Digitalne raunarske maine

Srednja Elektrotehnika kola

Sarajevo 2016
1
OSNOVNI PRAVCI U PRIMJENI INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA ( IT )............... 4
Fon Neumann-ov model raunara .............................................. 4
Globalna struktura PC raunara ............................................... 4
Osnovni pojmovi informatike .................................................. 5
SOFTWARE ............................................................... 5
Sistemski software ......................................................... 6
OPERATIVNI SISTEMI ................................................... 6
Programski jezici .......................................................... 7
PJVN ................................................................. 8
Programski jezici nove generacije .................................... 8
Softverske platforme i alati za brzi razvoj aplikacija ................. 9
Softverske platforme i okruenja ..................................... 9
Alati za brzi razvoj aplikacija (RAD-Rapid Application Development) . 10
HARDWARE PC RAUNARA.................................................... 10
Napojna jedinica raunara (NJ) ............................................... 10
SWITCHING (PREKIDAKA) NAPOJNA JEDINICA ............................... 12
Blok ema switching napojne jedinice ................................ 12
Princip rada irma .................................................. 13
Jednostavni primjer switching napojne jedinice ...................... 15
MIKROPROCESOR........................................................... 16
Hardverski model P-a ..................................................... 16
Rad Pa na izvravanju jedne instrukcije ............................ 17
Programski model Pa ................................................ 17
Programski model P Motorola MC 6800 ........................................ 17
Programski model 8086 Intel ................................................. 19
X86 familija P-a ..................................................... 20
Pentium familija mikro procesora .............................................. 22
AMD-ovi predstavnici pentium klase .................................... 24
Arhitekture savremenih mikroprocesora ......................................... 25
CISC-kompjuter sa setom kompleksnih (sloenih) instrukcija ............ 25
RISC-kompjuteri sa smanjenim (reduciranim) setom instrukcija .......... 26
64 bitni X86 P........................................................... 29
Intelovi 64 bitni predstavnici .............................................. 29
AMD-ovi 64 bitni P X86 arhitekture ................................. 32
MEMORIJE................................................................ 33
RAM (Random Access Memory) .............................................. 33
Princip rada dinamikih memorija ............................................. 33
Tipovi i karakteristike dinamikog RAM-a ............................ 34
ROM memorija (Read Only Memory) ........................................... 37
CACHE memorija ......................................................... 40
Flash memorije .......................................................... 42
Sistemi za masovno memorisanje podataka................................. 43
HDD .................................................................. 43
Princip rada HDD-a ....................................................... 43
Floppy disc (FDD) ........................................................ 48
Optike tehnologije u sistemima za masovno memorisanje ........................... 49

2
ZIP..................................................................... 54
SABIRNICE............................................................... 58
Ulazno / Izlazni (U/I) interfejsi....................................... 62
I/O (input/output interface)............................................ 62
Monitori................................................................ 66
TAMPAI................................................................ 72
Kolor laserski tampai................................................. 75
TASTATURE I BIOS........................................................ 75
XT tastatura .......................................................... 76
AT tastatura/ATX-Win 95/98 ............................................ 76

3
 OSNOVNI PRAVCI U PRIMJENI INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA ( IT )
Porastom opte globalizacije zbog koje praktiki nestaju dravne i ekonomske barijere i u kojem se proizvodni potencijali
svih zemalja ravnopravno bore za prostor na svijetskom tritu raste znaaj IT-a. Raunari ulaze u sve pore
proizvodnog i uslunog dijela trita dajui velike prednosti onim firmama koje ih intenzivno koriste. To znai da bez
obzira ime se preduzee bavi, njegova trina sposobnost i konjukturnost bitno zavisi od nivoa primjene IT-a. Snaga
amerike privrede i ameriki vojni potencijal oslanjaju se prvenstveno na prevlast u oblasti IT-a. Proizvodni kapaciteti su
dislocirani u slabo razvijene zemlje sa jeftinom radnom snagom ali se razvoj i sistemska znanja nalaze u SAD-u.

Fon Neumann-ov model raunara

Johan fon Neumann je bio poznati matematiar svog vremena i izvrio je sintezu svih dotadanjih znanja iz oblasti
numerikih maina koje su pretee dananjih raunara. Predloio je dosta jednostavan koncept kako bi univerzalna
raunarska maina trebala da funkcionie. On se nije zanimao za tehnike aspekte realizacije ve je predloio globalni
model. Osnovne postavke fon Neumann-ovog modela su:

-1) mora postojati ulazni sklop preko koga e se raunaru prezentirati ulazni podaci koje treba obraditi, kao i sam
algoritam obrade. Takoer mora postojati i izlazni sklop preko koga e raunar prezentirati rezultate obrade.
-2) mora postojati sklop koji moe izvravati aritmetike i logike operacije i donositi odluke (danas bi to nazvali CPU)
-3)podaci i instrukcije memoriu se u istom obliku tako da u odgovarajuim okolnostima instrukcije mogu biti tretirane
kao podaci i obratno. Ovo je fundamentalna postavka iako se to moda ne vidi na prvi pogled i odluujue je utjecala
na dalji razvoj raunara.

Pored toga fon Neumann je predloio i upotrebu binarnog brojnog sistema, ali se to ne smatra fundamentalnom
postavkom jer bi raunar mogao raditi i sa drugom brojnom bazom. Matematski se da pokazati da bi optimalna vrijednost
baze bila e=2,714 (baza prirodnog logoritma). Tehniki nije prihvatljivo da baza bude necijelobrojna. Najblii cijeli broj je
3, pa bi raunar radio bre i efikasnije sa bazom 3. Meutim, ne postoji jeftin sklop sa tri stabilna upravljiva stanja, zbog
ega je baza 2 prihvaena kao najbolje rjeenje. Fon Neumann-ov model se naziva i sekvencijalni jer se program
izvrava kao sekvenca (niz instrukcija) po tano utvrenom redoslijedu. Taj model bi danas smatrali SISD modelom
(Single Instruction Single Data) kod kojeg se jedna instrukcija referencira na jedan podatak i njega obrauje.Osnovna
slabost ovog modela je je sprega CPU-a i memorije to se uvijek manifestuje kao usko grlo, pa je ta veza nazvana fon
Neumann-ov tjesnac. Danas dominiraju naprednije verzije tzv. SIMD modeli (Single Instruction Multiple Data) to
drastino podie efikasnost u obradi, naroito grafikih, video i multimedijalnih podataka gdje se jedna instrukcija
primjenjuje na vie podataka. Konaan cilj sa potencijalno najveom efikasnou u obradi bio bi tzv. MIMD (Multiple
Instruction Multiple Data) procesor ali model jo nije matematiki do kraja razrijeen.

Globalna struktura PC raunara

PC raunari dominiraju dananjim tritem informatike opreme zato to nude razuman kompromis izmeu cijene i
mogunosti. Postoje mnogo bolja ali i mnogo skuplja rjeenja (grafike radane stanice, main frame raunari). Postoje i
slabija rjeenja od PC-a (I PAD, razne pocket verzije). Strukturu PC raunara emo razmotriti u duhu fon Neumann-ovog
modela iako PC raunar ima i komponente koje fon Neumann nije predvidio (multimedijalni aspekti primjene PC-a,
obrada zvuka, slike, film itd...).

4
Osnovni ulazni sklop danas ini kombinacija tastature i mia. Ostali ulazni ureaji preko kojih raunar dobavlja velike
koliine podataka su skener, digitajzer, light pen, digitalni foto-aparat i kamera, A/D konvertor, modemi kad rade na
prijemu podataka itd. Kao izlazni ureaji danas su dominantno u upotrebi monitori. Dugo godina bio je to tampa. Ostali
izlazni ureaji su: ploter, NCR-numeriki upravljane alatne maine, D/A konvertori, modem na predaji podataka. Sistemi
masovne memorije slue za trajno arhiviranje velikih koliina podataka. Tu ubrajamo: HDD, FDD, CD-ROM, DVD,
strimeri, MOD, JAZ, ZIP, LS120, Blu Ray, HD DVD, Flash diskovi. Uobiajno je da monitori koriste posebno eksterno
napajanje da ne bi nepotrebno teretili napojnu jedinicu raunara.

Osnovni pojmovi informatike

1. HARDWARE- skup elektronskih, elektrinih, elektro-mehanikih, mehanikih dijelova i komponenti od kojih je fiziki
realizovan raunar ili njegove periferije.
2. SOFTWARE (dua, pamet raunara ) - je skup programa, instrukcija i komandi ijim izvoenjem raunar
dobiva funkcionalni smisao i upotrebnu vrijednost.
3. OPERATIVNI SISTEM (OS)-je program ili skup programa koji omoguuju jednostavno i efikasno iskoritenje
resursa raunara. Teoretski raunar moe raditi i bez OS-a ali takav rad nema naroitog smisla jer bi bio vrlo
naporan i neefikasan.
4. PROGRAMSKI JEZICI (PJ)- su tano definisan skup dozvoljenih simbola, instrukcija i pravila kojim je definisana
komunikacija izmeu ovjeka i raunara.
5. INFORMATIKA- je nauno-tehnika disciplina koja prouava i primjenjuje informacione sisteme i teoriju
informacija.
6. INFORMACIJA- je podatak koji se moe iskoristiti u procesu odluivanja pri rjeavanju nekog problema.
Mjera naih saznanja o nekom problemu je koliina informacija kojim raspolaemo.
7. INFORMACIONI SISTEM- predstavlja organizovani nain prikupljanja, obrade i distribucije informacija
zainteresovanim korisnicima. To znai da je to smiljeno angaovanje ljudskih i tehnikih potencijala sa tano
odreenim ciljem. Globalni informacioni sistemi su: radio, TV, tampa/novine, internet i sl. Pored toga kao lokalni
informacioni sistemi mogu se javiti raunarske mree, oglasne table, razglasi, kolske novine itd.
8. TEORIJA INFORMACIJA- je nauno- tehnika disciplina koja se bavi analizom i ekstrakcijom informacija iz
velikih koliina podataka. Obino izvori informacija plasiraju velike koliine podataka sumnjive ili upitne
vrijednosti. Analitikim putem treba u velikoj masi podataka prepoznati kvalitetne i upotrebljive informacije.
9. INTERFACE je svaki sklop, ureaj ili ak softver koji omoguuje da se funkcionalno poveu sklopovi, ureaji ili
soft. paketi koji se nisu mogli direktno povezati.

SOFTWARE
Dijeli se na sistemski i aplikativni. Sistemski softver je skup programa namjenjenih rjeavanju globalnih informatikih
problema i razvoju aplikativnog softvera. Sistemski softver se openito dijeli na OS i PJ. OS su namjenjeni rjeavanju

5
 globalnih informatikih problema (upravljanje hardverom, dodijeljivanje resursa, relokacija programa itd.). PJ slue za
razvoj aplikativnog softvera.

Aplikativni softver

Aplikativni softver ine programski paketi namjenski razvijeni za zadovoljenje konkretnih potreba korisnika raunara.
Prosjean korisnik raunara nema ni znanja ni vremena za razvijanje kompleksnih aplikacija kao to su baze podataka,
proraunske tabele, tekst procesori.... Zbog toga ogromna veina korisnika koristi gotove programske pakete namjenski
razvijene za odreenu klasu problema. Najpoznatiji tipovi aplikativnog softvera su:
- text procesori (Word, W-Perfect, W-Star)
- proraunkse tabele ((Spread Sheet)-EXCEL,QUATRO PRO,LOTUS 1-2-3,...)
- baze podataka (Access, Paradox, Fox Pro, D-BASE, MySQL...)
- CAD/CAM progr.(Custom Aided Design/Custom Aided Manufacture)(AutoCAD, ArchCAD, MatCAD, P-CAD, Or-CAD)
- Desk Top programi (programi za pripremu tampe) kao to su Corel, Photo Shop, itd.
Uz pomo ovih programa proces pripreme tampe prosjene knjige skraen je sa 2 godine na 2 mjeseca;
- Top menagement programi / ERPEnterprise Resource Planning (Dynamics NAV i NAVISION firme MicroSoft, SAP
All-in-one). To su posebne klase softvera sa zadatkom da pomogne menaderima velikih kompanija u efikasnom
donoenju poslovnih odluka, analizi poslovanja ili voenju preduzea.
-Multimedijalni paketi za obradu slike, zvuka, videa/filma, izradu interaktivnih multimedijalnih aplikacija itd.( Flash,
Flex, Pinacle Studio). Muzika i filmska industrija su postale ovisne o specijalistikim softverskim paketima kojim se
vri obrada filmova, priprema muzikih izdanja i sl.

Sistemski software

OPERATIVNI SISTEMI
Struktura OS

Struktura OS-a nije jedinstveno odreena ali emo prihvatiti podjelu koju predlau neki od najveih autoriteta iz oblasti
OS (Per Hansen, Denis Rii, Ken Tomson) i koja se uglavnom susree u praksi. Prema njima struktura OS-a je slijedea:

1. KERNEL (jezgra OS-a)

Predstavlja vitalni dio OS-a od kojeg direktno zavise kljune osobine OS-a: stabilnost, pouzdanost i efikasnost.
Svaka greka na kernel fajlovima obino znai pad OS-a i potrebu za reinstaliranjem.
2. Pogonski programi (driveri)
Ovaj dio OS-a obezbjeuje podrku za prikljueni hardver i obezbjeuje izolaciju kernela i aplikativnog
softvera od prikljuenog hardvera, to je vrlo bitno jer znaajno olakava razvoj OS-a. Od drivera zavisi brzina i kvalitet
rada prikljuenog hardware-a
3. Shall (ljuska)
Ovaj dio povezuje sve ostale dijelove OS-a u jednu cjelinu i sinhronizuje zajedniki rad. Poseban dio Shell-a
predstavlja korisniki interface koji direktno utie na jednostavnost i efikasnost koritenja OS-a.
Danas je uobiajan tzv. GUI (Graphic User Interface).
4. Korisniki alati i programi (utility)
Ovaj dio OS-a nije nuno potreban ali moe poveati komfor u radu. Tu spadaju raznorazne desktop teme,
Screen Saver-i, debugeri, text editori i drugi alati. Poseban dio utility-a omoguuje optimizaciju upotrebe
OS-a ali je to dosta delikatno jer moe doi do pada OS-a. Obino je ovo najslabije dokumentovani dio OS-a.

Bitne karakteristike OS-a

Na tritu postoji relativno velik broj OS namijenjenih razliitim kategorijama korisnika. OS-ovi se mogu uporeivati na
razliite naine, ali neke osobine se u praksi pokazuju vanijim od ostalih.
Najvanije osobine OS-a su:

1. Stabilnost i pouzdanost indirektno se mjeri kao srednje vrijeme izmeu dva pada OS-a u normalnim

6
 uslovima primjene ili pod max. optereenjem. Ovo su izuzetno vani pokazatelji jer pad OS-a moe proizvesti velike
finansijske tete. Serverski OS moraju posjedovati puno veu stabilnost i pouzdanost nego OS namjenjen
individualnim korisnicima.Pad serverskog OS-a moe dovesti do prestanka funkcionisanja raunarske mree sa vie
stotina raunara i time ugroziti poslovanje i proizvesti velike finansijske tete.
2. Funkcionalnost pokazuje stepen podranosti hardvera i aplikativnog softvera tj. stepen otvorenosti prema novim
hardverskim i softverskim proizvodima. U praksi, OS namjenjeni individualnim korisnicima pokazuju vei stepen
funkcionalnosti i lake prihvataju novi hardver i softver. Serverski OS obino su znatno konzervativniji i podravaju
samo hardverske proizvode koji su navedeni u tzv. HCL(hardware compatibility list) listi za dati OS.
3. Efikasnost predstavlja brzinu kojom OS ispunjava svoje funkcije. U tom smislu moemo govoriti o efikasnim OS kod
kojih je izvoenje sistemskih operacija gotovo optimalno (pristupi memoriji, diskovima itd.) ali ima i OS koji su na
tom polju znatno slabiji.
4. Jednostavnost upotrebe predstavlja prosjeno vrijeme koje je potrebno korisniku da ovlada upotrebom OS-a.
U tom smislu kae se da su Windows-i relativno lagani za uenje i upotrebu (user friendly) dok su UNIX-oidni OS
relativno teki za primjenu, odnosno trae vie vremena za uenje. OS openito dijelimo na mrene OS i
OS namjenjene pojedinanim korisnicima.
Mreni OS su oni OS koji su dominantno namjenjeni upotrebi u mrenom okruenju, to znai da preferiraju stabilnost i
pouzdanost kao najvanije osobine.

Najpoznatiji predstavnici su:

Windows NT (Server; Work Station)

Windows 2000 (Profesional, Server, advanced Server, Data Centar)
Windows XP professional
Win 2003/ 2008/ 2012 Server
UNIX u razliitim distribucijama
LINUX u razliitim distribucijama
Ranije je bio vrlo popularan Novell Net Ware

OS namjenjeni pojedinanim korisnicima mogu posjedovati ograniene mrene sposobnosti, ali im to nije prevashodna
namjena. Najpoznatiji predstavnici su: DOS, Win 95/98/98 SE, ME, XP i Vista home edition, Win 7/8/8.1/10 u svojim
osnovnim inaicama.

Programski jezici

Slino klasinim lingvistikim jezicima i programski jezici imaju svoju sintaksu i semantiku. Sintaksa podrazumjeva
sirovu provjeru koju najee radi kompajler.
Provjerava se:

- da li su koriteni dozvoljeni simboli

- da li su koritene dozvoljene instrukcije
- da li su formati podataka usklaeni sa deklarisanim.
- da li je program izvriv u konanom vremenu (ima li nedefinisanih operacija, dijeljenje s nulom, bezkonane petlje itd)

Semantika je kvalitativno vii nivo i obuhvaa provjeru logike programa koji je zadovoljio sintaksna pravila. To znai da
treba obezbijediti da izvoenje programa generie korektan (taan) rezultat jer u protivnom itav posao nema smisla.
Izrazi V=a*b*c i V=a+b+c su sintaksno gledano ispravni i raunar moe izraunati oba izraza ali je V=a+b+c pogreno
ako se rauna volumen tijela sa dimenzijama a, b i c. .Programske jezike uobiajeno dijelimo na:
-programske jezike vieg nivoa (PJVN)
-programske jezike nieg nivoa (PJNN).

PJVN su po logici blii ovjeku te je njihova primjena laka a otklanjanje greaka bre. PJNN su logiki blie raunaru
pa je programiranje tee. Prednost je to se dobiva krai programski kod koji se puno bre izvodi a zahtjeva manje
raunarske resurse kao to su procesorska snaga, koliina RAM memorije, prostor na disku itd.. Iz tih razloga PJNN su
interesantni za vojne i industrijske primjene. Najpoznatiji predstavnici PJNN su asembler i mainski jezik dok
programski jezici C, C++ i C# su programski jezici koji objedinjuju dobre osobine PJVN i PJNN. Programski jezici nieg
nivoa (PJNN) mogu direktno pristupati pojedinim bitovima unutar bajta podataka, to je kljuna prednost za industriju i
vojne primjene.

7
 PJVN

Oni su se razvijali dugi niz godina i prilino su se specijalizirali za odreene poslovne ili tehnike primjene.
Navest emo samo najpoznatije:
1. Fortran (Formula Translation)
- namjenjen je rjeavanju matematikih problema, posjeduje ogromne biblioteke provjerenih programa za
rjeavanje bilo kakvih matematikih problema.
2. Algol ( Algoritham Oriented Language)
- namjenjen rjeavanju matematikih problema ali manje popularan od Fortrana.
3. BASIC (Beginners All purpose Symbolic Instuction Code)
- namjenjen edukaciji poetnika u oblasti programiranja. Objektno orjentisana i znatno sloenija verzija
poznata je pod imenom Visual BASIC.
4. PASCAL (Turbo Pascal)
To je opte namjenski jezik velikih mogunosti koji je dizajnirao prof. Niklaus Wirth. Profesionalci
uglavnom koriste unaprijeenu verziju Turbo Pascal koja je dosljednije struktuirana. Objektno orjentisana
i znatno monija verzija Pascala poznata je pod imenom Delphi. Smatra se da je Delphi onoliko bolji od Visual
BASIC-a koliko je Pascal bolji od Q-BASIC-a.
5. Modula
- je programski jezik koji je razvio Niklaus Wirth sa vrlo interesantnom logikom. On se sastoji od velikog broja modula
. Svaki modul ima jednu ulaznu i jednu izlaznu taku. Programiranje se svodi na povezivanje modula. Iako je jezik vrlo
interesantan i moan smatra se da je zakasnio jer su se profesionalci opredjelili za C++ i Turbo Pascal.
6. COBOL (Common Business Oriented Language)
- je programmski jezik za razvoj aplikacija u poslovnom svijetu kao to su banke, osiguravajua drutva itd. Vrlo je
moan u radu sa stringovima.
7. ADA
- slubeni PJ Pentagona i NATO pakta. Zbog embarga rijetko se susree tako da nema ire primjene iako se radi o
monom PJ.
8. LOGO (LISP)
To su PJ namjenjeni razvoju aplikacija iz oblasti ekspertnih sistema i simulacije logike. Ekspertni sistemi su dinovski
programi koji na poseban nain sistematizuju znanje eksperata iz pojedinih oblasti (medicina, fizika, hemija,...).
9. C++
To je jezik koji objedinjuje dobre osobine PJVN i PJNN. To znai da moe direktno pristupati bitovima unutar jednog
bajta podatka kao i PJNN, ali koristi organizaciju karakteristinu za PJVN. Dosta je sloen za upotrebu ali i vrlo moan
pa ga uglavnom koriste profesionalci. Ogromna veina komercijalnog aplikativnog softvera razvijena je i napisana u
C++. (Windows,Office)

Programski jezici nove generacije

Temeljni jezici u ovoj skupini su: PHP, C# i Java. Ostali iz ove skupine predstavljaju profesionalne opcije. Pored
navedenih, postoji jo mnotvo programskih jezika razliitih namjena i mogunosti.

PHP (Personal Home Page), je besplatan i najzastupljeniji je programski jezik za programiranje Internet sajtova Trnutno
aktuelna verzija je PHP 5. Razvijen je na principima otvorenog koda (kao Linux) tako da se i dalje permanentno razvija
ali na neprofitnoj osnovi. U poetku je bio slian tadanjim verzijama PERL-a.

C# je jedan od najpopularnijih jezika za kreiranje najireg spektra programa, drajvera, sistemskog softvera, igrica.itd.
Nastao je evolucijom C++-a..
Java, je jednostavan, robustan jezik (razvojna platforma) i kao takav gotovo idealan za kreiranje programa za mobilne
telefone i Internet servise

Perl je najmoniji alat za unutranje akcije na Internetu sa bazom od preko 10 iljada modula (gotovih programskih
rjeenja razliite namjene). Prema svojim karakteristikama to je objektno orijentisani programski jezik opte namjene s
naglaskom na funkcionalnost, proirivost i jednostavnost uenja. Perl je bio jezik izbora za razvoj WWW aplikacija
sredinom 90-ih godina. Od samih svojih poetaka to je jezik Unix i Linux sistemskih administratora koji ga koriste u

8
svakodnevnom radu prvenstveno za automatizaciju procesa.administriranja informacionih sistema. Danas postoji itav
niz komercijalnih korisnikih aplikacija pisanih u Perlu. Trenutna inaica Perla koja je u irokoj uporabi (Perl 5) ipak
sadri previe ve poneto zastarjelih programerskih tehnika, a zbog elje za potpunom kompatibilnou sa starijim
inaicama iz 80-ih godina pati i od izvjesnih nedostataka. Sintaksa Perla vue svoje korijene iz C jezika.

Ruby je produktivan a jednostavan,objektno orjentisan jezik sa sintaksom koja se sa lako ui. To je vieplatformski jezik
opte namjene otvorenog koda. Popularne primjene jezika ukljuuju sistemsku administraciju i izradu web aplikacija, ali
od 2006.-e programeri polako nalaze i neke netipine primjene kao sintetiziranje elektronske muzike, programiranje
analognog hardwarea i produkcija raunarskih igara. Glavna implementacija Rubya je u C-u, a druge implementacije su
u Javi (JRuby), Microsoftovoj .NET platformi (IronRuby) te Objective-C (MacRuby). Zbog kvalitete implementacije
MacRubyja, ona poinje biti snana alternativa za stvaranje desktop aplikacija za Mac OS X operativni sistem.

ASP(Active Server Pages) je Microsoftova alternativa PHP-u za programiranje za Internet. To je jezik za programiranje i
kodiranje web stranica koji se koristi zajedno sa HTML-kodovima. Prednost takvih web stranica je to to mogu biti
dinamine, interaktivne i sadravati informacije sakupljene u bazi podataka. ASP kodovi se uitavaju direktno na serveru
i ne vide se u korisnikovom Internet pregledniku. Novija verzija ASP-a se zove ASP.NET i dio je Microsoft-ovog .NET
koncepta.

Python je moan programski jezik namjenjen za razvoj aplikacija i programa razliitog tipa koji moe da se naui za
nekoliko dana. Po automatskoj memorijskoj alokaciji, Python je slian programskim jezicima kao to su Perl, Ruby,
Smalltalk itd. Python doputa programerima koritenje nekoliko stilova programiranja (objektno orijentirano, strukturno i
aspektno orijentirano programiranje). Ova fleksiblinost ini Python programski jezik sve popularnijim. Python se najvie
koristi na Linuxu, no postoje inaice i za druge operativne sisteme.

AJAX, (Asynchronous JavaScript And XML ) nije jezik u tehnikom smislu ve skup programerskih tehnologija.
Omoguava koritenje napredih tehnika na klijentskoj strani sa ciljem stvaranja interaktivnih Web servisa. Podrazumjeva
znanje osnovnih i jednostavnih Web tehnologija (HTML, CSS, XML, JavaScript). Cascading Style Sheets (CSS) je jezik
za opis stila stranice dokumenata pisanih u HTML-u.

Action Script je Adobe-ov skriptni jezik slui za programiranje Flash videa, audia i animacija na Internetu Sintaksa i
semantika mu je vrlo slina mnogo poznatijem i rasprostranjenijem Java Script-u.

Prolog slui za kreiranje programa sa vjetakom inteligencijom (za napredno programiranje)

Lisp (List Processing) je kompleksan i robustan i koristi za razvoj specijalistikih programa u oblasti vjetake
inteligencije, finansijama, nauci i obrazovanju (za napredno programiranje).

Softverske platforme i alati za brzi razvoj aplikacija

Softverske platforme i okruenja

Ovo je posebna kategorija softvera koja se svojom kompleksnou i mogunostima izdigla iznad standardnih PJ.
Najpoznatije razvojne platforme su: JAVA, ORACLE i Visual Studio.

JAVA je moan progr. jezik koji je vlasnitvo firme SUN Micro System (kojeg je kupila firma ORACLE) i razvijena je sa
ambicijama da poslui kao alat za razvoj transparentnih aplikacija tj.aplikacija koje e se izvravati na razliitim tipovima
raunara bez izmjene programskog koda. To je izuzetna osobina koja omoguuje bezbolno funkcionisanje interneta na
kojem su pored PC-a prikljueni i Macintosh raunari, grafike radne stanice, veliki serveri i Main frame raunari.

ORACLE-je razvojna platforma kojom se ostvaruje upravljanje velikim bazama podataka (BP). Ovdje se ne radi o
klasinim BP nego o tzv. transakcijskim BP tj. osim BP tu je podrka za zatiene transakcije koje se uobiajno koriste
u bankarstvu, berzovnom poslovanju, osiguravajuim drutvima i slinim institucijama. Transakcija je sloen proces koji
se mora obaviti do kraja . Ako doe do prekida tokom izvrenja transakcije stanje mora biti vraeno na poetak a
transakcija odbijena. Drugi bitan aspekt je kontrola prava pristupa i ovlatenja korisnika baze. Ovo je sloen sistem koji
zahtjeva vrlo jaku hardversku podrku, kvalifikovane programere i odgovarajui nivo strunosti korisnika .

9
Visual Studio je MicroSoft-ov skup programerskih alata za razvoj aplikacija koji radi u integrisanom okruenju i temelji
se na Visual Basic.net-u. Radi se o kompleksnom programskom paketu koji se distribuira u razliitim verzijama i
obuhvata pored Visual Basic.net-a i Visual C#, Visual C++, ASP.NET, WPF, Silverlight, AJAX, LINQ, Visual Studio alate
za Office, Visual Web razvojne alate itd.

Alati za brzi razvoj aplikacija (RAD-Rapid Application Development)

To su alati koji su proirili svoje funkcionalne mogunosti u odnosu na standardne PJ. Zbog toga je razvoj korisnike
aplikacije znatno bri i uglavnom jednostavniji. Najpoznatiji predstavnici su Visual BASIC, Delphi, CLARION i
CLIPPER. CLARION se smatra najmonijim u ovoj skupini ali je na naim prostorima prilino rijedak. CLIPPER se
smatra najlakim za primjenu. Visual Basic (VB) predstavlja objektno orjentisanu verziju Q-Basica sa znaajno
proirenim mogunostima. Microsoft (MS) daje snanu podrku VB-u promovirajui ga kao svoju osnovnu razvojnu
platformu kompatibilnu sa svim ostalim MS aplikacijama. Trenutno je aktuelna verzija Visual Basic.NET. Delphi je
objektno orjentisana verzija Turbo Paskala vrlo velikih mogunosti. U poetku je imao znaajnu prednost nad V-Basicom
koja je proiziazila iz objektivnih prednosti T-Paskala nad Q-Basicom. Danas su im funkcionalne mogunosti uglavnom
sline ali se VB bre razvija zahvaljujui velikim ulaganjima MicroSofta.

HARDWARE PC RAUNARA

Napojna jedinica raunara (NJ)

Sve bitne raunarske komponente troe odreenu koliinu elektrine. energije. To znai da raunar za stabilan i
pouzdan rad zahtjeva stabilan i pouzdan izvor el energije tano definisanih napona i odgovarajue snage. Razvojem PC
raunara i napojna jedinica je doivljavala odreene izmjene dizajna. Poetni modeli PC-XT koristili su XT napojne
jedinice snage 150-200W. Poevi od AT286 raunara koristile su se AT napojne jedinice jaine 200-250W. Zadrale su
se do prvih Pentium 2 raunara. Danas su u upotrebi uglavnom ATX (za Pent. 2 i Pent. 3) i ATX-P4 sa snagom od 300-
500W. Naponi koje zahtjevaju PC raunarske komponente su striktno standardizovani:

XT i AT (200W) ATX / ATX - P4

U[V] I[A] U[V] I[A]

+ 5 20 + 5 20-30
+12 8 +12 10-16/6+6
- 5 0,3 - 5 0,3-0,5
- 12 0,1-0,3 -12 0,3-0,8
+ 3,3 8-25

ATX NJ imaju poseban napon +5V SB (Standby)/ sa strujom 1 do 2 A i ovaj napon je aktivan i kada je raunar ugaen.
Ovim je omogueno da se raunar aktivira iz tzv. Standby moda dolaskom vanjskih signala sa modema, mrene karte,
pomicanjem mia ili ak sa tastature pritiskom odgovarajueg tastera. U odnosu na standardnu ATX napojnu jedinicu
ATX-P4 ima dodatni 4-pinski konektor sa +12V/6+6A preko kojeg se matinoj ploi isporuuje dodatna energija.
Pored standardnih napojnih jedinica (N.J.) za PC raunare koriste se i nestandardne verzije najee za serverske
konfiguracije. Te N.J. dozvoljavaju tzv. tandem rad, tj. koritenje dvije ili vie N.J. istovremeno da bi se poveala
pouzdanost napajanja i ostvarila tzv. REDUNDANTNOST to je jako bitno za mrene servere. Takve N.J. uobiajno
dozvoljavaju zamjenu pod naponom (HOT PLUG). Najee se montiraju u industrijska kuita tzv. vane (RACK).

Slabosti klasine napojne jedinice

Klasine napojne jedinice temelje se na mrenim transformatorima, Grecovim ispravljaima, elektrolitskim

kondenzatorima velikog kapaciteta za stabilizaciju napona i odgovarajuom poluprovodnikom elektronikom za zatitu od
kratkog spoja ili preoptereenja.

10
11
Klasina napojna jedinica je rjeenje poznato dugi niz godina. Iako ima solidne mogunosti njena primjena u
raunarskom svijetu nije uobiajna jer ima odreenih nedostataka. Slabosti klasinog rjeenja su sljedee:
1. Koristi se mreni transformator koji za snage od 200 W i vie ima teinu reda 5 kilo ponda (kp) ili vie. Tolika teina
nije prihvatljiva za savremene raunare a cijena mrenih transformatora je velika.
2. Za stabilizaciju ispravljenog napona koriste se elektrolitski kondenzatori velikog kapaciteta reda 10000 F to dodatno
poskupljuje napojnu jedinicu.
3. Regulacija napona izvodi se pomou tranzistora snage koji radi u vrlo nepovoljnom reimu (linearni pojaavaki reim)
Tranzistor T1 zbog nepovoljnog radnog reima ima veliku termiku disipaciju pa se moraju poduzeti mjere za njegovo
hlaenje (aktivno- ventilatori+pasivno- hladnjaci).
4. Napojna jedinica ne moe kompenzirati uticaj nestabilnog napona na primarnoj strani. To znai da ako mreni napon s
uobiajenih 220V padne na 110V ,zbog fiksnog omjera transformacije napon na sekundaru e pasti sa 5V na 2,5V AC
Napon u taci UA past e na priblino 3,75V to znai da e T1 imati nepovoljnu polarizaciju i postae zakoen.
5. Napojna jedinica ne prua adekvatnu zatitu od tranzijentnih (prolaznih) smetnji kao to su VF smetnje koje se javljaju
na mrei zbog upotrebe RTV-aparata, ve maina, aparata za varenje i sl.

SWITCHING (PREKIDAKA) NAPOJNA JEDINICA

Veina raunarskih komponenti je vrlo osjetljiva na varijacije napona napajanja tako da i relativno male nestabilnosti
napona napajanja dovode do nepouzdanog rada. Razlog za to lei u injenici da su log '0' i log '1' vrlo precizno
definisane odgovarajuim naponskim nivoima.

Uoljivo je da su tolerancije napona vrlo male to znai da izvor napajanja mora biti vrlo stabilan bez obzira na
promjene optereenja. Zbog toga se danas koristi potpuno drugaiji koncept.

Blok ema switching napojne jedinice

12
Princip rada switching napojne jedinice je sljedei:
Ulazni izmjenini napon 220V/50Hz se uz pomo odgovarajueg Greca ispravlja tako da se na filterskom kondenzatoru
C1 dobiva istosmjerni napon UA 350V (D.C). Taj napon ne oodgovara raunarskim komponentama pa ga je potrebno
na odgovarajui nain prilagoditi na napone +5V, +12V, -5V, -12V.
Direktna konverzija pomou otpornika ne dolazi u obzir jer bi termiki gubici bili veliki. Najpovoljniji nain je transformacija
upotrebom odgovarajueg transformatora ali transformatori ne mogu raditi sa istosmjernom strujom. Zbog toga je
potrebno istosmjerno napajanje 350V vjetaki pretvoriti u impulsnu valnu formu koritenjem visokonaponskog
tranzistora T1 kao prekidaa. Ekvivalentna ema bi bila:

Frekvencija prekidanja (opovanja) je oko 40 kHz, to znai da kroz primar transformatora struja protie u impulsnom
reimu. Tranzistor T1 radi u povoljnom (prekidakom) reimu, ali se ipak zagrijava pa mu je potrebno obezbjediti
odgovarajue hlaenje (aktivno/pasivno). Odgovarajuim omjerom transformacije visokonaponski impulsi sa
primara se transformiu u odgovarajue naponske impulse na sekundarnoj strani (5V / 40kHz, 12V / 40kHz...).
Uz pomo VF ispravljakih dioda impulsi se sa sekundara ispravljaju na odgovarajue istosmjerne napone ( + 5V D.C., +
12V D.C, - 5V D.C, - 12V D.C). Ovo su ispravljeni ali nefiltrirani naponi koji imaju mali nivo uma koji se dosta
jednostavno filtrira pomou filterskih kondenzatora nakon ega dobijamo eljene napone ( + 5V D.C, + 12V D.C, - 5V
D.C, - 12V D.C). Ovi naponi se nadziru pomou nadzornog bloka koji alje odgovarajuu informaciju IRM-u. IRM
upravlja otvaranjem i zatvaranjem prekidakog tranzistora T1. Najoptereeniji elementi su prekidaki tranzistor i toroidni
transformator jer kroz njih prolazi cjelokupna energija koju napojna jedinica predaje potroaima. U pravilu tranzistori su
visokonaponski prekidaki sa ugraenom zatitnom Cener diodom koja eliminie inverzne pikove koji nastaju zbog
indukovane kontra el.mot. sile. Zbog visoke frekvencije opovanja toroidni transformator koristi jezgru na bazi ferita jer bi
standardni trafo limovi imali velike gubitke usled vrtlonih struja. Ferit je ultra-fina smjesa sintetike smole i eljeznog
oksida u prahu. Ferit ima dobre magnetne osobine a u elektrinom pogledu je praktiki izolator pa su gubitci usled
vrtlonih struja zanemarivi.

Princip rada irma

IRM (irinsko-Impulsni Modulator) upravlja vremenima otvorenosti i zatvorenosti prekidakog tranzistora T1. Kada je T1
u zasienju kroz njegovo kolektorsko optereenje (primar toroidnog transformatora) protie struja Ic.

T = T1 + T2 = const.
1
T= = const.
f
f = 40 kHz
T = 25 s

13
 1. T1 = T2 = T/2 (stacionarno stanje)
2. T1 > T2
3. T1 < T2

Sluaj 1:

U nekom stacionarnom stanju pri konstantnom optereenju T1 = T2 = T/2. To znai da je tranzistor 50% vremena
zakoen a 50% u zasienju.

Sluaj 2:

Ako doe do porasta potronje i potroai umjesto npr. dotadanjih 8A povuku 12A ( npr. ukljuio se CD-ROM ) izlazni
napon +5V e poeti da pada i pae na 4,99V to e detektovati nadzorni blok i o tome e proslijediti odgovarajuu
informaciju IRM-u. IRM reaguje tako da produuje trajanje T1 na utrb T2. Dui T1 znai duu otvorenost tranzistora
14
odnosno due proticanje struje Ic kroz primar transformatora. To znai da kroz primar protie vie energije pa se vie
energije prenosi i na sekundar transformatora i na taj se nain kompenzira poveana potronja energije i izlazni napon
se vraa na 5V.

Sluaj 3:

Ako doe do smanjenja potronje i izlazna struja umjesto 10A padne na 8A to e se odraziti na izlazni napon koji e
poeti lagano rasti i porae sa 5V na 5,01V to e detektovati nadzorni blok i o tome obavijestiti IRM.
IRM reaguje tako da skrauje T1 a produuje T2 zbog ega je tranzistor krae vrijeme otvoren pa kolektorska struja I c
protie krae vrijeme i dostie manju vrijednost. To znai manji protok energije kroz primar a time i kroz sekundar
transformatora zbog ega manje energije dolazi na sam izlaz i izlazni napon se vraa na 5V. Reakcija napojne jedinice
na promjenu optereenja je vrlo brza jer se sve odvija unutar jednog perioda T (25s ) to je dovoljno brzo da ni
najosjetljivije komponente (RAM memorije) ne osjete varijacije napona napajanja.

Jednostavni primjer switching napojne jedinice

Princip funkcionisanja N.J. je relativno jednostavan. Izmjenini mreni napon 220V/50 Hz (Uul) se pomou greca
punovalno ispravlja i na filterskom kondenzatoru C1, dostie vrijednost UA = +350V D.C. Napon UA predstavlja mjeru
stanja na ulazu N.J. i direktno zavisi od napona mree. Klasini dio eme SWNJ predstavlja primarni i sekundarni dio
toroidnog transformatora i prekidaki tranzistor T1 koji opuje (prekida) struju kroz primarni namotaj transformatora Np.

-Otpornik RIN ima viestruku ulogu:

1. RIN ograniava istosmjernu struju i tako titi N.B. i IRM od previsokog napona UA
2. RIN i CIN ine naponski djelitelj koji odreuje napon referentne take UR
3. RIN i CIN ine vremensku konstantu = RIN * CIN kojom je stabilizirana vrijednost napona UR.

Ovo je potrebno jer bi djelitelj napona sa dva otpornika uino taku B suvie nestabilnom to bi se nepovoljno odrazilo na
rad IRM-a.

-Kondenzator CIN ima dvojaku ulogu:

1. Sa RIN realizuje naponski djelitelj.
2. Svojim kapacitivnim dejstvom stabilizira napon UR.

-Dioda D1 takoe ima dvojaku ulogu:

1. Sprjeava prolazak istosmjerne struje kroz namotaj N3, koji bi se bez diode bespotrebno grijao, a ujedno bi N3
bez diode entirao (kratko spoio) kondenzator CIN, pa bi kondenzator CIN izgubio bilo kakvu funkciju.
2. D1 ispravlja napon UN3 koji se indukuje u pomonom namotaju N3. Taj napon je direktno srazmjeran izlaznom
naponu Uizl, tako da napon referentne take UR zavisi i od napona UA koji reprezentira stanje mrenog napona,

15
 ali zavisi i od napona UN3 koji se indukuje u N3, a koji odraava stanje izlaznog napona, odnosno predstavlja
mjeru optereenja N.J. od strane potroaa tj. raunarskih komponenti.

Treba uoiti da referentni napon UR zavisi i od vrijednosti napona UA ali i od UN3. Ovo je vrlo domiljato rijeenje, jer na
taj nain IRM reaguje i na promjene mrenog napajanja 220V i stanje elektrine mree (Uul), ali i na promjene
optereenja N.J. (Uizl).
UA = f1(Uul); UN3= f 2(Uizl);
Poto je UR=f 3(UA,UN3) proizilazi da je UR=f 4(Uul,Uizl) to je i bio cilj, tj. referentni napon zavisi i od Uul ali i od Uizl.
-Zener Dioda titi prekidaki tranzistor od prevelike vrijednosti indukovane kontra elektromotorne sile, koja se neminovno
javlja pri prekidanju protoka struje kroz induktivne potroae (to je primar toroidnog transformatora kao kolektorsko
optereenje tranzistora T1). Veina prekidakih tranzistora za profesionalne primjene ima Zener Diodu ugraenu u
kuite tranzistora, tako da ispravnost tranzistora nije mogue provjeritii klasinim omskim ispitivanjem.

MIKROPROCESOR

Procesor je sloeni elektronski sklop koji u odgovarajuem okruenju moe izvravati aritmetike i logike operacije,
programske instrukcije i komande. Prefiks mikro vie upuuje na tehnologiju kojom je izraen, obino neka od MOS
tehnologija. U PC svijetu dominira intelova familija tzv. X86 P koja je snano evoluirala do dananjih Core i7 procesora
a iji je zaetnik P 8086. Procesor je kljuna komponenta PC raunara i ima najvei uticaj na ukupne performanse PC-
ja. Zbog toga je razvoju procesora posveena izuzetna panja i njegove performanse su rasle bre u poreenju sa
rastom performansi ostalih PC komponenti. Brzina i snaga procesora su najjai marketinki mamac na koji se pecaju
kupci raunara. Meutim, zaostajanje u razvoju ostalih PC komponenti donijelo je dosta problema i sputava procesr da
razvije puni potencijal.

Hardverski model P-a

Prikazan je jednostavni model 8-bitnog P sa dva 8-bitna akumulatora.

Akumulatori A i B su osnovni radni registri Pa u kojima se nalaze podaci koji se trenutno obrauju.
PC (Program Counter) je registar specijalne namjene iji sadraj predstavlja adresu instrukcije koja e se slijedea
izvravati.
DC (Data Counter) je registar specijalne namjene iji sadraj predstavlja adresu podatka koji e se slijedei obraivati.
IR (Instrukcijski - Instruction Registar) je registar specijalne namjene u koji se smjeta kod instrukcije koja se trenutno
izvrava.
PR (Privremeni Registar) je registar specijalne namjene u koji se smjeta 1 od 2 mogua operanda sa kojima ALU moe
raditi.
2
ALU moe izvoditi operacije sa 1 operandom (x , sinx, x+1, 1/x, itd...) ili operacije sa 2 operanda (x+y, x*y, x/y, itd...)

16
Rezultat operacije ALU vraa direktno na BUS. Dekoder je vitalni dio procesora koji dekodira instrukciju koja se nalazi u
IR-u. Dekodiranje rezultira nizom upravljakih signala kojima je odreeno ponaanje svih djelova procesora. Upravljaki
sklop vri sinhronizaciju signala dobijenih iz dekodera sa signalima eksternog sinhronizacionog izvora (obino je to kristal
kvarca) koji generiu sinhronizacione faze 1 i 2. Upravljaki sklop distribuira upravljake signale do svih djelova Pa.
Na taj nain Upravljaki sklop upravlja ponaanjem svih dijelova Pa.
Registri opte namjene olakavaju operacije sa indeksiranim varijablama i viedimenzionim tabelama.

Rad Pa na izvravanju jedne instrukcije

Rad Pa na izvravanju jedne instrukcije moemo podijeliti u 2 faze:

1) Fetch (pribavljanje instrukcije)
2) Execute (izvravanje instrukcije)

U prvoj fazi pronalazi se memorijska lokacija sa adresom na koju pokazuje program counter (PC) i uitava se sadraj
memorijske lokacije na koju pokazuje PC, tj. preko BUS-a se saraj adresirane lokacije smjeta u IR. Sadraj IR-a
predstavlja kod instrukcije koja se trenutno izvrava. im je instrukcijski kod smjeten u IR, vri se automatsko
inkrementiranje (poveanje za 1) sadraja programskog brojaa. Na taj nain je postignuto da program counter (PC)
uvijek pokazuje na adresu slijedee instrukcije koja e se izvravati. U drugoj fazi instrukcijski kod se iz IR-a proslijeuje
na dekodiranje u dekoderu. Dekodiranje rezultira nizom upravljakih signala. Ovi upravljaki signali se sinhronizuju sa
fazama eksternog clocka (sata) 1 i 2 i tako sinhronizovani proslijeuju do svih djelova P-a. Upravljaki signali
odreuju ponaanje i rad svih djelova P-a. Ovaj koncept je veoma vaan jer prema fon Neumannovom modelu za
procesor nema razlike izmeu instrukcija i podataka. To znai da procesor ne zna da li je to to obrauje instrukcija ili
podatak. Ali procesor uvijek zna u kojoj je radnoj fazi. Ono to dobije na obradu u prvoj fazi tretira kao istrukciju, a ono
to dobije na obradu u fazi execute tretira se kao podatak. Koncept je jednostavan i logian iako ima i drugaijih rjeenja
tj. rjeenja gdje su instrukcije i podatci razdvojeni i razlikuju se i po formatu i po nainu distribucije unutar procesora.

Programski model Pa

Programski model predstavlja grafiki prikaz svih registara koji stoje na raspolaganju programerima. To je znatno
jednostavniji model od hardverskog, jer su izostavljeni svi sklopovi koji su nedostupni programeru. Razmotrit e se
programski modeli jednostavnih i nekad vrlo popularnih P-a jer se tako mogu lake vidjeti i shvatiti principi
funkcionisanja. Dananji procesori klase Athlon, Pentium 4, Core Duo itd su znatno sloeniji i sa puno vie registara. To
programerima daje vie slobode ali zahtijeva i vie uenja da bi se spoznali svi potencijali procesora.

Programski model P Motorola MC 6800

MC 6800 je svojevremeno bio vrlo popularan 8-bitni procesor koji je najveu primjenu doivio u industrijskim
aplikacijama gdje se i danas moe nai u primjeni. Model je vrlo jednostavan i dobro ilustruje ilustruje funkcije pojedinih
registara.

17
- Akumulatori A i B definicija od ranije

- PC definicija od ranije

- SP je registar specijalne namjene koji ukazuje na prvu slobodnu loakaciju na stacku (stogu). Stack ili stog je
rezervisana oblast u memoriji u koju P po tano odreenom redosljedu smijeta sadraje svih svojih registara u sluaju
prekida. Nakon zavretka obrade prekida P vraa sa stacka-a sadraje svih svojih registara i rekonstruie stanje u
momentu prekida. Na taj nain je obezbjeeno da se izvravanje programa nastavlja od take prekida. To je od
fundamentalnog znaaja jer obezbjeuje izvrivost u konanom vremenu. Ako bi se P nakon obrade prekida vraao
na poetak prekinutog programa moglo bi se desiti da se program nikad ne izvri do kraja. Mehanizam stack-a
obezbjeuje izvrivost programa u konanom vremenu bez ega rad procesora na izvrenju programa nebi imao
nikakvog smisla. U realnom radu procesor stalno opsluuje interrupt zahtjeve (prekide) koji dolaze od razliitih sklopova.
Ako nita drugo sistemski sat prekida izvoenje programa 18,6 puta u skundi da bi setovao sistemsko vrijeme.
Indeksni registar ubrzava operacije sa indeksiranim varijablama

- C.C.R.(registar stanja) je registar specijalne namjene iji svaki bit predstavlja odgovarajuu signalnu zastavicu (flag).
Dva bita sa najveim teinskim koeficijentom ( 6 i 7 ) su kontrolni biti i oni su uvijek jedinice.

- H (Half Carry) poluprenos

H = 1 desio se poluprenos, tj. prenos sa treeg na etvrti bit (fiziki sa etvrtog na peti )
H = 0 nije se desio poluprenos

Poluprenos je bitan kod BCD operacija.

- I (Interrupt)- Prekid
I = 1 Interapt je onemoguen (nije dozvoljen)
I = 0 Interapt je omoguen (dozvoljen)
Ovo nije jedinstveno za sve proizvoae i sve tipove P.

18
- N (Negative)
N = 1 Rpo < 0 (rezultat prethodne operacije Rpo je manji od nule)
N = 0 Rpo 0 (rezultat prethodne operacije je vei ili jednak nuli, 0 tzv. nenegativan broj)

- Z (Zero)
Z = 1 Rpo = 0 ( rezultat prethodne operacije Rpo je jednak nuli)
Z = 0 Rpo 0 ( rezultat prethodne operacije Rpo je razliit od nule)

N Z R
0 0 R>0
0 1 R=0
1 0 R<0
1 1 Zabranjena kombinacija (Error)

Sa bitovima N i Z odreen je predznak rezultata prethodne operacije. Apsolutna vrijednost rezultata uva se na stacku.

- V (Over flow)
Svaki procesor ima neka tehnika ogranienja kojim jeodreena maksimalna vrijednost broja sa kojim moe raditi N max i
minimalna vrijednost sa kojom moe raditi Nmin = 1 / Nmax. Svi operandi moraju biti unutar tog intervala, u protivnom
signalizira se greka prekoraenja opsega.

V=1 rezultat prethodne operacije Rpo je prekoraio dozvoljeni opseg

V=0 rezultat prethodne operacije Rpo se nalazi u dozvoljenom opsegu
- C (carry ) prenos na sedmom bitu

C=1 desio se prenos na sedmom bitu (fiziki to je prenos sa osmog bita na deveti tj. na C bit).
C=0 nije se desio prenos na sedmom bitu

Programski model 8086 Intel

8086 je osniva cijele familije P-a na kojoj su temeljeni PC raunari. Ta familija je popularno nazvana X86 familija i u
nju spadaju: 8086, 8088, 80286, 80386, 80486, P1, P1 MMX, Pentium PRO, P2, P3, P4. Kompatibilnost su sauvali i
najnoviji Core, Core 2 i Core i7 procesori tako da ih moemo smatrati logikim lanovima i nastavljaima X86 familije.

8086 je prvi potpuno 16-bitni P i u svoje vrijeme predstavljao je pravu revoluciju. Na nivou koda zadrao je
kompatibilnost sa svojim uspjenim prethodnicima 8-bitnim P-ima 8080 i 8085. Radi se o P-u sa jednim akumulatorom
to je tipino rjeenje Intela u to vrijeme. Motorola je prakticirala sloenije i bolje rjeenje sa dva akumulatorska registra.

19
Programski model sadri tri grupe registara:
1. Bazni registri ukupno 4 registra
2. Pointeri (pokazivai) ukupno 6 registara
3. Segmentni registri ukupno 4 registra

Bazni registri su kompatibilni sa starijim 8-bitnim modelima P-a, samo su 16-bitni. Najvea novost u arhitekturi su
segmentni registri koji su omoguili tzv. segmentno adresiranje. Uz pomo segmentnog adresiranja 8086 je mogao
direktno da adresira 1024 KB (1 MB) adresnog prostora to je u to vrijeme bila nezamislivo velika koliina memorije. Prvi
PC raunari su koristili izmeu 16 i 64 KB RAM-a. Za izvravanje programa rezervisan je prostor od prvih 640 KB,
smatrajui da nikad nee trebati vie RAM-a za izvrne programe. Nakon toga slijedi blok od 128 KB rezervisan za video
memoriju i BIOS. I najnoviji Core i Pentium procesori potuju tu organizaciju iako je to danas besmisleno i sputava
procesore umanjujui im performanse. Danas izvrni fajlovi dostiu veliinu od 20 MB i nema naina da se smjeste u
povlatenu zonu prvih 640 KB. Izvrni fajlovi ija veliina ne prelazi 64 KB oznaavaju se ekstenzijom bin, to znai da
se mogu direktno izvravati bez memorijske relokacije. Izvrni fajlovi vei od 64 KB koriste ekstenziju exe. Cjelokupan
memorijski prostor od 1 MB bio je podjeljen na 16 segmenata (blokova) po 64 KB veliine.

X86 familija P-a

Osniva ove familije je 8086 i svi kasniji i napredniji procesori su sauvali kompatibilnost sa osnovnim modelom. To znai
da i Pentium 4 i najnoviji Core mikroprocesori mogu izvravati kod svih ranijih lanova familije, ukljuujui i 8086.
lanovi familije su: 8088, 80286, 80386, 80486, P1 (P54), P1 MMX (P55), P2 (PII), P3 (PIII), P4 a logikim lanovima
smatraju se i Core, Core 2 i Core i7, iako su se znaajno udaljili od izvorne x86 arhitekture to je bilo neminovno da bi se
omoguio rast performansi.

20
X86 familija do pojave pentiuma

Sabirnica Adresna Broj Broj Ke (KB) Radne

podataka sabirnica Pinova tranzistora memorija frekvencije (MHz)
8086 16 16 48 29.000 ------------ 4, 77
8088 8 16 40 29.000 ------------ 4, 77
80286 16 24 68 134.000 ------------ 6, 8, 10, 12, 16, 20
80386 DX 32 32 132 275.000 ------------ 16, 20, 25, 33, 40
80386 SX 16 32 132 ------------ 16, 20, 25, 33
DX
80486 32 32 168 920.000 8 (4 + 4) 25, 33, 40, 50
DX2 80486 DX4 32 32 168 1.200.000 8 (4 + 4) 66, 75, 80, 90, 100, 133

8088

Ovo je osakaena verzija osnovnog modela 8086. Sabirnica podataka je eksterno prepakovana u 8-bitnu, te su se tako
mogli koristiti 8-bitni periferijski ipovi to je bilo mnogo jeftinije (8-bitni periferijski ipovi su ve postojali na lageru i nije ih
trebalo posebno razvijati i proizvoditi a njihovo koritenje i programiranje je bilo rutinska stvar za IBM-ove strunjake ;
njihova proizvodnja je bila uhodana a cijena prihvatljiva). Interna organizacija je ostala 16-bitna. 8-bitne matine ploe su
bile 3 puta jeftinije od 16-bitnih. Koncept prvih PC raunara bio je izmeu ostalog baziran i na to manjoj cijeni, pa se
IBM odluio za ovaj procesor, iako je to umanjilo performanse PC raunara.

80286 (AT 286 Advanced Technology)

Ovaj procesor predstavlja znaajno tehnoloko unaprijeenje i performanse su mu od 5 do 6 puta bolje od 8086/8088.
Ova generacija PC raunara se najdue zadrala na tritu PC-eva. 80286 je ponudio jedan oblik protected mod-a
(zatieni nain rada) to je osnovni preduslov za pokretanje vie aplikacija istovremeno (multi task). Meutim PC
softver tog vremena (prvenstveno DOS kao Operativni Sistem) nije podravao multi task.

80386 DX

Ovo je prvi potpuno 32-bitni P u PC svijetu. Predstavljao je svojevrsnu revoluciju, a arhitektura mu je tako dobra da
osnovni koncept potuju i pentiumi. Istinski 32-bitni softver za PC se pojavio 10 godina kasnije (Windows 95), tako da
performanse ovoga procesora nisu do kraja iskoritene. Ovaj procesor je ponudio potpuni protected mod tako da je bio
koriten za servere malih mrea.

80386 SX

Ovo je oerupana verzija baznog procesora, koja je koristila 16- bitnu sabirnicu podataka, ali je mogla izvravati sav
softver kao i 80386 DX. SX verzija je bila 3 puta jeftinija od DX verzije pa je stekla iroku popularnost i ak ugrozila
prodaju osnovnog modela. Na sceni je bila ista logika kao i kod izbora 8088/8086 procesora jer su i SX matine ploe i
periferni ipovi bili osjetno jeftiniji. U konanici cijena PC 386SX raunara je bila znatno manja. Ovaj koncept se na
razliite naine primjenjuje i danas bilo kroz manje radne frekvencije P-a, sporije interne sabirnice ili manje cache
memorije.

80486 DX

Ovaj P nije donio nikakva arhitektonska unaprijeenja i smatra se da je to tehniki nabildana 386-ica. Koristio je
mnoga tehnika unaprijeenja, ukljuujui i 8 KB CACHE memorije prvog nivoa L1 ( 4 KB za adrese i 4 KB za podatke).
Po prvi put je matematiki koprocesor integrisan u isto kuite sa osnovnim (cjelobrojnim) procesorom. U sutini radi
se o dva odvojena ipa koji komuniciraju po odgovarajuem protokolu. Smatra se da je 80486 bio kupovina vremena do

21
izlaska pentiuma. Poto je razvoj pentiuma iao jako sporo, na trite su izbacivane poboljane verzije 80486 procesora
kod kojih je jezgra radila duplo bre od interne sabirnice P-a ili 3 puta bre.
80486 DX2 (33,3MHz x 2 = 66,6(67)MHz)
80486 DX4 (33,3MHz x 3 = 99,9(100)MHz)
AMD je imao verziju 80486 DX5 koji je radio na 33,3MHzx4=133MHz.

Pentium familija mikro procesora

U pentium familiju ubrajamo P1 (PI), P1MMX ,P-PRO, P2 (PII), P3 (PIII), P4, Celeron i Xeon procesori sa pentium
jezgrom.
Sabirnica Adresna L1 L2 L3 Broj Radne frekvencije
Pin
podataka sabirnica KB KB KB tranzistora MHz
32 32 16(8+8) 256 296 3.100.000 66,75,90,100,120
P1 (P5)
512 133,166,200
P1 32 32 32(16+16) 256 297 4.500.000 166,200,233,266
MMX 512,1MB
32 32 16(8+8) 512(1/2) SLOT 1 5.500.000 200,233,266
P- PRO
1MB(1/2)
32 32 32(16+16) 512 (1/2) SLOT 1 8.000.000 266,300,333,350
P2 (PII) SOCKET
370 400,466,500
P3 32 32 32(16+16) 512(1/2) 370 9.000.000 500,600,700,800
(PIII) 256(1/1) 27.000.000 900,933,1000,1200
32 32 20(12+8) 256(1/1) 423 35.000.000 1,5GHz;2GHz;3GHz
P4
512(1/1) 478 70.000.000

P1 (P5)

Ovo je prvi Intelov procesor koji je slubeno deklarisan kao procesor sa sposobnou paralelnog izvoenja vie
instrukcija (2 instrukcije) istovremeno. Analize su pokazale da se struktura P1 sastoji od 2 jezgre 80486, plus vrlo jaki
matematiki koprocesor i sklopovi za sinhronizaciju rada. Dvije 80486 jezgre omoguavaju izvrenje 2 instrukcije
istovremeno. L1 CACHE je shodno tome povean 2 puta jer je svaka jezgra 80486 zadrala svoj CACHE. Matematiki
koprocesor je znatno unaprijeen a procesor podrava i L3 CACHE memoriju na matinoj ploi (256 ili 512 KB).

P1 MMX

Iako je P1 imao solidne performanse u tzv. office aplikacijama (Word, Exel i slino) interes kupaca se premjetao prema
multimediji (obrada zvuka i slike). P1 je imao dosta slabe performanse na tom polju pa je Intel redizajnirao jezgru P1
dodavi 57 novih instrukcija tzv. MMX (Multi Media eXtension) instrukcija posebno optimiziranih za obradu
multimedijalnih podataka. Zbog poveane koliine podataka koje se obrauju udvostruena je koliina L1 CACHE-a (32
KB).

P-PRO

Ovo nije standardni procesor X86 familije jer ga je Intel razvijao za posebne namjene. Radi se o procesoru vrlo velike
procesorske snage koji je mogao da radi u multi procesorskom okruenju, znai vie procesora u jednoj raunarskoj
konfiguraciji koji obavljaju isti posao. Da bi multi procesorski rad bio mogu, pored odgovarajuih procesora potreban je i
operativni sistem koji dozvoljava multi procesorski rad (UNIX, LINUX, WIN NT, 2000, XP, Nowel Netware). Ovo je prvi
Intelov procesor koji je pored L1 CACHE-a imao i L2 CACHE integrisan u kuite procesora (512 KB). L2 CACHE je
radio na polovini radne frekvencije procesora. L2 CACHE je strahovito poveavao cijenu mikroprocesora tako da je P-
PRO bio vrlo skup i relativno malo koriten.

22
P2 (PII)

Zahtjevi korisnika za multimedijalnom snagom su vrlo brzo rasli tako da P1 MMX nije mogao zadovoljiti potrebe. Sa
druge strane P-PRO je imao veliku procesorsku snagu ali nije podravao MMX instrukcije pa je bio slab u obradi
multimedije. Intel je odluio da izvri sintezu velike procesorske snage P-PRO i dobrih multimedijalnih mogunosti P1
MMX. Prvi P2 procesori koristili su 512 KB L2 CACHE-a kao P-PRO a 32 KB L1 CACHE-a kao P1 MMX to se
pokazalo kao vrlo dobro rijeenje, ali vrlo skupo rijeenje. Prvi P2 modeli koristili su internu sabirnicu na 66 MHz (modeli
266, 300, 333 MHz). Kasniji modeli poevi od 350 MHz su koristili int. sab. na 100 MHz.

P3 (PIII)

Zahtjevi multimedije su postajali jo vei (obrada pokretnih slika tj. filma u DVD i DIVX formatu) emu P2 nije mogao
odgovoriti. Zbog toga je jezgra P2 redizajnirana i dodato je novih 73 KATMAI instrukcija (KNI)(Katmai New Instruction)
posebno prilagoenih multimedijalnim aplikacijama. Nove instrukcije su tzv. SIMD klase (Single Instruction Multiple
Data), to znai da jedna instrukcija moe da obrauje vie podataka istovremeno to je inae obiljeje nekih RISC
procesora familije SPARC. Openito se smatra da razlika u arhitekturi P2 i P3 nije velika, naroito kod procesora sa tzv.
KATMAI jezgrom koji su koristili 512 KB L2 CACHE-a, koji je komunicirao na polovini radne frekvencije procesora.
Kasnije i poboljane verzije P3 procesora pod nazivom COPERMINE i najjae verzije TUALATIN koristile su 256 KB L2
CACHE-a (1/1), na punoj frekvenciji procesora. Smatra se da je TUALATIN najefikasnija jezgra jer je pri istoj radnoj
frekvenciji znatno bri od P4 tj. P3 TUALITIN na 1 GHz je bri od P4 na 1,5GHz. Meutim arhitektura P3 procesora
ograniavala je porast frekvencije. Zagrijavanje procera na frekvencijama iznad 1GHz je bilo preveliko pa je P3 na
frekvenciji od 1.13GHz morao biti povuen iz prodaje.

P4 (Net Burst arhitektura)

Poto je sa P3 arhitekturom izgubio brzinsku utrku (1GHz) protiv AMD-a, Intel je odluio da korijenito promjeni pristup u
dizajniranju procesora. Marketinki odjeli Intela su doli do zakljuka da kupci poistovjeuju radnu frekvenciju procesora
sa njegovom procesnom snagom, odnosno brzinom iako je to pogreno. Iz tih razloga razvijena je arhitektura sa
dvostruko veom dubinom grananja (duina pipeline cjevovoda poveana je na 20) koja dozvoljava mnogo vee radne
frekvencije, tako da dananji P4 bez problema dostiu i 3,6 GHz to je sa P3 jezgrom bilo praktiki neizvodljivo. Vea
dubina grananja znai i veu ansu za promaaj to znai due pranjenje cjevovoda (pipe-line), odnosno dui zastoj u
radu a time i manju efikasnost. Prve verzije P4 sa WILLAMETTE jezgrom koristili su 256 KB L2 na punoj radnoj
frekvenciji, ali je cjelokupna arhitektura dosta slabo ocijenjena pa je relativno brzo povuen iz prodaje. Najveu slavu
postigla je NORTHWOOD jezgra sa HyperThreading tehnologiom (HT) i ovo se smatra prvom generaciom P4. HT
tehnologija omoguava da operativni sistem vidi jedan fiziki procesor kao dva logika procesora. U nekim primjenama
(serverskim) ovo moe biti od velike koristi, ali u dosta svakodnevnih situacija moe biti i kontraproduktivno umanjujui
performanse. Ova opcija je po defaultu iskljuena pa treba dobro procijeniti da li je aktivirati. PRESCOTT jezgra je
druga generacija P4 i predstavlja vrlo agresivan pokuaj da se probije barijera na 5 GHz. Duina cjevovoda je poveana
na 31 instrukcijski nivo, L2 Cache je povean na 1MB ali je rast performansi bio vrlo skroman a zagrijavanje strahovito
(110 W). Prescott nije uspio probiti barijeru ni na 4GHz a cijeli projekat je doivio fijasko i ugrozio je Intelovu reputaciju
jer su AMD-ovi Athlon XP procesori bili bolji. Bila je planirana i trea generacija P4 jezgri (Tejas) sa duinom cjevovoda
od ak 45 instr. sa planiranim frekvencijama do 7GHz, ali se na kraju od toga odustalo.

CELERON

Celeron je marketinki zatien naziv za najjeftinije Intelove procesore na trizu, tzv. LOW END procesor. Celeroni u
pravilu koriste istu jezgru kao i aktuelne verzije istih procesora (P2, P3, P4). Prvi modeli calerona pojavili su se nakon
pojave P2. Proces proizvodnje L2 CACHE memorije rezultirao je visokim procentom karta pa je ostajalo mnogo
slobodnih jezgri procesora za kojih nije bilo L2 CACHE memorije. Intel je te slobodne jezgre P2 pokuao plasirati na
trite pod imenom celeron, ali je doivio potpuni fijasko. P2 bez L2 CACHE-a bio je sporiji od P1 MMX- a iste
frekvencije. Zbog toga je kartirani L2 cache ponovo prekontrolisan i svi ipovi koji su imali ispravan makar 1 blok od 128
KB iskoriteni su za L2 cache novih celerona tzv. CELERON A. Ti novi CELERON A procesori imali su fiziki svih 512
KB L2 CACHE-a, ali su 3 (uglavnom neipravna) bloka od po 128 KB bili blokirani. Novi CELERON A imao je vrlo dobre
performanse, a bio dosta jeftiniji od istokrvnog P2. Performanse su bile slabije od 3 do 5 %, a cijena manja 250 %, tj bili
su skoro 2,5 puta jeftiniji.. Vremenom je celeron poeo da ugroava prodaju osnovnog modela zbog ega su
performanse svjesno priguene. Fiksirana je interna sabirnica procesora na 66 MHz to se jako dugo zadralo. Tek su
Celeroni na 800 MHz koristili 100MHz-ni BUS. Dugo su celeroni sa P4 jezgrom imali blokiranu internu sabirnicu na 100

23
MHz to je bitno ograniavalo performanse procesora. Dananji Celeroni koriste najnovije dizajne jezgri Pentiuma D i
Core procesora ali bez podrke za HT, sa sporijom internom sabirnicom i sa manjom koliinom L2 cache-a.

XEON

Xeon je marketinki naziv za najjae procesore u Intelovoj ponudi tzv. HIGH END. Ove verzije procesora koriste istu
jezgu kao i bazni modeli, tako da postoje Xeon procesori sa P2, P3, P4 i Core jezgrom. Bitne razlike su u koliini L2
CACHE memorije, podrci za SMP (Simetric Multi Procesing) i irini adresne sabirnice. Xeoni mogu raditi sa 512 KB,
1MB i 2MB L2 CACHE-a to bitno utie na cijenu koja je i do 10 puta vea od cijene osnovnog modela. SMP podrka
znai da Xeoni mogu raditi u zajednici 2, 4, 8, ili 16 mikro procesora u okviru iste raunarske konfiguracije. Da bi SMP
mod bio raspoloiv, pored odgovarajueg procesora i odgovarajue matine ploe koja prihvata vie procesora, mora se
koristiti i operativni sistem koji podrava multi procesing (UNIX,LINUX,WIN NT,2000,XP,2003 SERVER,Novel Netware).
Cijena multi processing konfiguracije je obino vrlo visoka to znai da se koriste tamo gdje je to finansijski opravdano
(serveri raunarskih mrea). Dananji najjai modeli XEON-a imaju dvije ili 4 procesorske jezgre u jednom kuitu sa
ogromnom koliinom L2 Cachea (od 4 do 24 MB) i sa koritenjem HT tehnologije. Adresna sabirnica je proirena na 34 i
34 36
36 bita tako da je mogue adresirati 2 =16 GB, odnosno 2 =64 GB RAM-a. Ovoliki RAM ima smisla samo na serverima
i grafikim radnim stanicama. Zahvaljujui dvjema jezgrama i HT tehnologiji operativni sistem vidi ove procesore kao 4
logika procesora (kao 8 logikih procesora ako su 4 fizike jezgre) to u serverskim primjenama znaajno podie
performanse. Ovi modeli imaju ukljuenu podrku za 64-bitni mod (IEM64T) a broj tranzistora dostie impresivnih 1,7
milijardi.

AMD-ovi predstavnici pentium klase

Do pojave pentium procesora, 3 najvea proizvoaa Intel, AMD i Cyrix imali su meusobne ugovore o tzv. unakrsnom
licenciranju koji su dozvoljivali koritenje tehnikih inovacija drugih proizvoaa bez naknade. Poevi od Pentiuma, Intel
je odbio produiti taj ugovor, tako da je AMD bio prinuen samostalno razvijati procesore uporedive sa pentium familijom.

K5 (~P1)

K5 je bio AMD-ov procesor P1 klase. Bio je potpuno pin kompatibilan sa P1 procesorom to znai da su mogli koristiti
iste matine ploe. Openito se smatra da je imao bolju cjelobrojnu jedinicu zbog ega je bio bri u office aplikacijama,
dok mu je matematiki koprocesor bio loiji pa je bio sporiji u CAD/CAM aplikacijama i igricama.

K6 (~P1 MMX)

Ovaj procesor je takoe bio pin kompatibilan sa Intelovim konkurentskim modelom (P1 MMX). Iako je licencirao i Intelov
set MMX instrukcija, AMD je razvio i sopstveni ekvivalentni set tzv. 3D NOW instrukcija, koje su po efektu vrlo sline. Svi
proizvoai softvera pruili su podrku za ovaj set instrukcija tako da su softverske performanse priblino iste. Kao i za
K5 i za K6 se smatra da ima bolju cjelobrojnu jedinicu a slabiju numeriku, pa je bolji od P1mmx u office aplikacijama a
loiji u igrama i CAM/CAD primjenama gdje snaga mat. koprocesora dolazi do izraaja.

K6-2 (~P2)

Ovaj procesor je od starta koristio 100 MHz sabirnicu, tako da je imao poetnu prednost u odnosu na P2, koji je na
startu koristio 66 MHz sabirnicu. Cijelobrojni dio je ostao bolji, a numeriki loiji u odnosu na P2, ali su ukupne
performanse zbog 100 MHz sabirnice bile neto bolje nego kod P2 iste frekvencije.

K6-3 (~P3)

Ovaj procesor je bio AMD-ov odgovor na prve P3 procesore. Radi se o dosta neobinoj arhitekturi i ovo je bio (u tom
trenutku) jedini peocesor koji je mogao istovremeno koristiti i L1 i L2 i L3 CACHE memoriju. Koritenje sva 3 tipa
CACHE-a zahtjevalo je dosta skupe matine ploe to se nepovoljno odrazilo na ukupnu cijenu raunara. Sam procesor
bio je neto bri od P3 iste frekvencije, ali nije stekao iru popularnost jer je koncept upotrebe L3 CACHE-a (matina
ploa) bio naputen. Koncept upotrebe sva 3 tipa cache memorije je ponovo oivljen u Itaniumima i Power 4/5/5+ , ali se
sada sav cache nalazi unutar kuita procesora to ima dosta prednosti.

24
ATHLON (P3)

Ovo je marketinki zatieno ime i prvi AMD-ov procesor koji je uspio da stvori jesnu prednost u odnosu na Intelove
konkurente. Athlon moe izvravati bilo koje 3 instrukcije istovremeno, koristei 9 izvrnih jedinica dok P3 (P2) koristi 5
izvrnih jedinica i moe izvravati bilo koje dvije instrukcije, a samo neke kombinacije 3 instrukcije istovremeno. Athlon
koristi EV6 arhitekturu sabirnice preuzetu sa ALFA RISC procesora to mu daje veliku prednost ukljuujui i mogunosti
koritenja DDR SD RAM memorije. Athlon koristi 128 KB L1 CACHE memorije i 512 KB L2. Zbog 4 puta veeg L1
CACHE-a i bolje memorijske i sabirnike organizacije, Athlon je i do 30 % bri od P3 iste frekvencije.

ATHLON XP (~P4)

Ovo je najjai AMD-ov 32-bitni procesor namjenjen pojedinanim korisnicima, i direktni je konkurent P4 procesorima.
Ima izuzetno dobru arhitekturu i znatno smanjeno grijanje u odnosu na prethodni Athlon. Tehnologija izrade mu je slabija
od Intelove, pa radi na manjim frekvencijama. Pri istoj frekvenciji bri je od P4 priblino 20%. Zbog slabije tehnologije
izrade AMD-ovi procesori uobiajeno rade na niim radnim frekvencijama nego odgovarajui Intelovi modeli. To
djelimino kompenziraju drastino veim L1 cacheom i neto boljom arhitekturom procesora.

DURON / SEMPRON

Duron je AMD-ov LOW END procesor, i izravni je konkurent celeronu. Duron koristi 128 KB L1 kea (4x vie od

celerona), ali koristi samo 64 KB L2 kea (duplo manje od celerona). Ipak, poto DURON koristi bolji algoritam

mapiranja ke memorije (inkluzivni), on se ponaa kao da ima 196 KB (128+64) ke memorije. Smatra se da DURON

nudi najvie za uloeni novac. Od starta nudi podrku za 100 MHz bus, a kasniji modeli i za DDR memoriju. Sempron je

najnoviji AMD-ovi low-end procesor ali je opte miljenje da nije tako uspjean kao Duron.

ATHLON MP (Multi Processing)(XEON)

Ovo je verzija Athlona XP prilagoena radu u multiprocesorskom okruenju. Radi se o dobrom multi procesorskom
rijeenju koji se susretao na jeftinijim serverima i grafikim radnim stanicama. Danas je uglavnom potisnut znatno boljim
Opteronima koji ukljuuju i podrku za 64-bitni mod.

Arhitekture savremenih mikroprocesora

CISC (Complex Instruction Set Computer)
RISC (Reduced Instruction Set Computer)
VLIW (Very Long Instruction Word)
EPIC (Explicitly Parallel Instruction Computing)

U svijetu PC-a, ali i ostalih tipova raunara ve tridesetak godina dominiraju 2 koncepta realizacije mikro procesora:
CISC i RISC. Pored njih pojavile su se i dvije novije koncepcije (VLIW i EPIC) koje nastoje iskoristiti najnovije rezultate
analize savremenog programskog koda ali i objediniti dobre osobine CISC-a i RISC-a.

CISC-kompjuter sa setom kompleksnih (sloenih) instrukcija

CISC koncepcija dominira poevi od 8086 do danas. Svi Intelovi procesori koriteni u PC svijetu temeljeni su na CISC
koncepciji bez obzira na snaan upliv drugih koncepcija prije svega RISC-a. Osnovna obiljeja CISC koncepcije i
arhitekture su:
1. koristi se set kompleksnih instrukcija, instrukcije su sloene (kompleksne) to znai da njihovo izvrenje traje
ponekad 1 ili 2 takta za najjednostavnije instrukcije, ali mnogo ee 3, 4, 5, 6 i vie taktova za sloenije

25
 (kompleksnije) instrukcije. Izvravnje instrukcija nije precizno vremenski definisano jer razliite instrukcije imaju
razliito vrijeme izvravanja (obino izmeu 3 i 10 ciklusa sistemskog sata).
2. instrukcijska lista je brojna to ima svoje dobre i loe strane
3. realizacija CISC procesora je relativno jednostavna, a razvoj traje krae i kota manje nego kod konkurentskih
tahnologija.

Osnovna filozofija CISC-a je da korisnici imaju vremena a nemaju para, tj. svjesno se rtvuju performanse da bi se
dobio jeftiniji procesor.

Prednosti CISC tehnologije:

1. Postoji veliki broj instrukcija, tako da se moe pronai odgovarajua instrukcija za svaki programski zadatak to
olakava programiranje.
2. Realizacija CISC-a trai manje tranzistora nego ekvivalentni RISC procesor to znai jeftiniju proizvodnju.
3. Razvoj CISC procesora traje krae i kota manje nego ekvivalentni RISC procesor, to se povoljno odraava na
cijenu CISC-a.
4. Za CISC procesore postoji velika softverska baza i irok krug korisnika naviknutih na taj softver, to se smatra
najveom prednou CISC-a u odnosu na konkurentske tehnologije.

Nedostaci CISC tehnologije:

1. Velik broj instrukcija znai dugu instrukcijsku listu, to usporava pretraivanje, pronalaenje i dekodiranje
instrukcija, a time usporava i rad procesora.
2. Razliite instrukcije imaju znaajno razliita vremena trajanja, to znai da dolazi do zastoja u izvrenju
programa (instrukcija traje 6 taktova). Ovo je osnovna prepreka za paralelno izvravanje vie instrukcija.
3. Arhitektura CISCa je dostigla svoj zenit i dalji napredak arhitekture je vrlo teak. Porast performansi se moe
postii samo sirovim poveanjem radne frekvencije procesora to openito nije dovoljno. Zbog toga CISC
procesori koriste i rjeenja drugih tehnologija ako se ona mogu dovoljno jeftino integrisati u CISC.

RISC-kompjuteri sa smanjenim (reduciranim) setom instrukcija

Osnovna obiljeja RISC tehnologije su:

1. Koristi se ogranieni (reducirani) set instrukcija koje su paljivo izabrane tako da se pomou njih moe rijeiti
svaki programski zadatak.
2. Sve instrukcije su dovoljno jednostavne da se mogu izvriti unutar jednog takta, to znai da sve instrukcije
imaju jednako trajanje (osim instrukcija grananja koje traju 2 takta).
26
 3. Sve instrukcije su rijeene hardverski.
Filozofija RISC-a je da korisnici imaju para a nemaju vremena, tj. bezkompromisno se juria na performanse ne
razmiljajui previe o cijeni, dakle potpuno suprotno u odnosu na filozofiju CISC-a.

Prednosti RISC tehnologije:

1. Koristi se manji broj instrukcija, to znai da je pretraivanje, pronalaenje i dekodiranje instrukcija bre jer je
instrukcijska lista kraa. To se povoljno odraava na brzinu procesora
2. Sve instrukcije imaju jednako trajanje (1 takt) pa nema zastoja u izvravanju programa. Ovo je veoma bitno kod
paralelnog izvravanja vie instrukcija.
3. Sve instrukcije se izvravaju hardverski to znai veoma brzo jer je hardver uvijek znatno bri od softvera.

Nedostaci RISC-a:

1. Softverska baza je ograniena jer je RISC od starta usmjeren ka profesionalnim korisnicima to znai vrlo skup
softver.
2. Razvoj procesora traje dugo i kota puno, to se nepovoljno odraava na cijenu procesora.
3. RISC rijeenja koriste osijetno vie tranzistora nego ekvivalentni CISC zbog ega je proizvodnja skuplja.
4. RISC procesori trae upotrebu skupih CACHE memorija zbog potrebe za velikom koliinom podataka.

Iako CISC i RISC dominiraju, obje tehnologije imaju odreenih slabosti, zbog ega se intenzivno radi na razvoju novih
arhitektura i tehnologija. Najpoznatije su:

1. VLIW (Very Long Instruction Word)

2. EPIC ( Explicitly Parallel Instruction Computing)

VLIW

Ova tehnologija nastoji iskoristiti dobre osobine i CISK-a i RISC-a. Osnovna ideja temelji se na analizi programskog
koda. Programeri su davno uoili da se 90 % programskog koda sastoji od istih ili vrlo slinih instrukcijskih sekvenci
(nizova), a da su stvarne razlike u programima tek u 10 % programskog koda. Ideja je da se instrukcijske sekvence, koje
se stalno ponavljaju zamjene jednom duom instrukcijskom rijei. Na taj nain se poveava efikasnost programiranja
(program se bre pie i izvodi), a program postaje kompaktniji.

EPIC

Ovo je koncepcija i arhitektura koju Intel propagira u seriji svojih vrlo monih 64 bitnih P, ITANIUM 2 ,. Naglasak je na

paralelnom izvravanju vie instrukcija. Smatra se da se ovdje radi samo o specijalnoj varijanti VLIW-a i to ne naroito

uspjenoj jer se nisu dosljedno potovali svi principi VLIW-a..

Najpoznatiji predstavnici RISC arhitekture:

64 bitni RISC P postoje od 1991 godine. Od starta su to rijeenja namijenjena vrlo zahtijevnim i uglavnom

profesionalnim korisnicima. Najpoznatiji predstavnici su:

1. ULTRA SPARC T1

Ovo je najnoviji iako ne i najjai predstavnik firme Sun Microsystem koja je vlasnik JAVE i SOLARISA (solaris je OS
verzija UNIX-a). T1 predstavlja zaokret u arhitekturi procesora za servere sa potpuno drugaijom koncepcijom. Jedan
27
fiziki T1 ima 32 logika procesora (64-bitna) to znai da u svakom trenutku moe obraivati 32x64=2048 bita. Iako
radi na frekvenciji od 1 GHz po performansama nadmauje konkurenciju uz neuporedivo manju potronju energije i
analogno tome manje zagrijavanje. Potronja mu je duplo manja (75 W) u odnosu na XEON-a (150W) a performanse u
veini aplikacija znatno bolje. Kriterij performansa po watu je postao jako popularan i vaan za proizvoae serverskih
raunara i u tome je T1 trenutno nenadmaan.
Proizvoa ipova je Texas Instruments, ali je vlasnik arhitekture Sun Microsystem. SunMic. je najvei proizvoa
grafikih radnih stanica, a svi procesori familije SPARC mogu obraivati 8 video pixela u jednom taktu to ih favorizuje u
obradi videa, iako je model T1 prvenstveno namjenjien serverskim primjenama.

2. PA RISC firme HP (precise architecture)

HP je najvei proizvoa laserskih tampaa na svijetu i ovi procesori ove familije se ugrauju u slabije graf. radne
stanice i najjae laserske tampae (C/B i color).

3. MIPs R 12 000

Ovo su procesori koje koristi firma SGI, drugi najvei proizvoa grafikih radnih stanica. Radi se ovrlo monim
procesorima ali SGI polako odustaje od razvoja procesora i prelazi na koritenje Opterona u svojim serverima.
Prvi 64-bitni RISC procesor bio je R4000 (daleke 1991. godine). Njegovi nasljednici su R 10000 i R 12000.

4. Power PC RISC procesori

(Zajedniki proizvod IBM-a, Motorole i Apple-a)

Ovo je brojna familija RISC procesora (modeli: 601, 603, 615, 620, 720, 750, G3, G4, G5). Osnovna ideja ove familije P
je da mogu izvravati praktiki bilo koji kod, jer koriste tehniku BINARNE REKOMPILACIJE. Radi se o vrlo praktinoj
ideji koja naalost nije ire prihvaena. Na ovim P su realizovani i Macintosh raunari, firme Apple (ne na svim P).
Trenutno najjai model je G5, koji dolazi u 64-bitnoj varijanti. G4 i G5 P se oslanjaju na IBM-ove znatno jae procesore,
power 4 i power 5. Budunost ovih procesora je vrlo upitna jer Apple prelazi na Intelove procesore.

5. Alpha RISC P

Smatra se da je A.R. P, procesor sa najboljom i najnaprednijom arhitekturom svog vremena. Jo od 1992. A.F. se
pojavio u 64-bitnoj arhitekturi i to je bio drugi 64-bitni P, poslije MIPs-ovog R4000. Alpha procesore rezvila je firma DEC
(Digital Equipment Corporation). Prvi model alpha procesora nosio je oznaku 21064, to znai da je to procesor za 21.
stoljee, da je 64-bitan i da je to nulta generacija. Danas su aktuelni trea i etvrta generacija alpha procesora ali se
nazire kraj jedne sjajne arhitekture. Kompanija DEC je zapala u krizu i kupila ju je firma COMPAQ, a COMPAQ-a je
kupio HP, tako da je HP doao do vlasnitva nad Alpha licencom. Smatra se da e Intel i HP oiviti Alphinu arhitekturu
kroz novu generaciju Itanium P.

6. IBM-ovi RISC P za velike raunarske sisteme

Tu spadaju:

-Power 4
-Power 5 i Power 5+
Ovo su najjai predstavnici na tritu RISC procesora. Radi se o P koji u jednom kuitu imaju 2, 4 ili 8 procesorskih
jezgri, tako da se u radu ponaaju kao da je prikljueno 2, 4 ili 8 mikro procesora. Prefix ovdje gotovo da i nema
nikakvo znaenje, jer je dispacija ovih procesora oko 500 W. U prosijeku imaju oko 680.000.000 (680 mil.) tranzistora.
Koriste se za realizaciju velikih, tzv. main raunara ili za tzv. GRID raunarske mree.

Zajedniko za sve familije RISC procesora je:

-koriste viestruku superskalarnu arhitekturu to znai da mogu izvravati vie instrukcija istovremeno (obino
6)
-svi imaju enormno jak matematiki koprocesor to je i razumljivo jer su namjenjeni aplikacijama sa intenzivnim
raunanjem (CAD/CAM aplikacije, 3D-modeliranje, simulacije zemljotresa, nuklearnih eksplozia i slino, globalna
meteorologija, nauno-istraivaki prorauni itd.).

28
-svi podravaju viestruki SMP mod sa koritenjem ogromne koliine RAM memorije (npr. 128 GB).

Matematiki koprocesor

To su posebni hardverski sklopovi i u okviru P, mogu predstavljati samostalni ip. Ovi sklopovi hardverski rijeavaju
sloene matematike operacije. Osnovni tzv. cjelobrojni dio P-a hardverski moe rijeiti samo osnovne matematike
operacije (+, -, *, /), dok sve ostale mat. operacije obavlja softverskom emulacijom. Matematiki koprocesor dramatino
ubrzava izvoenje sloenih operacija (sin, cos, tg, ctg, lim, ln, ...). Ubrzanje je od 20 do 100 puta pa ak i vie. Danas su
matematiki koprocesori sastavni dio P, tj. nalaze se u istom kuitu, dok je ranije to bio samostalan ip, koji se
posebno kupovao. Raunska snaga savremenih matematikih koprocesora koji su integrirani u dananje RISC ali i
ostale procesore je enormno velika i gotovo da je teko otkriti tehnika ogranienja u pogledu veliine brojeva sa kojim
mogu raditi.

64 bitni X86 P
Trenutno jo uvijek preovlaujue 32 bitne arhitekture su dostigle svoj zenit, pa su i Intel i AMD poeli intenzivno raditi na

razvoju 64 bitnih P, kao naslijednika svojih 32-bitnih P. Moni (64 bitni) RISC procesori nisu nikakva novost jer postoje

jo od 1991. godine, ali oni uglavnom nisu kompatibilni sa X86 svijetom PC raunara. Prvi 64 bitni RISC procesor bio je

R4000, firme ''MIPs Technology''. Meutim 64 bitne RISC arhitekture su bile namijenjene iskljuivo profesionalnim

korisnicima i u PC svijetu se nisu koristile, prvenstveno jer su bile preskupe a najee nisu pruale podrku

standardnom PC softveru. U razvoju 64 bitnih arhitektura, kompatibilnih sa X86 familiom procesora, Intel i AMD su poli

od potpuno razliitih koncepcija. Intelova koncepcija temelji se na izrazitom favorizovanju 64 bitnog rada, dok je podrka

za 32 bitni softver samo formalna, pa se 32 bitni softver vrlo sporo izvodi (sporije nego na znatno jeftinijim 32-bitnim

procesorima). AMD-ova koncepcija je bitno drugaija. I 32 bitni i 64 bitni kod tretiraju se ravnopravno i izvode priblino

istom brzinom. AMD-ovi P su 64 bitni, ali su dizajnirani tako da nemaju pad performansi pri izvoenju 32 bitnog koda,

to se smatra velikim uspjehom, jer je to teak zadatak.

Intelovi 64 bitni predstavnici

Itanium:

Ovo je Intelov prvenac u oblasti 64 bitnih procesora. Cijeli projekat raen je pod kodnim nazivom ''MERCED'', pa se

pogreno i P ponekad nazivaju MERCED. Prvobitni Intelovi planovi su bili da se znaajno udalji od x86 arhitekture. Intel

je krenuo jednostavnijim i lakim putem, smatrajui da arhitekturu Itaniuma ne treba optereivati starim DOS/WINDOWS

naslijeem. Ovaj P je koriten za servere velikih mrea, ali je u sutini pokazivao slabe performanse prvenstveno zbog

29
spore interne sabirnice (266 MHz) i relativno neefikasne L3 cache memorije, tako da je relativno brzo zamjenjen boljim

rijeenjima.

Itanium 2

Obzirom da je Itanium (1) bio slabijih performansi od oekivanih, Intel je relativno brzo izbacio znatno bolju verziju, koja

koristi vee radne frekvencije interne sabirnice (400MHz). Radi se o skupim, ali dobrim P, koji glavnu primjenu nalaze u

HP-ovim serverima. Realizovan je u tzv. EPIC tehnologiji.

Osnovne tehnike karakteristike Itanium procesora:

Itanium Itanium2

L1 cache memorija 32 KB 32 KB integrisana u jezgru

procesora

L2 96 KB 96 KB na punoj brzini procesora

L3 2 ili 4 MB 3 MB L3 kod I2 radi na punoj

brzini procesora

44
Adresna sabirnica 44-bitna 44-bitna to omoguuje 2 =16 TeraB

memorijskog prostora

Frek. int. sabirnice : 266MHz (128-bitna) 400 MHz (256-bitna)

Oba procesora imaju po:

30
 2 cjelobrojne izvrne jedinice;

2 adresne jedinice;

2 numerike jedinice sa pokretnim zarezom (FPU) koje

prihvataju 82-bitne operande

2 MMX jedinice jednostruke preciznosti

Oba procesora koriste iskljuivo ECC memoriju, tj. memoriju sa provjerom ispravnosti podataka i otklanjanjem greaka

(Error Check and Correction). Posebno treba uoiti da je radni takt interne sabirnice Itaniuma 1 samo 266 MHz a da je

sabirnica 128 bitna to znai da u jednom ciklusu moe pribaviti samo dva 64-bitna podatka pa joj je ukupna propusna

mo skromnih 266 MHz x 16 bajta (128 bita)= 4,2 GB/s (teoretski), to u praksi znai 2,1 GB/s. Kod Itaniuma 2 situacija

je puno povoljnija jer interna sabirnica 256-bitna (etiri 64-bitna podatka po ciklusu) i radi na 400 MHz pa propusna mo

dostie respektabilnih 400 MHz x 32 bajta (256 bita)=12,8 GB/s (teoretski), to u praksi znai 6,4 GB/s do ak 9,6 GB/s.

Itanium 3 - (nije slubeno najavljen pod tim imenom)

Ovo je procesor na ijem razvoju se intenzivno radi iako je ocjenjeno da je Itanijum familija slijepa ulica i da nije

perspektivan jer sam Intel ima konkurentska rjeenja koja se bolje prodaju. Trenutno aktuelna verzija je Itanium 9560

(Poulson). To je 8-jezgreni procesor izuzetne snage. Svaka jezgra ima sopstvenih 512 KB za instrukcije i 256 KB za

podatke; posjeduje 6 MB L2 i ak 32 MB L3 cache memorije. Ima 3,1 milijardu tranzistora a TDP je respektabilnih 170 W.

To znai da je prilino skup i koristi se uglavnom na HP.ovim i serverima za ORACLE baze podataka. Pretpostavka je da

se radi o sintezi Itaniuma2 i Alpha RISC arhitekture, koja se sada nalazi u vlasnitvu HP-a. Postoji dosta indicija da Intel i

HP rade na oivljavanju Alpha arhitekture kroz razvoj novog Itaniuma jer je Intel preuzeo razvojni tim Alphe. Intel je

pokuao da ugasi Itanijum liniju procesora ali su ga HP i Oracle, sa kojima ima specijalne ugovore, primorali da je i dalje

dri u ponudi.

Pentium EE i Pentium D (EE-extreme edition; D-dual core)

Intel je predstavio 64 bitne verzije P4, kao relativno jeftina 64 bitna rijeenja, ali to nisu istinski 64 bitni P, ve 64 bitni
softver izvodi emulaciom koristei Intelovu EM-64T tehnologiju razbijanja 64 bitne instrukcije na dvije 32 bitne instrukcije.
Iako emulacija usporava izvrenje 64-bitnih instrukcija to nije velik problem za Intelove procesore jer imaju vrlo visoku
radnu frekvenciju. Problem predstavlja visoka potronja el.energije (110W) to je blizu iznosa koji procesorska podnoja
mogu da obezbjede. Pojavom Core familije P Intel je ugasio ovu seriju procesora.

Intel Core i Core 2 (Single i Duo)

31
Ovo su najnovije verzije Intelovih jedno i dvojezgrenih procesora kojima pokuava povratiti primat u performansama.

Intel je licencirao AMD-ov set 64-bitnih instrukcija i uradio mnoga arhitektonska poboljanja ukljuujui i novih 16 SSE4

instrukcija koje ubrzavaju kompresiju i dekompresiju videa. Arhitektura Core i Core 2 procesora se temelji na znaajno

unaprijeenoj P3 arhitekturi i to na mobilnoj verziji tih procesora (Pentium M) i popularnoj CENTRINO platformi. Ovo je

samo dokaz da je P4 arhitektura u sutini bila korak u pogrenom pravcu. Dubina cjevovoda je smanjena na 12

instrukcija to je priblino kao kod P3 (10 instrukcija) i poklapa se sa AMD-ovim rjeenjima. U odnosu na P4-Prescot (31

instrukcija) to je skoro 3 puta manja duina cjevovoda. Radna frekfencija je zbog toga nia, ali procesori rade puno

efikasnije i znaajno se manje zagrijavaju. Svaka jezgra ima po 32 KB L1 cache-a i po 2 MB L2 cachea. Ako aplikacija

koristi samo jednu jezgru onda aktivna jezgra koristi i L2 cache neaktivne jezgre. To znai da e aktivna jezgra imati na

raspolaganju ak 4 MB L2 cachea to moe znaajno poveati performanse. Procesori imaju po 8 prefetch jedinica

za predvianje i pribavljanje potrebnih podataka. Arhitektura ovih procesora naputa P4 dizajn visokih frekvencija (Net

Burst) u korist arhitekture visoke efikasnosti (Pentium M-P6). Pentium M (mobile) je nekadanja mobilna verzija

procesora za lap-top raunare u okviru Centrino platforme i odlikovala se jako dobrim performansama uz dosta malu

potronju el. energije. Core i Core 2 procesori kao i njihove dvojezgrene verzije (Core Duo i Core 2 Duo) su osnova

novog standarda tj. tzv. Centrino 2 platforme. Napredak tehnologije sve bolji proizvodni procesi omoguili su integraciju i

4 Core 2 procesora na jednom ipu (tanije 2 Core 2 Duo procesora) to u primjenama koje mogu iskoristiti vie

procesora daje puno bolje performanse.

AMD-ovi 64 bitni P X86 arhitekture

Opteron

Ovo je AMD-ov najjai model 64 bitnog Pa. Radi se o vrlo dobroj arhitekturi, a unutar procesora nalazi se integrisani

128 bitni memorijski kontroler+8 bita za ECC, to je prvo ovakvo rijeenje u PC svijetu. Integracija mem. kontrolera

smanjuje latenciju (kanjenje) i poveava brzinu transfera podataka. Koriste iskljuivo skuplju ECC memoriju. Opteroni

se rade u vie varijanti, kao jednoprocesorski, dvoprocesorski , 4-procesorski i 8-procesorski i ne mogu se mjeati u

SMP modu. Najnovije verzije Opterona imaju po dvije jezgre u svakom procesoru i dvostruko vei Cache.

Kao i Itaniumi i ovi procesori se koriste uglavnom u profesionalnom svijetu i njihove radne frekvencije su osjetno nie

nego kod 32 i 64 bitnih P namijenjenih komercijalnonom tritu (P4, Athlon XP, Phenom, CoreP) ali im je procesorska

snaga znatno vea.

32
Athlon 64

Ovo je najjeftiniji AMD-ov 64 bitni P i po performansama osjetno je slabiji od Opterona. U P je integrisan 64 bitni mem.
kontroler, to je dvostruko slabije rijeenje nego kod Opterona. Koristi jeftiniju NON ECC DDR memoriju Ipak se smatra
da je ovo dobro rijeenje za iri krug korisnika, koji e jo dugo vremena koristiti i 32 bitni i 64 bitni softver. Jedno-
jezgrene verzije procesora e se proizvoditi jo neko vrijeme i to na najveim moguim radnim frekvencijama. Ove tzv.
single core verzije se pokazuju kao bolje rjeenje za pasionirane ljubitelje raunarskih igara, ali je to kratkog daha jer e
novije igre vjerovatno biti programirane sa podrkom za vieprocesorsko okruenje.

Athlon 64X2

Ovaj procesor koristi 2 procesorske jezgre u istom procesorskom kuitu, slino kao i Pentium D. Ako operativni sist.
(UNIX, WINDOWS 2000, XP,2003 server, Novell netware, LINUX) moe iskoristiti 2 jezgre doi e do znaajnog porasta
performansi i do istinskog multi-task naina rada. Dvojezgrene verzije procesora predstavljaju jedan od naina
poveanja performansi u situaciji kad postojea tehnologija ne moe obezbijediti znaajniji rast frekvencije procesora.
Najnovije verzije ovih procesora imaju integrisan memorijski kontroler sa podrkom za DDR II memoriju.

MEMORIJE

RAM (Random Access Memory)

Ovo su memorije na koje se obino misli kada se govori o memoriji PC raunara. Iako sam PC koristi i druge tipove
memorija (ROM, FLASH, CMOS, CACHE), RAM memorije (uz P) predstavljaju drugi kljuni element, od kojeg bitno
zavise ukupne performanse raunara. To znai da upotreba neodgovarajuih (sporih) memorija, ili koritenje nedovoljne
koliine RAM-a, moe uguiti snagu P-a, tako da ukupne performanse raunara budu vrlo slabe.

Princip rada dinamikih memorija

Upotreba tzv. dinamikih memorija predstavljala je veliki tehnoloki napredak, jer su dotadanji raunari koristili memoriju
sa FERITNOM jezgrom, to je vrlo skupo i nezgrapno rijeenje. Dinamike memorije kao osnovni memorijski element
koriste minijaturni kapacitet (kondenzator), koji se javlja izmeu elektroda FET trantistora. To znai da kondenzator nije
realiziran u klasinoj formi, ve se koristi parazitna kapacitivnost, koja se normalno javlja izmeu elektroda FET
tranzistora. Da bi kapacitivni efekat bio izraeniji, elektrode FET tranzistora su namijerno malo proirene. Proces
upisivanja i brisanja podataka svodi se na punjenje i pranjenje ''kondenzatora''. Punjenje i pranjenje kondenzatora je
dinamiki proces kojeg karakterie vremenska konstanta = R * C, gdje je C kapacitet kondenzatora, a R otpor linija
koje vode do kondenzatora. Vremenska konstanta se ne moe neogranieno smanjivati, to znai da je brzina upisivanja
i brisanja podataka konana. To znai da dinamike memorije imaju principijelni problem i njihovu je konstrukciju teko
unaprijediti. Kada su se pojavili PC raunari, procesori su radili na 4,77 MHz, a brzina pristupa podacima tadanjeg
RAM-a je bila oko 120 ns. Danas P rade na 3,8 GHz i vie, a realna brzina RAM-a je od 8 10 ns. Za dvadesetak
godina, procesorska mo je poveana oko 5000 puta (procesori su 32-bitni ili 64-bitni sa frekvencijama reda 4GHz),
a brzina memorije petnaestak (15) puta, to je dovelo do velikog nesklada u brzinama P i memorije. Iako je memorija
relativno spora u odnosu na P, njena koliina je jako bitna, jer se sa dovoljno RAM memorije moe kreirati virtuelni
RAM disc i time izbjei nepotrebni pristupi HDD-u, koji je oko milion puta sporiji od RAM memorije.
Dielektrik koji se koristi kao izolator izmeu elektroda ''kondenzatora'' je SiO 2, vrlo kvalitetan, ali ne i savren dielektrik.
Zbog nesavrenosti dielektrika dolazi do curenja naboja kroz dielektrik, zbog ega napon na kondenzatoru pada, pa bi
upisana jednica vrlo brzo postala 0, to bi dovelo do naruavanja integriteta podataka i pada sistema. Da se to nebi
desilo, provodi se permanentni refreshing (stalno osvjeavanje) sadraja upisanih podataka. To je zadatak od najveeg
mogueg znaaja tj. sa maximalnim prioritetom (interrupt 0) jer se na taj nain uva integritet podataka. Ako bi integritet
podataka bio naruen rad raunara nebi imao nikakvog smisla. U takvoj situaciji izvravale bi se tane operacije nad
pogrenim podacima pa bi rezultat obrade bio pogrean. Samo korektne operacije nad korektnim (tanim) podatcima
mogu generisati korektan rezultat.

33
U optem sluaju kondenzator se sastoji od dvije paralelne metalne ploe povrine S koje se nalaze na meusobnom
rastojanju d, izmeu kojih se nalazi dielektrik (izolator) dielektrine vrstoe =0*r 0
Kapacitet C=0*r*S/d gdje su 0 i r dielektrina konstanta vakuma i relativna diel. konstanta, S je povrina
elektroda kondenzatora a d je rastojanje izmeu elektroda, odnosno debljina dielektrika.

Tipovi i karakteristike dinamikog RAM-a

Bez obzira koji se tip RAM memorije koristi, ta memorija moe biti sa provjerom pariteta, odnosno provjerom ispravnosti
upisanih podataka tzv. ECC (Error Check and Correction) memorije, ili bez provjere pariteta. Danas se uglavnom koristi
memorija bez provjere pariteta, jer je to jeftinije i neto bre rijeenje. ECC memorija se koristi samo na serverima ili
raunarima koji izvravaju vrlo vane aplikacije. Korekcioni sklopovi ECC memorije se tako konfiguriu da mogu otkriti
greku na dva bita i ispraviti greku na jednom bitu u okviru istog bajta podataka. Smatra se da je vjerovatnoa greke
na dva bita u okviru jednog bajta vrlo mala, tj. zanemariva.

1. Osnovni D RAM

Koristio se na PC XT i PC 286 raunarima. Bio je u pakovanjima od 16, 32, 64, 128 KB u obliku DIP (dual inline
package), SIMM (single inline memory modul) i SIP (single inline package). Brzina pristupa podacima bila je od 120
100 ns. Jasno je da su memorije sa vremenom pristupa od 120 ns sporije od memorija sa vremenom (brzinom) pristupa
od 100 ns. Krae vrijeme pristupa znai bru memoriju.

2. FPM RAM (fast page mode)

Koristio je novu organizaciju memorije koja se pojavila sa 80386 procesorima. Uitavala se cijela ''stranica'' odjednom.
Podrka ovom tipu memorije pruale su matine ploe i sa P1 i P1 MMX. Mogla se susresti u 30 pinskom i 72 pinskom
SIMM pakovanju, sa kapacitetima: 256, 512 KB, 1, 2, 4, 8, 16, 32 MB. Brzine pristupa memoriji su od 80 60 ns. FPM
radi asinhrono na 33 MHz. To znai da procesor eka neodreeno vrijeme podatak iz memorije to je nepovoljno jer se
troi dragocijeno procesorsko vrijeme koje bi moglo biti iskoriteno za obavljanje drugih poslova.

3. EDO RAM (extended data output)

Ovo je memorija sa tzv. produenim trajanjem podataka na izlazu. Dok se podatak oitava, memorijski sklopovi se
pripremaju za prihvat novog podatka, tako da prividno rade 2 posla istovremeno. Zbog bolje organizacije EDO RAM je 10
15 % bri i efikasniji od FPM RAM-a. Zbog specifine organizacije, EDO RAM se mora koristiti u parovima, 2 ili 4
modula. Brand name kompanije kao to su DELL, COMPAQ, itd. koristile su EDO RAM memorije prepakovane u 168
pinsko DIMM (dual inline memory modul) pakovanje. Brzina pristupa podacima od 70 50 ns. EDO-RAM radi
asinhrono na 33 MHz. To znai da procesor eka neodreeno vrijeme podatak iz memorije to je nepovoljno jer se troi
dragocijeno procesorsko vrijeme koje bi moglo biti iskoriteno za obavljanje drugih poslova.

4. B-EDO RAM (Burst)

Ovo je samo usavrena verzija EDO RAM-a, kod koje se pored podatka koji se trai, efektom lavine automatski uita
itav blok slijedeih podataka, pod predpostavkom da e i oni trebati. Vrijeme se gubi samo na pronalaenje prvog
podatka, pa je BEDO RAM efikasniji i do 50 % od EDO RAM-a.

34
FPM RAM, EDO i BEDO RAM rade asinhrono na frekvenciji sabirnice od 33 MHz. Brzina pristupa podacima je od 70
50 ns.

5. SD RAM (sinhroni dinamiki RAM- synchronous dinamic RAM)

Prethodne verzije memorija radile su asinhrono na 33 MHz, to je pojavom Pentium procesora postalo jako sporo jer je
interna sabirnica Pentiuma radila na 66 MHz. Zbog toga je uslijedio radikalan redizajn memorija i one su iz asinhronog
naina rada prele na sinhroni i sinhronizovane sa internom sabirnicom tada preovlaujuih Pentium procesora. Prvi
modeli memorija radili su na 66 MHz, a kasnije ubrzavanjem int. sabirnice Pentium procesora na 100 i 133 MHz.
Sinhroni nain rada znai da procesor tano zna kada e memorija pribaviti podatak i nije u stanju ekanja na memoriju
ve obavlja druge poslove. Time se znatno poveava efikasnost procesora. Sam SD-RAM nije puno bri od EDO i FPM
RAM-a (pogotovo nije bri 4 puta kako bi se moglo zakljuiti prema vremenima pristupa podacima koje navode
proizvoai memorija), ali zbog sinhronog rada i manjeg gubitka procesorskog vremena dobitci na brzini su znaajni.
Masovna podrka za SD RAM poela je sa P1 , a najbolje rezultate postizale su sa P3 (P III) na 133 MHz. Uobiajeno se
pakovala kao 168 pinski DIMM (Dual Inline Memory Modul) sa kapacitetima 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 i 512 MB. Brzine
pristupa podacima se kreu od 10 12 ns. SD-RAM modul ima 64-bitnu organizaciju i moe u jednom ciklusu pribaviti
dva 32-bitna podatka. To znai da je u potpunosti prilagoen arhitekturi Pentium procesora kojima trebaju dva 32-bitna
podatka istovremeno (dvije 32-bitne jezgre 80486).

SDRAM DIMM modul-uoiti 2 repera na kontaktima ime se sprjeava

pogreno montiranje memorije.

6. DDR SD RAM (double data ratio)

Iako je SD RAM vaio za jako dobru memoriju, prvo ATHLON, a kasnije i P4 su poeli koristiti djelominu EV6
arhitekturu sabirnice, preuzete sa Alpha RISC procesora. To je omoguilo koritenje tzv. DDR memorije, kod koje se u
jednom ciklusu prenosa podataka prenose 2 bajta podataka. Sinhronizacija se vri i na silaznu i na uzlaznu ivicu takta,
tako da se u jednom ciklusu vre 2 prenosa podatka. Ovo drastino poveava efikasnost u prenosu podataka pa se
memorija ponaa kao da radi na dvostruko veoj frekvenciji.

Memorija koja radi na 100 MHz efektivno se ponaa kao da radi na 200 MHz, zbog ega proizvoai memorija iz
marketinkih razloga esto netano prikazuju radnu frekvenciju.

Radna frekvencija marketinka fr./ transfer MB/s

100 MHz PC 200/PC1600
133 MHz PC 266/PC2100

35
 166 MHz PC 333/PC2700
200 MHz PC 400/PC3200

Brzina pristupa je od 8 10 ns. Koristi se 184 pinsko DIMM pakovanje. Kapaciteti su 64, 128, 256, 512 MB, 1 GB.

DDR SD RAM modul-uoiti samo jedan reper ali nesimetrino pozicioniran zbog ega nije mogue pogreno
postaviti DDR RAM niti ga zamijenti sa SD RAM-om (razlika je naravno i u broju pinova 168/184).

7. DDR2 SDRAM

Prednost DDR2 SDRAM memorije u odnosu na DDR je mogunost postizanja znatno veih radnih frekvencija zbog
poboljanja samog dizajna memorije. DDR2 moduli obino rade na 1,8 V. DDR2 memorija nastavlja tamo gdje je stala
DDR (400 MHz). Tip pakovanja odnosi se na fiziki raspored ipova na modulima. DDR memorijski moduli su pravljeni
na TSOP-II (Thin Small Outline Package) arhitekturi gde su tranzistori leali u mrenoj formaciji; DDR2 koristi noviji
FBGA (Fine Ball Grid Array) koji omoguava vei broj tranzistora u istom pakovanju.

DDR i DDR2 nisu meusobno kompatibilni. Dok DDR koristi TSOP pakovanje i ima 184 pina, koji su postavljeni sa
strane modula, DDR2 koristi 240 podloaka koji su postavljeni sa donje strane modula. Ove vrste modula su dugake
5.25, ali da bi se onemoguilo da se DDR moduli ubacuju u DDR2 slotove, reper (zarez) na modulima je na razliitim
mjestima.

Jo neke nove tehnologije su ubaene u DDR2. Sa DDR-a veliki um osnovnog signala, reflektujueg signala i ostalih
smetnji eliminisan je od strane tranzistora na matinoj ploi. DDR2 se razlikuje u tome to su ovi tranzistori uklonjeni sa
matine ploe i stavljeni na memorijski modul (dakle puno blie izvoru uma), ime je omogueno da se najvei dio
uma eliminie na samom izvoru. Ova tehnologija se zove On Die Termination (ODT). Druga metoda poveanja
integriteta signala je OCD (Off Chip Driver calibration), koja pomae odravanje signala pomou peglanja napona i
omoguavajui referentnu voltau i takoe je ugraena u memorijske module. Dodatna latencija pomae u spreavanju
kolizije podataka u modulu i omoguava vei broj R/W transakcija (4) po ciklusu radne frekvencije ime se poveava
efikasnost. Iako DDR2 memorija vri 4 prenosa podataka po ciklusu ona nije duplo bra od DDR(1) memorije kako bi se
moglo zakljuiti na prvi pogled. DDR2 ima vie ciklusa latencije pa je realni dobitak na performansama 40-50% ali to nije
malo. DDR2 je dugo bila najpovoljniji izbor, tzv. Best buy jer je bila skoro pet puta jeftinija od DDR3 kada se ova
pojavila. Sada je situacija potpuno drugaija jer je proizvodnja DDR2 praktino prestala a potranja je relativno velika pa
je i cijena visoka.

8. RIMM (Rambus Inline Memory Modul)

RIMM ili RAMBUS. Ovo je najnovija varijanta dinamikih memorija sa arhitekturom koja dozvoljava znaajno poveanje
radne frekvencije. Savremeni RIMM moduli mogu da rade na frekvencijama 400, 600, 800 MHz, pa do ak 1600 i 3200
MHz. Ovako visoke radne frekvencije omoguavaju znatno bri protok podataka, a brzina memorija postaje uporedljiva
sa brzinama P-a. Firma RAMBUS imala je ugovor sa Intelom, tako da je Intel prve P4 P isporuivao iskljuivo sa
podrkom za RIMM memoriju. Meutim zbog visoke cijene RIMM-a i problema sa pregrijavanjem, ali i vrlo dobrih
performansi DDR memorije, koalicija P4 RIMM nije uspijela na tritu. Zbog toga je Intel, im mu je istekao ugovor sa
RAMBUS-om, ukljuio podrku za DDR memoriju na P4 matine ploe. Trenutno se RIMM memorije prodaju uglavnom
kao 16bitni moduli, dok je standardni DDR SD RAM 64 bitni, to znai da je efikasnost 16 bitnog RIMM-a na 800

36
MHz jednaka efikasnosti 64bitnog DDR-a na 200 MHz, tj. 3,2 GB/s prenesenih podataka. Poto je DDR osjetno jeftiniji,
a i matine ploe koje podravaju DDR su dosta jeftinije, RIMM memorije nemaju velikog trinog uspijeha. Meutim
RIMM moduli mogu biti izraeni i kao 32bitni i kao 64bitni, tako da dostiu 9,6 GB/s, to je izuzetno velika brzina u
prenosu podataka. Procjenjuje se da je RIMM memorija arhitektura budunosti, ali da trenutno nije ekonomian i logian
izbor. Naime, rad na visokim frekvencijama donosi iste probleme koje imaju i procesori, a to je velika termika disipacija i
visoka cijena. Zbog toga memorijski moduli moraju imati adekvatno hlaenje a visoka cijena odbija korisnike i
onemoguava masovniji prodor na tritu. Danas je RIMM gotovo potpuno potisnut jeftinijim DDR3 i DDR2 memorijama.

RIMM moduli su karakteristini po skoro simetrinim prorezima za pozicioniranje koji su blizu jedan drugog tako da su
lako prepoznatljivi. Svi RIMM utori moraju biti popunjeni da bi memorija radila. Ako se neki utir ne koristi mora biti
popunjen posebnim lanim modulom koji vri premotenje praznog memorijskog utora (podnoja).

9.DDR3 SDRAM

DDR3 SDRAM je naziv na standard koji se razvio kao nasljednjik DDR2 standarda i danas je apsolutno dominantan jer
svi savremeni P bez izuzetka koriste DDR3 memoriju. DDR3 memorija donosi smanjenje potronje za 40% u odnosu
na DDR2 tehnologiju. DDR3 je raena u 90-nanometarskoj (nm) tehnologiji ili boljoj i omoguava rad sa manjim strujama
i naponima (1,5 V) u odnosu na DDR2 (1,8 V) i DDR (2,5 V). DDR3 koriste tzv. Dual Gate tranzistore koji smanjuju
uticaj vrtlonih struja. Prenosi 8 bitova po jednom taktu to je dvostruko bolje u odnosu na DDR2 koji prenosi 4 bita.
Stvarne radne frekvencije ovih memorija kreu se od 133MHz do 266 MHz (1066 2133 MHz kako to prikazuju
proizvoai -marketing) u poreenju sa DDR2 memorijom koja radi na frekvencijama od 133-266 MHz (533 1066
Mb/s). Prvi DDR3 moduli su bili najavljeni jo poetkom 2005. godine dok su se slubene specifikacije pojavile sredinom
2006. godine. Intel je obezbjedio podrku za DDR3 memoriju krajem 2007. godine dok je AMD najavio upotrebu DDR3
memorije u svojim sistemima za 2008. godinu. Memorija slinog naziva, GDDR3 se ve nekoliko godina koristi u
grafikim karticama firmi nVIDIA i ATI kao i glavna memorija u Microsoft Xbox 360 konzolama. Poetni problem DDR3
memorije je bio vrlo visoka cijena koju nije pratio odgovarajui rast performansi (u poreenju sa DDR2). Danas je DDR3
najjeftinija RAM memorija na tritu i istisnula je praktiki sve ostale tipove memorije.

ROM memorija (Read Only Memory)

Osnovna zadaa ROM memorija je da uvaju podatke i programe koji ne smiju biti izbrisani, promijenjeni ili oteeni, pod
bilo kakvim okolnostima, ukljuujui i gubitak napajanja u duem vremenskom periodu. Iako naziv ROM sugerie da se
podaci mogu samo itati, odreeni tipovi ROM-a dozvoljavaju izmjenu upisanog sadraja, obino koritenjem posebnih
hardverskih dodataka ili pomou posebnih programa. Tokom PC evolucije razvijeno je nekoliko tipova ROM memorije, ali
bez obzira o kojem tipu ROM memorije je rije, zajedniko im je da su relativno spore, malog kapaciteta i vrlo skupe u

37
odnosu na kapacitete koje nude. Brzine pristupa podacima kreu se od 120 150 ns i nisu se bitnije mijenjale, ali to nije
poseban problem, jer se sadraj ovih mem. koristi samo pri startanju raunara.

Najpoznatiji tipovi ROM memorija su:

1. PROM (Programable ROM)

Programiranje ovog tipa ROM-a (upisivanje sadraja), vri se uz pomo relativno skupe i komplexne opreme, koju obino
posjeduje samo proizvoa ROM-a, koji vri programiranje prema eljama kupaca. Pojedninano i samostalno
programiranje finansijski nije prihvatljivo. Danas se ovaj tip ROM-a koristi samo u veliko-serijskim proizvodima tipa digit.
igrake, foto aparati i sl., dok se ranije uobiajeno koristio i na matinim ploama raunara za smjetaj BIOS a dok ga
nije potisnula praktinija flash memorija.

2. EPROM (Electrical Programmable ROM)

Ovaj tip ROM memorija se programira elektrinim putem uz pomo tzv. EPROM programera, koji moe biti samostalan
ureaj, to je skuplja varijanta ili kao periferija koja se prikljuuje na PC raunar (jeftinija varijanta).

Brisanje sadraja ovih mem. vri se pomou tzv. UV brisaa. To su kutije sa jakim izvorima ultra violetnih zraka. UV
zrake su potencijalno opasne za oni vid, pa u radu sa UV brisaima treba biti oprezan. UV zrake nisu u vidljivom dijelu
spektra pa je opasnost tim vea. Iz tih razloga savremeni UV-brisai imaju ugraenu zatitu koja sprjeava paljenje UV-
lampi ako kuite UV-brisaa nije hermetiki zatvoreno.

3. EEPROM (Electrical Eraseable PROM) E2PROM

Upotreba UV brisaa je dosta nepraktina i ponekad rizina, pa se kao bolje rijeenje koristi tzv. EEPROM. Ovaj tip
mem. nudi najvei komfor u radu, jer se podaci mogu upisivati i brisati elektrinim putem, obino naponima koji su neto
vei od radnih napona, tako da u normalnom radnom reimu podaci ne mogu biti promijenjeni. Najvei nedostatak ovih
mem. je vrlo visoka cijena, pa su relativno rijetko koritene i nisu uspijele istisnuti EPROM, koji je daleko vie koriten.
Ove mem. su posluile kao temelj za razvoj kasnijih FLASH memorija.

38
4. PAL (Programmable Array of Logic) ipovi (PLA)

39
Ovo su najjeftinije varijante ROM mem. Upisivanje podataka svodi se na propaljivanje neeljenih veza. ipovi su u formi
tzv. diodnih matrica i tamo gdje se eli upisati '' 0 '', samo se propali veza. Jednom isprogramirani ipovi ne mogu se
vie reprogramirati. ipovi su relativno jeftini, a i oprema za programiranje nije skupa, pa se PAL ipovi koriste u
razvojne i eksperimentalne svrhe (izradu prototipova i malih serija).

CACHE memorija

Cache memorije su extra brze mem., iji je osnovni zadatak da savramenim, izuzetno brzim P obezbijede dovoljne
koliine podataka za obradu, bez nepotrebnog ekanja. Izmeu P-a i RAM mem. postoji veliki nesklad u brzini, pa se
cache mem. koriste kao interface izmeu brzog P-a i sporih RAM mem. Brzina cache mem. je uporediva sa brzinom
P-a, a u nekim sluajevima je ak i vea. Ovako velika brzina ne moe se postii DRAM tehnologijom. Cache mem.
rade se tehnologijom tzv. statikog rama (SRAM). Osnovni mem. elemenat je FlipFlop, odnosno bistabilni
multivibrator. Brzina flipflopa je odreena brzinom koritenih tranzistora (T), a T je najbri elemenat u elektronici.
Memorisanje 1 bita trai najee 4 do 6 tranzistora, to je znatno nepovoljnije nego kod DRAM-a. Gustina pakovanja
ovih modula je znatno manja, pa je i kapacitet po jednom modulu znatno manji (oko 100x). Poto T rade u prekidakom
reimu, potronja struje nije zanemariva, jer je u svakom trenutku 50 % T u zasienju. Zbog toga se ove mem. znatno
vie zagrijavaju nego ekvivalentni DRAM. Ukupna cijena ovih mem. je puno vea, to ograniava njihovu primjenu. Za
raunarske primjene cache mem. se koristi kod savremenih P, HDD-ova, CD/DVD/CD-RW i DVD-RW ureaja. Zadatak
je uvijek isti, posluiti kao interfejs izmeu jako brze i jako spore strane. Cache mem. koja se koristi za P dijeli se na 3
tipa.
1. Cache mem. prvog nivoa (L1) level 1
2. Cache mem. drugog nivoa (L2) level 2
3. Cache mem. treeg nivoa (L3) level 3

L1 Cache

L1 mem. je integrisana u samu jezgru P-a. Brzina joj je jednaka ili ak neto vea od brzine samog P. Cijena joj je
izuzetno visoka,pa se koristi u malim koliinama. Obino je podijeljena u 2 bloka, za podatke i za adrese, odnosno
instrukcije.
486 8 KB (4+4)
P1 16 KB (8+8)
P1-MMX 32 KB (16+16)
P-PRO 16 KB (8+8)
P2 32 KB (16+16)
P3 32 KB (16+16)
P4 20 KB (12+8)

AMD-ovi procesori Athlon, Athlon XP i Duron/Sempron koriste 128 KB L1 Cache-a to je 4 puta vie od P2 i P3, odnosno
6 puta vie od P4. Time se djelimino kompenzira prednost koju Intelovi procesori imaju zahvaljujui veoj radnoj
frekvenciji, tj. boljoj proizvodnoj tehnologiji.

L2 Cache

40
L2 je takoe vrlo brza memorija, iako neto sporija od L1. Njena brzina moe biti uporediva sa brzinom P-a, tj poevi
od P3 Tualatin, L2 cache radi sinhrono na frekvenciji jezgre P-a. Ipak L2 najee nije integrisan u samu jezgru P-a,
ve se kao nezavisan ip nalazi u kuitu P-a. ine se napori da se L2 ke makar djelomino integrie u jezgru, to bi
rezultiralo efikasnijim radom. Efikasnost L2 je oko 3 puta manja od efikasnosti L1, ali je njegova cijena oko 10 puta
manja, pa se L2 koristi u veim koliinama. Uobiajeno je 512 KB, ali novi P-ovi ili serverske verzije koriste i vie, 1 ili 2
MB. Najjai Xeoni koriste 18 MB do ak 24 MB L2. L2 cache bitno utie na cijenu P-a, ali i na njegovu termiku
dispaciju, zbog ega se savremeni P-ovi jako zagrijavaju.

L3 Cache

Uobiajeno se L3 cache nalazio na matinoj ploi, ali je taj koncept uglavnom naputen zbog ograniene brzine .
Obzirom da je L3 cache osjetno jeftiniji, njegova koliina na matinoj ploi kretala se od 512 KB 1 MB, to je bilo
relativno puno, obzirom da je tada koliina RAM-a bila reda 32 MB. Dananji savremeni P-ovi (Itanium, Power 4, Power
5/ 5+) ponovo oivljavaju upotrebu L3 cachea, ali se L3 cache nalazi na samom P-u. Koliine su poveane, tako da
Itaniumi koriste 2-4 MB, Power 4 i 5 koriste 3 bloka po 1,5 MB.

Funkcionisanje cache kontrolera i znaaj algoritma za keiranje

Upravljanje radom cache mem. je dosta sloen zadatak koji obavlja poseban ip, tzv. cache kontroler. Ranije je to
biojedan od najznaajnijih ipova na matinoj ploi, ali danas je uglavnom integrisan u sam P (to je i logino jer je i
sav cache uglavnom na procesoru). Cache mem. se uvijek pojavljuje kao interface izmeu sklopova koji se bitno
razlikuju po brzini. Cilj je da bri sklop, npr. P, to manje eka sporije sklopove npr. RAM.

Osnovna ideja je dosta jednostavna:

Potrebno je na vrijeme predvidjeti koje e podatke ili instrukcije procesor trebati, te ih pribaviti tako da budu u cache-u
kada ih procesor zatrai. Cache mem. je znatno bra od standardnog RAM-a, pa su ekanja puno manja, to znai da
P ima veu efektivnu brzinu. Kada P-u zatreba podatak, on ga prvo trai u L1. Ako ga tu pronae, preuzimanje
podataka traje samo 1 ciklus procesorskog vremena, to znai da P radi na svojoj punoj brzini, npr. 3 GHz. Ako
podatak nije u L1 , trai se u L2 cache-u i ako se tu pronae, preuzimanje traje 3 procesorska ciklusa, to znai da
efektivna brzina P-a pada na 1 GHz. Ako je podatak u L3 cache-u, preuzimanje trai desetak ciklusa, to znai da
brzina procesora pada efektivno na 300 MHz. itanje podataka iz RAM-a trai 102 108 ciklusa, to znai da brzina
procesora pada efektivno na svega 30 MHz. Ako se podaci ili instrukcije uitavaju sa HDD-a ili CD ROM-a, ekanja su
mnogo dua (reda sekunda ili vie), to primjeti i sam korisnik. Zadatak cache kontrolera je da obezbijedi distribuciju
podataka i instrukcija, tako da P uvijek pronalazi podatak u cache mem. po mogunosti u L1 keu. Idealno bi bilo kada
se P nikada nebi ni obraao HDD-u ili CD ROM-u, to je nerealno oekivati. Cache kontroler vri predvianje
(pogaanje) potreba P-a za podacima. Postoji vie algoritama po kojima se vri predvianje i svi su dosta sloeni.

41
Vjerovatnoa se standardno kree oko 96 %, ali to varira i zavisi od vie faktora (tip algoritma keiranja, tip aplikacije,
koliina kea,...). Vjerovatnoa pogaanja se moe poveati poveanjem koliine cache-a, ali to bitno poskupljuje P.
Apsolutna uspjenost pogaanja (100%) moe se postii samo enormno velikim cache-om, koji bi bio veliine RAM-a,
to je rijeenje koje se koristi samo na vrhunskim mainframe raunarima. Algoritam keiranja takoer utie na
efikasnost pogaanja. Intel koristi tzv. ekskluzivni algoritam, kod kojeg se sadraj L1 kea kopira i u L2 ke, to se
smatra neto slabijim rijeenjem, jer smanjuje efektivnu koliinu L2 kea. AMD koristi tzv. inkluzivni algoritam, kod kojeg
se L1 ne kopira u L2, ve se L2 tretira kao nastavak L1 cache-a. Zbog ovoga AMD-ovi P-ovi postiu uporedljive
rezultate, iako rade na manjim frekvencijama. Cache kontroler se ranije nalazio na matinim ploama gdje se nalazila
glavnina cache memorije. Danas je cache controler uglavnom smjeten u samom procesoru jer se i sva cache memorija
nalazi integrisana u sam procesor (L1 je integrisaan u jezgru procesora a L2 i L3 se kod najnovijih procesora nalazi na
istom komadu silicija) ili je u istom kuitu sa jezgrom procesora (L2 i L3). Ranije je L3 bio na matinoj ploi ali to znatno
ograniava brzinu i efikasnost L3.

Flash memorije

Flash mem. se pojavljuju u razliitim varijantama (F-RAM, F- ROM, itd.), ali se njihov rad temelji na tehnologijama
koritenim za izradu EEPROM-a. Osnovna ideja je bila da se napravi HDD bez pokretnih dijelova, koji bi bio
interesantan za lap top i druge mobilne raunare. Povoljan odnos cijena kapacitet, da bi FLASH zamijenio HDD, nije
postignut. Tehnologija je u meuvremenu puno napredovala, tako da je kapacitet Flash mem. znatno povean (reda 128,
256, 512MB, 1GB, 2GB). Ovo nije dovoljno za HDD, ali su se pojavili drugi korisnici kojima je ovo prihvatljivo (dig. foto
aparati, MP3 playeri, mobiteli, itd...) Primjena Flash mem. je postala masovna, pa im cijena ubrzano pada. Danas je
uobiajeno da se BIOS raunara ili bar jedan njegov dio nalazi u Flash mem. tzv. Flash-ROM. Ovo omoguuje da se
dosta jednostavno uradi tzv. upgrade BIOS-a, odnosno da se stara verzija BIOS-a zamijeni novijom i na taj nain otklone
eventualni problemi, ubrza rad ili proiri podrka za hardver. FLASH memorije se mogu reprogramirati u samom sistemu
tako da je ve to dovoljno da zamjene ROM memorije. Odlikuje ih trajan zapis i upotreba samo jednog tranzistora po bitu
informacije. Postoji vie verzija Flash mem. od kojih neke mogu trajno memorisati podatke i uvati ih bez spoljnog
izvora napajanja. Poto se najee radi o poluprovodnikim a rijee o fero magnetnim materijalima, brzina i trajanje su
ogranieni. Raniji modeli su imali relativno mali broj dozvoljenih upisivanja i brisanja podataka (reda 1000 10 hiljada
puta). Danas se smatra da je taj problem prevazien jer je broj write ciklusa po bloku flash memorije procijenjen na 100
000 do ak 1 milion reprogramiranja. Na tritu postoji i veliki broj specifinih pakovanja F. RAM-a sa USB konekcijom.
Komercijalni nazivi su memory card, memory stick, itd.. Tehnologija FLASH memorija je takva da obezbjeuje izradu
elije koja je za 30% manja od odgovarajue elije DRAM-a. U konkretnim aplikacijama FLASH memorija obezbjeuje
bolje performanse i veu fleksibilnost u radu od ROM-a i EPROM-a, dok u odnosu na baterijski podran RAM i EEPROM
ima veu gustinu i bolji odnos cijena/performanse. Nepotrebnost osvjeavanja sadraja i niska potronja ih ine
adekvatnom zamjenom za DRAM u mnogim aplikacijama. FLASH memorije se mogu reprogramirati i do 100 000 puta po
bloku, to zadovoljava skoro sve potrebe. Na primer, programski kod prosjenog mikrokontrolerskog sistema se mijenja
oko 100 puta u toku 20 godina (koliko se pretpostavlja da mu je ivotni vijek). Ako se koriste i tabele, taj broj raste do
1000 izmjena tokom standardnog perioda koritenja. Upotreba u PC-ima je najzahtjevnija - oko 5000 ciklusa izmjane za
20 godina, mada je nerealno oekivati toliki ivotni vijek PC raunara.

C MOS blok

5.
Osnovno obiljeje C MOS tehnologije je ekstremno mala potronja energije pri radu. To nije najbra tehnologija za
izradu procesora ali zaostatak u brzini nije naroito velik. Relativno niska cijena i ograniena termika disipacija uinili su
C-MOS najpopularniom tehnologiom dananjice. Uobiajeno se u C MOS bloku uva tzv. setup raunara. Tu spadaju
osnovni konfiguracioni podaci koji se provjeravaju prilikom svakog starta raunara. Osnovni konfig. pod. su:
- broj i tip floppy ureaja
- koliina RAM memorije
- parametri HDD-a (broj glava, broj cilindara, broj sektora, kapacitet, itd.)

Konfiguracioni podaci se ne mijenjaju esto, ali se s vremena na vrijeme javi potreba za njihovim usklaivanjem. Dok je
raunar ukljuen potrebna energija se dobiva iz napojne jedinice. Kada je raunar iskljuen, energija potrebna za
uvanje podataka dobija se iz baterije odgovarajueg kapaciteta. Ranije su koritene nikl- kadmijumske (NiCd), a
danas litijumske ili ak alkalne, mada vrlo rijetko. Poto je potronja ekstremno mala, baterija i bez dopune moe
izdrati nekoliko godina. C MOS tehnologija se ne odlikuje prevelikom brzinom, ali to ovdje nije bitno, jer se podacima
pristupa samo prilikom starta raunara. Kapacitet C MOS bloka je relativno mali, reda KB (4 128 KB).

42
 Sistemi za masovno memorisanje podataka

HDD
HDD je trei kljuni elemenat koji bitno utie na ukupne performanse raunara. Iako mu je uticaj na performanse velik,

HDD bitno zaostaje po brzini za memorijom a pogotovo za P. Osnovni razlog za to je to je HDD elektro mehanika

naprava, tj. kombinacija dosta sloene elektronike i ekstrermno precizne mehanike. HDD je osnovni BOOT medij, to

znai da se sa njega starta OS. Pored toga na HDD se instaliraju praktiki sve bitne aplikacije i programi koji e se

izvravati na raunaru. Zbog toga je optereenje HDD-a relativno veliko, pa je i njegov uticaj na performanse raunara

visok. Dva su osnovna parametra kojim se procjenjuje HDD:

1. brzina pristupa podacima, koja se za savremene HDD-ove kree izmeu 8 i 10 ms

2. kapacitet, koji za savremene HDD-ove trenutno uobiajeno iznosi izmeu 80 i 250 GB.

HDD nudi najpovoljniji odnos brzina cijena u odnosu na ostale sisteme za masovno memorisanje.

Princip rada HDD-a

Osnovni principi memorisanja zasnovani su na koritenju memorijskih sposobnosti magnetnih materijala. Osnovni princip
je donekle slian obinom audio kasetofonu, ali se ovdije radi o snimanju digitalnih signala, pa je ema zapisivanja i
itanja bitno drugaija. Informacija se uva u formi magnetne polarizacije male povrine diska. Do sada se uglavnom
koristila povrinska tj. 2D polarizacija. Najnoviji diskovi poinju koristiti tzv. 3D polarizaciju tj. polarizaciju u dubinu
magnetnog materijala jer to daje i do 30% vei kapacitet za istu povrinu diska.

Nosei disk se radi od dijamagnetnog materijala. Najee je to posebna vrsta stakla ili keramike izuzetne mehanike
vrstoe. Neto rijee se koriste aluminijumski diskovi. R/W glava predstavlja zavojnicu sa magnetnom jezgrom u
dijamagnetnoj kouljici. Dijamagnetni materijali spreavaju prolazak magnetnog polja, pa je magnetno polje fokusirano
na ogranieni prostor ispod R/W glave. Pod djelovanjem odgovarajueg strujnog impulsa, u zavojnici se javlja elektro
magnetno polje odgovarajue polarizacije. Silnice polja zatvaraju se kroz magnetni medij na disku, vrei pri tome

43
magnetnu polarizaciju diska. ema upisivanja i itanja je znatno komplikovanija nego kod audio kasetofona. R/W glava
detektuje 0 i 1 kao promjene polarizacije sa N na S susjednih lokacija.
Gustina upisanih podataka zavisi od 2 parametra:
1. veliine fokusirajueg dijela R/W glave
2. rastojanje R/W glave i diska ()
Veliina R/W glave je praktiki dostigla svoj minimum, pa se gustina upisanih podataka moe poveati samo smanjenjem
rastojanja koje je ekstremno malo, reda mikrona, zbog ega je HDD vrlo osjetljiv na vibracije, potrese i udare.

Brzina pristupa podacima direktno zavisi od brzine rotacije diska. Vea brzina rotacije znai krae vrijeme pristupa,
odnosno bri disk. Tipine brzine rotacije su 5400 ob/min za sporije diskove veeg kapaciteta ili diskove na lap-top
raunarima i 7200 ob/min (RPM rotation per minute) za standardne diskove, koji se danas distribuiraju u PC
raunarima. Serverski diskovi obino se vrte na brzinama izmeu 10 i 15 000 RPM pa njihova vremena pristupa variraju
izmeu 2,5 i 5 ms. Vea brzina rotacije znai bri disk, ali to znai veu potronju el. energije i vee zagrijavanje diska,
to ugroava integritet podataka. HDD radi u gotovo optimalnim uslovima, jer se nalazi u hermetiki zaptivenom kuitu.
Rotacija diska izaziva strujanje zraka unutar kuita, a taj zrak struji kroz mikrofiltere, koji ga dodatno proiavaju.
Kuite diska je od dijamagnetnog materijala koji ga tite od vanjskih magnetnih polja, kao i od vanjskih: vlage, praine,
poviene temperature, isl. Strujanje zraka unutar diska vre hlaenje magnetne povrine diska, to je jako vano.
Porastom temperature slabe magnetna svojstva medija, pa bi na tzv. Kirijevoj temperaturi (priblino 180 C), magnetni
materijal potpuno izgubio magnetna svojstva i podaci bi bili nepovratno izbrisani. Zbog toga se u klimatski nepovoljnim
podrujima sa visokim temperaturama i HDD mora hladiti slino P-u.

Tipovi i karakteristike HDD-ova

Iako je HDD ureaj koji se iroko koristio na Mini i Main Frame raunaraima, u PC svijetu nije koriten u poetnim
konfiguracijama. Tek kasnije tadanji DOS je ukljuio podrku za HDD. Prvi HDD-ovi za PC ra. bili su: Segate
kapaciteta 5 MB i IBM-ov kapaciteta 10 MB. Za veinu primjena FDD je bio dovoljan. Tokom PC evolucije HDD se dosta
brzo razvijao i danas je osnovni medij za masovno memorisanje. HDD nudi najpovoljniji odnos kapaciteta i brzine s jedne
strane i cijene s druge strane. U PC svijetu mogu se susresti slijedei tipovi HDD-a:

1. MFM (Modified Frequently Modulation)

44
Ova je tehnologija koritena za prve PC HDD-ove. Danas se jo koristi samo kod floppy diska. Uobiajeni kapaciteti su
se kretali od 5 140 MB, a brzine pristupa pod. reda 100 ms (0,1 s), slino kao kod dananjih FDD-ova. Ovi diskovi su
se koristili na PC XT i AT286 raunarima i ve odavno se ne proizvode.

2. IDE/EIDE (Integrated Disk Electronic/Enchanced)

Ovo su diskovi na koje jo uvijek otpada 80 % dananeg trita HDD-ova. Nude najpovljniji odnos cijene i kapaciteta.
Ipak, se smatra da e relativno brzo nestati sa scene i da e se trite prebaciti na tzv. diskove sa serijskim interfejsom.
Osnovna karakteristika ovih diskova je da je elektronika diska integrisana sa mehanikom u jedinstven ureaj. HDD je
samostalan ureaj koji se vrlo jednostavno povezuje u sistem. Ovo je velika prednost u odnosu na FMF diskove koji su
bili vrlo komplikovani za prikljuivanje. IDE standard je nekoliko puta unaprijeivan, poveavajui kapacitet i brzinu.
Poetni kapaciteti su bili svega 40 MB. Prva barijera je bila na 540 MB, odnosno na 528 MB (kod 540 MB, 1 MB =
1.000.000 bajta, dok je kod 528 MB, 1MB = 1024 KB). Druga barijera je bila na 2048 MB pa 8,4 GB. Ova ogranienja su
poslijedice slabosti tadanjih OS-ova i BIOS-a, a ne samih HDD-ova. Uobiajeni kapaciteti se danas kreu od 80 200
GB. Veina dananjih diskova podrava standarde koji su poznati po imenima: ATA 66, ATA 100, ATA 133, ATA 166 i
odnose se na brzinu transfera podataka od 66 MB/s, 100 MB/s i 133 MB/s respektivno. Brzina pristupa podacima,
direktno zavisi od brzine rotacije diska. Standardne brzine rotacije su od 3600 5400 RPM za spore, 7200 RPM za
standardne diskove i 10 15 000 RPM za brze serverske diskove. Uobiajeno je da dananji IDE diskovi koriste
odreene koliine ke memorije, smjetene na samom HDD-u. Kapacitet te ke mem. varira. Danas se kree izmeu 2 i
8 MB. Ova ke mem. je mnogo sporija i mnogo jeftinija od ke mem. za P-ove, ali je to i razumljivo, jer je HDD mnogo
sporiji ureaj. Brzina pristupa podacima ovih diskova je 8 15 ms, jer brzine rotacije vrlo rijetko dostiu 10 000 RPM-ova.

3. SCSI (Small Computer System Interface)

SCSI je preuzet sa mini raunara i dugo godina nije koriten u PC svijetu, zbog ega je i danas primjena SCSI-a prilino
kompleksna i izaziva niz problema. PC standard izvorno ne podrava SCSI. Mac raunari od starta podravaju i koriste
SCSI kontrolere. Da bi se u PC-u koristio SCSI HDD, mora se instalirati SCSI kontroler, koji obezbjeuje odgovarajui
interfejs. SCSI kontroler je relativno skupa kartica koja omoguuje prikljuenje velikog broja SCSI ureaja u tzv. SCSI
lanac. SCSI kontroler je ureaj koji ima velike mogunosti i omoguuje razmjenu podataka izmeu SCSI ureaja bez
posredstva P-a. To znai da SCSI kontroler znaajno rastereuje glavni P. U praksi se mogu susresti 3 tipa kontrolera
poznati pod imenima:
- SCSI 1
- SCSI 2
- SCSI 3

SCSI 1 omoguava prikljuenje do 7 HDD-ova, jer se kao 8. ureaj pojavljuje sam SCSI kontroler. SCSI 2 i 3 mogu biti u
tzv. standardnoj izvedbi i wide izvedbi. U standardnoj verziji dozvoljavaju povezivanje do 15 ureaja tipa HDD-a (CD-
ROM, DVD, MOD, JAZ, ZIP, HDD). U dvokanalnoj wide izvedbi mogue je prikljuiti do 31 ureaj HDD tipa dok je sam
kontroler trideset i drugi. U praksi se mnogo ee sesreu proirenja SCSI 3 standarda poznata pod komercijalnim
nazivima: ultra SCSI, ultra wide SCSI, SCSI 160, SCSI 320 gdje se brojevi 160 i 320, odnose na bzinu transfera
podataka u MB/s. Rad na standardu SCSI 640 je praktiki zaustavljen iako je bio daleko odmakao jer je ocijenjeno da
nema ekonomskog opravdanja za daljnja ulaganja obzirom na pojavu SAS (Serial Attachment SCSI) standarda, tj. nove
generacije SCSI diskova sa serijskim interfejsom. SCSI HDD-ovi se uobiajeno koriste u profesionalnim primjenama
(serveri, grafike radne stanice, itd.). Njihova cijena je neto vea, a kapacitet se kree od 9 500 GB iako tu nema
praktinih ogranienja. Kod SCSI diskova kapacitet obino nije najvaniji parametar, tj. mnogo su vaniji brzina i
pouzdanost. Brzine rotacije su uobiajeno 10 15 000 RPM. Brzine pristupa podacima variraju izmeu 5 8 ms za
standardne verzije, dok najbri modeli dostiu 2,8 ms. SCSI diskovi od starta koriste cache memoriju (danas je
uobiajeno 16 MB) ime bitno popravljaju performanse.

4. SATA (Serial Attachment)

Ovo je novi standard u oblasti HDD-ova i oznaava migraciju iz paralelnog u serijski interfejs velikih brzina. MFM, IDE
i SCSI, koriste paralelni interfejs. To znai da se prenosi cijeli bajt podataka odjednom. Iako paralelni prenos ima
45
oigledne logike prednosti, on u praksi proizvodi utoliko vie problema ukoliko je vea frekvencija, odnosno brzina
komunikacije. Paralelni diskovi su brzinu komunikacije poveali gotovo do teoretskih granica, zbog ega je duina
pouzdane komunikacije bitno smanjena. Stariji diskovi su koristili 40 pinske-40 ilne kablove, ija je duina dostizala i
90 cm. Novi diskovi ATA 66/100/133/166, moraju koristiti kvalitetnije 40 pinske-80 ilne kablove, ija duina u pravilu ne
prelazi 45 cm. Ovi kablovi dozvoljavaju komunikaciju na veim brzinama jer dodatni vodovi mase smanjuju uticaj
interferencije. Dalje ubrzanje transfera podataka na ovaj nain tehniki gotovo da i nije mogue a finansijski nije
opravdano. Zbog toga se prelo na serijski interfejs velikih brzina. SATA diskovi koriste praktiki istu mehaniku kao i IDE
diskovi, ali je paralelni interfejs zamjenjen serijskim. Serijski interfejs velikih brzina postaje generalno opredjeljenje PC
industrije. Koristi se znatno jeftinija infrastruktura. Kablovi za spajanje imaju vrlo malo ica (7) sa tzv. diferencijalnom
signalizaciom. SATA diskovi se mogu vezati u lanac slino SCSI diskovima. SATA standard 2 dozvoljava komunikaciju
SATA diskova i ostalih ureaja bez posredstva P-a, to bitno rastereuje glavni P. Rastojanja koja SATA kabl moe
savladati, kreu se od 0,6 m do 1 m, to je puno povoljnije nego kod ATA 133. Brzina transfera podataka izraava se u
megabitima u sekundi (Mb/s) i iznosi 1500 Mb/s za SATA I diskove. Poto se koristi ema kodiranja 8b/10b to znai da
jedan bajt podataka u transferu produkuje 10 bita pa realna brzina transfera iznosi 150MB/s. Oekuje se da e u naredne
2 godine svi ureaji za masovno memorisanje prihvatiti SATA standard. Osnovni SATA standard je poznat kao SATA I.
Najnoviji standard je donio znaajna unaprijeenja i poznat je kao SATA II. Brzina transfera je udvostruena (3000 Mb/s
tj. 3 Gb/s to znai 300 MB/s).

RAID eme HDD-ova

RAID (Redundant Array Inexpensive Disk)

Kao jedan od temeljnih ureaja u PC svijetu, HDD je iznimno vaan za funkcionisanje cijelog sistema. Korisnici se
nominovno susreu sa 3 potencijalna problema koji proizilaze iz upotrebe HDD-a:
1. Nedovoljan kapacitet
2. Nedovoljna brzina diska
3. Nedovoljna pouzdanost diska

1.KAPACITET: Kupac diska je zavistan od trenutnog tehnolokog razvoja. Uvijek postoje korisnici kojima su potrebni
puno vei kapaciteti ili puno bri diskovi od trenutno raspoloivih modela. Kapacitet diska se moe poveavati
poveanjem broja ploa i broja R/W glava, ali to nije naroito sretno rijeenje. Vei broj ploa znai veu masu u rotaciji,
zbog ega HDD postaje sporiji to je vrlo nepoeljno, jer je HDD i onako relativno spor ureaj.

2.BRZINA: Kao elektromehaniki ureaj disk je inherentno spor. Postoji stalna potreba da se brzina diska povea. Jedan
od naina je koritenje RAID polja kada se 2 ili vie diskova povezuje preko odvojenih interfejsa (komunikacioni
kontroleri) i zapisuju podatke istovremeno na 2 ili vie diskova. Tako se moe postii da se brzina R/W operacija
znaajno povea iako sami diskovi nisu bri.

3.POUZDANOST: HDD je elektromehaniki ureaj i radni vijek je procijenjen na 100 000 radnih sati, to u praksi znai
oko 5 god. intenzivne upotrebe. Meutim HDD se ne moe smatrati pouzdanim ureajem, pa se u svim profesionalnim
primjenama rauna sa mogunou njegovog otkaza.

Da bi se ova 3 problema na odgovarajui nain razrijeila, u profi svijetu se uobiajeno koriste tzv. RAID polja diskova.
Nain na koji se povezuju diskovi naziva se RAID ema. Postoji vie RAID ema koje se oznaavaju RAID 0/1/2/3/4/5/6.
Svaka ema ima odreene prednosti i nedostatke, a u praksi se koriste RAID 0, RAID 1, RAID 0+1 i RAID 5.

RAID 0 (STRIPING)

Ovo je relativno jednostavna RAID ema kod koje se ostvaruje dobitak na kapacitetu i brzini, ali gubi na pouzdanosti.
Dva ili vie identinih HDD-ova se preko odvojenih komunikacionih kontrolera povezuje u RAID emu 0. Najjednostavniji
sluaj je 2 HDD-a
HDD 0 kapaciteta 80 GB brzine 10 ms
HDD 1 kapaciteta 80 GB brzine 10 ms
Kapacitet logikog diska RAID H = HDD0 + HDD1 =160 GB. Brzina diska H = 10/2 = 5 ms (teoretski). Sa 2 HDD-a
dobivamo 1 logiki disk duplo veeg kapaciteta i bar teoretski duplo vee brzine. Realni dobitak u brzini ipak je neto
manji od teorijski oekivanog ali nije zanemariv. Gubitak na pouzdanosti je oigledan. Koriste se 2 diska pa je i ansa za
otkaz nekog od diskova duplo vea. U sluaju otkaza bilo kojeg od diskova i podaci na ispravnom disku ostaju
neupotrebljivi (to su samo polovine bajta, parne ili neparne), tj. gubimo sve podatke. Na HDD 0 se upisuje prvi bit a na
HDD 1 se upisuje drugi bit istovremeno, tj. u jednom ciklusu se upisuju dva bita. Na HDD 0 se upisuju neparni a na HDD
46
1 se upisuju parni biti. Na taj nain se R/W operacije obavljaju gotovo duplo bre. Svaki disk sadri po pola bajta
podataka a nema nikakve zatite za sluaj otkaza diska. Ova ema je interesantna u situacijama kada je brzina diska
jako vana a podatci nisu (npr. obrada videa, raunarske igre itd.).

RAID 1 (mirroring)

Kod ove varijante se isti podaci, pomou 2 odvojena (fizika) komunikaciona kanala, zapisuju na HDD 0 i HDD1.
Kapacitet logikog diska i njegova brzina ostaje ista kao i kapacitet i brzina pojedinanog diska, to znai da nema
dobitka ni u kapacitetu ni u brzini. Naprotiv, oba diska sadre iste podatke, tj. ovdje se troi duplo vie prostora na HDD-u
od stvarne veliine podataka. Sa te strane ova ema je nerentabilna jer je gubitak diskovnog prostora 50%. Dobitak je na
pouzdanosti, jer se isti podaci uvaju na 2 diska. U sluaju otkaza jednog od diskova, sistem nastavlja normalan rad sa
ispravnim diskom i ispravnim podacima.
HDD 0 kapaciteta 80 GB brzine 10 mS
HDD 1 kapaciteta 80 GB brzine 10 mS
Logiki disk H ima kapacitet 80 GB i brzinu 10 mS.

RAID 5

Raid 0 i 1 imaju odreene nedostatke koji ih ine neprihvatljivim za profesionalnu primjenu. RAID 5 je relativno skupo
rijeenje, prvenstveno zbog toga to je sam RAID 5 kontroler osjetno skuplji od RAID 0/1 kontrolera. Za realizaciju ove
eme neophodna su najmanje 3 identina diska to je najjednostavnija varijanta RAID 5. Na 2 diska se upisuju podaci,
slino RAID 0 emi, tj. pola bajta prvi, pola na drugi disk. Poto se koriste 3 nezavisna komunikaciona kanala, R/W
operacije se obavljaju duplo bre nego na jednom disku (slino kao kod RAID 0). Na trei disk se upisuju zatitni podaci,
tj. bitovi pariteta npr. po tzv. EXOR emi ali algoritam zavisi od broja diskova u RAID polju.
47
HDD 0 80 GB 10 mS
HDD 1 80 GB 10 mS Ukupni kapacitet HDD 0+HDD1+HDD2=240 GB
HDD 2 80 GB 10 mS Korisni kapacitet RAID H=HDD0+HDD1=160 GB
RAID H 160 GB 5 mS

U sluaju otkaza jednog (bilo kojeg) od diskova podaci se mogu rekonstruisati pomou preostala 2 diska. Obino se
koristi tzv. HOT PLUG izvedba pa se neispravni disk moe zamjeniti bez zaustavljanja sistema. Podaci na zamjenjenom
disku e se automatski obnoviti. Gubitak kapaciteta je 240-160=80 GB tj. 1/3 (33,3 %), ali je uoljiv dobitak na brzini. U
profi sistemima obino se koriste 4 diska u RAID 5 polju.

RAID 0+1 (1+0, 10)

Ovo je kombinacija dobrih osobina RAID 0 i RAID 1. Za realizaciju ove eme neophodna su 4 identina diska. Veina
RAID 0/1 kontrolera ima podrku i za RAID 0+1. Ova ema je naglo dobila na popularnosti kada je cijena HDD-ova
znaajno pala. Danas je HDD obino znatno jeftiniji od RAID 5 kontrolera.
HDD A 80 GB 10 mS
HDD B 80 GB 10 mS
HDD C 80 GB 10 mS Ukupni kapacitet HDD A+B+C+D=320 GB
HDD D 80 GB 10 mS Korisni kapacitet RAID H=A+B=160 GB
RAID H 160 GB 5 mS

Diskovi A i B rade po emi RAID 0 i upisuju parne odnosno neparne bite istovremeno (dobitak i na kapacitetu i na brzini).
Disk C radi u RAID 1 emi sa HDD A dok disk D radi u RAID 1 emi sa HDD B. Dakle na HDD C nalazi se kopija
podataka sa HDD A, a na HDD D se nalazi kopija podataka sa HDD B. Ova ema ima relativno veliki gubitak kapaciteta
(50 %, kao kod RAID 1) ali ima i dobitak na brzini kao RAID 0. ema prua zatitu od otkaza jednog (bilo kojeg) diska, ali
u nekim kombinacijama i od otkaza 2 diska. Mogu istovremeno otkazati HDD A i B, ili HDD C i D, ili HDD A i D, ili
HDD B i C. Ne smiju istovremeno otkazati HDD A i C, ili HDD B i D. Diskovi A i C , odnosno B i D, sadre iste
podatke, tj. iste polovine bajtova pa rekonstrukcija cijelog bajta nebi bila mogua. Ipak treba naglasiti da je RAID 5 sa 4
diska na testovima oko 50% bri od RAID 0+1 to je odluujue za profi primjene.

Floppy disc (FDD)

FDD je pratilac PC raunara od samog starta i dugo je bio osnovni mas medij.. Performanse FDD-a su se relativno malo
promjenile u odnosu na prve PC XT raunare. U PC svijetu koriteni su:

- 5,25 FDD kapaciteta 360 kB i 1,2 MB

- 3,5 FDD kapaciteta. 720 kB i 1,44 MB

Danas je u primjeni ostao gotovo iskljuivo 3,5 FDD kapaciteta 1,44 MB. Postoji i noviji standard 3,5 kapaciteta 2,88
MB kojeg propagira IBM ali je vrlo slabo prihvaen. FDD koristi vrlo slinu magnetnu tehnologiju kao i prvi modeli HDD-a
MFM tipa. Ipak kapacitet je znatno manji jer je rastojanje izmeu R/W glave i diska znatno vee ( oko 1 mm.). 3,5

48
format nudi priblino istu povrinu mag. medija kao i kod savremenih HDD-ova, ali je kapacitet neuporedivo manji. HDD
3,5 formata dostiu i 200 GB na osnovu ega se da zakljuiti koliko je mala gustina podataka na disketi.

3,5''

R/W
blokada

Kapacitet diskete je za dananje primjene potpuno prevazien jer je veina fileova znatno vea. Iako se kraj FDD-a
najavljivao i prije 5-6 godina on se jo uvijek standardno isporuuje na PC konfiguracijama ali ne i na macintosh ra.

Prednosti upotrebe FDD-a

FDD je jako rasprostranjen i nalazi se praktino na svim PC raunarima

Razmjena podataka je vrlo jednostavna
Diskete se mogu vrlo lahko i sigurno arhivirati u cilju zatite podataka
Diskete su relativno jeftine i lahko dostupne

Nedostaci FDD-a

Kapacitet je relativno mali to ograniava primjenu

Pouzdanost diskete nije naroito velika jer je disketa osjetljiva na vanjska magnetna polja, povienu temperaturu,
vlagu i prainu
FDD je vrlo spor ureaj sa brzinom transfera podataka od 600kB/s i brzinom pristupa podacima od 100mS
FDD koristi 80 staza sa 18 sektora po stazi
Gustina staza je vrlo mala, svega 135 staza po inch-u. Poreenja radi HDD i DVD ureaji dostiu 15 000 staza po
inch-u

Optike tehnologije u sistemima za masovno memorisanje

Iako magnetni mediji suvereno vladaju sistemima za masovno memorisanje i nema naznaka da e njihov primat biti
ugroen, optike tehnologije su ponudile neke karakteriskike koje su jako pogodne za iroke narodne mase. Osnovna
ideja vodilja bila je distribucija muzikih sadraja visokog kvaliteta, reprodukcije (HI-FI) sa dobrom zatitom protiv
piratizacije. SONY i PHILIPS su zajedno razvili standard pod nazivom Compact Disc (CD disc). Prvobitni standard za
muzike CD-ove predviao je kapacitet koji prihvata 74 min. visokokvalitetnog HI-FI-a. Zatita od piratizacije je vrena na
nekoliko naina ali je najsigurnija zatita bila tehnika, tj. nisu postojali CD-writeri. Optiki mediji posjeduju nekoliko
dobrih osobina:
Tehnologija je relativno jefitna za velikoserijsku produkciju
Mediji su lako prenosivi i jednostavni za arhiviranje
Dugo vremena su bili relativno efikasno zatieni od piratizacije
Originalni mediji izraeni industrijskim postupkom su vrlo otporni na uticaj vlage, praine, mehanika oteenja,
spoljna magnetnih polja
Sve ovo je omoguilo njihov veliki komercijalni uspjeh.

CD-ROM

CD-ROM je nastao kao varijacija Compact Disca odgovarajuim proirenjem dotanjih muzikih standarda. Izvorni
standardi su proireni tako da je pored muzikih formata dodata podrka za standardne digitalne formate uobiajne u PC

49
svijetu i multimedijalne sadraje kod kojih se kombinuju muziki, video i klasini formati. Na ovaj nain je primjena CD-a
strahovito proirena pa je to medij sa daleko najveom primjenom u PC svijetu.

15mm

CD predstavlja disc od polikarbonskog materijala dimenzija =120mm sa unutranjim otvorom 15mm. Radi boljih
karakteristika diska (termostabilnost, mehanika krutost itd.) izrauje se sendvi postupkom tj. ljepljenjem i
presovanjem dva sloja debljine 0,6mm. Podaci se zapisuju u obliku spirale koja kree s unutranjeg ruba prema
vanjskom. Duina spirale je 5,77 km (kad bi se razmotala) to daje gustinu od oko 15 000 staza po inch-u.
Standardni kapacitet je 650 MB i to je jedini slubeni standard. Danas se mnogo vie koristi neslubeni standard
kapaciteta 700MB za podatke odnosno 80 min muzikog sadraja.

Postoje verzije sa 800 odnasno 900 MB, ali je njihova pouzdanost dikutabilna jer se ide na utrb zatitnih i korektivnih
podataka. Naime, CD pored 650 MB prostora za podatke ima jo skoro 250 MB zatitnih i korektivnih podataka koji se
koriste za prevazilaenje problema u sluaju manjih ogrebotina i slinih oteenja povrine disc-a. Zahvaljujui
postojanju ovih korektivnih podataka CD se smatra relativno pouzdanim medijem. Brzina rotacije CD-a pri sluanju
muzikih sadraja je odreena prvobitnim muzikim standardom (300 RPM) i naziva se osnovna ili bazna brzina i
oznaava se u raunarskom svijetu 1X. Tu brzinu koriste HI-FI CD playeri. CD-ROM ureaji u PC raunarima koriste
mnogo vee brzine rotacije. Uobiajno se danas rotiraju 48- 56x bre od osnovne brzine. Prilikom itanja podataka
laserska glava trai konstantno vrijeme pristupa podacima. Prvobitni CD-ROM-ovi koristili su tzv. CLV nain pristupa
(Constant Linear Velocity- konstantna linearna brzina). To znai da je laserska glava imala konstantno vrijeme na
raspolaganju za pristup podacima bez obzira gdje se podaci nalaze.

Da bi se ouvala konstantna brzina CD-ROM se mora rotirati razliitim brzinama zavisno od poloaja laserske glave
odnosno od pozicije podatka na disku. Ako se itaju podaci na vanjskom rubu CD-ROM se mora sporije okretati.
Potrebna je sloena tehnologija da bi se precizno regulisala brzina rotacije CD-a. Iako je ovaj princip dobar, on stvara
brojne probleme i ogranienja zbog ega se danas koristi CAV (Constant Angle Velocity). Kod CAV principa se CD-ROM
vrti konstantnim brojem obrtaja slino HDD-u. Ovo daje jednostavnije ureaje i veu brzinu pristupa podacima,ali stvara
nepovoljan ambient za rad laserske glave. Najbolji modeli CD-ROM ureaja kombinuju ova dva metoda pristupa
podacima. Na velikim brzinama rotacije veim od 50x pojavljuju se problemi vibracija i prevelikog zagrijavanja medija.
CD-ROM ureaji koriste lasersku zraku talasne duine =780nm, to znai da rade u IC spektru, pa je laserska zraka
nevidljiva za ovjeka ali ne i bezopasna.

Podaci su na CD-u upisani u obliku udubljenja (ispupenja) tano odreene visine.Visina ispupenja/udubljenja iznosi
tano /4. To nije sluajno jer je 2*(/4)=/2 tj. reflektovana zraka sa ispupenja e biti u protufazi u odnosu na osnovnu
zraku pa e ponititi njeno djelovanje i do laserske glave nee doi odbijena zraka, to e laserska glava detektovati kao
nulu. Zrake odbijene od udubjlenja bit e u fazi pa e ih laserska glava detektovati kao logiku jedinicu.
Industrijski se podaci upisuju metodom presovanja na osnovu precizno uraene matrice. Tehnologija je slina izradi
gramofonskih ploa. Nakon presovanja i utiskivanja podataka na polikarbonskoj osnovi nanosi se tanki aluminijski
raflektivni sloj. Nakon toga nanosi se vrlo tanak sloj akrilnog laka niskog optikog indeksa loma koji ne ometa prolaz
laserske zrake do aluminijskog sloja.
Akrilni lak prua dobru zatitu od vlage, praine i mehanikih oteenja. Brzina pristupa podacima varira i zavisi od vie
faktora (model ureaja, pozicija podataka). Uobiajeno je reda 100ms to je osjetno sporije od HDD-a.

50
CD-RW ureaji

Mogunost snimanja u kunoj reiji pojavila se znatno kasnije to je posljedica velikog pritiska distributera muzikih
sadraja koji su se otro protivili legalizaciji CD-RW ureaja. CD mediji za snimanje se mogu susreti kao CD-R za-
jednostruko i CD-RW -za viestruko snimanje. Bez obzira na tip medija princip je isti. Na aluminijski refleksni sloj
nanesen je tanki sloj organske boje ili smjese na bazi cijana (cijanhlorida). Hemijski sastav je najee poslovna tajna i
tana struktura se ne moe rei, a postoje i odreene varijacije meu proizvoaima. Pod djelovanje laserske zrake i
zagrijavanja koje ono izaziva mjenja se struktura kristalne reetke u sloju organske boje tj. prelazi iz amorfnog u
kristalno stanje mjenjajui optiki indeks loma.

Hemijski sastav materijela se ne mjenja, mada ima proizvoaa koji koriste organske boje koje sagore pod
djelovanjem laserske zrake. Kod medija za jednokratno snimanje prelazak u kristalnu fazu je ireverzibilan, tj. nepovratan.
Kod medija za viestruko snimanje proces prelaska iza amorfnog u kristalno stanje i obrnuto je reverzibilan. Na poetku
snimanja laserska glava se poizicionira iznad posebne zone na CD-u, tzv. zona kalibracije laserske glave. U zoni
kalibracije testira se kvalitet medija (pojaava se snaga laserske zrake) dok se ne odredi optimalna snaga lasera za
izabranu brzinu snimanja. Kalibraciona zona dozvoljava do 99 probnih snimanja. Ako je snimanje bre potrebna je vea
snaga laserske zrake.

Proces snimanja je dosta osjetljiv na eventualni prekid dotoka podataka. Ranije su snimanja esto bila neupjena zbog
prekida u dotoku podataka (npr. zbog prorade screen savera i sl.). Danas praktiki svi snimai imaju neku tehniku
zatite pri snimanju. Dva su osnovna naina:
1. Uobiajena je tehnika BURN PROOF koja koristi precizne sisteme za navoenje tako da moe pozicionirati
lasersku zraku u taku prekida i nastaviti proces snimanja.
2. Dodatno svi ureaji koriste veliku predmemoriju (CACHE) koja ima u rezervi podataka za 15 do 20 sec.
snimanja. Uobiajeno svi dananji CD-ROM i CDRW ureaji imaju odreenu koliinu CACHE memorije ime se
ubrzava pristup podacima (512 KB do 2 MB).

DVD

Uspijeh CD-ROM-a u distribuciji muzikih i informatikih sadraja ponukao je monike iz Holivuda da razmotre ideju
distribucije filmskih sadraja pomou odgovarajuih medija koji bi bili bolje zatieni od piratskog kopiranja nego VHS
kasete koje su se dotada koristile kao medij za distribuciju filmova. Video kaseta ima nekoliko slabosti:
1. kvalitet slike neodgovara novim standardima filmske industrije
2. zatita od piratskog presnimavanja je vrlo slaba
3. upotreba kasete nosi odreene rizike:
- troenje ili ak pucanje trake
- slabljenje magnetnog medija
- slaba otpornost na utcaj vlage, praine, vanjskih magnetnog polja, poviene temperature i sl.
Tehnologija DVD-a se u potpunosti oslanja na CD-ROM tehnologiju sa kojom je sauvala kompatibilnost, tj.DVD ureaj
po pravilu mogu itati i CD-ROM medije. Da bi se dobio vei kapacitet to je neophodno za smjetaj velike koliine video
informacija uraena su odreena tehnika unapreenja. Standard DVD-a napisan je po izriitim zahtjevima filmske
industrije (Holivuda). Ti zahtjevi su:
1. Kapacitet mora biti dovoljan za prihvat najmanje 133 min filmskog sadraja visoke rezolucije (1960x1200)
2. DVD mora podrati audio zapis u razliitim formatima: stereo Hi-Fi, dolby digital (AC-3), dolby surround 5.1, PCM
3. Govorni signal mora biti sinhronizovan na 3-4 svjetska jezika (Engleski, Francuski, Njemaki, panski)
4. Pored sinhronizacije tonskog zapisa (multi language support), mora biti podrano subtitlovanje (najmanje 10
jezika). Govorna sinhronizacija i subtitlovanje znaajno proiruju filmsko trite.
5. DVD mora pruiti odgovarajuu zatitu od neovlatenog presnimavanja. Zatita se provodi na digitalnom (CSS
enkripcija) i analognom nivou (onemoguava presnimavanje na video trake ometanjem ARP video signala)
6. Moraju biti podrana oba video formata : TV (4:3) i filmski (16:9)

Kad se tehniki obrade svi ovi uslovi uz MPEG-2 hardversku kompresiju (1:10) potrebni kapacitet je oko 4,7 GB (4,3)
Da bi DVD postigao ovaj kapacitet CD-ROM tehnologija je pretrpjela slijedee izmjene:

51
 1. Poveana je frekvencija laserske zrake, odnosno smanjena je talasna duina sa 780nm na 650nm,
tj.uinjen je pomak iz IC prema vidljivom djelu spektra. Zraka vee frekvencije je otrija tj. moe se bolje
fokusirati.
2. Promjenjena je apertura (zakrivljenost) lee sa 0,45 na 0,6. Vea apertura omoguava bolje fokusiranje
zbog ega se podaci na DVD-u upisuju mnogo gue. Dubina otvoria je smanjena (na CD-u su 0,125m, a
na DVD-u 0,105m) . Razmak izmeu staza smanjen je 2,16 puta (sa 1,6 m na 0,74 m). irina spirale je
smanjena sa 0,6 m na 0,4m. Na taj nain je duina spirale porasla sa 5,77 km na 11,84 km a kapacitet je 7
puta povean.
3. DVD standard dozvoljava koritenje obadvije strane diska i dva sloja na svakoj strani ime se dobivaju
etiri sloja za smjetanje podataka

gornji vanjski sloj

0,6mm
gornji unutranji sloj
1,2mm
donji unutranji sloj
0,6mm
donji vanjski sloj

650nm 635nm
0,1W 0,2W

Tehnologija izrade dvoslojnih medija je relativno sloena. Bazna tehnologija i standardi isti su kao i kod CD-a. Sendvi
tehnologijom sljepljuju se dva polikarbonska sloja debljine 0,6mm ime se dobivaju standardni gabariti CD-a. Prilikom
itanja podataka sa dvoslojnih medija laserska dioda moe da radi u dva reima snage i sa dvije frekfencije. Kada ita
podatke sa vanjskog sloja (gornjeg ili donjeg) laserska dioda radi u reimu manje snage i manje frekvencije, odnosno
vee talasne duine (650nm, 0,1mW). Za ovu frekvenciju i ovu snagu vanjski sloj se ponaa kao da je neproziran i
podaci se itaju sa tog vanjskog sloja. Za vanjski sloj se kae da je poluproziran i obino je zlatnoute boje. Unutranji
sloj je srebrenosive boje i neproziran je. Kada se podaci itaju sa unutranjeg sloja laserska dioda radi u reimu vee
snage i vee frekvencije, odnosno manje talasne duine (635nm; 0,2mW). Za ovu frekvenciju i ovu snagu laserske zrake
vanjski sloj se ponaa kao da je potpuno proziran i zraka prolazi kroz njega bez problema pa podatke ita sa unutranjeg
neprozirnog sloja. U pogledu kapaciteta DVD standardi podravaju etiri varijante diska:

1. jednoslojni jednostrani disk kapaciteta 4,7GB (standard 5)

2. jednostrani dvoslojni disk kapaciteta 8,5GB (standard 9)
3. dvostrani jednoslojni disk kapaciteta 2x4,7GB=9,4GB (standard 10)
4. dvostrani dvoslojni disk kapaciteta 2x8,5GB=17GB (standard 17)

Na tritu se uglavnom susreu jednostrani jednoslojni mediji, a polovinom 2004.godine su se na tritu pojavili
komercijalni jednostrani dvoslojni mediji. Dvostrani mediji trenutno nisu komercijalno dostupni iako DVD standard
omoguava tu tehnologiju. Vjerovatno se nee nikad ni pojaviti jer se se pojavili optiki mediji tree generacije tzv.
super DVD-a odnosno HD DVD i blu ray DVD-a.

DVD snima

Kao i sa CD snimaima i sa DVD snimaima se otezalo to je vie moglo. To je i razumljivo jer se filmska industrija otro
protivila pojavi DVD snimaa. Digitalna zatita od neovlatenog presnimavanja je provaljena jer je piratska zajednica
dola u posjed kripto kljueva. Analogna zatita od neovlatenog presnimavanja na video kasete je prilino efikasna, ali
je izgubila smisao pored mogunosti digitalnog kopiranja pa su danas i komercijalno dostupni ureaji koji omoguavaju
presnimavanje na video kasetu zaobilazei analognu zatitu. DVD snimai su principijelno isti kao i CD snimai samo to
rade sa drugim frekvencijama laserske zrake i imaju vee koliine baferske memorije, zbog puno vee koliine podataka
koji se snimaju.
Optika i mehanika su osjetno precizniji, a glavna razlika je u medijima, a ne u ureajima. Dvoslojni snimai su neto
skuplji od jednoslojnih ali je predpostavka da e jednoslojni ureaji nestati. Dvoslojni mediji su trenutno desetak puta

52
skuplji od jednoslojnih, (oekivalo se da e vremenom ta razlika pasti to bi dovelo do nestanka jednoslojnih medija, ali
to se nije desilo). Postoje dva suprostavljena standarda za DVD medije:
- DVD+R za jednostruko snimanje DVD+RW za viestruko snimanje
- DVDR za jednostruko snimanje DVDRW za viestruko snimanje
DVD ureaji podravaju oba standarda, a razlika u kvaliteti je zanemariva. Trenutno ni razlika u cijeni izmeu DVD+R i
DVDR nije velika ali brand proizvoai preferiraju DVD+R.

Magnetnooptiki disk (MOD)

I magnetne i optike tehnologije imaju svoje prednosti i nedostatke. Magnetni mediji nude jednostavnost R/W operacija,
veliki kapacitet i relativno veliku brzinu pristupa podacima. Kao slabosti pojavljuju se oteano arhiviranje, osjetljivst na
vlagu, prainu, visoke temperature. Posebno velika slabost je ogranien vijek upisanih podataka koji se procjenjuje na 5
godina. Optike tehnologije kao prednost nude lahko arhiviranje, jednostavnost rukovanja, nisku cijenu i veliku gustinu
upisanih podataka. Nedostaci su:
1. Sporost
2. Ograniena trajnost upisanih podataka
Oigledno je da i magnetne i optike tehnologije imaju zajedniku slabost a to je ograniena trajnost upisanih podataka.
Postoje institucije koje su po zakonu obavezne da uvaju podatke najmanje 40 godina. U te svrhe se koristilo
mikrofilmovanje, skupa i komplicirana tehnologija. Razvijena su mnoga alternativna rijeenja, ali se kao najsigurnije iako
najskuplje smatra kombinacija magnetne i optike tehnologije (tzv. MOD). Prema nainu upisivanja podataka MOD je
donekle slian HDD-u jer se podaci upisuju magnetnim putem pomou magnetne W glave. itanje podataka je slino
tehnologiji CD-ROM-a tj.vri se optikim putem uz pomo laserske zrake.
MOD diskovi koriste tzv.magnetno tvrde materijale sa ekstremno velikom koercitivnom silom reda 10 000 Oersteda i
vie. Poreenja radi floppy koristi magnetno meke materijale koercitivnosti 750 ersteda. HDD koristi relativno tvrde
magnetne materijale koercitivnosti 6 000 ersteda. Koercitivna sila je sila kojom se magnetni materijal odupire promjeni
magnetske polarizacije. to je koercitivna sila vea to je podatak tee upisati, tj.potrebno je jae magnetno polje da bi se
upisao podatak. Istovremeno, to znai i da e trajnost tog upisanog podatka biti vea. Magnetni materijali sa velikom
koercitivnom silom su mnogo otporniji na uticaj spoljnih magnetnih polja, ali i na uticaje poviene temperature, vlage,
praine i sl. Obino su magnetno tvrdi materijali sloene legure eljeza, nikla i kobalta. Radi se i o mehaniki vrlo tvrdim i
otpornim materijalima.
laser

magnetna
glava

Za promjenu magnetne orijentacije MOD-a u normalnim uslovima potrebna su magnetna polja enormne veliine kakva
se javljaju samo u generatorima i trafo stanicama velikih snaga reda 100MW. Takva magnetna polja nisu prihvatljiva za
informatiku okolinu. Da bi se upis podataka mogao izvriti sa magnetnim glavama koje se koriste u informatike svrhe
iskoriten je tzv. Kirijev efekat. Pijer Kiri je otkrio da magnetno tvrdi materijali, ako se zagriju do tzv. Kirijeve temperature
(180-200C) potpuno gube koercitivnu silu pa ih je na Kirijevoj temperaturi mogue premagnetisati i sa magnetnim
poljima male jaine. Kada se ohlade, magnetno tvrdi materijali zadravaju novu magnetnu orijentaciju. Proces upisa
podataka kod MOD odvija se sinhronizovanim djelovanjem laserske zrake velike snage i magnetske glave. Laserska
zraka gotovo trenutno zagrije vrlo malu povrinu na MOD-u. S druge strane magnetna glava djeluje na tu povrinu i
upisuje eljeni podatak (0 ili 1). im prestane djelovanje laserske zrake magnetna povrina se gotovo trenutno hladi
zadravajui novu magnetsku orijentaciju. Proces itanja podataka vri se optikim putem. Magnetni materijal je tako
izabran da mu se promjenom magnetne polarizacije mijenja i optika polarizacija. Laserska zraka male snage detektuje
promjene optike polarizacije (tj.promjenu optikog indeksa poma) i na taj nain posredno detektuje promjene magnetne
polarizacije, tj. detektuje upisane podatke. MOD se radi u dvije varijante:
- kao 3.5'' kapaciteta 1,3GB
- kao 5,25'' kapaciteta 5GB
Mediji su lako prenosivi i njima se rukuje slino CD-u. Osnovni nedostatak je vrlo visoka cijena hardvera jer sam ureaj
kota oko 1700$. Cijena medija je oko 60$ za 5,25''. Trajnost upisanih podataka se procjenjuje na vie od 30 godina a
mediji ne zahtjevaju nikakvu posebnu panju pri arhiviranju.

53
LS 120 (Laser Servo)

Ovo je drugi ureaj koji kombinuje magnetne i optike metode. R/W operacije se izvode magnetnim putem gotovo
indentino kao kod standardnog FDD-a. Optika tehnologija je samo pomona i slui za precizno navoenje magnetne
R/W glave. Laserski servo sistem omoguuje vrlo precizno pozicioniranje R/W glave pa se postie mnogo vei kapacitet
nego na standardnoj disketi iako im je efektivna povrina medija ista. Ureaj je zamiljen kao zamjena za FDD sa kojim
je kompatibilan, tj. LS 120 moe itati i pisati i na standardne diskete 3,5'' 1,44MB (tada sa kapacitetom od 1,44 MB).
Kapacitet LS120 je 120 MB to znai da zamjenjuje 83 diskete to je dugo vremena bio solidan kapacitet. U R/W
operacijama bri je od FDD-a 20 puta. Diskete su po gabaritima identine FDD disketama pa je i praktian rad vrlo
slian. LS disketa ima 2 formata: optiki i magnetni.
Optiki se provodi u tvornici i ne moe se vie mjenjati, odnosno ne moe se vriti optiko preformatiranje. Magnetni
format moe raditi korisnik po potrebi.

ZIP
Ovo je ureaj ija je ambicija bila da zamjeni FDD. Na slinom formatu ponudio je 70 puta vei kapacitet sa brzinama
pristupa podacima uporedljivim sa sporijim HDD-ovima (28- 40ms). ZIP koristi za R/W operacije klasinu magnetnu
tehnologiju po emu je vrlo slian HDD-u ili FDD-u. Princip rada je neto sloeniji. Temelji su u Bernulijevoj jednaini
kontinuiteta, odnosno iskoriten je efekat avionskog krila.

h1, m1, v1, p1, 1

h2, m2, v2, p2, 2

m1=m2
1=2
v1>v2 => p2>p1
h1>h2

2 2
mv p mv p
gh1 1 1 k 1 gh2 2 2 k 2
2 2 2 2
p=p2-p1 razlika pritisaka ispod i iznad avionskog krila
F=p*A
[kg/m3](ro) gustina zraka
h- visina[m,km]
v- brzina[m/s,km/h]
p- pritisak[bar, At, Pascal (kPa)]
2
A- povrina[m ]
F- uzgonska sila[N,kp]

Oblik ZIP medija podsjea na avionsko krilo i pri odreenoj brzini rotacije javlja se uzgonska sila F=pA zbog ega se
ZIP medij podie i pribliava na minimalno rastojanje prema R/W glavi. Zbog malog gustina upisanih podataka je vrlo
velika pa se postie znatno vei kapacitet iako je efektivna povrina medija ista kao kod FDD-a. Rastojanje moe pasti
i na nulu tj.moe doi do dodira R/W glave i medija, ali to ne mora biti fatalna greka kao kod HDD-a. Pri odreenoj brzini
rotacije medij se ispravlja i dodatno ukruuje i po perfomansama postaje slian HDD-u. Kapacitet je 70 ili 175 puta vei
nego kod FDD-a (kapaciteti ZIP diskete su 100 MB ili 250 MB). ZIP drajv se susree kao interni kod moe koristi IDE ili
SCSI interface ili eksterni kod koristi paralelni ili USB interface pri emu je USB osjetno bri. ZIP drajv je licencno
vlasnitvo firme iOMEGA koja ima monopol i odrava relativno visoku cijenu to se nepovoljno odraava na broj
korisnika.

JAZ

54
I ovaj ureaj je licencno vlasnitvo firme iOMEGA. Koristi magnetnu tehnologiju a mediji su izmjenjivi slino CD-ROM-u
zatieni u odgovarojuoj kaseti. Radi e o vrlo dobrom i brzom ureaju sa kapacitetom 1 ili 2 GB. Brzine pristupa su
sline savremenim HDD-ovima 10- 28 ms. Zbog relativno visoke cijene i koritenja iskljuivo SCSI interfacea nije stekao
iru popularnost i susree se iskljuivo u profesionalnom svijetu (obrada slika, video materijala i sl.)

Magnetne trake (strimeri)

R/W GLAVA

VODICE
=0

Regulacija
sile prijanjanja

MOTORI
Magnetne trake predstavljaju najstariji sistem za masovno memorisanje koji je jo u upotrebi. U primjeni su praktiki
koliko i elektronski raunari. inilo se da e pojavom savremenih rijeenja za masovno memorisanje (CD-ROM, DVD i
sl.) mag. trake nestati iz upotrebe. Praksa je pokazala da su u profesionalnom svijetu magnetne trake jo uvijek gotovo
nezamjenjive jer imaju dvije osnovne prednosti:

1. Nude gotovo neogranien kapacitet koji se moe po potrebi mijenjati promjenom duine trake ili nivoa kompresije
2. Nudi najjeftiniji gigabajt (GB) memorijskog prostora.
3. Softver koji obezbjeuje automatski backup je standardni dio svih modernih serverskih O.S. (Unix, Linux, Win NT,
2000, XP Proffesional). To znai da se vrlo lako moe automatizirati proces backup-iranja vanih podataka. Backup
moe biti poludnevni, dnevni, sedmini, mjeseni, godinji itd.ili po potrebi.
4. Magnetne trake standardno nude kapacitete reda 12, 24, 36 GB to je dovoljno za veinu primjena.

Nedostaci strimera su slijedei:

1. Radi se o ureaju sa sekvencijalnim (serijskim) pristupom to znai da je inherentno spor, jer se do traenog
podatka mora doi premotavanjem trake
2. Strimer je elekto mehaniki ureaj, po funkcionisanju slian kalsinom audio kasetofonu ili video rekorderu. Radi se
o kombinaciji vrlo precizne i osjtljive mehanike i relativno jednostavne elektronike. Elektro mehanika komponenta
moe izazvati probleme zbog kojih moe doi do pucanja trake i sl.
3. R/W glava i traka su u stalnom kontaktu to znai da se troe i glava i traka. Uobiajena duina trake je 245m sa 72
staze za podatke po traci. To daje efektivnu duinu od 16,3 km staze. Svi veliki proizvoai profesionalne
raunarske opreme u okviru ponude za backup sisteme imaju i odgovarajue ureaje na bazi magnetnih traka.
Meusobno rijeenja se mogu razlikovati i biti inkompatibilni ali su im performanse priblino iste. Pored osnovnog
backup softwera kojeg nude Windowsi, UNIX, Linux i sl. postoje i mnogo bolja komercijalna rijeenja nezavisnih
proizvoaa softvera. Poseban segment primjene ine magnetne trake za zapis digitalnog audio signala (DAT-
Digital Tape). Ovi ureaji slue za studijska audio snimanja i potpuno su istisnuli nekadanje studijske magnetofone.
Magnetne trake su po gabaritima sline standardnoj audio kaseti.

Brzina pristupa podacima je reda 30 s, a brzina transfera oko 300 do 600 KB u sekundi, to je najsporije u raunarskom
svijetu. U backup funkciji brzina pristupa nije od primarnog znaaja.

Material za strimer traku mora zadovoljavati stroge kriterijume u pogledu mehanike vrstoe i temperaturne stabilnosti.
Velika otpornost i vrstoa obezbjeuju da traka ne puca ali i ne istee se u svakodnevnom radu. Temperaturna
stabilnost obezbjeuje nepromjenljivost gabarita trake sa promjenom radne temperature.

Optiki mediji tree generacije

55
Pod pritiskom sveopte digitalizacije ve due se najavljuju radikalne promjene TV standarda (HDTV). Postojei analogni
standardi (PAL/SECAM u Evropi i NTSC u Americi) su ve jako dugo u upotrebi i njihov kvalitet vie ne zadovoljava. Sve
popularnija je i integracija telefonskih, TV i internet usluga (3-play) sa mnotvom prednosti koje to proizvodi. U takvim
uslovima i distributeri filmova ali i TV-a trae novi medij za distribuciju i arhiviranje svojih sadraja, iji bi kapacitet bio
primjeren novim standardima. Dosadanji nain distribucije filmova na DVD medijima je u velikoj krizi zbog masovne
piratizacije (sve zatite su probijene tako da se piratske verzije pojavljuju praktino sa originalnim).
Standardne rezolucije HDTV-a su 1280x720 (standard 720p) i 1920x1080 (standard 1080i ili full HD) to je puno bolje
nego kod PAL standarda (720x576 sa preplitanjem) a pogotovo NTSC (720x486). Zbog toga je analogna TV u SAD
praktino ukinuta. Koliina podataka koju treba arhivirati znaajno je porasla pa kapacitet DVD-a ne zadovoljava. Kao
alternativa ponuena su dva konkurentska i meusobno nekompatibilna sistema: Toibin HD-DVD i Sony-jev Blu-ray.

Novi optiki mediji zadrali su gabarite standardnih CD i DVD medija, ali nude mnogo vei kapacitet. U tim uslovima
poveanje kapaciteta se moe postii samo poveanjem gustine upisanih podataka. To znai da elementarni nosilac
informacije mora da se smanji a to opet namee upotrebu otrijih lasera kao to je ve uinjeno kod DVD-a. Talasna
duina laserske zrake je smanjena sa 650 nm kod DVD-a na 405nm kod HD-DVD-a i Blu-Ray (pomak u plavi dio
spektra). Oito je da je smanjenje radikalnije nego prilikom prelaska sa CD-a na DVD (780-650=130 nm naspram 650-
405=245nm). To omoguava drastino poveanje kapaciteta po jedinici povrine medija. Smanjenje talasne duine, tj.
poveanje frekvencije laserske zrake povlai za sobom i promjenu aperture lee jer nova optika mora omoguiti bolje
(preciznije) fokusiranje zrake (apertura je poveana sa 0,6 na 0,8). Razmak izmeu staza je smanjen sa 0,74 mikrona
kod DVD-a na svega 0,3 mikrona kod 3G medija.

Potrebno je uoiti drastino smanjenje poprenog presjeka laserske zrake (plava taka naspram crvenih).

Konkurentski sistemi imaju dosta zajednikih karakteristika (405nm laser i apertura lee 0,8), ali su razlike meu njima
dovoljno velike da su meusbno nekompatibilni to korisnicima i distributerima sadraja (filmova) stvara dodatne
probleme. Oba sistema podravaju single i dual layer medije (jedno i dvoslojne medije) ali Blu-Ray podrava i vieslojne
medije (TDK je napravio 6-slojni kapaciteta 200GB). Oba standarda omoguuju i miksanje sa DVD-om, tj. isti medij
moe sadravati film snimljen u DVD i 3G formatu. To je vie komercijalno nego tehniko pitanje. Kapaciteti 3G medija
se meutim meusobno bitno razlikuju. HD-DVD nudi 15GB po jednoj strani i jednom sloju, dok je kapacitet Blu-Ray

56
diska (BD disk) osjetno vei 25GB. Obzirom na velike slinosti osnovnih tehnikih rjeenja, postavlja se pitanje kako je
razlika u kapacitetu tako velika. Toiba je znatno ranije krenula sa razvojem i mnogo se vie oslanja na DVD tehnologiju.
Proizvodni preocesi su praktiki ostali isti, koristi se ista oprema pa je cijena HD-DVD medija osjetno manja nogo BD
diska. Info sloj je na polovini debljine medija (0,6mm) pa je dobro zatien od ogrebotina ali je daleko od laserske zrake
pa je vee zamuenje, apsorpcija i rasipanje. Sony je znatno kasnije poeo sa razvojem i znaajno se udaljio od DVD
standarda sa jasnim ciljem da dobije znatno vei kapacitet. Info sloj je mnogo blie povrini diska pa je fokusiranje bolje
a rasipanje, zamuenje i apsorpcija zrake menje to je povoljno za vei kapacitet. Problem je to je takav medij jako
osjetljiv na ogrebotine pa je morao koristiti zatitnu kutiju. To je postao ozbiljan problem pa je iskoritena TDK-ova
tehnologija ultra tvrdih zatitnih slojeva debljine svega 0,1mm.

Info sloj je svega 70 do100 mikrona udaljen od povrine diska pa je fokusiranje znatno preciznije. HD-DVD medij ima info
sloj na dubini 600 mikrona od povrine diska pa je to problem za optiku i nepovoljno se odraava na kapacitet.
Kapacitet dvoslojnih medija je 2x15=30GB za HD-DVD, odnosno 2x25=50 GB za BD disk. Trenutno se ini da Blu-Ray
ima osjetnu prednost prije svega zbog naklonosti filmskih studija. Ta naklonost ne potie od boljih tehnolokih rjeenja i
veeg kapacitet ve zbog brojnih zatitnih i ograniavajuih rjeenja koja su ugraena u Blu-Ray. Oba sistema koriste
tzv. AACS zatitu (Advanced Access Content System) koja je zamjenila CSS zatitu kod DVD-a (Content Scrambled
System).

57
 SABIRNICE
Pod pojmom sabirnice smatrat e se ne samo fizika mrea paralelnih provodnika na matinoj ploi kojom su povezani
svi sklopovi i ureaji koji mogu meusobno razmjenjivati podatke, ve i elektronski sklopovi (tzv. kola sa tri stanja) koji
omoguuju elektriki pristup sabirnici i protokoli kojima je definisana komunikacija (razmjena podataka) na sabirnici.
Protokol predvia da u svakom trenutku na sabirnici mogu komunicirati samo dva ureaja i da se mora tano definisati
ko alje podatke i kome su namjenjeni , tj. ko prima podatke. Svi ostali sklopovi koji su fiziki prikljueni na sabirnicu ali u
tom trenutku nisu aktivni uesnici u komunikaciji moraju u elektrinom smislu biti odspojeni od sabirnice, tj. moraju prei
u stanje visoke impedanse (pomou kola sa tri stanja). U stanju visoke impedanse ti sklopovi (bufferi ili latch-evi) ne
optereuju sabirnicu i ne kvare valnu formu signala na sabirnici. Sabirnice se smatraju etvrtim kljunim elementom koji
bitno utie na performanse raunara. Uobiajana podjela je na sabirnice podataka, adresne i upravljake sabirnice. Ovo
je funkcionalna podjela koja u stvarnosti nije potpuno tana. Tehnika realizacija obino nije tako kruto podjeljena.
Najvanija karakteristika sabirnice je njena propusna mo izraena u MB/s. Propusna mo direktno zavisi od irine
sabirnice (8-bitna, 16-bitna, 32, 64,128, 256) i radne frekvencije sabirnice koja varira od nekadanjih 4,77 MHz do 400 i
ak 800 MHz na savremenim PC reunarima. Sabirnice koje su se koristile i koje se koriste u PC svijetu su:

1. XT sabirnica

To je 8-bitna sabirnica, koristila se PC-XT raunarima, radna frekvencija 4,77MHz. Ovo je vrlo jednostavna
sabirnica sa relativno skromnom propusnom moi od priblino 5 MB/s (4,77MB/s) koja je zadovoljavala potrebe PC
XT raunara, obzirom da dodatnih perifernih kartica gotovo da nije ni bilo.

2. AT sabirnica (Advanced Technology)

To je 16-bitna sabirnica, poela se koristiti na AT286 ra u vlasnitvu IBM-a sa radnim frekvencijama 6, 8, 10MHz, tj.
inicijalno je bila sinhronizovana sa frekvenciom procesora. Ova sabirnica je pokuaj IBM da uspostavi monopol na trite
PC raunara.

3. ISA (Industry Standard Architecture)

To je 16-bitna sabirnica koju je dizajnirala najvea zajednica proizvoaa PC klonova na elu sa INTEL-om i
Compaq-om. ISA predstavlja njihov odgovor na AT sabirnicu i odbijanje da se plaaju licencne takse IBM-u. Radi
se o gotovo indentinim i funkcionalno jednakim sabirnicama. Poetne radne frekvencije (6, 8 i 10 MHz) su bile
sinhronizovane sa frekvencijom procesora, odnosno sabirnica je radila sinhrono sa procesorom. Meutim, ve na

58
 10 MHz dolazilo je do otkaza prikljuenih periferija pa je odlueno da se sabirnica odvoji i radi asinhrono na
frekvenciji 8 MHz ili 8,33 MHz to se zadralo da dana dananjeg. Ova sabirnica je bila daleko najpopularnija
sabirnica svog vremena i bila je podrana i na P3 raunarima. Za ISA sabirnicu se kae da je sabirnica prve
generacije (1G). Propusna mo je 2bajta x 8MHz=16MB/s. Na P4 matinim ploama se uglavnom ne koristi.

4. MCA (Micro Channel Architecture)

To je 32-bitna sabirnica kojom je IBM ponovo pokuao uspostaviti monopol na polju PC sabirnica. Radi se o
izuzetno dobroj sabirnici sa mnotvo tehnikih inovacija ukljuujui i PnP (Plug and Play). PnP je sposobnost
automatskog prepozanvanja i konfigurisanja novo-dodatog hardvera. U pravilu to znai da nema potrebe za
koritenjem jumpera i prekidaa, te da O.S.sam prevazilazi potencijalne IRQ konflikte. Da bi PnP funkcionisao
moraju biti ispunjeni odreeni uslovi:
-Hardverske komponente moraju podravati PnP
-O.S.mora podravati PnP
-BIOS matine ploe mora podravati PnP
MCA sabirnica je bila vrlo skupa. Najvei nedostatak MCA sabirnice je bilo to to nije bila kompatibilna sa ISA
sabirnicom. Zbog toga nije postigla oekivani trini uspjeh uprkos neospornim tehnikim kvalitetima.

5. EISA (Extended ISA)

Ovo je odgovor INTEL/Copmaq na MCA sabirnicu. To je 32-bitna sabirnica koja je sauvala kompatibilnost sa
opte prihvaenom ISA sabirnicom. Zbog visoke cijene koritena je na serverskim raunarima tog vremena.
Propusna mo joj je 4bajta x 8 MHz=32 MB/s ili 4bajta x 8,33 MHz=33 MB/s

6. VLB (Vesa Local Bus) (VESA Video Electronics Standard Association)

VESA je amerika asocijacija za standardizaciju u oblasti video elektronike, koju je izdano financirala firma NEC,
vodei proizvoa ra. monitora tog vremena i vlasnik Multy Sync licence. Ovo je 32-bitna sabirnica, koja je radila
na 33 MHz, to je bio uobiajen standard za matine ploe tog vremena. Bila je optimalno prilagoena internoj
sabirnici P-a 80486 sa kojim se mogla i direktno povezivati bez ikakve dodatne elektronike. Sa ovim P-om je
postizala najbolje rezultate, a propusna mo je bila 4 bajta x 33,3 MHz = 133 MB/s. VLB je bila kompatibilna sa
ISA sabirnicom. Radi se o vrlo dobroj i brzoj sabirnici, koja je dominirala tritem, dok je koriten P 80486.
Pojavom Pentiuma praktiki je nestala sa scene jer je bila i suvie orijentisana na 80486 P. Njena arhitektura je
iskoritena kao temelj za mnogo univerzalniju PCI sabirnicu.

7. PCI (Peripheral Component Interconnection)

Ovo se u PC svijetu naziva drugom generacijom PC sabirnica (2G), jer se ISA smatra prvom generacijom (1G). Obino
se sabirnica dizajnira tako da traje 10-15 god. to je ISA sabirnica i postigla. Intel je uoio greku na VLB sabirnici, koja
je bila i suvie orijentisana na jedan tip P-a, pa je predloio univerzalnije rijeenje koje se na internu sabirnicu P-a
povezuje preko tzv. Host Bridge-a, to je u stvari sklop za prilagoavanje. To znai da je sabirnica i fiziki i logiki i
elektriki odvojena od P-a, pa tip P-a ne ugroava sabirnicu. Standard je promovisan 1992 i zadrao se do dananjih
dana, iako je nekoliko puta proirivan. Standardna PCI sabirnica je 32-bitna i radi na 33,3 MHz i nalazi se na 99,999%
PC matinih ploa. Pored toga, postoje varijante koje rade na 66 i 133 MHz, kao i 64-bitna varijanta PCI, ali se ova
rijeenja koriste uglavnom na serverskim ra. i grafikim radnim stanicama.

Broj bita Radna frekvencija (MHz) Propusna mo (MB/s)

32 (4 bajta) 33,3 133
32 66 266
64 (8 bajta) 33,3 266
64 66,66 533
64 (PCI X) 133 1066

Porastom radne frekvencije sabirnice, uslonjava se problem sinhronizacije signala na sabirnici. Poveanje radne
fr. se negativno odraava na valnu formu signala na sabirnici i pojavu kanjenja jer do izraaja dolaze kapacitivni
karakter optereenja na sabirnici i parazitne kapacitivnosti poluprovodnikih sklopova. PCI sabirnica dozvoljava do

59
 10 standardnih kapacitivnih optereenja, tj. 5 prikljuenih modula u PCI slotove (1PCI modul tretira se kao 2
kapacitivna optereenja).

8. AGP (Accelerated Graphic Port)

U vrijeme pojave VLB i PCI sabirnica. video podsistem nije bio izrazito zahtjevan (relativno mali monitori skromne
rezolucije i frekvencije osvjeavanja, slaba grafika itd.). U takvim okolnostima VLB i PCI sab. mogle su u potpunosti
zadovoljiti potrebe, jer su osim video interfejsa ostali korisnici sab. (modemi, zvune kartice, skeneri) bili relativno
skromni generatori prometa na sabirnici. Naglom expanzijom Windowsa (Win 95, 98), porastom veliine ekrana,
poveanjem rezolucije, koritenjem 24-bitne i 32-bitne boje na monitorima, video usluge su potpuno zaguile VLB i
PCI sab., stavljajui druge korisnike sabirnice u nepovoljan poloaj (na ekanje). Iz tih razloga Intel je razvio
namjensku sab. koja direktno povezuje internu sabirnicu P-a (koja je radila na 66 MHz) sa grafikom kartom i
njenom video memorijom, potpuno odvojivi video podsistem od PCI sabirnice, prepustivi PCI sabirnicu ostalim
perifernim ureajima. AGP sab. je i elektriki i fiziki i logiki potpuno nezavisna od PCI sab. Ovo je bitno rasteretilo
PCI sab. i produilo joj ivot. AGP sab. je 32-bitna sab. koja radi na 66 MHz (66,6). Izvorni standard definisao je
AGP 1X i AGP 2X, to znai 1 prenos pod. po ciklusu, a 2X, 2 prenosa po po ciklusu. Propusna mo za AGP 1X je
bila 4bajta * 66,6 MHz * 1 prenos = 266 MB/s, za AGP 2X to je 4 bajta * 66,6 MHz * 2 prenosa = 533 MB/s. Danas
su u upotrebi u glavnom AGP 4x, 8x i 16X.
AGP 4x 4 bajta * 66,6 MHz * 4 = 1066 MB/s
AGP 8x 4 bajta * 66,6 MHz * 8 = 2133 MB/s
Poto su grafike kartice doivile veliku ekspanziju a grafiki procesori na video-kartama postali komplikovaniji od
osnovnog P-a, uz koritenje puno video mem. na grafikoj karti (64, 128, 256 MB), AGP port nije mogao da
zadovolji potrebe za el. energiom grafike karte. Osnovni AGP port dozvoljava el. optereenje do 25 W. AGP
standard je proiren i definisan je tzv. AGP-PRO standard, koji dozvoljava el. optereenje do 110 W. Danas esto
ni to nije dovoljno ve AGP kartice koriste dodatno napajanje direktno sa napojne jedinice raunara. Iako AGP ima
dobru propusnu mo, ini se da je na zalasku i da e polahko nestati sa scene, jer se najnoviji modeli vrhunskih
grafikih kartica uglavnom rade kao PCI-EXPRESS. kartice.

9. PCI EXPRESS (PCI-E)

Ovo je prelazak PC sab. iz paralelnog na serijski nain rada i smatra se 3G sabirnicom. Sinhronizacija paralelne
sab. kao to je PCI na frek. veim od 133 MHz postaje suvie sloena, jer dolazi do izoblienja i kanjenja signala,
to se manifestuje kao gubljenje sinhronizacije signala na sabirnici. Izoblienje signala se u konanici gotovo uvijek
manifestuje kao kanjenje (td), a to neminovno znai gubitak sinhronizacije na sab.

Iz tih razloga odlueno je da trea generacija PC sab. bude serijska sab. velike brzine (PCI-EXPRES). Ambicija
Intela je da sab. traju 10-15 god. PCI-EXPRES predvia rad u full duplex vezi, sa frek. taktovanja od 2,5-10 GHz.
10 GHz se smatra gornjom granicom za bakarne provodnike. PCI-EXPRES standard dozvoljava koritenje i
optikih kablova, kao i beinu komunikaciju. Osnovni PCI-E. standard predvia propusnu mo od 150 MB/s
(1500Mb/s) pri kodiranju 8/10, to znai da je za prijenos 1 bajta podataka, pored 8 bitova podataka, potrebno
prenijeti i 2 sinhro signala (START i STOP). PCI-E. je softwerski kompatibilna sa PCI sab., ali nudi itav niz
prednosti.
1. propusna mo se moe jednostavno poveavati poveanjem radne frek. na sab. ili poveanjem broja
komunikacionih kanala.

60
 Propusna mo dosee 8,4 GB/s, a teoretska granica se smatra 32 GB/s, to je puno bolje od bilo koje
paralelne sab.
2. rastojanja meu ureajima se mogu poveati na otprilike 0,6 - 1 m, to je puno povoljnije.
3. ureaji prikljueni na sab. mogu meusobno komunicirati bez posredstva P-a.
4. PCI-E. podrava PnP standard, a u praktinom radu je slina SCSI sab. iako koristi mnogo manje signala.
5. zahvaljujui postojanju vie komunikacionih kanala, dozvoljeno je i omogueno da vie ureaja komunicira
meusobno istovremeno. Npr. P i HDD kao 1 par, memorija i CD-ROM kao drugi par idt...

Jednostavni primjer sabirnike organizacije matine ploe

Najee je sabirnika org. na matinim ploama organizovana hijerarhijski i podijeljena u dvije velike grupe, koje :
1. podravaju komunikaciju velikih brzina
2. podravaju komunikaciju malih brzina
Na matinim ploama obino dominiraju 2 ipa koji su znatno vei od ostalih i najee se u literaturi nazivaju NORTH
BRIDGE (N.B) i SOUTH BRIDGE (S.B), iako Intel izbjegava te nazive. N.B. je zaduen za podrku komunikaciji velike
brzine, radi na visokim radnim frek. zbog ega se jako zagrijava, pa se ponekad mora dodatno hladiti aktivnim ili
pasivnim hlaenjem. U South B.-u su integrisane podrke za komunikaciju sa sporijim ureajima i sporijim sabirnicama,
kao to su FDD i HDD interfejsi, serijski i paralelni portovi, interfejsi tastature, mia, i sl. S.B. se relativno sporo mijenja,
pa je esto isti ip prisutan na puno razliitih matinih ploa. Sve bitne razlike koje odreuju funkcionalne mogunosti
matine ploe a time i raunara su koncentrisane u N.B.-u.

61
 Ulazno / Izlazni (U/I) interfejsi
I/O (input/output interface)

Zadatak U/I interfjesa je da obezbjedi vezu ra. sa spoljnim periferijama. U osnovi radi se o sab. organizicijama i
odgovarajuim prikljunim interfejsima koji dozvoljavaju konekciju periferijskih ureaja, kao to su skeneri, printeri, ZIP
ureaji, prenosivi HDD-ovi i sl. Principijelno U/I interfejs obavlja isti zadatak kao i sab. na matinoj ploi, ali se uobiajeno
interne komunikacije obavljaju preko sab., odnosno BUS-a, a externe komunikacije preko U/I interfejsa. Razlika je vie
terminoloke nego principijelne prirode. U/I interfejsi su standardni pratilac PC ra. od samog poetka i relativno su se
sporo mijenjali, prvenstveno zato to su se i periferijski ureaji dosta sporo mijenjali. Uobiajeno U/I interfejsi su:

1. serijski interfejs (COM)

2. paralelni interfejs
3. IrDA
4. Wireless (WiFi)
5. USB
6. FireWire (IEEE 1394, iLink )

Serijska veza

Osnovna karakteristika serijske veze je da se podaci alju kao niz tj. povorka impulsa preko komunikacione linije. Na PC-
u je ser. port dugo god. bio osnovni komunikacioni port i prisutan je na PC-u od samog poetka. Tzv. COM port
predstavlja asinhronu serijsku komunikaciju relativno malih brzina. Za dananja shvatanja ser. port je u tehnikom smislu
prevazien, ali se preko njega jo odvija modemska komunikacija. U ser. vezi se u svakom trenutku mora znati prijemna
i predajna strana, odnosno ko alje, a ko prima pod. Pod. se alju kao bipolarni naponski signali potencijala +15 V (log 1)
i -15 V (log 0), to znai da ni u jednom trenutku prenosa pod. prenosna linija nije na 0 V. Da bi serijska komunikacija bila
uspjena obje strane moraju ispunjavati odreene uslove:

1. obje strane moraju koristiti isti format podataka ( 7-bitni ASCII ili 8-bitni EBCDIC). ASCII se ee koristi
na PC ra., a EBCDIC je uobiajen na main frame ra.
2. obje strane moraju koristiti isti broj start i stop bita. Uobiajeno je 1 start i 2 stop bita, to znai da 1 bajt
podataka trai minimalno 11 bita u prenosu to je dosta neekonomino (efikasnost prenosa je 8/11).
3. obje strane moraju koristiti istu emu za provjeru parnosti, odnosno provjeru ispravnosti prenesenih
podataka. Mogue su parna i neparna ema i ema bez bita pariteta, to je danas najee.
4. obje strane moraju koristiti isti algoritam kompresije podataka, ime se poveava efikasnost prenosa.
Stepen kompresije varira zavisno od tipa podataka i moe ii do max. 1:4. Uz standarde za kompresiju, danas su
uobiajeni i algoritmi za detekciju i korekciju greke u prenosu pod. To znai da prijemna strana ne samo da
detektuje greku u prenosu, nego i ispravlja greku pomou ciklinih redundantnih kodova (CRC).
5. obje strane moraju koristiti istu brzinu komunikacije. Standardne tzv. HEYS brzine su 300 bita/s, 600, 1200,
2400, 4800, 9600, 14400, 19600, 28800, 33600, 56000 (56 Kb/s). Brzina komunikacije zavisi od brzine A i B
strane ali i od stanja na transmisionoj liniji. Na poetku komunikacije uesnici u komunikaciji (A i B) se
dogovaraju o brzini.
6. obje strane moraju koristiti isti komunikacioni protokol.

Pri serijskom prenosu se pored korisnih bitova pod. (8 bita) alju i dodatni sinhro signali (1 start i 2 stop bita). Pored toga,
na nivou bloka podataka mogu se slati i dodatni CRC kodovi. To znai da je stepen iskoritenja <1 tj. u najboljem
sluaju = 8/11<1, to znai da skoro 1/3 podataka u prenosu otpada na jalove (bezkorisne) podatke.

Tipovi serijske veze

U ser. vezi mogu uestvovati 2 tipa ureaja:

1. D.T.E. (Data Terminal Equipment)

2. D.C.E. (Data Communication Equipment),

U opremu terminalnog tipa spadaju PC raunari, terminali, inteligentne konzole itd. U opremu komunikacionog tipa
spadaju externi modemi, koncentratori komunikacije, profesionalna mjerna oprema i sl. Mogui sluajevi serijske veze
su:

62
Null modem i RS232C kabl su vizuelno gotovo identini, zbog ega moe doi do zamijene, odnosno pogrene
upotrebe. Neadekvatna upotreba ovih kablova moe dovesti do oteenja serijskih portova, zbog toga je poeljno
omskom metodom (ommetrom) ispitati o kojem se tipu kabla radi. Ispitivanje se provodi provjerom stanja pinova 2, 3 i 6,
ako se radi o 9-pinskim kablovima, to je danas najee. Pored 9-pinskih, postoje i 25-pinski serijski kablovi, ali su
danas znatno rijei. Ako su kratko spojeni pin 2 na jednoj stani i pin 3 na drugoj strani kabla radi se o Null modem kabl.
Ako je spojen pin 2 sa pin 2 i pin 3 sa pin 3, radi se o RS 232 c kablu. Najsigurnije je provijeriti u dokumentaciji.
Brzina komunikacije zavisi od max. brzine ureaja koji komuniciraju i stanja komunikacione linije.

Paralelni port (PP)

Paralelni port je takoe stalni pratilac PC-a od samog poetka. Ranije su koriteni 36 pinski P.P. dok se danas iskljuivo
koriste 25 pinski P.P. Dugo god. P.P. je vaio za relativno brz komunikacijski port, preko kojeg su se prikljuivali
tampai, skeneri, ploteri, i externi sisrtemi masovne memorije (ZIP, HDD...). Pojavom USB-a P.P. je praktiki istisnut iz
upotrebe, jer je relativno osjetljiv, a propusna mo mu vie ne zadovoljava.

Linije od 2-9 su linije podataka, linije 17-25 su linije mase. Poto je P.P. vrlo osjetljiv na uticaj smetnji uraeno je nekoliko
nivoa zatite od smetnji:

1. linije podataka su upletene sa svojim linijama mase. Na taj nain se smanjuje uticaj interferencije i
presluavanja, do kojeg neminovno dolazi izmeu paralelnih vodova na visokim frekvencijama.
2. za zatitu od vanjskih elektromagnetnih smetnji vri se oklopljavanje kabla metaliziranom mreicom, tzv.
irmovanje-
3. duina kabla je ograniena na 3 do 5 m, zavisno od kvalitete provodnika.

Osnovni standard P.P.-a omoguuje bidirekcionalnu komunikaciju brzinom od 0,5 MB/s. Standard je poboljavan i
proirivan, tako da pored osnovnog koji je najee u upotrebi, postoje i E.P.P.(Enchanced Paralel Port) i E.C.P.

63
(Extendeded Capability Port port proirenih mogunosti). Napredniji standardi dozvoljavaju brzine komunikacije od 2
MB/s, to je prihvatljivo za veinu tampaa. P.P. uobiajeno koristi oznaku LTP 1, 2 ili 3 (Line Paralal Transmittion), to
znai da su mogua 3 P.P.-a na PC-u, ali je to izuzetna rijetkost. Po defaultu koristi se standardna HEX adresa 378 i
interapt linija IRQ 7.

USB (Universal Serial Bus)

Ve poodavno je uoljiva sveopta tendencija migracije iz paralelnog naina komuniciranja u serijski. USB je jedan od
dva mogua serijaska interfacea velikih brzina. Pored USB-a tu je IEEE 1394 poznat kao FireWire (Apple) i iLink (SONY)
to su samo marketinka imena . Oba interfacea imaju sline karakteristike u pogledu propusne moi, ali je USB znatno
jeftiniji i samim tim znatno rasprostranjeniji. Osnovni USB standard je predloio Intel, a u razvoju je uestvovao USB IF
(USB Implementation Forum), gdje pored Intel-a spadaju IBM, MicroSoft itd.
Osnovne karakteristike USB-a su:

1. Radi se o jednostavnoj i vrlo jeftinoj komunikaciji koja koristi etvero-ini oklopljeni kabal (prva ica +Vcc, druga
ica DATA, trea ica +DATA, etvrta ica GROUND)
2. Mogue je prikljuiti do 127 ureaja iako se takva mogunost vrlo rijetko koristi. Dodatni ureaji se umreavaju u
topologiju slojevite zvijezde. Vie ureaja znai sporiju komunikaciju jer svi prikljueni ureaji koriste i dijele isti
propusni opseg.
3. USB podrava u potpunosti PnP specifikaciju to znai da se ureaji automatski detektuju i konfiguriu bez potrebe
za hardverskim i softverskim intervencijama.
4. USB omoguuje ukljuivanje i iskljuivanje pod naponom.

Kao najvei nedostatak USB-a smatra se nomogunost meusobne komunikacije bez posredstva PC raunara. Ovaj
nedostatak je kljuna mana USB-a u odnosu na IEEE 1394, ali je najnovijim verzijama standarda (On the Go) i taj
problem prevazien. Maksimalna duina kabla zavisi od prenika koritenih provodnika i dostie 3 do 5m to je puno
bolje od paralelne varijante ovakve propusne moi. U praksi se mogu susresti 3 tipa USB interfacea:

1. USB 1.1 maksimalne propusne moi 12 Mbit/s odnosno 1,5 MB/s. Mb/s=Megabit/s
2. USB 2.0 maksimalne propusne moi 480 Mbit/s odnosno 60 MB/s. MB/s=MegaBajt/s
3. On the Go koji je po propusnoj moi identian sa USB 2.0 ali ne zahtjeva posredstvo raunara pri komunikaciji 2
ureaja.

Pored ovog, USB-a ima i jedan spori podkanal brzine svega 1,5Mb/s (0,1875MB/s) za vezu USB tastature, mia, joystika
itd. USB 2.0 predstavlja odlino rijeenje za konekcije sa zahtjevnim ureajima kao to su digitalne video kamere,
skeneri velike rezolucije itd. USB 2.0 automatski podrava klasu USB 1.1. Windows 98 i kasniji podravaju USB 1.1, a
direktnu podrku za USB 2.0 imaju samo novije verzije Windows-a XP i Windows 2003, ali ne i starije verzije Windows-a
XP. On the Go omoguuje razmjenu podataka izmeu digitalnih ureaja bez posredovanja PC raunara.

IEEE 1394 (FireWire, iLink)

Dugo godina ovo je bio osnovni standard za povezivanje zahtjevnih ureaja kao to su digitalne video kamere, video
editori, skeneri visokih rezolucija, vrhunski digitalni fotoaparati... IEEE 1394 ima nekoliko standardnih brzina
komunikacije. U svakodnevnoj upotrebi su: 100Mb/s (12,5 MB/s), 200Mb/s (25MB/s), 400Mb/s (50MB/s). Najnoviji IEEE
1394 omoguuju brzine od 1600Mb/s (200MB/s) to je uporedivo sa SCSI interfaceom, a proirenje standarda predvia
komunikaciju od 3200Mb/s (400MB/s). iLink moe da koristi estoilne oklopljene kablove gdje prvi par predstavlja
napajanje, drugi par slui za prenos signala i podataka, a trei par slui za prenoenje signala za vremensku
sinhronizaciju. Ureaji koji imaju unutranje napajanje mogu koristiti i etveroilne kablove, gdje prvi par slui za prenos
podataka, a drugi par za prenos signala za vremensku sinhronizaciju.
iLink omoguuje znatno veu snagu (10W uz strujno optereenje od1,5 A) u odnosu na USB koji dozvoljava samo 2,5W
optereenja.
iLink dozvoljava povezivanje do 63 ureaja u lanac, ali se pomou odgovarajuih adaptera moe povezivati i vie, iako
za to nema praktine potrebe. Najei korisnici iLinka su digitalne video kamere i oprema za editovanje videa.
Maksimalna duina kabla za iLink je 5m.

64
Beini interface-i

Postoji mnotvo situacija kad beina komunikacija nudi niz perdnosti:

- gusto naseljeni i infrastrukturno optereeni centri velikih gradova gdje polaganje novih kablova esto nije izvodljivo,
- sajamske i sline manifestacije ogranienog trajanja gdje bi polaganje kablova stvaralo velike trokove a ponudilo malu
sigurnost komunikacije (kidanje, premjetanje, gaenje i slino)
-ako su u pitanju izdvojeni objekti udaljeni od odgovarajue infrastrukture gdje bi polaganje kablova kotalo puno a
stepen sigurnosti bi bio nizak.

U takvim i slinim situacijama beino komuniciranje ima vie prednosti nego nedostataka. Postoji nekoliko medija koji
mogu posluiti za beinu komunikaciju:

1. IC zrake
2. Radio signali
3. Optiki signali

IrDA (InfraRed Data Access)

Ovo je najjeftiniji, ali i najslabiji nain za beino umreavanje raunara. Pored jeftinoe i jednostavnosti sistem nema
drugih prednosti. Poto se koriste IC zrake domet je jako ogranien (3-10m). Komunikacija je mogua samo u uslovima
optike vidljivosti, to znai da svaka prepreka ili sluajni prolaznik moe dovesti do prekida komunikacije. Tehnologija je
dobro poznata i sina je tehnologiji koritenoj kod daljinskih upravljaa za TV. Brzina komunikacije je vrlo mala, reda 100
do 200 Kb/s.

Komuniciranje koritenjem radio talasa

Postoji nekoliko naina kojima je zajedniko koritenje elektromagnetnih talasa pomou odgovarajuih primopredajnika.
Domet moe da varira od nekoliko desetina metara do nekoliko desetina hiljada kilometara.

1. RRU veze (Radio Relejne Usmjerene)

Ovo je infrastruktura koju PTT (Telekom) kompanije koriste odavno i sastoji se od sistema usmjerenih antena,
pasivnih reflektora i repetitorskih stanica. Odlikuje se velikom propusnom moi i pouzdanou, ali je rijeenje skupo
i nije raspoloivo za obine korisnike.

2. Wi Fi (Wireless Fidelity)

Standard je poznat kao IEEE 802.11.b. Ovo je sistem koji se uobiajeno koristi za beino umreavanje PC
raunara. Propusna mo mu je 11Mb/s. Radna frekvencija je 2,4 GHz. Ovo je frekventni opseg za koji se ne
plaaju takse dravi odnosno nisu potrebne nikakve posebne dozvole za rad na ovom opsegu. Zbog toga je ovaj
opseg poprilino napadnut razliitim korisnicima (ukljuujui i mobilni telefoniju), a pojavljuju se i neki izvori
smetnji kao to je mikrovalna penica i sl). To znai da vlada poprilina guva u ovome opsegu pa komunikacija
moe biti oteana ili ak onemoguena. Ovi sistemi se sastoje od baznih stanica koje imaju funkciju slinu
serverima na mri i osnovnih primopredajnih modula koji se instaliraju na svaki raunar koji eli da se beino
umrei ili da komunicira. Emisiona snaga je relativno mala zbog ega je domet ogranien na 100m u zatvorenom
prostoru ili do 500m na otvorenom prostoru u uslovima optike vidljivosti. Emisiona snaga mora biti ograniena jer
su korisnici raunara vrlo blizu primopredajnim antenama pa bi jako zraenje ugroavalo zdravlje korisnika. Pored
IEEE 802.11.b koji je najzastupljniji postoje ureaji temeljeni na standardu IEEE 802.11.a koji rade na 5GHz i
ureaji temeljeni na IEEE 802.11.g koji rade na 2,4GHz ali sa puno veom propusnom moi (54 Mb/s).

3. Home RF

To je alternativni nain za beino umreavanje. Znatno je jeftiniji od WiFi-a, pa je namijenjen korisnicima koji
nemaju velike zahtjeve. U osnovnom standardu nudi relativno skromnih 1.6 Mb/s, a najnoviji standard 2.0 nudi 10
Mb/s, to je uporedivo sa IEEE 802.11.b. Home RF je namijenjen beinom umreavanju ravnopravnih korisnika, tj.
tzv. Peer to Peer umreavanje.

65
 4. Bluetooth (Blt)

Ovo je najjeftinija i najsporija beina komunikacija, koja koristi spektar 2,4 GHz. Namjenjena je beinom
povezivanju vrlo razliitih ureaja (lap top ra., beine slualice, mobiteli, pejderi, tampai, inteligentni kuanski
aparati, ...). Poto radi u spektru 2,4 GHz gdje vlada svojevrsna guva, mogue su jake interferentne smetnje.
Kao zatita od interferencije koristi se taktika brzog mijenjanja velikog broja kanala. Blt. dozvoljava 79 kanala u tzv.
proirenom spektru. Kanali se mijenjaju 1600 puta u sekundi. Na taj nain se izbjegavaju uticaji interferentnih
smetnji. Ovo nije trajna veza, jer blt. prekida emitovanje ako nema podataka za prijenos, ime se oslobaa emisioni
band (opseg). Osnovna brzina komunikacije je skromnih 400 Kb/s.

Monitori
Monitori su osnovni izlazni ureaji PC raunara i od njihove kvalitete i mogunosti bitno zavisi komfor pri radu sa ra.
Koriste se 3 tipa monitora:
1. CRT Cathode Ray Tube
2. LCD Liquid Cristal Display
3. Plazma
4. LED

CRT monitori

Tehnologija CRT monitora je preuzeta iz TV tehnike i poznata je ve 100 godina. Osnovni principi CRT mon. su identini
principima formiranja TV slike. Osnovni element je tzv. katodna cijev vakumirana cijev sa relativno visokim stepenom
vakuma (10-8 Hg). Okolni pritisak je znatno vei i varira zavisno od stanja atmosfere, oko 900 mili bara ili priblino jedna
atmosfera. Katodna cijev trpi veliku silu s vana, pa u sluaju oteenja moe doi do implozije. Oteene ili neispravne
cijevi treba devakumirati lomljenjem vrata katodne cijevi odgovarajuim (bezbjednim) postupkom. Tzv. elektrini top
pomou odgovarajueg zagrijavanja proizvodi na katodi oblak slobodnih elektrona, koji se zahvaljujui visokom naponu
usmjeravaju i kreu velikom brzinom prema ekranu sa fosfornim premazom. Uz pomo sklopova za konvergenciju, od

66
oblaka elektrona, formira se elektronski mlaz. Fosforni premaz ima osobinu da pod djelovanjem elektr. mlaza emituje
svijetlo. Fosfor nastavlja emisiju svijetla kratko vrijeme i nakon to mlaz prestane dijelovati. Ta pojava naziva se
perzistencija. Perzistencija je vrlo vaan parametar i mora se paljivo odabrati jer bitno utie na dinamiku prikaza na
monitoru. Prevelika perz. stvara probleme zbog tzv. tromosti ekrana. Kolor ekrani koriste fosforne premaze sa tri boje
RGB. Tri fosforne elije osnovnih (R,G i B) boja ine 1 video pixel osnovni elemenat slike. Od veliine osnovnog
elementa zavisi otrina slike. Da nebi zbog eventualnog rasipanja mlaza dolo do zamuenja slike, ispred fosfornog
premaza postavljana je tzv. maska sa odgovarajuim otvorima, tako da mlaz moe dijelovati na fosforni premaz samo
kroz otvore na masci. Postoje dva bitno razliita tipa maski: INVAR i TRINITRON. INVAR maska je napravljena od jako
nategnutih ica od posebnog materijala, koji je otporan (invarijantan) na djelovanje elektronskog mlaza. Du ruba ekrana
smjeten je elini ram na koji su ice spojene. Ovo je jeftinije rijeenje a mon. su neto tei. Kvaliteta slike je neznatno
slabija nego kod trinitrona. Trinitron katodne cijevi je svojevremeno patentirao SONY, ali su i drugi proizvodai ponudili
slina rjeenja. Maska je napravljena od uzdunih traka, sa odgovarajuim vertikalnim otvorima. Trinitron maska je
sloenija za izradu jer se trai velika preciznost, to utie na cijenu. Nezgodna strana trinitron cijevi je to se pri jaem
osvjetljaju mogu vidjeti dvije horizontalne linije, na prvoj i drugoj treini ekrana. Te linije potiu od sistema za privrenje
i dranje traka. Openito se smatra da je trinitron cijev kvalitetnije izrade i da daju otriju sliku, ali je INVAR cijev
dugotrajnija i jeftinija. Uobiajene dijagonale ekrana za PC mon. su 14'', 15'', 17'', 19'', 20'', 21''. Preporuene rezolucije
su:

640 x 480 za monitore sa dijagonalom 14'' (inch)

800 x 600 15''
1024 x 768 17''
1200 x 1024 20''
1600 x 1200 21''

Broj bita kojim je kodirana informacija o boji odreuje max. broj boja koji moe biti prokazan na monitoru. Od broja boja
zavisi kvalitet prikaza slike. Standardne postavke su:

8 bitna bojoa (256 boja max) Pseudo Color

16 bitna boja (65650 boja) High Color
24 bitna boja (16,7 miliona boja) True Color
32 bitna boja (4 milijarde boja) Pure Color

Pored ovih pokazatelja, za CRT mon. je vrlo bitno tzv. horizontalno skeniranje (osvjeavanje slike). ovjek vidi pokretne
slike zahvaljujui tromosti oka. Frekvencija osvjeavanja slike varira u zavisnosti od mogunosti grafike karte i kvalitete
monitora. Kod slabijih mon. je oko 60 Hz, a kod vrhunskih modela ide i do 160 Hz. Preporuljivo je da frek. osvjeavanja
ne bude manja od 80 Hz, a ako se radi sa aplikacijama tipa Auto Cad i sl., osvjeavanje treba poveati i na 100 Hz.
Poveanje frekvencije refreinga iznad 120 Hz nema naroitog smisla jer ljudsko oko to ne moe primjetiti a hardware se
nepotrebno napree. Iako su CRT ekrani najjeftinija rijeenja na tritu i nude vrlo kvalitetnu sliku, njihov poloaj na
tritu ubrzano slabi, prvenstveno zbog:

1. velikih gabarita (dimenzije, teina).

2. velike potronje struje.
3. relativno visokog nivoa zraenja, koje nije zanemarivo pri duem radu. Taj problem je ranije bio puno izraeniji.
Najnoviji CRT monitori zadovoljavaju vrlo rigorozne ekoloke standarde kojima je definisan nivo zraenja i
potronja el. Energije. Oboje su jako ogranieni, naroito u stand by modu.

Dobre strane CRT-a su:

67
 1. visok kvalitet slike (dinamika, kontrast, osvjetljaj).
2. relativno jednostavno kalibrisanje boje, ime se moe postii praktiki prirodna slika, to je vrlo vano za poslove
na pripremi tampe (desktop programi).
3. dobro uhodana i relativno jeftina tehnologija.
4. trajnost CRT monitora je vea nego kod konkurentskih tehnologija.

Ipak svi vodei proizvoai monitora su prestali sa proizvodnjom CRT monitora tako da se nazire kraj ove
tehnologije.

LCD monitori

Razvoj LCD tehnologije trajao je preko 20 god. uz inicijalne trokove od preko 3 milijarde $. Danas se ta tehnologija
smatra komercijalno sazrelom, to znai da je cijena dovoljno pala da bude konkurentna CRT monitorima, a performanse
su dovoljno porasle da budu prihvatljive irem krugu korisnika. Prednosti LCD-a su dosta oigledne:

1. osjetno manji gabariti, to znai manje zauzee prostora na radnom stolu.

2. potronja energije je nekoliko puta manja nego kod ekvivalentnog CRT monitora.
3. nivo zraenja je praktiki zanemariv.
4. otrina slike je vrlo povoljna za textualne aplikacije, to znai da je prihvatljiv u poslovnom svijetu.

Nedostaci LCD-a:

1. tehnologija jo uvijek nije sasvim pouzdana, pa procenat karta nije zanemariv.

2. otkazivanje pojedinih pixela na ekranu ostavlja trajne poslijedice i dosta je iritantno za korisnike. Proizvoai
toleriu do 7 neispravnih pixela, pa su uslovi garancije kvaliteta esto problematini.
3. dinamika slike je jo uvijek problematina i esto nedovoljna za prikaz filmova i sportskih prijenosa. Pri brim
scenama dolazi do razljevanja slike i neugodnih efekata sjenke.

Princip rada LCD-a

Teni kristal je elatinozna masa, koja je smjetena izmeu prozirnih elektroda. Pod djelovanjem upravljakog napona
na elektrode, estice kristala se orijentiu u odreenom smijeru i poinju ispoljavati polarizirajui efekat, proputajui
samo odreeni dio svjetlosnog spektra. Proputanjem eljenog dijela spektra i blokiranjem neeljenog odreuje se
intenzitet i boja svjetlosnog elementa (pixel-a) i na taj nain se moe generisati slika kao matrica upravljivih piksala.

68
Postoje 2 osnovna tipa LCD ekrana: monohromatski i kolor. Monohromatski su osjetno jednostavniji i samim tim jeftiniji i
u pravilu koriste tzv. pasivnu matricu. Kolor varijante su puno kompleksnije, a samim tim i skuplje i koriste iskljuivo
aktivnu LCD matricu.

69
- Monohtomatski LCD

Slika se formira osvjetljavanjem jedne linije za drugom ekrana, dok se ne iscrta cijela slika. To znai da je vrijeme
osvjetljaja osnovnog elementa slike Tes= Ts/480, gdje je Ts vrijeme formiranja cijele slike. Ovako malo Tes se negativno
odraava na nivoe osvjetljaja i kontrasta. Slika je blijeda, a kontrast iznosi svega 1:10. Kontrast je odnos najsvjetlijeg i
najtamnijeg elementa slike. Poto se slika formira iz linija, prva linija mora zadrati osvjetljaj dok se ne iscrta zadnja linija
slike. To znai da se moraju koristiti ekrani sa velikom perzistencijom. Visoka perz. znai tromost ekrana, pa se na
ovakvim ekranima ne mogu prikazivati filmovi i slini video sadraji, jer ekran ne moe pratiti dinamiku slike. Broj
upravljakih tranzistora je minimalan Nut=640+480=1120. Obzirom na relativno slab kvalitet slike, a dobru robusnost, ovi
ekrani se koriste za situacije gdje dinamika prikaza nije od posebnog znaaja (POS terminali, signalizacija na
aerodromima, table za obavjetenja itd...).

- Dual Scan monohromatski LCD

Ekran je podijeljen na 2 polovine, tako da se istovremeno iscrtavaju 2 linije svaka u svojoj polovini ekrana. To znai da
je Tes = Ts/240. Vrijeme osvjetljaja osnovnog elementa slike je duplo due nego kod obinog monohromatskog LCD-a,
to se povoljno odraava na osvjetljaj i kontrast. Kontrast dostie 1:18. Perzistencija ekrana moe biti duplo manja, to je
povoljno za dinamiku slike, ali dinamika jo uvijek nije dovoljna za prikaz filmova i video sadraja. Ovi ekrani se u
glavnom koriste za POS terminale, bankovne automate, informacione panele i sl. gdje je vana izdrljivost, pouzdan rad i
relativno niska cijena.

- Kolor LCD

70
Kod kolor ekrana upravlja se svakim elementom slike posebno, pa je broj upravljakih tranzistora Nut jako velik. Za
rezoluciju ekrana 640*480, Nut=640*480*3=921600, to je uporedljivo sa P-om 80486. Obzirom da se svaki elemenat
slike sastoji od 3 subpixela i da se moe upravljati osvjetljajem svakog subpixela, mogue je postii potpuni kolor efekat.
Obzirom da se upravlja pojedinanim elementima slike Tes = Ts, pa perzistencija ekrana nije problem i moe biti
minimalna. Dinamika slike vie ne zavisi od perz. ekrana, ali se kao problem javlja tromost samog tenog kristala.
Tehnoloki napredak je dovoljan da ovi ekrani mogu prikazivati filmove i video sadraj, ali su ipak mogui problemi u
dinamici slike pri sportskim prijenosima, filmovima i slinim dinamikim sadrajima.
Tehnologija proizvodnje ovih ekrana poznata je pod imenom TFT ekrani (Thin Film Transistor), a naziv potie od
naina proizvodnje upravljakih tranizistora.

Do skora su dominirali LCD monitori (i televizori) koji kao izvor pozadinskog osvjetljenja koriste tzv. cold fluorescentne
lampe, tj. posebno konstruisane lampe sline klasinim neonkama ali sa intenzivnim ravnomjernim svjetlom koje je blie
tzv. bijelom spektru. Neonska rasvjeta uobiajeno daje hladno svijetlo koje vue na plavo. Atribut cold oznaava da
se lampe jako malo griju, tj. rade jako efikasno to je vrlo vano jer bi zagrijavanje moglo otetiti LCD sloj. Energetska
efikasnost je jako vana i kod prenosnih ureaja koji se napajaju iz baterija (npr. lap top raunari, mobiteli i slino).
Znaajno poboljanje postignuto je koritenjem LED dioda kao izvora pozadinskog osvjetljenja i praktino svi noviji LCD
ekrani koriste LED pozadinsko osvjetljenje. Svaki element slike (piksel) zahtijeva jednu LED diodu. To znai da bi
trebalo napraviti matricu LED dioda prema rezoluciji ekrana (to znai nekoliko miliona LED dioda) to bi bilo izuzetno
skupo. U praksi se koriste jednostavnija i puno jeftinija rjeenja sa manjim brojem LED izvora svjetlosti rasporeenih du
ivica ekrana (slabije rjeenje) ili je ekran podjeljen na 64 polja koja imaju svoje nezavisne LED elemente i njihovim
intenzitetom se nezavisno upravlja. LED LCD ekrani imaju nekoliko znaajnih prednosti:
-Osvjetljaj ekrana je ravnomjerniji
-Potronja elektrine energije je viestruko manja jer su LED diode enrgetski efikasnije od cold lampi,
- Kvalitet slike je puno bolji jer su poboljani svi kvalitativni atributi slike (kontrast, dinamika slike, zasienost boja itd.),

TFT ekrani polako gube bitku sa novom tehnologijom LED ekrana (IPS matrica-In Plane Switch) koja nudi osjetno bolji
kvalitet slike, ivlje i pravilnije boje, vee uglove gledanja, bolju saturaciju boja itd. TFT ekrani su ipak neto bri pa se
koriste za gamerske monitore zbog manjeg tzv. In-put laga, tj. manjeg kanjenja u odzivu ekrana na pobudu sa tastature
ili mia (to je u igrama izuzetno vano). Ipak za veinu korisnika je IPS matrica puno bolji izbor jer razlika u cijeni nije
vie tako velika.

71
Plazma monitori

Plazma je etvrto agregatno stanje materije, koje se javlja na vrlo visokim temperaturama, iznad 5000 C. U takvom
stanju sile izmeu atoma i molekula praktiki ne postoje i sve estice se stohastiki kreu. Na mikro planu se plazmatini
efekat moe simulirati pri izboju (pranjenju) gasnih cijevi, pod djelovanjem odgovarajueg visokog napona. Pri izboju u
gasnim cijevima, javlja se intenzivan svjetlosni efekat. Plasma ekrani predstavljaju matricu minijaturnih elektronskih
cijevi, odnosno elija punjenih odgovarajuim gasom na koji se djeluje visokim naponom. Sve elije imaju fosforne
premaze odgovarajue boje, tako da je mogue ostvariti potpuni kolor efekat. Tehnologija ovih ekrana ima nekoliko
prednosti i nekoliko mana.

Prednosti su:

1. ovom tehnologijom mogue je realizovati ekrane velikih dimenzija.

2. kvaliteta slike moe biti bolja od bilo kojeg drugog komercijalno dostupnog rijeenja.
3. temperatura boja (prirodnost boja) je daleko bolja nego kod LCD mon.
4. osvjetljaj i kontrast su bolji nego kod vrhunskih CRT mon. i daleko bolji nego kod LCD mon. Opseg kontrasta ide
i do 1:2000, a vrhunski modeli dostiu i 1:3000.

Nedostaci su:

1. tehnologija je relativno skupa, pa se smatra ne isplativom za dimenzije ekrana manje od 40''.

2. ekrani su relativno osjetljivi i trae veliki oprez prilikom prenoenja , premijetanja, postavljanja i sl.
3. ekrani se prilino zagrijavaju u radu, pa se moraju hladiti na odgovarajui nain. Jeftinija rijeenja (iako i dalje
skupa) koriste kombinaciju pasivnih radijatora i ventilatora kao aktivnog naina hlaenja, to stvara odreeni nivo
buke. Vrhunski modeli koriste samo pasivne radijatore velikih gabarita, to znai dosta veliku teinu.
4. tehnologija nudi ogranienu trajnost plasma mon. koja se cijeni u optimalnim uslovima na 7 8 god.

Plasma ekrani se u glavnom koriste za TV visoke rezolucije (HDTV), a vrlo rijetko kao monitor PC ra., mada veina
ekrana posjeduje odgovarajue ulaze za tu namijenu. Ipak plazma tehnologija gubi bitku sa jeftinijom i energetski
tedljivijom LCD tehnologijom. Svi vodei proizvoai plazma televizora (ak i Panasonic kao najbolji meu
proizvoaima plazma ekrana) su obustavili dalji razvoj ove tehnologije tako da se njen kraj ve nazire.

TAMPAI
Ve odavno tampai nisu osnovni izlazni ureaji raunara, ali su zahvaljujui relativo niskoj cijeni stalni pratilac.
Zahtijevi za kvalitet i brzinu tampe su prilino iroki i zavise od potreba korisnika. Zbog toga se na tritu moe nai
nekoliko vrsta tampaa.To su:
1. termalni tampai
2. tampai na bazi mehanikog udara
3. ink-jet tampai
4. laserski tampai
5. sublimacijski tampai

1. TERMALNI TAMPAI
72
Ovo nije najstarija tehnologija tampe ali je najjeftinija i najslabija i koristila se na poetku PC-ere. Obzirom na slab
kvalitet tampe danas se vie ne koriste, ali se iskustva steena sa ovom tehnologijom koriste kod nekih drugih tipova
tampaa. Princip rada se zasniva na koritenju termalnog efekta koji izaziva grija smijeten u glavi tampaa.
Djelovanje grijaa izaziva zatamljenost termo osjetljivog papira. tampai su vrlo jednostavne i robusne konstrukcije i
vrlo su jeftini, ali sam termo osjetljivi papir nije naruito jeftin.

Osnovni nedostaci su:

1. slab kvalitet tampe
2. relativno sporo tampanje
3. slaba trajnost otampanog materijala jer i naknadno moe da pocrni, ako ostane kraj izvora toplote ili izloen
sunevoj svjetlosti.

2. TAMPAI NA BAZI MEHANIKOG UDARA

Osnovni principi rada preuzeti su sa dobro poznatih pisaih maina. Glava za tampanje mehaniki djeluje (udara,
ekia) po traci natopljenoj tintom (ribon) ispod koje se nalazi papir. Zahvaljujui tome na papiru ostaje odgovarajui trag.
Tehnologija je optereena velikim brojem mehanikih djelova to ograniava i brzinu i kvalitet.

Postoje tri tipa ovakvih tampaa:

1. matrini
2. linijski
3. stranini

Matrini tampai

Osnovna karakteristika ovakvih tampaa je da glava za tampanje koristi odreeni broj iglica rasporeenih u matrinoj
formi. Standardno se koristi 9 ili 24 iglice. Vrhunski modeli koriste 48 iglica. Obzirom na karakteristiku ribona ovi su
tampai najee monohromatski mada postoje i kvazi kolor izvedbe. Iako su ovi tampai dugo godina dominirali na
tritu danas se smatraju prevazienim u pogledu kvaliteta i brzine tampe. Istisnuli su ih gotovo potpuno vrlo jeftini ink-
jet tampai. Danas se koriste jo samo u poslovnom okruenju u situacijama kada treba otampati vie kopija
odjednom.
Prednosti matrinih tampaa su:
1. dozvoljava upotrebu viestruko indigovanog papira kojim se moe napraviti 4-6 kopija odjednom
2. dozvoljava upotrebu tzv. ratrak papira neograniene duine
3. kvalitet papira na kojem se tampa ne utie bitno na kvalitat tampe

Nedostaci matrinih tampaa su:

1. Kvalitet tampe je relativno slab i prihvatljiv je samo u tekst modu, dok je grafiki mod neprihvatljivo slab,
2. Brzina tampanja je relativno mala i iznosi 200-400 karaktera u sekundi to znai odprilike oko dvije stranice
u minuti ali to zavisi i od izbora fonta i broja redova po stranici.
3. U radu su dosta buni, a proizvode i vrlo neugodne vibracije koje mogu unititi hard disk te treba izbjegavati
dranje tampaa na istom stolu sa raunarom.

Linijski tampai

Ovo je posebna izvedba tampaa na bazi mehanikog udara kod kojih se tampa cijeli red (linija) odjednom. Mogu
tampati samo unaprijed predefinisani set karaktera (alfanumeriki set + znakovi interpunkcije). To znai da mogu
tampati samo u tekst modu. Odlikuju se izuzetnom brzinom tampanja (do 3000 linija u minuti). Radi se o dosta skupim
tampaima koji se koriste u situacijama kad treba za relativno kratko vrijeme otampati velike koliine teksta (rauni za
vodu, struju, telefon itd.). Radi se o vrlo robusnim (snanim, jakim) i pouzdanim tampaima. Kvalitet tampanja teksta je

73
relativno dobar , tj. zadovoljava za namjene za koje je predvien. Nemogunost tampanja u grafikom modu moe biti
veliko ogranienje.

Stranini tampai

Ovi je daleko najbra verzija tampaa i predstavlja prave tamparije u malom. Koristi sisteme sa lananicima kao prava
tamparija. Zahvaljujui tome moe odtampati i do 20.000 stranica u minuti. tampa cijelu stranicu odjednom. Moe
tampati samo alfanumerike karaktere i znakove interpunkcije. Poto su to izuzetno skupi sistemi koriste se srazmjerno
rjetko (tamo gdje treba u enormno kratkom vremenu otampati ogromnu koliinu teksta (vojni pozivi).

3. INK-JET TAMPAI

Ovo je vrsta tampaa koja danas dominira na tritu. Nude najniu cijenu uz kvalitet tampe koji je uporediv sa
kvalitetom laserskih tampaa. Pored toga nude kolor tampu po relativno niskoj cijeni i sa kvalitetom koji je prihvatljiv za
veinu korisnika. Osnovni princip rada zasnovan je na dobro kontrolisanom i vrlo preciznom pljuckanju odnosno
izbacivanju vrlo sitnih kapljica tinte odgovarajue boje. Kao najei sistem za izbacivanje tinte koriste se piezo kristali
(kristali kvarca) koji pouzdano i precizno mijenjaju dimenzije pod djelovanjem odgovarajueg napona. to su kapljice
sitnije to je otrina i kvalitet slike bolji tj. moe se postii vea rezolucija. Za kolor tampu mogu se koristiti tri raznobojna
ketria tinte. Uobiajno cijan, magneta i uta koje pretstavljaju osnovne boje za ink-jet tampa i pomou njih se mogu
proizvesti sve ostale boje. Uobiajno je da se uz ketri za tampu u boji koristi i poseban rezervoar crne tinte koji je
obino i duplo vei.

Razlozi za ovo su viestruki:

1. Kolor postupkom crna nije ba crna i vie lii na tamno smeu.
2. Dosta je neracionalno i ne ekonomino crnu tampu realizovati troei tri kolor boje jer se efektivno potroi tri
puta vie tinte uz slabiji reultat.
Rezolucije koje ovi tampai postiu se kreu od standardnih 720x720 po kvadratnom inu preko 1440x720 i 2880x1440
taaka po kvadratnom inu, to je kvalitet uporediv sa kolor fotografijom. Svi bolji ink-jet tampai mogu da rade i u tzv.
foto modu kada daju najbolji kvalitet tampe, ali zahtijevaju upotrebu posebnog (foto) papira. Ovaj foto papir je dosta
skup i svaki proizvoa ga tempira prema svom tampau. Na ovaj nain se moe postii kvalitet uporediv sa pravom
kolor fotografijom. Brzina tampe ovih tampaa u CB modu kree se 4-10 stranica u minuti dok je kolor tampa neto
sporija i uobiajeno se kree 3-6 stranica u minuti, ali to mnogo zavisi i od izabrane rezolucije i od izabranog moda
(naina rada). Ovi tampai imaju vrlo ogaranienu koliinu memorije reda 128 kB tako da im je baferovanje vrlo malo.
Zbog toga se oni u svom radu oslanjaju na resurse raunara (procesorsku snagu i memoriju) i prilino ga optereuju.

4. LASERSKI TAMPAI

Ovo je tehnologija koja se temelji na tehnologiji fotokopir aparata. Za razliku od fotokopira gdje se slika generie optikim
putem ravnomjernim osvjetljavanjem fizikog predloka (dokumenta) pomou precizne optike, kod laserskog tampaa
slika se generie elektronskim putem. Osim te poetne faze ostali principi su uglavnom isti. Kod laserskih tampaa
generator slike je laserska dioda koja osvjetljava selenski valjak (bubanj). Valjak je presvien tankim slojem selena koji je
poluprovodni materijal. U mraku se selen ponaa kao izolator. Prije generisanja slike selenski valjak se se naelektrie
elektrostatskim putem na takav potencijal da odbija toner. Toner pretstavlja ultra-finu smijesu eljeznih estica, boje
(pigmenta) i sintetikih smola. eljezne estice daju toneru osjetljivost na elektromagnetno polje, boja obezbjeuje
vizuelni efekat, a sintetika smola obezbjeuje rastapanje i upijanje estice na papir pod djelovanjem izlaznih valjaka sa
grijaima.

74
 LASER
R
NE
TO

selenski
valjak
(bubanj)
metalni
valjak

teflonizirani
valjci sa
papir grija~ima

Mjesta koja laser osvijetli na selenskom valjku gube odbojni potencijal i postaju privlana za toner. Moe se rei da se
pomou lasera formira elektrostatska slika na valjku. Na osvjetljena mjesta zalijepit e se toner. Sinhrono sa selenskim
valjkom obre se i metalni valjak koji je tako naelektrisan da privlai toner tako da toner prelazi sa selenskog valjka na
metalni valjak. Prije procesa tampe i papir na kojem e se tampati se naelektrie tako da privlai toner. U kontaktu
papira sa metalnim valjkom toner prelazi na papir. U daljem kretanju papir prolazi kroz sistem tefloniziranih valjaka sa
grijaima pomou kojih se toner utisne u papir i rastopi i tako ostaje trajno fiksiran na papiru. Teflon je materijal posebnih
karakteristika (termostabilan je i na njega se ne moe praktiki nita zalijepiti) i tu je da sprijei prelazak tonera sa paipra
na valjke.

Kolor laserski tampai

Principijelno ovi tampai se ne razlikuju puno od monohromatske verzije. Tehnika realizacija moe biti na dva naina:

1. Kolor tampai sa 3 prolaza papira kada papir tri puta prolazi kroz sistem za tampanje, ali se svaki put koristi
toner druge osnovne boje. Mjeanjem tonera odgovarajuih osnovnih boja mogu se dobiti sve boje iz spektra,
ime se postie dobar kolor efekat.

2. Kolor tampai sa jednim prolazom papira. Ovi tampai posjeduju 3, odnosno 4 nezavisna bubnja tako da papir
u jednom prolazu proe pored tri bubnja sa osnovnim bojama i tako u jednom prolazu papira postie puni kolor
efekat. etvrti bubanj slui za CB tampu i ugrauje se radi ekonominosti tj. da se ne bi troili kolor toneri za
uobiajenu CB tampu. Ovaj metod je tri puta bri u procesu tampanja, a kvalitet tampanja je priblino isti.
Cijena vee brzine tampe plaa se veim brojem skupih dijelova (tri bubnja, komplikovan transportni sistem).
Zbog toga su ovi tampai osjetno skuplji, ali ovaj koncept ipak sve vie uzima maha. Brzina jednoprolaznih
tampaa kree se od 6 - 15 stranica po minuti zavisno od kompleksnosti sadraja slike. Bez obzira na tehniku
izvedbu ovo su relativno skupi tampai, iako im je cijena znaajno pala. Ovo je ipak najefikasniji nain vrlo
kvalitetne kolor tampe. Kvalitet tampe na odgovarajuem foto papiru je uporediv sa klasinim kolor
fotopostupkom.

5. SUBLIMACIJSKI TAMPAI

Ovo je tehnologija koja obezbjeuje najvei kvalitet kolor tampe. Meutim proces tampe je prilino spor, a ukupna
cijena relativno visoka. Princip rada zasnovan je na koritenju votanih tapia odgovarajue boje koji se prije procesa
tampe otapaju uz pomo grijaa. Rastopljena masa se nanosi na papir koji je posebne izvedbe i dobro upija rastopljeni
vosak. Neiskoritena otopljena masa brzo stvrdnjava i ostaje neupotrebljiva za daljnju tampu. To znai da u radu sa
ovim tampaima moe doi do velike potronje voska za malu koliinu odtampanog materijala, tj. tampa treba paliti
tek onda kada je proces pripreme potpuno zavren. Ovim nainom postie se najbolji kolor efekat i najprirodnija boja, ali
su ukupno gledano ovi tampai nepraktini za upotrebu i u konanom vrlo skupi. Koriste ih samo profesionalci u
procesu pripreme tampe i slinim aplikacijama.

TASTATURE I BIOS

75
Tastatura je osnovni ulazni ureaj PC raunara. U osnovi radi se o mikrokontrolerski kontrolisanom ureaju, koji sa PC
raunarom komunicira uz pomo odgovarajueg protokola. U sutini radi se o komunikaciji dva mikrokontrolera, od kojih
se jedan nalazi u tastaturi a drugi na matinoj ploi raunara. Svaki od njih ima tano definisanu ulogu i izvrava
odgovarajui zadatak.

DIN priklju~ak
MB ra~unara Tastatura
1 5
2 4 1/2
3
micro
micro
PCX sabirnica

kontroler
kontroler micro DIN
8048
1 6

8048
2
3 4
5 1/4 ili
8031
ili
ili
sli~an
micro DIN 8051

1 6 1/4
2 5
3 4 PS/2
(mi{)

Mikrokontroler je sloeno elektronsko kolo koje uz CPU jedinicu sadri i odreene koliine ROM-a i RAM-a, a moe
sadravati i ulazno-izlazne sklopove (paralelni i serijski interfejs), sistemski klok i druge komponente. To znai da
mikrokontroler moe samostalno obavljati odreene zadatke. Mikrokontroler 8048 je standardni intelov kontroler
tastature i nalazi se na veini matinih ploa raunara (ili njegov ekvivalent), sadri 2 kB ROM memorije i 128 B RAM-a.
Zahvaljujui ovom RAM-u, moe da zapamti 16 zadnjih pritisnutih tastera i sauvati ih do spremnosti raunara da prihvati
te informacije. Kontroler ugraen u tastaturu cikliki (periodino) izvrava program za skeniranje tastera, na taj nain se
provjerava koji je taster pritisnut. Prvo se provjeravaju tzv. specijalni tasteri (Ctrl, Alt, Shift, Del, Ins itd.) jer njihova
pritisnutost mjenja znaenje ostalih tastera. Na ovaj nain se utvruju samo geografske koordinate pritisnutog tastera,
a ne i njegovo znaenje. Mikrokontroler na matinoj ploi obrauje podatke dobivene sa tastature i daje interpretaciju
pritisnutog tastera. Ovo je vrlo dalekovidno rjeenje koje omoguuje da imamo razliite tipove tastatura (En, Hr i sl.) i
koristimo razliitu fonetiku, tj. upotrebu pojedinih specifinih simbola za odreene jezike. Mogua su 2 standardna
rasporeda tastera:
1. QWERTY koji se nalazi na standardnim tastaturama
2. DVORAKOVA tastatura koja ima optimizirani raspored tastera i sa kojom se mogu postii osjetno vee brzine
kucanja.

U PC svijetu se mogu susresti 3 tipa tastatura:

1. XT - 83/84 tastera
2. AT - 101/102 tastera
3. ATX-WIN 95/98 - 105/106 tastera

XT tastatura
Ova se tastatura koristila samo na XT raunarima i karakteristina je po tasteru za hardverski reset raunara. Nije
kompatibilna sa ostalim tastaturama.

AT tastatura/ATX-Win 95/98

76
Ova tastatura se poela koristiti sa PC286 raunarima i kompatibilna je sa dananjim P3 odnosno P4 raunarima. Postoji
potpuna kompatibilnost izmeu AT i ATX-WIN 95/98 tastaturom. Razlika je samo u prikljunim konektorima (DIN i micro
DIN) i dodatnim tasterima na WIN 95/98 tastaturi koji nemaju unaprjed odreenu funkciju. Ti tasteri su ostavljeni na
raspolaganje korisniku da definie tzv. makro funkcije. Na taj nain se mogu ubrzati poslovi koji se esto ponavljaju. Uz
pomo jeftinih adaptera ove tastature mogu mijenjati jedna drugu.

Tehniki, tastature se mogu susresti u:

1. standardnoj izvedbi
2. industrijskoj izvedbi

Standardna izvedba se koristi u uobiajenim tzv. SOHO primjenama.

(Small Office Home Office)
Industrijska izvedba omoguuje koritenje u posebnim ambijentnim uslovima kao to su:
- enormno poveanje vlage, temperature i pritiska,
- izraeno prisustvo agresivnih medija, ugljene praine, jakih vibracija itd.
Industrijska izvedba je obino tzv. membranska izvedba i tastatura se nalazi u hermetiki zaptivenom kuitu koje u
potpunosti spreava prodor vlage, praine, prskajue vode i sl.

BIOS (Base Input Output System)

Bios predstavlja skup rutina najnieg nivoa. To znai da BIOS obavlja poslove interfejsa izmeu OS-a i prikljuenog
hardvera koji fiziki obavlja postavljene zadatke. U tom smislu uloga BIOS-a kao interfejsa izmeu OS-a i prikljuenog
hardvera bitno utie na efikasnost rada kompletnog raunara. BIOS je u sutini visoko specijalizovani softver koji se
namjenski razvija tako da obino nije transparentan (prenosiv) sa jedne matine ploe na drugu.

Poto BIOS komunicira sa hardverom na najniem moguem nivou to znai da mora biti prilagoen hardverskim
karakteristikama svake prikljuene komponente. To ujedno znai da komponente koje se pojave naknadno moda nee
biti podrane ili prepoznate. Uloga BIOS-a se moe razmatrati iz dva ugla jer se i rad BIOS-a odvija u dvije faze (startni
dio i radni dio).

dovo| enje napajanja

POST
Startni
(power pro{irena
dio on s elf
inicijalizacija
inicijalizacija
BIOS-a test)

bootiranje

zahtjev za
upravljanje prekidima prekidom
Radni (IRQ)
dio
BIOS-a zahtjev za
upravljanje uslugama uslugom

77
Nakon dovoenja napona napajanja raunar mora obaviti odreene poslove automatski tj. bez pomoi korisnika.
Programski kod koji to obezbjeuje nalazi se u BIOS-u. U tom smislu iz hardverskog ugla gledanja BIOS je memorijski
ip. U softverskom smislu program smjeten u toj memoriji takoe se naziva BIOS. Nakon dovoenja napajanja i
resetovanja svih prikljuenih komponenti BIOS pokree tzv. POST i inicijalizaciju. POST (Power On Self Test)
podrazumjeva provjeru stanja prikljuenih komponenti i provjeru parametara koji su prijavljeni u setup raunara.
Paralelno sa procesom POST-a odvija se i proces inicijalizacije.
Pri inicijalizaciji ispravni parametri iz setupa se dodjeljuju hardverskim komponentama. Ako POST i inicijalizacija prou
bez problema BIOS zapoinje proces bootiranja. Bootiranje je proces itanja startnog zapisa na bootabilnom mediju i
podizanje OS-a. Nakon to je OS uspjeno podignut BIOS preputa komandu nad raunarom OS-u, odnosno korisniku
(obavjetavajui ga odgovarajuim znakom, tj. promt-om). U radnom dijelu BIOS obavlja zadatke u dva nivoa
(upravljanje prekidima i upravljanje uslugama), pri emu upravlja raspoloivim resursima raunara. Najvanija radna
uloga BIOS-a su tzv. BIOS usluge. Postoji mnotvo BIOS usluga, a najznaajnije su video usluge, usluge tastature,
usluge paralelnog i serijskog porta, usluge sistemskog sata, sistemske usluge itd. Po obimu najvee i vjerovatno
najznaajnije su video usluge. Postoji itav spektar video usluga koje omoguuju da se rezultati obrade raunara na
kvalitetan nain prikau na ekranu. Proizvoai BIOS-a (AMI, AWARD, PHOENIX) periodiki izdaju ispravljene verzije
BIOS-a u kojima su otklonjeni odreeni nedostatci ili je ukljuena podrka za najnoviji hardver. Zbog toga je korisno
periodiki izvriti tzv. update BIOS-a skidajui sa interneta najnovije verzije.
Pri tome se treba striktno drati uputa proizvoaa BIOS-a i spasiti staru verziju BIOS-a u sluaju da nova nebude
prihvaena. Iako je BIOS poznatiji po startnim radnim zadatcima vei dio poslova obavlja nakon dizanja OS-a. Dvije
grupe poslova su karakteristine: upravljanje prekidima i upravljanje uslugama. Upravljanje prekidima obavlja se na
zahtjev komponente koja moe da generie zahtjev. Sve hardverske komponente koje mogu generisati zahtjev za prekid
su rangirane tj. dodjeljen im je odreeni nivo interapta kojim je odreen prioritet u opsluivanju. to je nivo vei, IRQ
linija ima manji broj. Najvei mogui prioritet ima IRQ 0 (refreing sistemske memorije). Integritet tj. tanost podataka u
RAM-u je od najveeg mogueg znaaja jer je to preduslov za ispravan rad raunara. Ispravna obrada neispravnih
podataka nema nikakvog smisla. IRQ 1 su tzv. sistemski prekidi dok je IRQ 2 obino rezervisan za tastaturu to
znai da je tastaturi dodjeljen vrlo visok nivo, tj. prvi nivo interapta koji zavisi od korisnika jer se IRQ 0 i 1 obavljaju
automatski. Veina ostalih komponenti ima znatno nii nivo interapta.
IRQ 3 i 4 serijski portovi
IRQ 7 paralelni port
IRQ 12 PS-2 mi
Upravljanje uslugama obavlja se na zahtjev programa ili komponente koje ga mogu generisati (zahtjev).

78