26 oktober 2013, pag.

14

Oude traditie
Sint-Maarten is een aibels mooi feest, vindt Kunny Wieringa
uit Winsum (G). Het staat voor barmhartigheid en naastenliefde, Hier werd Sint-Maarten
gelopen in 1938
Schiermonnikoog
volgens Cathrinus Schaafsma uit Eelde. ,,Je keek er na de vakantie Ameland

maanden naar uit, schrijft G. Schaap-Otter uit Mildam. Terschelling

Friesland
Groningen
G oninggeen
n
Vlieland

Waddenzee Leeuwarden
ERWIN BOERS nog hoe zij rond 1930 in de omge-
ving van Huizinge en Middelstum

W
eemoed, ver- G nge
ngen
gen
en
Groningen liep. Het feest verliep net als nu,
geten kinder- Texel maar de kinderen waren door de
humor en de crisis niets gewend. Dolblij waren
Assen
spanning van ze met de oogst. ,,We hadden ieder
donkere no- wel eens 50 cent. Wat waren we
vemberavon- rijk!

Liedjes,
den keerden Drenthe Van Ezinge tot Nieuwe Pekela
Noord-
terug in de herinneringen van on- H
Holland
IJsselmeer klinken soortgelijke verhalen. Van
ze lezers. Terugdenkend aan het pindas tot appels, van centen tot
Sint-Maartensfeest van hun jeugd taai-taai, met alles waren de kin-
noteerden maar liefst 130 Gronin- deren tevreden, want ze kregen
gers, Friezen en Drenten hun anek- anders zelden iets. In Oost-Drent-
dotes. Drie weken lang besteden de se dorpen als Eexterveen, Borger

lichtjes,
Leeuwarder Courant en het Dag-
blad aandacht aan deze prachtige
verhalen.
Het is verbazingwekkend hoe
weinig er bekend is over het noor-
delijke Sint-Maartensfeest. De
meeste Groningers liepen een
eeuw geleden al met lichtjes langs
Markermeer en Nieuw-Buinen zorgde het feest
Zwolle al voor net zulke vreugde.
Flevoland Overijssel Speelde geloof een rol bij Sint-
Maarten? Nee, althans niet voor
de meeste Groningers en Drenten.
Amsterdam
DvhN 261013 | JvdH | Bron: Meertens Instituut
Opvallend is wel dat sommige ge-
reformeerden zich herinneren
Sint-Maarten werd voor de oorlog al groots gevierd in Groningen en Noord-Holland. In Drenthe en Friesland kwam het in hoe zij het liedje Elf november is

snoep
de deuren, maar hoe het feest daar
is ontstaan, weten we niet.
Net zo opmerkelijk is dat veel
Drenten en Friezen vijftig jaar ge-
leden nog nooit van Sint-Maarten
hadden gehoord. Ze kwamen er
pas mee in aanraking toen ijverige
sommige streken voor. Deze kaart is gebaseerd op enqute-uitkomsten van het Meertens Instituut uit 1938. de dag zongen. Hierin bleef de ka-
tholieke Sint-Martinus onge-
noemd.
in 1938 weliswaar geen Sint-Maar- het elders niet bestaat, of anders Noord-Friese en Zuid-Drentse Dat is geen toeval, denkt Gerard
ten, maar het feest was daar ooit wordt gevierd, zo blijkt uit de in- kinderen vierden in 1938 helemaal Maagd, die dat liedje als katholiek
wel geweest. Ouden van dagen zendingen aan deze krant. Ver- geen Sint-Maarten, maar kenden jongetje juist niet mocht zingen in
konden zich namelijk nog herin- schillende inzenders schreven dat soms weer andere pleziertjes. T. de jaren vijftig. Hij woonde in de

en geld
schooljuffen en enthousiaste
dorpsverenigingen de traditie in
hun woonplaats introduceerden.
Nooit is beschreven hoe het feest
zich over de noordelijke provin-
cies heeft verspreid. Wij doen nu
een poging.
De prachtige brieven be-
vatten een schat aan histo-
rische informatie. Ze blij-
ven daarom voor toekom-
stige onderzoekers bewaard
op het Amsterdamse Meer-
tens Instituut. ,,We zijn hier
heel blij mee. Ik wil alle in-
zenders hartelijk bedan-
ken, zegt John Helsloot van het
instituut. Feesten en rituelen vor-
men zijn onderzoeksgebied.
Kaart
Aan een gedetailleerde studie naar
het noordelijke Sint-Maartens-
feest is het Meertens Instituut
nooit toegekomen, maar onder-
zoekers hielden in 1938 en 1997 wel
enqutes naar de landelijke ver-
spreiding. Hierbij werd een groep
vaste respondenten gevraagd naar
hun ervaringen. De enqute van
1938 leverde een verhelderende
kaart op.
Nederland vertoonde destijds
een grillig beeld. In Zeeland en
westelijk Brabant werd snoep ge-
Sint-Maarten strooid in huis. Limburgers liepen
met lichtjes, maar combineerden
Hoe Sinterklaas ooit aan zijn stoomboot en zijn Zwarte Piet dat vaak met een vreugdevuur. In
kwam, is een raadsel. Voor de meeste Nederlanders maakt het midden en oosten van Neder-
dat niets uit: het feest hoort nu eenmaal zo. Hetzelfde geldt land was Sint-Maarten nauwelijks
voor het merkwaardige verhaal van Sint-Maarten, die ooit bekend.
zijn halve mantel aan een bedelaar zou hebben geschonken. De noordelijke helft van het
Armelieden en kinderen hielden al in de middeleeuwen rond land vierde feest minstens zo fana-
11 november een bedelfeest, waarbij zij Sint-Maarten als tiek als Limburg. Daarbij vallen
voorbeeld aanriepen. Door de eeuwen zijn allerlei eigenaar- twee kerngebieden op, namelijk de
digheden met het feest verkleefd geraakt. In oude liedjes provincies Groningen en Noord-
wordt bijvoorbeeld steevast melding gemaakt van vogeltjes Holland, ten noorden van het IJ.
en turfjes. Die vogels hebben vermoedelijk te maken met de Ook Noord- en Oost-Drenthe en
ganzen die in sommige Sint-Maartenslegendes een rol spe- oostelijk Friesland deden aan
len. De turfjes waren veel later de oogst van veel bedelaars, lichtjes lopen. De rest van Drenthe
want zij hadden in november grote behoefte aan brandstof. kende Sint-Maarten echter niet. In
Friesland was de situatie uiterst
gevarieerd. Sommige streken de-
den wel mee aan de traditie, ande-
re juist weer niet.
De enqute leverde nog een an-
der opvallend resultaat op: som-
De georganiseerde Sint Maartentocht door de binnenstad van Groningen in 2012. FOTO JAN ZEEMAN mige Zuid-Friese dorpen vierden
neren dat zij zelf vroeger met lam-
pionnen hadden gelopen, ook al
deden hun kleinkinderen het des-
tijds niet meer.
Zou het feest in de negentiende
eeuw groter zijn geweest dan in
1938? John Helsloot pakt
het boek Volksvermaken
van Jan ter Gouw erbij: een
belangrijke oude bron voor
de historie van Sint-Maar-
ten. Ter Gouw noteerde in
1871: ,,In heel het oude
Friesland van Kennem tot
Wezer was het gebruik, dat
de optogt der jongens op
St. Maartensavond geschiedde
met fakkels of lantarens.
Met Friesland bedoelde Ter
Gouw dus de kustprovincies
Noord-Holland, Friesland, Gronin-
gen en het Duitse Ost-Friesland.
Nog omstreeks 1820 zou Sint-
Maarten in al deze gebieden zijn
gevierd, als we hem mogen gelo-
ven. Wel waren de fakkels toen in-
middels vervangen door papieren
bollen: de lampions.
Middeleeuws
Dat Sint-Maarten toen zon groot
feest was, is opmerkelijk. De tradi-
tie heeft weliswaar een middel-
eeuwse bron, maar gereformeer-
den verboden dit katholieke ge-
bruik aan het einde van de zestien-
de eeuw, toen zij de macht
overnamen. Ondanks dit ver-
bod lijkt de traditie dus de
tand des tijds te hebben
doorstaan in het protes-
tantse Noorden.
Hoe dit precies ging,
weten we niet, maar het
staat vast dat Gronin-
gers en Noord-Hollan-
ders het feest rond 1900 al
op vrijwel dezelfde manier
vierden als nu. Kinderen gin-
gen met broertjes, zusjes of klasge-
noten langs de deuren om te zin-
gen. Ze namen dan een uitgeholde
biet, lampion of een blik met
kaarsje mee. Hun beloning be-
stond uit snoep, geld of fruit.
Veel Groningers vinden hun tra-
ditie zo vanzelfsprekend dat zij
zich niet kunnen voorstellen dat
Sint-Maarten altijd al zo heeft be-
staan in het Noorden.
Juist daarom zijn de afwij-
kende tradities in Friesland
interessant. Dorpen rond
Heerenveen vierden ook
ver voor de oorlog al Sint-
Maarten, maar daar lie-
pen de zingende kinderen
veelal in een georganiseer-
de optocht. Een paar oudere
jongens belden dan bij alle deuren
aan om snoep en geld in te zame-
len. Dit werd achteraf eerlijk ver-
deeld.
Uitgestrekte Friese gebieden de-
den niet mee aan Sint-Maarten,
maar in deze streken waren vaak
toch kleine enclaves aan te wij-
zen, waar de traditie wel stand-
hield. Dit gold bijvoorbeeld voor
katholieke kernen als Blauwhuis.
Bolswarder kinderen liepen
voortdurend rondjes door het cen-
trum, zonder dat zij een beloning
kregen. Er waren ook Friese dor-
pen die het feest op verschillende
avonden achter elkaar vierden.
Het gebied rond Tersoal en Dear-
sum stak jaarlijks Sint-Maartens-
vuren aan, net als in Limburg.
Eilanden
Helemaal grillig was het feest op
de Waddeneilanden. In Nes op
Ameland gaan de kinderen al
sinds mensenheugenis langs de
deuren, terwijl de inwoners van
het verderop gelegen Hollum
er lange tijd niets van wil-
den weten.
Volgens de kaart van het
Meertens Instituut werd
op Terschelling en in som-
mige andere Friese stre-
ken ook verkleed gelopen.
Op Midsland is dit ook nu
nog gebruikelijk bij Sinte-
marten, schrijft Carry Wever.
Het verkleden kwam eveneens
in Roden voor, tot ver na de oorlog.
Ria Sindorf herinnert het zich van
omstreeks 1960: ,,Ik weet nog dat
ik in een oud mantelpak van mijn
moeder, met een keurige hoed op,
Sint-Maarten heb gelopen. Kin-
deren werden ook geschminkt
door een man uit de buurt.
Engelage-Zwols herinnert zich nog
goed het Sinterklaasfeest tijdens
de jaren vijftig in het Drent-
se Noordbarge. Ze kreeg
dan een mijter op en
een tafelkleed om,
waarna ze langs de
deuren ging om
snoep: een soort Sint-
Maartensfeest dus.
Ook in Noord-Friese dor-
pen als Rinsumageast en Oudwou-
de leek het Sinterklaasfeest op
Sint-Maarten, schrijven andere le-
zers. Dat duurde zeker tot in de ja-
ren zeventig. In Nieuw-Roden
werd ook wel op 1 januari gelopen.
Kinderen belden dan aan om een
gelukkig Nieuwjaar te wensen en
werden beloond met iets lekkers.
Sommige lezers beschreven ver-
bazingwekkend oude herinnerin-
gen, van ver voor de Tweede We-
reldoorlog. Een heel bijzondere
anekdote komt van Hans Sijses.
Hij werd geboren in 1919 en liep
halverwege de jaren twintig met
zijn lampion over het Wil-
helminaplein in Leeuwar-
den.
Opvallend genoeg
schrijft hij: ,,Toen heb ik
nooit iets gehoord over
Sint-Maarten. Er werd ook
niet voor fruit of snoep
langs de huizen gegaan.
Kinderen herdachten dan
namelijk het einde van de
Eerste Wereldoorlog, op 11 novem-
ber 1918. In heel het land riepen
vredescomits de jeugd op om
voor dit doel een lampionnenop-
tocht te houden.
In Midden-Friesland, waar Sint-
Maarten wel bekend was, ontstond
een mix van beide feesten. H. Zijl-
stra-Vogelzang vierde het feest
omstreeks 1930 in Reduzum en
zong dan: ,,Weet je waarom wij op
11 november dragen een lichtje en
zingen een lied? Omdat op die dag
de vrede is gekomen. Jaren gele-
den is dat geschied. Zon liedje
klonk ook in Grou.
Voor de Groninger kinderen be-
tekende het feest destijds vooral
een zeldzame kans op geld en
snoep. H. Zweep-Hooghuis weet
toen roomse enclave Martens-
hoek: ,, Want zo vertelde men mij
op school: dat was een lied dat
door een dominee was geschre-
ven. Inderdaad: met de bedoe-
ling om de heiligman te negeren.
Zelf zong hij dan ook het liedje
Sint-Martinus bisschop.
Gabine Wynia verhuisde als ba-
by in 1946 van Friesland naar het
Drentse Gasselternijveen. Heit en
mem moesten wennen aan het
Sint-Maartensfeest maar lieten
Gabine wel meelopen, omdat dit
nu eenmaal zo hoorde in het dorp.
Haar eveneens Friese vriendinne-
tje mocht helaas niet meedoen,
want volgens haar moeder was dit
feest heidens en skoaierij.
Kerstboom
Gabine vond het vreselijk sneu
als ze met een groepje zingende
kinderen bij het huis van haar
vriendin belandde. Tijdens het
zingen bleef ze dan een beetje ach-
teraf staan, want haar vriendin zat
misschien wel voor het
raam. Het gekke was: bij
dat vriendinnetje stond
met Kerstmis een kerst-
boom in huis. En dat
mocht bij Wynia thuis
dan weer niet, want zon
boom was heidens, von-
den haar eigen ouders.
Ook Catharina Roelfse-
ma-Alvering mocht als
kind niet meedoen aan Sint-Maar-
ten. Ze woonde in de jaren dertig
in het Groningse Alteveer: ,,Dat
was schooien, zei onze moeke: dat
was voor arme kinderen. Maar wij
waren ook maar gewoon. Als
meisje moest ze wel bij de deur
staan om de zingende kinderen
een cent geven. ,,Soms vroegen ze
waarom ik niet liep. Dan zei ik
pijn in de buik of wat anders. Ik
heb het altijd zo jammer gevon-
den.
Volgende week van alles over
voederbieten, Sint-Maartensblikken,
gulle boeren en uitgebrande
lampions.
Reageren?
sintmaarten@ndcmediagroep.nl