YDEK KT

YDEK
Paul W atzlawick

K0T\\ Paul
P qii I

Watzlawick
Al ma n c a d a n eviren: Turgay Kurultay

^ .
w atonti
n
 PAUL W ATZLAW ICK
1921de V illach/K m tende dodu, felsefe ve dil
renimi grd. 1949da doktorasn verdi, ardndan psi
koterapi eitim ini tam am layarak 1954te psikanalist
diplom as ald. 1957-1960 y llan arasnda El Salva
d o rda psikoterapi alannda profesrlk yapt.
1960tan bu yana K alifom iya/Palo Alto Zihinsel Ara
trm alar E nstitsnde aratrm ac olarak alm akta
ve ayn zamanda 1967den beri Stanford niversitesi
Psikiyatri B lm nde ders vermektedir. 1983te ya
ym lanan M utsuzluk K lavuzu (A ynnt Yay., 1993)
byk bir ilgi grd. Ksa zam anda bir milyon satt.
B alca yapdan: M enschliche K om m unikation (nsan
letiimi), Janet H. Beavin ve Don D. Jackson ile bir
likte, 1969; Lsungen (zmler), John H. W eakland
ve Richard Fisch ile birlikte, 1974; Wie w irklich ist
die W irklichkeit? (Gereklik Ne K adar G erektir?),
1976; D ie M glichkeit des Andersseins (Baka O lm a
nn Olana), 1977; Gebrauchsanweisung f r Amerika
(Amerika iin Kullanm a K lavuzu), 1978; (Der.) D ie
erfundene W irklichkeit (Uydurma Gereklik), 1981;
Vom Schlechten des Guten oder H ekates Lsungen
(yideki Kt ya da H ekatevari zmler), 1986.
 Aynnl: 144
Dizi d kitaplar: 9

yideki Kt
y ad a
Hekatevari zmler
Paul Watzlawick

Almancadan eviren
Turgay Kurultay

Yayma hazrlayan
Zeynep Atayman

Kitabn zgn ad
Vom Schlechten des Guten
oder Hekates Lsungen

dtv/1994
basmndan evrilmitir.

Akal Ajans

Bu kitabn tm yaym haklar

Ayrnt Y aynlanna aittir.

Kapak illstrasyonu
Anita Kunz

Kapak dzeni
Arslan Kahraman

Basma hazrlk
Renk Yapmevi (0 212) 516 94 15

Bask ve Cilt
Mart Matbaaclk Sanatlar Ltd. ti. (0212)212 03 39-40

Birinci basm
Nisan 1996

ISBN 975-539-120-7

AYRINTI YAYINLARI
Piyer Loti Cad. 17/2 34400 emberlila-stanbul Tel: (0212) 518 76 19 F ax:(0 2 1 2 )5 1 6 45 77
 Paul Watzlawick
YDEK KT
YA DA HEKATEVAR ZMLER
DZ DII KTAPLAR
G DELEN ADAM
Papalagi"
(3. Basm)

KAVUNLU NATRMORT
Ahmet Sipahiolu

HAYIR!
Aforizmalar"
StanislatfJ. Lee
(2. Basm)

DNYANIN LK NSANLARI
HANSEL VE GRETEL'D
Niels Vogel

. G DELEN ADAM
SAM OAYI ANLATIYOR
Erich Seheurmann

OZM OSKRONOS
Adam enel

MUTSUZLUK KILAVUZU
Paul Watzlawick
(2. Basm)

KADINLAR N
UVALLAMA KILAVUZU
13 NER
Lisa Francia

YDEK KT
Paul Watzlawick
Hekate, Antik an kader
tanras; etrafnda uluyan
kpekleri, hayaletlere ve
hayallere hkmeden ve 11.
yzylda Macbethe konuk olan o
uursuz tanra. Gzne
kestirdii kiinin stnde
denedii insafsz stratejiyle onun
gven duygusuna kaplp kendi
sonunu hazrlamasna neden olan
Hekate. Watzlawick ince bir
alayla bu tanrann kadrini bize
gsteriyor. Gven ve mutluluk
peindeki bizlerin politikada,
bilimde ve gnlk ilikilerimizde
yolumuzu armamzn,
przsz dediimiz zmlere
kaplmamzn sorumlusu, bu
eskimeyen ilkenin anasdr
Hekate.
 iindekiler

nsz 9

Gven: insann atadan kalma ezeli dman 14

Bir eyin iki kat, iki kat daha iyisidir 21
iyideki kt 27

Olmayan (yani yok saylan) nc yol 36.

Gelelim iyinin balatt zincirleme tepkimeye 42

Sfrlanmaz toplamlar oyunlar 47

7
 u gzel dijital dnya 55

Senin ne dndn ok iyi biliyorum" 63

Dzensizlik ve dzen 75
nsancllk, tanrsallk, canavarlk 80

Hznl pazar 85
O bu mu? 91
Kaynaka 98

8
 Sevgili okur!

Dilde henz tam bir ifadesi bulunmayan, ama

nihai reete zmler biiminde aabileceimiz bir
takm zmler var. Reete zmle neyin kastedil
diini herkes bilir. Nihai zm sznn o rpertici
dolaysz anlamn ise sadece benim gibi ileri yataki
AvrupalIlar biliyor. Bu alm ierikle iki kavram
bir arada kullanm oluyoruz. Diyeceim, burada
sz edilen zm ylesine bir reetedir ki, sorunla

9
birlikte sorunun yann yresini de kazyp atmak
anlamna gelir. Tpk bir hekim esprisinde sylendi
i gibi: Ameliyat iyi geti, hasta sizlere mr.
Yani bulacamz ifade yeni olsa da, bununla dile
getireceimiz insani pervaszlk, ilk alardan beri
bilinen bir ey. zninizle ifadesini aradmz eyi
M acbeth tragedyas rneinden giderek sergile
mek istiyorum.
Shakespearein yaptndaki birok tiplemenin de
rinlii ve anlalmazlna kyasla Macbethdeki
cadnn rol olduka bellidir. Patronieleri, uursuz
kader tanras Hekate onlara, M acbethin dn
kesinletirmek iin, kendisine grkemli bir gelecek
kehanetinde bulunmalar grevini verir. Snrsz ik
tidar hrsn okad iin M acbethin bu kehanete
inanmas o derece kolay olmu ve cadlarn kehane
tini doru karmak iin didinirken geri dnlmez
sona ynelmitir.
Hekatenin neden M acbethin (ve ilerde grece
imiz gibi daha baka biroklarnn) dn bu
kadar istediine akl sr erdirmek pek mmkn deil.
Bu istein varolduu ve Hekatenin isteine ulat
konusunda ise Shakespeare tereddte yer brakm
yor. imdi amacm, Hekatenin byle bir nihai ree
te zm nasl tezghlad hakknda sizleri bilgi
lendirmek. Bunun iin M acbethin yan sra, daha
yeni vakalara ilikin seyir tablolar da vereceim.
Bilmiyor olabilirsiniz diye, saygdeer okurum,
unu hemen belirteyim: Hekate ekibinin ykc faa
liyetleri M acbethin 11. yzylda bana gelen olay
larla snrl deil kesinlikle; bunlarn zaman st ol

10
duunu sylemek doru olur - tabii u fark da
unutmamal, Hekatenin elinde 9 yzyl sonra
bugn ok daha rafine teknikler bulunmaktadr.
Ama temel ilkeyi M acbethde grebiliriz.
Cadlarn, M acbethi geri dnmenin anlamszla-
t noktaya kadar getirmeyi baarm olmalan, He-
kateye yetmez. (ylesine batmm ki kana, durup
bir baksam, geri dnmek de zor, ileri gitmek de)
nk kendi eliyle yaratt vahetin iinde Mac-
beth azap ekmektedir. Yeterince pimemi acemi
nin korkusudur bu [III/4]; demek ki kendi sonunu
getirmeye yeterince hazr deildir ve bakarsn yan
dan svverir. Hekate bylece astlarnn iinde bir
terslik sezer ve ynetimi kendi eline almak zorunlu-
unu hisseder:

Haksz mym, kendini bilm ez snepeler?

lm ve hile ilerinde
Macbethe dolap eviren sizler;
Ben ki kraliesiyim
Her uursuzluun kayna gcnzn
Hi arldm m kendi payma deni yapmaya
Ya da sanatmzn grkemini gstermeye? [III/5]

Peki Hekate ne yapar da, M acbethin basiretini

balar ve yaratlan vaheti onarmaya va henz kur-
tanlabilecek olan kurtarmaya ynelmesini engel
ler? Geri Hekate, gnl okayan arlarn insan
srkleyebilecei en rktc eye, yani M acbethi
ansna inanmaya yneltecek kadar ileri gitmez.
Bunun yerine cadlarna, onu gven duygusuyla ya
nltma emrini verir:

11
 lm ve kaderi horlamal Macbeth,
Uramasm merhamet ve korku yurduna;
V e bildiiniz gibi sizin de,
Ezeli dmandr lmllerin gven. [III/5]

Cadlar ona kesin gvende olduunu bildirirler,

iki durum dmda. Birincisi:

Kan dk, cesur ve kararl ol;

^ v aldrma kimsenin gcne
/ 1 Kadndan domu hi kimse
M acbethe zarar veremez;

kincisi ise:

Macbeth hi yenilm eyecek,

/ 'Byk Birnam orman ona bakaldnp
Dunsinane tepesine yrmedike. [V/I]

Bu iki durum da M acbethe olamaz gibi geldi

inden kendini gvende hisseder, artk asl ktl
yapmaya hazrdr. Aksilie bakn ki, aa dallaryla
kamufle olmu dman ordusu bir orman misali, ka
lesi Dunsinanea adm adm ilerlerken, doum me
selelerinde pek bilgili olmad anlalan Macbeth
sezeryan doumlu M acduff tarafndan ldrlr.
Kukusuz Macbeth, Hekatenin uygulamalarn
dan sadece biri, ama en tannmdr. Hekatenin i
leri Antik Dionysos ana kadar gerilere uzanr; ay
rca Hekatenin dnyaya uursuzluk yaymak iin
benzer nihai reete zmler uygulad ve uygula
maya bundan sonra da hazr olduu ok daha yeni

12
vakalar da kyor karmza. Yaptm ayrntl ve
uzun yllara yaylan incelemeler sonunda, Heka-
tenin kendine zg taktikleri hakknda baz somut
ipular verebilecek duruma geldim. Burada iki
noktay herkesin anlayla karlayacan umuyo
rum: Birincisi, meslek sim olduu iin, kaynaklar
m aklayamam, bu yzden de istisnasz tm yer ve
kii isimleri benim tarafmdan deitirilmi bulun
maktadr. kincisi, Hekate bugn artk yannda ulu
yan kpekleriyle dolanan, hayal ve hayaletlerin
kollu tanras olarak boy gstermemektedir. Bu
gn, Akdeniz sahillerinde lks bir villada yaamak
tadr. Dardan bakldnda bu villann tekinsizlii-
ne ilikin hibir ey sezemezsiniz, tpk Hekatenin,
modem gnlk yaammzn kazanmalarndan ya
rarlanan, grnrde zararsz yntemlerinde de byle
bir tekinsizlik gremeyeceiniz gibi.
Bu kitaba bir vakann tablosunu izerek bala
mak ve sonunda ayn vakaya dnmek istiyorum. En
uygun takma isim olan Herkiiyi ne yazk ki Hugo
von Hofmannsthal sahiplenmi bulunuyor; ben de
takliki durumuna dmemek iin bu kiiyi Adam
mz olarak anacam.

13
 Gven:
insann
atadan
kalma
ezeli
dman

Bir zamanlar bir adam vard, kendi halinde mutlu

bir hayat srmekteydi, ta ki amasz bir merakla,
belki de tamamen samalamaktan, kendisine, yaa
mn kendi kurallar olup olmadn sorana kadar.
Bununla kastettii dnyann her yerinde varolduu
herkesin malumu olan yasa kitaplar, bir yerde ye
mekten sonra geirmek ayp saylrken, baka bir
yerde evin hanmna iltifat kabul edilmesi ya da in
sann eer doru drst imla bilmiyorsa duvarlara
ayp deyiler karalamamas gerektii gibi eyler de

14
ildi. Hayr, onun derdi bakayd; insanlar iin in
sanlar tarafndan yaplm bu kurallar onu ilgilendir
miyordu. Aniden renme merakna tutulduu ey,
yaamn biz insanlardan bamsz olarak her eyi
dzenleyen kendi kurallarnn olup olmadyd.
Keke bu hayrsz soruya hi bulamasayd - zira
bu som onun kendi halindeki mutlu yaamna son
vermiti. Onun derdi, hamambceinin nasl bu
kadar ok baca, bylesine bir zerafet ve kusursuz
bir uyumla hareket ettirebiliyorsun? sorusuyla kar
laan krkayankiyle aynyd. Krkayak saflkla
sorulmu bu som zerine dnmeye balad - o
andan itibaren de yryemez oldu.
Biraz daha yksek dzeyli bir rnekle anlatacak
olursak, adammzn derdi, kayktan aa atlayp
suyun zerinde yryen sann ard sra koturan ve
bu olayn imknszlnn farkna varmasyla suya
batp boulma tehlikesi geiren Aziz Petm sunkiyle
aynyd. (Bilindii gibi balklar ve denizciler ge
nellikle yzme bilmezler.)
Adammz tartmasz cevaplar arayan biriydi -
somnu da zaten biraz bundand. Ona gre, dnyann
dzeni konusunda kafasna taklan som ayn zaman
da dnyann (ona) sunduu gvenle de ilgili olma
lyd ve verilecek cevap da ya evet ya da hayr ol
malyd. Eer hayrsa - ama daha burada taklp
kalmt ite. Kuralsz bir dnya, dzeni olmayan
bir yaam m vard o zaman? Kendisi o gne kadar
nasl yaam, kararlarn neye gre vermiti? y
leyse kendinin o gne kadarki hayatnda ve eylem
lerinde bulduu doal gven, anlamsz ve geree

15
aykr bir gvendi. Bu durumda bilgi aacnn mey
vesini tatm, ama sadece kendi bilgisizliini gr
mt. Ve Aziz Petrus gibi Genesaret denizinin sula
r yerine, Dostoyevskinin anti kahramannn yukar-
daki k dnyasna tiradlann okuduu bodrum de
liine dvermiti:
Saygdeer baylar, sizi temin ederim, ok fazla
bilmek gerek bir hastalktr. [...] Zira bilginin do
rudan, kanlmaz meyvesi atalettir, yani kollarn
kavuturup oturmaktr.
Hayr bu tr bir bodrum insan olmak istemiyor
du o. Ktmserler im dilik yle olmadn syleye
bilirler. nk o sorularm daha da derinletirme
peindeydi. Hayr' sorusuna cevap olarak kabul
ede-mediinden E vet iin kantlar aramaya balad.
Hibir kukuya yer brakmamak iin de bu E v e t'i en
yetkili azdan duymak istedi ve bilimler ahnn bir
temsilcisine bavurmaya karar verdi.
Bylece kalkp bir matematikiye gitti. Gitmez
olayd! Aralarndaki uzun konumay buraya alma
nn yarar yok; en azndan, matematiki bu su duru
luundaki bilimin ou temsilcisi gibi, en basit ve
anlalmayacak bir yan olmayan kavramlarla ko
nutuunu sanp, adamn kendisini nasl olup da an
lamadna at iin.
Adam birok kez bilginimizin szn nazike
kesti: Arad eyin, sonsuz sayda kantlanabilir
asal saynn varl olmadn, matematiin yaam
sorunlarnda karar vermeyi salayacak belirgin ve
kesin kurallar sunup sunmadn veya gelecekteki
olaylara ilikin tahminde bulunmay salayacak g

16
venilir yasalar tanmlayp tanmlamadn merak
ettiini belirtti. Bunun zerine uzmanmz, karsn
dakinin nereye varm ak istediini nihayet anladn
sand.
Tabii ki bu sorulara matematiin bir alt dal
kesin cevaplar veriyordu; bu da olaslklar kuram
ve buna dayanan istatistikti. Bu sayede szgelimi
uzun yllara dayanan incelemeler sonucunda limit
kesinlikte bir olaslkla yolcu uaklarndan yararla
nan yolcularn yzde 99,92sinin gvencede olduu,
ama yzde 0,08inin uak kazalarnda lecei sy
lenebilirdi.
Adammz bunun zerine, son olarak kendisinin
hangi yzde iinde yer aldn bilmek istediini
syledii zaman, matematikinin sabr tat ve onu
kap dar etti.
Adammzn bundan sonra yneldii ve felsefe,
toplumbilim, dinbilim, bir-iki tarikat ve dier ikinci
dereceden inanlardan geen uzun ve zahmetli
yolun seyrini anlatmann pek bir anlam yok. Sonu
aa be yukar matematikininkiyle ayn ol
mutu: Her seferinde el att bilgi dal gerek z
m sunuyor gibi grnyordu; ama her seferinde de
araya bir kara kedi giriyor veya eriilmek zere olan
kesin zm tekrar uzaa atan bir karklk olu
yordu - rnein zamann sonuna, olaanst bir d
nsel dzeye eriilmesine veya maalesef ancak
kendilerini gsterdiklerinde umulabilir olan birta
km nkoullara kalyordu zm.
Bu kesinlik araynn elle tutulur tek meyvesi
ise, adamn kendisinden ziyade, evresindekilerin

17
dikkatini ekmiti. Belirttiimiz gibi daha nceleri
doal gvenle ve ocuksu saflkla kendini yaama
adamken, imdi gven hastas olmutu. Geri
zaman zaman kendisine sormuyor deildi, nasl
olup da gven ve kesinlik zerine dnmedii onca
zaman gvenle ve halinden memnun yaayabildii
ni; imdi ise gittike daha sk gzlenebilir olan teh
likeleri nlemek iin somut nlemlere bavurduu
halde, giderek kendini daha az gvende hissettiini.
te bakalarnn dikkatini eken de bu nlemlerdi.
Zira aklna gelenler, pek de yadrganmayacak gibi
deildi.
Ama burada ayrntlara girmeye gerek yok.
Genel olarak sylemek gerekirse, bu nlemlerin s
radan batl inanlardan stn yan uydu ki, batl
inanlara dayanan davranlar - birazdan grecei
miz gibi - korkulan olaylar defetme etkisini gster
mezken, bunlar istenen koruyucu etkiyi her zaman
ve kesinlikle gsteriyordu. Bu kesin gvenilirliin
dayand ey, korkulan tehlikenin zaten ortada ol
mamasyd; rnein Grnlandda malarya tehlikesi
gibi veya Avrupa ormanlarnda srekli el rparak
rktlp, ortalkta grnmemeleri salanan vahi
fil srleri gibi.
Kukusuz bu yolla her seferinde tek (ve ihtimal
ki pek de yakn olmayan) tehlikenin n alnmak
tayd. Kendi nlemlerinin kapsamad daha ne
kadar ok tehlikenin olabileceini dnmek yeti
yordu! stelik sorun bununla da kalmyordu - ev
resindeki insanlarn, kendisi dnyann genel gven
liine katksn artrdka giderek kendisine kar

18
daha anlalmaz davrandklarna da tank oluyordu.
Onu grnce yollarn deitiriyorlard; anneler o
cuklarn ondan uzak tutuyorlard; ardndan gl
yorlar ve fsldayorlard. Bu onu rahatsz ediyordu,
gvensizliini artryor ve kendi asndan bu insan
lara kar daha dikkatli olmas gerektiini dnd
ryordu. Kendini koruduka, kendini korumak iin
daha fazla neden buluyordu.
Ama baka insanlarn iin iinde olmad yerler
de de yaam giderek daha tehlikeli hale geliyordu.
Szgelimi gazetedeki yldz falna dikkat etmeye
balamt. yi, sevindirici ngrler kabiliyordu
veya kmayabiliyordu. kmamalar hayal krkl
yaratyordu, ama zel bir tehlike oluturmuyordu.
Uyarc ngrlere gelince, bunlara ne hikmetse
daha fazla gvenilebiliyordu.
Szgelimi bir sabah kahvaltda, o gn zel dikkat
gstermenin yerinde olaca, nk onun burcunda
doanlar iin (yaklak 350 milyon kii) bir kaza
tehlikesinin bulunduu belirtiliyordu. nce paniin
den kahveyi stne dkt. Ama bu kendisine gre
dnyay yeniden yerine oturtacak kadar ciddi bir
kaza olmadndan, o gn otobse binmemeye, y
ryerek ie gitmeye karar verdi. Yrmek arabaya
binmekten daha gvencelidir, ama bilindii zere
her 13. adm tehlikelidir, bir merdivenin 13. basa
mana atlan adm anmaya ise hi gerek yok. Alt
geitte sz konusu basamaa gelip bunu atlamaya
altnda tkezleyerek dizini syrd. te yldz
fal doruyu sylemiti.
Teknik bir meslei vard ve lisede de klasik bir

19
genel eitim grmemiti. Bir psikiyatrn analizin
den de gememiti (henz). Bu nedenle de, konu
sunda nl bir ncsnn olduunu bilmiyordu:
lerde babasn ldrecei ve annesiyle evlenecei
kehanetine konu olan dipusdu bu. dipusun ken
disi ve babas, bu lanetten kamak iin ne yaptlar-
sa, btn yaptklar kehanetin gereklemesini sa
lamaktan baka ie yaramad. (Her ey olup
bittikten sonra, bizim iin imdi, dipusun babas,
kehanete glp geseydi, btn bu aksikliklerin hi
biri olmazd demek kolay tabii.)
Ama biz adammza dnelim. Yllar geti, ama
sorunu gemedi. Sorun giderek daha rtl, daha
kontroll duruma geldi, ama ayn zamanda da daha
fazla nemsenmeyi hak etti. nk epey zamandr
sorun sradan bir gven konusu olmaktan km,
dnyaya ve yaama ilikin ok daha kapsaml bir tu
tuma dnmt; adn tam koyamad bir zlem
duyuyordu iinde, mutluluk, uyum, denklik, zm
gibi; ilgin anlarda, mziin veya grnte sradan
olaylarn yol at anlalmaz bir duygusalla ka
plyordu. Biz de bu noktada, kitabn sonunda yeni
den dnmek zere onu bir sreliine kendi haline
terk edeceiz. Ona dnmeden nce, onu daha iyi an
layabilmek amacyla bir dizi baka nihai reete-
zm incelememiz gerekiyor.

20
 Bir
eyin
iki
kat,
iki
kat
daha
iyisidir

Dr. ksilmurbafi iini gerekten iyi biliyor dedi

karsna Bay Hipokon. Bak bu ilac alal sadece bir
gn oldu, kendimi daha iyi hissetmeye baladm
bile. Sevinmeye hakk vard, nk o gne kadar
hibir doktor bir iyileme salayamamt. Bu du
rumda tabii iyilemek iin sabrszlanmasnda ve te
daviyi abuklatrmak iin kafa yormasnda aacak
bir ey yoktu. Oras yleydi de, Hekatenin en sra
dan ve bayatlam tavsiyelerinin kurban oluuna
akl erdirmek o kadar kolay deildi; nasl olmu da

21
ayn eyin daha ounun daha iyi olacana inana
bilmiti? Bunun zerine ift doz ald ve geen per
embe, zehirlenme belirtileriyle apar topar hastane
ye kaldrld.
Peki n olmu, diyebilir okur, bunda ilgin olan
ne? Buna verilecek cevap, tam da bu bakn, bu
tehlikeye kar insan krletirdiidir. la konusun
da oumuzun Bay Hipokondan zeki olduu doru
dur. Ama bunun tesine geince durum pek yle
deil ve meslekleri sorun zclk olan birok
uzman bu konuda uzun bir nutuk ekebilir; ama
byle bir nutuk ekmek, bu uzmanlarn da aklna
kendi fiyaskolarndan sonra gelir.
mek olarak bytme saplantsn almak yetebi
lir. Bir kere bulunan ve ondan sonra defalarca baa
ryla uygulanan bir zm giderek daha byk
apta - ve tabii katlayarak - uygulamaktan daha
mantkl ne olabilir. Ama bir eyin yz kat sadece
matematikte onun yz kat eder. Hekatenin buraya
gizledii ve en beklenmedik anda byk aksiliklere
yol aan numarann pf noktas, olaylarn kritik bir
anda nicelikten nitelie srama yapmas ve bu s
ramann insann sa duyusunu artmasdr.
Her allahn gn pasta yersen pastadan bkarsn,
bu ak. Kprlerin ayak aklklarnda st smr ola
ca da kimseyi artmaz. yle bir nokta gelecektir
ki l fazla kaacaktr - fazlann ne kadar olduu
nu bilmesek de. Her eyin fazlas fazladr, der insan
lar. Ama bunun nitelikle, yani bakalkla ilgisi ne,
diye sorulacaktr. te size, cevap olabilecek birka
mek:

22
 Byk iletmeler arasnda, piyasada zaten varo
lan mallarn retimiyle yetinmeyip, yan sra yeni
ve daha gelimi rnlerle de uraan ve bu nedenle
aratrmaya ve gelitirmeye de ynelen firmalar,
ikide bir bytme sorunundan kaynaklanan bu tr
den bunalmlar geiriyorlar.
Genel grnm yledir: Aratrma gelitirme
blmnn bilimcileri, uzun ve masrafl almalar
dan sonra harika bir yeni rnn modelini olutur
mu ve bunu her bakmdan denemilerdir, bunun
verdii gvenle de seri retim iin retim blm
nn mhendislerine vermilerdir. Ne var ki retim
cilerin elinde yeni aletin hatal ve ie yaramaz oldu
u anlalmtr. imdi iki blm arasnda atma
balamtr: Aratrmaclar, ok mu zor u masan
zn stnde duran ve tkr tkr ileyen makro-
mikro-paralel-kompensatriin milimi milimine ay
nsn seri retime aktarmanz? demektedirler.
Aletiniz sizin bilimsel kafanzda tkr tkr iliyor
olabilir, ama kafanzn dndaki gerek dnyada i
lemiyor, ite tam sizin modelinize gre retilmi
500 para mal, hepsi de p diye krlar retim
ciler.
Hekatenin bu durumdan ald haz, iki tarafn da
hakl ve iki tarafn da haksz olmasndandr. 500
adet MMP-kompensatr, tek olarak orada duran
model aletin sadece daha ou deil, ayn zamanda
farklsdr. Szgelimi bu tr olaylardan birinde,
aratrmaclarn kendi modellerinin retiminde
kk bir laboratuvar santrifjnden aldklar eriyi
i kullandklar, retim mhendislerinin ise ayn

23
ilem iin dev bir kbik kartrma kazam yaptklar
anlalmtr. Bu kazandan kan eriyik santrifjden
elde edilen karm kadar edalml olmamtr.
Nihai reete-zm rnei olarak dnlen bu giri
imden geriye ise, kurtarlacak olan kurtarma kal
m ve yumurtal un rnleri retimine geilmitir.
Bunu fazla kuramsal ve inandrclktan uzak m
buldunuz? Peki, ite size iki ayr olay daha:
Belli miktarda petrol iki ayn tankerle tamak,
iki kat kapasitedeki tek tankerle tamaktan daha az
ekonomiktir. Bu nedenle tonaj ikiye hatta bee kat
lamak, aynsnn daha ou zmnn doal
uzants olmutur. Aynsnn daha ounun, uzman
lan hayrete dren bir sonula, ayn demek olma
d ortaya kmtr: Belli bir suya gmlme sn
rndan sonra bu devlerin farkl davrandklar ve
kendilerinden kk nclerinde grlmeyen umul
madk iler atklan saptanmtr. Gpegndz ve
sakin denizde meydana gelen son yllarn birok
tanker felaketi, ancak bu gemilerin hantallyla
aklanabilmektedir. stelik bunlar, en beklenmedik
durumda, bo olarak ykleme limanlarna doru yol
alrken ve mrettebat, dev depolar deniz suyuyla
ykamak isterken patlamaya merakldrlar.
kinci olay daha da retici. Kalktan nce dev
uzay roketlerini d etkilere kar - esas olarak ya
mura ve yldrma kar - korumak iin Amerikan
Uzay Dairesi uygun byklkte bir hangar yapmaya
karar verir. Bilindii gibi ka zamandr hangarn
nasl yapld bilinmekte olduundan ilgililer ken
dilerinden emin, o gne kadar yaplan en byk

24
hangar on ile arparlar. John Gallin okunmas ge
reken Systemantics adl kitabnda [4]* aklam
olduu zere, bu byklkteki bo bir hacim (dn
yann en byk yaps sz konusu) kendi i iklimini
oluturmakta, yani bulutlar, yalar, statik elektrik
boalmalar meydana gelmektedir yani tam da dev
roketin uzak tutulmas gereken koullar.
Bunun zde ayns bir nihai reete-zm, Fran
sann Alpes-Maritimes blgesinde yaayan Machin
iftinin bana gelen olayda da gryoruz. Bu rnek
ayn eyin sradan konularda da geerli olduunu
gsteriyor. Bu iftin hayattaki en byk arzusu bir
ocuktu, ama yllar su gibi akm, arzular gerek
olmamt. Ama sonra, tam tm umutlar yklm
ken mucize gerekleir; kadn hamile kalr ve so
nunda bir erkek ocuk dnyaya getirir. Kar-kocann
mutluluuna diyecek yoktur ve ocuun isminin bu
sevinci hep yaatmas isteine kaplrlar.
Uzun zaman isim ararlar ve sonunda dehetli
anlamna gelen Formidablede karar klarlar. Ama
ok gemeden bu abartl ismin talihsiz bir seim
olduu ortaya kar, nk ocuk, aksilik bu ya ufa
ck ve clz kalm ve yetikin olarak da, ismiyle ya
ps arasndaki elikiden dolay temcit pilav gibi
tekrarlanan zevksiz akalarn hedefi olmutur.
Msy Machin yaam boyunca sessizce bu acya
katlanr, ama lm deine dnce, karsndan bir
istekte bulunur: mrm boyunca bu aptal ismi
ekmek zorunda kaldm, ama mezar tamn stne
kaznp ebediyete kadar kalmasn istemiyorum. Ne
* Keli parantez iindeki saylar kitabn sonundaki kaynakaya aittir, (.n.)

25
istersen yazdr, ama adm gemesin. K ans sz
verir, adam lr, ortak yaamlar gerekten de
uyumlu ve sevgi dolu getii iin, kans uzun d
ncelerden sonra u mezar ta yazsn smarlar:
Burada, kansna hep sevgi ve sadakatle balanm
bir adam yatyor. - Ne are ki, yoldan geip mezar
yazsn okuyan herkesin tepkisi u olur: Tiens,
c est formidable!*
Giriilen bir zm denemesinin bu nceden g
rlemeyecek ve tahmin edilemeyecek aynsnn
daha ou sorunsalna dnmesine kendi gzle
riyle tank olan ve bunu bizzat yaayan biri, kolay
lkla bundan yanl sonu karp anlattmzn tam
kart grnm veren bir baka nihai reete-
zme kaplabilir. Bir sonraki konumuz da bu.

* Birinci anlam Vay canna, ne dehetli" olan bu sz ayn zamanda

yle de okunabiliyor: Vay canna, bu bizim Formidable. (.n.)

26
 yideki
kt

Eer bir ey ktyse, bunun tersi iyi olmaldr - bu

dnce iki kat iyisine duyulan gvenden daha
mantkl gibi deil mi? Bu fikri dnyaya kimin att
n kesin olarak bilemiyoruz, ama filozoflar ve din
tarihileri bundan M aniyi sorumlu tutmaya eilim
liler. Bilindii gibi Mani (216-276) gnostik bir dinin
kurucusuydu; Maniheizmin, hzla gelierek, bir
dnem neredeyse Hristiyanlkin nne geecek
noktaya geldiini biliyoruz. Mani radikal bir daliz-
mi savunuyordu, kla karanlk, ruhla madde, tan-

27
nyla eytan arasndaki badamaz kartlklar
temel alyordu; ancak iyinin kesin zaferiyle zle
bilecek bir kartlkt bu. Atalarmzn dnyay iki
kart paraya blmek iin gerekten M aniyi bekle
meleri mi gerektii ayr bir sorun. Kukusuz Ma
n iden ok nceleri Ademle Havva o bilgi aacnm
m eyvesinden yem iler ve bylece iyiyle kty
ayrdetmeyi renmilerdi; ayrca hayvanlar bile
bu felsefeyi benimsemi grnyorlar. K ann do
yurmak iyidir, a kalmak ktdr, bakasna yem
olmak daha da ktdr - dnyann hali bu, bunu an
lamak iin de filozof olmaya gerek yok. Peki, y
leyse?
M aalesef (kimilerine gre de Allahtan) bu i o
kadar basit deil. Konuyu daha yakndan ele almak
iin tm ciddiyetiyle, kartlklar felsefesine gre
yaayan ve hayal rn olduunu kabul edeceimiz
bir adamn kariyerini gz nne getireceiz. Hayal
rn olduunu kabul edeceimiz diyorum, nk
okurun aklna eitli zamanlardan ve kesimlerden
bir dizi isim gelecektir hemen. Diyelim ki adamn
ekzotik bir ismi olsun: ide Olog. Pekala:
O logun yaamnn ilk dnemlerinden anlatacak
fazla bir ey yok, ocukluu allmadk derecede
sorunsuz, hayal krklklarndan ve baarszlklar
dan uzak olmasna ve kimsenin ondan zel bir ey
beklememesine karn (ya da tam da bu yzden)
hassas bir ocuk olmasndan baka. Anlayacanz
baba evinden ayrldnda karlaacaklarna pek
hazrlkl deildi. Karlat felaket Ademle Hav
vann cennetten kovulmas ayarndayd neredeyse

28
ve o da dnyann iyi ve kt diye ikiye aynlml-
nn bilincine varmt.
Onunla ilk atamz arasndaki temel fark, bildii
miz kadaryla, Adem durumu bir ekilde kabullenir
ken, gen Olog, evrenin ona kar doal ykml
lklerini artk yerine getirmemesine fkelenmiti.
Dnyann ivisi kmt - ama o, H am letten farkl
olarak, kendisinin dnyann ivisini yeniden ak
mak iin doduu dncesinin keyfine kaplmt.
Ama bylece de kendini kendi elleriyle cadlarn
aday listesine yazdrmt. Zira nasl gizli servisler
antaja ak alkoliklerin, mflislerin ve ukuru gev
eklerin peindeyse, Hekate ve ajanlar da, dnyay
irazesine oturtmay bile yeterli bulmayp, mutluluk
datmay da kendilerine hedef edinenleri gzlerine
kestirmektedirler.
Gen Olog gerekten de gelecek vaadediyor
dedi, onu epeydir izleyen cad. Dnebiliyor mu
sunuz, bugn postanede kendisine sert bir tonla kuy
rua girmesi uyars yaplnca, fke krizine tutuldu.
imdi evde oturmu ii iini yiyor.
Bylelerini severim, hele her an patlamaya hazr
larsa dedi ikinci cad, byleleriyle kolay yol alrsn!
Hekate ilgilenmiti ve nerilere kulak verdi. So
nunda adm adm uygulanacak bir planda karar k
lnd. imdi bu plann akn ve nasl baanya ula
tn anlatacam.
lk olarak Ologda, dnyaya kendi baknn tek
doru olduu gveni sarslmaz bir ekilde oluturul
du. O logun dnce ufku, bir televizyon ekrannn
boyutlarn pek amadndan ve bu yzden sabah

29
kzlnda i tazeliiyle doudan ykselen dhiyane
zmlerinin hi de yeni olmad ve en az 40 yl
nce bat ufuk izgisinden aa yuvarlanp gittii
gereini grmesi de pek sz konusu olmadndan,
bu sonuca ulamak pek zor olmamt.
kinci adm neredeyse kendiliinden baarya
ulamt. O logun aklna, dnyann rezaletini neden
sadece kendisinin byle aklkla grebildii, dier
lerinin ise kllarn kprdatmadan yaayp gittikleri
ve duruma boyun edikleri sorusu taklvermiti.
Demek ki karanlk bir g olmalyd iin iinde, in
sanl ... dur bir dakika, tabii, buydu mesele: insan
l mistikletiren bir g. Bylece olguya bir ad ve
rilmiti ve imdi olgunun bir ad olduu iin de,
varl saptanabilir gerek bir olgu olmutu.
Yoksa siz karl olmayan adlar bulunduuna
m inanyorsunuz? Tzsz adlar, tpk Barok resim
lerdeki, balan ve kanatlar olan ama gvdesiz me-
lekcikler gibi. Hi olur mu? Bir adn kefedilmesi o
eyin de kefedilmesi demektir. Byle olmasayd
halimiz berbat olurdu; ne yapardk sonra esir
madde, filogiston,* yerin yayd nlar, gezegenle
rin etkileri, izofreni, firenoloji,** karakter okuma,
say fal olmasayd? Ayrca kahramanmzn ad ve
soyadnn kaynamasndan deolog kelimesinin do
masn da bir rastlant m sayyorsunuz? - Ama daha
oraya gelmedik.
Peki mistikletiren kim? Elbette kitleleri algsz-
* Filogiston: 18. yzyl bilimsel almalarnda varl kabul edilen, mad
denin yanabilen tm eleri dnda kalan ksm, (.n.)
** Firenoloji: Kafatasndan giderek ruh ve karaktere ilikin karmlarda
bulunmay amalayan bilimsel kuram, (.n.)

30
latnp bu eksikli dnyaya mahkm edenler. Yani
insanln cennete yrynn yolunu kesenler.
Kimdir bunlar, nerede bulunurlar? Bilindii gibi
nerde dp kalktndan haberimiz olmayan birini
bulmamz pek kolay deildir. Bunun zerine Olog
iin iyice kolayna gidip kitleleri hareketlendirme
ye, hakikati grmeleri iin gzlerini amaya yne
lir. - Gryorsunuz Olog kartlklarla dnme be
cerisini ne denli gelitirmi bulunuyor: Doru-
yanl, mutluluk-mutsuzluk, aktif-pasif, zgr-
tutsak ama zellikle de iyi-kt.
Yanl anlalmak istemem: Olog budalann te
kiydi; iyiyi ve mutluluu istiyordu, hem de herkes
iin - onun bu niyetini henz kavramayanlar dahil.
Ama bylece de ilerin bundan sonra kendi mecra
snda akaca noktaya gelmiti; dolaysyla O logla
Macbeth arasnda da dikkate deer bir fark kalma
mt. Kukusuz O logun kan iinde yzdn sy
leyemeyiz (imdilik), ama buna karlk Macbeth de
kendisini dnyann kurtarcs gibi grmemiti
hi; Macbeth ideolog falan deildi, sadece iktidar
hrsyla yanan, gven saplants iindeki bir zorbay
d.
Ama iin sonunda nasl olmutu da, dnya kurta
rclna soyunmu olan Olog hnca hn dolu bir
gar lokantasn bir saatli bombayla havaya uurup
ok sayda insann lmesine ve yaralanmasna yol
amt?
Burada imdiye kadarki aklamalarmn dnda
kalan bir baka unsura yer vermek gerekecek. Okur
imdi belki de, Hekatenin karanlk nihai reete-

31
zmlerini, felaketin farkna her seferinde i iten
getikten sonra varan aresiz ve korumasz bir dn
yaya sunduu izlenimine kaplm olabilir. (Max
Frisch Biedermann ve Kundaklar adl kitabnda
bu durumu Samalk; sndrmede ge kalnm
yangna kader deniyor eklinde dile getiriyor). An
layacanz, herhangi bir ekilde Hekatenin elinde
ki kartlan grmeyi beceren, onun oyununu bozmaya
alan bireyler de var. Bu kuzu postundaki kurtlann
birouyla eitli vakalar anlatrken tanacaz.
rnein bunlardan biri, kendini iddet kullanmaya
yetkili klma mekanizmasn gzler nne seren
Hermann Lbbedir [10]. Lbbe, O logun insanla
olan sevgisinden gelen terr eylemini anlamamza
yardmc oluyor. in banda insanl iyilie a
ran kii, dnce yoluyla insanlar uyandramayaca-
n grp, kendini, yardma muhta, ama kavram
larla bir yere varamayan insanla neteri vurmak
durumunda kalan cerrah rolnde hissedecektir. De
inilmesi gereken son nokta, eyleminin her naslsa,
insan mistikletiren bask dzenini sarsaca yerde,
kan glnn yol at dehet ve fke sonucu farkl
grteki insanlar yaknlatrp ayn dzenin daha
ounu talep etmelerine yol amasyd. Doaldr ki
bunun zerine o da kendini, ayn lgn eylemlerin
daha ounu gerekletirmeye mecbur hissetmiti.
deolog Olog vakasndan anlatacaklarmz bu
kadar. Okur onu tamamiyle farkl grebilir. Ben sa
dece aktaryorum ve dncelerimi kendime sakl
yorum. Daha Heraklit bile, an tutumlann, kar
klan eyin almasn salamak bir yana, onu daha

32
da glendirdiine dikkat ekmiti. Ama Heraklit
kimin umurunda? Gz kamatrc bir fikrin peine
dmek, ok daha asil ve kahramancadr; isterse
insan ksa srede ellerini kirletsin ve kader kapy
alsm (taktaktaktak...).
Ama tabii cadlar birbirlerini candan kutluyorlar
d. Aslnda gln bulduklar bir numara bir kere
daha tutmutu, iyideki kty am alan iin kullana
bilmilerdi. imdi asl noktaya geldim sonunda: n
ceki blmde bir eyin iki katnn her zaman iki kat
daha iyisi olmadn grmtk.
imdi ise, ktnn kartnn ille de iyi olmaya
bilecei, hatta daha kt olabilecei zerinde duru
yoruz. Gecenin ve kaosun tanrs Dionysos, Yunan
tapnaklannn giderek daha da uhrevileen mermer
mziine zorla girer. Meryem kltnn iindeki ve
ortaan ak arklarndaki dii olann abartk bi
imde yceltilmesi, u ie bakn ki, cad yakmayla
kolkola gelimitir; sevgi dini, yolunu arp engi
zisyona saplanmtr; Fransz Devrimi nin idealleri
giyotinin kullanmn zorunlu klmtr, ah Hu-
meyni izlemitir; Somozay Sandinistalar; ve Say
gonda insanlar herhalde oktandr hangisinin daha
kt olduuna cevap bulmakta zorlanyorlardr:
ABDli kurtarclarn m, yoksa Hanoili kurtarcla
rn m.
Neden acaba? Ktnn kartnn iyi olduu var
saymnn ille de doru olmas gerekmiyor da ondan
- iyinin yeterince iyi noktasna gelmemesinden
veya kartnn kknn kaznamam olmasndan
da deil.

33
 Kendi iddialarmn esiri oldum, vardm sonu
bataki temel aldm fikrin tam kart. Snrsz z
grlk fikrinden yola kyorum, snrsz despotluk
oluyor vardm nokta. Ama buna, benim toplumsal
forml olarak getirdiimin dnda bir zm olma
dn da ekliyorum , dedirtir Dostoyevski E cinni
ler' deki mutluluk datcs igalyova. ada
Berdyayev de zgrlk zerine benzer eyler
yazar:

zgrlk iyiyle, doruyla, mkemmelle zde tutu

lamaz. [...] zgrln iyiyle ve mkemmellikle her
karm ve zde tutulmas bizzat zgrln reddi-
dir, iddet ve bask ilandr. Zora dayanan iyi artk iyi
deildir, ktye dnmtr. [2]

Majesteleri, mkemmellik peinde olmak, insan

ruhuna musallat olabilecek en tehlikeli hastalklar
dan biridir der bir Fransz senatr, I. Napolyona
hitaben yapt konumada. Her psikolojik arlk
gizliden gizliye kartn iinde tar veya kartyla
yakn ve asli bir iliki iindedir, diye yazar C.G.
Jung [7]. Bundan ikibin yl nce ise Laotse iyiye y
nelmeyle ktnn ykseliine nasl yol aldn,
eine az rastlanr bir aklkla yazmtr:

Byk anlam braklmt bir yana:

tre ve grevdi sonu.
A klllk ve bilgi kt ortaya:
byk yalanlard sonu.
Kan ba olanlar arasna nifak girdi:
ocuk yapma ve akt sonu.

34
 Devletler kart ve dzenleri ykld:
sadk hizmetilerdi sonu.

Bu bir eyi aklam olmuyor, ama dnyamzn

halini aklkla ortaya koyuyor: kim summ um
bonum isterse, summum m alum u da harekete gei
rir.* En yce iyiye hibir uzlama tanmadan ynel
mek - konu ister gven olsun, ister vatan, ban,
rrutluluk ya da baka bir ey - bir nihai reete-
zmdr, ya da (izninizle efendim) hep iyiyi iste
yip kty yaratan bir gtr.
Eer o lkelerden birinde yayorsanz, n olur
bunu sakn yksek sesle tekrarlamayn, yoksa kendi
nizi bilinlendirme kampnda bulursunuz ya da
bar savalar beyninizi datr...

* Summum bonum: Btn iyi eyler. Summum malum: Btn kt ey

ler. (.n.)

35
 Olmayan
(yani
yok
saylan)
nc
yol

Belki abartyorumdur, belki o kadar da tehlike yok

tur. Ama uras kesin, eer Avusturyada Steinhofda
yaayan Franzl W okurkamn hamurundan ok say
da insan olsayd, maniheist dnya, yani kartlarn
(tercih, dolaysyla boyun eme basks ieren) dn
yas aresizlik iinde kalrd. Gen Franzln aclan
- burada konuya giri amacyla onun aclarna de
inmek istiyoruz - on yanda bir liseliyken ehir
parknda byk bir iek tarhnn nnde durup i
eklie girmek yasaktr, giren cezalandrlr yazl

36
tabelay grnce doruk noktasma erimiti. Bu yaz
sonraki yllarda tekrar tekrar karsna kan bir so
runa neden oldu, nk olaylarn geliimi ona iki
seenekten birini tercih etme dnda olanak brak
myordu, stelik her iki seenek de kabul edilemez
grnrken, ya resmi makamlarn basks karsnda
zgrln gsterecek ve iek tarhnn stnde
tepinecekti, bylece de yakalanma riskine girecekti;
ya da bundan uzak duracakt.
Ama ky trk bir tabelaya boyun emek dnce
si bile byle bir aalanmaya kar fkesini kabart
maya yetiyordu. Uzun sre eli brnde orda kala
kald, ta ki bambaka bir ey dnene kadar; o ana
kadar aklna gelmedii iin ieklere bakmamt.
Birden fark etti: iekler ok gzeldi.
Sevgili okur, yky fazla m sradan buldunuz?
Size sadece unu syleyebilirim: Gen Wokurka
sizin gibi dnmemiti. Bu yeni gerek, krlan bir
dalga gibi onun ayaklarn yerden kesmi ve nne
katmt. Sonra birdenbire o gne kadarki dnya
kavraynn deiebilecei olanann bilincine
varmt. iekleri olduklar gibi isteyen benim; bu
gzellii ben istiyorum; ben kendi yasamn efendi-
siyim, kendi kendimin otoritesiyim, diye mrldanp
durdu. Birden yasak levhas anlamszlamt; mani-
heist kartlklar cenderesi, ya boyun e, ya isyan
et, uup gitmiti.
Kuku yok, coku ksa srmt, ama bir eyi te
melden deitirmiti; iinde hafif bir melodi duy
maya balamt, genellikle belli belirsiz duyuyor
du, ama dnya yeniden u ya da bu batakla

37
saplanacak duruma geldii zaman iinden ykseli
yordu. Szgelimi araba kullanmay rendiinde
emniyet kemerini her zaman takmt, nk kendi
si bunun mantkl bir emniyet nlemi olduuna
karar vermiti. Ksa sre sonra, devletin vatandala
rn emniyet kemeri takmaya zorlamaya hakk olup
olmad konusunda patlak veren tartma ve kamu
oyunda kh birinin kh dierinin ne kmas, onu
hi rgalamamt. Kendisi bu tartmann dnday
d.
Sonralar ciddi ciddi ve sistemli olarak bu yaam
felsefesiyle uramaya balad. Hayal gcmz
koy verelim ve Franzln, benden yana olmayan
bana kardr mantn, tm basitliine ramen
kavramaktan aciz olduunu dnelim. Byle bir
durum gznn nne geldiinde kendini hkim
karsndaki o sann yerine koyuyordu: Karnza
eziyet etmekten vazgetiniz mi? - Evet mi, hayr
m? Hkim adama suskunluu yznden ek bir
ceza vermek zeredir, nk adam karsn hi dv
medii iin soruya ne evet ne de hayr diyebil
mektedir. Herhalde bu durum adama kt bir d
gibi gelmekteydi; bu benzetme ok yerinde bir ben
zetme, nk insan bir karabasanda ne yaparsa yap
sn - kasn, saklansn, kendini savunsun - d
gren kii, dn elinden kurtulamaz; karabasann
elinden kurtulmann tek yolu uyanmaktr; ama
uyanmak dn paras deil, tamamen ayr bir ey
dir, dn dnda bir eydir.
Franzl niversiteye geldiinde bu teki meselesi
nin biimsel mantn marifeti olduunu rendi.

38
Yukarda anlan ncil kelamnda olduu gibi mantk
ta da nce bir nermenin doru ya da yanl olmas
gerektii ve bir ncnn olmad varsaym
kabul edilmektedir (tertium non datur). Ama sonra
ardndan, sylediim ey yalan diyen, o bilinen
yalanc kar sahneye (enfant terrible). Gerekten
yalan sylediyse doruyu sylemitir; ama o zaman
sylediim ey yalan derken yalan sylemitir.
imdi aradan binlerce yl getikten sonra size,
Fransa K ralnn ba kel desem ne dersiniz?
Doru mu yanl m?
Bu Wokurka gibileri insanda meslek zevki b
rakmyor diye sylendi ikinci cad. Zamann ve
emeini harcyorsun ve sadece iki seenek ieren ve
ikisi de nihai reete-zm olan bir durum oluturu
yorsun - sonra adam kalkp nc bir yol buluyor
ve iin iinden syrlyor. Ben onun nne, bir yanda
korkaklk, bir yanda lgnca bir maceraclk see
neklerini koyuyorum, o yreklilii seiyor; bir ko
nuda onda keyifsizlik uyandrmaya alyorum,
keyif arayna dsn diye, ama o ikisini de umur
samyor; geenlerde baka insanlar araya sokarak,
Tanrya inanp inanmadn ak seik syletmek
istedim - o ise sadece omuz silkip Kanttan, Comtedan
ve Spencerden (her kimse bunlar) alntlar yapt ve
eer Tanr varsa, insann onun varln kavrayama
yacan syledi. Bu nedenle T annya inananlarla
tanrtanmazlar arasnda srp giden tartmann
kendisi asndan szde bir sorun olduunu belirtti;
kendisi bilinemezciymi.
Wokurkamn daha nceleri, 1942lerde de

39
kurnazln ilettiinden de haberdarm. Biliyorsu
nuz, o zamanlar varlna krettiimiz ve candan
sevdiimiz nihai zmcmz sonunda areyi u
gzel afii duvarlara yaptrtmakta bulmutu: Nas
yonal sosyalizm mi, yoksa boleviklerin yarataca
kaos mu? Fikir harikayd, nk en aptal insan bile,
asil ve iyi olanla, eytans ve kt olan arasnda bir
seim yapmak durumunda olduunu aka gre
cekti.
Ya Wokurka ne yapt? Afilerin kenarna
kk pusulalar yaptrd: Ayran m, yoksa sulu yo
urt mu? Amanallah, diye fkeyle bardlar, ykl
maz Nazi imparatorluunun bekileri; biri kalkp
onlarn gerei anlatmak iin bulduklar nihai ve
resmi tanmla dalgasn gemiti.
Kukusuz bu tehlikesiz bir davran deildi;
ama bu Wokurka intihar aday olarak da pek ie ya
ramaz sanrm. Kendini ldrmekle, yaayp gitmek
dnda nc bir yol bulmas bile beklenir ondan.
Bu adam tehlikeli - kara listeye alnsn.
Bana gre hava ho, dedi Hekate. Ama byle-
leriyle uzun zamandr boutuumuzu unutmu g
rnyorsun. 1334te Hochostenvitz kalesinin ku
mandann nasl elimizden kardmz hatrla,
bizle beraber kaleyi kuatan Margareta Maul-
taschn. Kumandann elinde sadece bir kzle bir
uval arpa kalmt ve adam teslim olma ya da a
lktan lme arasnda seim yapacama, kalkp ne
yapt? Btn ders kitaplarnda yazar: kz kestir
di, arpay kzn kamna doldurttu ve bunu tuttuu
gibi kale burlarndan aa, M argaretann kamp

40
na frlatt. Bunun zerine kuatmac, eer ellerinde-
kinden bize bile verebilecek kadar yiyecekleri
varsa, kuatmay srdrmenin bir anlam yok, diye
dnd. Askerlerini ekti. Kaledekilerin kahkaha
larn duyacaktnz! Tabii ki hepsi AvusturyalIyd,
Franzl Wokurka gibi. Kendilerinden birinin takt
adla B atnn u rrelevantinerleri.* Bunlarn durum
lar hep umutsuz gibi grnr, ama hibir zaman
vahim deildir.
mknsz olan tertium, yani nc, var gibi g
rnyor. Ama gizli bir yerde saklanyor olsa gerek,
dnyay badamaz kartlklara ayran insan sadu
yusunun karanlk yznde. Laotse buna nc
demez, byk anlam der. Ama ne yazk ki bu ad
da maniheist dnyann esiridir, nk kart byk
anlam szlktr. Tanrnn adnn sylenmesinin
yasak olduu dinler bu yzden mi vardr acaba...?

* rrelevantiner: Dert etmeyenler anlamna gelen bir yaktrma, (.n.)

41
 Gelelim
iyinin
balatt
zincirleme
tepkimeye

Grdnz gibi, sayn okur, cadlar ne mantkta,

ne metafizikte pek bilgili saylmazlar, bu yzden de
arada bir zor durumlara dyorlar. Ama o kadar du
yarlk istemeyen alanlarda da, en gzel planlan
beklenmedik yokulara taklp kalmaktadr.
Birok baka vakann yerini tutabilecek bir rne
i, Floransann gneydousunda bulunan Finimon-
do kasabas sakinlerinden Amedeo Cacciavilla-
n inin hayatndaki garip dnmde gryoruz.
Sinyor Cacciavillani matematiksel oyun kuramna

42
ait kavramlara bakarak sfr toplamlar oyuncusu di
yebileceimiz kiiyi canlandryordu. Bu zelliin
onun talyan kkeniyle bir ilgisi de yoktu, nk
sfr toplamlar oyuncularna Beyaz Sarayda rastla
dnz gibi Kremlinde de rastlayabilirsiniz.
(Sfr toplamlar oyunu ifadesi, en kolay rneini
iki kii arasndaki bahiste grebileceimiz bir oyun
durumuyla ilgilidir. Birisinin kaybettii, diyelim ki
50 Mark, dierinin kazancdr. Kazan [art 50] ile
kayp [eksi 50] birlikte sfr eder. Yani burada ka
zanla kayp ayrlmaz biimde birbirine baldr;
biri, dieri olmadan dnlemez.)
Sfr toplamlar oyuncusu olmak demek, tepeden
trnaa maniheist retinin yolcusu olup yaamn
her durumunda sadece iki seenein olduuna inan
mak demektir: Kazanmak ya da kaybetmek; bir
nc seenek yine yoktur. Bu felsefe teden beri
askeri akademilerde ve benzeri kurumlarda retile-
gelmitir; hakszlk etmemek iin belirtelim, iki
yzyl ncesine kadar bunun istisnalar da grl
m, szgelimi dman generalinin namus szne
gvenilebilecei de kabul edilmitir. (Ama ok
kr, bylesi batl inanlardan artk kurtulmu bu
lunuyoruz.)
Gen insanlarn sfr toplamlar oyucusu yaplma
lar program Hekate tarafndan canla bala ve eit
li yollardan uygulanr. Askerleri ksa da olsa anm
bulunuyoruz. Ama spor antrenrleri de, kazanmay
her eyin stnde tuttuklar iin (hzl hareket etme
nin drdemini ve dnmekle uramamay reti
yorlar) ve her yenilginin rezillik olacan vurgula

43
dklar iin zellikle anlmaya deerler. Gz zafer
lerden baka bir ey grmeyen kitle iletiim arala
rnn asilletirici etkisi ise herkesin malumu.
Cacciavillanide tm bunlar saf biimiyle bir
araya gelmiti. Her ynyle, ama her ynyle ka
zanmak iin yayordu - dolaysyla da srekli kay
betme k,orkusuyla. Yani felsefesi basitti, ama huzur
verici deildi; nk srekli teyakkuz halinde yaa
mak en salam insanda bile sinir brakmazd. Ken
disinin srekli yaad korkudan dolay bakalar
nn bana gelen ktlklere sevinme eiliminde
olmasna deinmek, onu anlatmaya yeter. Bunun d
nda krletii baka bir konu daha vard. Srekli
taknd saldr ve savunma tutumunun genellikle
yaratt sonu, kendini silahlanma zorunda hissetti
i durumlara girmesi ve bylece hayatn bir kavga
olduu varsaymnn doruland kansna varma-
syd.
En iyi kii bile, eer kendini kt komusuna be-
endiremezse huzur iinde yaayamaz: Sfr top
lamlar oyununun gc, kurallarn baka insanlara
da zorla kabul ettirmesinde yatar - teki taraf sfr
toplamlar oyunu oynamak istesin veya istemesin.
Genel durum aa yukar buydu. Yaklak bir
buuk yl nce, puslu bir k sabah Sinyor Caccia-
villani arabasn yazhanesinin epey uzandaki bir
yan sokaa brakt. 200 metre yrdkten sonra ar
kasndan hzl admlarla gelen birinin ayak seslerini
ve tanmad birinin seslendiini duydu: Araban
zn klarn ak unuttunuz. Sonra yabanc gerisin
geri dnp abucak uzaklat.

44
 Cacciavillaninin ilk tepkisi - elbette - nce u
soruyu sormak oldu: Beni nasl bir oyuna getirmeye
alyor? Niyeti ne? Ama beriki, ondan herhangi
bir ey umuyor gibi grnmyordu ve ilerine ko
uturan insanlarn arasnda gzden yitmiti bile.
Cacciavillani ne yapacan kestiremeden ylece
kalakald, daha dorusu, kendini, teleskopta, mik
roskopta veya deney tpnde, o gne kadarki bilim
sel aklamalara apak ters den bir ey kefetmi
bir aratrmac gibi hissediyordu. Bu adamn, hi
tanmad birinin ardndan koup, arabasnn kla
rn sndrmediini sylemesinin ona ne yarar ola
bilir? te o anda kendisi bazen klar ak brak
larak park edilmi arabalar grdnde, sabaha
kadar aklerinin boalacan dnp nasl iten
ie gldn, neeli bir gnnde deilse bile, nasl
hnzrca bir sevince kapldn hatrlad.
Cacciavillaninin o srada henz bilmedii ey, o
tanmad insann bu soylu davrannn kendisine
baka bir oyunun kurallarn dayattyd. Ama d
nceli dnceli arabasna gidip klar sndrd
nde, hi tanmad, belli belirsiz bir borluluk
duygusu uyanmt iinde - benzer bir durumda
kendisi de herhangi bir baka insana kar insanlk
grevi yapmalyd. Bu duygu hemen aa kmad.
Belirleyici olay aylar sonra meydana geldi. Dolu bir
czdan bulmutu, umulmadk kazantan dolay elle
rini outunyordu. te tam da o anda aklna, ardn
dan koan yabanc geliverdi, birden iler bozulmu
tu.
Oturmu, gzn paraya, czdan kaybedenin

45
kimlik kartna, bir iki soluk fotorafa bakyordu -
birden her eyi kapt gibi arabasna atlad ve Fini-
m ondonun teki yakasna yolland. Adam harap bir
evde yayordu, tek bana; Cacciavillani czdann
nne koyup, onu nerede bulduunu akladnda
adamn nce ansna inanas gelmedi. Cacciavillani,
paray bulduu iin adamn (ok stelemeden) ner
dii dl kabul etmemekle, kendisinin de at
bir haz duymutu.
Paray kaybenin de bir sfr toplamlar oyuncusu
olmas uygun dyordu. Harika, dedi adam kendi
kendine, Cacciavillani arabasna binip uzaklatn
da, czdanma birka saat iinde yeniden kavua
cam dnmemitim, insann bulduu paray geri
gtrmesi iin byle aptal olmas lazm... Burada
yanlyordu, nk farknda olmadan Cacciavillani
ona o garip oyunun kurallarm alamt; bir dahaki
sefere hayatnda benzer bir olayla karlatnda,
kendisi de yle aptalca davrand.
Kssadan hisse mi? Anlalan yabanc adam zin
cirleme bir tepkimeye yol amt, nk olay Cac
ciavillaniyle ve czdan sahibiyle snrl kalmayp
ok saydaki tersine gidie karn srekli oalarak
srd. Evet, Amadeo Cacciavillani bu tr bir kazan
ma biiminden ve baka insanlar zerinde elde etti
i bu tr bir gten giderek keyif almaya bile ba
lamt.
Sadece cadlar kzgnd.

46
 Sfrlanmaz
toplamlar
oyunlar

Hekatenin ekibi kzmakta haklyd. nk ikide

bir, en bilenmi sfr toplamlar oyuncusunun bile,
cadlarn ideolojilerinden bkknlk duyup dman
saflarna getii oluyordu. stelik burada anlatlan
vakalar henz en ktleri de deil. rnein Caccia-
villani rneinde grdk, yeni kefettii gc ba
kalarna da alamaktan keyif almakla ve bu yolla
kendini zafer kazanm hissetmekle yine sfrlama
oynuyordu. Ama bu yanyla olduka ayr bir rnek
oluturuyordu, nk byle bir zincirleme iyi tep

47
kimesine kaplm insanlarn ounun aklna bu ka
dar bile gelmiyordu. Sa yoldan gelip adm adm
ilerleyen bir trafie karmak isteyen birine yol
verip ge iareti yapan birinin aklnn ucundan ge
miyordu, bunun (sfr toplamlar oyununda) bir ye
nilgi olduu.
Yukarda izilen seyir tablolarna kukulu gzle
bakanlar varsa, geerlii tarihte kantlanm rnek
lerle bu gvensizlii byk lde databilirim.
En ge Hiroimaya kadar, sava da bir sfr top
lamlar oyunu saylyordu, nk bir devletin kay
bettii topraklar galipin kazancyd. Bu arada
milyonlarca insann lm olmas pek nem tam
yordu, nk nihayetinde bunlar vatanlar uruna
ehit oluyorlard (dulce et decorum est pro patria
mori*), ayrca savan ban ekenler savarken
deil de ounlukla emeklilikte lyorlard. ehit
lik mertebesine gelince, bu yle herkesin harc de
ildi, bazen kahramann kendisinin bile; daha ok
baka insanlara yaplan bir iyilikti bu - niformas
baka da olsa.
Bilindii gibi Birinci Dnya Savanda en id
detli arpmalarn olduu yerlerden biri olan Flan-
dem de, amurun, rezilliin, zehirli gazn, kann ve
lmn orta yerinde kendiliinden, hibir insani
ama tamadan hep yeniden karlalan bir ey
oluyordu. Tarihi Ashworthun [1] yaamak ve ha
yatta brakmak sistemi dedii ve ayrntlaryla ele
ald bir ey vard. Bu ey, iki tarafn da dman
altetme arzusuna halel getiriyordu. Her cesur askere
* Vatan iin lmek gzeldir, (.n.)

48
ilham vermesi istenen sfr toplamlar oyununu zora
sokan ey, insann insanlk d artlarn ortasnda
kalmas deildi sadece (dmann durumu da ay
nyd), sfr toplamlar oyunu insann kendisinden de
gnll katk gerektiriyordu.
Savata dman mevzisiyle kendi mevzilerinin
arasndaki mesafenin 15 metreye indii ok oluyor
du; el bombalaryla karlkl olarak adam eksiltmek
iin iyi frsat douyordu. Ama haftalar boyu bu ya
plmamakla kalnmyor, iki taraf arasnda dosta de
meye dilimizin varmad duygular oluuyordu; r
nein N oelde. Baz cephe kesitlerinin tamamnda
silahlarn sustuuna sk sk rastlanyor ve zamanla
daha baka, tamamen kendiliinden, ama karlkl,
saldrmama adetleri ortaya kyordu, rnein gece
karanlnda oraya buraya arpp duran sakar d
man keif kolunu grmezden gelme gibi.
Ordu komutalarnn bu ahlak anmasna tepkisi
ni tasavvur etmek zor deil. 1917 ubatnda 16. n
giliz Piyade Tmeni komutan bu bulac hastaln
nn almak zorunda hissetmiti kendini. Bir kta
emri kararak dmanla her trl ortakl kati su
rette yasak ilan etmiti. Kimse dmanla iliki kur
mayacak, dmann bu tr giriimleri ise derhal bas
trlacakt. Emre kar gelenler hakknda disiplin
soruturmas alacakt.
Ortaya srlen bu nihai reete-zm denemesi
nin ho yan, her tarafa yaylma eilimi gsteren
yaamak ve hayatta brakmak ilkesinin etkisini
daha st dzey yetkililere tayarak (en azndan teo
rik olarak) iki komutan kayglarnda birbirine yak

49
latrm olmasdr. 16. tmenin karsmda yer alan
Alman tmeninin komutan ngiliz meslektann
kta emrinden haberdar olsayd herhalde onun hare
ketine gnlden katlrd. Ya da yle diyelim: y
lesine evlere enlik bir durum vard ki ortada, iki
antagonistin bu belaya kar ortak nlem amacyla
ibirliine gitmeleri onlara ok uyard. Kukusuz i
oraya varmad. Ama grld gibi, sorun ne kadar
etrefilli olabilmektedir.
Dnlen zm uygulanrken iine dlen
ikinci durum daha az ilgin deil. Yaamak ve ha
yatta brakmak yasa zerine insanlar maniheist
bir ikileme itilmilerdi. Ya yukarnn emrini dinle
yecekler ve dman ban her gsterdiinde ate
edeceklerdi; ama bunu yaptklar zaman sessiz sal
drmazlk antlamasn inedikleri iin misille
meyle karlaacaklard, ya da gayri resmi atekese
uymaya devam edecekler ve divanharbe yollanma
riskini gze alacaklard.
Bu ikilemden kendiliinden ortaya kan tertium,
spanyann dnya imparatorluu dnemlerinden
kalma, defalarca baaryla uygulanm bir reetenin
yeniden kefiydi; spanyollar deniz an fetihlerde
Escorialn anlamsz emirlerini 5e obedece, pero
no se cumple (itaat et, ama [emri] yerine getirme)
reetesiyle karlyorlard. yzyl sonra Flan
dernde ayn durum yaanyordu: Ate emrine uyul
mutu, ama atlar karavanayd - kadir bilir dman
da ayn eyi yapt.
Benzer bir rnek, u anda ABDde, Avrupada ve
srailde yrtlen bir aratrmann imdiye kadarki

50
sonularnda grlyor. 1981 ylnda iki kadn psi
kolog [3], kendi hayatlarn ciddi biimde tehlikeye
atmak pahasna hi tanmadklar Yahudileri Nazi-
le rin nihai zmnden kurtaran Yahudi olmayan
lar arasnda bir anket yapmaya balarlar. Bu insanla
rn birou, kendilerine bunu niin yaptklar
sorulduunda, bu soruya anlam veremeyip kar
soru yneltmektedir: Nasl yani? Soruda srar edi
lince de ne cevap vereceklerini pek bilememekte
dirler, Ne desem, baka ne yapabilirdim ki? veya
bir insan olarak herkesin yapmas gerekeni yaptm
sadece gibi.
Kabul, bunlar ok zel durumlar. Ya gerek in
sanlar! Gerek insanlara da ancak zel durumlarda
rastlarz diyebilir miyiz? Gerek insanlar her yerde
var; evliliklerde, toplumsal yaamda, hatta byk
iletmelerde, hatta hatta ilk bakta pek yakn bir ih
timal vermesek de d politikada. Matematiksel
oyun kuram anlamnda sfrlanmaz toplamlar oyun
laryla kastedilen, alveri veya rekabet iinde ol
duumuz kiinin kaybnn kendi kazancmz olma
d, iki tarafn da kaybedebilecei veya kazana
bilecei anlaydr. Bir atom sava, herkesin kay
bedecei sfrlanmaz toplamlar oyunlarna ak bir
rnektir. Ama bunun tersi de olabilir, yani uyuma
abas ve istei (tabii sfr toplamlar oyuncusu iin
byle eyler yenilgidir) herkesin yararna geli
meler salayabilir.
Dnyay mutlu klma planlarna sk skya bal
dorucu ideologlar, bu gibi tehlikelere kar efsun
ludur elbet. Hatta ifte efsunlu. nk bunlar ya ra

51
kibin her manevrasnn altnda, kolaylkla onun ni
yetini fark eder ve kendilerini tuzaa drmek iin
yem uzatldn bilirler, ya da kar hareketi bir
zaaf olarak grp kendi konumlarn glendirme
frsat olarak kullanrlar. Bunun zerine, ok geme
den rakibin uzlama arayndan vazgeip eski a
tma konumuna geri dnmesi de kukularnn ba
tan beri ne kadar hakl olduunu ortaya koyar.
te yandan bu kiiler iin sfrlanmaz toplamlar
oyuncusunu ciddiye almak, kendi yce ideolojisinin
kitabnda bir ihanettir, stelik de yavan bir tirit u
runa. Jean-Fraois Revel bunu, d politika alannda
benim becerebileceimden ok daha iyi anlatm.
Baka bir terminoloji kullanmasna karn Revel de
(zellikle de 25 Ekim 1984te yapt Bonn konu
masnda [6] ve Demokrasilerin Sonu Budur adl
kitabnda [5]) demokratik devletlerle ve totaliter
devlet sistemlerinin d politikalar arasndaki temel
fark, birincilerinin pazarla aklnda, kincilerin
ise sfr toplamlar oyuncusu olmalarnda grr.
Demokrasilerde d politikay i politika belirler,
burada gdlen ama da, lke vatandalarnn g
venlii ve huzurudur; demokrasiler Revelin szle
riyle, d politikada i dengeyle uyumlu bir d
denge oluturmaya alrlar. Buna karlk totali
tarizm, bir ideolojiye dayanr, yani insan, toplum,
hatta bilimin ne olduunu ortaya koyan, kesin, bu
yzden de herkesi balayan resmi bir tanmna.
Buna gre - burada yine Revelden alnt yapyorum -
baka sistemlerin sadece varolmas bile totaliter
sistemin gvenliiyle badamaz bir durumdur.

52
 Bundan dolay da bu sistemler iin d politikada
tek bir hedef olduu eklenebilir, o da dnya apn
daki dnsz, kesin zaferdir, nk ancak byle
kesin bir zafer kaba gcn sfr toplamlar oyununu
sona erdirip, yeryz cennetini getirebilir. Elbette
bu hedef taktik manevralara engel deildir, szgeli
mi kalc bir birlii amalamayan, tersine rakibi
zayflatarak ilerde daha fazla dn vermesini sala
may, ama bu arada rakibin bu yeni dnlerin ger
ekten sonuncular olduuna ve kendisine istikrar,
gvenlik ve huzur getireceine inanarak heyecan
lanmasn amalayan pazarlklara girimekte sa
knca grlmez. Helsinki grmeleri gibi rnekler
burada herkesin akima gelecektir.
Buna karlk modem demokrasilerin eilimi, a
tma ve rekabet ortamlarnda didimektir. Revel
bunu daha gzel dile getiriyor. Revele gre demok
rasiler

srekli yeni dnler ararlar, tm taraflar iin en

fazla avantaj ieren orta yolu bulmaya alrlar. [...]
Demokrasilerin temel aldklar dnce, uzlamalarn
anlaml olduudur, nk makul ve ll olmas
beklenen kar tarafn bu jesti dikkate alp bir kar
je s t olarak uzlama yoluna gidecei, bylece de bulu
nan uzlamay kalc klaca dnlr.

Bu anlatlanlara mutlu gelecek masal m diyor

sunuz? Kesinlikle yle deil, bunlar yaadmz
gereklerdir, yani sfrlanmaz toplamlar oyuncular
nn, nihai reete-zmlerin yerine hayata geirdii
gerek uzlamalardan sz ediyoruz. Bugn gen ku

53
aa, biz yallarn rencilik dnemlerinde beyin
lerimize tek ve deimez gerek olarak, Alman
yayla Fransann ezeli dman olduklarnn ve bu
yzden en ge 30 ylda bir korkun savalarn ka
nlmaz kader olduunun kazndn anlatabilmek
kolay deildir. Oysa bizler buna inanmtk, nasl
bugn Arap lkeleriyle srail arasndaki dmanl
n deimezliini veya Kuzey rlandadaki kan
dkme lgnln normal kabul ediyorsak. Ama u
ie bakn ki, 22 Ocak 1963te kendileri pek de mari
fetli saylmayacak iki hkmet bakan Pariste bir
dostluk anlamasna imza attlar ve tarih leinde
ok abuk saylacak bir srede Fransayla Almanya
arasndaki ilikileri temelden deitiren noktay
koydular. Bugn Ren kysndaki kahraman nbet
i marn Fransa tarafndan da duyulmas iin
avaz avaz haykran biri, vatanperver dinozor unva
nn hak etme peinde olabilir ancak.

54
 u
gzel
dijital
dnya

Dnsene dedi meslektana bir antropolog, hay

vanla homo sapiens arasnda aranan gei basama
n nihayet bulmular. - Harika, peki neymi?
diye sordu teki; beriki cevap verdi: nsan...
Sevgili okur, cesaretiniz krlmasn. Espri doru
geri, ama biz bu kt durumu ama yolundayz.
Harika bir gelecek bizi bekliyor, msterih olun, kan
sz ve acsz gerekleiverecek bir nihai reete-
zm. nsanlk tarihine yzeysel olarak bakan biri
nin bile kuku duymayaca gibi tm belalarn kay

55
nanda insann aklszl yatmaktadr. lgnlk,
rya leminde yaama, krleme, kskanlk, korku,
hayvans drtler, hrs ve daha baka her trl tutku,
dnyanm bugn olduu gibi, ekilmez olmasnn
nedeni. Niin herkes benim gibi makul olamyor?
Sorun u ki, tpk benim gibi beyin sahibi olan
bakalarnn kaftaslannn iindeki beyinde, mant
n (doru dnmenin biliminin) bulunduu yer
olan ve makul dnmeden sorumlu korteks, talih
sizlie bakn ki, limbik sistem denilen ve bize s
rngen atalarmzdan miras kalm bir blgenin ze
rinde durmaktadr, buras da dnme yetisinin
deil kaba duygular ve igdlerin blgesidir. Bun
dan dolay tam homo sapiens olamamz.
Ama belirttiimiz gibi bu dertten yaknda kurtu
lacaz. Gezegenimizi akl ve manta gtrmeyi
amalayan uzayl yaratklar sayesinde falan deil,
nyarglardan ve duygusallklardan arnm insan
elinin amaz marifetiyle.
Szn ettiimiz topya yeni deil; edebiyat k
lnda daha 1950den nce Romen yazar Virgil
Gheorgiunun roman 25. Saatte [5] karmza
kmt. Bu romanda air Traian insanln gelece
ine ilikin yle konuur:

M ilyon kere milyon mekanik kleden ve sadece iki-

bin milyon insandan oluan bir toplum - burada ege
men olan insan olsa da - proleter ounluunun zel
liklerini alacaktr. [...] Uygarlmzn mekanik
kleleri kendi zelliklerini korumakta ve kendi doa
larnn yasalarna gre yaamaktadrlar. [...] nsan,
mekanik klelerini kullanabilmek iin onlar anlama

56
 y renmek ve onlarn alkanlklarna ve kurallarna
yknmek zorundadr. [...] Egemenler sayca, ege
men olduklar kiilerden daha azlarsa, egem en olduk
lar ulusun dilini ve alkanlklarn stlenmek duru-
munda-drlar - ister pratik nedenlerle, isterse kolaylk
olsun diye; kendileri efendi olsalar bile bu byledir.
Ayn sre, biz grmek istem esek de bugnk toplu-
mumuzda da gerekleiyor. Klelerim ize emir vere
bilmek iin onlarn hareket kurallarn ve jargonunu
reniyoruz. V e yava yava, fark etmeden kendi in
sani zelliklerimizden ve kendi yasalarmzda vazge
iyoruz. Klelerimizin yaam alkanlklarn kabul
lendike insan zelliklerim izi yitiriyoruz. Bu, insan
lktan ayrln ilk belirtisi, insanln horlanmasdr.

Bunun zerine bir gnmz insan kalkp, bunla

rn yine bir yazarn kaleminden km bir airin
szleri olduunu, demek ki tarafsz bir gr olma
dn ileri srebilir. Zira bu gibi insanlar iin aklc
ln fazla nemi yoktur; belirsiz, duygusallk
ykl, elikili dnyalarnda hallerinden memnun
dur onlar, arkaik kurallar olan, bugne kadar hibir
aklc abann lemedii ve nesnel tanmlamalara
direnen bir dnyada yaarlar.
Gheorgiu romann yazd srada mekanik kle
(onun tarifine en yakn den bilgisayar) ola ki daha
askeri bir srd. Gheorgiu belki kendince daha genel
kavramlar iinde dnm ve insanla, yine insann
yaratp kulland aralar arasndaki karlkl etki
leimi kastetmiti. Szgelimi metal iileri sendikal
sorunlarda elik gibi olmaya eilimli olacaklar ve
akaya gelmeyeceklerdir; Londral banka mdrleri

57
arasndan, H om erin yaratt deyileri bo zaman
larnda kusursuz bir ngilizceye aktaran birinin
bugn de kabileceine kim ihtimal verebilir ve
bildiim kadaryla Dvorjak lmsz senfoniler
yazma iine geen tek kasap rayd.
Ama son krk ylda bilgisayar sadece bilim dn
yasna deil toplumsal yaama da girip yerleti. n-
cellikle de saylar arpma yeteneimizi astronomik
lde artrd. nceden onlarca kiinin aylarca u
rap yaptklar hesaplar iin bugn gerek anlamda
saliseler iinde yaplyor. te size bu kuvantik sra
may aklayacak tek bir rnek: 1946 ylnda
ABDnin Pennsylvania niversitesinde ilk byk
bilgisayar (mehur ENLAC adyla bilinen) devreye
girdiinde gezegenimizin hesaplama kapasitesi o
anda iki katna kt. Bugnk makinelerle karla
trldnda ENIAC bir dinozordu.
Bilgisayarn hesapla yetinmediini, yani sadece
saylar kullanmadn hatrlatrsam herhalde her
kes bana can gnlden katlacaktr. Bilgisayarn
ok nemli bir yetenei, mantkl simgelerle de
ilem yapabilmesi - halk diliyle sylersek - mantk
l sonular karabilmesidir, stelik de matematiksel
kesinlikte. karmlarnn yanl olmas ancak ona
bilgileri ykleyen insann hata yapmasna baldr.
Bu durum iin ngilizcede GIGO akrostii var
dr, yani garbage in, garbage out, (kelime anlamy
la: p giren yerden p kar), dier deyile yanl
bilgiden yanl sonular alnr. Biz halktan insanlar
da bunu kolaylkla anlyoruz. Ne zamandr
GIGOnun ikinci bir anlam olumu durumda, yani

58
gospel in, gospel out; anlam ncil (Incilin bildirdi
i gerekler kastediliyor) giren yerden ncil kar.
Dier deyile: nsann doru sayd ey bilgisayar
dan geerek ebedi hakikate dnecektir. Ve ardn
dan gelecek olan her ey insann mdahalesine ka
pal sonular getirecektir yeryzne. (Bu konuda
daha fazlas [9]da.)
Dnyay bir btn olarak kapsayan, nihai, insan
dan bamsz (yle ya, matematiksel) bilgiyle besle
nen umudun byl ad dijitallem edir. Her bir bil
ginin, bilgisayar yoldamzn azna mnasip
lokma haline gelsin diye, matematiksel bir dile ev
rilmesi gerekiyor; bu dile dijital dil diyoruz (ngiliz
ce digit: Say kelimesinden). Gerek gereklii bu
tr bir bilimsel bilgiye dntrme fikrinin babas
olarak Lord Kelvin alnabilir, nk u vecize ona
ait: Everything that exist, exist in a quantity and can
therefore be measured (dnyada ne varsa, nicel ola
rak vardr ve bu yzden llebilir).
Bu konuya daha fazla girmeden unu belirtelim:
yine dil diyebileceimiz baka bir yntem daha
var, o da analojinin dili (benzerlik kurma; .n.). Bi
lindii gibi bir benzerlik kurma, bir lm deeri
deildir, yani benzetilenle aynl ifade etmez, nite
liini gstermeye yarar. (Bugn artk bilim iinde de
dijital dnyaya kar uyarc sesler oalmaya bala
d, nicelik, niteliin sadece bir zelliidir, diyorlar.)
Bu ayrm biz 2. Blmde ayn eyin fazlas ile
farkl olan karlatrrken dile getirmitik.
in srr da burda gizli. Dnyamzn belli olgula
r (hi deilse imdilik) dijitallemeye, dolaysyla

59
akl yolundan kavranmaya inatla direniyorlar, rne
in daha nce sz edilen alglar ve duygular, sze
dklemeyen, ancak air ve sanatlarn her naslsa
dile getirmeyi baard simgeler dnyas, yani
renklerin ve kokularn keyfi, sannl, karanlk, man
tksz, kark, Orpheusyen dnyas; bir kedinin gz
leri veya bir senfoninin nameleri. Btn bunlar ve
daha baka birok ey, sfr ve birden oluan o
gzel dnya, Gheorgiusun 25. saati, yeryzne ge
tirilene kadar dijitalletirilecek imdi.
stelik bir insan yerine bir bilgisayarla uyum
salamak ok daha kolay. Bilgisayar, sa solu belli
olmayan insan gibi deil, kesinlikle drst, hata
yapmyor, bilgisayarla kavga etmeye gerek yok.
Sizden bekledii tek ey przsz bir mantk, ama
karlnda da sizi bol bol dllendiriyor: Bunu an
lamak iin bir kere olsun, Kafkaesk manzaralar
sunan bilgisayar kurslarndan ieri girip uzun sralar
halinde ekran banda oturan ocuklarn bilgisayar
dan karlk gelmeyince nasl aresiz bir sinir iine
girdiklerini, doru tua bastklarmda bilgisayar ta
rafndan dorulannca da ne kadar sevindiklerini
grmek yeter. Bu ocuklarn, analojistlerin kknn
kaznd ve insana ait her eyin artk tamamen diji
tal yasalara uyduu bir dnyay drt gzle bekleme
lerine kim ne diyebilir?
Gheorgiusun 25. saati alana kadar imdilik te
selli olarak ve bilgisayara gei aamas olarak, diji-
tallemenin dier bir mucize rn olan, kuzen tele
vizyon var. alacak ey, daha iero bile, tele
vizyonu ve onun etkilerini her naslsa grmt.

60
M.. 80 ylnda unlar yazmt:

Eer korkun olaylar dakika ba grmek ve duy

mak zorunda kalrsak, iimizdeki en hassas yapya
sahip olanlar bile, ac veren izlenimlerin srekliliin
den dolay, sonunda her trl insani duyarll yitire
cektir.

Kukusuz bu etki, srtkan aptal bir maskenin ar

kasna gizlenmi durumda. Ama bu konudaki tm
nemli eyleri, yani nasl lesiye elendiimizi Neil
Postman [13] kitabnda anlatm. Onun iin oraya
baklmas rica olunur.
Postmana ek olarak, Fransz sosyologu Jean Ba-
udrillardn aklamalarna da deinmek gerek; Bo-
udrillard yapt konumalarda televizyonun ms-
tehcenliim ele alr ve daha soukkanl ve daha
keyif karc bir dille yapt aklamalarda ie-
ro nun kayglarna ok yaklar. Baudrillardn ms-
tehcenle kastettii, insanlarn genellikle akllarna
getirdikleri ey deil, her akam haberlerde gsteri
len kan gllerinin, trafik kazas kurbanlarnn ve
iddetin, zellikle de zor durumdaki ve olaan d
olaylarla karlam insanlarn utanmazca ve sayg
szca gsterilen yakn ekimlerinin kabalatnc et
kisi; ocuunun cesedi bandaki bir anne, can eki
en bir insann yz, az nce kl pay lmden
dnm ve o anda sadece sknete ihtiyac olan bi
rine yneltilen geri zekl sorular.
Bakalarn damgalayan bu rntgenci bakta, in
sanlarn aclarna gsterilmesi gereken saygnn k-

61
nntsnn olmayn anlatan yerinde bir sz m steh
cen (hele ki bu grntleri bir saniye sonra bir siga
ra reklamnn neeli nameleri izlerse). Bu arada
phesiz hepimiz, demokrasiye ve toplumsal kar
lara hizmet iin rpnan fedakr medyann, vatan
da aydnlatma grevini yerine getirme abas iin
de olduunu biliyor ve bu abay saygyla kar
lyoruz...
te bu nedenle de tm bu manzara (ne kadar
da uygun bir deyi) milyonlarca insan zerinde uy
gulanan kusursuz bir nihai reete-zm olarak su
nuyor kendini.

62
 Senin
ne
dndn
ok
iyi
biliyorum

Ben kendim cad olmasam, burda bir cad parma

var diyeceim diye sylenir Hekate, ksa sre nce
Akdeniz sahilindeki villasnda durum deerlendir
mesi yaptklar bir toplantda. Biz urap didinip
birisine, geree ilikin tek doru bak as oldu
unu, bunun da kendisininki olduu kansn sarsl
maz biimde empoze ediyoruz ve bakalarnn kafa
sndan geenleri bildii, dolaysyla herhangi bir
kuku duymasna gerek olmad konusunda da
mutlak bir inan oluturuyoruz, sonra biri kalkp
oyunbozanlk ediyor ve her eyi mahvediyor.

63
 Hakl da. Bundan dolay imdi konumuz hem d
nce okuyanlar hem de oyunbozanlar olacak. G
zmz ncelikle Kaliforniya Silicon Valleydeki
Santa Cupertina kasabasnda yaayan Bay M cNaba
evirelim. Bay McNab fizikiydi ve gnn birinde
aklna nefis bir fikir geldi (anlamaya uramadm
iin bu fikri kabaca bile zetleyemeceim). Daha
nce de sk sk allmam fikirleri olmutu geri,
hatta daha ocukken yapt denemelerde. Ama bu
kez deyim yerindeyse turnay gznden vurmutu -
yeni fikir, fikir olarak kalmam, evinin garajnda
(laf olsun diye garaj demiyorum) dnd aygt
lar yaptktan baka, gerekli testleri gerekletirmi
ve piyasaya srebilmiti.
Sonu tm beklentilerin zerindeydi; sipariler
yamur gibi yayordu. Tamam, diye dnecek
imdi okur, gene bana iki katnn iki kat iyisi olma
yaca nutkunu ekecek. - Hayr, Bay McNab ger
ekten srad teknik yetenekleri sayesinde bu en
geli gzelce amt. Onun bana gelen baka
trden bir eydi: O kadar sevindirici siparilerin
gibi bymesiyle birlikte mali ve ynetimle ilgili
sorunlarn yk de artyordu, kapsaml bir yazma
ihtiyac, muhasebe, uygun bir bte tayini vesaire.
Bay McNab bunlarla o gne kadar sadece ucundan,
demem o ki bo zamanlarnda (geceyars birle
aras) ilgilenebilmiti. Durum ortadayd, btn bu
vr zvrla uraacak bir mdr bulunmalyd. Biri
ni buldu da, hem de baya iyi birini. Bu zmle
birlikte, sonun balangcna da adm atlmt.
Hem de herhangi bir nedenle deil, bulunan

64
mdr (Muckerzann adnda bir zat) iinin gerekten
erbab olduu iin ikisinin arasnda ksa zamanda
srtmeler balamt. Yeni fikirlerin adam
M cNabn stnl* (kendisi de nasl olduunu bil
meden) allm dnce emalarndan kendini kur
tarabildii iin yepyeni olanaklar grmesinden ge
liyordu, bu zelliiyle gnmz beyin aratrmala
rndaki gzel ifadeyle sa yanmyuvarl bir kiilik
ti [19]. imdi ise ister istemez, milimetrik ayrnt
larn yine milimetrik hassaslkta mozaikler halinde
bir araya geldii bir dnyada yaayan biriyle, ili
dl olmak durumundayd.
McNab evinde sabrla kendisini dinleyen kars
na, bu Muckerzann beni ileden karyor diyor
du. Bir insan nasl byle nemsiz ayrntlarda kay
bolur? Aalardan orman grmyor, genelde nem
li olan grmekten aciz, saylara ve kanun maddele
rine yapp kalyor ve stelik - barda taran
damla da bu - beni sorumsuz ve irketin yaamas
asndan zararl buluyor; btn ii yoktan vareden
beni!
O saatlerde Muckerzann da kendi evinde kuduru
yordu: Artk dayanamyorum. Dijitalletirmek
lazm bu M cNab. Basit gerek diye bir ey onun
iin yok. Olaylar bir yle gryor, bir byle - ka
rarlarn nasl verdiini Allah bilir, sonra da benim
bunlar su gtrmez ve harika bulmam bekliyor, en
kts de bunlar uygulamaya geirmemi. nk
gnlk ilerle dehasn megul etmesi gerekmiyor,
bu i iin benim gibi kl krk yaran dar kafal bir
adam var.

65
 Grld gibi Bay Muckerzann sol yanmyu-
varl biriydi. kisinin tek ortak yan ise, dierinin
asndan bakma yeteneinden tmyle yoksun ol
malaryd. nk ikisi de kendi dnyasmda haklyd
ve dolaysyla ikisi de firma iflas edene kadar ayn
haklln daha fazlasn ieren nihai reete-
zmler uygulad.
Erkekle kadn arasndaki sorunlar da aa be
yukar byle gelimektedir. retmenlerimden bi
rinden duyduum bir benzetmeyi bugn de kranla
hatrlyorum. Erkein bir elipse benzediini syle
miti. Bilindii gibi elipste iki odak noktas bulu
nur; birini logos olarak tanmlad, bununla sadece
insann dnme yetisini kastetmiyor, nesnel varlk
olarak bilimi, bilim mesleini de kastediyordu.
Dier odak noktasn ise eros olarak tanmlad, yani
erkein dier insan zneye ba anlamnda. Erkek
herhangi bir anda bu odaklardan yalnzca birinde
durabiliyordu. Erkek iin bunda bir zorluk yoktu.
Duruma gre birine veya dierine geebiliyordu.
Buna karlk kadn bir daireye benziyordu, bilin
dii gibi daire, iki oda akan istisna bir elips
olarak tanmlanabilirdi. Demek ki kadn sorunsuzca
ayn anda hem logosta hem de erosta bulunabiliyor
du. Tek sorun, kar tarafn baka yaradlta olabile
ceini, baka trl oturup kalkabileceini, ne onun
ne de erkein bir an bile akllarnn ucundan geir
memeleriydi. Cadlarn byk bir hazla kaydettii
aadaki tartmay rnek vermek istiyorum:

66
KADIN: Korkarm bu pasta rezil olacak; hamur kabar
myor.
ERKEK: Belki kabartma tozu az gelmitir - tarifte ne
yazyor?
KADIN: Yine tipik sen.
ERKEK: Ne tipik ben?
KADIN: Kabartma tozu ite.
ERKEK: Nolmu kabartma tozuna?
KADIN: Ne sylediimi adm gibi biliyorsun. Bunu hep
yapyorsun ve buna sinir olduumu da biliyor
sun.
ERKEK: Allahm sen bana sabr ver - neden sz ediyor
sun Allah akna? Sen pasta kabarmyor diyor
sun; ben kabartma tozu az gelmitir diyerek
bunun tek kabahatlisi olabilecek eyi sylyo
rum; bakyorsun birden konu artk kabartma
tozu olmaktan kp benim karekter bozuklu
um falan oluyor...
KADIN: Ya ne bekliyordun? Kabartma tozu senin iin
benden daha nemli. Suun kabartma tozunda
olduunu ben de dnebilirim; ama pastayla
seni sevindirmek istemem seni ilgilendirmiyor.
ERKEK: Buna bir ey demiyorum ben de, gerekten ho.
Niye senden deil, sadece kabartma tozundan
sz ettiimi dnyorsun?
KADIN: Siz erkekler nasl baaryorsunuz, her eyi
byle bir bir ayrp nesnel bakabilmeyi? Bunu
grdke tylerim diken diken oluyor!
ERKEK: Hayr, sorun, siz kadnlarn nasl olup kabartma
tozunu sevgi terazisi yapmay baarabildiiniz!
(Byle srer gider)

Bilindii gibi Bemhard Shawm oyunu Pygma-

67
lionda Profesr Higgins biraz aresiz Why cant a
woman be more like a man?"* diye sorar. Bunun
tersi, yani erkekle ilgili olarak bildiim klasik bir
deyi maalesef yok; ama aa yukar nasl olmas
gerektiini dnmek zor deil: Ben senin iin
ancak senin kafandaki modele uyarsam ve benim
iin zamann varsa nemliyim.
Bu balamda bir dier mek olarak erkek ve ka
dnn kolaylkla atmaya dtkleri bir durumdan
sz edelim. Ama bundan, iki kii arasnda geen ba
ka ilikilerde byle bir eye rastlanamayaca anla
m karlmasn. Szn ettiimiz, anlamakla an
lamak arasndaki fark. Bu ikisinin bilinsizce bir
birine kartrlmas en kyak kavgalarn nedeni. Zira
insan, bakasnn grnde olmadan, yani onunla
anlama iinde olmadan da, onu eksiksiz anlayabilir.
Hatta bazen kadnlarla erkeklerin tmyle ayn
dilden konutuklar ileri srlyor. Ama iin asl,
Oscar W ildein bir keresinde Am erikallarla ngi-
lizler iin ok gzel syledii gibi, onlar ayran,
ortak dil. Dier deyile, dilin ortakl yznden ta
raflar yanlgya kaplp dierinin gerei olduu
gibi, yani kendisinin grd gibi grmesini bekli
yorlar. Ama yle grmedii ortaya kyor, o zaman
da kar taraf ya kafay tm oluyor ya da artni-
yetli.
Saolsun Zrihli profesr Ernst Leisi, John
Lockeun Essay on Human Understanding adl in
celemesinden aktard keyifli bir rnekle bana yar
dmc oldu:
* Neden bir kadn, daha fazla bir erkek gibi olamaz? (.n.)

68
 ngiliz tplannm ileri gelenlerinden oluan bir
grup, sinirlerin iinde bir liquor akp akmad ze
rine uzun bir tartmaya girimilerdi. Grler fark
lyd, akla gelebilecek eit eit gerekeler ortaya
atlmt ve gr ortakl imknsz grnyordu.
O srada Lockun kendisi ie kart ve onlara liqu
or'den ne anladklarn sordu. nce tuhaf baklarla
karlat: Onun neden sz ettiini kimse tam olarak
anlamyordu ve insanlara Lockun sorusu olduka
frivolous gelmiti.
Ama sonra Lockun sorusunu kabul ettiler ve ta
nma yneldiler. Ksa srede anlald ki tartmann
kayna kelime anlamyd. Bir taraf liquor' den ger
ek bir svy anlyordu (su ve kan gibi) ve bu d
nceyle sinirlerden byle bir eyin akabileceine
kar kyordu. teki taraf kelimeyi fludium
(elektrik rneinde olduu gibi, etkiyen kuvvet)
diye anlyordu ve bu nedenle sinirlerden bir liquor
aktndan emindi. Tanmlar ortaya konup kincisin
de karar klndktan sonra, tartma ok ksa bir sre
sonra Evetle sonulanmt. [9]
te, bazlar en st dzeydeki bilimsel konular
byle paldr kldr tartyor, Lock rneinde oldu
u gibi. Molire bundan haberdar biriydi. Gldr
lerinden birinde bir grup insan afyonun nasl uyu
ma etkisi yaptn anlamaya alr. Uzun
tartmalardan sonra afyonun, dinlendirici bir ilke
iermesinden dolay uykuya yol at sonucuna va
rlr.
Ama ne dndn ok iyi biliyorum ilkesi
ne geri dnelim imdi. Bu noktada Avustralya k

69
kenli Kanadal mantk Anatol Rapoporta dein
mek gerekecek. Rapoport daha 1960larda Fights,
Games and Debates adl kitabnda ilgin bir prob
lem zme teknii nermitir. Bir uyumazlk duru
munda her iki taraftan da problemin kendilerince ta
nmn yapmalarn istemek yerine, A tarafna B
tarafnn bak asn sergileme grevini verir, ta ki
B taraf sergilendii biimiyle kendi bak asna
tamam diyene kadar. Sonra da ayn eyi B tarafna
yaptrr.
Rapoport bu grme tekniinin, daha problem
masaya yatrlmadan kutuplar arasnda yumuama
balataca varsaymndan hareket ediyordu. Varsa
ym doruydu; bu tekniin uygulanmasyla birok
durumda taraflardan biri aknlkla u gr dile
getirebilmektedir: Benim bunu dndm d
ndnzden haberim yoktu. Tabii bunun sy
lenmesi bile, insan senin ne dndn biliyo
rum kansndan uzaklatran bir admdr.
Rapoporttan bamsz olarak benzer bir strateji
yi Maylandl pisikiyatrist Mara Selvini-Palazzoli ile
alma arkadalar gelitirmi ve bunu evrimsel
sorgu olarak adlandrmlard. Bu stratejinin zn,
bir ikili ilikide bu iliki hakknda o kiiler yerine
nc bir kiiden bilgi almaya alma olutur
maktadr. Selvininin deindii bir rnekte, bir ba
bayla kk kz arasndaki iliki analiz konusudur.
Aile terapisti bu durumda her birine soru yneltmek
yerine byk kzdan babayla kk kz arasndaki
ilikiyi kendi bak asndan anlatmasn ister. Sel-
vini konuyla ilgili olarak unlar syler:

70
 ...Diyelim ki [...] byk kz, babasmm kk kz
kardeine kar baz davranlarm eletirir bir akla
ma yapt. Bu durumda l ilikiden dolay (yani g
rne bavurulan kiinin de iin iinde olmas nede
niyle) dier ikisinin tepkilerinin nasl olduuna
bakarak deerlendirme yaplabilir: ikisi de aklama
karsnda aknla m dmtr, yoksa ayn tepki
yi mi gstermektedirler, yoksa kz karde kprdama
dan oturmu dmanlk ve tiksintiyle bakarken sade
ce baba m bu aklamaya fkeyle itiraz etmektedir?
[18]

Bu teknii uluslararas srtmeler alannda uy

gulamak ok ilgin olurdu. O zaman insan kendini,
bu dzeydeki ilerin sorunlu bir evlilikten ok da
farkl olmad izleniminden kurtaramazd.
Birka yl ncesine kadar sregelen souk sava
ta sper gler ikili sfr toplamlar oyunlarnn kla
sik denebilecek bir rneini oluturuyorlard. Geri
burada lgnl sona erdiren Rapoport yntemi ol
mad. Grnrde sradan, neredeyse rastlantsal bir
olay (bazen bu tr olaylar umulmadk sonulara g
trebilir), Macar hkmetinin Avusturya snrnda
yz kilometrelik paslanm bir dikenli teli kaldrma
karar, bu rnekte akllara durgunluk veren gelime
nin balangc olmutu. Bilindii gibi ardndan o s
ralar kimsenin dnemedii gelimeler olmu ve
cadlarn nkleer sava zerinden dndkleri
nihai zm plan engellenmiti.
Arada geen zamanda bu gelimenin cadlara bir
ah-mat anlamna gelmedii de ortaya kt. Onlar

71
biz lmllerin de gayet iyi bilebilecei, ama ou
muzun pek de bilmek istemedii eyi biliyorlar:
Ar bir sorunun zm, bir sevin dalgas yerine
yeni sorunlar yaratmaktadr.
Sorunlu evlilikler rneine dnmek gerekirse:
Alkolik bir koca karsnn yllar boyu basksna
boyun eip imeye son verirse sonu uyum olmaya
cak muhtemelen ikisinin boanmas olacaktr -
nk iliki asl anlamn yitirmi olmaktadr.
Herkesin kendi gzyle grd zere, nkleer
tehditin son bulmasyla da durum farkl olmad.
Sovyetler Birliinin, ekoslovakyann dal,
eski Yugoslavyadaki tyler rpertici etnik temiz
lik, insanlk d eylemleriyle 13. yzyldan bu
yana ei grlmemi dinsel kktencilik; btn bun
lar bata mutluluk verici ve nihai gzken reete-
zmn ak belirtileri sadece.
Ama bu gelimeyi tmyle cadlarn eytani kur
nazlklarna balamak yanl olur. in asl, kar
mzda yle bir mekanizma var ki, bildiimiz bir ey
olmasna karn bilinmedik grnme zelliine
sahip. Bunu Georg Bemard Shawn yazd Devi-
ricilerin lmihalinde okuyabiliyoruz: Ne var ki
devrimler zulmn boyunduruunu atamamtr; yap
tklar, boyunduruu baka omuzlara yklemek ol
mutur.
te cadlar da onlar zntye sevkeden souk
sava sonunu yaadktan ve bylece ilk anda bir he
zimete uradktan sonra bu mekanizmaya sarldlar.
yle pek uzaa gitmelerine de gerek yoktu: Daha
nce grlm, ama abucak unutulmu olan de

72
mokrasinin zaaflar, onlar asndan son derece ya
rarl olanaklar sunmutu.
Bir kere demokrasinin ba gnahn ele alalm:
yi ileyen bir demokratik devlet dzeninde bile ik
tidarda bulunanlarn ba sorunu yeniden seilmektir,
bu nedenle de tm dier zorunluluklar bu zorunlulu
un altnda yer alrlar. Uygulamada bunun ou du
rumdaki sonucu, kesinlikle zorunlu ama popler ol
mayan nlemlerin, semenleri kzdraca ve hayal
krklna urataca, sonu olarak da iktidardaki-
lerin yeniden seilmesini tehlikeye sokaca iin
alnmamasdr.
Bu zrl nokta, demokratik ounluk ilkesinin
aznlklara kar silah olarak kullanld ve aznl
n kararlara katlmasnn demokrasi uyarnca en
gellendii bir demokraside yaanabilen sorunlar
karsnda gerekten de sadece devede kulak kalr.
Bu yolla demokrasinin en temel ilkelerinin bile
devre d braklabileceine Hekatenin eski Yugos
lavya ve Sovyetler Birliindeki grevlileri gzel
rnekler sunmulardr.
Bu arada demokrasinin bohasndaki bir ey on
larn iini kolaylatryor: Benim bildiim kadaryla
bugne kadar kimsenin rtemedii bir gerek, de
mokrasinin demokratik olmayan akmlara kar sa
dece anti-demokratik nlemlerle kar koyabildii,
dolaysyla kartlarna daha da anti-demokratik
davranma bahanesi vermesidir. Szgelimi bundan
iki yl nce Cezayirde hkmetin, gzleri dnm
kktendincilerin iktidara gelip demokrasinin orack
ta canna okumasn salayacak seim sonularn

73
iptal etmekten baka seenei var myd? Churc
hillin (syledii ileri srlen) u szlerinin arkasn
da belki de bu gerek yatyordu: Demokrasi berbat
bir devlet biimi, ama ben daha iyisini bilmiyo-
rum.
Bu blmn bal Senin ne dndn ok
iyi biliyorum eklinde. Grdmz zere pek na
diren geree uyuyor bu. Ama yaadmz ortama
baktmzda, daha nce bamza geldii iin bil
memiz gereken eyleri bilmiyor muyuz acaba, diye
kukuya dyor insan. Yoksa nasl olur da, baya,
sefil ve insanlk d olduu anlalan ve tarihin p
sepetine atlm olan dnyay mutlu etme program
lar cadlar tarafndan yeniden temiz kundaklara
sarmalanp baaryla, daha nce dnlmemi,
dhiyane nihai zmler olarak sunulabilirdi. Bir
Yahudi mezar tama izilmi ha iareti - ne mutlu,
yepyeni bir gelecee doru kurtarc bir adm...!
ldeki az saydaki uyarclardan biri filozof
Santayana olmutur: Tarihi yok sayan, onu tekrar
etmeye mahkmdur; daha vurucu bir deyile: G
nein altnda yeni bir ey yok - unutulann dnda.

74
 Dzensizlik
ve
dzen

nsann niin kk ya da byk her konuda yanl

zmlere kapld ve aynsnn daha fazlasn tek-
rarlaya tekrarlaya, sonunda nihai zm, ulu d
zenleyici lme terk ettii zerine istenildii kadar
kafa yorulabilir. Klasik bir fiziki iin bunun akla
mas s bilgisinin ikinci ilkesinde yatmaktadr, tm
yaam srelerini kapsar grnen bir eilim olarak
grnen, dzenden dzensizlie gei ilkesinde. Bu
oluuma entropi denmektedir. Ama unu da teslim
etmeliyiz, sradan kiilerin bile bildii gibi, alt d

75
zenlerden daha st dzenlere geie de her yerde
rastlanr, bilimde negentropi dedikleri olay. te bu
noktada problem zc asndan i ilginlemek
te, zira nceki blmlerde dokunmaya balanan
ama henz dmleri atlmayan iplikler yava
yava desene dnmeye balyor imdi.
Szgelimi Flandem deki siper atmalarna d
nelim. Bu olayda hatrlanaca gibi yaamak ve
hayatta brakmak ilkesi dankl bir karar olma
m, kendiliinden ortaya kmt. Bir ekilde
oluuvermi ve bylelikle kendi somut gerekliini
yaratmt; hele bunun bilinli ve kastl nitelikte
entropik bir ortamda gerekletii ve yukardan her
trl yol denenerek lmn ve ykmn garanti alt
na alnmaya alld dnlrse bu sonu daha
da artcdr. Kabul, bunu Hlderlin de biliyordu:
Tehlikenin olduu yerde kurtarc da yetiir. Ama
Hlderlin bunu sylemekle, bilinen olguya edebi
anlatm kazandrmtr sadece. Hepsi iyi de, olan bi
teni neye borluyuz?
Bu soruya imdilik geici cevaplar verebiliyoruz.
Dzensizlikten dzene gtren srelerin karmak
l, bugn iin bizim kavrama snrlarmz ayor.
Geri o eski gzel zamanlarda cevap kolayd: Daha
yksek gler iin iindeydiler. Ne var ki bu cevap
M olierein, o gaflete zemin hazrlayan dinlendirici
ilkesini hatrlatyor.
Bir ilkenin kabulne bugn de bir itirazmz ola
maz, ama ilkenin yle pek de yukardan gelmedii,
alttan ve ierden geldii, bunla birlikte kendi sebe

76
binden daha fazlas ve farkl trden olabildii bilin
meli. Bundan ikinci blmde sz etmitik.
Ama burada bizi artk aynsnn fazlas deil,
bir eyi oluturan farkl paralar arasndaki etkilei
min sonulan ilgilendiriyor.
ok fazla kurama boulmamak iin birka pratik
rnek verelim: ki atom hidrojenle bir atom oksijen
birletiinde bilindii gibi H 20 dediimiz bir tz
ortaya kar ve bunun zellikleri H ve O elementle
rinin zelliklerinden ibaret deildir. Diyeceim, su
baka bir eydir, bireysel zelliklerin toplamndan
ibaret deildir ve oluturanlarna geri dntrme
abalarnn anlam yoktur. Ama ite bu anlamszl
srekli yapyoruz.
Basit bir rnek olarak ikili bir ilikiyi ele alalm,
ama bu kez molekler dzeyde deil insan ilikileri
dzeyinde. Daha nce defalarca deindiimiz gibi
sorunlu durumda taraflar suu dierinde grme ei
limindedirler. kisi de sorunun zm iin kendi
stlerine deni yaptklar, sorunun srmesi halinde
suun dierinde olmas gerektii kansndadr -
baka kimde olabilir ki zaten? ki kii arasnda bir
ncnn olmad bellidir.
Yine de bir nc vardr, nk her iliki (ister
atomlar arasnda olsun, ister hcreler, insanlar, ulus
lar vb. arasnda) btn oluturanlarn toplamndan
daha fazla bir eydir artk ve farkl trdendir - kiiler
st bir yeni oluumdur (oktandr biyolojide adlan-
dnld gibi) ya da (psikolojik anlamda) bir getalt'tr.
Yine bu nedenle Flandem deki yaama ve hayat
ta brakma ilkesi ne bir tarafn ne dier tarafn inisi

77
yatifiyle olmutur, hele tek tek kiilerin inisiyatifi
hi sz konusu deildir, olay durumdan domutur.
Yeni oluumlar grmeyi renmi biri bunun yaa
mmz iinde ne kadar belirleyici rol olduunu
saptayabilecektir.
Ama bu noktada aramzdaki mkemmeliyetiler
olaya itiraz edeceklerdir. nk bu durumda bu tr
yeni dzenlerin belli bir dzensizliin varolmas ha
linde ortaya kabilecei ortadadr. Sibernetiin ku
rucularndan W. Ross Ashby vermitir u aklayc
rnei: Bir ip cambaz kendini dengede ancak elin
deki denge ubuunu geliigzel ama srekli oyna
tarak tutabilir. (Ayn ey bisiklet srerken gidona
verilen hareketler iin de geerlidir.) p cambazn
dan denge ubuunu sabit tutmas ve dzensiz kpr-
danlar engellemesi istenerek mkemmel bir cam
bazlk tarz gelitirmek amalandnda, cambaz
dengesini orackta kaybedip aa decektir. ok
ak, deil mi?
Evet ama sadece ip cambaz ve bisikletli szko-
nusu ise. Genellikle tm dier yaam alanlarnda
belli lde dzensizlik iermeyen dzenlerin, her
tr gelime olanan boduu iin yaama aykr
olduunu grmekten ok uzaz. Bu nihai reete-
zm, kendisinden mkemmel bir dzen olutur
mas beklenen her modem iletmecinin tand bir
ey.
Sakn bundan her dzensizliin her durumda iyi
olduunu sylediimiz sonucu karlmasn. Syle
mek istediimiz, yeninin yeni oluuma gerek duy
duu ve yeni oluumun, dzensizliin bir derecesi

78
olduudur. Ama ne are dzensizlik musibetini
mahkm etmek, dzen musibetini mahkm etmek
ten ok daha kolay kabul grmektedir.

79
 nsancllk,
tanrsallk,
canavarlk

He who would do good must do so in minute parti

culars; the general good is the plea o f patriots, poli
ticians and knaves (iyilik yapmak isteyen kii, ufak
ufak iyilikler yapmal; genel iyilik, vatanperverle
rin, politikaclarn ve arlatanlarn snd bir ey
dir) demi ngiliz talama yazan Samuel Butler.
Doaya baklrsa hakk var. Gelien, byyen,
alan her ey ufak ufak yryor - tm byk de
iimler felaket anlamna geliyor. Sorun u ki, ufak
iler pek kimsenin hayranln uyandrmyor, buna

80
yaad ann, zaman d bahtiyarl iinde bulu-
vermiti.
Ama bu zaman diiliin iinde ancak birka sali
se sresince kalabildi, nk bunu elde tutmak iin
hemencecik nihai reete bir zme kaplmt:
olaya bir ad verip tekrarn salamak istemiti...

97
 Kaynaka

1) Ashworth, Tony: Trench Warfare 1914-1918; The Live and Let

L ive System . Holms & M eier Publishers, New York 1980.
2) Berdjajev, Nikolas: D ie W eltanschauung D ostojewskijs. C. H.
Becksche Verlagsbuchhandlung, M nchen 1925. Deutsche von
W olfgang E. Groeger.
3) Fogelm an, Eva ile V alerie L. Wiener: The Few, the Brave, the
N oble". Psychology Today, Austos 1985.
4) Gall, John: System antics. Pocket Books, New York 1978.
5) Gheorgiu, C. Virgil: 25 Uhr. Ullstein, Frankfurt/M 1962. Almanca-
si: Franz ve Leonore Schlaich.
6) Glaserfeld, Em st von: Einfhrung in den radikalen Konstruktivis
m us . Y aymland yer: D ie erfundene W irklichkeit, Paul Watz-
law ick (ed.). Piper, M nih 1981.

98
7) Jung, Carl G.: Sym bole der W andlung. Rascher, Zrich 1952.
8) Kreuzer, Franz (ed.): N eue W elt aus N ull und Eins. Franz Deutic-
ke, Viyana 1985.
9) Leisi, Em st: Falsche Daten hochprzis verarbeiten Y aym land
yer: Neue Zrcher Zeitung, Say 301, 28./29.12.1985.
10) Lbbe, Hermann: "Ideologische Selbsterm chtigung zur Gewalt"
Y aymland yer: Neue Z rcher Zeitung, Say 251, 28./
19.10.1978.
11) Popper, Karl R.: D ie offene G esellschaft und ihre Feinde. Franc-
ke, Bern 1984.
12) Popper, Karl R.: "Woran glaubt der Westen? Yaym land yer:
A u f der Suche nach einer besseren Welt. Piper, Mnih 1984.
13) Postman, Neil: Wir am sieren uns zu Tode. S. Fischer, Frankfurt/
M 1985.
14) Rapoport, Anatol: Fights, Games and Debates. Michigan niver
sitesi, Ann Arbor 1960.
15) Revel, Jean-Franois: So enden die Demokratien. Piper, Mnih
1984.
16) Revel, Jean-Franois: D ie Demokratien im A ngesicht der Totali
tarism en". zet, Piper Information, Mnih 1984.
17) Schim mel, Annemarie (ed.): D ie orientalische Katze. Eugen Die-
derichs, Kln 1983.
18) Selvini-Palazzoli, Mara, v.b.: Hypothetisieren - Zirkularitt -
Neutralitt" Yaymland yer: Fam iliendynam ik, 6. yl,
Nisan 1981.
19) W atzlawick, Paul: D ie M glichkeit des Andersseins. Hans Huber,
Bern 1977.

EVRENN EK

Yukardaki kaynakadan T rkede bulunan kaynaklar aaya

karlm tr:

Nikolas A. Berdyayev: D ostoyevski, Adam Y aynlan 1984, ev.

Ender Grol.
Karl R. Popper: A k Toplum ve D m anlar, 2 Cilt, Remzi Kitabevi
1989, ev. Mete Tunay (1. cilt)/ Harun Rzatepe (2. cilt).
Neil Postman: Televizyon: ldren Elence, Ayrnt Y aynlan 1993,
ev. Osman Aknhay.

99
 n s a n n e d e n k e n d is in d e n k a y n a k la n a n so ru n lar a p g e l e c e e
g v e n l e b a k a m a z ? N e d e n b u n c a bilgiye, bilimsel g e li m e y e v e
tarih se l d e n e y i m e k arn srekli h a ta la r y a p p d u r u r ? stelik
s o n r a d a n bu n asl yaplabilir d iy ece i t rd e n h atalar. Akln
yolu b irse, srekli iyiden, d o r u d a n s z e d e n in s a n n e d e n h e p
ktlklerin k a y n a o lur?
D a h a n c e y a y m la d m z M u tsu zluk K lav uzu n d a m u ts u z
o lm a y a a z m e t m i l e r e rehberlik e d e n W atzlaw ick , b u r a d a d a
a y n a y biz in s a n la r a tutuyor. Bilimsel a lm a la ry la u lu s la r a r a
s n k a z a n m bir p sikolog o la n W atzlaw ick , birikimini g e n e l
v e o rta k g n d e m le r e d e ta y a b ile n e n d e r bilim cilerden. Bu ki
iliinin bir rn e in i o lu tu ra n bu k itab n d a, b y k dil v e m iza h
u stal y la iledii nice d o k u n d u rm a la rla , k im sen in y a b a n c s
o lm a d e n insani d a v ra n la rm z so ru n la rm z n b a k a h r a
m a n y ap y o r. K e n d in d e n b a k a g v e n e c e i dal o lm a y a n in
s a n n y in e e n o k k e n d in e kar dikkatli o lm a s gerektiini g s
teriyor.
T eh lik e e v r e m i z d e iyilik s u r e tin d e kol g eziyo r. yinin v e d o
ru n u n tem silcileri kendi iyilerine m utlak a n l a m d a in a n a r a k
zm lerini d i e r in s a n la r a d ay aty o rlar; o n larn k end i iyilerine
tabi o lm alarn istiyorlar. Kendi zm lerini u y g u la m a y a k a ra r
v e rd ik te n s o n r a d a z a a fla ra , u z la m a la r a , belirsiz- f
liklere ta h a m m l edem iyorlar. G en elin yarar uru- /
n a te k tek insanlarn, aznlklarn v e "tartlm az g er- i, '<*
e i h l g re m e y e n le rin can n d a y a k m a k ta n
ekinm iyorlar. te bu iyilik dknlerinin rettii top-
y ek n zm lerin insanlar n e tip k m a z la ra s o k tu
u n u , b a la r n a n e tr b elalar getirdiini v e getire-
ceini an laty or W atzlaw ick. A m a y a n s ra bu k m a z la ra kar
h e p te n a r e s iz olm adm z v e g e m i te insanlarn b u n la ra t e s
lim olm adn da...
n san n derin sularn ta ra y a n bir p sikoloun a c m a s z , a m a
um utlandrc bir eletirisi yideki K t.

A Y R I N T I - D I Z I DII
I SBN 9 7 5 - 5 3 9 - 1 2 0 - 7
9789755391205

9 789755 391205