'de Bizansimparatoru
Heraklius'un lmnden sonra Anadolu'da.Arap saldrlan grdnde, 654'de
Ankara da onlarn eline dm ve . bu ok.ydan solra 6S9'da :Araplar ekilllleye
ve bana zorlayan II~ Konstait zamanmda Hisar yaplmt:ir7; >
Ankara, VIII. yzylda bir tlema merkezidir ve bu yzden istihkamna d:i.kkat
edilmitir. D kale surlar, Bizans imparatoru III. Michael zamannda~x. yzyl
daki Arap sal<lrlar sraslda grlen tahribat giderilirken; 859'd:i'ina edilmitirn.
Ankara Hisan, Seluklular. zamannda Alaaddin
Keykfhad ve Il .. Keykavfis
' 1

65 Darkot, Besim, Ankara madd., sl.m Ansiklopedisi I, s; 437.

66 Wittek, Paul, Ortazamanlarda Ankara, r 43~44 (1936), s. 50; Erzen; Mif, lk-
ada Ankara, Ankara 1946. 1

67 Jerphanion, G., Melanges d'Archeologie Anatolienne, Beyrut 1928'den nakleden

Paul Wittek, ayn eser s. 50.
68 Wittek, P., ayn eser, s. 50.
69 Jerphanion, G., ayn eser, s. 313.
70 v\Tittek, P., ayn eser, s. 50.
.71 vVittek, P., ayn eser, s. 51.
96

tarafndan tamir edildi ve baz eklentiler yapld. rnein, Kalenin dousundaki

Akkule denilen mstahkem mevki' bir seluklu yapsdr. Osmanllar, Hisar Seluk-
lular dnemindeki haliyle muhafaza etmiler ve kullanmlardr. Ancak zamanla or-
taya kan tahribat karsnda, gerektike onarm yapmyardr.
Ankara kalesinde de zindan (hapishane), devlete ait para ve eyalarn korunaca-
yerler, askerlerin barnaklar bulunmakla, dier Osmanl kalelerinin fonksiyonunu
stlenmi durumdadr. ehrin gvenliinin salanmas, eitli tehlikelerden korun-
masnda kale nemli rol oynuyordu. rnein, 5-22 Temmuz1604 (7-24 Safer 1013)
tarihleri arasnda Ankara ehri Karaka eeliili grubu tarafndan saldrya uram,
bu sre iinde ehir halk deerli eyalan ile birlikte kaleye ekilerek kendisini ko-
rumaya almtr. Kad da buraya sndndan Mahkeme kapal kalmtr7 ~. An-
karallar, 21-26 Mart 1605 (1-6 Zi'1-ka'de 1013) gn,lerinde Celiili Hasan;in73, 7
Ekim 1606 gnnden itibaren be gn Kalenderolu'nun74 igali srasnda Kaleye
kapanarak ok byk kayplara uramaktan saknmlardr.
Tahrir defterleri ve dier maliye kaytlar gibi resmi belgeler, devlete ait para ve
eya, ayn9a vakflann, tccarlarn kymetli eyas, en gvenilir yer olmas dolaysy
la Kalede saklanrd. nk kale, bir dizdar ve kethdamn ynetimindeki mustal
fzlar tarafndan korunmaktayd. rnein, Mart 1600 (Ramazan 1008) tarihli, An-
kara Kalesi Dizdan Abdurrahnian Aa'ya ait heratta tccar ta(fesinin emanet konu-
lan esbabn zayi' 'e telef ettii yolundaki ikiiyetlerin asl olmadndan szedilmek-
tedir75. Ankara Kales!Kethdas Musa Bey'in, kendisi ile ilgili bir sicil kaydnda
sefere gitmedii gerekesi ie azledilmesl zerine syledii u szle.; de ilgintir: Sefer
zamarnnda y~dimde emrim var idi, einr ile kethdalic zabt itdirilmeyb, berat ih-
rac idinceyekadar eferl gittiinden ,kale .dizdan burada kal, mal-i miriye ve kaleye
.hizmet eyle dedi76, Mahkemedeki bu soruturmadan sonra Musa Bey'in durumu
kad tarafndan merkeze arzedilip yerinde kalnasi salanmtr77 .
Ankara kalesinin Osmanl dnerilideki bir zellii de, burasnn yerleme bl-
gesi olarak dikkati ekmesi dir. Kanuni devrinde Kale iinde Gzel-olu mescidi 7na-
hallesi, Dudiran ( ~1-'-.:_,.: ) mescidimahallesi, Aa Kap mescidi mqhallesi, Yazc
a'bddin mescidi mahallesi, Cami mahallesi diye 5, mslman, bir de gayrimslim

72 Ankara er. Sic. IX/288: Yevm-i mezkCrda Karaka gelb on yedi gn mahke-
me-i erif.~ aulmayub Kal'ada mubasara olunman mesalih-i msliriin grlmeyb muat-
tal olduu eelden erh verildi. 28 Austos 1604 (2 R. Ahir 1013) tatilili kaytta, Mahmud
b. Hseyin, H u bi adl' zirnniye 3 vukyye ipliini S afer aynda eelali geldikde aldlar, Kal'-
aya karamadm idi>> diyerek verernediini sylemektedir...
73 Ankara er. Sic. IX/1564.
74 Ankara er. Sic. X/320.
75 Ankara er. Sic. VII/2343.
76 Ankara er. Sic. VII/159.
77 Ankara er. Sic. VII/2481.
 97

mahallesi vardi 5 yerleilderi, hizmetlerinden dolay her trl ykmlli

Kale
dnda braklmlard. Bunlara ilave olarak incelediimiz dnemde D Hisill'da
Fienkolu mescidi, Hism'da lviisafir nescidi, Suluk mahallesi, etnseddin b. Ra-
mazan malallesi gibi adlar gemektedir. Polonyal Simeon, Kalede Ruilara ait
Panaia adl bir kilisenin bulunduunu bildirir79 Ksacas, Kalenin ii youn bir is-
kan alandr ve duvarlarndan itibaren sivil yaplarli. kaplanmtr80
Ayrca Kaledeki evlerin, Aa ehirdekilere nazaran ok daha pahal olduunu
gryoruz. Muteber kimselerin ounun Kalede oturmay tercih ettikleri de anlal
maktadr. Nitekim, Ankara mftisinin H. 1008 ylnda Kalede oturduunu .tespit
ediyoruz81 Bir baka kaytta da bir spahinin Kale iinde evi oiduu yazlmakta,
anlatlanlardan etrafndaki anbarlar ile bu evin muhteem durupda bulunduu
belirmektedirs2.

2) Sancakbey i sarayI ve mahkeme binas:

Ankara'da devlet tarafndan yaptrln, ehre gelen her sancakbeyi ve kadnn

grev yapt belli bir saray ve mahkeme binasnn bulunmad anlalmaktadr.
Her sancakbeyi ve kadnn kendisi, ikametgah ve ayn zamanda resmi daire olarak
kullanaca bir bina ~ulmakta ve bu binann bir blmnde grevlerini de yerine
getirmektedir.
rnein, 3 Mart 1605 (12 evval1013) tarihli bir kaytta, Ankaraya kad olarak
atanan emseddin Efendi'ye gndelii on be akaya merhum beyin evinin kiralan-
d yazldr 83
Sz edilen evin eyhl Murad Bey adl eski sancakbeylerinden birine
ait olduu ve ayn evin Viidan-zade Ahmed Efendi'nin kadl srasnda da (16 Re-
ceb 1015-15 Kasm 1606) mahkeme binas olarak kullaildn gryoruz84
Anlalyor ki, sancakbeyi ve kadlar ehre geldikleri . zaman kendileri bir ev
kiratamakta ve bu ev ayn zamanda resmf daire olmaktadr. O dnemden gnmze

78 Babakanlk Arivi,
Tapu Dif. 117, s. 43-46; Babakanlk Arivi, Tip Def. 438; s. 339.
79 Andreasyan, Hrand D, Polonyal Simean Seyahatnamesi, stanbul 1964is. 162.
80 rnein, 20 Muharrem 1014'de Mehmed b. Ahmed adl bir ihtiyar sabah: na-
mazna kalkp burc zerinde gezinmee gittiinde derek lmtr (Ankara er. Sic~ IX/
2299).
81 Ankara er. Sic. VIIJ898.
82 Ankara er. Sic. IX/2582.
83 Ankara er. Sic. IX/2: Sa'adetlu ems Efendi hazretleri in merhum beyin evi
yevnl onbeer aka ile mal- evvalin onuncu gn isticar olunuh kayd olundu.
84 Ankara er. Sic. Xj577: Efendi hazretleri sa'adetle mal- Recebin onbeinci gn
ki yevm'l-hamisdir Ankara'ya vasl olub, mal- mezburun on altnc gn ki yevm'l-
cum'adr, merhum eyhi ~-Iurad Bey hazretlerinin sa'adet-haneleri mahkeme-i erifff olub
grlen mevaddm.
98

kadar kalintlan intikal etmi bir idare binas veya mahkeme bulunmay da bu ne-
denden trdr.

IV. Dini.ve sosyal yaplar:

1) Ankara'nn ve cami ve mescidleri:

Osmanl ehrinde ou kez bir mescid, bir mahalleyi belirler: Byk dl.miler,
ehrin kalabalk semtJeri olan ticaret-kesiminde yer almlardr. Bu durum, .Ankara
iin de sz konusudur. Beldemizin Trk-slam dneminde kazand cami ve mescid-
lerili says, ayr bir aratrnay gerektirecek kadar oktur ve byle bir aratrma, ge-
en yl, makalemizin giriinde, szn ettiklerimize eklenmitir 85 , ~ Biz~, burada,7 kad
sicillerinde rastladmz cami ve mescid adlarn sralamakla yetineceiz:
Ahl Elvan camii (XIV. yzyl yaps), Ahl Ya'kub camii (794/1392), Alaaddin
camii (574/11 78), Ahi erafeddin (Arslanhane) camii (XIII. yzyl), Ali elebi mesci-
di, Ahl Turamescidi (XIV-XV. yzyl), Araba Pazar mescidi, Bakiac mescidi (697 f
1297-8), Bezcioglu ri:ezeidi, Boyac Ali mescidi (Xrv-XV. Yzyl), Buryac mescidi
(XIV-XV. yzyl), Balabari nescidi (XIV~XV. yzyl), Cenabi Alied; Paa caii
(973/1565); akrhir mescidi;'eme meseidi, bebbahane camli (848/1444:5)~ Dibek
mescidi, Direkli mescidi (XV. yzyl), Dudiran mescidi,' Denirci Hseyin mes6idi,
Eyyb mescidi (XIV-XV. yzyl), Fienkolu mescidi, Genegi mescidi (XIV-XV. yz-
yl),' Gzelol: mescidi, Hacendi mescidi (XIV-XV. yzyl), Hac Ali mescidi, Hac
Arab mescidi (XIV-XV. yzyl), Hac. Bayram canili (831/1427-8), Hac Doan mes-
cidi (XIV-XV. yzyl), Hace Paa mescidi (XIII. yzyl), Hac Musa canili (895/1489-
99), Halife Bayezid mescidi (917/1511), Haseki camii, Hac Seydi mescidi (XIV-XV.
yzyl), Hac Sindel mescidi, Hace badulhih mescidi, Hallac mescidi (952/1545),
Helvayi mescidi,, sfendiyarol, mescidi, KaracaBey can (847/1440), Kalender-
hane mescidi, Kassabolu mescidi, Kil mescidi (1443), Kzlbel camii (699/1299-
1300), Kuldervi mescidi (XIV-XV. yzyl), Kurunlu mescid (XVI. yzyl), Kk
mescid (Mahmud Efendi mescidi). Leplebici mescidi, Melike Hatun mescidi. (XV.
yzyl), Misafir mescidi; Molla Byk mescidi cxrv-xv. yzyl), Mlla Habib ca-
mii, Mriri mescidi, Mukaddem.mescidi (854/1450-51), kszce mescidi, Pehlivan
Dede mescidi, Sabuni mescidi (XIV-XV. yzyl), Rstem Na'al mescidi (XIV-XV.
yzyl), Sarac Sinan mescidi (687/1288), Sitiolu mescidi,. Seydiolu mescidi, eyh
zzeddin mescidi (XIV-XV. yzyl), Teke Almed mescidi, Yeen Bey camii (842/
. 1438-39).

\ .

85 Konyal, . Hakk, Ankara Camileri, Ankara 1978.

 99

2) Medreseler ve sibyfin mektepteri:

incelediimiz dn_\':mde Ankara'da sekiz medrese bulunuyordu. Bunlar srasy

la unlardr:
Ak Medrese: Hac Bayram trbesi yaknndayd. Civarndaki mahalle adn
bu medreseden alyordu85 . Medresenin kim _tarafndan_ ve ne zaman yaptrldn
tespit edemedik. Fatih dnemine ait tahrir defterinde bu adla. arnlan bir. medreseye
rastlanmamtr. Yaln; Tfic't-tev.riril'de, II. Bayezid dnemi ulema;nda orlulu
Ali Efendi'nin bu medresede ders verdii anlatlr87 Elimizde Ankara'ya_ ait en eski
tahrir defteri olan 1462-3 (867) tarihli defterde ad gemediine gre, 1462'den sonra
Fatih dnemi sonlannda veya II. Bayezid zamannda yaptrlm olmaldr. Medre-
senin evkaf arasnda, Ank3:ra'da Kaleqibi harram ve Murtazabiid'a bal Zaviy~
ky vard88
Kara Medrese: XIV. yzyln sonlarnda veya XV. yzyl balarnda. yapln
olmas muhtemel. Ankara'daki ilk Osmanl yaplarndan biridir. Melil.\e Hatun ta-
.rafndan yaptrlmtr89 Kanuni dn~mi. defterlerinde Melike Hatun medresesi
adyla amlr. incelediimiz dnemde. ise, Kara M,edr~~e 3:dyla ~ehiir. olm~_tur90
Yerini kesinlikle tespit edemedik. Bununla be~aber,_.ba~ kaytlar bize bu hususta

86 Bflbakanlk Arivi, Tapu Dif. 117 (11 Ekim 1523/1 Zi'l-hicce 929 tarihli Ankara
tahrir defteri), s. 41. Ak Medrese mahallesindeki 23 nefer muaf iin u kayt dlmtr:
Zikr olan yirmi nefer muaflardr. Merhum Ha:c Bayram Sultan-neveraUahu merka-
dehu-hazretlerinin mezar dairesinde olan hanelerdir.. :.
87 .. Sa'deddin Efendi (Hoca), T.c't-tev.rzh II, s. ,?64: .. el-mevla mam Ali Amasya
nevahisinden orum nam kasabadandr. Sultan Bayezid Han hazretlerinin Amasya iman
idi. Tekrir-i efaetle Gm medresesin alverdiler. Serir-i saltanata clfrs buyurdukda An-
kara kazasn virb medine-i mezbfrrede olan Ak Medrese'yi zamime etdiler=.
88 Babakanlk Arivi, Tapu Dif. 438, s. 367'deki kayt yledir: Vakf- Ak Medrese
der .nefs-i Ankara: Mukataat- hammarn- ifte. (Debbahane Hamman) der ehr-i An-
kara fi seie 15.120; zemin-i karye-i .Zaviye der tevabi' -i M urtazabad 2500, yekun: 17620.
Karla, Ankara er. Sic. VI/403, VII/2115, IX/548, X/1386.
89 Melike Hatun'un, Eynebey Suba Hamamndan kendisine tayi:\. edilen 17 ak-
. adan 4 akay- hergil?. mescidine vakfettiini reniyoruz (BA 438, s. 360; KK 4558, 5 a).
Sicill-i Osman{ (I, s. 448)'de Eynebey'inJ. Murad'n subas olduu ve Kosova'danTimur
muharebesine kadar harblerde bulunduu, Ankara savandah sonra Sleyman elebi ile
,Edire'ye firar ettii ve oradan sa elebi'nin yanna geip, onun muharebesinde ld
anlatlyor .. Melike Hatun, bu Eynebey'in adadr ve Fatih dneminde lm: olduu
anlalyor. nk 1462-3 (867) tarilli defterde, vakf kylerine oullarnn mutasarrf bu-
lunduklar kaytldr (BA, Maliye 34, 29 b).
90 BA "438, s. 364'de Melike Hatun .medresesinin evkaf arasnda Solfasol ve Balgat
kyleri zikredilir..ncelediimiz dnemin sicillerinderi 2.Austos 1594.tarihli.bir zabttan
da Kara Medrese'nin evkaf arasnda ayn kylerin adlarn reniyoruz (Ankara er. Sic.
V/1013). Demek ki, her iki medrese ayn yapdr. ..
100

yardmc olmaktadr. yle ki, tahrir defterlerinde, Ankara'n.n Kiriiler mahalle-

sinde Melike Hatun'un bir de mescid ina ettirdii kayt1dr91 . :Bu' mahalle sonradan
Hatun mahallesi diye adlandnlmtr92 . Hatun mahallesi,; Yeen. Bey:cil.iniinin al-
tnda mam Yusuf ve Kebkebfi.r- mslimin mahallelerine bitiiktir93 . Bugne gre,
Denizciler caddesinin gney tarafna, Gazi Lisesi'nin civarna rastlannaktadr 94 .
Bir sicil kaydndan, Kara Medrese'nin yannda bir de camiin bulunduu anlalyor95 .
Eer bu caci, Melike Hatun mescidi diye anlan mabed ise, medrese de ayn mahal-
lede idi demektir. Genellikle medreselerin, hanileri tanifndan bir cami veya mescidle
birlikte veya bir caminin yannda ya:pldklari dnlrse, byle bir talminin kuv-
vet kazanaca aktr:
IJankdh 96 Medresesi: Ankara'nn Bend Deresi :mevkiitide; Hatip Syu keniirin.:.
da bir hankah vard97 Bu bankaha Kamer'd-din hankah-zaviyesi de deniyordu.
Medrese bunun yannda idi. Ne zaman yaptrldn tespit etmek mmkn olamam
tr. Ancak mderris tayinlerine ait kadasker mektuplanndan buiasnn ufak bir
medrese olduu anlalmaktadr98
Kil Bey Medresesi: Ankara'nn en eski riedresesidir. KZl Bey'in ina ettfr-
dii cami ile yanyana idi99. Etrafndaki mahalleye kendi adn venniti. Seluklu
sultan Alaaddin Keykfi.bad dnemi eniirierinden Kzl Beyioo tarafndan yaptrl-

91 Babakanlk Arivi Tapu Dif. 438, s. 360: <<Vakf- mescid-i Melike Hatun der ma-
halle-iKiriiyan, kar., Kuyud- Kadtme 558, 5 a.
92 Ankara er. Sic. U/581 (Aralk ortalar 1589/Evail-i Sa er 998)'de Hatwz mahallesi
ahalisinin, mescidlerine Melike Haturi'un Belmer ve Badenli kylerini vakfettiii sy-
leyip, mesddlerinin 'tamirini istediklerini gryoruz. Bu kyler, bir nceki notta zikrettii
niz tahrir defterlerindeki Melike Hatun mescidiin vakflardr. Demek ki, Hatun mahal-
-lesi adn bu mescidden almtr: Nitekim, o srada artk Kiriiler ad gememektedir.
93 Ankara er. Sic. VIJ1145 (24 Kasm 1604/6 C. Evvel 1008 tarihli zabt).
94 1922 (1341) tarihli Arkara plan.
95 Ankara er. Sic. VIII/146 (28 ubat 1601}'de Hac Bayram slalesinden eyh Ha-
lil Efendi'nin 2000 akay Kara Medrese'nin tamiri iin, 2000 akay da yarimdaki camiin
kandili iin vakfettii kaytldr.
96 Hankah: Bir eyhin ynetiminde, bir tarikat mensuplarinn mdaVini olduklar
ve gelen-geen yolculara, dknlere a kaian ve barndran bir eit zaviyedir (Pakaln
M., Osmanl TaTih Deyimleri Szl I, s. 730-731).
97 Ankara er. :Sic. VIII/55 (15 ubat 1601/11 aban 1009)'da: <<Ankara zahirinde
Hankah kurbunda .Bend Deresi suyu ile devran eden, bir taraf Hankah binasna .. diye
bir deirmenin yeri belii-tilmektedir. Bu kayt bize Hankab'n, dolaysiyle medresenn yerini
aklamaktadr. Kar. Babakanlk Arivi Tapu Dif. 438, s. 363.
98 Ankara er. Sic. VII/2164, IX/3000. . . /
99 Ankara er. Sic. VII/2293 (6 Temmuz 1600/24 Zi'l-hic'ce 1008)'de Kizlbey camii
:vemedre5esiin 18 Mays 1600 (5 Zi'l-hicce 1008) gn vnkubU.lan zelzeleden ark tarafn
: daki kubbesinin harab olduu ve tamiri gerektii yazldr.
100 Darkot, Besim, Ankara madd., slam Ansiklopedisi I, s. 442.
 ii

mtr. Yeri, bugnk Ziraat Bankas Genel Mdrlnn bulunduu alana rast::.
lyordu 101 XIII. yzyln ilk yansnda ina ettirilen medrese, Osrianlhr dneminde
bir ok defalar tamir grm ve asl stilini kaybetmitir 102 Hfiric medreselerdeli
olan Kzl Bey medresesi evkafnn, incelediimiz dnemde nazn XVI. yzyln nl
niancs Hamza Efendi idi 103.

Yeen Bey Medresesi: Bu medrese de XV. yzyl medreselerindendir. Yanri

daki camiin zerindeki yazttan 1438-9 (842) ylnda yaptnld anlaliaktadrHl4:
Cami ve medrese Ankara'n~ Eenhor mahallesindeydiHi5 Bugn buras DenizCiler
caddesinde Vergi dairesinin tam karsna,. cadde~n at tarafna dmektedir 106.
Medrese ve camiin kurucusu, II. Murad dnemi emirlerinden Yeen Bey namr ile
mehur bir zattr. Yaztta ad Hac Ahined b.Hzr olarak gefuektedir 107. Yeen
Bey, Ankara'da bir hamam ve Akavak kynde zaviye ve camii olan Emir Turasan
(Tor Hasan?) Bey'in yeenidir. Turasan Bey vakfyesinde Yeen Bey'i z kiz
kardeinin olu ve kendisinin oullu~u olarak tanmlamakta ve vakfnn tevliyetiru
kzndan sonra ona brakmaktadr 103 .' Fatih dneminde Yeen Bey'in oullanlin h-
mar sahibi olduklarna dair kayitlar vardr 109 Yeen: Bey'in oullar, babalannn ve
Turasan Bey'in evkafnn mtevelliliini de yrtmlerdk Yei:m Beiin olu Meh-
med elebi'nin Hac Bayram camiine vakflardabulunduu da bilinmektedir 110
Yeil Ahi Medresesi: Ahi Hac Mutad ~ahallesindeydi. Yeri Karaca Bey
hamamnn arkasna dmektedir 111 Son zamanlarda Y eilhilne inedresesi diye
anlmaya balamtr. Yapl tarihini kesinlikle saptamak mmkn olama~tr.
Ancak I. Murad dnemi trnar.
sahiplerinden Ahi Ahmed
: . . .
tarafndan
' .
yaptnldn
. .

101 Koay, Harnit Zbeyr, Ankara Budun Bilgisi, Ankara 1935, s.. 20 ..
02 rnein, 22 Haziran- 9 Temmuz ~594 (3 e;,..a ~ 20 evval 1002) ta:riheri
arasnda uzun sren bir onarm geirmitir: Bu onarm ve yukarda szn ittiimiz dep-
remin arkasndan yaplan onarm srasnda kupbelerinin eski hali ile yaplmasna vakfn
gelirleri yetmediinden, yass rt yaplmasna karar verilmi~tir (Ankar.a er. Sic. V/4).
103 Ankara er. Sic. V/4~ . : ''
104 Mbarek Galib, Ankara I, s. 5 I.
105 Ankara er. Sic. III/317 (Austos sonlar 1592/Evahir-i Zi'l-ka'de 1000), VI/259
(16 Haziran 599/22 Zi'l-ka'de 1007)'deki zab~t: Eenhor mahallesi sakinlerinden Dimitri
veledi Mesih'in bir canibi Yeen Bey camiine mntehi evini sattna dairdir. . ,
106 922 ( 134 ) tarihli Ankara plan.
107 Mbarek Galib, Ankara I, s. 51; ney, Gnl, Ankara'nn Dint ve Sosyal Taplan,
s. 94: Mefahir'l-mera ve'1-ekabir Hac Mehmed b. Hzr e'-ehir bi-Yeen Bey...
os Biraz sonra Turasan hainarn ile ilgili not. . .
I 09 Babakanlk Arfivi, Maliye Dif. 34, 44 a.
110 Babakanlk Ar,fivi, Tapu Dif. 438, s. 367: Vakf- Hanedan~i Hac Bayram Sul-
tan an' lqbel-i Mehmed -elebi b. Yeen B~y. .
ll 1922 (34) tarihli Ankara plan.'
102

biliyoruz 112 Bu nedenle, :x;IV. yzyl sonunda yaptnld sylenebilir.

Sar Hatfb Medresesi: Yerine, kurucusunu, neden bu adla anldm, ne zaman
yaptnldm tespit edemedik. 1462-3 (867) t:.rihli Fatih dnemi tahrir defterinde
ve Kanuni dnemi, II. Selim zamarn defterlerinde ad gem~mektedir. Bu sebeple
incelediimiz dneme yakn tarihlerde yaptnln olabilecei akla gelmektedi.r.
Bu medreseye tayin edilen mderrislerin dier Ankara medreselerindekilere nazaran
d~pa yksek cret aldklar grlyor 113 Austos sonlar 1599 (Evail-i Safer 1008)
~arihli bir fermandan sahn payesinde olduunu arilyoniz 114
Yeni Medrese (Medrese-i edide): Ankara'da yerini tespit edemediimiz med-
reselerden biri de Yeni Medrese'dir. Fatih ve Kanuni dnemi defterlerinde adna
rastlanamamtr. Kurucusunu ve nezaman yaptnldm bilemiyoruz. Ancak hi
olnazsa. XVI. yzyln sonlarnda yaplm olabilecei sylenebilir. Dahil medrese-
lerden olduuna baklrsa 115 , bir nffzlunun ina ettirmi olmas ihtimali akla gel-
mektedir. 16 Mart 1593 (i2 C. Ahir 1001) tarihlibir zabttan medresenin hcrelerinin
kalarmn, ay lu duvar ve kapsmn tamiri gerektiini reniyoruz 11 6. Bu. durum-
da en az inceledii:p.iz dnemin 50:_60 yl ncesinin .binas ola~ilecei de sylenebilir.
Seyf Medresesi: Kanuni dnemi defterlerinde adna rastladmz bu. medre-
seyi, incelediimiz dnemin; sicillerinde grmyoruz. Ancak, bumedreseye ait bir
],<ayt bulabildik. O da, Ankara mftisi Abdullah Efendi'nin aym zamanda bu .med-
resenin mderrisi olduuna ve 111~Cre~enin .evkafnn Beypazar'nda bulunduuna
dairbilgi ver~ektedir11 7. Bir baka kayttan, Mfti Abdullah.Efenc.i'nin kale'de
sakin olduunu bil~:(pruz 11 S. Acab,a bu medreseJ(alede miydi? Incelediimiz d-
nemin sicillerinde bir baka kayda rastlamadmza gre, bir baka adla m anl-

112 Babakanlk Ariui, Maliye ~4, 45 b'd~ki kayt yledir: Karye-i Baydr, tmar-
Ahi Turabeyi ve Ahi Ahmed. Hdavendigar zamannda dahi yerler imi. Am~a Ahi Ah-
med kend hissesin ~kara ehrinde bina itcii medreseye vakf it~i. Kz hatunu mte-
velli klm kim her veeh-i tevliyet tasarruf idb ylda iki buuk eknc edre ..Elinde pa-
diahmz hazretle~i (Fatih) hkm var.. . Kanuni dnemi tahrir defterinde (BA 438, s.
366) Baydr kynn yar hissesi Yeil Ahi Medresesi evkaf arasnda geer. Ankara er.
Sic. VII/1520 (I Kasm 1600/23 R. Ahir 1009)'de YeilAhi Medresesi mderrisiAli Efendi,
Bayndr ky ketldasndan vazifesini aldn beyp etmektedir. Bu kaytlardan medr~
seni hanisi ve yapld devir aklk kazanmakt~dr.
113 Ankara er. Sic. VI/1424'de medreseye yevmi 50 aka ile mderris atanyor.
114 Ankira er-:S~c. Vlf1517: Medrese~imezbi're paye-i saln olmak zere il hk-
m ile.kendye .virilb .. . . , . . .
115 . Ankara er. Sic. Xjl424'de .kaytl ferml'l,nda: . .l)ahil mderrislerinc~n _inah-
niyye-i Ankara'da Medrese-i cedide mderrisi olan Yahya .. >) denmektedir.
1
.J
116 Ankara er~ Sc. IV/460. . .. ..
f7 Ank~~a er. Sic. IV/487.
118 Ankara er. Sic. VII/898 (ll Zi'l-ka'de 1008).
 103

yordu? rnein Yeni veya Sar Hatib-medreselerinden biri bu muydu? inidilik bu

sorular cevaplamak olanandan yoksunuz.

Sibyfin mektepleri (Muallim-hfineler): Sibyan mektepleri, ocuklara diii bil-

gilerin verildii, Kur'an okumasnn retildii yerlerdi. Hayr sahibi kimselerin
vakflar ile yaplyordu. Her muallim-baie, muallim; halife denilen bir retmenfu
idaresinde faaliyette bulunmaktayd. Ankara'da aadaki muallim-hfuelerin buhindu-
unu tespit ettik:
Ahmed Baba muallim-banesi, Ali Bey mualliin.-banesi (Kzl Bey mahallesinde),
Mi'mar Cafer muallim-banesi (Keyyalin mahallesinde), Nalband Hac Nazar mual-
lim-banesi, Nalbandolu Edhein elebi 'muallini-banesi, Sitiolu muallim-hfinesi
(Hac Doan mahallesinde), Serlkolu muallim~hanesi(Yeen Bey mahallesinde),
aml-zade muallim-banesi, kr elebi muallim~banesi," Tac.eddin Halife mual-
lim-banesi (Teke Ahmed mahallesinde), Umurolu muallim-lanesi, skender a-
vu muallim-hanesi, Koca Kethda muallim-banesi, Hace Sinan muallim~banesi;
D,enirci. Hseyin muallim-banesi.

3) Hamamlar:

Ankara' da, incelediiniz dnemde hemen hepsi Aa yz' de, sekiz hamam var-
dr. Biri dnda bunlarn yerlerini, ne zaman kinler tarafndan .yaptrldklarin
tespit edebiliyoruz:
le Hamam (Eyne Bey SubaHamam): Hatun mahallesindeydi 119 Civaro
rnda Apardiler (Konurca) ve Vattadn mahallelerinin bulunduu anlalmaktadr120
Bugn kalnts Gazi Lisesi'nin bahesine bitiik durumda grlmektedir. Eyne B~y
Suba tarafndan yaptnld eitli sicil kaytlan ile sabittir 121 Eyne Bey Suba'mn
kimliini, Kara Medrese ile ilgili notta belirtnitik (Dipiot 89). Bu durumda hamam,
XV. yzyln balannda yapln olmaldr. Nitekim, Gnl ney hamanil yap
nnda devirme stUn ve balklar kullanldna dikkati ekerek XV. yzyl yaplan
arasna koyar 122 incelediimiz dnemde le haman; gnde 30 ile 50 aka' ara-
sinde kiraya verilen ilek hamamlardan biridir 123

119 Ankara er. Sic. VII/1333 (3 Eyll 1600/23 Safer 009).

120 Ankara er. Sic. VIII/ 4 76, 7 4.
2 Ankara er. Sic. VIII/61 ( 7 ubat 160f3 aban 1009): le harnnarn di-
mekle ma'rfrf Eyne Bey Suba hammam=. . _
122 ney, Gnl, Ankara'nn Dint ve Sosyal Yaplar, s. 51. Mbarek Galib de; bu ha-
mamn shi.m ncesi bir eserin enkaz zerine yapldm syler (Ankara II, stanbul 928,
s. 32). brahim Hakk Konya!~, 930'larda Belediye tarafndan gaz deposu olarakkullaml-
dn zikrettii bu hamam hakknda ayn bilgileri tekrarlamaktadr (Karacabey maniuresi,
Ankara 942, s. 39).
123 Ankara er. Sic. VII/49, VIII/2255, IX/1049.
104

Kaledibi (Talte'l-kal'a) Hamam: Ankara'nn Aa yz'nde Tiflis! mahalle-

sindeydil24. Bugnk duruma gre, Sebze halinin nnden geen yola isabet et-
mektedir. Fatih dneminin nl ahsiyetlerinden hhak Paa tarafndan yaptrlm
trs. Yazt zamanmza kadar gelebildii iin, yapl tarihinin 1461-2 (866) oldu-
unu bilebiliyoruz 125. shak Paa bu tarihte Anadolu Beylerbeyidir127 ve Anadolu
eyaletinin merkezi Ankaradr 123 . Tahte'l-kal'a hamam. incelediimiz dnemde
zaman zaman harab durumda kalarak iletilmemi, eitli tarihlerde de esasl onarm
grmtr 179 . Ylda 9-12 bin akaya kiraya veriliinden ahlaldna gre 130, en
ilek hamamlardan biridir. Hamam son yllara kadar ayakta kal~bilmi ve 1929 An-
kara byk yangnnda hasargrdnden Belediye tarafndan yktrlmtr 131 . .
132
engl Haman : Aa yz'de Hac Eshab mahallesindeydi . Bugn~ de ayak~
ta olan hamam, Anafartalarda ocuk Esirgeme Kurumu binasnn altnda, Anafar-
talar Lisesi'nin yannda bulunmaktadr. Tahte'l-kal'a hamarn gibi, shak Paa ta-
rafndan yaptnlmtr 133 Yapd tarihi kesin olarak tespit edilememekle birlikte
XV. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi olaca aktr. Kadnlar ve erkekler k
smlarndan mteekkil bir ifte hamamdr.
Hasan Paa hamam/ar: Hasan Paa'nn 1511-2 (917) tarihli vakfyesinden ve
dier kaytlardan rendiimize gre, Ankara'da iki hamarn vard. Bunlardan biri
Belks mahallesinde (Bugnk Hkmet kona yaknlarndayd) bulunan ifte ha-
mam (Hasan Paa hamam), dieri Keeciler hamarn diye anlan (Karaolan ar-
124 Ankara er. Sic. VIII/1220 (24 Temmuz 1601/23 ?vluharrem 1010): <<Akara
mahallatndan Tiflis! mahallesinde vaki' bir taraf benim mlkme vebir taraf Tahtc'l-
kal'a hammamna=.
125 Kuyz1d- Kadfme Ar,rivi 558, 48 a'da shak Paa'nn Ankara'daki evkaf arasnd~
~ahta'l-kal'a ile erigl hamarnar ve ilk hamamn yannda ll dkkan, ayrca 2 deirmen
zkredilir, kar. Babakanlk A~i;( Tapu Dif. 438, s. 369. . .
126 IVlbarek Galib, Ankara II, s. 32-33 ve Konyal, 1. Hakk, Karacabey i"\llamuresi,
s. 104.
127 Babakanlk Ariivi, Maliye 34'de kaytl'1462-3 (867) tarihli defterde shakPaa'
nn Anadolu Beylerbe)ri olduunu gsteren eitli kaytlar vardr. rnein, 45 b'de Ahi
Ahmed medresesi ile ilgili bir vakf kaydnl.n Beylerbeyi shak Paa emri ile deftere sebt
olundu.,~ yazldr. Sicill-i Osman! (I, s. 323-324)'de shak Paa'nn Paa Yiit'in klesi ve
oulluu olduu, II. Murad'n ned!mi, vez!r, Fatih dneminde Anadolu ve Rumeli bey-
lerbeyi, 875'de sadrazam olduu, 890'da ld yazldr.
128 Anadolu eyaJetinin merkezi, shak Paa'nn beylerbeyiliinden sonra Ktahya'-
ya nakledilmitir (Solak-zade Tarihi, s. 191).
129 Ankara er. Sic. II/752 (Kasm 1589), VII/1548 (6 Kasm 1600).
130 Ankara er. Sic. IV/984 (5 a'ban 1001), V/465 (13 Ramazan 1022).
131 Mbarek Galib, Ankara II, s. 32. . . .
132 Ankara er. Sic. II/ll4: eng1lamam ardnda Hac Eshab mahallesinde vaki'
evini.
133 Ankara er. Sic. VI/852h.
 105

sna alan Keeciler sfi.kunda yer aldndan dola)' bu adla anlm olmaldr) ve
Kafir ky mahallesinde ina edilmi olan tek hamamdr 134 . Tek hamam, inceledi-
imiz dnemde herhalde ilemez hlle gelmitir, zira ad pek gememektedie '--

Karaca Bey Hanam: Hac Murad mahallesinde, eyh Habib dimiinin ya-
knndayd13s. Bugn de ayaktadr ve Hamamnnde Talat Paa bulvan zerinde
bulu,nmaktadr. Karaca Bey tarafndan, imaretine ve camiine gelir salamak iin
yapjirlmtr. Yazt olmadndan yap ! tarihini kesin, olarak bilemiyoruz. Ancak
Kar~caBey'in vakfiyesi 1440-J (844) tarihini tarlna gre,.hi olmazsa bu.tarihte
yapm . tamamlanm olmaldr 136 . incelediimiz dnemde eitli defalar onarm
grm ve kiraya verilmek suretiyle iletilnitir. Karaca Bey'in vakfyesinin artlar
gereince gelirinden her gn 50 aka imaretine tahsis edilmitir.

Debb-hfine (Kaledibi) Hamam: Ak Medrese evkafndandr 137 . Bu hamam,

shak Paa'nn Tahte'-kara hamamndan ayr, Debbiilar malailesinde Debbii-M
ne pazar yaknndayd 13 s. Bu yzden Debba-hiine hamarn diye adlandrlmt.
Tor Hasan (Turasan-Tursan) Hamam: Sicillerde yeri Ankara'in zahirinde
diye tarif edilen ve Bend Deresi kenarnda olduu vakfyesinden ve 'tahrir kaytla
rndan anlalan hamam, Ye(m Bey'in amcas Turasan Bey tarafndan yaprlm
tr139. Vakfiyesi Eyll balar 1423 (Evail-i evval 826) tarihini tadila gre, ya~
pl XV. yzyln birinci yarsnda olmaldr.

134 Konyal, . Hakk, Akehir, s. 328-339; Babakanlk A-ivi, Tapu Dif. 438, s. 369;
Kuyud-Kadime Arivi 558, 48 a: Evkaf- merhum: Hasan Paa ki Akehir'de olan imar.e~
tine vakfitn:itir, der nefS-i Ankara: Hammarn- ifte der mahalle-i Belks, hammarn- dier
der mahalle-i Kafir Ky ... Kafir Kvnde bulunduu belirtilen tek hamamn yeri iin
bk. Ankar~ er. Sic. I/397: ... bundan akdem bir b~yaz kise iinc!eHasan Paa'nin Keecilei
hammamnda sirkat olunub==.
135 Ankara er. Sic. VI/127.
136 Konyal, . Hakk, Karacabey Mamuresi, s. 22.
137 Ankara er. Sic. IX/548 (25 Eyll 1604/l C. Evvel 1013).
138 Babakanlk Arivi, Tapu Dif. 438, s. 367:
139 Vakflar Genel .Mdrl Arivi'nde (De ter No: 2113, s. 326, sra: 63), vakf.np.
ad zikredilmeyen .Evaibi evval 826 tarihli, Ankara'nn Akakavak ky11de bina edilnii
cami, zaviyeye ait bir vakfiye sureti bulunmaktadr .. Ariv de terine, vakfn kzkard!'!inin
olu Ye~en Bey mtevelli tayin edildiinden dolay Yeen Bey vakfiyesi diye kaydedil-
mitir. Bu vakfiye Turasan (Tor Basan) Bey'e aittir. Zira vakfiyede, vakfedilen yer ve bi-
nalar arasnda Ankara'da Bend Deresinde bir hamam, Akakavak ky, Saryalak, Kb
rs, Viranck, Akain kylerinin adlar geer. Bu emiakin Turasan (Tor Hasan). Bey tara-
fndan vakfedildiini gsteren bir kayt, Fatih dnemine ait tahrlr. defterinde bulunmak-
tadr (Babakanlk Arivi; Maliye 34). Adgeen defterde 145 a'daki kayt aynen yledir:
imdiki halde merhi'm Tor Hasan (Turasan) Bey,, malruse-i Ankara tevabiinde, cami
v~ zaviye bina idb kendi halis emlakirideri Akakavak, Saryalak, Kbrs ve Vira!lck ve
Kzviran ve Pazar Divan ve Baviran ve Akain adl kyle_ri h:vahk ve tevabii ile ve ken-
106

Kanuni dnemindeki tahrir defterlerinde adlar geen baz harnarnlara

. ' incele-
. .
diimiz dnemin sicillerinde rastlamyoruz. ltirnaL Iq, bunlar._ o srada kullamlmaz
hale gelmilerdir.

V.. Mahalle/er:
. '
Ankara ehrinde de mahalleler, bir dini yapmn etrafnda olumular ya da mes-
lek gruplarndan bazlannn veya ayn dini inan ve gelenek etrafnda toplananlarn
bir arada oturma istekleri sonucu ortayak:inlardr. Bunlarn adlanni ve byklk-
lerini,. ehrin nen!sinde yer aldklarnl;iem Kanuni dnenli tahr!r defterlerinden hem
de XVII. yzyln batimndaki avariz-Mnesi kaytlanndan renebiliyoruz 4 o. -
Ankara ehrinde incelediimiz dnemde-Kale. ve Kale diri da 8.5. mahalle var:-
dr141. Kale, daha nce de ~eHrttiimiz gibi, askeri-idari fonksiyon,Jamasnn ya-
muda; ayn z~manda halk.,da oturduu bir blgedir.. Kanni c;Inerni t~bdr defter7
lerinde. . . buras
..
6 mahalleden
..
~ ) .. '.
olumu
.
durumdayke.n, incelediimiz
. .. . .
dnemde 9. mahal~
-' .;

leye ayrlm ,grnmektedir142. . : i

.. 1522 (?29) tarihli tahr!r defterine gre, Kale yerleikleriS~ mslman, 85,~mmi
olma)<: zere toplan; 170 hane idP 43 1589 (998) tatilli cizye kqytlarnda; Kaled~ki
zimmiler 110 ci?ye-hanesi olarak gemekteciir 1 ~ 4 - _Cizye_-hanelerinitespitinde de,
dier vergi ykmllerinde-aranan artlar,gc;:_erli olduuna gre.1i 5,. 15l2'den ,XVII.
yzyln balarna gelinceye dein Ankara Kalesinin toplam nfusunda % 30'luk bir
artn olduu sylenebilir. Dier kaytlarla karlatrldnda, Ankara Kalesi ha-
nelerinin, ehrin toplam hanelerinin lf20'si kadar olduu anlalmaktadr. Askeri
snfmensuplar, vergi vermedii iin bu hesaplam~nn dndadr_: Askerllerin nem-
ii bir ksinmn Kalede qr:Irduu dnlrse, Kale _ehrinn:lifis younluunun en
fazla olduu yer olarak grlmektedir. Herhalde nfus sklmn nedenierind~~ ilki.
yer olarak grlmektedir. Herhalde nfus sklnn nedenlerinden ilki, Kalenin eh-

d Ankara'da Bend Deresinde bina itdi mlk harnmamn ve balarni mezkur camn
ve zaviyesinin ve trbesinin mesalihine vakfitmi, 'rrierhlman babam vedede::i -tabe seril.-
huna- mubrrer dutub hkmler vermiler ki bunlardan eknc taleb olunmaya. Ben
dahi inukarrer dutub hkri-hnia}rln virdim=. Medrese ve zaviyesinin Akak~tak'ta
olduunu da, Babakanlk Arivi, Tapu Def. 438,. s. 370'deki Vakf- cami ve. zaviye-i Tor
Hasan Bey der kary~-i Akakavak kayd' gsteriyor. _ ' 1
.-

140 Babakanlk Arivi, Tapu Def. 438, s. 337 ve Tapu Def. ll 7 ile Ankara, er. Sic. X/
1484 (24,Nisai 1607/26 Zi'l-hicc_e 1015, farih~~ ferman sureti) ve X/1486 (Mays sohir 1607/
Evail-i Safer 1016 tarihli sicil).
'141 'Ankara er. Sic. X/1486.
142 iiisar blm, s. 1:L
143 Ba,bakanlk.Arivi, Tapu Dif. 438, s. 337.
144 Ankara er: Sic. II/2208;
145 . nalck, Halil, cizye' madd.' EI2.
 107

rin en eski yerleme kesimi ve en gvenilir blgesi oluudur, Bir dier nedeni de, Ka-
lede owranlarn hizmet ve yardmlarndan dol:.y>> ki:;i v~rgi y14in;llkleri d~
nda braklm olmalardr. _._,~.
ehir. iindeki mahallelere gelince, byk ksmnn aa yukar ayn oranda
nfusuiine aldklar grlmektedir. rnein, 1607'deki avarzhanesi tespitinegre,
3 nahallenin avarz-hanesi 15 ve daha yukar; 10 mahalleninki)O:J5 ar.as; 55 ma-
halleninki 5-10.aras; 17 mahalleninki 1-5 arasdr. Aslnd~, mahalleleriniine ald
nfusu, yzlmleri il~ birlikte dikkate almak gerekir. Ancak kaplad alan baki-
illindm mahalleleri incelemek iin saysal bilgilere sahip almadmzdan byle bir
d~erlendirme yapamyoruz. Fakat Ankara mahalleleri hakknda unlar sylenebil-
mektedir: .
Ert kalabaJik mahalleler; ehrin i muhitlerine yakndr. Ayrca baz meslek men-
suplarnn topluca oturduklar mahalleler de, nfus younluu fazla. olan yerlerdir.
rnein, XVl. yzyln sonlarnda en kalabalk mahalle oiarak grlen Alf Hac
Murad bir yandan Koyunpazar'na, dier yaidan Kaledibi'n i yerlerine yaklid.
Ayni ekilde Tuli mahallesi, Karaolan arsnn iistide yer alyorciu: ehim do~
usunda Kale'ye d~ru gittike ykselen eimli bir alaniine alan Avi11icklar ma..:
hallesi; sofularm oturduu yerdi. Bu mahalle Kanuni dneininde 84 hanesi ile Ka-
le'den sonra ehrin en kalabalk yeri idi 146: Xv:r: yzyl~n so:annda, XVII. yzYI-
ln balarnda buras Molla Byk, eme, Direkli Mescid ve Kayaba diye drt
mahalleye blnd147.
Dier yandan, sanat ve ticaret kesiinlerinin evresinde birbirine ok yakn du-
rumda birok mahalle yer almtr. Ankara'daki 85 mahalleden byk ksm, Bedes-
ten ve Atpazar'nn merkezini tekil ettii Yukar yz ile Karaolan arsnn civa-
rnda bulunuyordu.
incelediimiz dnemde Ankara'da Aadaki mahalleler bulunuyordu:
Ahi Hac Murad, Tuli, Halife Bayezid, Leblebici, Helvayi, Mrfri, Ya'kfb Har-
rat, Hac Halil, Kurey, Hace Paa, Ali Bey, Ballac Mahmu_d, rgb, Buryac, Sa-
buni, Kattamn, Rstem Na'al, Debbain, akrlar, Ya'kfb Na'al, Tiflisi, Hac vaz
Hadda~, Belks, emseddin, Hankah, Ahi Ya'kfb, Bostani, neci, Teke Ahmed,
Hac Musa, eme Mescidi, Direkli Mescid, Emregl (j_,}"v"l ), mdenli, Molla
Byk, Kayaba, Brekiler, eyh zzeddin, Afi ( Jl ), Sed, Kebkebfr- zimni,
Kebkebfr- mslinin, Dibek, Kurd, Behlfl, Mihriyar, Makramac, Hendek, Kafir-
ky, Keyyalin Hac Mansur, Balaman, Ahi Tura, Vattarin, Eenhor, Koyunpazar,
Dellal Karaca, Celal Kattarin, Hac Arab, Yusuf Habbaz, Erzurum, Mevdfd, Hac
Eshab, Papani Sarac Sinan, Hacendi, bn Gke, Baklac, kszce, Kzlbey, Genegi

146 . Babakanlk llrivi, Tapu Dif. 438, .s. 337.

147 Ankara er. Sic. X/1486 ve 1922 (1341) tarihli Ankara plan.
108

( J'-.f" ) maret, Hac Seydi ve Hac Tepesi, Kul Dervi, Hatln, Mukaddem,
Konurca, Kazur Ali, Kil, mam Yusuf, Yenice', Boyac Ali, Hac:Doan, Ko-
hisar, Yeniehir.
Ankara'nn izdiimiz bu genel grnts, Trk-Osmanl ehrinin fizik dzeni-
nin zelUklerini yanstmaktadr. inde islami eleri, Ortaasya Trk uygarlnn
etkilerini ve yerel esinlenmeleri bulabileceiniz bu sentez diye nitelenen bu ehir
tipinin izgileri 4 s Ankara'da
.
da vardr. Bu' zellikler
'
'
ksaca yle sralan~bilir:
. .

a) slam ehir tipinin temel esi cami, pazar ve hamam, Ankara pl~nnda
da asl elamanlardr. Ancak <?smanl Ankara's imaret sistemi yolu ile planni dah~
da zenginletirmitir.
b) l Kale, eluistan ve rabad'dan oluan Ortaasya Trk ehir tipini~-- Kale
gelenei, J\nkara'da d,t devam etmektedir. . _
c) Bedesten ve Uzunar'nn merkezini oluturduu. sanat ve tic~ret kesini
esnaf arlar ile btneerek plann hakim esi durumuna gelmitir. . '
. d) Mahallelere blnm olmak, Ankara iin de n(,'!mli ,bir z~lliktir. Ancak;
Osmanl ncesi slam ehirlerinde olduu gibi; Ankara mahalleleri, birbirleri ile.
organik balar olmayan ayr yerleme kesimleri diye nitelenemez. Ankara'da n;.a-
halle, ehir btn iinde, bir yeri~me birimidir.

148 Ergen, zer, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri; First
lntemational Congress on the Social and Economic History of Turkey 1071-1920 (July 11-13, 1977
.~ara).