iindekiler

Balarken, 7 Karolyn (Karolenj) ve Roma Sanat, 219-233

14. Baskya Sunu, 9 Erken Roman mimarisi, 222; Olgun Roman mima-
risi, 226; Ge Roman mimarisi, 232
Giri, ll
Gotik Sanat, 234-252
Buzul a, Ortata a ve Yenita a
Gotik mimari, 235; Erken Gotik mimarisi, 238;
Sanatlar, 25-37
Klasik-Gotik katedraller, 240; Gotik mimarinin son
Primitif Halk Sanatlar, 38-42 dnemi, 245; Gotik heykeli, 247; Gotik resim sana-
Msr Sanat, 43-75 t, 250

Msr mimarisi, 45; Msr sanatnda heykel, 57; Islam Sanat, 253-268
Msr sanatnda yumuama ve geveme, 66; Msr Emevi camileri, 256; Emevi saraylar, 259; Endls
sanatnn son a, 70; Msr heykelinin amz Emevi mimarisi, 260; Abbasi mimarisi, 262; Fatmi
heykeline etkisi, 73 mimarisi, 267
Mezopotamya Sanat, 76-108 Trk-Seluklu Sanat, 269-283
Mezopotamya sanatnn Msr sanat karsnda Seluklu mimarisi, 272; Anadolu Seluklu sanat,
genel zellikleri, 77; Eski Smer a, 84; Cemdet- 275; Anadolu Seluklu mimarisi, 276
Nasr kltrnde heykel, 85; Cemdet-Nasr anda
mimari, 86; Mesilim a, 88; Akkad a, 94; Yeni Beylikler Devri Mimarisi, 284-286
Smer 'sanat, 97; Hamurabi dnemi , 100; Asur
Hint Sanat, 287-296
sanat, 1 02; Son Babil sanat, 1 06
Hint mimarisi, 289; Greko-Budik heykel sanat,
Pers Sanat, 109-11 O 295; Hint resim sanat, 296
Hititler (Etiler), ll 1-124 in Sanat, 297-308
Hititlerde seramik ve heykel sanat, 114; Eski Hitit in boya resim sanat, 302; in mimarisi, 307
DNYA SANAT TARH/ Adnan Turani devleti, 116; Byk Imparatorluk dnemi, 117;
Hitit mimarisi, 120; Hititlerde heykel, 122 Japon Sanat, 309-315
Bu yaptn 1., 2., 3. basmlar Trkiye Bankas Step Sanat, 125-128 Eski Amerika Yerli Halklarnn Sanatlar, 316-323
Kltr Yaynlar tarafndan yaplmtr. Grek Sanat, 129-174 Trk Sanat, 324-338
Minos ve Miken sanat, 133; Geometrik sanat, Trk sanatnn ana zellikleri, 324
Bu kitabn aynen ya da zet olarak hibir blm, 137; Sert slubun yumuamas, 138; Dou slu-
Hindistan'da Babrl Trk Sanat, 339-344
Remzi Kitabevi'nin yazl izni alnmadan bir baka buna eilimli sanat, 139; Arkaik heykel sanat, 141;
yaynda kullanlamaz.
Arkaik mimarlkta "dorik ve iyonik slup", 147; Rnesans, 345-405
Grek mimarisi, 148; Klasik slup, 150; Parthenon, Avrupa'da Rnesans' hazrlayan etkenler, 345;
157; Grek mimarisine genel bak, 169; Grek stun Rnesans'n olgunluk a, 371; Maniyerist sanat,
Dzelti (ek blm): Ceyhan Usanmaz dzen leri, 171; Grek yap tipleri, 173; Grek tiyat- 391; Rnesans mimarisi, 399
Kapak: mer Erduran rosu, 174
Osmanl Klasik Mimarisi ve Sinan, 406-432
Helenistik Sanat, 175-184
Rus Sanat, 433-446
ISBN 978-975-14-1374-1 Helenistik mimari, 176; Helenistik a heykel
Rus mimarisi, 433; Rus heykel sanat, 436; Rus
sanat, 178
resim sanat, 437
DRDNc BASIM: Remzi Kitabevi, Ekim 1992 italya'daki ilk Kltrler ve Etrsk Sanat, 185-188
ON NC BASlM: Aralk 2007 Barok Sanat, 447-497
Roma Sanat, 189-206 Barok mimari, 452; Barok resim sanat, 461; Barok
GENiLETLM ON DRDNC BASlM: cak 2010 Roma mimarisi, 190; Roma heykel sanat, 198; heykel sanat, 486; Rokoko, 488
Roma resim sanat, 201; Roma'da ilk Hristiyanlk
Remzi Kitabevi A.., Aknerkez E3-14, 34337 Etiler-stanbul sanat, 202 1789 ihtilalinden Sonra Avrupa, 498-525
XIX. yzylda manzara resmi, 501; XIX. yzylda
Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090 Bizans Sanat, 20 7-214 yeniden gemie ynelme, 507; Fransz ve Alman
www.remzi.com.tr post@remzi.com.tr Bizans mimarisi, 208; Bizans resim sanat, 211 romantizmi, 508; Gerekilik (Realizm) ve dou
Bask ve cilt: Remzi Ki tabevi A.. basm tesisleri Orta ve Kuzey Avrupa'da Gler a nedenleri, 512; Empresyonistlerin doacl, 518;
100. Yl Matbaaclar Sitesi, 196, Bagclar-stanbul Sanat, 215-218 XIX. yzyl mimarisi, 522
61 DNYA SANAT TARiHi
XX. Yzyl Mimarisi ve Heykeli, 526M544
Setonun mimariye girii, 531; XIX. ve XX. yzyl
heykeli, 541
Dram Olan Sanatlar, 545-553
Modern an Sanat Gr, 554-653
Modern teknoloji ve sanat, 555; Modern sana-
tn soyutlama nedenleri, 559; XX. yzyln ban
daki nemli sanat akm lan, 571; Soyut sanatta
yeni admlar, 628; Modern resim sanatnn kendi-
ne zg geliimine genel bir bak, 631; amz
sanat ve getirdii sorunlar, 636; 1900'1erden bu
yana Avrupa'daki mimari slup, 638
Osmanl Imparatorluu'nda Bat'ya Yneli ve
Cumhuriyet Dneminde Plastik Sanatlar, 654-689
1700'1erden bu yana aydnlarmzn dnya gr-
, 657; Bat kltrnn Trkiye'ye girii, 658;
Trkiye'de Bat anlamndaki resim sanat, 668;
Cumhuriyet dneminde mimari, 678; a m z ve
sanatmz, 681
EK BLM:
Sava Sonras ABD'deki Sanat Olaylar, Avrupa'ya
Etkisi ve 1960'1arda Durum, 691
Ek Blme Sunu, 693-694
ll. Dnya Sava Sonras ABD ve Avrupa'da
Genel Durum, 695-703
1945-1960 aras Avrupa'daki durum ve ABD'nin
kltr sava, 696
ABD'deki Soyut-Ekspresyonizm, 704-710
Pop Art, 711-738 Balarken
Ingiltere ve Amerika'da Pop Art, 711; Pop Art'
Hazrlayanlar, 711; Ingiltere'de ortaya kan Pop
Art, 715; NewYork'taki Pop Art, 723; PopArt'a kar
yeni biimierne giriimleri, Pop Art'a kar olanlar,
732; .Fotorealizm (Sper Realizm, Hiperrealizm),
736; Yeni Realizm: Yehi Gerekilik, 737
ABD'deki Soyut-Ekspresyonizmden
Sonraki Durum, 739-758
Vatan yaratmada sanat eseri onurlu yerini korumaktadr. Bir lke
'Ressamca soyutlama sonras' (post-painterly abs- kltr, sanat eserinde kendi somut biimini bulur. Bu bakmdan
traction), 739; Ressamca-soyutlanta-sonras sana- sanat eserleri, uluslarn dn hayatnn grlr antlar olduu
tnn birdier boyutu: Kinetik Art, 743; Minimalizm, gibi, bir lkede yaayan toplum varlnn da inkar edilmez delil-
744 leridir.
Kavramsal Sanat, 759-775 Biim haline gelmemi bir sanatn dnlmesi mmkn deil
land Art (yer sanat), 759; Arte Povera (yoksul dir. Sanatsz bir toplumun da varl bu nedenle sz konusu alam
sanat), 760 yor. Bu yzden toplumlarn sanat tarihleri, onlarn varolularnn
Kavramsal Sanatn Bir Dier Boyutu: kant olan antsal tasarmlarnn bir muhasebesi oluyor. ll. Dnya
Elektronik Sanat, 762 Sava'ndan sonra doan birok yeni devletin, arkeolojiyi, amatr
Elektronik sanatn oluma sreci, 762
olsun profesyonel olsun tevik edileri ve gemilerindeki antsal
1980 Sonras Sanat, 776-784 dncelerin somut biimlerini aratrp bulmaya almalar, ulus
1960 Sonras Postmodern Mimarlk, 785-792 olabilme zeminini derinliine ispat durumunda kalmalarndandr.
zet ve Sonu Notu, 793-794 Tarihlerinde sanat eserlerinden yoksun toplumlar, egemen dev-
let olarak devaml yaama ansna sahip olamamaktadrlar. Sanat
Seme Kaynaka, 795-799
"kltr zengin bir gemii olan uluslar ise, kendi egemen devlet-
Dizin, 801-813
lerine sahip olduklar gibi, egemen yaama gcn de kaybetmi-
yorlar. Ite bylesine yaalc bir gc bnyesinde tayan sanat
eserine, amzn byk nem vermesi bundandr. Ve flsanatsz
kalan bir ulusun hayat damarlarmdan biri kopmu demektir" sz,
bu gerein bilincine ulusa vanlmasn istemektedir. Demek ki,
uluslarn yaama potansiyeli, onlarn sanatsal hayatyla orantl
oluyor. Bu gerek saptannca, toplumlarn, varlklarn kantlayan
sanat eserlerini amda birbirlerine tantma yarna girmeleri-
nin nedeni, daha bir aklk kazanmaktadr.
Ancak uluslarn sanat alannda bir gemie sahip olmalar, yz-
yllar boyu alma gerektirmektedir. Bu nedenle bir sanat ve
onun eseri, bir ulusun kltr iinde zor kazanlan nemli bir
deer olmaktadr ve ancak bu deerlerin artmasyla, uluslar onur-
lu bir yaama gcn bnyelerinde duymaktadrlar.
Sanat eserinin iinde doduu kltrn olumasnda baka kl-
trlerin de pay vardr. Bu adan yaplan gzlemler, sanatn snr
lar ac karakterde olduunu gstermektedir. Komu, hatta uzak
kltrlerin, bir lke sanatndaki katks ok ynldr. Bunun tersi-
ne, yerel almalarn antsal sanat eserinin yaratlmasnda yeterli
olmadn, eski kltrlerden bu yana izleyebiliyoruz. Primilif halk
sanatlarnn antsal almalara gidernemesinin nedeni budur.
Bunun iin, bir ulusun yerel olanaklarla yetinerek antsal biim-
lere gittiini gremiyoruz. rnein Hint stupalarnn dou yeri
Hindistan deildir. Ancak Hindistan' da; bu yap tipi antsal deer
lere ulama zeminini bulmutur. Ayrca stupalarn ya da pagodla-
 Giri

Insanln Eskita alarndan bu yana eserleriyle izdii gra-

fik izlendiinde, kk avc topluluklarndan kylere, kylerden
site hayatna, site hayatndan kent devletlerine ve daha sonra-
lar, imparatorluklar ile dier eitli devlet ynetimlerine varlr.
Toplumun yap ve kltrn oluturan sonsuz faktrlerin ~krtt
sanatnn eseri, dolaysyla toplum-sanat ikilisinin ortak mal
olur. Ancak eser, sanatdan ok toplum mal olarak kabul edilir.
Bu nedenle sanatlar, eitli kavim ve milletierin adna gre sra
lyoruz. Bu adan bak, sanat eserinin kiisel bir fantezi olduu
grn de reddeder. Bu yzden sanat eseri, toplumsal yapy
ve dnn yanstt oranda, sanat kiiliini ve fantezisini de
ortaya koymaktadr.
Benzer toplumlarn sanat eserleri snflandrldrrnda, hangi top-
lum eidinde hangi eit eserlerin ortaya kaca gerei sap-
tanmaktadr. rnein, Ortata a eserlerinin deerlendirilme R. 1: Tanm kltr dneminin bir ka-
sinde, bugn ayn hayat yaayan kavimlerin eserlerinden yarar- sabasi. Yapilar arasmda, ehireilik y-
nnden ilikiler ve planlama yok. I ha-
lanlmaktadr. Toplumlarn kltrel geliimleri iinde doan sanat yati da byk kentlerdeki kadar eit
eserlerinin tannmas srasnda, devletlerin tarihine, sosyal yaplar li deil.
na deinmek, sanat tarihi biliminin bavurduu nemli bir aydn
latma yoludur. Bu bakmdan inanlarla, toplumsal yap ve kltr- R. 2: Bu resimde ise modern teknofo.
nn, sanat eserinde nasl yansdn da grecek ve her eseri, a ji amm ilk dnemlerinde, eski ile yeni
iinde deerlendirmenin bize naslk tuttuunu anlayacaz. mimari arasmdaki atima ve modern
ehireilik grnn eskiye egemen of.
Rene Hygue "sanat estetik/e iiedir" der. Bu dorudur. nk, maya baladii grlyor. Kentlerin
alarn dnya grleri, ayn zamanda estetik grleri de yan- bymesiyle mesleklerin eitlenmesi
str. sanat eserinin bir dnya gr rn olduu kabul edilin- burada balica etkendir.
ce, Msr mimarisinin neden bir Grek mimarisinden farkl olduu
da anlalr. Gene ayn ekilde, Hristiyan ve Islam toplumlarnn
neden ayr birer dnya grn yanstan sanat eserine ihtiya
duyduklar da ortaya kar. Bu bakmdan biz, devlet yapsnn ve
inanlarn, sanat eserinde paylar olduunu anlyoruz. Sanatya,
devlet ya da toplum tarafndan sanat eserinin yaplmas grevi
verilince, i blmnn kendisine kazandrd olanaklar iinde
o, eserinin ana ve ann dncelerine uymasn gerektire-
cek aratrmay yapmak, biimlerini bulmak ve belli bir atmosfer
iinde senteze gitmek zorunluunu duymaktadr.
Toplum kltrnn sanat iin ne denli itici bir g olduunu
biliyoruz. rnein, insan topluluklar site haline gelmeden nce,
sanatnn teknik ynden gelitiinetank ol muyoruz. Site, sanat-
kabiliyetleri, devaml olarak bu alanda almaya sevk etmi ve
sonunda antsal sanatlarn ilk dnemi olan arkaik sluplu eserlerin
ortaya kmasnda balca rol oynamtr.
 121 DNYA SANATTARiHi
R. 3: Tortm kltrnn kent anlayiy
Ia, modern teknoloji kltrnn kent
an/aytl arasmdaki fark belirgin olarak
grlyor ve birbirlerinden kurulu ba-
kmmdan ayrtlyorlar.
R.4: Modern teknoloji amm konut
niteleri bir btn, bir birlik iinde yer
almaktadr. birle
Bu bir form iinde
me niteler arasmda fonksiyonlarm
sa~/anmasmdan olumaktadir.
GIRi/ 13
sluplar belli ortamlarda geliirler ve belli biimleri talep eder-
ler. Bu bakmdan, burada yer yer sluplarla kltrlerin ilikileri de Primitif halklarda grlen resimlerin zellikleri
incelenecektir. .. Buzul a'nn maara ilerinde yaplm olan hayvan resimleri,
Insanlk tarihi, byk blmler halinde nemli kltr done- bu halklarda ak havadaki kayalarn zerine izilmeye balan
mine ayrlr. Bunlar, yama kltur, tarm kltr ve blmsel t:k- mtr. Ancak bu kez Buzul a'ndaki gibi yalnz hayvan deil,
noloji kltrdr. Insanlar bu kltr aamalarnn bnnden dge insan resimlerinin yaplmas da sz konusudur. Ayrca bu resim-
rine gemek iin, binlerce yl abalamak zo~unda kalmlar ve bu ler, Buzul a'nn tek tek yaplm olan hayvan resimleri de
gei dnemleri byk savalara, inan de?_klk~rne ~e .dO.Ia- deildir. Insan ve hayvan, bir konu evresinde bir arada resme-
dilmitir. Yalnz konuya tahsis edilmi belirli bir yzey dnl
ysyla byk aclara sebep olmutur. Ornegn, yagma kulturun-
den tarm kltrne gei, yalnz kiisel straplada atlatlmam, memi, konu, snrlanmam bir yzeyin bir parasna ilenmi
tir.
ayn zamanda insanoluna ok zor gelen, tor.lunsal yapla'.nn
da tamamen deimesine sebep olmutur. unku yagma kultu- Buzul a'ndaki hayvan resimlerinin karaktere hayvann gz
r iinde yaayan insan, yiyeceini doada hazr olarak.bu.lmaya nnde oluan optik grntsnde idi. Ite bu optik grn-
almt. Ite bu hazrclk alkanlndan, k~nd urettg urunle t, hayvan resimleri iin ayn kalmakta, fakat insan, ematik ve
yaama durumuna gei, yama hayatnn butun ger:klernterk izgi halinde gsterilmekte idi. Yani insan resmi, hayvan resmi
etmesini zorunlu klmt. Primitif halk sanatlarnn doguu, stey gibi optik grntnn gzdeki yansmasma gre deil, uzuvla-
le birlikte antsal mimarinin ortaya k, sanat eserinde kompo- rnn idrak durumuna gre biimlendiriliyordu. Demek ki insa-
R. 6: Grek sanatmda arkaik ncesi fi-
zisyon fikrinin idrak edilmesi, byk dinlerin belirmesi hep tarrr nn uzuvlarn id rak edip etmemesine gre, yapsal olarak uzuv- gr. Primitif halk sanatlartnm zellikleri
sal kltr dneminde insanln mal olacakt. Gene tarm kultu- larnn yan yana sralandrlmas sz konusu oluyordu. yz ve vcutta gz/em/eniyor.
ryle birlikte insanolu, toplum iinde gerekli ileri blecek.ve Buzul a'nn birbirlerini kesen ve birbirleri zerine resmedil-
meslek edinecekti.lte bu ilk site kltryle ilgil ortam, nsanilgn mi olan figrleri (ki bu her av iin bir hayvan resminin yapl
yama kltrl gebe topluluklarndan, topraa yerlemi uygar masndan domutu) bu kez birbirlerini kesmiyor, fakat birbir-
topluluklar haline gelmesini temin etmitr. . leriyle ilikili olarak, bir konu evresinde toplanyorlard.
Elimizdeki kitapta, kaba bir snflandrmayla nsanoglunun bun- Cinsel uzuvlarn zellikle belirtilmesi, ilk kez bu primitil halklar-
dan 600.000 yl ncesinden itibaren bugne doru olan gel da grlyor.
mini eserlerinden izleyeceiz. Bylece insanolunun aklnn nasl Insan figrlerinin i formlar belirtilmiyor. Figrler bir glge-re- R. 7: Grek sanatmda arkaik ncesi hey-
uya~dn I.. 1O000 yllarna doru Buzul a'ndan dnyann
sim halinde gsteriliyor.
ke/.
snmas il: scak devreye nasl girildiini ve yeryznde topran Insan ba, nceleri gvde ve boya oranla, ok kk resmedili-
ortaya kmasyla bitki rtsnn dnyay: nasl.sard.n ve aa yor. Sonralar ise ban oransz olarak byd grlyor. Bu
yukar I.. 7. ya da 6. bin yllarnda yagma kultur~ndentarm dnem, Buzul a'ndan sonra ilk kylerin doduu sralarda
kltrne nasl geildiini ve topraa nasl yerleldgn gorece- gzlemleniyor.
iz. Daha sonralar da topran insanla nasl br gelecek hazrla Resimlerde av ve sava sahne leri, hayvan sr leri, dini danslar
dn ve bu yeni hayata uygun eserlern (mmarn~~ heykeln ve konu olarak ele alnyor. Yer yer tek bir hayvann da resmedildi-
resmin) hangi niteliklerle ortaya ktn nceleyecegz. Bu yoldan i grlyor.

giderken Msr, Mezopotamya, Hitit ve Grek kltrlerinin top~a
a yerlemenin gerektirdii geliimler sonucu nasl ortaya ktg
n saptayacaz.
Yama kltrlerinden sitenin domasna kadar geen zaman
iinde sanat eserlerinin slubunda antsal ntelkler olmad
nda~, bu devrenin eserlerine Nprimitif halk sanatla~1" _diy~
ruz. Primitif halk sanatlar, ancak sitenin kurulmasyla ntelklen
ni deitiriyor ve toplumlarda ilk kez antsal sl.uplu arkaik eser-
R. 5: Modern tekno/oF dneminin bir ler gryoruz. Eer primitil halk sanatlarnn ozellklern. nce
yaplSI.
lersek, site hayatnn ilk slubu olan arkakten hang ntelklerle
ayrldn da greceiz. Dolaysyla sitenin insan ve sanat haya-
tndaki ilevlerini anlayacaz. Primitil halk sanatlar, yar-tarmc
ve obanlkla geinen topluluklarda gzlemleniyor. Bu sanatlarn
dier bir zellii, devlet kuramam airet topluluklarnn sana-
t olmasdr.
Yukarda belirtilen zellikler, Ortata a ortalarndan, ilk
byk uygarlklarn balamasna kadar da gzlemlenmektedir.,
Primitif halklarda grlen heykel sanatnn zellikleri
Verimiii il< tanrs Magna Mater heykelleri, bu halklarda gittike
oalyor. Bunlar geni kalal, iri gsl, takn karnl, tatan,
topraktan ve aatan yaplm heykellerdir.
Heykel frontaldirve kiisel zellikler tamaz. Tamamen plak
olanlar bulunduu gibi, giyinik ve ssl olanlar da vardr.
Ba oran genellikle vcuda gre byk olarak biimlendirilmi
tir. Vcutta eklem yerleri belirtilmemitir.
Gzler iri ve patlak, kalar gzn badem biimine paralel, simet-
rik ve cephe istikametindedir.
Ba, gvde, kollar ve bacaklar dikey olarak birbirlerine paralel
ve tam karya bakar ekilde biimlendirilmitir; yani frontalite,
biimlendirmede esas olmutur.
141 DNYA SANAT TARiHi GiRi/ 15

o El ve ayak parmaklar normalden ok uzundur. Vcudun btn leri, her ii yapan ky insan yerine, herkesin i blm yzn-
paralar yan yana getirilerek ina edilmitir. Optik bir izlenim, den ayr bir meslek sahibi olduu toplum ortamnda oluur. Bu
adalelerin biimlendirilmesinde esas olmamtr. Bu biimlen- nedenle belli birteknikyetkinlik, arkaik sluplu eserin nemli bir
dirme, tamamen mantki bir uzuv kompozisyonudur. zellii olarak belirmitir. l birimlerinin tespiti de bu devre-
Hareket duruktur. Yani konuurken, bir i yaparken grnen de grlr. Geometrik ve matematiksel ller, yapda geer-
hareketlerin anlatm,. biimiendirilmesi sz konusu deildir. li olur. I blm yznden sanat, kendi alannda yeterince
Anlatm, ematik ve temsil edici bir niteliktedir. Unsurlar, ocuk alm, sanat deerinin vasat el iinden farklarn anfamtr.
resimlerinde olduu gibi fark edildike oalmaktadr. Daima kendi alannda altndan, yeni gzlemlerini eskileri-
Ss nem kazanmakla ve heykel yzeylerinde izilerek gsteril- nin zerine katmasn renmitir. Bu nedenlerle, arkaik slup-
mektedir. Yani plastik biimlendirme deil, iaret ederek belirt- ta alan bir sanatnn kiili-inde, primitil halk sanatlarnn
me nem kazanmaktadr. ~ sanatsna oranla, ok farkl bir sanat kltr domutur.
Primitil halk sanatlarnn kabartma heykellerindeki figrlerin
ayaklarnn altnda, mekan izgisi grlmez. Buradan, mekan Arkaik heykellerin zellikleri
kavramnn henz anialmad saptanmaktadr. o Ilk arkaik devrede, rlyef figrler, bir yzey zerine nce dzen-
Birden ok ligrn bir araya getirildii grup heykelleri de yapl siz, fakat bo yer kalmayacak ekilde yerletirilmektedir. Ancak bu
mtr. dnem ksa srer ve figrlerin bast yere bir izgi konur. Bu iz-
Figratif ss unsurlar yannda, soyut ss unsurlar da deerlen ~i, insanolunun mekan kavramn ifade ediinin ilk biimidir. R. 9: Kibrs'ta bulunmu arkaik bir ku-
ros ba.
dirilmitir. Uboyutlu heykeller, frontal olarak ya ayakta ya da oturur ekil
boyutlu heykellerde bile, vcut uzuvlarnn izilerek gsteril- de gsterilmilerdir.
dii ve bu yzden plastik biimlendirme yerine, izerek biim- Heykellerde tipler, pek az da olsa kiisel zellikler gsterir. Ve bu
lendirmenin kabartma dnda deerlendirildii grlr. ynyle de primitil halklarn heykellecinden ayrlr.
Bu zellikler, gerek bugnn primitil halklarnda, gerekse tarm Oranlar insan llerinin kaba, fakat gerek boyutlarn yanstr.
kltrne yeni balam Tarihncesi toplumlarnda ortaktr. o Vcudun eklem yerleri belirmeye balar. Oysa primitillerde bu
Demek ki, primitil halk sanatlaryla Ortata a'nn sanatlar eklem yerleri solucan kvrm gibidir. Arkaik devrenin sonunda
ayn zelliklere sahiptirler. eklem yerleri kat fakat anatomik olarak gsterilmitir.
Gzler patlak, yani ok alm biimde gsterilmitir. Primitil
Primitil halk sanatlarnda mimarlk zellikleri halk sanatlarnda da gzler patlaktr. Fakat arkaik heykelin gz-
Megalit kltrlerin ta yaplar (kurgan, menhir, tmls vb.), leri, korku veren ekspressil biimde, yani ok abartl deildir.
siteterin kurulmasndan ncedir. Bu bakmdan antsal mimari- Gzler seyredene bakmaz. Bak geneldir ve her eyi gryor
nin yeryznde grlmesi, tuncun bulunmasndan ok sonra- gibidir.
dr. Bu nedenledir ki, primitil halk sanatlarnda antsal mima- Heykellerde ss unsurundan ekinilir.
ri gzlemlenmiyor. Yani sanat eseri niteliini tayan ta yap Salar ile sakaHardaki bukle ya da tarama biimi, renilmi
lar, primitil halklarda grlmyor. Antsal yaplarn planlanma- mantki bir biimlendirmenin tekranndan ibarettir.
R. 9/A: Arkaik bir kore ba.
snda l birimlerinin bulunmas esas olduu iin, bu devre- o Doann biimlendirilmesi, doa karsnda edinilmi izienimle-
deki yaplarn basit aa ya da kerpi yaplardan ileri gitmedii re gre yaplmaya balar. Ancak arkaik biimlendirmede, doa
grlyor. Manis dinler dediimiz atalara tapma dininin, pri- gzlemlyle mantki biimlendirme yan yana yrr.
R. 8: Arkaik stun bal. Karolyn mitil halklarda olduunu biliyoruz. Tmls denilen mezarlar, Ayakta duran heykeller bir stun gibidirler.
dneminden. IX. yzyl Hi/desheim ite bu atalarn mezarlar olmaktadr. Primitil halklarda antsal
Domu'nun kriptasndan. yaplar yoktur ama, bunlarn alaca biimlerin bu dnemlerde Arkaik mimari zellikleri
ortaya kt bir gerektir. rnein ata mezarlar olan tmls Yaplar geometrik-matematiksel biimlerde oluur.
adl tepelerin sonralar taiaarak eitli koni, yarm kre ya da o Evin dna bakan pencere fikri yoktur. Bu ada yaplar, birer
piramit biimlerini alaca gzlemlenecektir. savunma yaps niteliini tar. Mezar yaplar olsun, evlerolsun
Primitil halklar, devlet kurar kurmaz, siteler halinde yaamaya bu zellii tarlar.
balyorlar. Ite tuncun ilenmesi ve yaznn kefi de bu sralara Ss unsurundan taassupla kanlr.
rastlyor. Demek ki, siteyle tarih balyor. Bylece insanln yeni Yaplar yalnz dinle ve mezarla ilgilidir.
ihtiyalar sanatta antsal nitelikli ta yaplara, heykellere biim atlar kon ik, piramit, dz, krma ya da beik alyla rtlr.
veriyor. Bu nemli oluum sonucu, sanatta arkaik dediimiz Ilkel toplumlarn aksine ok gzl yaplar meydana gelir.
slupta eserlerin domas mmkn olmutur. Arkaik slup, ant Mezar ve tapnaklar tatandr. Ta kesme bilimi bu ada geli-
sal sanatlarn ilk aamas olarak kabul edilir. Arkaik slup zellik- ir.
16/ DNYA SANAT TARiHi
R. 7O: Arkaik s/up dnemine ait bir re
sim. Kat bir anlatm befirgindir.
R. 11: Arkaik bir kuros heykeli.
Arkaik resim sanatnn zellikleri
Arkaik resim sanat, arkaik rlyef biimlendirmesinin zellikle-
rini tar.
Primitif halk sanatlarnn resim anlay, arkaik resmin ilk dne-
minde aynen grlr. Yani, eitli olaylarn ematik figrlerle
ifade edilmesi devam eder.
Figrlerde, vcut cepheden, ba ve ayaklar yandan gsteri-
lir. Vcut normal llerinde geree yakn olarak resmedilir.
Kompozisyon iindeki figrler birbirlerini kesmezler. Yani birbir-
leri zerine gelecek ekilde resmedilmezler.
Yzlerde kiisel ifade yoktur. Figrler belli kiileri temsil ederler.
Figrlerin byklkleri, toplumdaki hiyerariye gre belirlenir.
Figr resimleri daima yazyla yan yana ve i iedir. Resimler,
dinlerin ya da devlet eklinin yapsna gre temsil edici, ya da
hikaye edici bir zellik tar. Resimler ss niyetiyle yaplmazlar.
Arkaik sluplu resim, ematik, kaba ve kat biimlerdedir. Bunlar,
din ve devlet kurumlarndaki nemli kiilerin hayatlarn sembo-
lik olarak yanstrlar. Ya da o kiilerin bizzat kendisi olarak kabul
edilirler.
Klasik slubun zellikleri
Arkaik slup niteliklerinin giderek klasik sluba varmas, top-
lum yapsnda ve teknik bulularda nemli gelimelerin yapl
masn gerektirir. Arkaik dnemde, yani tarmsal kltrlerin arka-
ik devresinde, sanatnn tamamen din ya da devlet adam
nn emrinde olduunu gryoruz. Devlet ve din adam, bazen
tek adamn kiiliinde birleir ki, biz bunlara tanr-kral diyoruz.
Bu tanr-kral nitelii, arkaik dnemlerde yani Eski Msr'da olsun,
Mezopotamya'da, Hint'te, in'de, Avrupa'da olsun deimi
yor. Eer dikkatle gzlemlersek, Eski Msr'daki tanr-kral ile,
Avrupa'da Ortaa kilisesinin papalar ayn dinsel ve ynetici
nitelikleri gsterirler.
Bu bakmdan da toplumdan talepleri birbirlerinin ayn olu-
yor ve sanaty da ayn ynde grevlendiriyorlar. Arkaik dev-
rede tanr-kral olsun, din adamlar olsun, evreye kapal byk
yaplar iinde yayorlar. Fakat halk ynlarnn, sitelerin snrla
r iinde henz rgtlenmemi olduu grlyor. Yani siteler,
devlet niteliinin gerektirdii kurumlar bakmndan gerei kadar
rgtlenmedii gibi, halk da site iinde hayatn devam ettire-
miyor. Biz, devlet idaresinin din adamlar tarafndan deil, kral-
lar tarafndan yrtldn, yani dnyevi devletin kurulduu
nu, tanr-kraldan sonra gryoruz. Ite bu devlet, sanatya ba-
ka bir grev yklyordu. ' lu mimaride, i mekan ile d biim arasnda ilikiler kurul-
Bylece ele alnan yap dinsel deil, birinci planda saray ve
devlet yaplar oluyor. Fakat devlet yapsnda din kurumunun
etkisi henz oktur. Kral dnyevi gleri elinde tutmaktadr. Bu
bakmdan bir sanat eserinde, bu yeni havaya gre bir mimari,
resim ve heykel sanat gryoruz. Bu yeni devlet eklinde, arka-
ik devlet yapsn oluturan kurumlardan hemen hepsinin ya ekil
GiRi /17
deitirdii ya da ortadan kalktklar grlyor. Bylece, yeni bir
sistem ve yeni bir dnya grnn ortaya kt, eserlerin zel-
liklerinden anlalyor. Eitimden aile anlayna, devlet kurumla-
rna, i hayatna, devlet adamlarnn yaay tarziarna kadar her
ey deiiyor. Dolaysyla mimari, resim ve heykel sanatnn zel-
likleri yeni ortama uyuyor. rnein, insan yznn ifadesi, tan-
rsal niteliklere sahip bir kral sembolnden uzaklaarak, dnyevi
egemenliin ifadesi olan ve halkna bakan bir kiinin natralist-
heraik tavrnda biimleniyor. Yani sembolik ve greli biimlendi-
rilmi bir insandan, kii portresinin idealize edilmi ekline gidili-
yor. Mimarlk da, tapnak-mezardan, saray-tapnak ya da saraya
yneliyor. Bu durum, devlet kurumlarnn sanata nasl etki yapt
n da aklamaktadr. Bu devrede, arkaik sluptaki tanr-kraln
resmi karsna, ideal dnya adamnn tasviri kmaktadr. Yani
artk biimlerdirilen tip, kendine hakim bir insan tipidir. Demek
ki, klasik sanatn zellikleri, bu yeni toplumsal yapya gre olu
maktadr ve bunu, bu devrenin tm hayatnda saptamaktayz.
Klasik mimarinin zellikleri
Klasik sluplu mimariler, dnyann neresinde olursa olsunlar,
zellik bakmndan deimezler. Bu yaplar, byk lkeleri alan
ve idare eden krallar gibi, kendilerine gvenen kiilerin kudretle-
rine uygun olarak ekillenir. Bu bakmdan bu devrede:
Saray mimarisinin ortaya kt grlr. Bu yaplarn, arkaik
mimarinin da kapal formundan, da ak forma, yani beden
R. 12: Me/os adasnda bulunan "Milo
duvarlar zerinde pencereleri olan bir biime doru gittii, VensN ad/1 heykel. Bu eserde ba, v-
dolaysyla d dnyaya, temsil eder ekilde grnmeyi salayan cudun boy ve kitlesine oranla kk
bir ekilde dzenlendii grlr. Osmanl Devleti'nin Topkap olarak alnm1t1r. Vcut genel biimfe-
ni olarak klasik slupludur.
Saray, ltalya'da Rnesans'taki palazzo'lar, Hindistan'n raca
saraylar gibi.
Yaplarda genellikle simetrik dzen nem kazanr. Hatta, Grek
mimarisinde, byklk ve idealin sirnetriyle yaplmas husu-
su zellikle belirtilmitir. Bunun iin klasik yap, planl geo-
R. 13: Osmanlt klasik mimarisinin r-
metrik dzenlere, sistemlere gre tanzim ediliyor. Yap ekse- nek/erinden, Mimar Sinan'n Edir-
ni, plan muntazam olarak ikiye blyor. Yapda yn beliriyor. ne'deki Selimiye Camii. Yap1da l ve
Ulalacak yere gre btn yap mekanlar sralanyor, yap denge kesinli!}i en nemli zelliktir.
nn tm planlanyor. Stun ve yap sistemleri, modller orta-
ya kyor. Kare ve dikdrtgen planl yaplarda mekan dze-
ni nem kazanyor. Bu mekan arkaik mimaride yoktur. Da
kapal formlar iinde kalan ve yap d ile yap ii mekan ara-
snda iliki bulunmayan arkaik mimarinin aksine, klasik slup-
mu~ur. Bylece i mekan formunun da yansmas, yani i
mekann, form olarak da aksi anlamna gelen stereometrik
yap biimlendirmesinin ortaya kt grlr. Demek ki, bu
devrede yap mekan, ilev ve d biim bakmndan planlan
yor. Buradaki ilev, yapnn temsil edicilii bakmndan, d ve
i biimin gsterili olmasdr. Klasik slup devresinde, tap-
osr
181 DNYA SANAT TARiHi
R. 14: Klasik stup/u bir resim. Burada
klasik resim zellikleri gzlemlenmekte-
dir. ll ve dengeli bir ifade ve kapa-
l kompozisyon anlaylI grlmektedir
(Raphaef, ayrdaki Madonna).
R. 75: Klasik stup/u bir heykel. Beroiaf
banyo yapan bir kzm bronz stats.
V. yzy/m sonu. Makedonya.
nak da yaplsa, devlet orada kendinin temsil edildiini biliyor.
Klasik devrede devlet hazinesinin ya da ynetim brolarnn
tapnak yaps iinde yer aldn biliyoruz.
Dikey ve yatay hatlar, klasik mimarinin zelliini oluturuyor.
Yapda arkaik blok etkisi kayboluyor. Yap yzeyleri, stuntarla
olsun, pencerelerle olsun ilk kez paralanmaya balyor. Bylece
d ve i duvar yzeyleri biimlenmeye balyor. Fakat yzey
biimiendi rmesi, yapda konstrktif salamln ihmali anlam
na gelmiyor.
Yap ar bal, zevkli, gl ve uyumlu bir btnlk kazan- Vcut paralar, son derece belirgin olup, anatominin doal
yor. ..
Yap katlar birbirlerinden ayrlyor. Ollerde, insani birimler
nem kazanyor. Bu, Grek mimarisinde olsun, Osmanl mima-
risinde olsun ayndr. Bylece, mimariye tanrsal ller yerine,
insani ller giriyor.
Beden duvarlar, arkaik sluplu mimariye oranla inceliyor.
Klasik sluplu resmin zellikleri
Konu gene insandr. Insan yaps, doa gzlemine gre
biimlendiriliyor. Anatomi, doru ve optik bir gzleme daya-
nyor.
Resimde insan, bir mekan iinde gsteriliyor. Mekan ifadesi
Bat'da bilimsel perspektifin uygulanmasyla salanmtr.
Resimlerde, tek ve l figrler dikkati ekiyor. Piramidal kom-
pozisyon, tablo resminin biimiendi rilmesinde nemli bir dzen
gr oluyor.
Dnyevi konular, dini konular ikinci plana itiyor.
Kapal kompozisyon dediimiz, btn figrlerin tablo iinde
yer ald resim dzeni, dikkatle uygulanyor.
Resimlerde, tek bir noktadan gelen k deil, tablonun her tara-
fn aydnlatan niversal k nem kazanyor. Yani k-glge, Barok slup dnemi
vcutlan ve mekan ekillendirmiyor. (Ik-glge, resim sana-
tnn olgun klasik devresinde yava yava ortaya kyor- Bat
sanatnda. Bu bakmdan k-glge, barak slubun unsurlan
arasnda yer alr.)
Vcut ve mekan, renk perspektifiyle deil, izgi perspektifine
gre hacimletiriliyor.
Yzterin ifadeleri heykelde olduu gibi i duygulan yanstm
yor.
Arkaik resmin mantki ve yzeysel vcut biimi, tamamen orta-
dan kayboluyor.
Klasik sluplu heykelin zellikleri
Bu aamada, arkaik heyketdeki tanrsal ifade, yerini dnyevi
insan tipine brakr. Bu insan, kendine h kim, i dnyasn da i grlr.
yanstmayan bir tip tir. Bu bakmdan, klasik sluplu insan yzn-
de, i duygularn yansmad grlr. gzelliklere ait bir esprinin ortaya kmaya balad gzlemle-
Insan vcudunun ve yznn ifadesinde daha ince bir ileme
teknii dikkati eker.lnsan vb. anatamisindeki byk adale par-
GiRi/19
alar optik grntye gre biimtendiril ir. Yani, arkaik slupta-
ki mantki-inai biimlendirme yerine, optik grntnn idea-
lize edilmesi nem kazanr. Bu bakmdan klasik sluplu heykel-
lerin vcut ve balar, doal insan formunun, toplumca kabul
edilmi olan ideal biiminde gsterilir.
Yukanda belirtildii gibi heyket yzlerinde hibir duygusal ifa-
de grlmez. En zor vcut hareketleri yapan atietierin ya da
insanlarn yzlerinde, durgun, tamamen kendine hkim, rahat
bir insann grn vardr.
eklinin ideal llerini yanstrlar.
l, denge ve kompozisyon nem kazanr. Bu husus, klasik
eser kavramnn banda gelir. Abartmaya hibir surette yer R. 16: Mtstr, klasik sluplu heykel. l..
verilmez. 1350. Byk tann Amun.
Arkaik heykelin simetrik kuruluu yerine, asimetrik bir vcut
kuruluu dikkate alnr. Arkaik heykelin tek cepheli frontal duru-
u tamamen terk edilir. Yani heykelin her cephesi, nemle ba
ka ynlere baktrlr.
Klasik heykelde, vcudun doasal biimli ideal ifadesine kar-
lk, salar, doa gzleminden elde edilmi ve gzelletirilmi
inai bir bukle dzeninde gsterilir. Yani optik-inai bir karakter
tar.
Dudak, ba, sa, sakat gibi uzuvlar iin, hemen her heykelde
ortak biimler uygulanr. Bylece kiiye zg formlar deil,
ortak ideal biimler her sanatnn heyketinde gzlemlenir.
Heykeller, tek figrldr. Yani grup heyketleri itibar grmez.
Belli vcut hareketleri sevildiinden, sanatlar bir hareketin
nanslar zerinde alrlar. Bu nedenle kii deil, duru zelli-
i deerli olur.
R. 16/A: Klasik sluplu bir heyke/ ba1.
R. 17: Barok sluplu bir yap1. Yapt y-
Klasik slup dneminden sonra, sanat eserlerinde baka bir zey/erinin paralanmasi ve hatlarm
biimlendirme tarz grlr. Bu devrede krallklar bym, dalgalanmost bu slupta en nem-
imparatorluk halini almtr. Saray, olanca hametiyle gelimi li zelliktir.
tir. Kentler bymtr. Hatta, Antikalarda bile yzbinleri aan
byk kentler grlmtr. Kurumlar eitlenmi, mesleklerde-
ki uzmaniama klasik devreye oranla oalmtr. Saraylarn kap-
lad alanlar ve byklkleri, klasik saraylan minyatr llerde
brakmtr. Imparatorluklarn mali gleriyle klasik devrede kra-
la snan sanat, bu kez imparatorun saray konular yannda,
halk tabakasnn hayatn da resmetmeye balamtr. Bu bakm
dan ressam ya da heykelci, bir yanda saray mensuplarn konu
edinirken, dier yanda halkn iindeki nemsiz kiileri de tasvir
etmeye baladndan, kiilere zg doal gzelliin kefedildi
Bylece kral azameti gibi suni bir tavr esprisi yannda, doal
nir. Kiiye zg karakterlerin deerlenmeye balamas, bu devir-
de, endvidalizm denen bireysel grlerin de ilgi grmesini
201 DNYA SANAT TARiHi
R. 78: in mimarisinin barok slup-
/u rneklerinden biri. Yapmm gotik ki-
liseler gibi dante/o haline geldii gr-
lyor.
salamtr. Bu bakmdan, Barak a'da kent ve saray hayatnn
eitli sosyal konular yannda, basit halk insaniarna ait yaant
larn yansd bir janr resminin doduu grlr. Barak sanat-
ta arkaik-K/asik-Barak slup emberi tamamlanyor. Bylece pri-
,;itif halk sanatlaryla balayan almalar, antsal slup zellik-
lerine varyor ve arkaik, klasik, barok devreleri srasyla ~irbirleri-
ni izliyor.
Bu slup devrelerini yaratan toplumlarda, bir toplum yapsn
dan dierine gei, her seferinde ok strapt oluyor ve toplum
byk sanclara maruz kalyor. Bu nedenle, dnya grlerinin
deiimi, hem toplumu, hem sanat yeni biimlendirmelere zor-
luyor ve sonunda belirtilen aamalardan sonra barok-rokoko dev-
res'ne giriliyor.
Btn tarmsal kltrlerde sanat sluplar bu geliimle son bulu-
yor. Mezolitik, yani Ortata a'nn ortasndan itibaren beliren
tarmsal kltrle ilgili sanat sluplarnda bu noktalara deinile
cektir.
Ancak sluplarn bu geliimini her lkede grmyoruz. Eer
toplum, tanr-kral, kral ve imparator dzenlerine srasyla varm
sa, bu slup geliimi gzlemlenebiliyor. Baz ll<elerin uygarlkla
rnda, rnein Mezopotamya'da ise, sanatn yalnz arkaik slup
devresinde kald ve bir trl klasik sluba varamad saptan-
maktadr. Fakat Osmanl Imparatorluu'nda btn sluplar sra
syla yaanyor. nk Osmanl toplumu yukarda belirtilen dev-
let aamalarnn hepsini yaamtr. Msr, Yunan ve Avrupa sanat-
lar da bu aamalar gsterirler.
Barak sluplu eserler, imparatorluklar gibi ok kark unsurla-
rn kompozisyonudur. Bir kere barak, son derece detayl bir sanat
nitelii tar. Bu detayltk, mimari olsun, heyket ve resim olsun
ayndr. Yaplar, bir ss ve azarnet hastalna tutulmu gibidir.
Havsala almayacak bir alayi ve azarnet gsterisi dikkati eker.
Ksacas sanat, adeta imparatoru sdracak yer bulamamaktadr
ve onun ar gurur ve bykln biimlendirme hastalna
kaplmtr. Bu hastalk evredeki kk devletlerin sanatlarn da
etkisi altna alr ve slup tek bir devletin snr iinde kalmaz.
Barok mimari slubunun zellikleri
Byk trentere, resmi kabullere cevap verecek saraylar yap
lr.
o Dind yaplarda olsun, dini yaptarda olsun, saray havas ortak-
tr. Yani, dini yap da saray gibi sstenmitir. Mermer, heykel,
yaldz ve dzensiz ss, yapnn yapsat kuruluunu ortadan kal-
dracak kadar fazladr.
o Barak yapda, klasikteki apak geometrik biimler kalkar, beden
duvarlarnda girintili knl bir planlama belirir. Yap yzeyle-
ri eitli silmeler, rozet ve kabaralar, yuvarlak, paral pencere-
ler ve batkontarla detaylanr. Yap yzeyi girintili kntl, fonk-
siyonsuz bir hat alr.
o Pencerelerin oalmasyla yap ii aydnlanr.
GiRi /21
Yaplarda balkon unsuru, kral gsterisiyle ilgili otarak ortaya
kar.
o Merdivenlerin ift koldan gelien ekilleri, ar trabzanlarla
donatlr. Yap i duvarlar, ar bir ssleme ile doldurulur. Tekne
kubbeler ortaya kar. Yap tavan ya da kubbesi sanki st ksm
ge a km gibi hava, bulut ve uuan melek resimleri ile ss-
tenir (Bat sanatnda).
Saray mimarisinde, ilk kez bahe mimarisi nem kazanr.
Simetrik dzenli ve ok paral bahe dzeni ortaya kar.
Barok sluplu resim sanat
Kompozisyon bakmndan klasik sluplu resmin zettikleri bu dev-
rede ortadan kalkmaya balar. Kompozisyon dalr. Piramidal ya
da l kompozisyon, yerini dank, diyagonal dzenlere brakr.
Kapat kompozisyonun yerini ak kompozisyon alr.
Resim yzeyi, mimari yzeyler gibi paralanr, ayrntlar. R. 19: Barok slup zelliklerine sa-
Vcut anatomisi kk adalelere, damarlara kadar gsterilir. hip bu resimde, diyagonal dzen, iz-
o Dolaysyla satam durulu, klasik vcut kuruluu datr ve yeri- ginin kalkmasi, derinlik ve madde ifa-
desi gzlenmektedir (Rubens, armha
ni adeta bir ada le yn alr.
Geri/me).
Klasik slubun durgun yz ifadesi, yerini hisli, strapt ve neeli
tavrlara terk eder. Duruk yzler ve sade vcut hareketleri yer-
lerini, teatral denilen abartl, hissi durulara, yzlere, mimikle-
re, el, kol ve vcut hareketlerine brakr. Figrler, adeta tiyatro
sahnesindeymi gibi pazlar taknrlar. Sahte hareketli bir figr
topluluu, ssl saray, ev ve kr atmosferi iinde kompoze edi-
lir.
o Lks, ss, tantana, ipekli kumalar, boya, peruka, dans gibi dn-
yevi yaamann fantezi zppeliC resimlerin konusu olur. Cinsel
arzularn hkm srd sahneler ortaya kar. Gnlk ve anlk
janr resimleri ilk kez itibar grr.
o Manzara resmi, resim sanatnda mstakil olarak kendini ilk kez
gstermeye balar. Bu manzara ifadesi, klasik stuplu resim-
lerde grlen hayali ve itibari manzaralara benzemez. Bunlar
doa karsnda etd edilmi, ligre fon olmayan, mstakil ak
hava resimleridir.
Resimdeki hacim ifadesi k-glge ile elde edilir. Klasik resmin
niversal k anlay ortadan kalkar. Mevzi\, tek noktadan gelen
k, biimlendirmede esas olur.
o Klasik resimde grlmeyen etin ten rengi, ifade edilmeye ba
lar. ehvet duygularn belirten resimler ortaya kar.
Hildiye etme dncesiyle kompozisyontar dzenlenir.
izgisel desenle biimtendirilen klasik devre resminin obje-
si yannda, barok resim, boyann resmedilen eyin maddesi- R. 20: Afrika, Benin kltr. Bir kralie
ni yanstmasn ama edinir. Boyann madde gzellii kefe bst. Heykel klasik slupludur.
dilir. Bylece tarihte ilk kez tu resminin ortaya kt grlr.
Doa gzellii yannda resimde ilk kez beliren boya gzellii,
bir sanat deeri olarak kabul edilir.
Barokun son aamas olan rokoko ile slup geliimi, ssleyici ve
sahteci bir resim anlay iinde kendini tketir.
221 DNYA SANAT TARiHi
R. 21: Barak s/uplu Evliya Matthew
heykeli.
R. 22: Barok slupfu ba heykeli.
Barok sluplu heykel sanat
Heykelde, resim sanatnn rengi hari btn zellikleri grlr.
Zarif ve uzun boylu vcutlar, detayl olarak gsterilir. Ad ale gs-
terisi heykellerde tercih edilir. Erkek heykelleri bile kadnca hare-
ketler iinde biimlendirilir. lstrapl ehreler yannda zarif, ince,
kibar ve suni hareketli kadn heykelleri oalr.
El ve kol hareketleri barak resimdeki gibi fonksiyonsuzdur. Bir
kol ya da bacak hareketi, bir i yapt iin deil, gzel olduu
kansyla biimlendirilir.
Heykelde de, resimde olduu gibi madde ifadesine nem veri-
lir. rnein ta ya da tun, ifade ettii eyin 'adeta maddesi
olur.
Ite yukarda belirtilen zellikler, barok dnemde grlen son
derece ince bir ileme tekniiyle uygulanr. Biimlendirme tek-
nii artk her eyi yapmaya imkan verir. Ancak, bu bilgi ve tek-
nie gven, sanat sahte ifadelere yneltir. Sonunda, sanat ala-
nnda bu kadar detaya gidildikten sonra, sanat ne yapacan
arr. Tekrarlama artar. eitli kltrlerin eserleri gzden gei-
. rilmeye balanr. Sanat kitlesi, eski kltrlerden medet umar.
Toplumsal yap da buna paraleldir. Gerek ile sahte arasnda bir
mcadele balar. Imparatorluk yaps, yemekten, oburluktan pat-
layan insanlarn durumundadr. Imparatorluklar ker. Sanat,
her eyi bildiini sanan insanlarn tavryla evresine nem verme-
diinden, gzlemi terk etmi ve vaktiyle edindii beylik bilgilere
gre bir eser imalatna ynelmitir. Biz buna sanatnn kendini
tekrar etmesi diyoruz.
Ite tarmsal kltrlerin sanat sluplar, bu zelliklerle binlerce
yl devam eder durur. Ama sonunda tarm kltr ve ekonomi-
si, yerini baka bir dnya grne, baka bir kltr ve ekonomi-
ye brakr. yle ki, XIX. yzyln bandan itibaren Parlamenter-
Bilimsel-Teknoloji a denen yeni bir a balar. Artk tarm
sal kltrn btn deerleri iflas eder. nce saray, sonra din ve
ksa zamanda da tarmsal kltrle ilgili btn kurumlar deiir.
Askeri taktiklerden aileye ve milli eitime kadar her ey yerini yeni
kurulan dnyaya gre ayarlar. Bu yeni oluum, insanlarn yay-
gn biimde savat, birbirini yedii yeni bir dnemi hazrlar.
Bilimsel aratrmalar, teknoloji ve parlamenter dzen, sanaty da
yeni bir ortam iinde brakr. Sanat artk ona grev veren saray
yannda bulamaz ve yalnz kalr. Bylece sanat ilk kez, din kurum-
lar ve saray dnda, sanatnn kendi kiisel grlerini yanstr.
Bu yzdendir ki, XIX. yzyln bandan itibaren kiisel grle
rin kaynat bir akmlar dneminin ald gzlemlenir. Kiisel
sanat bulularnn bilimsel bulularla adeta yar ettii grlr.
Mimaride de, heykelde de durum budur. Hatta mimaride yap
sanatn deitiren yeni bulular, mimarlardan deil, mhendis-
lerden ve teknik inaclardan gelir. Bylece bizim slupsal anlam-
da kabul ettiimiz barok sanatn btn deerleri tarihin derin-
liklerine gmlr. Bir dnem, gemie zlem iinde olanlarn
GiRi/ 23
mcadeleleriyle geer. Bu harekete "historisizm" diyoruz. Ancak
nehir akar. Yeni dnya hzla kurulmaktadr. Bilimsel aratrmalar
ve teknolojisiyle yeni dnya, tarmsal ekonomi dneminin btn
kurumlarna, geride kalm ve artk ilevi kalmam deerler ola-
rak bakar. Bu yzdendir ki, belirtilen yeni a~n, yani Bilimsel
Teknoloji a'nn tarmsal kltrlerden ayr, yeni bir arkaik, kla-
sik ve barok sanat ortaya kar. Bu nedenle bu modern dnya-
nn almalarnda, eski kltrlerden ok farkl bir biimlendirme R. 22/A- Klasik sfuplu japon evi. Tok-
yo.
mant gzlemlenmektedir.
Bu Bilimsel Teknoloji a'nda teknik olanaklar, gerek klasik,
gerekse barok tekniin olanaklarn ok geride brakmtr. Ayrca
modern teknolojideki uzmanlama, Barok a'n imparatorluk
dnemindeki uzmaniamadan da ok farkl bir gelime iinde-
dir. Oyle ki, Barok a'n ihtisas konular, teknoloji ann daha
banda birok blmlere ayrlmtr. Kiisel aratrmalar gn ge-
tike birer laboratuar aratrmas haline gelmitir. Bilim ve sanat
alanndaki yeni almalar, toplumsal yarariara ynelik olduu hal-
de, artk halkn anlayaca bir dzeyden ve basitlikten uzakla
mtr. Bu bakmdan herkes kendi mesleinin dnda pek az alan
aniayabilmeye balamtr. Ite bu alanlarn, tekrar tekrar uzman-
lk daliarna blnmesi, insanolunu pek dar ereveler iinde
harekete zorlamtr. Bu yzdendir ki biz, tarmsal kltrn barok
slup devresinden sonra, sanat ile halkn sanat anlaylar arasn
da uurumlar meydana geldiini gryoruz. Bu nedenle sanatn
toplumdan koptuu hususunda grler ortaya kmtr. Bylece
doa gzlemine dayanan tarmsal kltrn resim ve heykel eser-
R. 23: Modern teknoloji amzda, bir
leri, bu yeni a iin, ok gerilerdeki bir anlayn rnleri olarak i merkezinin planlanmas. j. Romero
gemite kalmtr. Oysa, resim ve heykel sanatlar, mimari gibi, Gutierrez'in bir projesi. Burada an
aa paralel bir dnya grn biimiendiriyor ve an sanat ok ayrntl i hayatma cevap verecek
oluyorlar. Bu yzdendir ki, modern estetik, u an eseri irkin, bir planlama dnlmtr. Bu nite-
ler btn ve parafar arasmda fonksi-
bu an eseri gzel diye bir snflandrmaya girmiyar ve sanatta yonel balant vardr.
bir gelime fikrine katlmyor.
 DNYANIN EITLI YERLERINDE YAAMl ILK INSANLARlN BEYIN
GELIIMLERININ SAPTANDlGI KAFATASI RNEKLERI

/
'~~~ '

a,_ ': Buzul a, Ortata a ve Yenita an Sanatlan

/1!' 'Ai
1" ,,

R. 24: Neandertal Insan, La Quina
(Charent).
R. 27: Neandertalfnsan. Le Moustier
(Dordogne).
R. 25: Neandertal Insan. La Chapelle-
aux Saints (Correze).
R. 28: Oberkassellnsam (Bonn civan).
50 000 yilfarmda grlmeye baltyor.
R. 26: Neandertal sonras insan tipi.
R. 29: Neandertalfnsan. Saccopastore
(Roma civan).
Bugn dnyann oluumu zerine bilimsel aratrmalara dayanan
bilgilerimiz vardr. Buna paralel olarak bilim adamlar, insann yer-
yznde douu ve geliimi zerine de, geen yzyln balarn
dan bu yana ilgiyle eilmilerdir. Dnyann yaratlndan insan-
ln yeryznde grnne dek geen milyonlarca yl, radyo-
karbon aratrmalaryla ok az bir zaman hatasyla belirlenmi
tir. Buzul a'nn eitli devirlerinde insan elinin, aklnn eserle-
ri gn na karlm ve insann kendini hayvandan ayrmas,
kendi kendini yaratmas, dnce ve inanlar, bu eserlerin anali-
zi sonucunda ortaya karlm ve bylece insanolunun ilkel a
lardaki gemiine k tutmak mmkn olmutur.

Astronomik hesaplara gre:

- Tertier (tersiyer) : 000 000-600 000 yllar ara-

R. 30: Plesianthropus transva/ensis
(Gney Afrika).
R. 33: Paranthropus (Gney Afrika.).
R. 31: Pithecanthropus If/ ve IV (Cava),
600 000-543 000 y1llan aras/.
R. 34: Sinanthropus pekinensis (in).
400 000-330 000 y1flart.
R. 32: Pithecanthropus erectus 1 (Ca-
va). 300000-265 000 y11/an aras1,
Ikinci S1cak a.
R. 35: Australopithecus (Gney Afrika).
1 000 000-600 000 y11/an aras/. Nokta/
yerler bir gorilin kafatas/m vermektedir.
Solutreen ve Magdalenien devirleri, Buzul a sanat bakmn
s 600 OOO'den biraz nce
Australopi- thecus insan yaa
mtr.
2- Birinci Buzul a : 600 000-S50 000 yllar ara-
s Pithecantlropus ve Cava
Meganthropus'u yaamtr.
3- Birinci Scak a : 550 000-480 000 yllar aras.
4-lkinci Buzul a 480 000-420 000 yllar aras,
5-lkinci Scak a : 420 000-230 000 yllar aras
Pekin Sinanthropus'u ve Cava R. 39: Ren geyii, Santander. Las Mo-
nedas, 40 cm yksekliinde. Erken
Pitlecan-thropus'u yaamtr.
Magda/enien maara resmi. Kahveren-
6- nc Buzul a : 230 OOO-80 000 yllar aras. giyle resmedilmitir.
7- nc Scak a : 80 000-118 000 yllar aras.
8- Drdnc Buzul a : 118 000- O 000 yllar aras.
Drdnc Buzul a'nn Aurignacien dneminden itibaren

})? )' ', dan en ilgiye deer eserlerini vermitir.

) - ~ ' i Aurignacien 60 000-40 000 yllar aras (I..)

1,,"~ -.. -) Solutreen 40 000-30 000" ll ll

m~d<c~_,' Magdalenien 30 000-1 o 000 11 ll ll

R. 37: Clance/ade (Dordogne). SO 000 R. 38: Piedmost (Maehren) SO 000 yil- I.. O 000 ylndan itibaren tekrar Scak a balamtr ve
R. 36: Grima/di (Grotte des Enfants,
Monaco). SO 000 ylfarmda grlme- ylfarmda grlmeye baltyor. lanndan itibaren grlmeye balayan halen Drdnc Scak a iinde bulunuyoruz.
ye balyor. insan tip/erinden. Bu tipler bugnk in-
sanm ilk grlen rnek/eridir.
261 DNYA SANAT TARiHi
. a'n I.. 7000 yllarndan 4000 hatta 2000 yllarna kadar uza-
R. 40: Yaban att. Santander Los Mo-
nedas, 90 cm boyunda. Erken Mag-
da!enien maara resmi. Boyama siyah.
R. 41: Yaban at ve dii domuz. La Roe
de Sers, Angoul?me civar. Sofutr?en
maara resmi.
Magdalenien'in sonuna, yani I.. O 000 yllarna kadar olan
a, Eskita a' dr. Yenita a da aa yukarTun a ile ba tr. Bu
lamaktadr. Eskita a ile Yenita a arasndaki son zamanlar-
da Mezolitik a diye adlandrlan Ortata a yer alr. Mezolitik
d grlmektedir. I..4000 yllarndan sonra da Bronz a ba yapldklar tespit edilmitir. Bundan da Ikinci Scak ada tek-
lamaktadr. Yenita a dediimiz Cilal Ta a da gene Bronz
a ile beraber gelimektedir.
I.. 000 000 ile so 000 yllar arasnda yaayan insanla-
rn iskeletlerini inceleme, geen yzyln bilim adamlarn me
gul etmiti. Dnya yznde ilk insan izlerine, ilk defa Cava ada-
snda rastlanmtr. Fakat imdiye dek yaplan kazlarda bulunan
en eski insan iskeleti Gney Afrika'da 000 000 ile 600 000 yl
lar arasnda yaayan Afrika Australopithecus grubuna aittir. Bu
insan-maymunun kafatas ykseklikleri ve beyin hacmi, ilk yaratk
larn insan ile hayvan arasnda olduunu gstermektedir. Bu da,
insan ile maymun arasndaki farkllamann daha nceki zaman-
larda baladn gstermektedir. Bu yaratklar bugnn empan
zelerini hatrlatmaktadrlar. Fakat empanze deildirler ve em
panzedeki alkanlklar bunlarda yoktur. Kafataslar da empan
zelere benzememektedir. empanzelerin kalar zerindeki kn
l da bunlarda grlmez. Dileri ise empanzedeki gibi olmayp
insan dilerinin ayndr. Kalalar bugnn insannkine benzemek-
te ve iki ayak zerinde yrmektedirler.
Ilk insan iskeletlerine yeryznn deiik blgelerinde rastlan-
mtr. Cava adasnda, 600 000-543 000 yllarnda yaam olan
Meganthropus paleojavanicus (Eski Cava Insan) ile 429 000 ile
236 000 yllar arasnda yaam olan Pithecanthropus erectus ve
Pithecanthropus robustus insan-maymunun iskeletlerine rastlan-
mtr. Bu insan-maymunlar, Ikinci Buzul a ile Ikinci Scak a
arasnda yaamtr. Gene 429 000-236 000 arasnda Asya'da,
Pekin civarnda Sinanthropus grlmektedir.
Btn bu ilkel insanlar, insan ile maymun aras bir katatasna
sahiptiler. Pekin civarnda yaam olan Sinanthropus, Avrupa'da
so 000 ile 60 000 yllar arasnda yaam olan Neandertal
Insan'na benzemektedir. Demek ki, bu ilk alarda deiik insan
tipleri yaamtr. Sinanthropusun ate yakt, bulunan ate yer-
lerinden bilinmektedir. Dier yandan kemikten eyalarn, tatan
el baltalarnn, hanere benzeyen aletlerin bu ilkel insanlar tara-
fndan yapld tespit edilmitir. Antilop kafataslarn ime tas-
lar olarak kulland ve bylece insann hayvandan ayrld ve
bu nedenle dnsel bir almann balad anlalmaktadr.
Bundan da, insan aklnn 000 000 ile 6 000 000 yllar arasn
da uyand anlalmaktadr. Ayrca ilkel insann kafatasnda yuka-
r doru bir kubbeleme balyor. Azn ekillenmesiyle delisann
domas mmkn olmutur. Beyin de yava yava bymtr.
Asya ve Afrika'dan sonra Avrupa'da Heidelberg civarnda Birinci
Scak aa ait insan iskeletleri bulunmutur. Bu insana Homo
Heidelbergensis ad verilmitir. Bu insan tipinden baka Avrupa'da
BUZUL AGI, ORTATA AGI VE YENiTA AGI SANATLARI 127
Pithecanthropus ve ondan nce de Australopithecuslar yaam
varlklar iki ayak zerine kalkp yrmekteydiler. Ta ile
me, daha Birinci Buzul a'ndan nce Tertier'de, Afrika'daki
Australopithecuslarda grlmektedir. Kazlarda, akmak ta ile
dier sert ta aletlerin 429 000-230 000 aras Ikinci Scak ada
niin baladn anlyoruz. Bu aletiere dnlerek bir form
verilmesinden, gelimi dnsel bir faaliyet olduu anlalyor.
429 000 ile 230 000 aras olan ikinci uzun Scak aa ait, insan-
larn ta dier bir tala vurarak biimlendirdikleri ileme yerle-
ri bulunmutur. Bundan sonra sap olmayan baltalar grlr. Bu
aletler Avrupa'da Cava'dakinden baka trl yaplmlardr.
Bu gzlemin sonucu olarak insann Son Buzul a' ndan, yani
I.. 118 OOO'den nce alet yaptn anlyoruz. Bu aletlerden de
biz, insan aklnn uyandn belirliyoruz. Bu aletler eitli ama-
lara gre ekillendirilmilerdir. Kemiklerden keskin ulu mzraklar
yaplmtr. Demek ki, insanolu kemik hammaddesinin ekillen
dirilebileceini dnebilmitir.
Avrupa'da Neandertallnsan so 000 ile 60 000 yllar arasnda
yani nc Scak ag ile Son Buzul a'nn ilk yarsnda yaa
mtr. Neandertal Insan'nn alet tipi, Dordogne'da Le Moustier
adl kaz yerine atfen isimlendirilmi ve bu nedenle bu devrenin
bir blmne Mousterien denmitir. Bu an aletleri dvle-
rek dzeltilmi ve rtu yaplmtr. Bir ksm Neandertal Insan,
llerini derin ukurlara gmyor, yanna da yiyecek ile kullan-
d aletleri koyuyordu. Bu da, bu insanlarda lnn yaamaya
devam ettii inancnn olduunu gstermektedir. Ayrca gayet
kesin olarak bildiimiz, Neandertal Insan'nn vcudunu boyad
dr. Dier bir zellii de, Neandertallnsan'nn ay kurban etme-
sidir. Kurban fikri olunca Tanr tasawuru da olduu anlalyor R. 42: Bir yaban atmm kazmamk ya-
(Herbert Khn). Her ne kadar Neandertal Insan'nn ene yap plml resmi. Los Casares (Ispanya).
Resimden bir blm.
s ie girintili ve bir hayvannkini andrr biimdeyse de, insan di
leri ve akl vardr. Alet yapmak iin sistemli biimde talar ile
yerek rendeler, el kamalar, baklar yapar. Bu tip insanlar alet-
leri, talar dverek ve rtu yaparak gzelletirmektedirler. Atei
biliyor, vcutlarn boyuyor, llerini gmyor ve yanna gere-
ken aletleri koyuyorlard. Tanr tasawurlarna kurban adyorlar
d. Buna karlk Neandertal Insan'nn sanat olmadn Herberi
Khn, (Der Aufstieg der Menschheit, s. 7) yazmaktadr. Bu insan R. 43: Yaban at1. Niaux, Ariege
(Fmnsa). Orta Magda/enien maam
nesiinin tkendii anlalmaktadr. Neandertal Insan'nn bir yere
resmi. Boya siyah.
g edip etmedii de bilinmiyor. .
l.. 60 000- O 000 yllar aras, yeni bir insan tipi, Neandertal
Insan'nn yerini almtr. Tarihncesi zerinde alan bilim adam-
larnca Cre-magnon (Homosapiens) ad verilen bu insan tipi,
bugn Avrupa' da yaayan insanlarn atalardr.
Aurignacien'den itibaren Magdalenien'e kadar Homosapiens
tipi insan yayor. Bu insan tipinin Buzul a'nn ortasnda buzul-
larn erimesi srasnda doudan Orta Avrupa'ya doru g etti-
i ihtimali vardr. Homosapiensin aln kubbeletiinden beyin-
281 DNYA SANAT TARiHi
R. 44: Yaban at. Lascaux (Fransa).
Orta Magdatenien. Resmin bykl
1.40 m Boya siyah-kahverengi.
R. 45: Yaban at1. Cabrerets (Fransa).
Magda!enien. Resim 3 m bykln
de.
R. 46: Magda!enien stn, bir tuzak
nnde. Lascaux (Fransa). Maara
resmi. Uzunluk 1.10 m. K1rmz1 zeri-
ne siyah boyama.
sel faaliyetinin gelimi olduunu anlyoruz. Homosapiensin ene
yaps Neandertal Insan'nnki gibi deildir. ne knl olan ve
bir hayvana ait az ve burnu hatrlatan ksm onda yoktur. Bu
bakmdan Homosapiensde bugn anladmz anlamda bir insan
tipi grlmektedir.
Homosapiens, llerini dikkatle gmyor. Yanna gerekli eya
larn koyuyor. stelik yaarnn srdrmesi iin yanna yiyecek de
brakyor. lleri, sar renkleri kaybolsun diye krmz toprak renk-
leriyle boyuyorlar. lnn yanna ziynet eyas da koyuyorlar ki,
teki dnyada da mal olsun. Homosapiensin eitleri tespit edil-
mitir. Ve kiilik farklar da belli olmaktadr. Burada bir karkla
neden olmamas iin Cr-magnon ile Homosapiensin ayn insan
tipi olmadn belirtmek gerekir. Bu insan tipi, hayvan kemiklerin-
den kaval ve ddk de yapmaktadr. Neandertallnsan'nn sanat
olmamasna ramen, Cr-magnonun sanat vardr. Bylece dn-
ya tarihinde ilk kez I.. 50 000 sralarnda sanat eseri ortaya k
yor. Cr-magnon, heykel ve resimler yapmtr. Bu insann eser-
leri Asya' da, Avrupa' da, Fransa ve Ispanya' dadr. Bu ilkel insanla-
rn alarn tespit iin en nemli zellik, gerelerin yapl teknik-
lerindedir. Bu aletler ile bunlarn yapl teknikleri, eski insanlarn
beyin geliimini gsteren en gl kantlardr.
Dnya yznde Buzul a'na ait jeolojik tabakalardan alnan
topraklar iinde aratrmalar yaplmtr. Bu topraklar iindeki bit-
ki sporlar incelenerek o alardaki bitki rts belirlenmi, by-
lece iklim ve scaklk dereceleri anlalmtr.
Buzul a'nda evre
Buzul a dnyasyla, bugnk dnyann jeolojik durumu ara-
snda fark vardr. Buzullar btn Avrupa'y Berlin yaknlarna kadar
kaplamt. Alpler ve Pireneler'den aa inen buzullar gney lke-
lerinin ilerine kadar uzanmaktayd. Orta Avrupa'daki haziran-
temmuz ss 1O-ll derece idi. Alpler'de buzullar bugnk sevi-
yesinden 1.200 metre daha aalarda bulunuyordu. Buzullarn
bulunduu yerlerde bu9nk kutup manzaras mevcuttu. Yani
tundra ve steplerle kaplyd veya cce bitkiler bulunmaktayd.
Avrupa'nn souktan korunabiimi olan blgelerinde ise bodur
hu aalar ve yosunlar vard. Bu doa iinde grlen hayvan-
lar, mamut, eski til, gergedan, yaban at, ren geyii, in ays ve in
arslandr. Av, genellikle tuzaklarla yaplyordu. Bu tuzaklar, st
rtl ukurlardr. Kesin kant olmamakla birlikte, mzraktan ba
ka ok da kullanld zannedilmektedir. Bu kannn sebebi, maa
ra duvarlarndaki ok desenleridir. Bu arada, bulunan birok kemik
ve tatan sivri paralarn ok ular olduu sanlyor. En byk fil-
ler mzraklarla ldrlebiliyordu. Srek av biliniyordu. Tavanlar,
keiler, hatta kularn akla avlandn, maara resimlerinden anl
yoruz. Balklar da zpknla avlanyordu.
Bu zamann insan, hayatn karsna kard zorluklar ortadan
kaldrabiliyordu. Hayvan bol, insan azd. Av da ok kolay oluyor-
du. Bu yzden hayatn dertsiz olduu anlalyor. Buzul a'nn
BUZUL AGI, ORTATA AI VE YENiTA AI SANATLARI 129
resimlerinde korkuya, ekinmeye ve kedere rastlamyoruz. Halbuki
Bronz a'nda dev resimleri vardr. Buzul a'nn insanlar
neeli ve kendinden ernindir. Bugnk Eskimalar ve Sumanlarda
da bu kendinden emin tutum ve neelilik grlmektedir. Buzul
a insan toplayc olup, fosilieri km eski eyalar toplamak-
tayd. Ayrca dikkate deer bir yn de udur ki, tarih kitaplarn
da genellikle yazld gibi, Buzul a insan maaralarda yaa
rnamaktayd. imdiye kadar yaplan btn kazlarda maaralarda
oturulduuna dair en ufak bir ize rastlanmamtr. Bu an insa-
n, zeri hayvan postlaryla rtlm (halen eskimalarn yapt
gibi) kulbelerde veya yere kazlm ve gene zeri hayvan post-
laryla rtlm ukurlarda oturuyordu. Bir de, maaralarn da
knt yapt yerlerin nn kapatyorlar ve bu ksmlarda otu-
ruyorlard. Ya da maaralarn giri yerlerinden yararlanyorlard.
Fakat maaralarn iinde olurulduuna dair hibir kalnt grl-
memitir. R. 47: Ge Magda/inien s1m. Resim-
den bir blm. Hayvanm resminin bo-
Ate iin, aa bulunmayan yerlerde hayvan kemikleri yakl yu 4.50 m. Boyama siyah.
rntr. Buzul a insan, mamul ve ren geyii eti stok ediyor ve
uzun zaman ayn yerde oturuyordu. Ancak stoklar bittii zaman
g ediyorlard.
Buzul a sanat
Bugnk bilim, insann yeryznde ortaya kna kadar uzanan
aratrmalar yapmaktadr. Bylece insann ilk eserleri gn na
km ve bir Buzul a sanatyla karlalmtr. Eskiden sanat
deyince, Yunan sanat akla gelirdi. Napolyon'un Msr seteri ile
de ilk olarak Eski Msr sanat, gr alanna girdi. XIX. yzyldan
bu yana Layard'n Mezopotamya'daki kazlar, bu blgenin ge-
miteki byk sanatna ilgiyi ekti. Ancak insan tasawuru bundan
geriye gitmiyordu. Bu yzden de Buzul a sanat abucak anla-
lmad. Antropolojik aratrmalarda insann dnya yznde ne
zaman doduu ve nasl gelitii sorusu, byk bir anlayszlk
la karlat. nk nasya'nn byk dini de insanl, Adem
ve Hawa ile balatrlar. byk dinin kitaplarnda Adem'in iki
olu v~rdr. Bunlardan biri ifti, dieri obandr. Tarmn balan
gc, 1.0. 6000 yllarnda olduuna gre, Adem Hawa oullarnn
bu tarihlerden pek az nce dnyaya gelmi olmalar gerekmekte-
dir. Byle olunca, Adem ve Hawa'nn dnyaya ilk gelen insanlar
olmadklar gibi bir gerek ortaya kmaktadr.
R. 48: Yaban ati. Asturias (Ispanya).
Insanolunun aratrmalarda bulunan ilkel ekilleriyle bu Orta Magdalnien. Resim koyu kirmi-
ZI. Resim boyu 75 cm.
hayvan-insan yaratklarn varl, fanatik dnen birok kiiyi
ayaklandrmtr. Geen yzyln nde gelen bilim adamlar bile,
bu ilkel yaratklarn insann ilk rnekleri olduunu kabul etmek
istemiyorlard.
Maaralardaki resimler ilk olarak 1901 ylnda bilimsel bir gz-
le incelenmitir. Altamira 1879'da bulunmutur. Altamira'daki
resimlerin Eskita a insanlar tarafndan yapld gerei,
ancak etin antropolojik ve prehistorik incelemeler sonucu anlal
mtr. Ancak Pair-non-Pair maarasnn 1881'de kefi, Marsau/as
301 DNYA SANAT TARiHi
R. 4 9: Hayvann byfenme sahnesi.
Lascaux (Fransa). Magdafnien. Hay-
vann resmi 1.80 m. Resim krmz ve si-
yah renklerle yaplmitr.
R. 50: Ilkel s11r. Lascaux (Fransa).
Magdatenien. Resim 2.80 m. Kahve-
rengi ve siyah renklerle yaplmtr.
R. 51: Iki bizon. Lascaux (Fransa).
Magdalenien. 2.40 m boyundaki bu
resim kahverengi ve krmlZI renklerle
yapfmttr.
BUZUL AGI. ORTATA AGI VE YENiTA AGI SANATLARI 131
maarasnn resimlerinin 1895'te bulunuu, Lamouthe maa na gelmektedir. Ancak bu a, son zamanlardaki bir snflandr
rasnn yeniden incelenip aratrlmasn gerektirmitir. Bylece maya gredir. Eskita a'yla Buzul a'nn bittii ve yeniden
ma ara resimleri her yerde nem kazanm, sonunda da nc bir bir Scak a'n balad grlmektedir. Bylece yeryznde-
prehistorya uzman olan, bilin: adam Breuil/ bu resimlerin Buzul ki bitki rtsyle hayvanlarn deitiini, souk iklimle ilgili bitki
a'na ait olduunu kabul ettirmitir. ve hayvanlarn kaybolduklarn anlyoruz. Ortata a'nn tespit
Buzul a'nda resimlenmi maaralardan Les Combarallas, edildii toprak tabakalarnda, keli sivri talar bulunmutur.
Ariege'de Trois Freres; Santander civarndaki Covalanas, El Castille, Bu talar, Ingiltere, Belika, Danimarka, Gney lsve, Almanya ve
Altamira, Fransa'daki Lascaux ve Niaux en nemlilerindendir. Afrika ile Asya'da bulunmutur. Bunlarn ok ularna konulduklar
Yzylmzn bandan bu yana, toprak iinde olan yz akn belirlenmitir. Bu ada bulunan hayvanlar geyik, at, da keisi,
maara gn na karlm ve incelenmitir. Bu resimler ilkel kurt, karaca, yaban domuzu, kunduz, porsuk ve yaban kedisidir.
insann etrafn eviren dnyay, dncelerini, ryalarn anlat- Kulardan da bugn grlen eitlerle, balklardan alabalk, turna R. 52: Kemikten biimlendirilmi miz-
maktadr. Bunlar yannda gene bu almalardan, onlarn artisti k bal ve kurbaaya rastlanmaktadr. Btn bu hayvanlarn fosille- rak parasi. Tarascan (Fransa).
kudretlerini anlamamz mmkn olmutur. ri bulunmutur. Ayrca ateyaklm yerlerde fndk aalar, ceviz,
Aurignacien resimlerinin genel karakteri, bunlarn izgiden erik ekirdekleri, buday taneleri ve palamut aac bulunmutur.
ibaret oluudur. Solutreen a, sadece izgiden oluan desen- Insan henz bu ada tarm bilmemektedir. Bu devirde yaplan
den, renk lekeleriyle artistik olarak yaplm ve byk bir serbest- eyalar, Maglemase kltr ad altnda deerlendirilmitir.
lii bulunan resimlere gei devresidir. Stil gittike plastiklemi Topraa yerlemenin Ancylus Dnemi'nde olduu zerinde
ve anlatm canllamtr. Formlarda hareket zellii nem kazan- bilim adamlar hemfikirdirler. Ancylus ismi, Ancylus Gl'ne (son-
mtr. Solutreen sanatnn kaz yeri Valencia ile Dordogne'dadr. raki Baltk Denizi) atfen verilmitir. Bu glde ancy/us fluviatis deni-
Magdalenien'in ortasna doru sanat, boya zellii olarak deer len bir tatlsu smklbcei yaamaktayd (l.. 6000). Bu devir-
lenir. Altamira, Lascaux ve Niaux; bu dnemin resimlerinin en de, Orta Avrupa'da buzullar tamamen erimiti. Ancylus Gl
gzel rneklerini veren maaralardr. eskiden tatlsulu bir gld ve henz Atlas Okyanusu ile birlemi
Orta Magdalenien'in konturu terk ederek renk lekeleriy- deildi. Atlas Okyanusu bugnk seviyesinden 90 metre aa
le yaplm artistik resimlerinde, modern Empresyonizmin ura da bulunuyordu. Ancak buzullar eridikten sonra Okyanus bugn-
t btn sorunlar grlmektedir (H. Khn). Yani bu resimler- k seviyesini bulmu ve Ancylus Gl ile birlemitir. Buzullarn
de an, bak, arka ve n ynler, hareket, glge-k ve kitle prob- erimesi, bu yrede ikiimin deitiini gstermektedir. Klar lk,
lemleri, Empresyonizme uygun olarak ele alnm gibi grlr. yazlar ise scak gemektedir. Buzullar Baltk lkelerinde eridikten
Magdal!nien'in sonunda sanat, yeniden izgiyle anlatma dner. sonra Ancylus Gl'nn meydana geldii anlalmaktadr. Ite
ekillendirmenin plastikifadesi terk edilir. Magdalenien'in son a topraa yerlemenin bu sralarda balad tahmin edilmekte-
na ait tipik eserler Pireneler'de, Dordogne'da, \svire' de Schaffha- dir. Ikiimin deimesiyle ormanlar oalnca, aa kesmek iin
usen'dedir. Lascaux'nun ilkel srlar da bu zamanda yaplmtr. sapi baltalar yaplmtr. Kuzey Avrupa'da Erteblle'de, bu an
Sonu olarak, sanatn izgiyle balad ve formlarn izgiyle (Maglomese kltr) en nemli zellii olan, kap-kacak kalntlar
ifade edildii grlmektedir. Renk lekeleriyle alarak i ve d bulunmutur. Toprak kaplar sivri diplidir. Bunlar kuma sokularak
formlar belirten ifade ekli de Orta Magdalenien'de grlmek- oturtulmaktayd. Toprak kap ile tarihncesi Ortata a balar.
tedir. MagdaiE!nien'in sonunda da anlatm, yalnz kontur izgile- Topraa yerlemenin bu tipik izlerini Danimarka' da, Ingiltere' de,
rine dnyor. yle ki, bu dnemdeki izgiyle anlatm, bir yarat- Almanya'da, Irianda ve Fransa'da gryoruz. Almanya'da
ma deil inadr ve artk, yalnz bilgiye dayanmaktadr. Yaratma Brandenburg'da Maglemose slubunda bir eit seramik geli
heyecan almalarda yoktur. Bu, izgiden balayan geliimin tirilmitir. Bu seramik kaplar, rme sepetterin iine ve dna kil
renk lekelerine gitmesi ve sonunda inaclk, btn sanat ekalle- svanarak yaplmtr. R. 53: Ta zerine oyulmu bir bizon
rinde ve a sluplarnda ak olarak grlr. yle ki, bu geliim Ortata a'na ait kalntlar, daha birok lkede bulunmu resmi (Les Eyzies, Dordogne).
olayn, bir kanun olarak btn byk uygarlk sanatlarnn gelii tur. Anadolu, Suriye, Mezopotamya, bu adan nemli kaz yer-
minde de izieyebildiimiz gibi, Girit, Rnesans, Grek ve amz leri arasndadr. Topraa yerlemenin ilk izlerine Klikya'da Mersin
sanat anlaylarnda da gryoruz. Burada grlen, yeryznde- civarpda yaplan kazlarda rastlanmtr. Genel olarak tarmn
ki ilk sanat aamalardr. Ite bu biim geliiminin sonunda Eskita l.. 6000 ile 4000 yllar arasnda balad kabul edilmekte-
a biter ve Ortata a balar. dir. Filistin'de bu tarihlerde kullanld belirlenen biici baklar
bulunmutur. Irak'ta ve Kuzey Afrika'da topraa yerleme izle-
Ortata a (Mezolitik a) (\.. 1O 000-4000) ri Avrupa'dan daha eskidir. Insanlar kulbelerde oturarak hayvan
Eskita a'ndan sonra Ortata a (Mezolitik) balamaktadr. evcilletirmeye balamtr. Esasen Ortata a'nda, insanlar ile
Mesos orta, lithos ise ta demektir. Ve Mezolitik, Ortata anlam- baz hayvanlarn birlikte yaad, insan iskeletleriyle hayvan iske-
321 DNYA SANAT TARiHi
R. 54: "Willendorf Vens". Viyana
Naturhistorisches Museum.
R. 55: Eskita a'nn hayvan figrleri
yerini insan ve onun hayatma ait konu-
lara brakyor. Bylece bir kenara yapl
mi tek hayvan motifi kalkyor. Resimde
kompozisyon fikri ortaya tkyor.
-.~-
!etlerinin yan yana bulunmasndan anlalmaktadr. Ortata a
yani Mezolitik dnemin tm kltr olan Maglemose'de, kpe-
in evcilletirildii, balk avnn yapld belirlenmitir. Balk avla-
mak iin kullanlan az delikli balk sepetleri bulunmutur. Aacn
baltalarla dzeltilip evlerin demelerinde kullanld, bulunan
ev kalntlarnda grlmektedir. Aatan sepet yapmna ve balk
a rlmesine de balanmt. anaklar kilden sucuklarla yap
lyordu. Dei-toku ticareti balamt. rnein akmak talar,
Norve'teki bir adadan getirilip btn Avrupa'ya datlyordu.
Ticaret iin byk kayklarn Ortata dneminde yapld kesindir.
Esasen Ancylus dnemine ait (I.. 6000 yllar) bit kayk da bulun-
mutur. Kar ayakkablar da bu dneme aittir. Ortata a'nda
balayan tarm kltrn yanstan bu sanatn rneklerini Dou
Ispanya' da, lskandinavya'da, Rusya' da, Kuzey Afrika' da, Anadolu
ve Msr'da gryoruz. Doac lskandinav sanat Buzul a'nn
devam dr. Fransa ile Ispanya' daki resimler son Magdalenien'in
izgilerle yaplm biimlerine balanr. Ancak lskandinav sana-
t, Buzul a'nda esas olan vcut hacmini modle etmeyen izgi
karakterindedir. Bazen boya da kullanlmtr. Bu resimler genel
olarak kayalara derin izgilerle yaplmtr (Norve ve lsve'te). Bu
resimlerin en eskileri doac olup, hayvanlar tasvir eder. Kayalara
dikkatle ve kuvvetli kontur izgileriyle kaznmtr. Konturlar da
kaypak olarak kaznm ve cilalanmtr. Bu resimleri ematik hay-
van figrleri izler. Bu bir gei dnemidir. nc devirde ise, sti-
lize edilmi insan ekilleri grlmektedir. Artk hayvan biimlerne-
sinden uzaklalmaktadr. Bylece insan kendini konu olarak ele
almaya balamaktadr.
Genel olarak Ortata a'nn resim zellii, doac bir resim-
den gl bir stilizasyona giden anlaytadr. lskandinav resim-
leri de zaman farkyla gneydeki zellikleri tarlar. Kuzey resim-
leri I.. 6000 ile 5000 yllar arasnda yaplmtr. Bu tarihler
skandinavya'daki buzullarn erimesine gre hesaplanmtr. Baz
kayalar zerindeki resimlerin stilizasyona vardklar grldn
den bunlarn Tun a'nda yapld anlalmaktadr. Aslnda yabani meyveleri toplayarak geinir. Tatan balta, aatan yay
Tun a resimleri, skandinavya'da tamamen stilize edilmi bir
biim gsterir.
Hi kuku yoktur ki, skandinavya'daki resimler de, byyle hay-
van cezbetme dncesine dayanr. Resimleri yapanlar byc~
drler. Bugn bile Kuzey memleketlerinde oturan Laplar, ayn stil-
de ve anlayta resim yapmaktadrlar. Hatta Laplar bugn, eski-
den kalma prehistorik resimlerin nnde kurban kesmektedirler.
Bu resimler demir oksitli boyalaryla yaplmtr.
Buzul a'nda olduu gibi, Ortata a'nda da bycler
okullar kurmulardr. nk ayn ekolden km resimler, ayr ayr
yerlerde grlmektedir.
Genel olarak Ortata a'na ait resimlerde hayvanlarn arka
ayaklar yoktur. Boynuzlar perspektif iinde grlmemitir.
Resimler, hacim li deil, yzeysel biimde dnOlmeye balanm
tr. Yava yava yzeysel ifade kuvvetlenerek, yar ematik, hayali
BUZUL AGI, ORTATA AGI VE YENiTA AGI SANATLARI 133
ve gerekten uzak formlara ulalmtr. Resimlerin dilinden, ak
olarak avcln srd anlalmaktadr. Kuzey lkelerinde Buzul
a koullar devam ettiinden hayvan bol olup bunlarn avcl
da kolayd. Buna karlk gneyde av hayvanlar azaldndan,
yeni bir yaama ekli gerekiyordu. lskandinavya sanat btn ola-
rak, avc kltrnden hayvan evcilletirmeye ynelir. Buna karlk
Dou-Ispanya sanat, avclktan iftilie ve hayvan evcilletirme
ye olan geii gsterir. lskandinavya resimlerinde kaya resimleri
daha derin kaznmtr. Dou Ispanya resimlerinde ise, bu kazma
ok yzeyseldir. Ve bu gney lkelerin sanatnda canl bir renk
ve ifade kuweti grlr. Doac olmakla beraber Buzul a'nn
plastik ifadesine sahip deildir. Gerein anlatm da terk edilmi
tir. Hayvanlar objektif bir gzle grlyor, fakat gerideki ayak-
lar resmedilmiyordu. Figrlerin kenarlar konturla, ortas yani i
formlar lekeyle ifade ediliyordu. Bylece resimlerde plastik ifa-
de kayboluyor, bunun yerine yzeyselleme balyordu. Bu olay, R. 5 6: Sava, insanlik tarihine tanm
kltryle girmitir. Topraa yerle
yzylmzn banda Empresyonizm, Fovizm ve Ekspresyonizmle
me, byk topluluklarm kar1 karwa
aynen yeniden ortaya kyor. Ortata a'nda hayvan resimle- gelmesinde en nemli etken olmutu.
rinin azald ve bunun yerini insan figrlerinin almaya balad Maara resmindeki optik grntii, ye-
grlr. Buzul a'nda da baz insan figrlerine rastlanmaktay- rini ematik biim/emeye terk ediyor.
d. Ancak Ortata a'nn insan figrleri, stilize edilmi resimler-
dir. Baz figrler gayet rakursi pozisyonlarda gsterilmitir ve hay-
ret vericidirler. Biimierne inai tarzdadr. Resim eleri gerek-
i olmayp, tamamen artistik bulua dayanrlar. Fakat bu doa-
dan uzaklama, kompozisyon btnln salamak iin gerek-
li olmutur. Hayvan resimlerindeki i form dzenli bir leke terti-
bi gsterir. Leke tertibi ikiboyutludur. Bu biimlemenin, topraa
yerlemeyle giderek soyutlamaya yneldiini greceiz.
Sanatta ilk soyutlamann balama nedenleri
Buzul a'nn sonuna kadar insanlarn yiyeceklerini hazr ola-
rak doadan aldklarn grdk. Yani insan yiyeceini doadan
gasp suretiyle temin ediyordu. Fakat bu ada insan avcdr ve
ve mzrak, kafatasiarndan kap-kacak yapmaktadr. Av iin by
yapar, tuzaklar kurar. Avn kayalara resmed er, resimde onu ld-
rr. Bylece avn yakalayacana inanr. Buzul a'nda insan
dncesi hayvanla ilgilidir; kendini problem olarak ele almam R. 57: Derin kaz1ma-ssl seramik.
tr. Ortata a'nda ise insann kendini gzlemledii grlyor. NCzel slupN denilen ss/eme tarzn
Buzul a'nda insan resimleri canavarms deildir. Insann ii- da.
ni rpert.en bir anlatm yoktur. Henz neyin iyi, neyin kt oldu-
unu bilmemektedir. Gnah fikri henz domamtr. O aynen
Eskimolar, Sumanlar gibi neeli, salkl bir vahidir. Kendisinin
yapt iler canavarcadr. Fakat onda canavar dncesi yoktur.
~~ dnem!!l insan, bol su, aa, av, meyve ve zengin bir doa
ndedir. Ollerini, lye ilikin eyalarla birlikte ve yaayan bir
nsann neye ihtiyac varsa onlarla beraber gmyor. Bu tasawu-
ru ilerde, byk uygarlklarn balad Msr ve Mezopotamya'da
da greceiz. Ayrca Buzul a insanlar, lnn doal rengi-
osr 3
341 DNYA SANAT TARiHi
R. 58: Derin kazlma teknii ile ss/en*
mi "Byk sfup" denen tarzda bir
kap.
R. 59: eritler halindeki arabeskli, ss-
lemeli ilk kaplardan biri.
ni yok etmek iin onlar krmz toprak boyalarla boyuyorlard.
Gryoruz ki, Buzul a insannda ldkten sonra yaanld
inanc vardr. Fakat bu dnya ve teki dnya gibi bir tasawur-
lar yoktur. Btn bu hususlar bize Buzul a sanat aklama k-
tadr.
Bu an resimlerinde bir ey zerinde kafa yorma olmad
gibi, dnlm; soyut anlamda yce bir tasarm da yok-
tur. Bu resimler, tamamen hali gsterirler ve iinde yaanlan
somut dnyann birer aynasdrlar. Demek ki, Buzul a insa-
nnn dnyas, soyut olmayan bir btnle ilgilidir. Bu dnemin
sonundaysa, insan tamamen bir baka ortamdadr. Insan artk
bizzat kendini gzlemlemektedir. Resimlerdeki hayvann yeri-
ni insan almtr. Hayvan resimleri tamamen kaybolmamakla
birlikte azalmtr. Bu olay Ortata a'nda gryoruz. Henz
tarm, hayvanlar evcilletirme ve anak-mlek gibi tasarmiara
ait bulular yoktur. Fakat btn bu bulularn hazrlklar gr.l-
mektedir. Bunlarn hazrlanma dnemi olan Ortata a 1.0.
O 000-4000 arasdr. Verilen bu tarihler Gney Avrupa iindir.
Kuzey Avrupa'da ise I.. O 000-2000 arasdr. Tarmn ilk kez
Mezopotamya ve Msr'da grld gerek kazlardan, gerek-
se din kitaplarndan bilinmektedir. Tarmla, insanolu tketici-
likten reticilie geiyor. Yani kendi ihtiyacn artk bizzat yara-
tan varlk durumuna geiyor. Bu olay, insanln oluunda byk
bir deimeyi gstermektedir. Tarmla beraber topraa yerleme
balyor. Tarm yaplan yerlerde kyler kuruluyor. Kalabalk bir
insan topluluunun almas, topran rn vermesi fikri, bere-
ketin srr, lm ve doum zerinde dnme, tohumun verim-
lilii, hava, gne, yamur gibi etmenler zerinde endieler
ortaya kyor. Mevsimlerin izlenmesi, bunlarn deerlendirilme
si, iftilie ait aletlerin yapm, hayvan kuvvetinden yararlanma
gibi dnceler gerekleiyor. Bitkileri gzlemlerken, yamur ve
zellikle rzgar gibi grnmeyen kuvvetiere hkmeden bir Tanr
fikri douyor. Tanr'nn insanlara hakim olduu, onun yiyeceini
verdii, bereket dncesi ortaya kyor. Bylece insan dn
cesi bereket, can ve kiHnat tasawuruna varyor. Insan kafasnda,
Buzul a'nn somut dnyas dnda, soyut bir tasarmlar dn-
yas douyor. Insan kendi kendisinin bilincine varyor. Kiilik fikri,
dnya yznde ilk defa insann bilincine yerleiyor. Insan d
nr oluyor. Insanolu hazr yiyici durumundan, kendi gcyle
yaama durumuna geiyor. Bundan trdr ki, din kitaplarnda
Allah, Adem'e aataki kendi kendine yetimi meyveyi yeme-
yi haram ediyor. Yani Allah, insann hazrc ve yamac olmas
n istemiyor.
Insan bu durumda dnyada grnmeyen eyler zerinde
dnmeye balyor. Dnd eylere ad veriyor ve Buzul
a insannn somut dnyas dnda, soyut bir dnya kuruyor.
Bundan dolay hayvan, artk resmin konusu olmuyor. Verimliliin,
bymenin, gelimenin nedenleri grlebilir eyler olmadn
dan, bunlarn sembollerle ifadesi balyor. Verimlilik, kadn ve
BUZUL AGI, ORTATA AGI VE YENiTA AGI SANATLARI 135
su sembolleriyle anlatlyor. Bundan dolay topraa yerlemeyle
kadn heykelcikleri oalyor. Bir emberi n drde blm, mev-
simleri; ylan ve aybereketi temsil ediyor. Btn bu gerekler, ilk
olarak ll. Dnya Sava'ndan sonra Mezopotamya, Msr, in ve
Avrupa'da yaplan kazlar sonucu anlalmtr.
Yenita a
Tarihten nceki zamanlar iin en nemli dnm noktalarndan
biri Yenita a' dr. Ta delme, cilalama, topra piirerek kaplar
yapma, hep bu an bululardr. Topran ilenmesi, ekip bime, R. 60: Viyana civarmda bir dofmen.
hayvan evcilletirme de gene bu an bululardr. Yalnz doa Yenita aJ. 1. . 2. bin.
daki meyve ve eitli yiyecekleri toplayarak geinen insan, bu a
da artk bizzat retici olmutur. Kiilere ve topluma ait mlkiyet de
ilk kez bu ada grlr. Toplumda i blm, mesleklerin dou
u, hep bu Yenita a'ndadr. Yeni bir din anlay da ortaya k
mtr. Eskita a'nn av iin yapt by, bu ada yerini ya
mur, gne ve bereket tanrianna brakmtr. Bugn edinilen bil-
gilere gre, tarm ve hayvan evcilletirme, Asya ve Afrika'da birok
yerde birden balyor. B.ilim adamlar halen gerek tarmn, gerek-
se hayvan evcilletirmenin ilk k yerini aramaktadrlar. Ancak
genel kan, bu iki iktisadi buluun, eitli yrelerde ayn zamanda
baladdr. nasya zerinden bu iki kltr Balkanlar'a, buradan R. 61: Viyana civarmda bir do/men.
da kuzey-batya ve Gney Rusya'ya yaylyor. Msr'dan da, baka Yenita a. 1. . 2. bin.
bir kol ayn kltr Kuzey Afrika boyunca yayarak lspanya'ya, Bat
Avrupa'ya ve hatta lskandinav lkelerine kadar uzanarak gtr-
yor ve burada iki kol birleiyor. Bu iki kolun zellikleri belirlendi-
inden, gittikleri yerler, braktklar kalntlar, bir izgiyle harita
zerinde izlenmi ve sonunda birletikleri yerler de bulunmutur.
Balkanlar zerinden giden kltrn belli bal zellii seramikler-
de grlen bant biimindeki bir sstr. Bunlarn yannda bere-
ket idolleri olan kadn figrleriyle, boa figrleri vardr. Msr'dan
kan koldaki zellikler ise, maara mezarlar, mega iit mezarlar ve
dikilen antsal talardr. Bylece bu kolda, tamamen baka bir din-
sel anlay gryoruz.
Asya'da Yenita a I.. SOOO'den 3000'in sonuna kadar sr-
mtr. Yani aa yukar iki bin yl kadar. Ve biz, Avrupa'dan nce
nasya'da byle byk bir kltrn var olduunu anlyoruz. Bu
kan, Trk gr deil, btn Bat aleminin paylat ortak bir
grtr. rnein, Avrupa kavimleri avc olup Ortata a'na
R. 62: Tatan bir sanduka. Waldeck.
henz ulatklar zamanlarda, nasya'da tarm ve hayvanclk en
Yenita a1. /. . 2. bin.
verimli zamanlarna ulamtr.
Yenita a'nn kltr Bakr ve Tun a denilen zamanlar-
da da devam etmitir. Yani Yenita a devam ederken, metal
ilenmesi gittike gelimitir. Bu yzden byk uygarlklar deni-
len Msr, Mezopotamya, ve Hitit kltrlerinin hep tan ilen
mesiyle meydana geldii grlmektedir. Yenita a eleri,
Ortata a'nda hazrlanm olup, artistik aniatmda byk bir
deiiklik gsterir. Majik, yani byyle ilgili Eskita a sanatn
dan, konstrktif bir dzende olan anlatma ynelme, bu devre-
36/ DNYA SANAT TARiHi
R. 63: Trundholm'un Gne Arabas
(I.. 2. bin, Kuzey Avrupa Bronz a-
i).
~.o...~w..j,jl.~
R. 64: Safisbury (fngiltere)'de Stone-
henge. Yenita ile Bronz a aras. /.
. 2. binin bafangJC.
BUZUL AGI. ORTATA AGI VE YENiTA AGI SANATLARI/37
de nem kazanr. Bu yzden mekan yaratc ve doa ssleyici bir Neolitikum'daki yani Yenita a'ndaki bu yeni hayat dze-
sanat ortaya kar. Bu mekan yaratma gc, kaplardaki bolukta, ni, mimariyle biimlenirken, insan formunun da mimariletii
pimi topraktan yaplan l sandukalarnda belli olur. Bylece grlr. Yani insan ekli de inai olarak resmedilmeye balanyor.
Yenita a'nda, seramik sanatnn doduuna tank olunuyor. Bu sanatta, figr anlatmnn da mimari gre ayak uydurduu
zellikle Kuzey Avrupa'da eitli biimlerde kaplara rastlanyor. ve bir eit soyut anlatrnn belirdii grlyor. Bu soyuta giden
Bu kaplarn, ii bo boynuzlarn ve hayvanlarn kafataslarnn, basitleti rm e, tasvirden ok form titizliine ve sslemeye gtrd-
ime taslar olarak kullanlmasndan akla geldii kabul edilmek- nden, mekan yaratma ve yzey dzenleme mmkn olmutur.
tedir. Ayrca zamanla bu kaplar, artistik bir biim gereksinmesin- Bu nedenle mimarinin gereini o a insanlarnn anlam oldu-
den doan bululara sebep olmu ve bir meslek alannn ortaya u kabul edilmektedir.
kmasn salamtr. Yani bir artistik gereksinme de ortaya k Yenita a'nda baltalar, hanerler, baklar ve ekiler kaba
mtr. Ayrca kaplarn ssleme sorunu iki biimde zmleniyor. yontmalada deil, ince bir form vermeyle birlikte fonksiyon ve
Sslemeler ya izgiyle ya da noktalamayla yaplyor. estetik de dnlerek meydana getirilmitir. Bir kanya gre, ta
Bu sslemeler ve yzeyde kalan inai biimlendirme, Eskita larn cilalannas, madeni aletlerin o przsz parlaklnn taa
a'nn zengin hayvan resimlerinden daha zayf iladeli gr- verilmesi dncesinden domutur. (1)
lr. Ancak bu inai biimlendirme, yeni bir dnyann kuruluunu Yenita a'nda mimari ve ssleme sanatlarnn doduunu
ngren bir anlaytr. Bu gr gerek insan aklnn daha byk, ve ematik anlatmla sanatta soyutlamaya giden yolun ald
daha mantkl ve yaratc bir an dourur. nk inai mekan n gryoruz.
anlay, mimari, toplum dzeni, topraa yerleme, dil vb. birok
R. 65: Ingiltere'de Karnak Menhiri de-
bulularn domasna sebep olmaktadr. Yenita a'ndan bug-
nen dikilita. "Soyut ta ayak" da de-
ne kalm yerlerdeki odalar, yaayanlar iin deil, ller iindir. nilmektedir.
Sanatta ilk idealizm ve amaszlk bu devrede grlr. Bu zel-
likler, ilk mimari llerle biimlendirme eklidir. Bunun yannda
ller iin yaplan sandukalar, nceleri piirilmi topraktan, sonra-
lar ise tatan oyularak hazrlanmaya balanmtr. Bu tatan san-
dukalara sarkolaj ya da /ahitdiyoruz. Zamanla bu sarkolajlar by-
m ve oda halini almtr. Iri talardan ve tek para bir at tan
dan yaplan bu mezar odalar, dolmenlerdir. Bunlarn zeri top-
rakla rtlyordu. Bylece bir tepe iinde maara formu ortaya
kyordu.<'> Eskita a'ndaki maaralara l gmme adetinin
bir devamdr bu. lye byle tahrip edilmesi zor mezarlar yapma
dncesi, mimariyi antsal ynde gitmeye zorla mtr.
Yenita a sanat
Bu mimari eserlerin yannda klah biiminde, kubbeli, tatan
mezar yaplarna da rastlanmtr. Bu yaplar/ merkezi mimarinin
ilkel rneidir. Bir ember biimi zerinde, byk talarn ara-
lkl olarak dikilmesiyle yaplm olan bayram yerleri de bu a
da grlmektedir. Bu meydanlar, mezarlarn bulunduu yerlerin
nne yaplmtr. Bunlar Fransa'da Bretagne'da ve Ingiltere'de
Salisbury'de gryoruz. Bir de gene byk talarn aralkl olarak
o beliskler gibi dikildii "ta yol" denilen yollar gryoruz. Bu yol-
lar kutsal caddelerdir. O alarda bunlara ruhlar caddesi den irdi.
Yukarda sz edilen mezar tepelerinin eteine, yekpare yksek
talar dikmek ad eti de vard bu alarda. Bunlara menhir diyoruz.
Bu menhirlere mezar ya da an talarnn formlar verilmitir. Bu
yksek talarn uan ruhun konut olarak barnabilmesi iin konul-
duu sanlyor.
(1) Khn, Herbert, der Aufstieg der Menschheit, Fischer Bcherei. Frankfurt/M.,
(1) Hamann, Geschichte der Europaisehen Kunst, Altertum, s. 57. Hamburg, 1955, s. 64.

Primitif Halk Sanatlar
R. 66: Gney Togo'daki aviulu bir ev
modeli (ky evi).
R. 67: Kuzey Kamerun'da Musgu kobi
fe/erine ait bir ~y.
R. 68: Gney Afrika'da Bumanfara ait
kaya resimleri. Figrler tamamen le-
ke yani siluet olarak resmedilmiferdir.
Bunlar lsve'teki Ortata a kaya re-
simleriyle karllatmfabilirler.
Bu sanat, ilkel, topraa yar yerlemi ya da yerleip devlet olma-
m kavimterin sanatdr. Buzullarn erimesinden sonra bitki rt-
snn domas sonucunda insanolu, bitkilerin nasl oald n derece kat formlu ve basit temel renkler iinde kalmaktadr.
kefetmi ve bylece yama kltrnden tarm kltrne gemi
ti. Buzullarn erimesinden sonraki insanolunun kltr, Ortata
a ad altnda deerlendirilmitir. nk, primitil halklar, ky
niteliini aan topluluklar halinde yaayacak duruma geleme-
mi ve devlet ynetimi kuramamlardr. Devlet, ilk kez site rg-
tyle birlikte grlmtr. Bu nedenle primitil halklarda i bl-
m henz gelimemitir. Oysa, byk kltrlerin domasnda en
byk etkenin ehirleme olduu bilinmektedir. nk meslek-
lerin geliip ayrntl bir hale gelmesi, siteyle oluyor. Ite primi-
til halklarn sanat, insanlarn topraa yerlemeleriyle ehirleme
arasndaki devrenin zelliklerini koruyor. Ilkel kavimlerin topra-
a yeni yerleme durumunda olanlar, bugn de grldnden
primitil halklarn sanatiarna bugn de rastlanlmaktadr. Ortata
ile Cilal Ta alarnn bandaki kltr yanstan primitil halkla- kazanlaca, ilkel kavimlerce kabul edilir. Kuzey-bat Amerikallar,
rn sanatiarna byk kltrlerden nce temas edilmesinin sebebi,
tarihten nceki bir kltr yanstmasndan trdr.
Ite, topraa yeni yerlemi ve kylemi topluluklar halinde
oturan bu kavimlerin sanat, son derece kat bir btnlk arz eder.
Bu kavimlerin hayat anlaylar ve aklaylar, toplumsal, kolektif
tasawurlara gredir. Yani toplumsal tasawurlar kiilerin hayatna
hkmederler ve kiilerin grleri yoktur.
Kolektif tasawurlar, kitle psikolojisinin hkmettii ortamlarda
domaktadr. Levy Brhl, Das Denken der Naturv/ker adl eserin-
de kolektif tasawurlarn ilkel toplumlarda ortak olduunu belir-
tiyor. Kolektif tasawurlar kiiye nfuz ediyor ve onda sayg, kor-
ku ve tapma duygusu uyandryor. Ite bu tasawurlar sembolle
tiren eyalar zamanla bulunmu ve bunlara \aplmaya balanm
tr. Nasl dil toplumsal bir etkiye sahipse ve toplumsal bir tasawur
zerine oturmusa, bunun gibi kolektif tasavvurlar da kiiye aynen
dil gibi nfuz eder ve o ahslarn hayatyla kendi hayatn devam
ettirir. Ilkel kavimlerin kiilerinde irade, tamamen bu kolektif tasav-
vurlara tabidir.
Halbuki bizde yani bugnk modern toplumlarda, kitle hayat
manta baldr. Grlyor ki, bu ilkel toplumlarda hayat, mant byk bir sayg grm ve bundan da heykel yapma istei do
a deil, zamanla doup gelien kolektif tasavvurlara gre deer
leniyor. Bylece ilkel toplumlarda duygu, modern toplumlarda ise
irade ve mantk egemen oluyor.
yleyse forml u oluyor: "Primitif halklarn ruh hayat statik
PRiMiTiF HALK SANATLARI 139
(duruk), bugnk toplumlarda ise dinamiktir (hareketli)". Buna
gre primitif toplumlarn kiileri verilerle, gnmzn toplum-
larnn kiileri ise istenmi olan eylere gre bir araya gelirler. Bu
yzdendir ki amzn kiileri ayr ayr deerleri ortaya koyarlar.
Primitifler ise kolektif tasawurlarn snrlar iinde kalrlar.
Kolektif tasawurlar soy ya da ata ruhuna dayanr. Primitif kii
lerin hayat art, kafalarnn dnce srrn da tayin etmektedir.
R. 69: Gney Afrika'da Suman/ara
Kiisel grle hareket etmeyen ve toplumsal tasawurun dar snr ait kaya resimleri. R. 68 ile bu resim,
iinde dnen primitif insann estetik gr de dar ve katdr. Bu maara devri resimlerinden bir konu-
yzden onlarn eserleri, bu grn bir kristalizasyonu olarak son yu tespit etme bakmmdan ayrlrlar.
nk maara resimleri daima tek
hayvan gsteriyordu.
Buna karlk dind modern toplumlarda resim, ara deerli
renklerin yardmyla yaplr.
Primitillerde belli bir tek biimde heykellerin yaplmas da, bu
kat kolektif tasawurlara dayanr. Primitil halklar daima insanst
kuwetlere bal olarak yaarlar. Bu yzden sanatlar da by ve
dinleriyle tayin edilmektedir. Ksacas primitil sanat, bu iki etkeni n,
yani by ve din in hizmetindedir. Bu nedenle sanat, ana kklerini
by ve din kltr iine salm ve oradan beslenmitir.
By, primitillerde birtakm ilemlere baldr. rnein, by-
cler Loanga kylarnda putlar; Batar lkesinde de by denek
leri yardmyla byk bir alan iinde bulunan ilkel insanlarn ruh-
larn kendi hkmleri altnda bulundururlar. Bir fenomenin res-
medilmesiyle, uzak bir mesafede bulunan bir ruh zerinde etki
ryalarnda grdkleri eylerin resimlerini bu nedenle yapmakta-
drlar. Bu bakmdan ilkel halklarda insanst gc olmayan tasvir-
ler yoktur. Grlyor ki, primitif insan, resmi, insanst bir gc
benliinde toplamak amacyla yapyor. Hatta, kt huylu tanrla
r iyi huylu yapmann bylece mmkn olduuna inanyor. Fakat
tanr resimlerinin yapld yerler fazla deildir.
Kuzey-bat Kamerun blgesinde maske sanat, tanrlarla ilgilidir.
Bu kan Ingiliz aratrcs Talbot'a aittir. Ilgin olan husus, primitil R. 70: Bir dans maskesi.
halklarn byk uygarlklardan nce yer ve gk tanrianna inan ma-
lardr. Verimlilik ve ocuk yapma tanrs da bu halklarda grlmek-
tedir. Sava tanrs, balk tanrs, volkan tanrs (Hawaii adalarnda),
hatta dnyaya dzen veren tanrlar (Kuzey Afrika'da Ra be) bile bu
primitil halklarda grlyor ve bunlarn tasvirleri yaplyor.
Yaplan aratrmalar bu tanrlarn, primiliilerdeki atalayla iliki
li olduunu gstermitir. Yani atalar, zamanla tanrsal bir nitelik
kazanyorlar. Hatta bazen -atalarn, tanrlardan ok nem kazan-
d da grlr. Manizm denilen atalara tapma dini, baz blge-
lerde tannlara stn gelir.
Ite primiliilerdeki l atalara olan bu ballk fikri, zamanla
mutur. Bu nedenle atalarn ruhu iin baz yerlerin hazrland
grlmektedir. Yaplan yerlerde ata ruhunun huzura kavutuuna
inanlr. Atalarn vcutlarn tasvireden heykeller de yaplr ve bun-
lara l ruhlarnn kolayca girebileceine inanlr. Bu yzden ata
40 f DNYA SANAT TARiHi
heykellerinde, lye benzetme. nem kazanr. Bu inancn dour
duu heykelle ri n yapmnda eitli teknikler kullanlyor. rnein,
heykelin vcudu aynen iieniyor ve kafa ksmna da lnn gv-
deden ayrlan ba yerletiriliyor. Ayrca lnn ba hayatta imi
gibi boyanyor. Bazen de Yeni Gine'de olduu gibi ata ba tah-
tadan yontuluyor.
Ne var ki bu almalardan bir heykel sanat doamamtr.
nk burada sz konusu olan, atann sanatl anlatm deil, ata
bann muhafazasdr. Heykel bann aynen yaplmasnda bir
eit natralizm nem kazanyor. Biz buna benzer kukla rne-
i bir natralizmay, Avrupa'da tabutlarrn zerine konulan bal-
mumundan yaplm boyal heykellerde gryoruz. Bunlarda bir
sanat heyecan ve kaygs olmad anlalyor.
Primitillerde heykel sanatnn geliimini, ata bann muhafaza-
sna ait geleneklerin terk edilmesinden sonra gryoruz. Ite bu
R. 71: Maske.
yeni gr, atalarn ruhlarn kulsaliatrma dini olan manizm ile
balyor. Manizm ile birlikte doa halklarnn byk heykeller yap-
maya baladklar anlalyor.
Bunlarn dnda sanatsal almalara olanak veren bir de tote-
mizm vardr. Totemizm, birok doa halklarna gre, bir insann
hayvan, bitki ya da eyalara akraba olduu inancdr. Totemizm,
baz bitki, hayvan ya da eyalarn insanlar koruduu grne
dayandndan, bu inanc paylaan halklarda sanatsal yaraima-
lara sebep oluyor. Bu inan mensuplarnn birbirleriyle evlenme-
leri yasaktr. Tatemiere tapanlar, organik ya da organik olmayan
eyler yannda son derece stn saylan hayvan eitlerinin tas-
virleriyle doann aklanmayan kuwetlerine hakim olmak iste-
mektedirler. Bu alanda en gl inanlar, Kuzey-bat Amerika'da
yaayan doa halklarnda, nemli heykellerin yaplmasna sebep
olmutur. lm okiar denen heykeller de, lotemiere tapanlar
tarafndan yaplmaktadr.
Doa halklarnda eytan fikri vardr. eytan fikri, dinlerin z-
lememi kavramlarndan biridir. eytanlar, doa halklarna gre
R. 72: Dans maskesi. insanst gce sahip, ktye ynelmi manevi varlklardr. Her
eye hakimdirler; ama manevi varlktar olarak, ne gerek tanr, ne
ata ruhu, ne de totem olarak kabul edilirler. Yalnz bu halklarda
eytanlarn bunlarla ilikileri olduuna inanlr.
Doa halklar, eytan motifli maskelerle baka soplara kor-
ku verileceine inanmaktadrlar. Maskeler bir sopu, dier sap-
tan ayrmak iin de kullanlmaktadr. eytan tasawurlarnn en ilgi
ekici olanlar Kuzey-bat Amerika yerlileri tarafndan yaplmtr.
Bu blgelerdeki eytan heykellerinin, Alaska Eskimalarna da etki
yapt kabul edilmektedir. Bu eytan maskeleri yannda, insan
heykelleri gelime olana bulamamtr.
Primitif halklarn sanatlar zerine olan aratrmalar, avc ge-
belerde yer yer natralist aniatml resimlerin yapldn gster-
mektedir. Maara dnemi insanlar ile Ortata a'nn primi-
lif halklarna ait sanatlar gzlem bakmndan ayrlk gstermekte-
dirler. nk avc gebelerin, natralist anlatm yannda, stilize
PRiMiTiF HALK SANATLARI/41
eden bir anlatm tarzna da nem verdikleri grlyor. Gebe
step kavimlerinin sanatlar, bu farkl zellikleri yanstmaktadr.
Eskita a insannn natralist aniatml eseriyle, topraa yerle
me alarnn avc insanna ait natralizma arasnda belirgin fark-
lar vardr. nk ortamlar ayrdr. Buzul a insannn karlat
doa durumu ve dolaysyla konular ayn olmuyor. Bu bakm
dan halen Eskimalarn yaad buzul koullaryla Buzul a insa-
nnn yaad koullar arasnda bile farklar olduu kabul edili-
yor. nk Eskimalarn almalar arasnda ekspresyonis ania-
tml resimler grlyor. Bu nedenle Buzul a'nn avc kavimle-
ri ile Scak a'n avc kavimterinin ayr resimter yapmalar daha
iyi deerlendirilebiliyor. Dolaysyla, topraa yerlemi halklarda
ematik baz anlatmiara gidilmesi, yeni ortamn gerekleri oluyor.
Soyut renkli Suman resimleriyle, Eskimalarn ekspresyonist resim-
leri de bu koul farklar yznden ayrlk gsteriyor. Bu nedenle
soyut aniatml iladelere ulam doa kavimlerinin stilize heykel-
leri ile Buzul a'ndaki natralist aniatml resimleri birbirlerine
kartrmamak gerekiyor.
Avustralya yerlilerinin fantastik kaya resimlerinde, sembolik R. 73: Maskeler geneffikle danslarda
fakat doasal gzlemler olduundan, primilif kavimlerin hem kulfamflrd. Materyal ounlukla aa
tr.
natralist, hem sembolik-stilize eserlerinin snflandrlamayaca
tezi yanl olmaktadr. Esasen bu doa kavimlerinin toplumsal
yaplaryla ilgili aratrmalar henz yenidir.
Primilif kavimlerde ortak deer olan zellik cinsel duygudur.
Fritz Graebner primilitlerdeki dnya grlerini yle sralyor:
1 - Primilillerin byye dayanan dnya grleri.
Bu gre inananlar Eski Avustralyallar ve Bumanlardr.
Bunlarn tasvirlerinde daac desen ve boyama teknii vardr.
Konu olarak yalnz hayvan ve insan tasvirleri yaplyor. R. 14: Primitif halklarda grlen da
2- Atalara tap ma yani Manis grler. vurumcu (ekspressif) ifadeli maskeler-
Bunlar topraa yerlemi eski kavimlerdir. Pederahi (ataer- den biri.
kil) aile kltrne baldrlar. Melanezyallar, Bat Afrikallar ve
Kuzey Amerikallarda llere tapma yznden yaplan heykeller-
de, doaya benzeme nemli deildir. Bu kavimlerde daha sonra-
lar maskeler de yaplyor. l ve ruhlarn tasviri de bu halklarda
ilgi eken konular oluyor.
3 - Ataerkil aile kltrne inanma.
Polonezyallar ve Orta Asyallar bu inanca baldrlar. Bunlarn
heykellerinde dikey bir uzuv snflandrlmas sz konusudur. Oysa
primilif halklarn dier kltrlerinde yzeysel bir anlatm vardr.
Totem, tabu kavramnda (yaplmas haram olan eyler anlay
nda), heykelin ayakta duracak ekilde gsterilmesi ana zellik-
lerdendir. Kullanlacak eyalarda hayvan heykel ve rlyefi nem
kazanr. El sanatlar bu toplumlarda ok gelimitir. Maderahi
yani anaerkil aile sisteminde kiisel heykel sanat gelimiyor.
42/ DNYA SANAT TARiHi

Msr Sanat

Eski Msr tarihi

Eski Imparatorluun tarihi: ilk ilgiyi eken 3. Slale kral Diyo-
zer'dir. Kendisinin byk yardmcs lmhotep'dir. lmhotep, rahip-
lik, mimarlk, doktorluk gibi deiik meziyetleriyle gl bir kii
olarak belirmi ve sonradan kendisine tanr diye taplmtr. 365
gnlk takvimin kabul bu adadr.
4. Slale zamannda kuwetli bir merkezi idare, yalnz prensie-
R. 75: Primitif halklarda grdmz rin vezir olduu bir hkmetin kurulmasyla gerekletirilmiti.
dans maskelerinden biri.
Mutlak idare a (patriyarkal monari).
R. 81: MedOm'da Firavun Snofru'nun
5. Slale zamannda patriyarkal monariden memur menar- piramidi. 1. . 7600 y1/lan.
isine gei. Gnee tapma, devletin dini olarak kabul ediliyor.
Iinde resim, heykel gibi taplacak bir ey olmayan Re Gne
Tapna'nn kurulmas.
6. Slale zamannda merkezi idarenin zayflamas ve kk mer-
kezlerin kendi kendilerini idaresi. Derebeyliin douu. Birok
kk devletlerin ortaya k, ve Msr'da karanlk bir dnemin

~
R. 77: Primitif halklardaki hiyerarik balamas (I.. 2190).
deerlendirme, arkaik dnemde de
devam eder. Orta Imparatorluun Tarihesi: Eski Imparatorluk ile Orta
Imparatorluk arasnda karanlk bir a (I.. 2190-2052) vardr.
~~,-~.:.:--~ ~~~
R. 82: Basamak/i piramit ve evresinin
Karanlk ada krallk kudretten der. Yaayan Slalelerin post
planlanm durumunu gsterir resim.
R. 79: Aatan yontu/mu bir figr. kavgalar ve tara prenslikleri bu devirdedir. Bu an edebiyatn
da ikayetler, hayatn anlam zerinde endieler anlatlmaktadr.
R. 76: Aatan oyulmu kadm figr. Herakleopolis'in kuwetli prensleriyle yaplan mcadeleyi, Teb yak
nnda Hermenthis kentinde oturan 2. Slale kazanr. Bu Slaleden
Artel ve Mentuhotep btn Msr'a egemen olurlar (I. 2052-
1991 ). 12. Slalenin krallar da Teb'den kar (I.. 1991-1778).
Fakat bu Slale zamannda kralln merkezi Teb'den Menfis'e
R. 80: Iki figrl bir iskemfe.
tanr. Devlet ynetimi yeniden dzenlenir. lkede huzur ve
rahatlk grlr. Hayat seviyesi ykselir. Edebiyat nem kazanr
ve geliir. Dil klasik olgunlua eriir. Gneyde Sudanl kavimlerin R. 83: Firavun Diyozer'in basamak-
saldrlarna son verilir ve blgeye egemen olunur. Bu imparator- lt piramidi. Sakkara, 3. Slale. (I..
luk sonunda ksa mrl krallarn geldii grlr. 1650).

Yeni Imparatorluk: Ari halklarn nasya'ya nfuz etmeleriyle ilgili

olarak, muhtelif kavimlerle karm olan Hiksoslar Msr' istila eder-
ler. Hiksoslarn saltanat (I.. 1670-1570) 15 ve 16. Slale zaman-
larnda devam eder. Teb'e hakim olanlar kk bir krallk olmalar
na ramen yerli bir slaledir ve Hiksoslarn 17. Slaleleriyle mca-
deleye balarlar (I. 161 0-1570). Bylece Teblilerden Amasis
R. 78: Maske. (I.. 1570-1545), Hiksoslar yener ve kaan dmanlar Filistin'e
44/ DNYA SANAT TARiHi
R. 84: Palmiye ve papirus stun. Kral
Sahure'nin ller mabedinden.
R. 85: Dagsur'da kmk piramit. 3. Slale
(/.. 2630).
kadar kovalar. 17.'den 24. Slaleye kadar sren Yeni Imparatorluk
balar (I.. 161 0-715). Yeni Imparatorluk dneminin zellikle
I.. 1500-1000 yllar arasnda, Msr byk bir devlettir, koloni-
leri vardr, ynetim kraln memurlar tarafndan yaplr. Devletin
hazr bir ordusu bulunur. Msr'a devaml yabanc g grlr
ve bu yzden yabanq etkisi fazladr. Saraya yabanc prensesler ve
harem kadnlar alnr. Yabanc lkelerle diplomatik ilikiler geliir.
Imparatorluk Tanrs Amun'dur. Amun Tapna'nn ve rahipleri-
nin kudreti lkede gittike artar.
Devrimci slup a
IV. Amenofis (Ehnaton) a1: 18. Slalenin son a Arnama dne-
midir (I.. 1377-1358). Kral tek tanr dinini kabul ettirmek ister.
Yeni tanr Atan, yani gnetir. Dier tannlara tapma yasak edi-
lir. Bundan ewelki imparatorluk tanrs olan Amun'a tapma, id
detle cezalandrlr. Imparatorluun btn tapnak ve antlarn
dan Amun'un resim ve yazlar kaldrlr. Btn lkede ve koloni-
lerde Atan iin tapnaklar ina ettirilir. Kral ad olan Amenhotep,
Ehnaton olarak deitirilir. Orta Msr'da yeni bir bakent, Arnama
kurulur. Yeni din, sanat ve kltr etkiler.
Restorasyon a
Ramsesler ai (19. ve 20. S/a/e/er zamom): I.. XIV. ve XllL yz-
yllar byk d tehlikelere kar imparatorluun kendini savun-
duu zamanlardr. nasya'dan gelen saldrlara kar savalar
devam eder. I durum salamdr. Bakent, Teb'den Delta'ya ta
nr. Ancak Teb, devlet dininin merkezi ve krallarn defnedildii
yer olarak nemini korur. Edebiyat, halk dilinde syleiiere nem
verir. Konular, efsaneler ve byk sava olaylar zerinde toplanr.
Dnya edebiyatnda ilk olarak ak arklar burada ve bu ada
grlr. Haremhab zamannda (I.. 1345-1318) Atan dinine kar-
alan sava, Eski ve Orta Imparatorluk tanrs olan Amun lehine
sonulanr, ve Amun yeniden esas tanr olur. ll. Ramses zamann
da (I.. 1301-1234) Hititlerle olan Kade savandan sonra antiai-
ma imzalanr. Merenptah zamannda (I.. 1234-1220) Akdeniz
etrafnda gler balar. Msr denizci lkeler tarafndan tehdit
edilir. Merenptah Libya kraln yener. Fakat Merenptah'tan son-
ra Libyallar Delta'ya girerler. lll. Ramses zamannda (I.. 1197-
1165) Libyallar Delta'dan srlr. Sava Akdeniz lkelerini de
lll. Ramses yener. Fakat IV. Ramses'ten Xl. Ramses'e kadar Msr
kmeye devam eder.
21. den 25. Slaleye kadar (I.. 1 085-663) imparatorluk
btnln kaybetmekle devam eder. Teb'de rahipler bir dev-
let kurar. Libyal cretli askerlerin kumandanlar ehir krallar olur-
lar. Imparatorluun kmesinden sonra kk krallar, lkenin
ynetimini ele almak iin birbirleriyle savarlar. Ordu esas ola-
rak Libyallarn elindedir. I.. 950-752 aras Libyal firavunlar 22.
Slale olarak Msr'a h.kim olurlar. Habeistan ile Msr arasn
da Nubya krall bulunmaktadr. Tanrlar da Msr tanrs olan rin, tarma olanak veren sulak ve scak ovalar setiklerini gr-
MISIR SANATI/45
Amun'dur. Nubya Kral abaka 25. Slaleyi kurar. I.. 670'te
Asurlular Msr' yener ve bylece Nubyal 25. Slalenin Msr'daki
egemenlii sona erer. I.. 663-525 aras 26. Slale Msr'da yne-
timi ele alr. Devletin bakentini Sais'e nakleder. Bu a, Msr'n
milli Rnesansn yapt zamandr. lkede yeniden ynetim
btnl kurulur. Su ada eski Menfis firavunlarna tanr ola-
rak taplr. Eski imparatorluk ynetimindeki idari szckler yeni-
den kullanlmaya balar. Mezar ve antlarda eski yaz ve dil kulla-
nlr. Sandukalarn zerine, piramitlerdeki metinler yazlr. Sanatta
bir eit arkaizm ve historisizm akm doar.
Greklerle sk ilikiler balar. Kral 1. Psammetih zamannda (I..
663-609) ordudaki Karyal ve Grekler oalrlar. Ekonomik ve kl-
trel salamlk grlr. Grek tccarlar Delta'da yerleirler. Byk
bir Msr donarmas kurulur. Bu ada nasya'da Persler yaylr Resim 86: Firavun Ketren'in sfenksi.
Arkada Ketren'in piramidi. 4. Slale
ve lll. Psammetih zamannda I.. 525'te Msr' istila ederler ve (/.. 2600).
Msr bir Pers eyaleti olur.
MISir'da Ptoleme veRoma a1: lskender Msr' I.. 332'de isti-
la eder ve halk tarafndan kurtarc olarak karlanr. Firavunun
ve Amun'un olu olarak Siva vadisindeki Amun Tapna'nda ta
giyer. lskenderiye kentini kurar.
Msr, lll. yzylda Ptalerne zamannda yeniden geliir. Ptalerne
Slalesine Msrllar tarafndan tanr diye taplmtr. Bu Slale
Msr dinine byk tolerans gstermitir. Msr dini, Grekleri de
etkilemitir. lskenderiye bakent yaplr ve ordunun, idari dze-
nin, saray ve donanmann bulunduu yer olur. Ticaret ve bilimsel
aratrma merkezi de burasdr. Ptalerne dneminde teki lkeler-
le youn ticaret yaplm ve bankalar kurulmutur. I.. 11. yzyl Resim 87: Sfenks ile pramit gene tron-
tal olarak hesaplanmtlf.
da tam k balar. I.. 31 ylnda Romallar Msr' alrlar. Msr
bir Roma lkesi olur. Bylece Msr'n byk uygarlklar zamann Resim 88: Plann st ksmndaki yap,
daki rol tamamen ortadan kalkar. Ketren piramidinin dousundaki l-
ler tapnadr. Alttaki yap ise yuka-
ndakine bir tnel/e bal olan NVadi
MISIR-MIMARISI Tapma"dr.
Buzul sanatnn aklamas srasnda, insanln nasl uyand
n, yaratma gcnn nereye vardn ve insann kendini dai-
ma aniatma zorunluunda kaldn anlam bulunuyoruz. Buzul
a sanat, hazr yiyen insanlarn sanat idi. Oysa byk uygar-
lklar iine alan sanat dnemi, bizzat retici olan insann sanat
dr. Geni topraklar zerine yaylan insanlarn bu durumunu tarm
yaratmtr. Bylece biz insanln ikinci bir yaama ortamna gir-
diini anlyoruz. Tarmn yapld alan, ayn zamanda bir yerle
me yeri olduundan insanln aln yazsnda ehireiliin de oldu-
unu gryoruz. ehircilik, tarmn sonucu olduu gibi, yaz da
gene tarmn bir gerei idi. Bylece insanolu kendinden bakala
rnn fikirlerini renebilme olanana kavumutur. Denilebilir ki,
insan-olunun bugnk anlamda uygar oluunun balca nedeni
tarm bulmasdr. Ite imdi, insanolunun kendi gereksinimlerini
kendi rettii bir ada, yaatt sanat olaylarn belirleyeceiz.
Bu ilk byk tarm dnemlerinde topraa yerleecek kimsele-
461 DNYA SANATTARiHi
Resim 89: Ketren piramidinin Vadi
Tapna denilen binasnda gemili
esas safonla bunu kesen iki gemili ap-
raz salon.
R. 90: Ketren piramidinin Vadi Tapi-
na'nda uzun esas salonun orta ge-
misinde giri yeri.
R. 91: Vadi Tapna'nn iindeki afda-
ttc kaplardan biri.
MISIR SANATI 147
yoruz. Bu yerler Msr'n Nil NehrPyle sulanan geni ovalar, Frat adl kitabnda, bunun, firavunun gcn ya da devlet itibarn
ve Dicle'nin iinden getii Mezopotamya'dr. Ite, dnya tari- gstermediini ve firavunun tanr oluuyla ilgili olmadn ak
hinde insanlarn ilk olarak buralarda byk uygarlklar kurdukla- lamaktadr. Bu mezarlarn aynen megalit mezarlarn grevlerini
r grlyor. Bu uygarlklar Cilal Ta a'n da ksmen iine al yaptklar, yani llerin gmlmelerine yaradklar yazlmaktadr.
yor. Ksacas, prehistorik mezar tepelerinin grevini yapmaktadrlar.
Msr ve Mezopotamya sanattar, scak iklim li ve nehirlerin tar Bylece bu pirarnillerin bir kudret gsterisi iin yaplmadklarn
ma elverili ovalar meydana getirdii yerlerde domu ve Yenita anlam bulunuyoruz. Piramitler, salam formlarnn ie gmlen
a kltr karakterine uygun rnekleri hazrlamtr. unu burada cepheleriyle ebediliin semboldr. l, piramidin iinde kalr, R. 92: 72. S/ale zamannn bitiri/me-
mi bir kaya mezan.
hemen belirtmek gerekir ki, Msr'da Yenita a'ndan nce de kendisini darya gstermez. Ve rahatsz edilmek de istemez.
kltrler olmutur. Yani Paleolitik a da denilen Eskita a'nn Bu rahatsz edilmeme, ifadesini, muazzam ta bloklarn ayrd,
ta eserlerine de burada rastlanmtr. Ayrca- Kuzey-Afrika'daki dar k olmayan bir yere ekilmede gsteriyor. Bylece, iine
kaya resimleriyle avc kavimleri n Buzul a'ndaki yaamiarna ait nfuz edilmeyen, esrarengiz, plastik vastalarla yaplm yapay bir
baz kalntlar bulunmutur. da ortaya kmtr. Ayrca Eskita a insan, yapt eya ya da
I.. S. ve4. bin yllar, Msr'da Negde 1(3400-31 00) ve Negde statye nasl majik bir kuvvet yklyorsa, Msrl da yapay olarak
ll (31 00-2800) alar olarak adlandrlmtr. . Negade'de bakr yapt, lye ait daa, bir kuvvet yklemi ve byye inanm
ilk kez grnyor. Ev hayvanlar oalyor. ll. Negade'de resimler tr. Eskita a insan, gcn benimsedii bir eyin nasl resmini
sahneleri temsil ediyor. Seramik krmz boyal ve cilaldr. Seramik yapm ve bunda o hayvann kudretini grmse, Msrl da dan
eyalar deri torbalar biimindedir. Ve ineyle noktalanarak ss- kudretini pirarnide yklemitir. Piramit, Yenita a'nn tmls-
lenmitir. Bu kaplarn kenarlar siyah bir bant ile evrili olduu lerinin tatan inasdr.
gibi, kabn zerieri de cilaldr ve koyu krmz boyanmtr. Ayrca Pirarnillerin bugnk grdmz biimleriyle domadn
kabn kenarlarnda, ss olarak keli izgiler kullanlmtr. Burada biliyoruz. Negade kltrlerinde l bir yere gmlr ve zerine
Yenita a ss eyalarnda, geometrik bir anlayn da ortaya k bir tmsek yaplrd. Bu tmsekler, lenin kudreti ve zenginliiy
R. 93: Beni-Hasan'da kaya mezarlan-
tn anlyoruz. Ancak bu geometrik ss, dzenli deildir. Ayrca le orantl olarak yksek yaplrd. Bu mezarlarda odalardan baka, mn giri ksm 72. Sla/e (l.. 1900).
bulunan vazolarn zerindeki ssler, vazoya uygun bir dzen izle- bir de kilerin bulunduunu gryoruz. Bu topraktan tepeler, nce
mez. Ve ok kalabalk bir ssleme dikkati eker. Kertenkeleler, kerpi ve sonralar da tatan yaplmaya balanmtr. Tepelerin ilk
avcyla kpek gibi konularn ele alnd grlr. Bunlarn yannda biimleri aynen mezar tmsekieri gibi olmutur. Bunlara mostaba
akmak tandan yaplm av gerelerinin resmedildii de gr- diyoruz. Mastabalar, yan duvarlar meyilli kare prizmaya benzer-
lr. ler. Bunlarn ilk rnekleri Gize'de grlyor. Firavun un aile yakn
ll. Negade a'nda, bu kap resimleri geliir. Dalga biimin- larnn mezarlarn, esas piramit yanndaki bir cad de zerinde sra
R. 94: fl. Sirenpovet'fn mezarmda ta-
de kulplaryla ta renginde boyama nem kazanr. Kaplar byr. lanan mastabalarda gryoruz. Gize, bu nedenle bir kent plan pnma hcresine giri. Gney duvar
Ayak, boyun kalkar. Dar bir ember kab n azn evirir. Kab n kar- gibi dzenlenmi ller ehridir. yn. 12. Slale.l.. 1200 Assuan.
n byr. Negade l'deki cilal, krmz parlak boya kalkar ve yerine Ilk piramit, yukarda akladmz mastabann zerine, bun-
beyaz zemin ortaya kar. Helezon biiminde emberler, munta- dan kk baka bir mastabann konulmasyla gereklemitir. Bu
mastabalar zamanla st ste arttka basamakl piramit domu
zam olmayan izgilerle balanr. Fakat dalgal izgiler, birbirine
paralel olarak dolanr. "Gebe/ e/-Arak bai" ll. Negade'den kalan tur. Diyozer'in (3. Slale) Sakkara'daki be basamakl (mastabal)
eserler arasndadr. pirarnidi byle ortaya kmtr. Bu piramit gerekten bir da etki-
ll. Negade a'nda Msr'da antsal sanatn belirtileri grlr. si yapar. Etrafnda da byk inaatlar grlmektedir. Bu pirarni-
Ayrca Msr'a egemen olan kiinin, bu antsal anlatrnn unsurla- din kuzeyinde, avlu su, kk odalar, dar girileri olan bir tapnak
rn kullanmay da bildii saptanr. Bylece, Msr kltrnn son- bulunur. Bu tapnan iinde firavunun bir heykeli olup duvarda
radan sahip olaca antsal mimariyi gelitirecek elerin, ilk a alan iki delikten ieri baklr. Bu delik araclyla, statnn d
lardan bu yana kullanlmaya balad anlalr. Bu lke hakiminin dnyaya etki yapmas deil, daryla ilgisinin kesilmemesi d
mimari alannda gsterdii bu g, onu, halk nazarnda tanrl nlmtr. Bu piramitte her ey saklanlmak iin yaplm olduu
a ykseltmitir. Msr mimarisi, matematik bir titizlikle ina edil- nu telkin eder. Rprezantasyondan uzak bir atmosfer bina iine
mi, llerinin muazzaml ve formlarnn kapallyla binlerce hakim olduu gibi, tapnma hissi de girene hakim olmaz. Burada
yla dayanm, insann yceliine ve lmezliine inandran eser- her ey, hayata hizmet amacyla ina edilmitir.
lerdir. Ite mimaride bu disiplin ve lyle, Eski Imparatorluun Bu piramidin yannda iki mastaba daha bulunur. Papirs demet
"piramit a1" balar. stunlarnn da ilk olarak burada ele alnd grlr.
Byk mezar mimarilerinin neden ve niin balad hususu Pirarnillerin bu ilk andaki zellikleri, ok deiik elerin
uzun tartma konusu olmutur. Hamann, Geschichte der Kunst bulunmas ve bu elerin birbirine bal olmaylardr. Ayrca ina
4S 1DNYA SANAT TARiHi
R. 95: If/. Mentuhotep'in Der ef-Balwri'
deki mezar. (I.. 2020). Kalmtlara
gre yapiim bir tasanm.
R. 96: lll. Mentuhotep'in mezannm
plan
paralar da birbirine bal deildir. Yani bina bir btn olarak bir-
birine bal paralardan meydana gelmemitir.
Kademeli mastabada n dzgn geometrik pirarnide geite ara-
c olan eser Dagur Piramidi'dir. Dagur dik kenar duvarlar olan
geometrik bir yapdr. 4. Slalenin banda yaplan ve bitmemi
olarak braklan MedOm Pirarnidi kademeli piramit olarak plan-
lanmt. l zerinde ykselen bu dik duvarlar bir piramitten ok
obeliski hatrlatmaktadr. Burada tam piramidin zelliklerinden
biri olarak btn d yzeylerin muntazam kaplanmas grlr.
4. Slale zamannda piramitlerin dnda, prensierin ve asillerin
mastabalar iinde bulunan tapnak hcrelerin<le, bir rlyef uygu-
lamasnn doduu grlmektedir. Bu sanat, 5. Slale dnemin-
de Msr'n byk adamlarnn hayatlarn tasvir eden zengin bir
rlyef uygulamasnn domasn salamt. Dier bir zellik de,
mezarn giriine lnn bir rlyefinin konmasdr.
4. Slale zamannda piramitler esas matematiksel formunu
bulur. Ve tapnak formuna doru geliir. Byk halk kitlelerinin
tapnmaianna yarayan byk salonlarn yapm iin bir eilim beli-
rir. Sakkara'nn piramitler blgesindeki kk tapnma odalarna
kar, byk tapnma yerleri yaplmaya balar.
Gize'deki piramitten (Keops, Kefren, Mikerinos) Kefren pira-
midi, evresiyle iyi bir ekilde bugne kadar kalmtr. 136 m yk-
sekliindeki Kefren piramidinde kesin form ve bir heykel anlay
ndaki mantki olu, ilgiyi eker. Ketren'in vadideki n tapna,
esas pirarnide bir tnelle baldr. Gerek piramidin, gerekse tap
nan birer giri salonu ve _kiler odalarnn sraland birer esas
avlusu vardr. Vadideki tapnan cepheleri muntazam dzenlen-
memitir. Yalnz cephenin her iki yannda girii dzenleyen hc-
reler bulunur. Bu giriten, nce iki gemili geni ve sonra gemi-
li uzun bir salona girilir. Bu salonlarda biribadetin istedii mekan
sras yoktur. gemili uzun salon, maksatsz olarak son bulur.
Ayrca zel odalar da mantki bir sra izlemez. Fakat tilpayeli ta
blokla rtl, matematik kesinlikle dikdrtgen eklindeki kral oda-
lar vardr. Btn bu sssz salon ve odalar, insana susma telkin
eder, insanda sonsuzluk duygusu uyandnr.
Mikerinos piramidi, en kk piramittir. Muazzamla olan istek
yava yava kaybolmaktadr. yle ki heykellerde vcut, madde
ifadesine yneldike bu muazzamla olan dknln azald binann zerine oturtulmu sembolik birta gibidir. Ayrca byk-
aka gzlemlenir.
Mikerinos'un heykellerinde bu madde ifadesine olan eilim,
Msr heykelini incelerken aka grlecektir.
Keops'un bugnk ykseklii 139 m' dir. Aslnn 150 m oldu-
u hesap edilmektedir. Her taban kenar 230 m' dir. Ii bo kalan
odalar ve giriler hari masif bir yapdr. Yapnn nnde krala ait
l tapna vardr. Tapnak ksmdr: . Vadideki kap-yaplar trksiyonda, Eski Imparatorluun piramit motifi, bu kez mezarn
(pilon); 2. rtl giri; 3. Dini yap. Bu yap granit duvarlara daya-
nr.
5. ve 6. Slaleler zamannda mezar odalar, giri salonlar, avlu-
lar, koridorlar, i salonlar ve odalar bir karklk iinde geliir. n
MISIR SANATI/49
odalaryla lnn bulunduu esas oda arasnda hibir ballk sra
sgrlmez. Ayrca yapnn oda ve salonlar bir eksen zerinde
gelime mitir. Burada, i badetle ilgili ve llere ait bir trbe deil,
sanki oturulmak iin yaplm olan bir ev, bir saray atmosferi var-
dr.
5. Slaleden Ti'nin (I.. 2450) mezar, cephesindeki iki yan
duvar arasna yerletirilmi iki filpayeyle, bir Grek peristilini hatr
latr. Ya da akla nasya saray biimi gelir. Bu giriten itibaren
balayan koridor ile birbirleriyle mantki bir balants olmayan
tek tek odalara gidilir. Esas salona da bu koridor gtrr. Salonda
kap taklidi yerler, hiyerogliflerin iine dizildii bantlar ve tilpaye-
ler sralanr. Ayrca byk yzeyler halindeki rlyefler, mimariyle
bir ilgisi olmadan dzenlenmitir.
6. Slalede MererOka'nn mezarnda ise odalarn miktar artar.
Sahte kaplar daha geni ve gsterilidir. Heykele olan gereksin- R. 97: Karnak'taki Amun mabedi
me artm olduu gibi, bu heykellerin odalara yerletiriliinde de
sanki seyirci dnlm gibidir. Sahte kaplar iindeki heykeller,
4. Slalede alak rlyeftir. 5. Slaleden itibaren figrler tamamen
bamsz birligre ve yksek rlyefe doru ynelmitir. Statlerde
grn, yandan deil cepheden (frontal)'dir. Tasvirin bu a
da mimariden daha ok nem kazandn; lnn zenginlii
ni, mal ve mlkn, mevkiini, hayatn ve bandan geen nem-
li olaylarn resmedilmi olduunu grmek mmkndr. Bylece
bu resimlerden, o zamann nemli kiilerinin hayatlar hakknda
bir fikir de elde edilmektedir.
Orta imparatorluk mimarisi
Orta Imparatorluun daha bandan itibaren, dnya sanatnda
yeni elere sahip bir mimarinin kurulduu grlyor. ilkyeni e
obelisk'tir. Aslnda obelisk, Assuan'daki Menhu'nun mezarnda bir
mezar ta olarak grlr. Fakat imdi bu ada obelisk, kule gibi
yksek ve yekpare bir tatr. 1. Sesostris'in Heliopolis'deki obelis-
ki, tam bir Orta Imparatorluk dikilitadr. Obeliskin kesiti, tam ve
kesin bir kare olup, yukarya doru gitgide meyillenir ve en st
de bir piramit biimiyle biter. Her sathnda, yukardan aaya bir
yaz eridi iner. Krallarn mezarlarnda, piramit gene tam formuy-
la grlmektedir. Eskiden bina tam piramit biiminde iken, imdi
lk bakmndan, ayn lde kalmad gibi materyal bakmn
dan da ayn deildir. nk bu inaatlar artk tatan deil toprak
tulalarla yapldndan, zamann tahribalna maruz kalyorlard.
Orta Imparatorluk zamannda drt taraf ayn, cephesiz piramit
formu terk edilmiti. lll. Mentuhotep ile IV. Mentuhotep'in mezar-
larnn kalntlarndan bir rkonstrksiyon yaplmtr. Bu rkons-
zerinde grlmektedir. Burada piramit artk bir da anlamnda
deildir. Ancak bir ta gibi binann zerinde yer almtr. Ve bu
piramit sembol filpayelerin zerine yerletirilmi olan katn ze-
rindedir. Binann nnde, geni bir rampa yol, ikinci kata, kap-
DST4
SO 1 DNYA SANAT. TARiHi
R. 98: ll. Sirenpovet mezar. Orta ge-
miye giri
yeri ve dipte tapmma k-
esi. 72. Sfale (I.. 1920). Assuan.
Merdivenden sonra gelen koridorun ta-
vam hafif eri/i bir beik tonozdur.
ya kar. Bu k rampas yol gstererek yukar ykselir ve btn
mimariye hareket verir. Filpayeli cephe, binaya hareketlilik ver-
dii gibi, ikinci katta binann tarafn da sarar. Filpayeler tam
kare kesitlidir. Birbiriyle ilikili bina eleri, geleneksel olarak kul-
lanlan Msr mimarisi eleridir: Kutsal yol, tilpayeli avlu, piramit.
Ancak piramit motifi, Orta Imparatorluun mimari dzeni iinde
yabanc bir e olarak grlmektedir. I bina dzeni, eskisinden
pekfarkl deildir. Bununla birlikte, Eski Imparatorluk dneminde-
ki birbirleriyle ilikisi olmayan i odalarn, bu defa birlik fikrinden
uzak bir dzende olmad grlr. I mimari, bu defa bir mima-
ri btn olarak ele alnmtr. Bunun rnekieri, Beni-Hasan'da
Amenemhet'in yaptrd Sirenpovet'in mezaryla Sirenpovet ad
na ayrca . Sesostris'in yaptrd Assuan'daki mezarda da vardr.
1. Sesostris'in yaptrd Assuan'daki Sirenpovet mezarnn kap
sna, Nil Nehri'nin kenanndan geni bir merdivenle klr. Kap
kenarnda iki dikilita cepheyi ssler. Bu iki tan zerinde l-
nn rlyefi grlr. Buradan byk avluya girilir. Oranl, gzel
bir ls olan geni avludan merdivenle klan kapnn karsn en nemli eseri, Der ei-Bahari'deki Haepsut'un terasl tapna
da, Iii payeli bir cephe grnr. Bu etkideki bir mimari dzen, lll.
Mentuhotep ile IV. Mentuhotep'in tapnana benzemektedir. Ve
duvar rlyefleriyle darya, dtan grne nem verildii anla-
lmaktadr. Hi kukusuz btn ksmlarn ritmik bir srayla birbir-
lerine ballklar dnlmtr.
. Sesostris'in yaptrd Sirenpovet mezarnn ii, bir eksen ze-
rinde sralanan salonlar, odalar ve hcrelerle salam bir mimari
dzen ve bir btn oluturulduunu gsterir. Eski Imparatorluk
anda piramit mezarlardaki salon ve odalar, amasz bir dolam-
ballk iindedir. Sirenpovet mezarnn Sakkara'daki kark oda-
lar ve koridorlada artk ilgisi yoktur. Ayrca Eski Imparatorluun
o kark i planlamas ve az stunlu salon anlay da bu mezar-
larda yoktur. Ancak bu mimarinin stunlar kare eklindedir.
Sirenpovet'deki mimaride salam bir dzen ve ulalacak mekan
hazrlayan bir planlama vardr. Yani mekan eleri, tapnmann
gayelerine uygun olarak dzenlenmitir. Ancak henz, dzenlen-
mi tek bir ibadet salonu ortaya kmamtr.
Beni-Hasan'daki Sirenpovet mezarlar, Assuan'dakilerin mekan
ritmine sahip deildir. Beni-Hasan'dakilerin ounluu, byk
kayalara oyulmu geni maara odalar olup, gayet belirli bir
dzendedirler. Duvarlar da resimlenmitir. Bir maara mimari-
si olmakla beraber, tahta inaat tarz iinde mtalaa edilen papi-
rs balkl stunlarn zerine tavan gelir; duvarlara destek olarak
da tahta kullanlmtr. Yapnn bir tapnma hcresi ya da ulala
cak bir 'merkezi yeri yoktur.
Orta Imparatorluk mimarisinde grlen dier bir mimari e,
tonoz kubbe ile kemer formudur.
Bylece Eski Imparatorluun amasz dolambal salonlar,
odalar, koridorlar dzenine karlk, Orta Imparatorluk mimari-
sinde bir amaca gre dzenlenmi i mimari planlamas vardr.
Ayrca Eski Imparatorluk dneminin cephesiz, geometrik, belir-
MISIR SANATI 1 Sl
gin d formuna karlk Orta Imparatorluk andaki d mimari
form paraldr. Binann dn eviren stun lu koridorla, ssl bir
motif arama abas ve gsterie nem veren bir anlay grlr.
Ayrca Eski Imparatorluun piramit formu, Orta Imparatorlukta
sembolik olarak binann zerine ta eklinde konulmutur. Eski
Imparatorlukta i mimari, amasz bir dzen gsterdii halde,
Orta Imparatorlukta i odalarn ve koridorlarn bir amaca sralan
d gzlemlenir. Eski Imparatorlukta l, kendini da gsterme-
ye ihtiya duymaz. Her ey kendinin oradaki hayatna gre ayar-
R. 99: Haepsut'un mezarmm plam.
lanmtr. Ancak Orta Imparatorluk mezarnda, da gre (seyirci- Der ei-Bahari. Yapda meknlar belli bir
ye gre) bir ayarlama ve gsteri fikri hakimdir. noktaya doru yn kazanyor/ar.
Yeni imparatorluk mimarisi
Yeni Imparatorluk sanat balangta Orta Imparatorluk sanatna
balanr ve onun bir devam olarak grlr. Oysa arada, poli-
tik bakmdan karanlk olarak kabul edilen Hiksoslarn hakim oldu-
u a bulunur (I.. 1670-1570). Mimari bakmdan bu an R. 100: Luksor Tapmat'nm plam.
dr. Bu bina, Mentuhotep'e ait mabedin hemen yannda bulu-
nur. Fakat bu yaknlk, ne mimari ne de motif bakmndan bir ben-
zerlik tamaz. D grn bakmndan da bir benzerlik yoktur.
Haepsut'un tapnanda yeni bir mimari geliim gze arpar. Bu
mimaride yeni olan ey, Orta Imparatorluun ta eklindeki sem-
bol piramidinden vazgeilmesidir. Burada Orta lmparatorluktaki
binann zerine konulan ta piramit yerine bir avlu yaplmt.
Ancak burada birinci kata kan rampa, geni bir alana aldktan
sonra yeniden ykselmeye balayarak ikinci katn zerindeki bir
terasa kar. Der ei-Bahari'deki rampa, mimari motif olarak Orta
Imparatorlukta da vard. Bu mimaride, Orta lmparatorluktaki sa
lamlk yoktur. Ancak bu mimaride, Orta Imparatorluktan alnan H oDa 40
ve ileride kullanlacak eler grlr. Binann kayalara dayand
arka duvar zerinde n iler ve bu n ilerde de heykeller bulunuyor-
du. Kayalara oyulmu esas odaya iki tarafl bir yol gitmektedir.
Teker teker baklrsa, mimari eler Orta Imparatorluk mima-
risinde de kullanlmlardr. rnein: ok keli yuvarlak tilpaye-
'
m
"
20
10
o
ler ve zerindeki kare prizma stun balklar gibi. Btn bunlar,
mimari bir btnlk iinde kullanlmlardr. Teraslarn nnde-
ki salonlar ok gemili olup, geni, ferah ve aydnlktr. Kaplarn
iki tarafndaki ta direkler zerine oturtulan kiriler ince ve dz
kesilmitir. Kaplarn kenarlar na figr konulmamtr. Bu figrle-
rin yerini hiyeroglifler almtr. Orta Imparatorluk anda tand
mz obeliskler, tapnaklarn cephe dzeninde salam bir e
dir. 1. Tutmasis ile Haepsut'un Karnak'taki tapnaklarnda gr-
len obeliskler, hep Orta Imparatorluk eleridir. IV. ve V. Ramses
alarnda yazlan yazlar,bu obelisk denen dikilitan dikey etki-
sini bozarlar.
Karnak'taki obelisklerin, yapnn btn nnde, nasl bir etki
yaptn bugn bilmiyoruz. nk, eitli alarda ilave edilen
yaplarn birbirlerine girii yznden, bugn ilketkinin nasl olduu
52 1DNYA SANAT TARiHi
R. 101: Haepsut'un Der ei-Bahari'deki
mezarmm saray blmndeki ku-
zey tapmat. 18. Sla/e (I.. 1500).
Burada beik tonoz grlmektedir.
R. 102: Karnak'taki Amun Tapnai. f.
Tutmasis ile Haepsut'un stunlan 18.
Slale.l.. XVI. yzytlm sonu.
bilinmiyor. 111. Tutmasis'in Karnak'taki tarihi salonunun n,nJeki
filpayeler, giriin yan tarafnda dikkati ekmektedir. Obelisklerin
bina cephesinde yapt etkiye Haepsut byk nem vermiti.
Burada ilk kez byk kaplara iki pilon arasnda yer v.erilmitir.
Pilon, giriin iki yannda stleri yatay kesilmi iki piramitten mey-
dana gelir. Bylece piramitsiz olan tapnakta piramit motifi, baka
bir biimde kullanlm olur. Bu pilonun zerinde dman perian
eden firavunun resimleri vardr.
Haepsut ve lll. Tutmasis'in zamanndan kalan yaplardan o
zamanki mimari hakknda bir fikir edinebiliyoruz. Fakat zellikle
bunlardan biri, zamann byk gc hakkncia bize fikir verebil-
mektedir. Bu yap, yukarda ad geen lll. Tutmasis'in Karnak'taki
tapnann byk bayram salonudur. Buna 5 gemili bir salon
diyebileceimiz gibi, orta gemisi ksma ayrlan gemili bir
yap da diyebiliriz. Binaya giri, 4. ve 5. gemilerin bulunduu
yerin nndedir. Giriin n tilpayeli olu!?., giri duvarnn zerin- firavunluktan uzaklatran general Haremhab zamannda, sanat
de drtgen biiminde pencereler vardr. U gemili orta yerin yan-
larndaki yan gemiler, orta gemiyle ayn yksekliktedir. Bina genel
grnyle bazilika biimindedir. Ve bazilikada olduu gibi kut-
sal yere doru ufki bir gidi yn vardr. Ayrca, yan gemilerden
girilen odalar bulunmaktadr.
Bu an sanat, ssl, dekoratif ve ina bakmndan formel-
dir. an lks gereksinmesi, grlmeye deer olma dnce trd aviulu tapnak tipine balanr. Hatta ikinci avludaki ram-
siyle, ihtiama nem veren bir biimde binalar yaplmasn sa
lamtr. Bunun rneini, Amenofis'in Luksor Tapna'nda bulu-
yoruz. Bugn Luksor Tapna'nn cephesinin nasl olduu bilin-
miyar. Ancak binann temelinden karlan plandan anlaldna
gre byk yap, ritmik biimde ve unsurlar dnlerek birbir-
leriyle balanmtr. Bir mekandan dierine alan geitlerle (bu
balant dier eski yaplarda da vardr) bina geliir. Buna ek olarak,
stunlarn altn yaldzlarla kaplandn, demeleri n gm kapl dir, ve her papirs sap ayrntl olarak gsterilmiyor. Tam tersi,
olduunu, duvarlarn renkli frekslerle dzenlendiini dnrsek,
bu binalarn aslnda nasl bir emek ve zevkle ina edildiini anla-
m oluruz. Muhteem stunlu avlu, halen ayakta kalan stunla-
ryla eski halini yaatmaya yetecek kudrettedir. Papirs emsiye
balklaryla stunlar, ar gvdelerini pek belli etmezler. Avludaki
stunlar, kabul salonunun stunlarndan, kastl olarak daha alak
yaplmtr. Ayrca kabul salonuna doru bir yn veren stunlu
yol, insana nemli bir yere gidildiini hissettirir. Bu unsurlarn bel-
li bir amaca gre dzeni, Yeni Imparatorluk anda mimarinin
nem verdii bir husustur.
ll. Ramses anda bu tapnan nne yeni bir avlu yaplm
tr. Bu avlu iinde ayn zamanda lll. Tutmasis'in kk tapna
bulunmaktadr.
I.. XVIII. yzyln bu ilgin yaplarnda, Msr mimarisinin Eski
Imparatorluk dneminde bulunan papirs, lotus ve palmiye ba
lklar bol olarak kullanlmtr. Bu stun bal stilleri, Msr mima- Restorasyon mimarisi: Ramsesler a
rnn doa motiflerini nasl mimari motif haline getirdiini gs-
termektedir.
MISIR SANATI 153
Msr mimarisinin bu adaki salonlar ve avlular, sra izleyen
b"r dzen iinde grnmelerine ramen, tm olarak bir birlik iin-
d~ deildirler. Genel olarak bakl~sa mimari,_bir sra halind~ ~k
avlulayla kapal salon dizisinden barettr. Butun bu yap dzsn
de bir d duvarn evirdii anlalmaktadr.
Amarna a ..
s. Slalenin sonu Arnama a'dr (1.0. 1377-1358). Bu a R. 103: Karnak'ta Amun Tapmat.
da yeni bir din ortaya atlm ve adna Aton denilmitir. Bu din Haepsut'un yapttrd11 plan. 1. . 1500
devrimi, sanat da etkilemitir. Ancak ksa srdnden, mima- y1/Jan.
ri bakmdan inaatlar bitirilememi, fakat heykel alannda nem-
li eserler yaplmtr. Bu konuya heykel blmnde deinilecek
tir. Ancak bu ada yaplan heykellerde 18. Slalenin ilk zaman-
larnda yaplan eserlerin incelii yoktur. Genel olarak sanatta bir
kabalk grlmektedir. IV. Amenofis'i, yani Ehnaton'u ykarak onu
yeniden eski inceliini kazanmaya balar. Amarna a'nda eski
rneklere dn nem kazanmtr. Fakat 1. Setos zamannda br
evvelki aa deil, eski ilkel kat elere gidildii grlr. 1. Setos,
Abidos'ta eitli tanrlarn adna bir tapnak yaptrmt. Iki aviulu
olan tapnakta, iki sra stunlu i salonun sonunda, tannlara ayrl
m iki oda vard. Bu tapnak, Der ei-Bahari'd~ki Haepsut'un yap-
pa, Haepsut'un muazzam yap biimine aka bir eilim gste-
rir. Fakat arazi deiiklii nedeniyle 1. Setos'un abas etkisiz kal-
maktadr. Tannlara ayrlan odalarn arkasndaki yatay hatl bir kiri-
in altna yerletirilmi olan balksz stun-filpayeler, Haepsut'un
yuvarlak, yivli filpayelerini hatrlatr. Fakat burada stunlarn yiv-
siz oluu yznden Dr ei-Bahari'dekine oranla daha kuwetsiz ve
kaba grnr. Papirs demeti biimindeki stunlar da artk ince-
R. 104: Luksor Tapmat. Stun/u giri
stunlar geni karnl, ar ve kaba olup zerine de alak rlyef yeri. f/1. Amenofis (I.. 1400).
ileniyor. Ayrca balklarn anak yapra ekli, alak rlyef ek
linde ileniyor. Rlyefler artk insan ikna edici bir anlatm gcne
sahip deildir. Balklar zayf izgilerle snrlandrlm ve stunun
kendisi gibi kaba ve paral biimlendirilmitir.
Ite bu stunlarla Karnak'ta Amenofis'in pilonlu cephesinin n-
ne muazzam bir stun orman ina edilmitir. Bu inaatn 1. Setos,
Ramses ya da Ramses'ten sonra gelenler tarafndan yaptnld
anlalmaktadr. Kuzey'de tapnan d avlu duvar, 1. Setos'un
gzel rlyeflerini tamaktadr.
. Setos'un iinde gml olmad mezarnn filpayeli salonu
Kefren piramidinin n tapnana benzemektedir. Bu form ben-
zerlii eski tapnaklar mimarisine gre bilinli bir geriye dn ola-
rak deerlendirilmektedir.
Ramsesler andaki yaplarn pilonlar, avlular, birbirini kesen
salonlar, stunlu ya da stunsuz odalar, taklit edilen bir sistemi
541 DNYA SANAT TARiHi
R. 705: Karnak'ta Amun Tapma1.
Byk stun/u salon. Pencere/i orta-
apraz giri. 19. Slale (/.. XVI. yz-
yl).
R. 106: Luksor Tapma1. Avludan s-
tun/u safona bak. 78. Sfale I..
1400 yillan Bu ok stunfu yaptiara
"hipostil" denir.
R. 101. Karnak'ta Amun Tapma. lll.
Tutmasis'in Bayram Tapna ksm.
18. Sfale. (/.. 7400 yllan).
MISIR SANATI 155
bize aklamaktadrlar. Stunlar bodur olup, 1. Setos andakiler
den daha kabadrlar. Yenilik olarak yalnz tilpayeler devasa figr-
ler halini almlardr.
Eski Imparatorluk andaki heykeller, normal llerde olup,
ya filpayelerin nne ya da tilpayeler arasna koiulurdu. Fakat
bu heykeller binann mimari btnlne itirak etmiyorlard.
Ancak bina mimarisine itirakleri, kitle ve byklk bakmndan
d. Restorasyon sanat ad verilen bu Ramsesler andaki heykel-
ler, devasa lleriyle binann mimarisini bozmaktadrlar. Hatta
mimariden fazla nem kazanmak abasndadrlar. Figr olarak da,
kitle ve ehre anlatm bakmndan da, canl b[r ifadeden yoksun-
durlar. Dekoratif olarak da ssleyici bir zellikleri yoktur. Ite ll.
Ramses'in Nubya'daki tapna bu anlaytadr. Abu Simbel'deki
Kaya Tapna'nn cephesi de kayalara oyulmutur. Burada gr-
len da rnei figrlere nazaran, kayalarn iine oyulmu olan i
ksm ok kktr. Heykeller de llerine oranla daha az etki-
leyici grnrler.
R. 108: Abu Simbel'de Kaya Tapnai. 79. Slale (I.. 1250). R. 109: Bir prensesin torsosu. Kumta-
ndan. Amama. 18. Sfafe. 15 cm
Msr mimarisinin son a
yksekliinde,
Imparatorluun bakenti Sais'e tand iin, bu zamana Sa is a
da denmektedir. Sais a sanat, Greklerin klasik ncesi sanaty
la ada olmasna ramen farkl zellikler gsterir. Msr sana-
t bu ada da binlerce yllk eski kanuniarna uyar. Msr sana-
t, Greklere sanat ihtiras asndan rnek olduu gibi, motif ve
form bakmndan da etki yapmtr. Msr sanatnda fizyonami-
ye nem vermeden, gerek duru, gerekse vcut hacmi bakmn
dan bir i form biimiendirmesi vardr. Ve bu i form biimlendir-
mesinde kendine zg bir gelime grlmektedir. Msr sanatnn
temel formlar olan salam iladeli cepheden duruunu, simetriyi R. 11 O: Teb. Ramesseum'un Osiris stunfan.
ve bu zellie bal olarak serbest ligrn dosdoru ileriye bak-
masn, taa dz ya da ie doru oyulmu rlyefin duvara titiz bir
biimde balann, btn formlarn paralelliini, buna ramen
duvar sathndaki hareketliliini zaman ortadan kaldramamtr.
Oysa I.. 332'de lskender'in Msr' alndan ya da daha sonralar
Romallar tarafndan igalinden sonra, bu yabanclar lkeyi kendi
kltr emberieri iine aldklar halde, Msr'n geleneksel sanat
na, kltrne ve dinlerine malup olmulard. Hatta bu yabanclar
R. 111: Karnak'ta Amun Tapnai. 19.
Msr tanrlar adna binalar, heykeller bile yaptrm, Msr kltr
Sfafe. (I.. Xflf. yzy1/) Stun yzeyle-
iinde adeta kaybolmulardr. Kom-Ombo, Dendera, Edfu, Philae ri kabartma ssfemelerle biimlendirili-
adasnda ve Esna'da Msr tanrlar adna tapnaklar bu etki altn yor. Lotus baiikii stunlar yapda yer
da yaplmtr. Ve bu tapnaklar Ramsesler anda yaplm olan- alm1t1r.
lardan daha grkemlidir. Btn bu yaplardaki esas, Msr tap
nak sisteminde olulardr. Yani pilonlu bir cephe, bu cephenin
arkasnda tapna iine alan meyilli bir duvarn etrafn evirdii
byk avlu. Bu avludan da stunsuz salonlara giden bir koridor
devam ederek, esas tapnaa kadar uzanr. Bu ada odalar ok
klmtr. Yeni olan zellik, avluya bakan taraf ak, st rt-
l giri ksmdr. Bu st rtl giri yerinden de i odalara ula
lr. (Bu blm, Luksor Tapna'nda gayet ilgi ekicidir.) Stunlar,
 561 DNYA SANAT TARiHi MISIR SANATI 157

Luksor'da olduu gibi dz bir gvde halinde olup, ikin karni

grnmlerini kaybetmilerdir. Stun balklar, tamamen alm
papirs iei biimindedirler ve zengin bir biimde yaprak moti-
fiyi e sslenmilerdir. Bu zellik, Greklerin korent baln hatrla
tr. Genellikle yaprak ve bitki ss, Msr'da tasviri bir realizmin
uygulanmasn verir ve alak rlyef anlayndadr.
Genel olarak zetlenecek olursa, Msr mimarisinin fonksiyonu
olmayan unsurlardan meydana gelmi bir mimari olduunu ak
lamak doru olur.

R. 7 12: /. Setos'un Abidos'taki zahiri me- MISIR SANATlNDA HEYKEL

zan. Dou apraz salonu. 19. Slafe (I..
1310).
Tarihi alardan nceki Msr sanatnn resim ve heykeli, Kuzey R. 121: Edfu'da Horus Tapma1. n
Ispanya ve Gney Fransa'nn Paleolitik (Eskita a) yaptlaryla planda Doumevi. Ptolemeus a1
R. 715: Karnak'ta Amun Tapna. /If. (l.. 257-37).
Ramses'in yaptrdt avlu. 20. S/a/e. benzerlik tar. Buzul a'na ait paleolitik resimler, ilkel bir nat-
(/.. 1190). ralizmadan domulardr. Msr resimlerinde, rakursiler olma-
yp profilden yaplm siluetler vardr. Bu eserler ideoplasti deni-
len bir anlaytadr. Yani nazariyeye dayanan bir uurluluktadr.
ldeapiastik alabiirnek iin insann fizyoplasti almalar yap-
m olmas gereklidir. Gney Fransa ve Kuzey Ispanya'nn maa
ra resimleriyle olan bu benzerlik ya da akrabalk, bu resimlerin
doa formlarnn artistik dnlmesinden ileri geldii dncesi
ne balanmtr. Resimlerde inai-dekoratif prensip grlmez. Bu
resimlerde bir yerin belli edilmesine gayret yoktur. Oraniara daya-
nan bir figr de sz konusu deildir. Bu eserlerde yan yana ya da
arka plana konulan figrler de yoktur. Aynen Eskita a resim- R. 122: Av sahnesi resmedilmi tuva-
R. 713: 1. Setos'un Abidos'taki zahiri me- R. 118: Kom-Omba'da Haroeris ve fet tablasi. Ilk 5/aleden hemen n-
zarmm tilpayeli salonunun orta gemisi. 19. tann/anna ait tapmam stun lerinde olduu gibi. Eer gere sslemelerini incelersek, bu ss- ce (Paris, Louvre). Dikkat edilirse bu
Sla/e (/.. 131 0). Ptolemeus a1. lemelerin, gerecin biimiyle bir ilgisi olmad derhal ayrt edilir. insan figiirlerinin bast1klan yer iaret
Bylece gerecin biimine bal olmayan bir sslemenin Msr'n edilmemitir. Insanlar havada duruyor-
lar gibidir. Figrlerin grn bir silu-
tarihten nceki rlyeflerinde grld tespit edilmi olur.
ete benziyor. Ilkel k/Wrlerin leke halin-
Msr'n tarihi alardan nceki resimlerinde, Eskita a'na ait deki ematik resimlerini hatrlatmakta
resimlerin zelliklerini bulduktan sonra, Msr'n belirli bir dei dr. Halbuki sonralan hem zemin izgi-

me ve gelime izleyerek byk uygarlklar ann olgun anlatm sinin teekkl ettiini~ hem de figrlerin
i formlarmm ekillendiini gryoruz.
niteliine ulatn gryoruz.
Aynca figrler yalnz yUzeyi geliigzel
Msr'n resim, rlyef ve heykeli, mimarisinden bamsz ola- doldurmak iin kullanlml gibidirler.
rak ortaya kmtr. Msr'da ilk bulunan resimlerden birinde bir
gemi, bir sahil, kyda keiler ve tekeler grnmektedirler. Bunlarn
R. 116: J/1. Ptofemeus'un Karnak'ta R. 119: Dendera'da Tanra HotorTapma1. yannda kuwetli geni kalal kadnlar, stilize edilmi ekilde ve
yaptirdi Chonsu Tapma'mn nn- Ptofemeus ve Roma a.
R. 114: Karnak'ta, Ay tanflst Chonsu'nun ta- dekoratif olarak anlatlmtr. Negade ncesi an kilden yapl
deki giri kapm
pmamdaki avlu. 20. Slale(I.. 1190). m kadn figrleri, Eskita a'nn dourgan kadnlardr. Ve
R. 120: Edfu'da Horus Tapna. Pifonlu avlu, n salon, Wil/endorf Vens anlayndadr. Ayrca kilden yaplm heykel-
stunfu salon ve kutsal oda. Yapt eksenlidir.
ciklerle sahneler dzenlenmitir. Btn bu anlatm biimleriyle
Msr'n bu a Afrika kltrne balanr. Bu anlatm yolundan da
realist olarak fizyanamik anlatma nem veren Msr sanatna; yani
arkaik-ina edici Msr sanatna yol alr. Bu hayattan alnm figr-
ler yannda, kat formlu ve arkaik karakterde tatan kaplar, tatan
yontulmu hayvan figrleri yaplmtr. Bu sert materyaller al
mada katiyet ister. Bylece tarihe yakn zamanlarda Msr'da bu
sert talardan insan figrlerinin yaplm olduunu ve byk Msr
kltrnn hazrlklarnn baladna tank oluyoruz.

581 DNYA SANATTARiHi
R. 123: Gebe! e/-Arak b1al. Fildiinden.
Bak sapnn n ve arka yz. Bu tab-
lafarda da yzey figrler/e do/durul-
mutur. Msr sanatnn bu devresin-
de, kompozisyon fikrinin, primitil halk
sanatlannn seviyesini yeni yeni amak
zere olduu grlr.
Yukar Msr'da Hierakonpolis'de bulunan bir mezarda tarihten
nceki yaptlar grlyor. Fresklerve toprak kaplar, desenli ve ss-
l olduundan, bunlardan nce, belli almalarn yaplm oldu-
unu anlyoruz. Bu yaptlardaki figrler, birbirleriyle ilgili deil
dirler. Yani aynen paleolitik resimler gibi. Fakat Hierakonpolis'de
bulunan yaptlardaki bir zellik, onlar paleolitik resimlerden ay
rr. O da, bu resimlerde bir Msr slubunun bulunuudur. Oysa
Gney Fransa ya da Kuzey Ispanya maara resimlerinde bir slup
fark yoktur. Paleolitik resimlerdeki hayvan figrlerinde, figrler
arasnda bir balant bulunmaz. Oysa bu aQdaki Msr resimle-
rinde bir sahne dzenlenmitir. Bylece Msr'n resim ve heykel-
lerinde figrlerin birbirleriyle olan ilgilerinin dnld anla-
lmaktadr. Ayrca insanlar ve hayvanlar, bir zemin hatt zerin-
de sralanm ve tek tek ele alnmlardr. Btn figrler sil u et ola-
rak gsterilmitir.
Msr sanatnn balamasndan ewel, katedilmesi gereken yol
zerinde Gebe/ ei-Arak b1a1 ile J.. 2800'n Tuvafet Tabiasi var-
dr.
Gebel ei-Arak banda bulunan zellikler unlardr:
a) Titiz bir simetri.
b) Ayrt edici izgilerin bulunmay.
c) Figrlerin, bir yn halinde, st ste, i ie dzenlenmesi.
Msr'n tarihi aiarna yakn olan bu zamanlardaki rlyef slu-
bu, resim anlayna uygun olup, gsler ve omuzlarn cephe~
den, yzn profilden ve ayaklarn yandan, adm atm durumda
oluu ve diz matsalnn melmede deerlendirilmesi, artk Msr
uygarlnn byk anlatmnn balamak zere olduunu gs- dan Diyezer'in heykelidir. Ba, ayak ve vcut dikey bir durutadr.
termektedir. Burada her ey somut olarak anlatlmaktadr. Konu
bir olayla ilgili olup epiktir. Gebe! ei-Arak bann yannda, \.O.
2800 yllarnn tuvale! tablalarn grmek yerinde olur. Bu
tablalarnn en ilgiye deer paras, Kral "Nar-Mer" (1. "'''-'-"'-
Tuvafet Tab/aS/'dr. Bu eya, prehistorik bir kalnt
Tabladaki rlyefte Libyallara kar bir sava gryoruz. :~nrler
kark olmakla beraber teker tekerdir. Yzeyin olanak h .. .. nrlH-
u kadar doldurulmasna aba harcanmtr. Figrler
demekte fakat birbirlerini kesmemektedir. Yrme, ayakta
ma hareketleri, henz tam anlatmna ulamamtr. Fakat
niyet belli edilmitir. Bu rlyef, Msr sanatnda kral
yonunun ilk anlatmdr. Kral esas figrdr. Tuvale! T,h,d".~'
Gebel ei-Arak'taki anlatmdan farkl olarak, figrler karmak<rsK
gsterilmeyip, gruplar halinde ve olayla ilgilidirler. Ayrca,
ler mekann alglandn gsteren bir yer izgisi zerinde
rulmutur. Tablann yukar tarafnda da insan yzl, boa bal
tanr anlatm vardr.
Gebel el-Ara k ba ile Kral Nar-Mer'in Tuvale! Tablas'n
ki esas Msr sanatnn zelliklerinden ayran nokta vardr:
1- Hayvan resimlerinin geliigzel, yzey daldurucu biim<Je
dzenlenmesi.
MISIR SANATI 159
2- Kar karya iki hayvann antilelik olarak, kompozisyonun
zerinde bir devlet sembol (sancak), iareti gibi kullanlmas.
3- Efsanevi hayvanlarn gsterilmesi.
Bu efsanevi hayvanlarn, Mezopotamya'daki (Uruk) silindir
mhrler zerindeki hayvanlarla yaknl vardr. TuvaJet tabla-
larndaki boa biimi bir baay deil, kraln kudret ve kuwetini
anlatmaktadr. O bizzat kraln kendisidir. Ve hibir zaman kraln
resmi deildir. Yani boa biimi prensip olarak kraln kendisi ola-
rak kabul edilmektedir. Boann altndaki insan resmi ise dman
temsil etmektedir. Yani bir kavram ifade etmektedir. Bylece bu
resim bir hiyeroglif gibi tasvir etmiyor yalnz sembolle anlatyor.
Msr sanatna zg yn, kraln tanrlatrlmasdrve bunu bir hay-
van sembolletirmektedir. Nar-Mer'in TuvaletTablas'nda ise kral,
boa sembolyle deil, insan olarak gsterilmitir. Buradaki ifade,
kuwet ve kitlede deil tavrdadr. Ve hatlarla gsterilmitir.
. Slaleden kalma rlyeflerden en nemlisi ve ilginci, kukusuz
Atmaca/I Mezarta1'dr. Bu rlyefte altta bir sarayn stunlu cephe-
si ve zerinde de bir atmaca gsterilmektedir. Atmacann ayaklar
R. 124: Nar-Mer'in Hayvan/ Tuvafet
altnda bir ylan resmi grlmektedir. Rlyefte hibir ss yoktur.
Tabfast (I.. 2800): Ortada grlen
Atmaca burada koruyucu, tanrsal bir kutur. Ylan ise kraln ad yuvarlak ukur yerde boya kartlmakta
dr. Kuun keskin hatl, sakin, byklk iinde olan anlatm, ebe- idi. Bu yz tabfanm stdr.
diyete hakim bir tavr iindedir.
Eski imparatorluk'ta heykel ve resim
Heykel sanatnn nemli rneklerinden biri, 3. Slale krallarn
Buna karlk oturan kalalar, yaptn blok bir stun olarak anla-
tmn salar. Btn vcut antsal bir tavr iindedir. Bacak, kol R. 125: Hayvan/i tuvafet tablasmm ar-
ve kalalar nemle gsterilmilerdiL Gzler belirli bir yere bak- ka yz. Berlin Devlet Mzesi.
maktadr. Her eyi gren bir tanr gibi, yzde hibir ifade yoktur.
Ebedi bir varolu resmidir bu (3. Slale I.. 2650). Burada kitle
anlatm ve alttaki tahtyla vcudun bir btn olarak gsterilme-
si nemlidir.
Prens Rahotep ve Prenses Nefret'in statlerinde, Diyezer'in hey-
kelinden ayrlan ynler vardr. Prens ve Prenses sade, kbik form lu
ve vcutlar tahttan ayrlm olarak dururlar. Figrler cepheden,
bacaklar birleik ve masif bir kitle duruuyla anlatlmtr. Ancak
buradaki duru, tanrsal bir anlatm iinde deildir. Kalender,
kylce bir duru tavrlara hakim olduu gibi, heykel gze batc
biimde boyanmtr. Bu sanat naif bir sanattr.
4. Slale'de, piramitlerden ayr olarak, prensierin ve asillerin
mastabalarma ait duvarlarda oyulmu bulunan tapnma hcrele-
rinde, bir rlyef sanat gelimitir. Bu gelenek, 5. Slalede Msr'
yneten zenginlerin mezar talarnda zengin bir rlyef sanatnn
gelimesine sebep olmutur.
Yeni bir mimari, lnn bulunduu odann giriindeki dzen-
de grlr. Bu yenilik, aldatc kapnn stne lye ait bir tasvi-
rin getirilmesidir. Bu anlay, resimde bilinli bir simetri gsterir.

601 DNYA SANAT TARiHi
R. 126: Kayaan tandan tuva/et tab-
las. Boa olarak gsterilen kral motifi,
sonralan sfenksfer iin bir imkn yara-
tacaktr. Kral bylece boann kudreti-
ne sahip olmaktadtr.
R. 127: Kral Nar-Mer'in Tuva/et Tabla-
si'nnn taraf. Berlin Devlet Mzesi.
MISIR SANATI 161
6. Slale'den bu yana, tapnaklar ller iin yaplm bir mezar
Kap taklitlerinin, yani aldatc kaplarn domas 4. Slale zama-
evi deil, sanki oturmak iin ina edilmi birer saray gibidir.
nndadr ve ziyaretiler iin deil, lnn yolunu armas ama-
Heykellere, seyrcnn bakna uygun yn verilmitir. 4. Slale'deki
cyla yaplmtr.
aldatc kaplarn ilerine ya rlyef ya da arka zeminle balants
I.. 2550'deyaplm, 4. Slalezaman firavunlarndan Ketren'in
olmayan bir_heykel konmaktadr. Ancak bu heykellerin duruu
byk piramidindeki heykeli, blok anlatm n ve tam vcut formu-
proflden degl seyrcye donuktur.
nun en gzel rneidir. Cepheden duru, arkaik dikey bir duru
Rlyefler 5. Slale'de oalyor. Mezar duvarlarndaki rlyefler-
dzeni gsterir. Sa kol, bacak zerinde tutulmutur. Bylece kuv-
de lnn hayatn ve zenginliini anlatan eylerle, olaylar gste-
vetli bir simetri anlatrnda nem kazanmtr. Ketren zamannda,
ren konulu relyetler vardr. Bylece bu an resimlerinden, l-
piramitler en son matematiksel formunu bulmutur. Sakkara'daki
lerin hayatlar hakknda birok bilgilere sahip olabiliyoruz. Bu rl-
kk tapnma odalarnn yerini de bu devirde byk salonlar
yef resirnlerindeb~r tarih ya da hikaye deil, lnn sahip olduu
almtr. '
eyler olumsuzluge ntkal ettirmek ama olmaktadr. Bu yzden
Mikerinos zamannda yeni bir anlayn ortaya kt gr-
o ada, bu resimlere bir tasvir olarak deil, hayat olan bir var-
lr. Bu, piramitlerde bykle olan istein, heykellerde vcut
lk gzyle baklmtr. Msr sanat bu resimlerle seyirciyi etkile-
uzuvlarna anlam vermek istei orannda azalmasdr. Bu, vcu-
rnek ya da onu heyecanlandrmak istemez. Bugne kalan bu yk- R. 128: Ktip heykefii gzleri cam ola-
da anlam verme isteini Mikerinos'un ayakta duran heykellerin- rak gz ukuruna yerletirilmitir 5
sek kler n mezarlarndak resimler ve heykelleryle l, hayattaki S/ale (i.. 2400).
de gryoruz. Mikerinos tannlara zg stn bir edayla yr-
durumuY.Ia _lmszle ulatrlmak istenmitir. Bu yzden hey-
yor. Ancak heykelin etkisi Ketren'in sfenksinden daha az antsal
kel, k oldukten sonra ona hayat garanti ettiinden, Msrl iin
dr. Uzun boylu firavunun yrynde, Keops ya da Ketren'in o
br gere.ks~~~ ol~utur. Resimde omuzlarn cepheden gsteri iii,
sarslmaz skGt telkin eden duruu grlmyor. Heykelde vcut
M~r as~ler n k bar ve temsil edici bir grntr. Msr rlyefve
paralar tek tek ilenmitir. Arkaik anlatm, yalnz titiz bir cephe- R. 129: Kra!_ Kasehem (Chasechem).
resmlernde ehreler profilden gsterilmekteydi. Ancak aa snf 2. Slale (1.0. 2600). Kahire Mzesi.
den duruta ve dikeylikte vardr.
lardak halkn resmleriyle dmanlarn resimlerinde ya da hizmet- MISir sanatmm arkaik slup devresinin
Ite, vcut uzuvlarnn gittike ayr ayr ilenmeye balamas, ilk rnek/erinden.
ilerin tasvirleri iin, her ynden grn sz konusu oluyordu.
canl doaya benzerneyi hedef almas ve heykelin, arkasnda bulu-
nan bloktan gittike ayrlmas, 4. Slale dneminin heykel sana-
Bu adaki Msr rlyefinin zellikleri
tnda grlmeye balayan zelliklerdendir. Bu zelliklerle 4. Slale
Derinlii ~z olan grnler, anlatm iin tercih edilmitir. Btn
sanat 5. Slale'ye balanr. rnein Sakkara'daki 5. Slale (I..
hareketlern anlatm yzey boyuncadr. Hibir zaman arkadan
2450) krallarndan Ranafer'in heykelleri, figr arkasndaki dz
ne doru bir anlatm dzeni benimsenmemitir. rnein: Bir
bloka, ancak baz ularla balanmtr. Bu ular, kollar ve bacak-
ma.sann. resme~ilii yandan grnte, yani tam bir yatay izgi
lar arasnda grlr. Sa bacak henz arkadaki bloka baldr.
h~lndedr. Mekan anlatm yoktur. Ayrca bir masa stten gr-
Bylece arkaik zellikten tam ayrlmam grlr. Ancak heykel,
nu olarak, ya kare ya da yuvarlak olarak gsterilmitir. Fakat hi-
blok zerinde bir rlyef zelliini kaybetmi olur. Gzler, ene ve
br zaman br eya br noktadan perspektif grn iinde gste-
yz daha canl ifadelidir. Vcuttaki yzeyler, artk kbik formda
r~me~.:r. Bu resmierden karlan, perspektif nesne biimleri-
deil, doann gzlemlyle yaplan anlatma yakndr.
nn br yuzeyde sralanarak icra edilmesine dayanmasdr. lnn
5. Slale zamannda nemli olan bir "Ktip" heykeli vardr. Bu
gemiini anlatmak bu resimlerin amac deildir. Resimlerde
heykelde, firavun heykellerinin arkasndaki blok yoktur. Vcuttan
grlenler daima yaanlan zaman, yani imdiki zaman gster-
ayrlan kollar, arkada, hibir yere bal deildir. Yalnz tekrar vcu-
mektedir._ Fakat bu resimlerde cereyan eden ey yalnz bir kez,
da balanrlar. Boyun da omuzlardan ayr ve serbesttir. Az, kii
ancak _d~m olarak cereyan etmektedir. Bu resimlerde l ah
sel bir anlatma sahiptir. Yz, dikkatle dinleyen, efendisinin tek
sn fguru, her eyin merkezi durumundadr. Yani o her eyi yaa
szn karmayan, anlaml bir yzdr.
maktadr.
Bu aa ait heykellerden nemli bir dier rnek olarak "Ky
Resimlerde ritmik bir dzen yoktur. 5. Slale'nin sonunda rl-
Muhtan", ne atlm sol ayayla ilgiyi eker. Figr gerekte yr-
yef ve heykeller kalender bir anlatm iindedirler.
yor gibidir. Denee dayal sol kolu serbest olarak havadadr.
Heykel simetrik kuruluta deildir. Fakat cepheden olu zellii
Orta Imparatorluk heykeli (I.. 2052-1670)
henzkaybolmamtr. KyMuhtar, Per-her-Nofretve6. Slaleden
Eski lmparator~uk ile Orta Imparatorluun balangc arasnda,
1. Pepi ile olunun bakrdan heykellerinde cepheden duru, da
yan i. O. 2190 dan 2052 ylna kadar karanlk bir a vardr. Bu
nk uzuvlarda ancak hissedilebilir. Artk iladeli duru kaybolmutur.
karanlk a srasnda Msr'da 6.'dan 11.'ye kadar Slaleler gelir
Firavunlar gelii gzel duran insanlar gibidir. O sarslmaz blok ifa-
g:er. Orta _Imparatorlukta Msr dilinin klasik bir olgunlua ula
de, tanrsal duru kaybolmutur. Yzler allmam bir canllkta,
tg ve edebyatta olgun eserlerin verildii grlr.
fakat asaletsiz, aciz insanlar gibi biimlendirilmilerdiL
621 DNYA SANAT TARiHi
6. Slalede sanatta formun yumuad ve rlyef yapma zorun-
luunun ortadan kalkmaya balad anlalr. Rprezantatif gs-
teriin yerini, geliigzel kii gsteriinin ald grlr. Baz mezar
rlyeflerinden 11. ve 12. Slale zamanlarnn byk i kavgalar-
la getii anlalmaktadr. Orta Imparatorluk ann bandaki
sanat, Eski Imparatorluk sanatnn bir devamdr. Yani arkaik f~r
mun yumuamaya baladn grdmz Eski Imparatorluk
sonundaki sanat anlayndadr. 6. Slale'nin heykel ifadesinde
blok formu ve derinlii olmayan anlatm, artk nemini yitirme-
ye balamtr. Ite Orta Imparatorluk ann bandaki sanatn
zellii bu ekildeydi. Ancak Orta Imparatorluun mezarlar nda,
kukla gibi figrlerden dzenlenmi sahneler grlr. Ornein; bir
mumyann nakli, ev kanseri, iinde insanlarn bulunduu birgemi
vb. Bu sahnelerdeki figrlerde Eski Imparatorluun canl hareket-
leri yoktur.
ll. Slale firavunlarndan Mentuhotep lll'n heykelinde kalen-
der, kaba bir kyl ifadesi grlr. Fakat titiz tavryla Kefren'e
benzemektedir. Gs zerinde kavumu olan kollarla, heyke-
lin simetrik ifadesi kuwetlendirilmi ve bylece heykeldeki frontal
ifade, daha belirli bir hale getirilmitir. Fakat bu heykelde bir yeni-
lik ortaya kmaktadr. Figrn zerine oturduu blok halindeki
sandk formuyla vcudun kala ve bacaklar, Eski Imparatorlukta
olduu gibi bir btn meydana getirmemektedir. Burada ligrn
zerine oturduu taht ayr bir paradr. Ve Eski Imparatorlukta
figrlerin arkasnda grdmz blok bu ada yoktur. Bu zel-
R. 130: Kral Diyozer'in oturmu hey* likler, Sesostris'in heykelinde de grlr.
keli. Sakkara. 3. Stale (I.. 2650). Orta Imparatorluk rlyeflerindeki nemli zelliklerinden biri,
Kahire Mzesi. rlyef yzeyinin kesin, kenarlar keskin dikdrtgeniere ayrlmas
dr. Dier bir zellik, de, rlyef resimlerde yiyeceklerin, hayvanla-
rn ve kap-kacan bir hiyeroglif gibi kesin ve basit resmedilme-
sidir. yle ki biz bu resimleri bir hiyerogliften zor ayrabilmekte
yiz. Hiyeroglifler de grlmemi bir kesinlik iindedirler. Eer Eski
R. 131: Kefren, bamda Horus tanns, Imparatorluun hiyeroglifleri ile Orta Imparatorluun hiyoroglif-
doan kuu eklinde. Krala kendi kud lerini yan yana koyarsak, Eski Imparatorluktakilerin ok geliigzel
retini vermektedir.
dzenlendiini ve bunlar kadar kesin olmadklarn grrz.
Orta Imparatorluk rlyeflerinin teki zellikleri; inai bir sa
lamlk, derinlik fikrinin nem kazanmas, kompozisyonda byk
titizlik, her figr iin belli bir yer ayrma ve her ligrn bal ba
na bir eser olmas, son olarak da gnlk olaylarn resmedilmesi-
ne nem verilmesidir.
Orta Imparatorluun 12. Slale'sinde ilk kez gzel insan lk-
snn ortaya ktn gryoruz. Bunun nedeni, artk da olan hakimiyetinden uzaklatrrken, yz ve vcut anlatmn, doa
etkinin hesaba katlmasdr.
1. Sesostris ve lll. Amenemhet'in statleri ilgi ekicidir.
Mentuhotep'in belden st, ksa bir elbiseyle rtld halde, 1.
Sesostris'in Eski Imparatorluun adetine uyularak belden stnn
plak brakldn grrz. 1. Sesostris'in zerinde yalnz edep minin, insan vcudunu piramit gibi antsal forma sokmasdr. Bu
yerlerini rten bir bez bulunduunu gryoruz. Bunun yannda
bir omuz rts ve sa kal ilgi ekiyor. Sol el, dz olarak baldr ze-
MISIR SANATI 163
rine konulmu. Vcut, Ketren'in vcudundan daha uzun. Vcut
gen, krksz ve yuvarlak formludur. Ketren'in heykeli ebediyet
iin tahta oturmu olduu halde, 1. Sesostris'inki, sanki bir kabul
treninde duruyor gibidir. Ve sanki ksa bir sre iin orada otu-
ruyor izlenimini brakmaktadr. Yz dar ve asil ifadelidir. Vcut
byk yzeyler halinde modle edilmitir.
111. Amenemhet'in heykeli, figr biiminin armonisi bakmndan
. Sesostris'inkinden daha doacdr. Modle, yumuak bir anla-
tmdadr ve duruu son derece rahattr. Figrn artk tehdit edi-
ci bir grn de yoktur. Gs ve karn adalelerinin modle edi-
lii gerekte daac bir heykel inceliindedir. Boyun uzun, yz
yuvarlak formludur. ehre uyank ifadelidir. Eski Imparatorluun
o tanrsal iladeli heykelleriyannda bu heykeller, bildiimiz dn-
yevi yaratklar olarak kalr. Hareketleri, alelade insanlarn hareket-
leri halindedir.
13. Slale'den 1. Neferhotep'in ba heykeli Orta Imparatorluun
sonuna rastlar. Bu heykelde grld gibi, artk yzde, insann
da vuran ruhi durumu yoktur. Bu heykelde irade ve enerji de
R. 132 (solda).' Kooper (Ky
grlmez. Dier heykellerdeki kiilerin de zayf iradeli oldukla- Muhtar)'in tahtadan heykeli. Eskiden
r aka bellidir. boyalt idi. Sakkara. 5. S/ale; (sada)
Orta Imparatorluk sanat, erkein resmedilmesinde giyinik fig- Per-her-Notret'in tahta heyke{i. Eskiden
boyali idi. 5. Sla/e.
r benimsemitir. Ancak bu an bayla sonu arasnda, enerji, ira-
de ve giyim bakmndan fark grlr. rnein, . Sesostris'in bir-
ok heykelinde, Eski Imparatorluun kbik ve blok anlatm tercih
edildii halde, Osiris'in heykeller; bir mumya gibi tamamen elbise
rtleri arasnda kaybolur. Orta Imparatorluk, Eski Imparatorluun
blok formundan deil, insan vcudundan hareket etmektedir. Ve
elbise de bu insann gnlk halinden ayrlmyor.
Orta Imparatorluk sanat, erkek ifadesine nem verir. O kadar
ki, kadnlarn ifadesinde bile erkek biimi gz nnde bulunduru-
lur. Kadnlarda kalalar kk ve enerjiktir. Gzler, burun ve az,
kiinin karakterine gre, fakat ynsz bir biimde modle edilmi
tir. 1. Sesostris ile lll. Amenemhet (12. Slale)'in heykellerinde ihti-
yarlk ve tevekkl ifadesi grlmektedir. Yani Eski Imparatorluun
sonundaki firavun heykellerinde grlen yorgunluk ve tevekkl R. 133: Bir Msr mezarndan kabart-
ifadesi vardr. Genel olarak Msr sanatnda, ne zaman ihtiyarlk ve ma 5. S/a/e. (l.. 2400). Berlin Devlet
Mzesi.
tevekkl ifadesini gryorsak, bu, Msr tarihinin karanlk zaman-
larnn baladn bize gstermektedir.
Orta Imparatorluk sanatnda, en nemli heykeller sfenks hey-
kelleridir.
Orta Imparatorluun form gr, figr blok formun
ya daha yaklatrr ve titiz bir yasa iine sokar. Eski Imparatorluk,
fgrn tmn mtalaa eden blok anlatma geni planl deta-
y ve vcut zarafetini sokmutur. Ayrca kp ve kare prizma bii-
minde, oturan figrlerin anlatmn kefetmitir. Bu, Msr arkaiz-
blok heykeller ile sfenksler, Orta Imparatorluun en nemli zel-
liklerindendir. .

641 DNYA SANAT TARiHi
R. 134: (solda) Rahotep ve Notret'in
heykel/eri. Kireta. Vcutlar
gzler camdandJr. 4. Slale.
R. 135 (altta solda): /. Sesostris.
Slale. (I.. 1970). Kahire
Heykel/erde Eski Imparatorluk
rinin katli kaybolmutur.
ifadesi dikkati ekiyor.
R. 136 (altta ortada): If.
kam. 12. Slale.
R. 137 (altta sada): Ketren'in
li. Koyu yeil kayaan tamdan.
4. Sla/e.
MISIR SANATI 165
Yeni Imparatorluk heykel ve resmi
(17.-24. Slale 1 l.. 1610-715):
Yeni Imparatorluk sanat, balangta Orta Imparatorluk sanatna
balanr. Bu an byk mimari eserlerinden biri, Msr mima-
risini incelerken grdmz gibi, Haepsut'un Teb civarnda
Der el-Bahari'deki terasl tapnadr. Bu yapda piramit formun-
dan vazgeildiini grdk. Bu eserin yannda, Karnak'taki Amun
Tapna'n ve bu eserlerde obelisklerin yer aldn da gene
renmi bulunuyoruz.
18. Slalefiravunlarndan Haepsut'un heykelleri, 1. Sesostris ya da
111. Amenemhet'in heykellerine benzer. Yani, Yeni Imparatorluun
da Orta Imparatorluk ann elerini benimsediini gryoruz.
Eski Imparatorluun, heykelin arkasna koymak gereini duydu-
u blok, Haepsut'un heykellerinin arkasnda yoktur. Ancak figr,
sade bir dikdrtgen prizma taht zerinde oturmaktadr. Heykel
uzun olup, hafif modlelidir. Orta Imparatorluk heykellerinin cid- R. 138: ll. Ramses. Siyah granit, 19.
di duruuna mukabil, Haepsut'un bu heykelinde selam vermeye Sfafe. I.. 1250 yllan Torino, Msr
hazr bir yz ifadesi grmekteyiz. Bu heykelde tarihte ilk defa ola- Mzesi.
rak bir erkek ligrnde bir kadn tavr ve kibarlnn izlerini gr-
mekteyiz. lll. Tutmasis'in heykeli de btn bu zelliklere sahiptir.
Orta Imparatorlukta yz ve vcutlarda grlen kme ve ihtiyar-
lk belirtileri, bu an heykellerinde yoktur. Ancak imdi ehreler-
de, lll. Tutmasis'in yznde, tuvaJet boyalaryla yaplm bir mak-
yaj vardr. Ve yzler tuvale! boyalaryla biimlendirilmitir. Formlar
klasik, kesin bir hat katl iindedir. Heykelin yapld ta, cilalan-
mtr. Heykelin baklar canldr. Asillerin heykellerinde d kon-
turlar rahat ve zarif bir ekildedir.
Yeni Imparatorlukta Haepsut'un kz, blok halinde kp formun-
da yaplmtr. Bu figrde, yerde oturmu ve elleriyle dizlerini sar-
m toplu bir hareket gryoruz. Bylece bu hacim ve topluluk
ile Msr sanat, piramit salamln ve antsalln heykel formu-
na da vermitir. Haepsut'un mezarnda grlen dou sahnesi,
byk bir efsane olarak resimlenmitir. Bu mezardaki rlyef, dz
ve zarif bir biimde perdahlanmtr. Ve rlyef izgileri de keskin
olmasna ramen ok ahenklidir.
Bu an resim ve rlyeflerinde artk esirler deil, saygl eliler,
konuklarn arlayar ev sahipleri; sava ganimetieri deil, hediye-
ler; tehlikeler deil renkli servenler anlatlmtr. Figrler ikili ola-
rak resmedilmiler, iki figrde de ayn admlar atlmtr. Figrler
dimdik bir yry pozundadr.
Yeni Imparatorluk anda tanrlarn krallara nazaran g-
lendiini gryoruz. Ancak firavun, tanrlarn ortasndaki yeri-
ni henz muhafaza etmekle birlikte Eski Imparatorluk an
da olduu gibi, bir byklk ve onur iinde deildir. Fakat Orta R. 139: lll. Tutmasis heykeli. Beyaz
Imparatorluk andaki gibi, tanrlarn himayesinde ve tanrlarn mermer. oer efMedine. 18. Sfafe.
Ykseklik 19 cm.
ellerinden tutup sevdii kiiler olmakta devam ederler. Artk, Eski
Imparatorluun o tanrlardan gl ve byk olarak gsterilen
firavunlarn gremiyoruz. Eski lmparatorluktaki firavunlar bizzat
tanr durumundaydlar.
DSTS
661 DNYA SANAT TARiHi MISIR SANATI 167

MISIR SANATlNDA YUMUAMA VE GEVEME Bu ada, erkeklerdeki elbiseler, ayak bileklerine, kadnlarda
18. Slalenin sonuna doru, yani l.'den itibaren IV. Tutmasis (I.. ise ayak parmakianna kadar inmektedir. Oysa Eski Imparatorluk
1422-1413) ve 111. Amenofis zamanlarn (I.. 1413-1377) iine zamannda vcudun st ksm plak olduu gibi, eteklik de bir
alan alarda, Msr'n d dnyayla olan kltrel ve ticari al ort kadar ksadr. Orta Imparatorlukta etek boyu dizierin stn-
verii artar. Bar politikas gdlr. Sanat ve kltr hayat geli- deydi. Eskiden plaklk moda iken, Yeni Imparatorlukta giyinme
ir. Yeni Imparatorluun birinci ksm, Haepsut ve lll. Tutmasis moda olmutur. Erkeklerde vcudun st ksmn plak gstermek
zamanlarn iine c:ilr. Sanat almalar bakmndan bu a, Orta de artk arzu edilmiyor. Kadn ve erkekte mcevher merak bal
Imparatorluun sanatn biraz daha inceitmi ve zarifletirmitir. yor. Bylece Msr sanatnda ar, oturakl, asil durular yerlerini
Yani Orta Imparatorluun sanatndan fark, kibar ve zarif formla- ince, kadnca, zayf ve iradesiz pozlara brakmtr.
R. 140: Hesire'nin mezarndan bir yazt.
3. Stale (I.. 2650).
rdr. Bu esasl zellik yannda, Yeni Imparatorluun bu zaman
na karakterini veren zelliklerinden biri de, rlyef ve heykellerde IV. Amenofis zaman (Ehnaton)
kadnca zarafete nem verilmesidir. s. Slale'nin sonunda, IV. Amenofis'in Amarna a bal
rnein, Orta imparatorlukta kadnlarda bile bir erkeke tavr yor (I.. 1377-1358). Firavun, tek tanrl bir dini kabul ettirmek
ve vcut formu olmasna karlk, bu ada erkeklerde de kadn iin byk aba gsteriyor. Yeni tanrnn ad Atan, yani gnetir.
ca bir tavr ve form vardr. Bylece Orta lmparatorluktaki erkeke Amenofis, yeni tamy halk arasnda kabul ettirmek iin, eski tan-
ciddiyet, yerini Yeni Imparatorlukta kadnca zarafete terk eder. Bu r Amun'a olan inanc ortadan kaldrmak istiyor. Fakat Amun tan-
nedenle biz, Yeni Imparatorluk ann eserlerinde, Orta ve Eski rsnn rahipleri, yenidine kar cephe. alyorlar. Firavun her eye
Imparatorluun sayg esinleten arbal blok ifadesini deil, hoa ramen Amun'un resim ve heykellerini btn tapnaklardan kal-
gitmeyi ama edinmi figrlerin pazlarn buluyoruz. Bu nedenle drtyor. Atan adna lkenin her tarafnda tapnaklar kuruluyor. IV.
kadnca pazlar n, erkeklerin hareketlerini de etkilediini anlyoruz. Amenofis, kral ad olan Amenhotep adn, Ehnaton olarak dei
Heykellerin ilenii Msr'n hibir anda bu kadar incelik gster- tiriyor. Yeni devlet merkezini Arnama'ya tayor. Fakat Ehnaton
memitir. Tahrik edici cinsel bir zarafet vermek iin, ince ve yzey- olan IV. Amenofis'ten sonra gelen krallarn kurduklar egemenlik
sel bir ilenile hatlarn akc oluu nem kazanr, bu da rlyef ve ksa mrl oluyor. Bu krallardan biri olan Tutankarnun zamann
heykellerin balca zelliini tekil eder. IV. Amenofis dneminde- da lkede karklklar balyor, ve eski tanr taraftar olan General
ki bu ince ilemeyle de Msr sanatna bir dejenerasyonun girdi- Haremhab, Atan dinini ortadan kaldrd gibi kendisi de firavun
R. 142: Kralie Haepsut, byk su ka-
i grlr. Kadnlarn yannda erkeklerin de ziynet eyas takt, oluyor. bwla. K1rm1z1 granit. Der el-Bahari. 18.
vcutlarda yumuak ve kuvvetten dm formlar arand, zen- Ite bu Ehnatonlar zamannda, Msr sanatnda yeni bir sanat S/a/e.
gin bir eya gsteriinin nem kazand gzlemlenir. Bu kadn anlay grlyor. ehrelerde ciddi bir ifade belirdii gibi, Msr
ca yumuak iladeli biimlendirme, Eski Imparatorluun sert blok sanatnda bu zamana kadar grlenlerden baka bir biim ortaya
anlatmyla tam bir ztlk gsterir. kyor. Bylece bu yeni Slalenin yabanc uyruklu olduklarn anl
rnein, lll. Amenofis'in aslan biimindeki heykeli, bu deiik yoruz. Ehnaton zamannda hapishanelerden eski krallarn hapset-
anlayn belirgin bir rneidir. Yani artk frontal (cepheden) figr tirdikleri kimseler karlyor ve bunlara yeni hkmetin tekilatn R. 143: Tahtadan bir duvar rlyefi.
Sakkara'da Hesire'nin mezarmda. He-
ifadesi zlmtr. Aslan, ban vcudunun ynnden, yani da grevler verildii grlyor. Yzleri kaba olmakla beraber, hey- sire, btn alametleriyle yemek masa-
R. 141: Derinfiine rfyef. Ters oyma. profilden ayrm ve yana dndrmtr. Bylece saiarn blok kel sanatnn en gzel rnekleri bu Amarna a'nda yaplmtr. smda oturuyor. 3. Slale.
Kralie Haepsut. Kamak obelisklerin- anlatm bozulmutur. Bu blok anlatmnn terki, Msr sanatna ilk Amarna a'nn sanatna Hamann, Geschichte der Kunst, Altertum
den biri zerindedir. I.. XVI. yzytf. kez, an'lk ifadeyi kazandrmtr. Iinde bulunulan anlk hareketin adl kitabnda Devrimci slup demektedir. Devrimci slup yukar
deerlenmesi, Msr sanatnda arkaik anlatrnn da ortadan kalk- dan bir emirle uygulanmtr. Emri veren kral ok gen olduun
maya baladn gstermektedir. lll. Amenofis'in bu sfenks hey- dan kralie olan annesi oluna ok etki yapmtr. Kralie annenin
keli, Orta Imparatorluk ann atiarnaya hazr asian deil, uyuk- ad Teye idi, ve asil olmayan bir ailedendi.
layan bir aslandr. Bu devirde zarif saray mensuplar yerine halkn en aa taba-
Kadn heykellerinde de e h re ifadesi nem kazanmaya balam kalar saraya alnmlardr. Bundan dolay resimlerde asil olmayan
ve yzn optik ten grnts anlatrnda ilgi grmtr. Kadnda tipler grlmektedir. ll. Amarna dnemi denen bu ada, sanat,
gs dk, ehreler ise bir maske gibi katdr. Yzlerde insann i kaba ve kalender insanlarn tiplerini ifade etmektedir. Bizzat kral
hayat artk sezilmeye balanr. Natralizme doru bir eilim belir- (Ehnaton) uzun, zayf bir ehreye, sinirli, gzel olmayan hatlara
gindir. Perukayaygn bir moda olur. Rlyef, gayet ince ilenmi sahipti. Abartmal ve natralist ifade, bu an kral ve kralie hey-
alak bir knt halindedir. Bu zellikleri biz aynen Haepsut'un kellerinde bir ilke olarak uygulanmtr. Hareketli formlar erilerle
rlyeflerinde gryoruz. Ayrca 18. Slaleden (I.. 1400 yllarn stilize edilerek karikatrize edilmitir. Bu zellikler, rlyef sanatn
da) emhet ve Ramose'nin Teb'deki mezarlarnda grlen rlyef- da heykel sanatna oranla daha abartmaldr. Nofretete'nin hey-
ler gayet bir ince ileniin rnekleridir. keli, kum tandan yaplm olup ok tatl bir modle iinde grl-
68/ DNYA SANAT TARiHi
R. 144: Ti'nin mezar odas. Kuzey du-
varnn bir rfyefi. Sakkara. 5. Sfafe.
R. 145: Sakkara'da Ptahotep'in mezu-
nndan bir rlyef. 5. Slale (l.. 2450}.
R. 146: Sabah sahnesi. Prenses Kavit'in
sandukasmdaki rlyef. Der e/-Bahari, 2.
Slale (l.. 2020). Kahire Mzesi.
mekte ve gerekten heykel sanat bakmndan Msr sanatna bir
yenilik getirmektedir. Ancak heykel, boyama suretiyle canl bir
grne sokulmak istenmitir. (Resim 157)
Arnama sanatnn zelliklerinden biri de, kral heykellerindevcu-
dun belden yukar blmn Eski ve Orta Imparatorlukta grld-
gibi plak gsterilmesidir. Salaml benimseme ilkesi yann
da, sslemelerin kullanlmas ve yzlerde hisleri n belli olmamasn
isteme gibi dnceler, bu sanatn henz oturmu ilkeleri olma-
dn da gsterir.
rnein sanatta bir tarafta gayet ince bir ileme ve ince sanat
kltr, dier yanda isteyerek kaba yaplan samimi bir anlatm tar-
z. Bu tam bir deer anarisi iinde bulunmadr. Tutankamun'un
Teb'deki mezarnn (\.. 1390) sanat, form ve ierik bakmndan
Arnama slubundadr. Yzdeki krklklar kibar olup hareketler
yumuaktr. Hatlar tatllatrlm, kadn vcutlar plak gsteril-
mi ve hatlar daha rahat izilmitir. .
Bylece biz Ehnatonlardan nceki Yeni Imparatorluk sanatna
yeniden dnldne tank oluyoruz. Lks tekrar itibar grmeye
balamtr. Zengin ve kaliteli kumalar, renkli talar, ziynet eya
lar rlyef ve resimlerde yeniden yerini almtr. Sanatta boyut-
lu anlatm (hacim) en stn seviyesini bulmutur. (Resim 155,
156, 157, 158)
IV. Amenofis'in yapt devrim, Tutankarnun zamannda eski
tanr Amun ve bu dinin rahipleri lehine ortadan kaldrlm
tL Bylece Amenofis'in devrimci sanatnn ortadan kalktna
tank oluyoruz. Bu nedenle Yeni Imparatorluun yeniden kadn
ca zarafet ve zenginlie dndn, sse nem veren sanatn
hakim olduunu gryoruz. General Haremhab, Tutankarnun ve
Teye'nin resmedild.i eserlerde kahramanca byklk ve salam
lk yoktur. (Resim 154, 157, 172, 173)
Gelenei getiren ihtilalin reisi General Haremhab, sonradan
kral olmutu. Bylece Msr tarihinde 19. Slale'nin kurulduu
nu gryoruz. Artk rlyef sanatnda gereki ve ikna edici karak-
ter grlyor. Arnama a'nn abartmal ekillendirmesi heykel- gryoruz.
lerden kalkar. Her ey lldr. Rlyefte hareketler bir birlik iin-
dedir.
Harem ha b zaman, Tutankarnun ile Restorasyon a arasdr ve
yeni bir gerekilik ve mekan ifadesi getirir. Pee! i gzler, ehvetli
dudaklar, heykel ve rlyeflerin belli bal zelliklerindendiL
Bu dnem heykellerinde son derece ince birteknik olduu gibi,
zarif ve asil bir duru da sz konusudur.
19. ve 20. Slalelerin sanat (Restorasyon sanat)
Ramsesler a
Haremhab, ll. Ramses, 1. Setos, Marenptah, ile lll. ve IV. Ram-
ses'ten XIV. Ramses'e kadar geen zaman, 19. ve 20. Slalelerin
an iine alr. Haremhab zamannn ince teknikli sanatndan
sonra, biimde monoton bir anlatm ilgiyi ekiyor; ve artk Msr
sanatna yeni bir yaratc bulu eklenmiyor.
MISIR SANATI/69
R. 147: 11/. Sesostris'in bat. 72. Sla/e R. 148: lll. Amenemhet'in siyah gra-
(I.. 1870). Berlin Devlet Mzesi. Kii- nitten sfenksi. 12. S/ale (l.. 1820).
sel-ideal ifade, bu devrenin zelliklerin- Kahire Mzesi.
dendir.
Karnak'taki Amun Tapna ile Abu Simbel'in kaya tapna
19. Slale zamannda yaplmlardr. Gerek Karnak'taki Amun
Tapna'nda, gerekse Abu Simbel tapnandaki heykellerde
antsal ve kitle gsteren bir anlatm vardr. Ve filpayelerle inai
bir btn olutururlar. Oysa Eski Imparatorluk andaki firavun-
larn heykellerinde biz normal insan llerini gryoruz. Ayrca
bu normal ll heykeller, filpayelerin ya nne ya da arasna R. 749: lll. Amenemhet'in Tann Sabek
konurdu. iin yapttrdtl bir tapmaktan. 12. Sla/e
(I.. 1830). Berlin Devlet Mzesi.
Bu an heykellerinde ise mimari bir fonksiyona itirak de yok-
tur. Bu dev gibi heykellecin bir sra halinde dekoratif bir dzen
iinde olmalarna ramen, mimariyi ssleyen bir grevleri de
grlmez. Bu antsal figrleri biz lll. Amenofis'in tapnanda da
Abu Simbel'de bir de zafer resimleri vardr. Bu resimlerin ierik
ve formlar bu ada bulunmamtr. Esas konu, kraln dmann
kafasna tokmakla vurmasdr. Bu konu, Msr sanat kadar eskidir
(Nar-Mer Tuvafet TablaSI'nda olduu gibi). Abu Simbel'de de ayn
konu ilenmitir. Firavun normal llerden iki kez daha byk
yaplmtr. Ancak lll. Tutmasis heykeli kadar ince ilenmemi
tir. Yabanc kavimlere ait kiilerin karakterleri nerdeyse natralist
ekilde belirtilmitir. Vcut uzuvlar da simetrik olarak gsterilme-
diklerinden, Grek rolyeline yakn bir sanat anlaynn Msr sana-
tna geldiini grmek mmkn olmaktadr. Biz tarihte ilk defa
olarak, tarihi hikayelerin byk llerde ve l resimler halinde
anlatldna tank oluyoruz.
rnein 1. Setos yapt savalarn hatralarn, Karnak'taki tap
nann stunlu salonunun duvarlarna yaptrmt. Fakat bu sava
konulu rlyef, kark kompozisyonu yznden hi baarl olma-
701 DNYA SANAT TARiHi
R. 750: /. Neferhotep'in heykeli. 13.
Slale (I.. 1770). Kahire Mzesi.
R. 151: lll. Sesostris'in ba1. 12. Slafe
(I.. 1850). Kahire Mzesi. Bata ar-
kaik ifade kaybolmutur. ll titiz bir
ifade grlyor.
MISIR SANATI/71
mtr. Buna karlk ll. Ramses'in Abidos'taki tapnanda gr-
len rlyeflerde, gerek izlenimlere rastlanr. Burada tarihe
lanma bakmndan zenginlik vardr. Fakat bu anlatmda, btn
vgye layk niteliklere ramen geveyen bir Klasisizm de gze
arpar. (Resim 166)
Tarihi konulu rlyeflerde, artistik anlaya olan ilgiden ziyade,
somut bir gzlem itibar grr. nasya etkisi de artk belirgin bir
biim alr. rnein arslan nden, serbest bir figr olarak grn-
d halde, yandan bir rlyef etkisi yapar. Ayrca savalarn zafer
aaasn anlatm, tarihi slup ve sava grltlerinin benimsen-
mesi, Msr'n kahramanlkla ilgili olmayan kll:r evresine yaban-
c bir anlaytrr.
Ramsesler anda tanrlar ve firavunlar
Krallarn tanrlar katnda itibarlar ok zayflamtr. Eski
Imparatorluk anda, nceden de belirtildii gibi, tahtlar
na oturan krallara tanrlar hizmet ederlerdi. Buna karlk Orta
Imparatorlukta ve 18. Slale'nin banda krallarn tanrlarla kucak-
latklarn rlyef resimlerde gryoruz. Oysa bu ada Ramsesler R. 752: ll. Amenemhet'in sfenks biim/i ba
zamannda, krallar tanrlarn nnde diz kmektedirler. Bundan (12. Slale).I.. 1820.
da din adamlarnn krallar karsndaki tutumlarnn ok kuvvet-
lerdiini anlamaktayz. yle ki, Ramsesler gittike din adamlar
nn hakimiyeti altna girmilerdir. Ite bu zamandan birok rahip
heykelleri kalmtr.
MISIR SANATININ SON AGI (25. ve 26. S\a\eler)
Msr sanat, son anda, uzun tarihinin ve almalarnn geni
teknik olanaklarn bir araya toplam grnr. Rahipler tarafn
dan yaatlmasna allan eski gelenekler, gittike nemini kay-
beder. Bu an eserleri yorgun bir Klasisizm grnndedir.
Bylece Msr'n, resim ve heykel sanatlarnn btn zengin gele~ R. 153: IV. Amenofis (Ehnaton). Kumta.
4 metre boyundaki heykelin ba ve kollar. R. 154 (stte): Yeni Imparatorluk dnemi treskierinden
nek ve teknik olanaklarna ramen zayflad ve bozulduu anla-
Heykel paralanmtr.
lr.
Ne var ki, Habelerin Msr'a hakim olduu zamanlar kapsa-
yan bu durgunluk anda ortaya yeni bir heykel sanatnn kt
grlr. Bu, gl bir natralizme ynelmi bst sanat idi. Bu
canlanmayla, sanki Msr'n balang zamanlarndaki kuwetli ve
kaba anlatma dnlyor gibidir. Msr tarihi 25. Slale zamann
yaad bu ada, Matemhel'in heykellerinde en gl ve kaba
anlatmn bulur.
Bu sanat anlay, Ramsesler ann sanat anlayna benzemez.
Eski alarn anlayna bir hayranl yanstr bu an sanat. Yani
hem doaya yaknlk hem de sanatn sadelik ve salamlna olan
bir zlem vardr. Bir ten grnnn anlatmna nem verilmi
ve zellikle rahip bsllerinde (resim 168) salam bir doa gz-
Iemiyie sanat ele ald yzleri dikkatle incelemitir. Anatomik
kesinlie varan etdlerle resmi yaplan kiilerin karakteri nem-
R. 155 (sada): Nofretete'nin ba-
le belirtilmitir. Bu realist-doac anlatm yannda, geleneksel I. Boyali kire ta. 18. Sla/e. l..
blok formu yeniden ele alnmtr. Bol kadn figrleri, yaz sanat- 1370 yllan Berlin Devlet Mzesi.
721 DNYA SANAT TARiHi
R. 156: Teb, Ramose'nin mezanndaki
bir duvar resmi, 18. Sla/e (I.. XIV.
yzytlm ilk eyrei).
R. 157 (sada): Teb'de Ramose'nin
mezar. HKibar MJS/rltfar". 78. Slafe.
{. . XIV. yzylm ilk eyrei. Hatlarda
bir zarafet ve kibarflk ilgiyi ekiyor.
R. 158: Yeni Imparatorluk fresklerin
den biri.
MISIR SANATI 1 73
R. 160 (stte): lif. Amenofis aslan bi-
iminde. Ktrmz granitten. 18. S/a/e.
I.. 1400 ytllar. Londra British Muse-
um.
R. 161 (sada stte): gen, bir
prensi emziren ylfan bali Tanra
Renenute'e kurban adaklan getiriyor.
18. Slale /.. 1400 y1/lar.
R. 759: Kralie Haepsut'un baveki
li Senmut. Kp-blok biimi oturmu R. 162 (sada ortada): Kral Ptalome
formda, Prenses Nefrure ile. 18. Slale tannlar/o birlikte Tann Horus'un nn-
(I.. 1500). Berlin Devlet Mzesi. den geiyor. Ge a-Edfu.
n kefetmemi kavimlerin kadn figrlerine benzer. Perdahianm MISIR HEYKELININ AGIMIZ HEYKELINE ETKISI
yzeylerdeki formlar gayet kesindir. Bu sanat a, Msr sanatnn Msr sanat, Napolyon'un Msr seferine kadar Bat dnyasnca
nemli blmlerinden biridir. bilinmiyordu. Napolyon 1788-89'da Msr'a giderken, yannda o
Rlyef biimiendirmesi de alak-kabartma olmayp, heykel gibi, adaki Fransa'nn en tannm bilim adamlarn da birlikte gtr-
bir hayli yuvarlaklk kazanmtr. Figrler birbirlerinden tamamen m ve bunlarn yapt aratrmalar sonucu Egypthologie denilen
ayr gsterilmitir. "MISir ilmi" domutu. Bylece bu zamana kadar en eski ve en
lskender Msr' aldktan sonra (I.. 332) Msr'da sanat yarat gl sanat olarak kabul edilen Grek sanat, ilgi bakmndan yeri-
cl ustalarn elinde artk geleneksel bir eliinden teye geeme- ni Msr sanatna terk etmi oluyordu.
di. Komombo ve Esna'daki tanr Chnum (num) adna tapnakla- . Na palyon zamannda, Fransa Imparatorluk sanat olarak, mobil-
rn yapldn gryoruz. Komombo Tapna'nn duvar rlyefle- yalara Msr sanatndaki motifler, ve baz eyalara sfenksler ilen
rinde grlen, bir tanrlar toplantsnda yer alan kral hi de nem- meye balamt. Btn XIX. yzyl boyunca dounun yazarlarna,
li olmayan bir durumda gsterilmitir. Bu rlyeflerde kuwetli bir mimarisine ve dier sanatianna byk ilgi duyulmutur. Goethe,
kabartma dikkati eker. Figrler dekoratif bir anlatm iindedir. Hegel ve Schopenhauer gibi nl filozoflar Dou felsefesiyle me
Rlyeflerdeki vcutlar yuvarlaklatrlmtr. Formlar yumuatlm gul olmulardr. Btn bu ilgi, Dounun eserleri Avrupa'ya geti-
ve kymetli bir ta gibi nem kazanmtr. Aynen lll. Tutmasis ile rilip grlmeye baladktan sonra, domutu. lranl air Hafz'n
lll. Amenofis'in zamannda olduu gibi. Fakat bu an rlyefleri, eserleri Bat dillerine evrilmi, Hint felsefesi deer kazanmaya
kaba olduu kadar iirilmi figrlerle de doldurulmutur. Kontur balamt. Resim 163: lll. Ramses dmanlan
sertlii, insan rahatsz edecek kadar keskindir. Mcevherat biim- Ancak Msr heykelinin salam arkaik karakteri, yani salam ve mn nnde muzaffer, kahraman ku-
leri, elbiseler ve sa tuvaleti de kabacadr. Elbiselerin etekleri ayak mandan pozunda. Amtsal kabartma.
antsal anlatm, zellikle XX. yzyln bandan itibaren Alman,
Medinet Habu'da tapmak duvannda.
ularna kadar jnmitir. Gze batar elbiseler, zengin grnl ve Fransz ve Ingiliz sanatlarn etkilemi bulunuyordu. Bu etki, 20. Sla/e.
bol tyldr. Kadnca formlarn belirtilmesi, Grek sanatyla iliki Okyanusya adalar sanatlar, In ka lar ve Afrika kavimlerinin o primi-
kurulduunu gstermektedir. til salam anlatmlaryla daha da glenmi ve bylece Greklerin
Msr sanat, yabanc etkiler arttndan gl antsal anlatmn o ince optik-doa-idealizmi, yerini salam bir doa ekspresya-
kaybetmekle kalmam, ayn zamanda lke, btnln ve siya- nizmine terk etmi ve sanatlar artk tketilmi bir zarif-vcut
si bamszln yabanclara kaptrm ve amz sanatn byk anlatmndan zevk almaz olmulard. Bu bakmdan Msr sanat,
lde etkileyen yaratcl tarihe karmtr. Avrupa sanatnn yeni anlatm olanaklar bulmasna hizmet etmi-
 74/ DNYA SANAT TARiHi MISIR SANATI/75

R. 172 (solda): Bir kralienin bst. 18.

Slale. J.. 1370 y1flan Berlin Devlet
Mzesi.

R. 173 (sada): Tutankamun'un af-

tmdan yz maskesi. Yar asil talardan
yaplmt olan gzler gzukuruna yer-
letirilmitir. 18. Sla/e.

R. 774 (altta): "Yeil Ba" denen hey-

R. 164: akal bal tanr Anubis. Teb'te kel. 26. Slale. Berlin Devlet Mzesi.
Haremhab'n mezunndaki kabartmafardan
bir para. 18. Sfale. I.. 1340 y11/ar.
tir. Bugn amzn byk heykel sanatlar, Msr sanatn, anla-
R. 167 (solda): Kralie Haepsut. 18.
Slale(I..1500);(sada)/ll. Tutmosis. tm gc ve antsal anlatm bakmndan Grek sanatyla karla
Karnak. 18. S/ale. (I.. 1450). trmak bile istememilerdir. Gauguin'in Okyanusya adalarndan
getirdii o kaba, fakat ekspresyonist anlatmdaki heykelleri de, bu
hava iinde deerlendirilmiti. Maillol, Despiau, Barlach, Zadkine
gibi sanatlar yannda amzn sanatlarndan Bemard Heiliger,
R. 168: Kp biim/i blok halinde oturan
rahip heykeli. 26. Sfa/e, Sais dnemi Baum, Brancusi ve Moore, eserlerini hep bu arkaik-primitif anlatm
(I.. VII. yzy1/.) ynnden vermilerdir. Msr heykel sanatnda kullanlan ta ok
sert olduundan, perdah bakmndan yepyeni bir gr getirmi
ti. Bylece bu deiik tatan heykeller, zellikle amzda beyaz
mermer yannda yeni heyecaniara sebep olmutu. bin yllk
R. 165: Abidos'ta 1. Setos'un tapnann
byk Msr sanatnn Bat sanatn etkileyen eserleri, zellikle Eski
2. stunfu safonunda duvar kabartmas. Iki
tanna. 19. S/ale (f.. 131 0). Imparatorluk ile Orta ve Yeni Imparatorluk heykelleridir.
R. 170: Ehnaton'un kabartma
si. 18. Stale (I.. 1370). Berlin
Mzesi.
R. 166: Nespekauti'nin oturmu heykefi.
Yeil ta. Ge~a. 26. Sfale.

R. 171: At rlyefi.
7350).

R. 175: Tuntan dklm Kedi. Ge-

a. Berlin Devfet Mzesi.

Sanat
R. 176: Uruk'tan silindir biimfi mhr.
Efsane hayvan/an, Cemdet-Nasr a-
i, Paris Louvre. Birbirlerine balan do-
fanmJ, bu karJflklt ve simetrik duran
hayvanfar Mezopotamya motifleri ola-
rak kabul edilirler. Uzun boyun/u olan
bu canavarform kuyruklar da kartiik
I olarak bir dzen iindedir. Bu efsane
hayvanlar, Msr'm Negde devrindeki
Kral Nar-Mer Tuvafet Tablas'ndaki iki
hayvanla yakm/k gsterirler.
Yenita a'nda tarmn balamasyla iftilerin kendilerine
yerler aradklarn grdk. Tarma dayanan byk
kuranlarn, bu nedenle Nil ve Dicle-Frat ke~narlarna ve,ce,tiklle:
ri grlyor. Kuzey Afrika ve Kk Asya denilen An,aaoiLm,uztn
gney blgeleri, Yenita a1'nda gittike kuraklam ve bU1raaac
ki iftiler hatta hayvanlar verimli ovalarn bulunduu yerlere
milerdi. Bu nedenledir ki, gerek Nil'in, gerekse Mezo,potarny;a'nn
ovalarnda, alvyonlar zerinde kyler kurulmutu. Bu bligelerc'
de yksek papirs ormanlar yetimi, eitli hayvanlarn
mas nedeniyle de avn ve etin bol olmas mmkn n1rn11orw
Ayrca, evcilletirilebilecek hayvan eitleri de buralara "''li'r'm''
lard. Msr'n ve Mezopotamya'nn ilk zamanlarna ait "lllnrll"
r veren kaziiar yaplm1tr. Bylece I.. 5. ile 4. bin ylianna
olaylar gn 1na kmtr. Mezopotamya'da bu ilk kltr de Mezopotamya'da kk kent devletleri vardr. Bu kent devlet-
na Sakegz kltr denir (5000-3700).
Smerler, ne Hint-Avrupa kavimlerinden, ne de Sernit
lardandr. Smerler I.. 3000 banda F~rat ve Dicle 1 sresiz olarak deimi ve gelime olana bulamamltir. Bu yz-
mecralanna yerletiler. Bu insaniann geldikleri yer yksek Iran
laland1r. Bundan nceki yerleri bilinmiyor. Dicle ve F1rat'n
rn kanallarla tarlalarna kadar getirmiler, suyun akn
lemilerdi. Aslan, yabandomuzu, balk ve ku av yaplyordu.
inaatlar kam rgden olup zerine bal1k amuru svan,lvordtJ.'
Bu yap anlayndan sonra, pimi toprak tula, mimarinin
yap malzemesi olmutu. Bu ilk adan, gzel form lu, pimi
lar bulunmutur. Ancak bu kaplarda nem kazanm bir form ve
ss yoktur. Kaplarn zerine ilk ssler, kaz1narak yapllm1tr. nce
testi azlarna a1k renkte bir ember izilmitir. Zamanla
ince bir teknie sahip olmu, motifler aalnca kap-kacak ssle-
ri, dokuma elbiselerin motifleri olmutur. Bu ilk alarn
a1'na balanmasna yarayacak izler kaybolduundan aradaki
dnemler karanlk kalm1tr.
Susa'daki en eskiye ait kalntlarn formlar, tannmayacak kadar
stilizasyona gitmitir. Hayvanlarn ok basitletirilmi siluetleri,
vazolan n zerindeki leke resimleri gibi, tamamen dekoratif eler
halindedir. Yani hayvan, grnn tamamen kaybeden motif-
ler haline gelmitir. Vazolarn zerini ssleyen o dnemin ilk res-
samlar, bir geliim basama1n bylece karakterize etmilerdir. Bu
sslemelerdeki aklk, kesinlik, dekoratif biimlendirme ve siluel
anlatmyla kulara ve dier hayvaniara ait ilgi yznden Iran'n
prehistorik zellikleriyle bir paralleilik iinde olduu hususunda
baz tahminler yrtlmektedir.
MEZOPOTAMYA SANATI 1 77
Kap-kacak kalntlarndan, geliimi izlemek mmkn olduu
halde, ligrl heykellerde bu geliimi izlemek mmkn olmuyor.
Piirilmemi topraklardan yaplan insan figrleri, sanat duyuun
dan yoksun, ilgin olmayan eylerdir. Bunlarn yannda dini insan
figrleri de grlmektedir. Ancak bu kalntlar sembolik figrle-
ri gstermektedir. Buraya kadar saydmz eyler, El-Obed diye
adlandrlan bir aa aittir.
MEZOPOTAMYA SANATININ MISIR SANATI
KARlSlNDA GENEL ZELLIKLERI
su a ile, Protolitteraire ad verilen, yazdan nceki alar ara-
snda, Msr'da henz kltrel bir gelime grlmyor. Burada
yaz ok muhtemel olarak Msir'dan nce bulunmutu. Bu konuya
gerek Herbert Khn gerekseSeton Lloyd deiniyorlar. Ancak bu
iki lkede de yaz1nn amac ayr idi. Mezopotamya'da idari kaytlar
da, Msr'da ise firavun antlarnda an yazlar iin kullanlyOrdu.
R. 177: Uruk (Varka)'tan bir ba hey-
Mezopotamya sanat1 bir halk1n, bir imparatorluun, bir ida- keli. Mermer (I.. 2700). Badat. Irak
re sisteminin karakter ve btnln gstermez. Byle zellik- Mzesi. Gzlerin iine yar kwmetli ta
leri olan sanat Msr sanatdr. Mezopotamya'nn corafi duru- lardan gz yerletirilmiti. Bam tam
cepheden ve simetrik anlat1m1 arka-
mu yznden burada, Babil ve Asur'da ayr ayr uygarlklar
ik stup/u olduunu gstermektedir.
doar. Bunlar tmyle bir nasya sanat verirler. I.. ilk binler- Yzde natralist bir ifade de grlm-
yor. Karakter yerli, fakat kiisel deil.
leri aralannda durmadan savarlar. Ve bylece ynetim bir kent-
ten dierine geer. Ayrca dtan gelen gler yznden bu blge
dendir ki, Mezopotamya'da sanat, Msr'da olduu gibi mantkl
bir geliim ve izlenebilir bir sra takip etmez. Bu n ehir boyu sana-
t, arkaik ynyle akla uygun ve salamdr. Ancak Msr'daki gibi
portre anlayl ve insani deildir. Bu lkenin insani olmayan ve
hatta insanst denilebilecek biryn vardr. Heykel sanat Msr'a
gre daha inaidir. Yani tasvir etmiyor, buna kariirk eleri yan R. 178: Cemdet-Nasr amm tatan
oyulmu ve aslan motifleriyle biim-
yana getirerek ina edilmitir. Bu bakrmdan monoton ve dekoratiftir. lendirilmi kaplanndan biri. Uruk (/..
Resimler aynen mimari gibi ina edilmitir. Demek ki, yz ve vcut- 2700).
larda MISir'dakiler gibi bir anlatrm zenginlii yoktur. Buna karlk
mimari, zengin bulular ve yaraticiik iindedir. Mezopotamya'nn
mimari sanatnda, Msr sanatnda olduu gibi stun, filpaye gibi
eleyle cepheden anlat1m, simetrik olu ve dikey kurulu var-
dr. Rlyeflerde teknik bakmndan derin bir kaz1ma yoktur. Yalnz
geni yzeyler de kbik bir anlatm sz konusudur. Sacaklar birbir-
lerine paralel ve vcut dar bir biimde gsterilmitir. Elbiseler btn
vcudu rtmektedir.
Bu kat, cepheden anlatm, simetri ve paralellik, arkaik sanat-
larn ortak zellikleridir.
nasya heykeli, M1s1r sanatma nazaran
bir vcut heykelinden ok, bir elbise heykelidir. nasya sanat1nda
figr, Msr'daolduu gibi bir blok iinde olmay1p, figr bizzat bir
bloktur. Yani Onasya'da form ve tasvir bir btn iindedir. Bylece
figr temsil edici bir grn kazanmtir. Mezopotamya heykelin-
(1) des Alten Orients, s. 25 ve Der Aufstieg der Menschheit, ss. 66-67.
78/ DNYA SANAT TARiHi
R. 179: Cemdet-Nasr amm mitolo-
jik figr/ kaplarmdan biri. Bu dneme
Erken -Smer dnemi de denir.
R. 180: Uruk (Varka). Anu Ziggurat'mn
Beyaz Tapmak'. Cemdet-Nasr a.
l.. 2700 y1flan.
R. 181: TepeGaura. Tapmakplam.IX.
Tabakada kanlmtlf. Cemdet-Nasr
a1.
/.. 2700 y/lan.
MEZOPOTAMYA SANATI/79
de insan, natralist bir fizyanamik zellik bulamaz. Oysa MISir, Bitki saplar, sarmak ya~raklar, iekler, gller ve palmiyele-
kiisel zellii hi ihmal etmez. Smer sanatmda, rnein balar, rin geometrik sitilizasyonu, Onasya sslemelerini meydana getirir.
yumurta formu iinde verilmitir. Ve gzler ufki olarak yeii<'tirilrni Btn bu eler, Asur dininin gsterili tapnma sembolnde de
olup gzlerin yuvarlakl patlak olarak gsterilmitir. Vcutla vardr. nasya sanatna hakim olan bu inac anlay, belki sanat-
se bir kitle olarak grlr. Elbise vcut gibidir. Merhametsiz ta bir tasviri anlatma engel olduysa da, bu lkelerin mimari eser-
hkmdarnn iradesi, bu blok katl iinde temsil edici lerinde bir gerilerneye sebep olmamtr.
rini bulur. MISir'dO ise elbise altmda vcudun btn form ve nasya sanatnn mimarisi, doa formlarnn taklidinden doan
btn ekicilii iinde gsterilmitir. motifler olmad gibi, belli bir hayat durumunu anlatan motifler
Bylece Msr heykelinde, hayatn ve onun formunun, de deildir. Oysa Msr mimarisinde doa formlarnn nemli bir
altnda bile anlatldn ve hayat ifadesinden yeri vardr (papirs, palmiye ve lotus balklar gibi).
ni gryoruz. rnein E/am Kraliesi Napirosu'nun nasya lkelerinin mimarilerinde, akla dayanan matematik bir
altmda vcut formunu gstermez. yle ki, figr, hayat amlatmodc~ btn anlaymdan doan dzen grlr. rnein, esas salon ve R. 182: Ktafarnn bamda Kral
Eannatum. Eannatum'un zafer taI*
ok bir elbise formu iindedir. Yani form ve tasvir, bir btn yan odalar dzenli olarak birbirine balanr. Btn nasya lkele- mn arka yz. Laga, /. Ur a. I..
grlmtr. Ba heykellerinde (bstlerde) de bir ehre 1 rinde olduu gibi byk salon nem tar. Oysa Msr mimarisin- 2500 ytllan
grlmez. Oysa fizyonam i, Msr heykelinin balca zelliidir. de en kk ve en kapal olana doru gidi nem kazanyordu.
Smer balan yumurta biiminde olup, kalar bir palmiye sap Mezopotamya'daki bu byk salon anlay, dnyada yaama, yani
da balk kl grnndedir. Yzdeki btn uzuvlarm for.mlcm .<iti, dnya nimetlerine nem verme ilkesine dayamr. Msr'daki ebedi
/ize edilmilerdir. Salar ve saka/lar da para/el taramalar halinde yaama kaygs Mezopotamya'da grlmez. Buradaki gsteri ve
dalga/dr/ar. Bu ifade biimi, bir eyin grnnn resmi olnayp, ihtiam, hep bu dnya iindir. Ite bu anlay amtsal, grkemli kabul
manttki bir unsur yerletirmesi ve dzenidir ve bir nevi gereki sa/onlarmm mimarisine ve yksek byk kaplara gidilmesine bal
de eklidir. ca neden olmutur. Babil'deki byk I tar Kaps, btn bu anlatlan
Bu anlatm eidi Hint sanatnda da ayndr. Bu bi;imlerdirme lan saptar. Bylece biz, btn mimari unsurlarn bir btn halin-
ekli, hkmdarlarn, kumandanlarn ve din adamlarnn fiZ\IOnO de yap iinde yer aldklarn grrz. Mimari ssler de tamamen
mi farklarnn ifadesine olanak vermez. Bu yzden M<>Zopotarrya' geometriktir. Dikey yzeyler halinde ykselen duvarlara karn,
sanat, hkmeden bir insan tipi anlatmyla yetinmitir. Sa duvar bitimine yakn derin bir yatay izgi, duvarda bir saak etki-
saka! eidi de zengin ve gsterili bir ligrn ortaya si yapar. Bu izgi fonksiyonsuz olmakla birlikte matematiksel inai
salamtr. Elbiseler de ayn ekilde bir dzen iindedir. bir form meydana getirir.
nasya'da giyim, ssle zenginletirilir. Duvarlardaki kral Yuvarlak lifpayeler nasya sanatmda daha ilk alarda grlr.
fen: on/ann kudretlerini ve hretlerini onayiayan ilerini Duvarlar ve tilpayeler renkli geometrik sslemelerle giydirilir. Bu
MISir'da ise btn resimler ebedi olma kayglSim tatrfar. sslerin zerieri dz renkli ubuklar ve bencuk kakmalarla kapla-
Bu zelliklernasya sanatn Msrsanatndan ayrr ve bize nr. yle ki, sonunda bu sslemeler bir hal grn kazanr. Bu
ya sanatnn tasvir edici deil, inac olduunu gsterir. Bu vnd<'n ss motifleri geometrik bir dzen iindedir ve matematiksel dzen
inceleyince, Mezopotamya sanatnn ssleme anlaynn bir sonucudur. Bu motifler doadan esinlenmeksizin
rl olacan ve olduunu anlatr. Ss ve ziynet merak, Karmraa. bulunmutur. Bu doadan ayrlan anlay ilerde btn Islam sana-
mimaride, silahlarda ve mobilyalarda ak olarak 1 tnn da ruhunu tekil edecektir. Kesinlik ve geometriye dayanan
ve mimarideki ssler bir dzey zerinde geliigzel datlrnam formlar, Mezopotamya sanatnda nemli bir yer tutan stunlar- R. 182/A: Uruk'a ait silindir mhr.
Taplan boa tasvirinin yer aldt bir
olup, ufki ve dikey olarak dzenlenmitir. nasya sanatnn i da da kendini gsterir. Bu mimarideki stunlar, Msr mimari-
kaytk ve insan. Cemdet-Nasr a1.
c olduuna deindik ve kbik formlarndan sz ettik. Bu nejerle; sinde olduu gibi bitkisel matilli stun balklar deil, tamamen
bu sslerin de geometrik bir ss anlamnda olduu anlalyor. geometrik kesinlikteki kbik bir sisteme dayanan balklar biim-
tasvirsiz motif, Mezopotamya sanatmm baitea zellii olmutur. lendirmitir.
Mezopotamya sanatnn ilk zamanlarnda, organik i 1 nasya sanatmda, matematiksel-geometrik ss dtmda, doadan
rin geometrikleiiriidii ve ss esi haline getirildii afl~mt ss motifleri de vardir. Bunun rneini ll. Nabukadnezar'n
rnein Fara' da bulunmu olan pimi topraktan bir (1.0. 602-542) Babil'deki ta giyme saraynn duvarnda gr- R. 183: El-Obed Tapnai'ndan st
rindeki ylanlarn, bir rg motifi haline getirildii arlmekt,-' yoruz. Bu doadan alnm fakat stilize edilmi olan ss motifle- frizi. Bakr levha iine kakma talardan
yapdmtr.l. Urat.I.. 2500 ytflar.
dir. Bu ekil deitirme, bizim kilimlerimizde olan ri, salonun duvarn yatay ve dikey bir biimde blmlere ayran
Badat, Irak Mzesi.
Germenlerin Gler a'ndaki hayvan sslerine de berzemekt, saf bir izginin geometrik dzeni iine alnmtr. Bu duvarlarda-
dir. Ancak bu zellik, Orta Asya'dan Avrupa'ya gemitir. Iskiillerin ki doa motifleri, gller ve palmiyelerden gelitirilmitir. Duvarlar
ve Orta Asya Trklerinin hayvan stilize ederek onlardan ss blmelere ayran yatay ve dikey yzey dzen de, bir ss anlay
ru yaptklar, bugn Batl kaynaklarn paylalklar bir grtr. iindedir. Burada da matematiksel bir dzen hakim olup, yze-
801 DNYA SANAT TARiHi
yin mimari yarariilik bakimmdan fonksiyonu yoktur. Grlyor
Mezopotamya sanatnda, Msr mimarisinde olduu gibi
anlamlar olan formlar, yani figratif eler yoktur ve
optik grntl figratif eler/e ss/enmez. M.sr'daki mimari
minde, dini bir istek olan ma jik anlay vardr. Oller kendi
eviren ve kendini ilgile:.diren resimlerle, tasawuri ekilde
tlarna devam edrler. Onasya mimarisindeki resim ise,
nan belirli tasvir bakmndan fakir, fakat gerekilik v'ndn
d ah~ kuw:tli ve dnyevi bir hayat yanstr. Bu zelliklerin,
ve insan tasvirlerine biim verdii ok dorudur. Mzo,po'an1ya
mimarisinin duvarlannda, rnein ltar Tapma1'nm
aslanlar, kzler ve efsane yaratiklan bulunur. Bu hovvcmlmn
y1 korumak gibi bir fonksiyonlan vardr. Kapy koruma forksivou
dnda 1 bu figrlerin binaya dzen, seremoniyal bir
reti verdiini de Mezopotamyallar dnmlerdir. Bu ss/em<e-
ler ve resimler, MISir mimarisindeki ss/eyici resimler ve heykeller
mimariye yabanCI eler deildirler. Tam tersi mimarinin bir
asdrlar. yle ki, bu resim ve heykellerin, sarayda oturan
kudretinde de paylar oluyor. Ayn ekilde duvarlar resimli
tapnaklardaki tanrlarn kudretlerinde de paylar vardr.
k', bu resim ve heykellerin, politik idare bakmndan devlete
veren dzende paylar byktr.
Sava heykellerinin de kap, kale ve tapmak kenarfarma
unda, koruyucu figr dncesinin yeri vardr. Bylece mrarde
insan ve hayvan figrlerinin ss esi olma fonksiyonu vannda.
hayati bir yeri oluyor. Ve bu mimarinin ayrlmaz bir paras ol
nn nedenini de anlatyor. Yani resim ve heykeller M.zcpotarny.al
R. 784: Vazo. Uruk Cemdet-Nasr a.
f.. 2700 y1flan Badat, Irak Mzesi.
iin koruyucu bir gtr. Bu bakmdan mimaride gerekli
almaktadr. Ayrca bu doa figrlerinin mimaride tayc bir
siyonu olanlar da vardr. Fakat bu doa motifleri, bir heykel
minde deil, ayn Hititlerdeki gibi doa motifinin bir dzeye
mi alak rlyefleri halindedir. Bunlarn yannda Grek
rinde olduu gibi, stun halinde tayc bnyeleri olan figrler
mimarlkta kullanlmtr.
Mezopotamya sanatnda doa d, efsanevi yaratklar da
dr ve tapnaklarda yerlerini almlardr. Msrllar da hayvan
insan birle'mi figrler yaratmlardr. Tanrlar, insan ba1yfa
van vcudunun birleimi olarak ifade edilmitir. Aynca insan
dunun eitli uzuv/an abartiimitrr. Bir matitin ssfeme esi
ne getirilebilmesi iin, doadaki benzerinden uzaklatmlmas
yle ki, bu hayali yaratiklar, boa ayakli, ylan ya da zrafa
tu, aslan bafi ya da tamnmayacak yaratklarm biimine girer.
alardan bu zamanlara kalm olan hayvan biimli tanrlar,
vcudunun yabanclatrlm eklidir. Kralfar ise, hayvan vcudu
kral In kendi bamdan meydana gelirler.
nasya sanatnn zelliklerinden biri, kral ve yaknlarnn
rlarla birlikte sanatn konusunu oluturmalardr. Aynca
sanat bir hkmetme arao olarak grmlerdir. Bu yzden
ve heykel, hayata etki yapma olanan bulmutur. B{le<:e.
MEZOPOTAMYA SANATI 181
anat, devletin gcn ve politikasn simgeler. Naram-Sin'in
~afer ta, Hamurabi'nin kanun levhas ve Asur krallarnn resim-
leri, nasya sanatnn karakteristik alarn srasyla gsterirler.
Mezopotamya'nn dzenleyici gc, resimlerini de biimlendirir.
Bu nedenledir ki, bu sanat kendini tiranca, kudretli ve gaddarca
gsterir. Oysa b!z Msr sanatnda, tiranca ve gaddarca bir zel-
lik pek gremeyz.
Msr sanatnda genellikle Eski, Orta ve bir sre Yeni Impara-
torlukta kraln tanrdan nce gelen bir yeri vardr ve Msr sanatn
daki resimlerle heykellerde hayat dolu bir anlatm grlr. Insan
ebediletirmek iin canl grne uygun bir alma, heykel ve
resim sanatlannn temelini oluturur. Fakat Mezopotamya'daki
sanatm dini-politik bir grevi de vardr. Bu yzden, askeri resmi geit-
leri gsteren rlyefler ile dinsel gsteriler, bu lkenin sanatmda nem
kazanmtr.
sembolik resimlerin gsterdii anlayl, kat'i talimatlarm izlenme-
sinin gerekli olduunu gsteriyor. Esasen bu anlay, nasya sanat
R. 185: Yapidaki eksensizlik, dier Me-
mn soyut sembollerinin olu nedenini de anlattr. Buradan geometrik zopotamya yapilarmda olduu gibi te-
dzenli ivi yaZISinin da geli yolu anfalfr. mel bir zef/iktir.
Bu kan uncu, biimci anlay, mhrn nemini, anlamn ve san-
cak biimli levhalarn Yakndou'da ortaya kmalarn da ayrca
aklar. Bu lkenin mhrleri esasen bir kiinin emreden iradesini
gstermektedirler ve bir g ifadesidirler. Bu yzden de hkm-
dar kudretini anlatma, Mezopotamya iin nem kazanyordu.
Kahraman Glgam'n bu lkede grnmesi ve kudretli hayvan-
lar yenmesi de fizik gcn anlatmn ve nemini gstermesi bak
mndan ilgiye deer. Mezopotamya'da kral mutfak gce sahipti ve
dolaylSiyia lke idaresi de merkeziydi. Bu merkezi kati ynetimi, bir
arma emas1 an/ayimdaki mhrler, simetrik figrf dzeniyle ok
iyi yanstmaktadr.
R. 186: Eunnak (Teli Asmar). Akkad
i Mezopotamya sanatndaki biimlerin
Saroy1 ve Anbu Tapma1. l.. 2350-
dou nedenleri 2750. Bu yap1, Cemdet-Nasr amm
Bu lkelerin sanatlarn anlamak iin, o a insannn grnde youn yapiSfYIO bir ynde uzayan ya-
ki byk deiiklii bilmek gerekir. Biz, Ortata a'n inceler- pllarmm gefeneindedir. Fakat titiz bir
simetriye sahip deildir. Saraym avlu
ken insann evren grne deinmitik. Buzul a insan somut evresindeki oda kmelenmesi, sonraki
dnyor ve ona, gerek n planda grnyor. Yenita a, aform yapiSim etkifeyecektir.
yani tarm baladktan sonraki insan dn~esi, soyut tasanma
yneliyor. Gnah, sevap, iyi, kt, can, ruh kavramlar ortaya k
yor ve nem kazanyor. Insan dncesinde ilk kez teki dn-
ya tasawuru douyor. Bu dnce insann ifti olmasyla deer
buluyor. Av yakalamak iin avc byye inanyor. ifti ise mev-
simleri reniyor, hayat ve lm en byk kanun sayyor. Hayat
ve lm konusundaki bilinmeyenleri efsaneler yaratarak zm-
lerneye alyor. Bylece, 'ftiliin balamasyla mythos denilen
efsanelerin dou nedenleri anlalyor. Buradan da tarmn yapl
d ve mitolojik alar diye bilinen byk uygarlk dnemleri olan
Msr, Mezopotamya ve Hititlerin eserlerini veren nedenleri daha
iyi anlam oluyoruz.
0ST6
821 DNYA SANAT TARiHi
R. 787: Kral Naram-Sin'in zafer ta-
. Susa (I.. 2250). Paris, Louvre. Ne
Asurlular, ne Akkadlar. ne de Smer/er,
MISirlifarda olduu gibi bir mezar resmi
ve heykeline gitmemiferdir.
MEZOPOTAMYA SANATI 183
Mitolojinin esas kaynan mevsimler oluturuyor. Insan lmamt? Akland gibi, efsane yaratan soyut dnce, Buzul
t da ocukluk, genlik, olgunluk ve ihtiyarlyla bu i ~a'nn gereki grnn yerine gemitir. Ksacas, soyut
paralel grlyor. Meyve aacnda douyor, byyor ve l dnce, gereki dncenin yerini alyor.
Fakat meyve, iinde yeni bir hayatn zn tayor. Ve Bundan dolay sanatta ruhlar, cinler, korkun ve insani olma-
yeni bir hayatn douu olduu anlalyor. K lmn, bahar yan eyler nem kazanyor. Byk uygarlklar ad altnda incele-
hayatn sembol oluyor. Bu dneeye paralel olarak biz, diimiz Msr, Mezopotamya ve Hitit uygarlnn sanat eserlerin-
lmn Yenita a'nda sembollerle anlatldn gryoruz. de grdmz soyut biimler ve sembollerin k kaynaklarn,
obanlkla geinen kavimlerde hayat sembol, yani bylece daha iyi anlam oluyoruz.
t douran kuwetler ay, su, aa, kadn, kz boynuzu ve (nasya sanat genel olarak sade bir grnt iindeyse de tarihi
la gsteriliyor. Hayvan evcilletirmi olan gebe ka;imlenJey geliimi o oranda karktr. Yakn zamanlara kadar Mezopotamya
se verimlilik sembol, yani hayat douran' kuwetlerin senbol tarihi hakknda verilen rakamlar, 00 yl kadar fark gstermek-
boa, at ve tekeyle gsterilmitir. Biz bylece gerek Msr, teydiler. Son O yla kadar yazlm olan kitaplar, hemen ekseri-
Mezopotamya gibi uygarlklaren bize kalm olan rlyef ve yetle ayn alar iin ayn tarihleri verdikleri halde, son yllarda
rinde bu sembolleri sk sk gryoruz. kazlarda bulunan eyalarn radyo-karbon incelemelerinden sonra
Fakat yan gebe ve ifti kavimlerde, bu sembollerden varlan sonular, geree daha uygun grlmektedir. Bu sebeple,
erkek kaynakl olduunu gryoruz. Henz Magna Mater birok eski kaynaklarn hatal olduu anlalmaktadr. amzn
Ana), ltar, Dem eter, Vens ya da Diana gibi kadn vcutlu sanat tarihi otoritelerinden biri olarak grlen Herbert Khn'n
larn konu olduu grlmyor. Yani kadn vcutlar henz Der Aufstieg der Menschheit adl eserinde verilen tarihleri, genel
nelememitir. Bunlarn yerine gk grlts, imek, k, olarak Mezopotamya iin en uygun tarihler olarak aldk. Bunun
m etme ve kuwet gibi g kayna olan etkenler konu olnak:tac!r en esasl nedenini, gene amrzn en tannm sanat tarihi otori-
R. 188: Bu ba heykefi, byk olasilk
Bylece, bu alarda kuweti simgeleyen etmenlerin nem ka;,and telerinden biri addedilen Hamann'n Geschihte der Kunst adl kita-
la Sargon (I.. 2350) ya da Naram-
n anlyoruz. Bu kuwet bamszdr ve kendi bana bir bndaki tarihierin farkndan anlyoruz. En byk sanat tarihi eser- Sin (I.. 2233)'indir. Gzler bu hey-
Fakat istenildii anda bu kuwet herhangi bir eyaya, lerinden biri olan Propylaen Kunst Geschichte 'de verilen tarihie- kelde de camdan yapJ!mtttr. Bu
lere, tai ara, aalara, evlere verilebilir ve bu yzden o ey, i rin eski kald son yaplan aratrmalarn nda anlalmakta detin M1s1r'dan geldii kabul ediliyor.
Ninive'de bulunmu bu ba heykelinin
tasawurunda kutsallk kazanr. Bir eyin bnyesine kuwet dr. Ancak Hamann, kitabnda verilen tarihierin genel olarak tah-
yznde bir kral ya da din adamnn
efsane (mythique) dnyasnn balca zelliidir. Bu nedenle mini olduunu belirtmitir. Bu bakmdan burada alnan tarihler, inanit tavn var.
kuwet dncesinin insan iin gerek olarak addedildiini son aratrmalarn nda bulunanlardr. Btn bu esasl abalara
ruz. Ite bu dnceden doan kuwet, sembollerle gsterilrni ramen elde edilen rakamlar genel olarak gene de kabataslaktr.)
tir. Bu nedenle, sanatta soyut anlatrnn ilk kez nereclen
anlalyor. Bu dnya gr, putperest inanlarn da Ka1maacr Tarihi geliim iinde Mezopotamya sanat
Animizm denilen ve ilkel kavimlerde doaya ve doa ku;vE,tleri Avclktan obanla ve tarma gei, 5. bin ile 4. bin yllar arasn
ne cai verme inanc ile Astralmytho/ogie (yildizlar mito/ojisi) da Asya'nn geni topraklar zerinde cereyan etmi olmaldr.<
ya kmtr. Bu kltr deiimi, Akdeniz ile Basra Krfezi arasndaki yreler-
Ruhlar ve atalara inanma da tarmla birlikte ortaya de ve Iran'da grlyor. Bylece avclktan obanla ve tarma
tr. Atalar ve ruhlar, insanlara felaket ya da mutluluk aetiriler. geiin yalnz bir yrede olduunu dnmek yanltr. Bu kltr
Felaketiere engel olmak iin ruhlar ve atalarn adna, yaayan deiiminin birok alar iine ald son incelemelerden anla-
insann adak olarak kurban edilmesi gerekli grlmtr. lmaktadr.
ve atalarn gazaplarn yattrmann ancak bu ekilde mlimlkn Mezopotamya'nn genel grnnde en eski olan Sakegz
olaca inanc domutur. Bu adak dncesi yannda, gene kltr' dr. l.. 5000 ile 3700 yllar arasnda bu kltrn eserle-
lar ve atalar adna, byk tatan yaplar yaplr. Insan da kul ri domutur. Sakegz kltrnn eserlerine Suriye'de de rast-
oturur. Bu ilk tatan yaplarn rneklerini gney lkelerinde lanmtr. Daha I.. 4000 ile 3000 yllar arasnda yksek bir klt-
mitlerde ve kuzey lkelerinde de dalmenlerde gryoruz. rn ls olarak kabul edilen kyler, kentler ve kent devletlerinin
Bu ruh ve atalarn insan bilincinde yer almasyla politeizm kurulduunu ve byk bulular arasnda saylan sabann yapld
len oktanrl inanlarn ortaya kt grlyor. ifti olan n, imdiki Arabistan hurmasnn ve hatta zm balarnn yetiti
lumlarca en gl tanr, dii tanrdr. Hayvan yetitiren riidiini yaplan kazlardan anlyoruz.
toplumlarda ise en gl olan erkek tanrdr. l.. 3700 ile 3300 arasnda ak zellikleri olan Teli-Halaf klt-
Bu aklamayla mitolojik dnya grnn neden majik r'nn yer aldn gryoruz. Teli-Halaf kltr erken bir ta-bokir
ya grnn yerine getii daha iyi anlalyor. Neden
sanat biimleri, gereki Buzul a sanatna ait biimlerin veriniEI (1) Herbert Khn, Der Aufstieg der Menschheit, s. 82
84/ DNYA SANAT TARiHi
a{j1d1r. l.. 4000 yllarnda bakr kullanlm, fakat demir ve
grlmemitir. Ayrca bu adaki kaz eyalarnn zerinde
l ha motifi de vardr.
Mezopotamya'nn bu adaki
resimlerinde, avclk kltrniir
sembolleri kullanlmtr. Oysa bu an sslemeleri tarnarner
soyuttur. Bu soyut biimler arasnda ift balta, boynuzlu boa
yatan srlar gibi motifler izlenebilmektedir. Kadn idoller de
biiminde stilize edilmitir. Bu a iinde, tarm kltrnn en
sembolleri de grlmektedir. Bunlar: Ana tanra, kutsal sr
bunlarn yannda ender olarak ilk silindir mhrler vardr. Bu
dir mhrler mlk damgalar, iaretli muskaliir ve nazarlklardr.
kltre Mezopotamya'nn gneyinde hi rastlanmamtr.
Teli-Halaf kltrn El-Obed kltr izler (I.. 3300-3100).
a{jda bak1rdan yap1fm1 hayvan heykelleri yannda, tarmn o
larda yaplmakta olduunu iyice aklayan kilden yaplm
tatan balta, gene tatan yaplm aletler, bakrdan ineler ve
baltalar grlmektedir. Bu almalar srasnda, toprak tarms1mr
s1k s1k yiian biiminde sembol/etirildi{jini gryoruz. El-Obed
tr iinde en ilgi eken yeni bulu, kaplarm turnike denilen
R. 189: Kral Gudea'nm ba. Diyorit mleki tezgahlarmda yaplfmas1d1r. Turnikede yaplan bu kaJian
tamdan. Laga'ta (Te/fo) bulunmu
tur (1. . 2000 ytllan). Paris, Louvre
biim gze/li{ji ilgi ekmektedir. Bu an kltrel, politik ve
Mzesi. grleri zerinde yeteri kadar bilgi mevcut deildir.
El-Obed kltrn Uruk kltr izler (I.. 31 00-2900). Bu
kaz yeri olan Uruk'a atfen verilmitir. Bugn buraya Varka
mektedir. Yeri Mezopotamya'nn gneyindedir ve Ur'a yalkndr;
Bu ada evler, henz gnete kurutulmu tulalarla ina
yordu. Evlerin demesi ise, balk amurunun yerlere va;larak
dvlmesi ve kurululmasyla sertletirilerek yaplyordu. Damlr.
h asr ve kamtand. Bu a{jda toprak kaplarm piin1mesi iin,
lanabilen fmn/ar yapiimlti.
Mezopotamya'nn yksek kltr, kentleme ve yaznn
la ticaretin balad Cemdet-Nasr a{j1'nda (I.. 2900-2600)
ekleir. Yazl levhalar ve turnikede imal edilerek piirilmi
hep bu an eserleri arasndadr. Turnikenin Avrupa'da
kltr (I.. 400-50) srasnda grld dikkate alnrsa,
anlalr ki Asya, kltr bakmndan ne kadar nce uygarlk
na girmitir. Cemdet-Nasr kltrnn en ilgi ekici ze/li{ji,
serami{jin ilk olarak bu zamanda yaplfmas1d1r. Madenlerden,
gm ve bakrdan dvme ileri de yaplmtr. inko ve nikel
ada henz grlmemektedir. Ticaret gelitii gibi, ticari
larn yapld da yazl levhalardan anlalmaktadr. Ibadet,
banadamakla yaplmaktayd.
ESKI SMER AGI ( I.. 2600-2500)
Krallk ilk olarak l.. 2600 ile 2350 arasnda grlyor. 1.
Ur'da (l.. 2500-2400) yaamtr. Krallarn listesi ivi
la yazlm levhalarda okunmutur. Smer kltr ilk olarak
tarihlerde grlyor. Cemdet-Nasr kltrnde btn sanat,
nm lm ve dirilii zerine kurulmutur. Bu birbirine zt iki Ka,rar;
MEZOPOTAMYA SANATI/85
yr ayr sembollerle anlatlmtr. Dinin esas figr, Ana Tanra
innin ile onun kocas Tammuz'dur. Bunlarn yannda saysz dene-
cek kadar ok evren tanrlar vardr. Mezopotamyalya gre insan,
byk bir tanrnn hizmetindedir. Ve bu tanr, hayat ve verimlili-
~i temin eden evren tan~!sdr.
Mezopotamya sanat, Onasya sanatlar iinde yer alr. Bu blge-
de eitli halklar yerlemi, birbirleriyle kltr ilikilerinde bulun-
mu, savamlardr. Geni zaman aralklar iinde, kltr nderlii
birinden dierine gemitir. Bu halklar iinde Sami rkndan olma-
yanlar Kassitler, Hurriler, Mitanniter ve Smerlerdir. Bu kavimte-
rin nereden geldikleri de belli deildir. Mezopotamya'nm ilk sanat
hareketi, muhtemel olarak /. . 4000 ylflarmda, bir seramik ze/-
li{jinde aik olarak grlr. Seramik kaplarda geometrik motifle-
re olan derin sevgi aika belirir. Bu an kaplarnda deindii
miz geometrik ss/eme yanmda, hayvan ve bitkilerin geometrik bir
biim/e modle edilerek kap yzeyinde dzen/endi{jini gryoruz. Bu
kapfor ayrca renkli olarak yapiimi ve bu renkli seramik/ere "Te/1-
Halafk/tr renkli serami{ji" den mitir. Yani bu seramikler bu adla
snftandrrlmtr. Bu eit dekorasyonlu seramik, Samarra'da en
olgun seviyesini bulur. Bitki motiflerinin stilize edilerek gayet ak
ve kat'i formlar halinde, yzey daldurucu bir karakterde, zellikle
dokuma motiflerinde grlmektedir. Samarra'daki motifler, buna
karlk, uzunluuna ip ya da bant biimindeki sslemelerdir. Bu
an Susa'daki seramik motifleri de geometriktir.
CEMDET-NASR KLTRNDE HEYKEL
Uruk ve Cemdet-Nasr kltrnde ligre ait {je/er ilgi ekmektedir.
Bu, ligre ilikin eleri e yzeyi kesit biimde dolduran bir heykel
sanatdr. Stil bakmndan gerek Uruk, gerekse Cemdet-Nasr ara-
snda belirli baz deimeler varsa da, bunlar gene tek bir anlay
n snrlar iinde kalmaktadr.
Bu a{jda yalmz seramik sanat1 ali
ma/an, tek alan olarak grlmez. Bunlarm yanmda ta heyke/ ali
malan da kendini gsterir. Heykel almalarnda vcut formlan yer
alr ve alma alan da silindir mhrlerdir. Ayrca bu almalar
yannda bir de tatan kaplar vardr. Ancak bu almalarn yapld
sralarda Mezopotamya'nn Msr'la yakn iliki kurduunu gr-
yoruz. Bu tatan kaplar zerinde, figrler, rlyefler ve resimler yer
almaktadr. Bu kaplar zerindeki figrlerin, Msr'n resimleriyle
akraba olduuna'" deinilmitir. Seramik ve ta kaplarn yannda
gayet gzel pariatlm ve dzeltilmi madeni kaplar gryoruz ki,
bunlarn da biimi bu adaki Msr seramik kapiarna benzemek-
tedir. Biimleri karnl ve gergin cidarl bir grntedir. Uruk'da
bulunan Cemdet-Nasr kltr iinde nem kazanan elerden
birisi de insan ve hayvandr. Bu insan ve hayvan biimleri, ss R. 190: Yeni Smerafj erkek ba. Ta
gibi geometrik anlamda deil, tamamen tasviri anlamdadr. Yani (l.. 2000). Baz kiisel zeffikfer gz-
lemfenmi olmakla birlikte kolarm kl
tamamen doa grnne gre yaplmlardr. Oranlar da doa k gibi bifmfendirilii, inac-dekoratif
llerindedir. Figrler bir kitle btnl gsterdiklerinden arka- bir slubun olduunu gsteriyor.
(1) Hamann, Geschichte der Kunst, Aftertum, s.316.
861 DNYA SANAT TARiHi
R. 191: Eunnak (Telf Asmar). Kral u
Sin'in saray ve tapma1. /.. 2000.
R. 192: Ur'da Ningol Tapma1.
a1 (I.. 2000).
ik bir karakter arz ederler. Bu almalar daha nce ord[ia;m;;,
ve yzey zerine yaplm ss (ornement)1ere nazaran sasut1c1rl"
ve tam bir plastik heykel anlamndadr. Vcut hareketleri
dr ve hareketler doru olarak verilmitir. Bu almalar iin
iyi rnekler silindir mhlirlerdir. Mhrlerin yzeyinde v1:utlar1.
yuvarlak bir kntyla dar doru tamlardr.
Bu mhrlerde daha ok giyinik erkek ve belden st
olan figrler vardr. Elbise/i figrlerde vcut/ann biimleri, e/b.ise/,erin
a/tmdan belli olmaktadir. (Aynen Grek heykellerinde olduu gibi.)
doal figrleri biz, ta kaplarn zerinde de gryoruz. Bulardon
biri, Uruk'ta bulunan bir ta kap zerine yaplm aslan fiarl,er.
dir. Ve figrler kab n yzeyinden bir hayli dar tam aururna;,.
drlar. Yani rlyef durumdan farkl bir anlatm ve uygulama
arpar. Kaplar bu aslan motifleriyle ssleme, bunlarn ss ele
ri olmasndan deil, kentlerin kaplarn koruyan ve gelen tehlike-
yi nleyen aslanlar, bir kuwet ifadesi olarak kabul edildii iindir.
Aslanlarn koruyucu kuweti temsil etmesi bu ada nem kaza-
nyor. Bu anlayta olan ve zerinde boa ve insan figr bulu-
nan tatan yaplm vazolar da bulunmutur. Figrler kabn kar-
nna yksek kabartma biiminde ilenmitir. Kaplarn zerinde-
ki aslan, boa ve insanlar yannda, mhrlerde de kei, koyun
ve ev hayvanlar nemli bir yer tutarlar. Mhrlerde aslan da ara
sra yer alr. Mhrlerde aslan av1, avianan aslan, mizrak/o vurul-
mu aslan, vahi hayvan sr/eri, yaban keileri, yaban domuz/an,
antiloplar grnrler. Elleri arkadan ba/1, sirt st yatmlm1 esir/e-
rin, muzaffer kumandan m nnde perian ekilde gsterildii konu-
larm da aynca nemli bir yeri vardir. Bu konular, genellikle simetrik
olarak amtsa/ bir anlatim iinde deerlendirilmilerdir.
Boyutlar kk fakat anlatm antsal olan bu rlyef mhrlerin
yannda byk heykellerin bulunup bulunmad tartma konu-
su olmutu. Ancak Uruk'ta Cemdet-Nasr ana ait bir ba, byle
byk lde almalarn da olduunu gstermitir. Bu ba hey- yararlanlarak yaplm olan heykel ve rlyef sanatdr. Mimaride de
kelinde mkemmel bir teknikle kendine hakim bir insann ifade-
1/f. Ur
si vardr. Bu ba heykeline ait gzlerin Msr'daki Ktip heykelinin
gzleri gibi, camdan yaplarak gz ukuruna yerletirildii san
lyor. Ban gvdesi de ayakta bir figr olarak tasawur edilmek-
tedir. Kalar, alna gayet derin olarak oyulmutur. Yzn btn
inaidir ve yzde herhangi bir belirli duygusal ifade yoktur. Bu,
Grek sanatnn ilk arkaik karakterini vermektedir. Salarn tuvaJet
biiminden, bu ligrn nemli bir kiiye ait olduu anlalyor. Bu
arkaik biimlendirme daha bu ada en olgun anlatmn bulur.
CEMDET-NASR AGINDA MIMARI
Cemdet,Nasr ana ait mimarinin de, yukarda grdmz ba
heykeli gibi olgun mkemmellie vardn gryoruz. Bunlar
tapnak yaplardr. Uruk'ta Gaura tepesinde mimari btnl
olan bir yap bulunmutur. Bu yap bir esas salon ile yan odalar-
dan ibarettir. Temel planlarndan anlald gibi bina matematik
bir kat'iyettedir. Paralarn birbirine balan ve i mekan formla-
MEZOPOTAMYA SANATI 187
r da bir amaca gre biimlendirilmitir. Buradan Mezopotamya
mimarisinin birok deneylerden sonra bu plana ulatn anl
yoruz. Ortadaki uzunlamasna yaplm salondan, bu tapnan
yatay bir ayin sistemine uygun olarak ina edildii _anlalmakta
dr. Esasen mhrler zerindeki ayin resimlerinden yatay bir dini
merasim dzeni olduunu anlyoruz. Mimari btnlk ve antsal
anlay bakmndan an en ilgi ekici eseri, gene Gaura tepe-
sindeki bir baka tapnakta grlr. Tapnaa giri kaps, bina- R. 793: Ur'da Urnanum Ziguratt'nn
bir rkonstrksiyonu.
nn iki yanndaki knt arasna sktrlmtr. Giri byk bir
salona alyor. Salonun ortasnda mihrap olacak bir yer vardr.
orta salondan yanlardaki uzun salonlara giri kaplar bulunuyor.
Binann tmnde olduka simetrik bir ina grlyor. Ancak pla-
na dikkatle baklacak olursa, bu binann simetrik olmad anlalr.
Yanlardaki uzun salonlarn, ortadaki esas salona gre daha yksek
olduklar sanlmaktadr. nk Babil'deki kent kaplarnn da ayn
biimde olduklar biliniyor. .
Uruk-Cemdet-Nasr kltrnn aratrlmasnda biroktabakalar
karlmtr. Bu kltrn eserleri arasnda iki halk tabakasnn eser-
leri bulunduu anlalmaktadr. Bunlardan biri halka hkmeden
tabaka, dieri ise aa tabaka ya da yerli halk tabakasdr. Sonradan
buraya gelip de hakim olan halkn, esas yerlileri buradan karma
dklar anlalyor. Yerli halkn yaptklaryla hkmeden halkn eser-
leri birbirinden tamamen farkldr. Yerli halkn eserleri, mozaik gibi
bir teknikle ve geometrik anlaytaki sslemelerdir. Bu halkn eser-
leri Cemdet-Nasr zamanna deil, ondan nceki El-Obed klt-
rne aittir. Bugn Berlin'de bulunan mozaik bir duvar, bu ilk yer-
li halkn eserleri arasndadr. Bylece Uruk ve Cemdet-Nasr a
lar incelendiinde iki anlayta eserler grlr. Bunlardan biri,
yukarda akladmz geometrik anlamda bir ss/eme-dekorasyon
anlay1l'dr. Dieri ise tasviri rlyef ve heyke/ sanati' dr. Yani biri R. 793/A:Gne TanrtstSama'nnn
soyut-dekoratif anlamda bir sanat, dieri ise doa gzleminden de dua eden Hamurabi. Kanunlannn
yazt/1 olduu dikilitan zerindeki rl-
yef. Susa'da bulunmutur. I.. 1700
yatay bir ayinin icaplarna uygun bir uzun salon vardr. YIIIa rJ.
Soyut-geometrik ssleme sanatnn, bu ilk yerli halkn sanat
olduu anlalmtr. Tasviri ve canl, doal iladeli sanatn ise, son-
radan gelip yeriilere hkmeden halka ait olduu anlalmtr. Bu
sonuca gtren nedenler aktr. Geometrik-soyut sanatn top-
raa yerlemi halkn sanat olduuna deinmitik. Oysa reti-
ci olmadan nce doaya bal olma dnya grne sahip olan
sava kavim, henz o Ta a'nn avc kltrne sahip kavimler
gibi hayvan vcutlarn izen ve bunlar doadan ald izlenimle-
rine uygun olarak anlatan bir dnya grne sahip. Bu noktadan
hareket eden inceleyiciler, bu h.kim snfn gebe avc kltrn-
de iken buralar idareleri altna aldklarn anlamlardr.
Ancak Uruk-Cemdet-Nasr kltrnn sonuna doru, birden
geometrik-soyut anlat1m yeniden oaliyor ve birinci plana gei-
yor. Buradan da eski yerli halkn yeniden kendi ynetimlerini elle-
rine geirdikleri sonucu karlmaktadr. Ite bu deime s1rasmda
biz tarihte ilk kez olarak yazmm bulunduunu gryoruz. Bylece
88/ DNYA SANAT TARiHi MEZOPOTAMYA SANATI/89

bu ada Mezopotamya, dnyada ilk kezyaz1y1 MSir'dan da adil aslan ba/1 ku, esas motif olmakta devam eder. Bu motif de
icat etmi oluyor. Bu, dnya ve insanlk tarihinde nemli bir Cemdet-Nasr amn esas motifi idi. Bu motifleri n iieni durumun-
d1r. Ve bu adan kalan yazlardan, yeni idarenin 1 1 dan bu ada baz hayvanlarn kutsallatrldklarn anlyoruz.
Smerler olduu kanhyor. Ya da bu devredeki dil Lagah Entemena'nn vazosu ile El-Obed' de bulunan bakr rl-
bunlann Smerlerle akraba olduklan kans1 kuwetleniyor. yef bu an en iyi eserlerindendir. Entemena'nn gm vazosu
zerinde yukarda bahsettiimiz aslan bal ku matili yer almak-
MESILIM AGI (I.. 2600-2500) tadr. Bu esas motif, birbirlerine arkalarn vermi simetrik iki asla-
Bu a, Cemdet-Nasr ile Akkad kltr arasndaki zaman mn st ortasnda grlr. Motif tam cepheden gsterilmitir.
Bu ada, Cemdet-Nasr kltrne ait geleneklerin yava Aslan bal bu ku, iki ayayla simetrik olarak duran iki asian srt
ortadan kalkmaya balad11 grlr. Bundan nce, Cemclet' larndan tutar. Aslanlar da azlaryla iki da keisini boazlam
Nasr'da sava grte olan bir idarenin kltr ilgimizi celcm:i"h olarak gsterilmitir. Vazo zerindeki bu biimlendirme tamamen
Oysa Mesilim kltrnn izlendii bu devirde iftlik hayat izgiye dayanan bir anlatmdr. Bu an nemli olan taw, Cemdet-
R. 194: Cemdet-Nasramdan bir tab-
lyor. Buna gre Cemdet-Nasr kltr, daha ok avc ve Nasr'n form/u s/ubundan tamamen izgiye dayanmas1y/a aynlir.
/et.
bir kltrdr. Cemdet-Nasr ile Mesilim arasmdaki bu kltr (Resim 203)
n, dah bir halkin bu blgeye gyle ilgili gren sanat EI-Obed'de bulunan bakr rlyefte, aslan bal lmdugud, iki
leri vardr. lik saray yaplannn bu kltr a1nda yapld yannda yer alan simetrik iki geyii kuyruklarndan yakalamtr.
de tereddt vardr. Ancak tapmak ile saray yaplan arasndaki Aslan bal ku ile iki geyiin ba rlyefin erevesinden dar ta
h1n bu a insanlannca dnld anlalyor. mtr. Buradaki plastik anlatm ise, Cemdet-Nasr slubunda bir
Ur' daki ilkslale aa yukan I.. 2500-2400 arasnda o rlilvc>r. anlat1md1r. Kuun, geyiklerin kuyruklarndan tutan ayaklar da bir
Bu ilk slale zamannda lknin merkezi gneye, Ur'a i insan eli biimindedir. Burada zerinde durulacak nokta, Mesi/im
Mesilim anda, dini gre dayanan devlet ynetiminin o1 denilen bu zamanda, dnya gr deitii halde aym mati-
lamas dikkati ekiyor. Rahipler snfnn bamsz hareketi, tin yerini korumasidir.
nak ile saray arasndaki aynii gsteriyor. lik tarihi yazlar, Cemdet-Nasr'n anlatm deerleriyle Mesilim ann anlatm
lde Laga'm ra hip krallanndan kalmtr. Ce.maet-Nasrlcllcrln' da deer verdii zellikleri belirtmek, iki dnya grndeki far-
de genellikle heyke/ a/anmdaki eser/er, kk i/erdi. Ancak bu ki da ortaya koyacaktr.
tr iinde bir ba heykelinin kk el sanatlannda ok tekrar Cemdet-Nasr kltrnde, vcut formlarna uygun biimler
dii grlyor. Bu eserdeki antsal anlatm, kk el saratlannd<F kmt bakmndan yuvarlak formlar halindedir. Rlyeflerde bile
ki kopyalannda da aynen grlmektedir. Bu plastik ifade, Cerndt' vcut kntlarnn zeminden bir hayli serbest kaldm gr-
Nasr kltrnn balica zelliidir. Bundan sonra dikkatimizi yoruz. Bu anlatm kap-kacak zerindeki rlyeflerde de vardr.
ve Akkad ana kadar devam eden bir kltr hamlesi q"lly1oruz. Vcut/ann lkmtii form olarak ekillendirilmesi, Cemdet-Nasr'dan
Cemdet-Nasr kltrnn nasya sanatna katt btn mctiiflerin; sonra M esi/im amda grlmez. MesiH m anda vcut formlar
bu adan sonra da devam ettii grlmektedir. Bu mo!iller, nn yzeyde bir izgiyle gsterildiini ve form endiesinden vaz-
R. 793/8: Tanr Ningirsu bir elinde to- kahramanilklan ve devlet grn aklayan konulan iine geildiini gryoruz. Bu anlay fark, iki a birbirinden ayr
puzu ve dier efinde karta{ kanatli a/a-
meti olan ayla. Am iinde esirler g- rnein mhrlerde kahraman, kuwetli adam, hayvan-insan maktadr. Mesilim anda vcutlar, yava yava tahta gibi keli
rlmektedir. Kral Eannatum'un zafer vahi hayvan motif/eri, boa, aslan, efsanevi hayvanlar, am slup bir sertlik ve yzeysel bir anlatim iinde gsterilmektedir. Bylece
ta1 (Te/la). /. Ur a1 (l.. 2500 yil- anlaylI iinde yerlerini aliyorlar. Kuwetli insan motifi, zora Cemdet-Nasr'n hacim endiesi, bu kltr anlay1nda dekoratif
lan). ce hayvan bacaklanndan yakalyor ve ona hakim oluyor. Bu mati- bir sslemeye yerini brakyor. Mesilim kltrnde, rlyef iinde-
lin en gzel rnei Tanri Ningirsu'nun elinde topuzu ve ali-kartaiii. ki figrler, silindirle ezilmi bir biimdedirler.
sanca ile grld kabartmadr. Bunun yannda Ur Sancai var- Ayrca adalelerin ve malsallarn balantiiar ve biimleri genel
dr. Bu ikinci rnekte, yry halinde askerler, esirler'n getirilii olarak bir btn iinde kaybolmaya balamtr. Oysa bundan
ve saylmas, maliann yama edilmesi, sava meydannda llerin nceki Cemdet-Nasr kltrnde vcut adaleleri ve eklemleri ak
galipler tarafndan para para edilmesi, ya da kartallar tarafindan bir vcut anlatm iindedir ve her ey belirli doal formlara sahip-
R. 195: Mesilima1(l.. 4-5. bin). Tel-
paralan grlmektedir. (Resim 193, 200, 201) tir. Ite Mesilim'de, bu doal formlarn akl kaybolmutur. lo'da bulunmutur.
Bu an eserlerinde kahraman motif/eri, yans1 insan, yans1 hayvan Esasen dekoratif sluba nem veren btn alarda ak anlatm,
figrleri yanmda vahi hayvanlar, boalar, yrtCI kular ve bilhassa ykl ssleme endiesiyle belirginliini kaybetmitir. Bu bakm
aslanlar yer alrlar. Asianiann zerine allad ve paralad anti- dan Mezopotamya kltrnde bu iki slup, gelien eser anlay
lap lar konusu, nceleri Cemdet-Nasr kltrnde de grlmt. nn bir devam olarak grlr.
Ancak, bu an eserlerinde de nemli konu olmakta devam eder. ' Bylece Cemdet-Nasr amm ta vazolanndaki 1kmtli1 ve hare-
Bu konular yannda, Eski Smer a denilen bu zamanda lmdugud ketli heykel anlaymdan siluet anlayindaki deseniere dnlyor. Ve
90 1DNYA SANAT TARiHi
R. 196: If. Asurnasirpal'in sarayndaki
bir kabartmadan koruyucu melek ba.
Kalas'ta (Nemrud) bulunmutur.
R. 197: Bir .Asur karargh1, Ninive'de
(Kuyuncuk) Asurnasirpal zaman.
{.. 668 -628. Berlin Devlet Mzesi.
Resmin st kenan boyunca kale surlar
grlyor. Ortada ii de gsterilmi bir
adr var. adirda bulunan kumanda-
na bir asker su veriyor. Bir dier asker
ise kumandanm yatani hazirlyor. Bu
bir kale kuatt/masn gsteren rlyef
detaytdr. Koyunlar, develer ve sada
bir adam, derisi yzfm koyunu par-
alara aymyor. Surlar/o ad1r arasmda
da bir deve grei yer alm1. Mekdnfa,
figrlerin tek tek ifadesi ve yandan gs-
terifii arkaik rlyef zellik/eridir.
MEZOPOTAMYA SANATI 191
Uruk amm mimarisi iinde bir renkli ha/1 grnts veren mo>tiner dir. Bu zamann resimlerinde, hayvanlar bile insan hareketleriyle
ular!lyor. Bu suretle biz, geometrik-dekoratif figrlerin iinde i yapmaktadrlar. Cemdet-Nasr'n sava figrleri de tamamen
alan bir eridin, tavana kadar uzarln gryoruz. Insan ve deimi olarak ortaya kmaktadr. Cemdet-Na.sr anda asker-
van larn, dekoratif motifler haline geldii duvar yzeyi '.st'nde ler ve esirler birbirleriyle teke tek dvrler. Ornein Cemdet-
yaz desenlerinin de deerlendirildii. grlyor. Rlyef f~'gr')rferiJ Nasr'n "Esir/erin. Gtrl" ya da "Gebe/ ei-Arak brar"nda bu
ehrelerinde burun ve olm, bir izgiyle geometrik gen ho/inde aka grlr. Ustelik esirlerde anlatm hep ikilidir. Mesilim an
de edilmitir. Bu anlatm eklinin, tarihten nceki zamanlarn da ise insanlar kitle halinde gsterilirler. Balarndaki kumandan
virine benzediini gryoruz. Buradan da anlald gibi, bile hareketli bir insan olarak gsterilmemitir. Resimde silah, mi R. 198: Babil'de Marduk Tapma'mn
anlamda bir heykele doru gelien Cemdet-Nasr andan, maketi. ll. Nabukadnezar taratmdan
fer ve kalkan nemli bir ekilde belirtilmitir. Figr yalnz niforma-
ina ettirilmitir. f.. 570 y1/lan.
rar saf bir arkaizme gidiliyor. Cemdet-Nasr ann iladeli ldr. Insanlar kitle halinde ve bir duvar yzeyi gibi gsterilmitir.
formlarnn Mesilim anda silindir gibi bil' vcuda dndilalin. Ayrca ldrlen dman cesetleri askerlerin ayaklar altnda i
vcuda silindir bir mantonun sarldn ve ikin gs nenmektedir.
rinin de dz bir sandk gibi gsterildiini gryoruz. Ba da "Ur Sanca1" adl eserde, yayalarn altna izilen bir bant iin-
biiminde yaplarak, sandk biimindeki eklin zerine de, savalar arabada gsterilmitir. Drt at ya da eek tarafn
yor. (Resim 227) dan ekilen drt tekerlekli arabalarda, kendileri iin yksek bir yer
Giri blmndeki aklamada arkaizmi bir klasik, klasii yaplm olan srcler ve onlarn arkasnda da oklu savalar
maniyerizm ve bunu da bir barak anlayn izlediini s'\lll 'mis' grlr. Bu sancak zerinde grlen yaya halk, hayvan postun-
tik. Cemdet-Nasr ann klasie yaklaan anlamdaki vcut dan ar bir marto giymitir. Bunlar savaa alkn sava bir halk-
desinden sonra, Mesilim ann tekrar arkaizme dn, tan ok, savunma iin rgtlenmi topluluklardr. Grlen ara-
bu blgeye yeni bir halkn gelmesiyle aklanyor. Bunu ba da yeni bir buluu gstermektedir. Sarcan arka tarafnda
ok ve eitli kalntlar vardr. Bunun bir dier ak rneini boa, sr, uvallar ve srtlarnda ar ykler tayan adamlar var-
Msr sanatnda grdk. 18. Slale zamannda Ehnaton'un dr. (Resim 200, 201)
ya kard Aton diniyle, yeni bir sanat anlaynn, Msr Laga'ta bulunan bir rlyefte kral Urnane, kars ve ocukla-
n deitirdiine ve o dnem eserlerindeki zelliklerin 18. ryla birlikte resmedilmitir. Rlyefte bir tapnan kurucusu ola-
zamanndaki ince, kadnca zarafete tezat tekil ettiine ne.niiinn,; rak kral, ba stnde bir sepetle toprak tamaktadr. Rlyefin alt
tik. Aton dininin hkm srd sralarda yaplan sanat tarafnda gene kraln elinde bir bardak vardr. Kraln arkasnda da
kaba bir anlatm iindeydi. Bylece Aton dinini ortaya ckararla bir uak emzikli bir gm tutmaktadr. Bunlarn dnda, rlyef-
r n yabanc bir halk olduu da aka ortaya kyordu. Buradan lerde birbirlerini kucaklayan iftiere de rastlyoruz. Ayrca rgt- R. 199: Bir kur kentinin bir blmn
Mezopotamya'da Mesilim a insanlarnn, Cemdet-Nasr lenmi, topraa yerlemi, patriyarkal ilikiler zerine kurulmu gsterir rkonstrkslyon. Asur evi dai-
nnn nsanlar olmad anlalm oluyor. gelikin bir kltr saptanabilmektedir. Bu kltrde iftlik dzeni- ma bir ay/u evresinde toplanan odalar
btnnden olumaktaydi.
Mesilim anda sakal, izgisel ve sert bir anlatm iinde ni gsteren rlyefler de gryoruz. lneklerin saldn, stlerin
riliyor. Gzlerin potfok ifadesi, saydam camlardan yapiidrk/an tanmak zere byk kaplara konulduunu ve arabalara yklen-
daha etkili oluyor. Gzlerin bu ifadesi, aynca renkli kalar/o daha diini bu rlyeflerde gzlemliyoruz. Bu kltre ait rlyef anlay,
kuwetlendirilmiti. Bu am figrlerinde geni, air ve kt daha nceki El-Obed kltrnde de vardr. lneklerin boyunlarn
yelenmi olup zellikle oturan figrlerde, alt klSimfar bir kaide daki anlar El-Obed kltrnde de yer alr. (Resim 201)
blok biiminde yontulmutur. Ayrca, eski kap-kacak Uruk'ta bulunan alabaster tandan vazo zerinde, geomet-
ssleme anlaynn, yeniden benimsendii grlyor. rik olarak biimlendirilmi bir anlatm vardr. Uru k kltrn izle-
!erin ifadeli, dinamik sancak tasvirlerini grdmz mlihrle yen Cemdet-Nasr a iinde kuwetli bir doa heykeli yer alyor.
bu Mesilim ana etki yapm olmal. Bu dnemde ers-srretr> Cemdet-Nasr' izleyen Mesilim anda da yeniden geometrik
ikili hayvan kompozisyonuyla kenarlar sslemeli mhrler anlatm dikkati ekiyor. Uruk kltrnde grlen geometrik res-
dr. Uruk ann balangcndaki gibi birbirlerine dalanm medii, Cemdet-Nasr'dan sonra yeniden gryoruz. Cemdet-
ne hayvanlar ilgimizi eker. Bu eski motifler yannda yeni Nasr' izleyen Mesilim anda ise, yeniden Uruk geometrizmi-
ler de grlr. Ancak dekoratif-simetri zellii, bu ada ne benzeyen bir sanat anlay ilgiyi ekiyor. Buradan da arkeo-
senip deerlendirilmi bir kompozisyon anlaydr. Ayrca, loglar, Uruk'un yerli halkna hkmeden Cemdet-Nasr insanlar
zellikler incelenince bunlarn, slup bakmndan olduu nn halk tarafindan lkeden atldklarn karyor. Ancak bu kat'i
konu bakmndan da deiik olduu grlr. Insan insana ya olarak bilinmiyor. Bilinen, Mesilim kltr insanlarnn Smerler
hayvan hayvana olan sava sahneleri bir ssleme haline i olduudur. Ve bu halkn Cemdet-Nasr ya da Uru k andan nce
yor ve en vahi, hareketli figrler, sakin bir grne Mezopotamya'da bulunduuna dair en ufak bir belge bugne
Efsanevi hayvanlar bile artk bir eit insaniatrma ilemine kadar bulunmamtr. Her ne kadar Cemdet-Nasr anda, ege-

921 DNYA SANATTARiHi
R. 200: Ur'da bulunmu mozaik san-
caklardan biri.I.. 2685 (?). Ykseklik u gibi alak bir rlyef anlaynda olmas gerekmez miydi? Ne
23,5 cm. Aa zerine, ta kakma ii.
Mesilim a/.
201: Ur'da bulunmu bir dier sancak,
Mesilim ai.
R. 202: /. Ur anda kral mezarmda
yapilan bir gmme treninin rkons-
trksiyonu.
men snf sanatn konusunu ve ruhunu saptyor idiyse de, bu hey-
kelleri ta zerine ileyen kimseler klelerdi; yani yerli halk idi.
Cemdet-Nasr anda mkemmel bir heykel teknii de gr-
lr. Ve heykel yukarda akladmz gibi mkemmel boyut-
lu bir heykel anlamndadr. Oysa bunlarn yerli kleler tarafndan
yapld dnlrse, Uruk'ta bulunan Alabaster Vazo'da oldu-
var ki, Cemdet-Nasr'n sanatndaki heykel anlay bunun tmy-
le tersinedir. AyrcaMesilim anda da rlyefinincelmedii, tersi-
ne kabalat grlr. Ve formlar da kabalar. Oyle ki, biz bu eser-
lerde gemiten bir iz gremeyiz. Grnen, 'bu eserlerin gemi
le bir iliii olmaddr. Mesilim a insanlarnn, pirimitil ve geo-
metrik formlar iinde dndkleri ve bu halleriyle gelimi bir kl-
tr iine girdikleri anlalr.lte, bu insanlar, yksek bir kltr iinde
bulunan yerli halka kendilerini uyduruyorlar. Ve ilk durumlarnda
ki geometrik-primitil anlaytan, yava yava daha olgun bir sana-
ta doru gidiyorlar.
Mesilim ann ilk, kaba ve derinlii olmayan ligrl heykel
slubu, Kili Mesilim kralnn adna gre isimlendirilmi.ltir. Ilk
bakta bu figrlerde bir Cemdet-Nasr rnei grlr. Oyle ki,
Cemdet-Nasr kaplarndaki yksek rlyefin kntl ifadesi iin-
de, boa yerine aslan biimlendirilmitir. Ne var ki bu kntlarn
yzeyler halinde olduu da dikkat edilince anlalr. Yzler cep-
heden ve maske gibidir. Grlyor ki, bu an biimiendirmesi
dekoratiftir. (Resim 200, 201)
Bu a heykellerinin yz ve vcutlarnda geometrik bir dzen
vardr. Dikdrtgen sakallar, sert mafsall kollar ve ke eteklik-
ler ilgiyi ekmektedir. Kaplarda da ayn sert teknik grlmektedir.
Bunlar, dz ci d arl ve keli formdadr. Bu ke form zeri-
ne de bir eri halinde, kab n boynu oturur. Mesilim a bu kap
formuyla Cemdet-Nasr'n ikin karnl kaplarndan ayrlr.
Mesilim andaki insanlarn giyimleri de, kendilerinden ~ce
ki Cemdet-Nasr kltr insanlarnn giyimlerinden farkldr. Oyle
ki, sava bir kavim olan Cemdet-Nasr insanlar, kendi vcut
formlarn saklamayan ince dokunmu bir bezden elbise giymek-
teydiler. Ve bu elbiselerin de altndan vcutlarnn formlar belli
olmaktayd. Oysa, Mesilim andaki insanlarn zerlerine giydik-
leri kaln bir posttur ve eteklik uzundur. Eteklik fornunu, Cemdet-
Nasr insanlarndan aldklar da anlalmaktadr. Uzerlerine aldk
lar manton un kaln bir dokuma ya da post olmas ihtimali var-
dr. Londra'da British Museum'da bulunan "Uruk Sanca1" ad
verilen rlyefte, insanlarn zerinde kaba dokumadan bir manto
grmekteyiz. Mezopotamya'daki iklim artlarnn kaln kumatan
elbise giymeye uygun olmadn biliyoruz. Bu nedenle, bu insan-
larn sert iklimli bir yerden geldikleri dnlyor. Bu a insan-
larnn hayvan evcilletirmesini bildiklerini, inekleri sap kentle-
re st tadklarn rlyeflerden reniyoruz. Giyim biimlerinden,
elbiselerinden, ilerinden, insanlarn yayla otlaklarnda yaadkla
rn ve yamac bir Arap halk olmadklar sonucunu da karyo-
MEZOPOTAMYA SANATI 193
ruz. Bu yeni halkn bir vatan aramak iin Asya yayialarndan ken-
te indikleri anlalyor. Yani, yeni bir umutla g etmi bir halktr
bunlar. Gler, Mezopotamya tarihinde ilk kez olmamtr. "Uruk
Sanca"nda grdmz konular, bu toplumun sanatlarnn
eski vatanlarn hatriayarak yaptklar zerinde dnceler vardr.
Buradan nemli bir noktaya geliniyor. Arkeologlar ve sanat
tarihileri (Cemdet-Nasr yaziiarndan yola ikarak yapilan tahmin-
lere gre), Cemdet-Nasr halk Mezopotamya'ya geldikleri zaman,
sernit bir halkn, yerli halka egemen olduunu ve bu yeriiierin
Mezopotamya ovalarn tarm alanlar haline getiren ve bataklk
lar kurutan Smerler olabilecei zerinde hemfikirdirler. Ayrca
Mesilim ann dalardan gelen yeni halknn Smerlerle ayn
eski vatana sahip olduklar zerinde bir gr de vardr.
Yeni gelen kavmin mimarisi de deiiktir. Yaplarnda kullandk
lar tulalarn bir taraf dz, dier taraf hafif bombelidir. Tulalar,
dikine bir balk kl gibi dizilmekte ve bylece binann yzn-
de bir ssleme meydana getirilmektedir. Bu kavimden nceki
Cemdet-Nasr halknn kulland tulalar ise, dzgn dikdrtgen
prizma biiminde idi. Bir taraf bombeli tulalarn seimi, bu hal-
kn eskiye ait bir inaat alkanln vermektedir. Esasen Cemdet-
Nasr ann kuwetli kaln yaplar bu tulayla ina edilemezdi.
rnek olarak Eunnak'ta, bugn Teli Asmar denilen blgede, bir
Mesilim a eseri olan Square Tapna'nda, Cemdet-Nasr'n
kat, ynl ve esas oda ile teki odalarn simetri iinde olduu
dzeni yoktur. Bu tapnan plan kare deildir. Binann i plann
R. 203: /. Ur amdan bir kakma re-
da tam bir geometrik dzen grlmez. Ortadaki esas salonun te- sim. Lir alan efsanevi hayvan. I..
ki odalarla olan ilikileri de belirsizdir. Binann tm bir ev gibidir. 2500 ydlan.
Bu yapnn bir tapnak olduu dnlrse, Cemdet-Nasr a
nn Tanr sembolne oranla burada Tanrnn bir eit insanlat
rld dikkati eker.
Genel olarak, Mesilim anda yeniden bir primitil arkaizme
dnld ve Eski Smer zamanndaki arkaizmin gelierek yeni-
den bir incelie yneldii grlr. Konular zenginlemekte, tas-
vir etme gc daha cesur ve bamsz bir hal kazanmaktadr. Bu
ineetmeye rnek, "Ur Sanca1" ile Laga'n "Akbaba Dikilita"dr.
Sanatta bir incelmenin grld Eski Smer a, Mesilim
andan sonra gelir. Malzeme baliuunun ve gsteri duygusu-
nun nem kazandn Ur kazlar kantlamtr. Bu ada yapilan
figrsz ilerin gzellii dikkati ekmektedir. Mesilim andaki
tasvirleri n tavr ve hareketleri, rlyeflerde devam eder. Rlyef daha
yksek, yani kabarkl olup, formlar ince bir ekilde yuvarlaklatrl
mtr. Oranlar doruya daha yakn ve daha az geometrik bir sertlik
iindedir. Rlyef biimiendirmesi bakmndan, yuvarlak form lu bir
R. 204: S/aleler ncesi dnem (/.. 4.
dzen iinde olan mhrler bulunmutur. Bunlarn bir ii zmresi bin). Silindir mhr izi. Teke ve hayat
tarafndan kullanld zerinde kanlar birlemektedir. aaCI.
Teli-Hariri'de bulunmu olan o dnemin yksek memurlarn
dan Ebihil'in alabaster tandan yaplm kk heykelinde, vcu-
dun paralar detay bakmndan deerlendirilmitir. Vcut, kbik
anlamda bir yuvarlaklk iindedir. Gayet byk, yumurta gz-
94/ DNYA SANAT TARiHi
R. 205, lll. Ur a1 (i.. 2255-2040).
Silindir mhr damgas.
R. 206: Akkad amm bir silindir m-
hr basks (l.. 2415-2290). flrtma
kuu hclkim nnde.
J ve kuwetli, karta! gagal. burnu ile kvrck sakall bu tipin, bir
Smerli olduu zerinde fikirler birlemektedir. Vcut parala-
r birbirine oranla ll ve biyolojik yapya uygun olarak ba
lanmtr. Heykelde, alt <;ludan altndan balayan saka!, kvr
ck bir dzendedir. kk yanaklar ve dudan hafif olarak yaniara
uzamas, ince bir ~ebessm vermektedir. Bu formlara dayanan
anlatm Cemdet-Nasr'n atak karakterli figrlerinden ayrlmakta
dr. Ebihil'in karakteri, yalnz, bakan bir insann sakin halini ifade
etmektedir. Biz bylece, nasya'nn tahakkm eden, gl kah-
ramanlar yerine, temsil edici, cepheden duru! u (frontal) ve da
r nfuz eden tavrl, yarg ve kanun yapc tiplerinin ortaya k
tn gryoruz.
nasya'nn esas zellii, iki kltr anlaynda toplanmaktadr.
Bunlardan birisi : sava, kendine hakim tutumlu, artistik gr-
c tipin yaratt bir heykele sahip, istilac bir kltrdr. teki ise
: dzenleyici, ssleyici-dekoratif, ifti olarak hayatlarn kazanan
ve hayatn tadn bu dzen iinde bulan bir kltrdr. Her ikisi de
hayata dkn ve dzenleyici, kanun yapc bir tutum iindedirler.
Bunun yannda salam, merkezi bir devlet politikas dikkati eki-
yor. Yani zorbalk eden monarik bir devlet politikas.
AKKAD AGI (Tahminen I.. 2350-2150)
Mezopotamya'nn sanat hayatnda, da kavimlerinin gleri,
kabartma formlu, grntye uygun hareketli, anatomiye dkn
bir sanatn ortaya kmasna sebep olmutur. Bu sanat, derinlii
olan bir heykel anlay olup, her yeni kavmin Mezopotamya'ya
geliiyle ortaya kan bir anlatm biimi yaratmtr.
Ite biz, Eski Smer ann zerine Akkadlarn gelmesiyle, kah-
ramanii anlatan bir slubun, yeniden Mezopotamya sanat
na girdiine tank oluyoruz. Bu a, Msr'da Nar-Mer'in TuvaJet
Tablalarnn realistheykel anlayn izleyen 3. Slale'den Diyezer'in
zamandr. Bu ada Msr'da byk arazi sahiplerinin hayatlar
n tasvir eden realist grl heykeller yaplmtr. lnsanlatrlm i akla srtst yklrken gsterilmektedir. Rlyefte yer alan btn
tanrlar, yemek yerken gsterilmilerdir. Aile tasvirleriyle, bo-
yutlu heykellecin Ur'da bulunmu olan hayvan rlyeflerine etki
yapm olabilecei kabul edilmektedir.
Tarihi olarak tespit edilmi olan ilk Sami halk Akkadlardr.
Akkadlar, lkenin ynetimini, bir Smer kral olan Lagaizagisi'ye
kar yaptklar byk bir sava sonunda ele geirirler. Lagaizagisi,
Mezopotamya'daki kent devletlerini kendi ynetimi altnda bir-
letirmeye almt. Akkadlarn Mezopotamya'ya egemen olu-
uyla Smer ynetimi son bulmutur. Akkad devletinin banda,
tanrlatrlm mutlak bir kral bulunurdu. Bu ada ilk kez, btn lan ikence, nem kazanan bir konu olmutur. Sava sahneleri,
kent devletleri Akkadlarn ynetimi altnda birleti rilmitir. Akkad
krallar gene ilk kez dnyanm drt bir taralma egemen kral unva-
nn almlardr. Bunun anlam Smer, Akkad, Elam, Amurru ve
Suhartu'ya egemen demektir. Smer dili kullanlmam, ancak
Smer kltr olduu gibi Akkad kltryle bir araya gelmi ve
deerlendirilmitir. Akkad dili bu ada, nem kazanan ve btn
MEZOPOTAMYA SANATI/95
nasya'da konuulan dil olur. 1. Sargon, Manitusu ve Naram-Sin
zamanlarnda Akkadlarn istila ordular Anadolu ve Msr'a kadar
uzanrlar. Naram-Sin zaman, Akkadlarn en yksek dnemidir.
Akkadlar zamannda lkenin ynetim merkezi, kuzeye doru
kayar. /. Sargon ve Naram-Sin, btn Mezopotamya'y ynetim- R. 207: Hayvanlarm boumafan. Ak-
lerinde birletirirler. Bakent Akkad'dr. Sanat, ssleyici bir ihtia kod a1mn zafer tasviri (/.. 2150).
ma nem verdii gibi, insan artan plastik anlatmyla da dikka-
ti eker. Bu, Cemdet-Nasr'n biimlendirme ekline balanabilen
ya da hi olmazsa Cemdet-Nasr'a iten bir akrabalk gsteren bir
sanattr. Heykel anlaynn, form ve heykel anlatm bakmndan
da Cemdet-Nasr'a benzeyen yanlar vardr. Kahramanlk konular,
bu akrabal akla getirmektedir. zerinde, daima kar karya iki
kiinin arpmasn gsteren fetih antlar yaplmtr. Antlardaki
ikili arpmalarn anlatm ekli, Gebe! el-Arak Ba'ndaki gibi-
dir. Fetih antlarndan biri, ok tannm "Naram-Sin Dikilita"dr.
Biz bu anlatma benzeyen eserler arasnda "Akbaba Dikilita" ile
"Ur Sanca"n sayabiliriz. Naram-Sin Dikilita'ndaki askerler, bir
kumandann kamutasnda uygun adm ve birerle kolda yrr-
ler. Bu merasim, dini bir kutlamayr gstermektedir. Bu anlatma
benzer bir eseri Cemdet-Nasr'da da gryoruz. Esasen bu ekil
deki kutlamalar, Cemdet-Nasr'da byk rol oynuyordu. Naram-
Sin Dikilita'nda tanrlar ve prensierin yemeini deil, tanrlar otu- R. 208: lndu-kftrnde, hayat aact
ve boanm efsane hayvamyla dv.
rumunun sembolik bir tasvirini gryoruz. Tanr huzuru, bura-
da konu olup, bir tepe ve zerindeki yldzla anlatlmtr. Bu tepe
ve yldzlarn nne kral, kazanlm bir zaferden sonra gelmek-
tedir. Kral, yryen askerlerin banda ve tek olarak gsterilmi
tir. Dz bir yzey zerinde grnen figrler, yuvarlaklatrlm
vcutlar halindedir. Yani yksek rlyef olarak ekillendirilmiler
dir. Komutann vcudu hemen hemen plaktr. zerinde ksa bir
eteklik vardr. Bandaki miferyle hakim bir tavr iinde yrmek-
tedir. Aa doru, dik ve kat olarak uzanan sakal, elinde oku ve
yayyla kahraman kraln nnde bir dman askeri, boynuna yedi-
askerlerde, kraldaki ayn asil tavrlar ve savalarn disiplinli duru-
u grlmektedir. (Resim 187) R. 209: Cemdet-Nasr dnemi (I..
Rlyefteki figrlerin vcutlarn belirten kntllk ve yuvarlaklk 2800 y1flan). Bir silindir mhr ve bas-
klSI.
aynen Ge bel el-Ara k Ba'n hatrlatmaktadr. Ancak bu rlyefte
Gebe! ei-Arak Ba'ndaki figrlerin, zerine bast zemin izgisi
yoktur. Askerlerin zerine bast dalgal bir arazi dikkati ekmek-
tedir. Anlam, Mezopotamya sanatsnn bu devirdemekan duy-
gusuna yer verdiini gstermesidir.
Akkad ana ait bulunan btn rlyeflerde, esiriere yap
Mezopotamyal iin ok nemlidir. Bu eserlerin Smer kltry-
le doduu, ancak Akkad anda yapld kabul edilmektedir.
Sava, zafer, esirler, ehit dm asker, hep iki kii halinde kar
karya ve yan yana olarak anlatlmlardr. Figrler st ste getiril-
mediinden, vcutlar bamsz olarak ifade edilmilerdir. Sanatn
ilk geliim basamanda rlyeflerdeki bu husus, hep byle olmu-
961 DNYA SANAT TARiHi MEZOPOTAMYA SANATI 197

tur. Eserlerde, elbise kumann altndan vcudun formlar belli
olmaktadr.
Ayak, bacak ve ban profilden, vcudun cepheden oluu,
btn rlyeflerde korunan bir anlatm eklidir. Arkaik heykelle-
rin kukla sertliine benzeyen anlatmyla Msr'n alak rlyeflerin-
deki biimlendirme anlay, bu devir eserlerinde hi grlmez.
Figrlerin vcut anatamilerinin idraki sonucunda, sanatnn yara-
tabilecei heykel anlatm, bu devre eserlerinin, arkaik bir anla-
tmdan klasik olgunlua doru yneldiini gsteriyor. Eserlerde,
arka plandan ayrlm, kuwetli ifadeli, yksek rlyef kntlarna
sahip bir anlatma varldna tank oluyoruz.' Rlyeflerdeki figr-
R. 210: Nippur'da bulunan bir mhr
basks.
lerin vcut lleri, Grek sanatnda grlen klasik, olgun1 aratrl
m llere doru ynelmitir. Grek sanatnda greceimiz gibi,
vcut anatomisi ve lleri, doa formlarna uygun olarak salam
bir ekilde gzlemlermi ve ifade edilmitir.
Figr olarak evresiyle bamsz, ayakta duran bir heykel, bu
ada Mezopotamya'da ok az grlmektedir. Ancak byle, tam
ba heykeli olarak kimi paralarn, bugne dek kaldn gryo-
ruz. Bu heykel ve balar, yer yer klasik bir olgunlua da varm
lardr. Ninive'de bulunmu olan bir bronz ba, muhtemel olarak
naz ifad~s~n! vermektedir. Irade ve enerji, yzden tat gibi,
yerel rk tpn de gstermektedir. Bu antsal anlatm, bu zellikleri
iinde, ilk kez ancak Akkad anda gzlemlenebilmektedir.
Zengin bir ekilde stilize edilmi olan saka! ve san kvrck ifa-
desi, Akkadlar tarafndan Smerlerden alnm bir biimlendirme
eklidir. Fakat her eye ramen Akkad heykellerindeki ruh tama-
men bakadr. Akkad sanat, derinlie, hacme ve forma nem
veren, imparatorluk ihtiamn dnen bir nitelie sahiptir.
Ninive'de bulunan bata, sakaln dzgn, kvrck ve birbirinden
ayr dalgalar halinde olduu grlmektedir. Bata ki sa blm,
nceki alarn k_~e halindeki balarna oranla, ba uzuvlara ayrr
ve zenginletirir. Oteki zamanlarn patlak gzleri, bu bata gayet
belirgin, optik ve enerjik bir anlatm iindedir. Bu bata dar, fakat
asil bir ifade ehreye egemendir ve bundan nceki alarn o
ablak ekiilendirilii yoktur.
Enerjik anlatrnn bu yeni grn, kitlenin iten da doru
canlandrl, vcudun organik olarak tekili ve uzuvlandrlma
s, bu a sanatn yeni bir anlatm dzeyine gtrmekte gecik-
medi. Arkaik sanatn, kitle halindeki "btn" anlayndan, uzuv-
Jarn anlamlandrlmasna ynelen Akkad sanat, klasik bir anlat R. 213: Susa !'in ller ehri"
N

R. 217 ve 212: stte Efam a ncesi
bir silindir mhr ve altta bask sonu-
cu elde edilmi izi (I.. 4. binin sonu).
Londra, British Museum.
enerji dolu, kendinden emin bakl bir imparatoru ifade etmek- ma yaklayordu. (Nekropofe)'nden bir kap. Susa /.'dek/
tedir. Halen Irak mzesinde olan bu ba, uzun sakall, dar ehre- Bu, yeni anlatm biimi, zellikle mhrlerde ak olarak grl- en deri!] kaz1 tabakas1d1r. Bu kap renk-
Ndir. /.0. 4. bin y11farJ.
li, yani uzun yzl bir adama aittir. ehvetli, kuwetli keskin hat- mektedir. Hayvanlarn bouma sahneleri, adale zenginliiyle
lara sahip olan yzde, bir din adamnda grlen inan dolu tavr yzeysel bir biimlendirme iinde gsterilmektedir. Mhrlerin
vardr. ehre, salam ve kesin bir kontura sahiptir. Mantki ve dndaki heykellerde de biz, izgi egemenliini ve adale formla-
inai bir dzen iinde olan saka! yannda yz, belirgin bir sirnetri- nnn dz yzeyler halinde biimlerdirildiini gryoruz. Yabanc
ye ve cepheden durua sahiptir. Bu duru ve anlatm, tam arkaik egemenliinden kurtulunca Smer sanatnn deiik bir biim-
bir gr yanstmaktadr. Arkaik anlatm yannda klasik bir l de gelitiini, zellikle Laga'n valisi Gudea'nn zamannda gr-
ve anatomi gr de dikkati ekiyor. Bu anlatm eklinde, Asurlu yoruz. Bu devirdeki Smer sanat "Yeni Smer Sanatr" ad altnda
krallarn ba heykellerindeki ifade vardr. Ancak burada Asurlu deerlendirilir.
krallarn kabartmal, vahiyane ve i dnyasn ifade iin modle
etme arl yoktur. YENI SMER SANATI (I.. 2050-1950)
R. 214: Akkad silindir mhr bask1s1
Akkadlar zamannda dikkati eken zelliklerden biri, byk ant Bir Iran halk olan Gutiler Mezopotamya' dan atldktan sonra, (l.. 2500 civan).
sal heykellerin azldr. Bir Akkad eseri olan Naram-Sin Dikilita, Akkad andan nceki Smer geleneklerinin canlanmaya balad
Susa'da bulunmutur. Bunun anlam, Akkad slalesinin devrilme- grlr. Yeni Smeranda halkaslndaAkkadlam durumda-
sinden sonra, birok sanat eserinin baka yere nakledildii ya da dr. Dilleri de Akkadadr. Smerce yalnz bilginierin ve din adamla-
tahrip edildiidir. Byk ant heykellerinin tahrip edilmesi ihtimali rnn kullandklar birdil olmutur. Gutilerinzamannda Laga'ta bir
kuwetliyse de, biz Mezopotamya'da ta yaplarn ok az olduu din adam ayn zamanda kral olmutur: Gudea. Bu kraln yaptrd
nu ve yaplarn ya pimi tuladan ya da kerpiten yapldn bili- tapnaklar hakknda ayrntl bilgilere sahibiz. Ur'un 3. Slalesinin
yoruz. Btn bunlar dnrsek, byk boyutlardaki heykel ant krallar, tanrlatrlm kiilerdir. Btn Mezopotamya'da bir ina
larn esasen az yaplabilecei gerei ortaya kar. at sevgisi balamtr. Krallar, bar ve tapnak yaptncs olarak R. 215: Uruk'ta bulunmu bir ta tek-
Akkad sanatnn, Smer sanatnn bir devam olduunu dn belirirler. Askeri hareketleri hakknda bilgimiz yoktur. almalar ne. Cemdet-Nasr a1 {I.. 2709 ylf-
mek yanltr. Smer sanatlarnn ulatklar plastik anlatm dze- yaratc deildir. Btn almalar, Eski Smer ve Akkad kltr- /an). Londra, British Museum ve Berlin
nn bulularna dayanr. Yaratc fikir ktlna ramen, bugne Devfet Mzesi.
yi stne Akkad sanatnn kurulduunu ve bu noktadan itibaren
Akkad sanatnn gelitiini iddia etmek mmkn deildir. Smer dek kalan birok yazlar hep bu Yeni Smer a'ndandr.
sanatnda, her ey bir yzey zerinde dekoratif olarak biimlen- Akkad egemenliinin sona erii, aynen Cemdet-Nasr'n sonu-
diriliyor. Kvrck saka! ve byk dzen iinde ve dz-alak bir rl- na benzemektedir. lmparatorlua bal halklarn daimi isyanla-
yef an iabmda grlyorsa da, yzdeki plastik ve yuvarlak anlatm, ryla zayflayan Akkadlar, ayn zamanda birok savalada aske-
ayr bir zelliktedir ve i alemin enerjik, monarik kudretin sarsl- ri glerini yitirmiler ve barbar bir da halk olan Gutilerin sal-
DST 7
981 DNYA SANATTARiHi
R. 216: Kral ll. Asurnasirpal'in aslan
av.I.. 884-859. Kala (Nemrud).
R. 217: Kral bir kuatma savanda. 11.
Asurnasirpaf'in saraymda bir ortostat
r/yefi. I.. 884-859. Nemrud. Londra
British Museum.
R. 218: Yenilgiye urayanfar hara
olarak verdikleri atlanyla. Ninive'deki
(Kuyuncuk) Kuzey Sarayi'ndan bir dlf.-
var rlyefi. Asurbanipaf zamam (1. O.
668-628). Louvre.
drsna uramlardr. Cemdet-Nasr, Mezopotamya'ya gelen
Smer kavimlerinin istilasyla ortadan kalkmtr. Gutiler geldikleri
zaman Mezopotamya'da Smer ve Akkad kltr kuwetli oldu-
undan hibir kltrel varlk gsterememilerdir. Yalnz bu devir-
den kalma beceriksizce yaplm mhrlerin, Gutilere ait olabi-
lecei dnlmektedir. Onlarn bu mhrlerdeki tasvirleri kaba
ve primitiftir. Gutllerin lkeden srlnden sonra, Smerlerin
Mezopotamya'ya egemen olduklarn ve dolaysyla onlara ait
trlerin zelliklerini gryoruz. Bu ada Smer sanat belirli bir
mkemmellie ulayor. Smerlilere ait olan zellikler: ciddi, cep-
heden anlatm, elbisenin kitle halindeki vcut-duruunu verii, blok
biimfendirili (zellikle belden aa klSmlar), sakin duru, ifadesiz
yz ve hibir saldrgan ifadenin heykellerde grlmeyiidir. Biz btn
bu zellikleri, Gudea'nm oturan ve ayakta duran heykellerinde gr-
yoruz. Heykel anlatmnda katl k, zellikle yz ve vcutta grl-
mektedir. Figrlerin diyorit tandan elde edilmi olan cilal yzeyi,
iirilmi form etkisi yapmaz. Elierin gsn altnda kavuturulmu
biimde gsterilmesinin, bir tapnma duruunu temin iin oldu-
u kabul edilmektedir. Akkad heykel sanatna oranla bu figrler,
tahta gibi hareketsiz olup kukla etkisi yapmaktadrlar. Rlyeflerde
derinlik belli edilmemitir. Ancak figrlerde boyutlu heykel zel-
likleri vardr. Sakallar blok grnl olup aa doru uzamakta-
dr. Rlyef konular da Akkad ana oranla deimektedir. Sava
ve zafer sahneleri, hemen hemen tamamen ortadan kalkmaktaM
dr. Egemen konu, eski bir Smer motifi olan, "oturan tann" tipi-
dir. Laga'ta bulunmu bir dikilita zerinde, Eski Smer rlyefle-
rinden tandmz, byk bir arp alan adam motifi grlmekte-
dir. Elinde vazotutan tanralar da rlyeflerde konu olur.
Mhrlerde de Yeni Smer ana kadar ok sevilmi olan kuv-
vetli insan ve bouan hayvan motifleri ortadan kalkar. Kahraman
insan motifi benimsenmediinden, plak vcut anatomisiyle
uzuvlann ayrntsna inen paral grn nemini kaybeder ve
elbisenin blok formu ortaya kar. Elbise, vcudu boyuna
rter ve yalnz bir koluyla bir omuz akta kalr. Tanrlarda ve
ralarda, gene eski bir Smer gelenei olan hayvan postu,
se ya da manto grlr. Plastik heykel anlatm, kiisel karakter,
heykellerde grlmez ve elbisenin altndan vcut kendini a.ster- 0.1
mez. Eteklerde, aynen Msr heykellerinde olduu gibi yaz
leri nem kazanr. Ssl ve dekoratif anlatm, Eski Smer
da (Ur'da) grlmt. Yeni Smer anda da ayn deerler
!anlr. Mimari almalar hzlanr. Heykellerdenormal figr
ri aratrlr. Krallar mimar olarak gsteren heykeller ortaya
Gudea iki kez mimar olarak gsterilmitir. Yaplan binalarn
!arna, tesisin yapln gsteren rlyef plaklar yerletirilmesi
nek halini alr. Imar, hkmdarlara yakan bir grev olarak
edilir. Yazt plaklarnda grlen figrlerin nndeki, zeri
l iviler, binalarn temel atlyla ilgili grlmektedir. Bu civilerin
balar eitli motifler halinde gsterilmektedir. rnein,
ba, baz eserlerde iki kolu yukarda, bann zerinde bir
MEZOPOTAMYA SANATI 199
tayan kzlar haline sokulmu ve kzn etekleri aa doru bu ivi-
nin bnyesiyle kaynatrlmtr. Tanrlar, bu iviyi nlerinde tut-
maktadrlar.
Dekoratif bir anlayla ylanlar, canavarlar ve kpek balar ilen
mitir. Btn bu zellikler, Smer sanatnn yeniden douunu
gsterir. Fakat biz Yeni Smer anda baz yeni anlaylarn da
nem kazandn gryoruz. Arkaik duru, btn blok ifadesi ve R. 219: Smerai (I.. 4. bin). Londra
sakin tavrlarn heykellerde aynen kalmasna karlk, tm ligrn British Museum. Bu dnemde alak bir
rlyefle, izerek ifade hdkimdir.
oluturulmasnda yeni bir atlm yaplr. Bu, vcut oranlarnda esas
llere nem veritir. Bu zellik, aslnda Akkad ann gzleme
dayanan buluudur. Normal vcut ls grn gz nn-
de tutarsak, Gudea'nn ayakta ve oturan heykellerinin Eski Smer
sanat anlay iinde yapldklarn kabul etmemiz gerekmekte-
dir. Gudea'nn heykellerindeki kitle ve blok, tamamen bu heykel
anlayn yanstr.
R. 220: Smer a1 (l.. 4. bin).
Londra, British Museum.
Fakat normal oran ve llerde heykeller de yaplmtr. Naram-
Sin zamannda yaplm olan heykeller arasnda Urnungirsu'nun
heykeli, elierin ve ayaklarn ilenii bakmndan, modelin iyice inee-
lendiini gstermektedir.
Gudea ve olu sakalsz ekillendirilmitir. Salar da kvrcktr.
Bu devirde salar tamamen kaznmakta ve baa peruka taklmak
tayd. Gudea'nn ba enerjik bir anlatm iindedir. Kalar stilize
olmakla beraber, heykel genel havas iinde gzleme dayanan
bir canllk gsterir. Salarn ss durumuna ve baz stilize unsurla-
ra ramen sert anlatm fark edilmektedir. Gudea'nn birka ba,
zellikle gzel ekillendirilmitir. Gzlerin biimlendirilii, bom-
beli gz kapaklar, ileri kntl ve gzelce taranm kalar, etli i
kin dudaklar dikkati ekmektedir. Genel duruu iinde hibir i
ifadesi grlmeyen ban stnde, yuvarlak bir balk vardr. Yz
cildi yumuak bir anlatm iindedir. Bu yumuak anlatm Akkad
sanatnn zelliidir. Yeni Smer sanatnn bandaki sert anlatm
la sonraki yumuak anlatm dikkate alnnca, Yeni Smer an
da hem sert, hem de yumuak heykel anlatmnn ifade olana
olarak deerlendirildii grlr. Fakat bu genel geliim zerinde,
kaba kitle anlatmndan ince form anlatrnma gidi, ya da cansz
ve ruhsuz kaba anlatmdan organik ayrntlar veren optik grn-
tl bir anlatma gidildii grlmez. Urnungirsu'nun heykellerin-
de, Akkad sanatnn etkisi zellikle grlmektedir. Urnungirsu'nun
R. 221: Babil Krali ll. Mardukapalidin
heykel (Paris, Louvre) kaidesinin n kenarnda, hara getiren esirler bir hediye sunuyor. Vesika ta1. Babil
konusu ilenmitir. Yeni Smer anda muzaffer komutan mati- (I.. 715). Berlin Devlet Mzesi.
li sevilmediinden, Gudea'nn elinde silah grlmez. Heykelin
kaide kenarndaki esirlerin de elleri bal deildir. Esirler eziyet
edilir durumda gsterilmemilerdir. Bu bakmdan esirlerin d
man krallar olduu dnlebilir. Esirlerin yzlerinde saka! var-
dr ve ksa eteklik giymektedirler. Esirlerin soylu insanlar olduklar
n kabul ettirecek deliller grlmektedir. rnein adamlarn ba
larnda grlen drt ubuk, ss niteliindedir. Bu ba ss, Eski
Smer anda da olduuna gre, Akkadlar zamann da aarak
bu aa dek gelenek olarak gelmitir. Ayn ba eklini ve ssn,
100 1DNYA SANATTARiHi
R. 222: Gudea'mn birmimarolarak gs-
terildii oturmu heykeli. Diyorit tan
. dan. Lago (I.. 2500). Louvre Mzesi.
R. 223: Laga'm rahip kya[.etli kral
Gudea's1. Diyorit tandan (/.0. 2275-
2260). Louvre. Paris. Arkaik zellikler
grlmektedir.
MEZOPOTAMYA SANATI 1 1Ol
Cemdet-Nasr'n din adamlarnda da grmtk. Yalnz Cendet anda incelmi ve mkemmel bir btnlk gstermitir. Yani
Nasr anda grdmz bataki balk, sucuk eklindeki Smer andan nceki Akkad sanat gelenekleri oturmu ve Akkad
simittir. Buradaki ise, sirnit eklinde bir balk deil, saa kltrnden nceki devirlerin arkaik zellikleri de Mezopotamya
mi bir formdur. Biz bu bi_imi, Ninive'de bulunan bata da g?r- kltrnn esasl zellii olarak devam etmitir. Sami kavimleri-
dk. Buradaki san ekli bir peruka formudur. Heyketlerde gor- nin Mezopotamya kltrndeki hisseleri, bulularn oaltlma
dmz form, altndan bir perukadr. Aynen Ur'un altn peru- s ve eski geleneklerin daha canlandrlmas idi. lhtiam sevgisi de
kas gibi. "Gudea'rim ba1"nda da sa tuvaleti ayn olup, yuvarlak sami rklarnn braktklar zelliklerdendir. Sami olmayan kavim-
formdan kelilie, organik madde anlatmndan kbik-blok anla- lerin sanatlar ise, dekoratif zenginlik ve arkaik eilimlerin kuwet-
trnma ynelmitir. endirilmesini salamtr.
Rlyeflerde Naram-Sin sanatnn etkisi grlyor. Figrlerin faz- Smer egemenliiyle Babil egemenlii arasndaki lsin-Larsa
la knt yaplmadan anlatm, kukla duruunda olular ve ne dnemini, gebe bir kavim olan (olaSIIIkia Bati Sami kavim/erin-
doru uzanan sakallar, Smer sanatnn zelliklerini koruyor. den) Amurrularn doldurduu sanlmaktadr. Fakat Mezopotamya
sonralar Babil-Asur sanatnda byk rol oynayarak heykel kalde- kltr iinde bu kavim bir varlk gsterernemi ve Babil halk iin-
lerinin nnde ekiltendirilen aslanlar, bu devirde yaplan tanr de erimitir.
heykellerinde de grlmektedir. Susa'da bulunmu olan Tanra Babil slalesi iinde tarih bakmdan byk nemi olan ilk kii
"/nnin'in oturan heykeli"nde Smer-Akkad birleimi bir hayvan Hamurabi'dir. Onun kanunlarn belirten nl dikilita da bug-
motifi dikkati ekiyor. Bu hayvanlarn, bundan nceki devirlerde ne kalmtr. Dikilitan en stnde, tahta oturmu gne tanrs
grdmz gibi, koruyucu anlamlar vardr ve dmann zeri- nn nnde dua eden bir kral vardr. Bu motif bir Smer konusu-
ne atiarnaya hazr bir durutadrlar. dur. Kral, tanrdan ald esinle tan zerinde yazl kanunu mey-
Yeni Smer mimarisinde Akkadlara ait zellikler de vardr. Bunlar dana getirmektedir.
zengin bir dzeni yanstrlar. Binann bir ynde gelien oda sis- Gne tanrs ama'n nnde bulunan Hamurabi, banda
temi de Akkadlardan gemitir. Avlu tarafnda yaplan oda grup- kenarlar keli bir balk ya da peruka tamakta, stnde de bir
lanmalar ise Smer anlayna aittir. Ayrca geometrik muntazam omzunu akta brakan birelbise bulunmaktadr. Tanrnn stnde
dzen de, Smer mimarisinn zelliidir. Binalarda d duvar, kuv- enlemesine pilili bir eteklik, belden yukarsnda gene bir omzunu R. 224: 1/. Sargon savaI kwatetiy-
vetli ve kaln bir beden gsterir. Ur' daki Ningol Tapma1'nda bu akta brakan elbise vardr. Banda da bir klah zerine sucu k bii- le. Kursabad (Dur-arrukin) (I.. 722-
geometrik dzenin ve bina tekilatnn kark plann gryo- minde sargs bulunan kavuk grlyor. Hamurabi Dikilitai zerin- 705). Louvre.
ruz. Bu binada da Akkadlarn bir ynde gelien odalar sistemiyle de grlen bu sahne, heykel icras bakmndan iladeli ve yumuak
Smerlere ait salon etrafnda toplanan oda dzeni vardr. Ayrca bir modleye sahiptir. Ancak bu rlyefte bir sava ya da zafer sah-
binada genileyen bir geliim grlr. Genel olarak gerek Ur' daki nesi grmyoruz. Fakat Hamurabi, Tanr nnde tapnma hare- R. 225: Kral Marduknadinabe, yldz ve
Ningal Tapna'nda, gerekse Eunnak'taki (bugnk Te/1-Asmar) ketinde bulunan bir kral da deildir. Burada Hamurabi'nin Tanr tanrlarm sembol/eri. Armaan vesika-
Kral lll. u-Sin'in Ur dnemindeki (I.. 2000) saray ve tapnan nndeki hali, krala bilgi veren bir babakann duruu gibidir. Her s. Siyah mermer. Nereden kt bilin-
da iyi bir btn olmakla birlikte ayn zellikler grlr. iki figrn zerindeki elbise, vcutlarna toplu bir btnlk ifadesi miyar. (i. . 1100).
veriyor. Kraln elbisesi, enerjik bir hareketin hatlarn kuwetlendir-
HAMURABI DNEMI (Babil'in 1. Slalesi, I.. 1850-1550) mektedir. Yzdeki ifade arkaik deil, ayrntlara gidilmi kiisel bir
Ur' daki 3. Slaleden sonra Smer ve Akkad devleti kk devlet- portre incelemesidir. Rlyefin bir ereve iine yerletirilmemesi ve
lere blnmt. rnein Larsa, lsin, Uruk ve Eunnak gibi. Ur'un figrlerin serbest olarak dzenlenmesi, aynen Naram-Sin'in dikili-
3. Slalesi ile Babil'in, yani Hamurabi qneminin 1 . Slalesi ara- tandaki dzenle Cemdet-Nasr'n yksek kntl anlatmn anm
sndaki zamana, /sin-Ldrsa Dnemi denir. Smer devleti lde- satr. Hamurabi kanununun yazl olduu tan zerindeki bu rl-
ki Sami kavimlerinin saldrlaryla sarslmt, Mezopotamya'y da yef, derinlik duygusuna, doa gzlemine dayanlarak yaplm bir
doudan Elamlar saldrlaryla zayflatyorlard. Bylece l kavim- almadr ve kiisel bir anlatm iindedir. Sami istilalarnn anlat
leri olan Bat Sami kavimleriyle Elamllar, Mezopotamya'da Smer m dnda kalan bu alma tarz, gelenekle balantl grlmekte-
egemenliini ortadan kaldrdlar. Tm Mezopotamya egemenli- dir. Arkaik olmayan bu geleneksel e h re modlesi, en ok gzlerde,
i iin bu iki kavim arpmaya baladlar. 1.0. 1700 ylnda, Bat burundave aa doru uzanan sakaldadr.
Sami kavminden bir kral olan Hamurabi, El am, Larsa ve Asur'a kar- Hamurabi anda, Smer anlaynn alak rlyef geleneini,
yapt savalar sonucu Mezopotamya'y egemenlii altna ald. kasabalarda yaplan ilerde gryoruz. Bu iler, byk merkezler
Babil kenti Mezopotamya'nn ve Marduk dininin merkezi oldu. dnda kalan yerlerde Smer geleneklerinin devam ettiini gs-
Hamurabi, kendi adyla n yapan kanunlarn ortaya koydu. termektedir.
Genel olar~k Mezopotamya sanatnn geliimini gz nne alr Hamurabi andan sonra, istilalar dneminde oluan kar
sak, Mezopotamya uygarl iinde Smer kltr, Yeni Smer klklarn bu lkeye huzur vermedii grlyor. Bu bakmdan,
1021 DNYA SANAT TARiHi
R. 226: Kral Asurbanipal ve kralie bah-
ede yemekte. Ninive'de (Kuyuncuk)
bir yapnn ortasnda bulunan bir rf-
yefin paras.
R. 227: Oturan byk kadn heykeli.
Teli Halatta bulunan bir mezardan
kanlmttr. Msir'daki kp-blok figrle-
rin etkisi apk olarak grlmektedir.
MEZOPOTAMYA SANATI 1103
Mezopotamya kltrnn .. bir paras olan ve grkeme nern tm konusu olur. stlerinde tadklar silahlar, uzun bir kl, bal-
veren Asur sanat, ancak 1.0. 1363'ten sonra Mezopotamya'daki ta ve aktan ibarettir. Bu asker-krallarn ii sava, istila, kale kuat
uygarlkla yenilik yapmayan, geleneksel bilgileri iinde na, vahi hayvan av, zafer ziyafetleri ve tannlara kurban adamak-
eden kark bir devreye giriyor. Hamurabi zamannda Anadolu'ya tr. Buyruklar altnda silahl yksek memurlar, mzisyenler tutan
yeni kavimlerin akt grlyor. bu krallar grkemi ve tantanay sevmektedirler. Bu gsterili, gr-
kemli hayata uygun saray ve duvarlarnda gsterili hayat anlatan
ASUR SANATI rlyefler yer alr. Konular daha ok kraln savalar ve av sahnele-
Asur sanat, Mezopotamya sanat iinde yer almtr. Asurlular ridir. Asurlularn savalar bu rlyeflerde dikkatle ifade edilmiler R. 228: Asurbanipal'in saraymda l-
Dicle ile Zap arasnda yerlemilerdi. Yani Asurlularn lkesi ovala dir. Atlarn koumlar btn ayrntlaryla belli edilmi olup, biim- mek zere olan bir dii aslan rlyefi
(l.. 668-628). Ninive. Londra, British
rn dalara kart bir blgedir. Buralara daha l.. 3000 yllarn lendirmede kesin bir evre izgisi dikkati eker. Atlar zarif vcut- Museum.
da Smer kltr girmiti. Bu blge, Akkadlarn igal i altnda uzun lar, gzel hareketli adaleleriyle dikkatle modle edilmitir. Atn,
yllar kald iin Akkad dili, konuulan halk dili olmutu ve Asurca, Kk Asya'ya urriler tarafndan sokulduu tahmin edilmekte-
Akkad dilinin bir lehesi oluyordu. Asurlularn ilk bamsz devle- dir. urriler rlyeflerde kaln kumalardan uzun elbiseleriyle bir
ti l.. 1850-1750 yllar arasnda kurulmutu. Sonralar da Babil da halk olarak ayrt edilmektedir.
ve Mitanni krallna bal bir devlet iken l.. 1390'da bamsz Asurbanipal'in bir kaleyi nasl kuattn gsteren rlyeften,
oldular ve gittike kuwetlenerek Elam, Urartu, Babilonya, Suriye Asurlularn sava tekniklerini ayrntlaryla anlyoruz. Esirler ikier
ve Filistin'le srekli sava haline geldiler. Hatta imparatorluklar ikier bileklerinden balanyor; esir kadn ve ocuklar erkeklerinin
n bytmek iin Msr'la bile savatlar. Asurlular, asker ve tc- yannda, fakat balanmam olarak yryorlar. Kadn ve ocuklar
car bir milletti. Hattiler zamannda ve Hititlerin ilk zamanlarnda bazan at zerine bindiriliyorlar. Hemen btn kadn ve erkek esir-
Anadolu'da ticaret kolonileri kurduklarn gryoruz. Yendikleri lerin ellerinde su tulumlar grlyor. Buradan, bunlarn lden
R. 229: Asur Kral If. Asurnasirpal (I..
halklar daima bulunduklar yerlerden baka yerlere nakletmiler geirilerek bir baka yere gtrldkleri anlalyor. 884-859). Ko/as (Nemrud). Londra,
dir. Yalnz Babil, Asurlular iin Marduk dininin merkezi ve bir tap Berlin Devlet Mzesi'nde bulunan rlyefte, bir Asur askeri British Museum.
naklar ehri olmas yznden dokunulmaz bir yer olarak kalm karargah tasvir edilmi. Rlyefte yan yana kurulmu olan iki adr
ve onlar iin de dini merkez olmutur. Esasen Babil btn nasya dan birinde gen bir uak, ieri girmekte olan kumandann, yk-
iin bir kltr ve din merkezi idi. Ancak hibir Asur kral, Babil'i sek bir sedir zerinde kurulmu dinlenme yerini hazrlyor. Bir ba
idari merkez yapmaya kalkmamtr. Yalnz 1. Tukulti-Nimurta ka hizmeti, ayakta duran kumandana su veriyor. Kumandann
(I.. 1243-1207) ve Sanherib (I.. 708-681) zamannda Babil banda miferi ve zerinde silahlar grlmekte. teki adrda
yaklp yklm ve btn kutsal eyalar Asur'a getirilmi ama bura- ise, bir diree asl, henz yeni kesilmi bir sr paralara ayran
s dini bir merkez yaplamamtr. Bunlarn yannda 1. Tiglatpilesar bir adam grlyor. Bu rlyef bir sava srasndaki durumu anla-
(I.. 1102-1 079) ve Asurbanipal (I.. 668-628) kendilerini Babil tyor.
kral ilan etmilerdir. Asur I.. 606 ylna kadar devlet olarak yaa Demek ki, bu konu o zamanlar byk nem kazanmt. Vcut
m ve bu tarihte Persler tarafndan ortadan kaldrlmtr. adaleleri ve kemikleri dikkatle modle edilmitir. Rlyef anlatm
Asurlular tarihte askeri giriimleriyle sava bir millet olarak alak, yzeysel bir modleyle yaplmtr. Ayrntlar, salam ve man-
grlmektedirler. I.. XIV. yzylda Asur Imparatorluu'nun tki bir grle zmlenmitir. Bu biimlendirme zelliklerinden,
ve kltrnn gelitii grlr. yle ki, Msr uygarl yannda arkaik bir anlatrnn sz konusu olduu anlalyor. Insanlarn yz-
yer alacak eserler yaplmaya balar. Byk fetih giriimleriyle ve leri durgun; fakat gerek atlarn, gerekse aslan gibi hayvanlarn
geni ticaretleriyle dnyaya egemen olma siyaseti gtmlerdir. yzleri, iinde bulunduklar durumla ilgili bir anlatmdadr.
Toprak bakmndan bamsz olma ve komularna kar yabanc Insana heyecan veren av sahnelerinde, beynine ok yemi, duy-
tutumlaryla Asurlular, aynen Cemdet-Nasr ve Naram-Sin zama- duu ac vcudunun gerilmi adaJelerinden belli olan aslanlar,
nn hatrlatrlar. Hamurabi zamannda ve sonra gelen hkm gene nem kazanm konulardandr. Sevilen dier konulardan
darlar, hep dnyaya egemen olma dncesindeydiler. Asurlular, biri, kraln, vurduu asian kulandan tutarak arka ayaklar ze-
Msr' bile kendi ynetimleri altna almak istemilerdir. Bu yz- rine kaldrmasdr. Konular eski mhrlerdeki hayvan ve canavar
den Asur sanat, askeri ifadeyi esas olarak kabul etmi grnr. motiflerinden alnmtr. Bu rlyeflerdeki hayvan motifleri, arkaik
Kahraman tipi! asker motifi, aynen Cemdet-Nasr ve Naram-Sin sluplu insan biimlendirmesine oranla, plastik anlatm bakmn
zamannda olduu gibi nem kazanr. Krallar erkek tipli, kuwet- dan daha canl ve optik hareketli olarak gsterilmitir. zellikle,
li ve kudretli olarak gsterilirler. ikin adaleli bir atlet vcudu- atl bir sava arabasna saldran aslan, ayrntl izgiye dayanan
na sahiptirler. Ninive'deki ideal kral ba, burada yeniden nem alak rlyefli bir eserdir. Burada atlarn son derece dikkatli, temiz
kazanr. Gene byk gzler1 kaln kalar, merhametsiz bir az/ bir iilii vardr. Ava km kraln arabas da, btn ssl ayrn
kuwetli bir burun, omuzlara dm salar ve uzun sakal anla tlaryla grlmektedir.
1041 DNYA SANAT TARiHi
R. 230: Kan kusan aslan, Asurbanipal'in
saray (l.. 668-628). Ninive. Londra.
British Museum. Yaralanml, lmek
zere gsterilen bu hayvan motifi
Mezopotamya'da ok tekrar edilmitir.
MISir'da da aslan av1 vardr. Fakat av-
fayan deil, avianan birinci plandadr.
R. 23 7: Susa'da pimi toprak r/yef-
li duvar (l.. 1170-1151). Ykseklik
1.37 m. En solda ve sada at bacakl
insanlar grlyor. Bu motif Greklerde
santar olacaktr.
Sava yapan askerler ve. zellikle krallar, resmi ve sava
seleriyle gsterilmilerdir. Herhalde sava elbisesi iinde gsteri!'
mek, bu lkede ok nemliydi. Ayrca, rlyeflerde 1 Asur, Smer sanat iin eitli sebeplerle iyi bir zemin olmutur.
yapld ve sava tekniklerine verilen nem, dikkati e~'m''kt,c;
dir. Savaa ait aletleri ve bunlarn kullanliarn gsteren
ler, insann ifadesinden fazla deer bulur. Demek ki, bu
askerlik birinci planda yer alyordu. Sava arabalar, kale
ma aralar, sudan gemek iin yzdrme tulumlar, adrlar,
dalyeler, askerin yemek ihtiyacnn karland piirme frnlarL
kap-kacak, kral arabasnn emsiyeleri, hep belirgin k~r=~::;,;~:~:?
le tasvir edilmilerdir. Bu rlyeflerdeki anlatim, Akkad
da deil, Smer biimlendiriliindedir. Adalelerin
vcut uzuvlarnn yuvarlak kntl gsterilmesi yerine, alak
dz yzeyli bir rlyef olarak biimiendirilmesi ve izgi ea,,m,en'
lii dikkati ekiyor. Rlyefte, yzeyin bo kalan ksmlarna
iyi iilii olan ivi yazs bloklar yaplmtr. Btn bu casna,ar dn anlarz. Asur'un imdiki rlyeflerinde dz bir biimlendiri-
da plastik sanat anlatm yerine, grafik grnl bir anlatm
!anlmtr. Grafik anlatmla birlikte, kral elbiselerinin grkemli
lerneleri izgilerle belirtilmitir. Bu grafik anlatmdaki s5;IIE'melele.
nasya sanatnda ilk olarak bir bezeme zenginliine nem
mi oluyor. Sanatta dekoratif anlay, elbiseler, canavarlarn,
nevi hayvanlarn kanatlar, sa sslemeleri ve bukleleri,
sakallar, hep bezeme eleri olmutur. Sakal ve sa matili
ve yzeysel olarak gsteriliyor. eritler, gller, inci dizileri,
ln muhteem elbisesinde daima yer alyor. Aalar, oalmiiveller;,
zellikle hayat aac, stilize edilmi sarmak bicinini
bezenmi halini bu rlyeflerde kazanyor. Bu motif, nruuorJo;
Hititlerde ve Seluklularda da grlecektir.
Asurlularn sanat daha ok halka seslenen, yaama telkin
rnek olucu, ssleyici bir fatih sanatdr. Bu anlaytaki
yannda, baka bir anlay gzlemliyoruz. Bu da bir ifti tat>ak;aJ
snn anlaydr. Iki anlayn birbirlerine etkileriyle Asur' da,
mu kukla yapayl iinde biimlendirilmi figrlerin ortaya
grlyor. Bu anlaytaki eserlerde, gergin insan vcutlar
drt nala giden aha kalkm atlar bir kuklann hareketleri
gryoruz. Bunlardaki izgiler gayet kesin grntedir. T ..,..,.
ve eytanlar da bu anlayta ve atietik anlatm iinde, ancak
gi kesinliiyle gsterilmilerdiL Iyi ve kt ruhlar arasnda
sava, bu rlyeflerde anlatlmtr. Rlyeflerdeki vcutlar sanki i
ri bo, iirilmi gibidir. Bylece bir eit maniyerizm Asur
da yer alm oluyor. Bu sralarda nem kazanan motif, tanr
tndan bitkilerin bl rnl olmalarnn salanmasdr. Elinde
bakrac olan ku bal, insan vcutlu ve kanatl bir tanrdr bu.
esasen Ortata a ile Yenita a'nn topraa yerleen ""'"'""-
rnn da, iftilikle birlikte iyi rn almak, doa felaketlerine
korunmak iin eitli eytan, tanr ve efsaneler yarattklarn
yoruz.
Geleneki Mezopotamya sanat, yani Smer sanat anlay,
Naram-Sin ve ondan sonraki Hamurabi zamannda, etkisini
MEZOPOTAMYA SANATI 1 105
ettirmi ve Akkad-Babil sanatnn fizyonomisini Hamurabi'den
sonra da belirtmitir. Asur sanatnda da bu gelenek srmtr.
Tamamen Samilemesi ve Akkad kltryle etkilenmesine ra
men ilk zamanlardan balayarak Smer kltr Asur'da yer edin-
mi ve hatta ara sra Smer egemenlii altna girmitir. En eski
{\Sur kltr, renkli seramikli ve saf dekoratif anlaytadr. Dalk
blgeye yakn olular ve da halklarnn Smer'e akraba olmala-
r, burada Smer etkilerine uygun bir ortam hazrlanm olduu
nu akla getiriyor. Burada, eer gemi incelemelerimizi hatrlaya
cak olursak, Mezopotamya'ya gelen da halklar, her gelilerin
de sanata dekoratif bir anlay deil, arkaik plastik bir biimlendi-
ri getirmilerdir.
imdi Asur sanatnn bu devresini gemiteki Yeni Smer sana-
tyla karlatrrsak
bunun, Yeni Smer sanatnn bir devam olma-
li, izgi halinde bir desen ve ss eleri vardr. Bu izgi halin-
deki desen ve yzeysel sslemelerde yabanc kavimlerin etkile-
ri olduunu syleyen ve bunlar Hurri ve Mitannilere balayan
sanat tarihileri vardr. Ancak Hititlerden ve Mitannilerden, bina-
larn d alt yzeyini rlyef plaklarla kaplamay aldklar kabul edil-
mektedir. Bunlarn yannda yaplarn kaplarna konulan sfenksler
ve kap figrleri Boazky anlayndadr.
Da kavimlerinden aldklar teki etkiler, rlyeflerde bulunan
ortadaki figrlerin frontal gsterilmesi ve onlarn yanlarna gelen-
lerin birbirlerine simetrik olmalardr. Da halklarnn Akkad-
Smer sanatnn devam zerine olan etkisi yznden, Asur sana-
tna, Mezopotamya sanatnn genlemesi olarak baklmaktadr.
Esasen biz da halklarnn Mezopotamya'ya her gelilerinde, bu ra
sanatn etkilediklerini ve sanatn bir eit arkaizme dndn
gzlemlemitik. '
Fakat bundan ksa bir zaman sonra yeniden Akkad ve Smerlerin
gelimi, olgun sanatna bir balanma dikkatimizi ekiyor. Bylece
teknik olarak en stn eserlerin ortaya ktna tank oluyoruz.
Btn etkilenmelere ramen, arkaik elerin eserlerde yerlerini
R. 232: Kap bekisi ve koruyucusu
koruduklar grlyor. Bu gr ve anlay ile, Asur'un I.. 2000
olarak kale ve saray kap/anna konan
yllarndaki sava anlatm olan sanatla ilgilendii anlalyor. boa-insan heykelleri. Sargon sarayi-
Asurnasirpal'in zamannda, IX. yzylda, akladmz anlamdaki nn kaps (/.. 722-105). Korsabod.
eserler en yksek ifadesini buluyor. Paris, Louvre. Biz hayvon vcut/u, in-
san bali heykelleri MISir'da do grdk.
Asur sanatnn son a olarak kabul edilen I.. VII. yzylda, Mezopotomyo, konatl hayvan vcu-
Asurbanipal'in (Sardanapal) zamannda yaanan a anlatan rl- dunu ortaya ikarmtir.
yeflerde, formlar kuwetsiz geveze bir hikiiyecilik iindedir. Bir
eit janr (genre) resmi olan bu tasvirlerde askeri karargiihlarla
halklarn nakledilileri gsterilmitir. Tasvirlerde peyzaj eleri
oalyor ve mekan belirten perspektif grnl figrler ortaya
kyor. Rlyef yzeyindeki figrler klyor. Resimde olay gs-
teren ksmlar fazla yer tutuyor. Lks hayat anlatm nem kazan
yor. Askerlik, sava konular, ciddilik ve titizlik kalkyor. Giysilerin
ssl dekoratif anlatm itibar gryor. Bu anlayta yaplm eser-
1061 DNYA SANAT TARiHi
R. 233: Teli Halaf'ta, Akrep kapsi*
nm akrep insan. I.. IX. yzyl. Berlin
Tel/ Ha/af Mzesi. Bu motif btn
Mezopotamya ve Hitit heykef sanatm-
da grlr. Yaplion koruyan bir nitelii
olduuna inanlyordu.
R. 234: 1/1. Salmaneser'in (l.. 858-
824) yaplarmdan birinin kap rlyefin-
den para. Bronz.
MEZOPOTAMYA SANATI 1107
ler arasnda srek avlarn~ kraln avlanmalarnda onun nne Babil sanatnda da da halklarnn etkisi, Asur'da olduu gibi
srlen vahi hayvanlarn beslendii hayvana! bahelerini gr- kendini gstermitir. Kral Marduknadie'nin ant tanda, Asur
yoruz. eserlerindeki ayn dz rlyefi, izgilerle elde edilmi ayn zengin
ilk zamanlarn sembolik olarak resmedilmi olan hayvanlar, bu sslemeyi, ayn kitleli figr, ehrelerdeki patlak gzleri gzlem-
eserlerde daha gereki bir gzleme dayanmaktadr. Buna rnek liyoruz. Fakat artk kol ve bacaklardaki o abartmal adale anlat
olarak Asurbanipal'in sarayndaki rlyefler arasnda bir akla ar mn bulamyoruz. Kol ve bacaklar daha yuvarlak kntlarla.ifade
yaralanm erkek aslan ile gene yarall bir dii arslam gryoruz. edilmitir. Kitle, daha az sert grnl, kral gene oku ve yayyla
Ite Asur'un nl asma baheleri bu zamanlarda yaplmtr. resmedilmitir. Fakat artk o, yayn tutup germiyor, yay elde bir
Asurbanipal'i bir asma bahesinde, yksek bir divan zerinde denek gibi tutuluyor.
uzanm, ikisini ierken gryoruz. Asma ve palmiyeler altnda Bu Ge-Asur sanatnda, henz Asur etkileri devam etmekte-
oturan kraln ayak ucunda, kralie tahtna oturmu ikisini iiyor. dir. Fakat bu etkiler yannda biz, da halklarnn da etkilerini ak
Kalabalk bir hizmeti grubu yelpazeleri sallyor. Bu eserde nat- olarak gryoruz. Asur sanat ile Babil sanat arasndaki fark da
ralist elere ramen dekoratif, ssl, alak rlyefle da halklar ak olarak grlmektedir. Babil sanat zarif, sakin ve dnce
nn plastik, yksek rlyef aniatml arkaizmi bir araya gelmi gr- li bir anlatmdr.
nyor. Eski ve zengin kltrleri yznden, Asurlular, Babil'e kskan
I.. VII. yzylda birok yaplarn yapldn gryoruz. Fakat lkla bakmlardr. Bu yzden bu kenti zapt ettikleri zaman bile
bu yaplarda yeni bir ina teknii grlmyor. Zengin, geni bir dikkatle korumulardr. Sanherib'in Babil'i zaptndan ve tahribin- R. 235: Babil, Nabukadnezar'm Mera-
lkenin muhteem ve mutlak kral iin byk saraylarn yaplma den sonra bile yeniden ina etmiler ve Babillileri yeniden eski sim caddesinin aslanit mozaikferi.
s gerektii doaldr. Hatta bunlara zamanla yeni ihtiyalara gre artistik gelenekleri iinde bulmulardr. ll. Mardukapalidin'in bil-
yeni ksmlarn katld grlmektedir. Bu, dou anlamnda bir gi veren tanda, Hamurabi kanunun belirtildii taa olan ben-
yap anlaydr. Ek inaatlarla bytme, Hititler ve Osmanllarda zetme eilimi, ayn eser anlaynn benimsendiini gstermekte-
da vardr. Kale inaatlarnda ayrntl bir ekilde dnlm plan dir. Bu benzetme, yalnz motif benzerlii bakmndan deil, ayn
dikkati ekiyor. Tapnak planlarnda gelenein bol olanaklarndan zamanda iki kiinin canl diyalou, her ikisinin de uzun sakal, zeki
yararlanlyor. Geni, fakat uzunlamasna bir salona yandan bir tavr ve el hareketlerindeki yapl stilleri bakmndan da ortaya k
giri yaplyor. Binann iine giren in bylece tapnma yerine do maktadr. Rlyef artk alak deildir. Uzuvlarn gittike yuvarlak
ru bir yarm dn yapmas gerekiyor. Bu uzun salonlu tapnak olmas yznden knl bir kabartma olmaktadr. Bilhassa kol-
lar, esas tanrlar olan ltar ve Asur'a aittir. lar kuwetle modle edilmektedir. Vcutta frontal anlatm grl-
Naram-Sin zamannda kuzeyde ve Asur' da, Gaura tepesinde- mektedir. Burada yandan biimlendirilen figrlerde, bir nokta-
ki tapnaklarda grdmz, giriten altara doru uzanan salo- dan grn perspektifi gzlemleniyor. Yz de derinliine mo d-
nu, Anu ve Adad ifte tapnaklarnda gryoruz. Burada, her iki le edilmitir. Gzler heyecansz, normal, kendine egemen insan-
tapnak nnde de bir giri yeri yaplmtr. Ve bu giri kapsn lar gibi bakmaktadr. Eller de derinliine gsterilmitir. Bu yzden
dan tapnan iine girilmektedir. Tapnan d yzleri plak rl- figrler, Asur rlyeflerindeki modleden ok daha kuwetle biim-
yeflerle kaplanmtr. D sslerin bu rlyeflerden ibaret olduu Jendirilmilerdir. Btn bu biimlendirmelere gre, Hamurabi'nin
kabul edilmektedir. ant tandaki ince anlatmdan, ll. Mardukapalidin'in tann, fark-
l bir grn vardr. Bu fark, yzeyin katlam sert aniat mdr.
SON BABIL SANATI rnein Hamurabi'nin hareketli elbisesindeki doal yumuakla R. 236: Babil'de ltar Tapma1'nm
I.. 1100 yllarnda Kassit egemenliinin sonunda ve 600 yllarn oranla, buradaki anlatm katlamtr. kap1s1. S1ral! iniyle kaplanm1t1r. ll.
Nabukadnezar zamam. I.. 570 yilla-
daAsur Imparatorluu'nun ortadan kalkmas srasnda Babil, ikin- Ilgi eken noktalardan biri, bu adan bize ok az insan tasvir-
n Berlin Devfet Mzesi.
ci derecede bir rol oynamaktadr. Asur'la srekli savalara girii lerinin kalmasdr. Bunun nedeni, bu a eserlerinin bugne dek
lir. I.. 1100 yllarnda ikinci bir Sami akn balar. Bu Sami halk, kalanlarnn az olmas deil, Ge-Babil sanatndaki zelliin insan
Ara m iler olup Babilanya'y istila ederler ve oraya yerleirler. Halk, figrne nem vermemesidir. nk bu sralarda ssleme sanat
Ara m ice konumaya balar. Bu dil, lsa zamannda da konuulmak nem kazanm ve figr hayranl azalmt.
tayd. Ancak daha sonra tmyle unutulmu ve ortadan kalkm Fakat bu zamanda ehireilik bakmndan Babil'in en grkem-
tr. Babil dili ise, yalnz bilim dili olarak bilim adamlarnca konu- li binalar yaplmtr. Babil'de ll. Nabukadnezar'a ait sarayn
ulmaya devam eder. Asur devleti ktkten ksa bir zaman son- nnden geen caddenin her iki tarafndaki duvarlarn alt ksm
ra Babil, Arami krallarndan Nabolpolassar (I.. 555-538) zaman- lar iniyle kaplanmtr. Halen Berlin'de olan bu muazzam cad-
larnda bir kez daha siyasal bir nem kazanr. I.. 539 ylnda de, o dnemin btn inceliini gstermektedir. Saray duvarla-
Babilonya, Pers kral Kyros tarafndan tamamen ortadan kaldr rnn teki ksmlarnda inko kapl kuleler vard. Bu caddedeki
lr. duvarlarda bir bant halinde olan iniler zerine, aslan ve silah-
108/ DNYA SANAT TARiHi
R. 237: Babil'de ll. Nabukadnezar'm
Merasim Caddesi. Orijinal paralarm
rkonstrksiyonu. (I.. 570). Berlin
Devlet Mzesi.
l askerler yaplmt: Bu caddelerden geen yabanclarn
de bu grkemli dekorlarn, korkutucu bir etki yapaca dii<iini""
lyordu. Koyu mavi zerine ak mavi ve sar renkte rlyefler
letirilmiti. Bu grkemli dekorasyon, Smer anlamnda bir
rasyondur. Renkli fayans-giyim zerindeki figrlerin rlyefi,
lak ve knl olup kuwetle modle edilmilerdir. Kale 1
yan blmler, st ksrnlara kadar fayansla kaplanmt. Bu
!ara ayrca gene renkli rlyefler halinde boalar, efsane caravar:$111
lar birer beki gibi yerletirilmilerdir. Renkli giydirmede
ve hak, kuwet ve zevk yan yana ifadesini bulmaktadr. Bu n.e<,0ftl
Ge-Babil sanat iin karakteristiktiL ' ln ortas) Persler, Gney Iran yaylasna yerleirler ve oraya ken-
Babil'deki ltar Tapna'nda, Akkad'daki Hamurabi'nin plan~wl
aynen devam ediyor. Kare avludan, kule gibi ii olan bir i
me giriliyar ve oradan da geni tapnak salonuna qe.iliyodu;;'
Buradaki uzun salonun sonunda da bir tanr tasviri vard.
Son Babil a, lksn ve ihtiamn, zevk ve kuwetin bir
ifade edildii bir sanat meydana getirmitiL
Pers Sanat
persler de, Medler gibi Hint-Avrupa kavimlerindendir. Asurlular
Elamlar tamamen ortadan kaldrdktan sonra (I.. VIL yzy
di adlarn verirler. Susa yaknnda bakentleri olan Persepolis'i
kurarlar.
200 yl yaayacak olan Pers devletinin kurucusu Ahamenid
Kyros (I.. 559-529)'dur. Persler, Med basksndan VL yzyl orta-
snda kurtuldular. Bylece Babil'in tahribinden sonra, Ege sahil-
lerine kadar olan lkeler ile llL Kambises (I.. 528-522) zama-
nnda da Msr' istila ettiler. BylecePers Imparatorluu Hint'ten
Msr'a ve Ege kylarna kadar byd. L Darys, Perslerin en R. 238: Pers Kral Kyros'un mezar (l..
byk hkmdardr. Btn imparatorlukta mkemmel bir yne- 559-529). Pasargadae'de bulunmak-
tadr. M1s1r kltr iinde saray moti-
tim biimi kurdu. Posta ve kurye rgt (elinin postasn gtr- fi yerine mezar ve tapmak ina edilmi;
mek iin yola karlan kimse) kuruldu. Geni bir yol ebekesi, ver- Mezopotamya'da ise mezar ele alnma
gi ve para sistemi vard. Ararnice genel dil oldu. Darys'ten son- mi, yalmz tapmak ve saray nem ka-
zanmltir. Persler'de ise Mezopotamya
ra, Kerkes zamannda (I.. 484-465) Greklerle Grek yarmadasn
geleneine bali olarak saray yapiSI
da Maraton'da I.. 490 ylnda ve Samaris'te 480 ylnda etin ok stun/u yap1 olarak geliecektir. Bu
savalar oldu. ok stun/u yap Mezopotamya'da g-
Pers kral sonsuz hak sahibiydi. Sanatta, kral merkez olmu ve rlmez. /.S. 750 tarihlerinden itibaren
tanrlatrlmt. Kral, ynetimi altnda olan halkiara kar hog
Islam camileri ok stun/u olarak bu
blgelerde geliecektir.
rlyd.
Persler, Babil sanatnn en canl ve hareketli elerini alr
lar. Sanat askeri-politik dzenin hizmetinde kullanrlar. Hayata,
mimariyle bir kltrletirme olana hazrlarlar. Ayn Asur'daki
ss sevinci, saray ve merdivenlerini renkli inilerle ssleme ve
Mezopotamya sanatndaki beki rol olan asker ve hayvan rl-
yefleri dikkati eker. Fakat burada, hayvan motiflerinin, yerleri-
ni yava yava asker motiflerine terk ettii grlr. Bu rlyeflerin
bir plastisitesi vardr ve yuvarlaktr. Pers ruhu ile Babil ruhu ara-
sndaki fark, rlyeflerde ak olarak grlr. Mezopotamya' daki
R. 239: Pers krallarmm kk sarayla-
arkaik sertlik yerine, Pers rlyeflerinde insani bir yumuaklk ilgi- rmdan Persepolis'teki/erden biri. Arka-
yi eker. Rlyeflerdeki uygun adm giden askerlerde, yle yumu- da kabul salonu (l.. 500).
ak bir anlatm, etraf izgilerinde yle rahat bir akclk, formlarda
yumuak grn ve renklerde gene ton! u bir yumuaklk gr-
lr ki, insan Mezopotamya sanatndan farkl olanaklar burada
hemen tanr. Elbiseterin kvrmlar da sert bir arkaizm deil, yumu-
ak, natralist bir dkl iindedir. Vcut bu natralist elbise
altndan kendini hissettirir.
Pers sanatnda yeni olan zelliklerden biri mimaride, Mezopo-
tamya'da olmayan ok stun lu salon anlaydr. Bu salon tipinde,
Msr Karnak mimarisinin etkisi olduu dnlmektedir. Yksek,
1101 DNYA SANATTARiHi
R. 240: ll. Chosroes'in dneminde
Sasonilere ait gm plak (Paris, Bibli-
otheque Nationale).
ince stunlarn balk yerlerinde hayvan bal motifler yer alr.
ok stunlu salonlara apadana denir.
Persepolis'teki bir sarayn giri blm tam olarak, bugne
kalmtr. Bu sarayn giriinde korku veren motifler, kale duvarla'
rndaki hayvan tasvirleri azalr. Sarayn n ksmlarna
Babil'in aslan ve eytanlar yerine, saray muhafzlaryla, taraclan
hara getiren eli resimleridir.
Bu arada Perslerde, Mezopotamya'da tanmadmz bir
tipi ortaya kyor. Bu, etraf stunlu bir avluyla evrili, kaJennelc
li bir kaide zerinde dikdrtgen bir prizma ve zerinde bir
atdan olumaktadr. Bu yap biimini, Gr~k sanatyla ba~jla)lan!
sanat tarihileri vardr. Ancak Perslerin Greklerle olan ilislkilerin,in0
bu yaplarn ortaya kmasndan nce olduu anlalmaktadr.
Hititler (Etiler)
nasya sanatlar iinde Mezopotamya sanat, Hamurabi'den
sonra eitli istilalar yznden durmu ve ancak kasabalarda
eski geleneklerin izin verdii lde etkinliklerini srdrmler
di. Aa yukar I.. XVII. yzylda, kuzeydoudan yeni kavimle-
rin nasya'ya yrdklerini gryoruz. Bu kavimlerden bir ks
m, Hamurabi'den sonra gelenleri yenerek Mezopotamya'ya
egemen olmulardr. Bunlardan bazlar da, Karadeniz kylarn
dan Iran krfezine kadar uzanan topraklar zerine yaylmlar
dr. Mezopotamya'ya gelenler, Smer ve Akkad kltrnn etki-
R. 24 7: Boazky'de Aslan/i Kap'nn
si altnda hibir varlk gsterememilerdir. Yalnz Hititler, yani cephesi (/.. 74. yzyl). Aslan motif-
Etiler Anadolu'ya geliyorlar ve Kzlrmak yreleriyle Gneydou leri, koruyucu beki anlammda btn
Anadolu blgelerine yerleiyorlard. nasya'ya gelen teki halk- Mezopotamya kltrnde grlmekte-
dir. Aslanil kap1 motifini Miken klt-
lar ise, Kassitler ve Mitannilerdir. rnde de greceiz ve aym yzytlfarm
Kassitler, Iran'da yaam bir da halk idi. Bunlar Babil' e g kltrleri alma baktmmdan aralarmda-
ettiler. Btn Babilanya'y ellerine geirdiler. Babil gene lke- ki baiantyi anlayacaz.
nin bakenti olarak kald. Ancak bu halk, Babil dnda, bugn-
k Badat yresinde l.. 1400 yllarnda ayr bir bakent kurdu.
Babil'deki Kassit egemenlii I.. 1200 yllarnda son bulur. Kassit
dilinin pek az kelimesi zlmtr. Ancak Elam diliyle bir akraba-
l olduu kabul edilmektedir.
Kassitlerin dnda dier bir da halk da Hurri-Mitannilerdir.
Bunlar Mezopotamya'nn kuzey blgelerine yerletiler. Krallar
tamamen Hint isimleri tayorlard. Bu halklar, Asur lkesine, Hitit
kral Suppiluliuma'ya kar yenik kaldklar savaa kadar egemen R. 242: Hatti sancaklarndan Gm
oldular. Dilleri tam anlamyla okunamamtr. Dinleri, Hava tanr kap/i bronz. Ykseklik 57 cm.
s Tesup ve karsyla snrldr.
Mezopotamya genel olarak I.. 1700 ile 1200 yllar arasn
da, da halklarnn istilasna uram ve bunlar da birbirleriyle
srekli sava halinde bulunduklarndan lkede huzur kalmamt.
Huzursuz Mezopotamya dneminin gemesine kadar, yukardaki
tarihler arasnda Anadolu'da byk bir uygarlk kurmu olan Hatti
ve Hititsanat doar, geliir veeserlerini verir. Asur'un, Mitannilerin
boyunduruundan kurtulmas ise, ilk kez I.. 1363 yllarna der.
Ve As ur uygarl da bu yllardan sonra gelimeye balar.
Anadolu'ya gelen Hititleri incelediimizde, deiik bir uygarl
n bu lkede doup geliliine tank oluyoruz. Etiler diye
adlandrdmz Hititler, lkelerine "Hatti lkesi" diyorlard. Ana-
dolu' da, Hititler gelmeden nce Hattiler yayordu. Hititler gel-
dikten sonra lkenin adn deitirmemiler ve Hattilerle kayna
mlardr. Hatti dili, o zamana kadar Anadolu'da konuulan diller-
den farklyd. Hattilerin Hititler zerine olan etkileri byktr. Hitit
112 1DNYA SANATTARiHi
R. 243: Boazky'de bir kapnn i ta-
rafnda grlen sava1 rlyefi. Btn
arkaik rfyeflerde olduu gibi, frontaf
duru ve sert anlatm burada da gr-
lyor. Bu heykellerde optik bir grnt
tespiti sz konusu deildir.
R. 244: Ayin!erde sancak olarak ku/fa.
m/an gne kursu. Bronz. Afacahyk.
Ykseklii 34 cm.
R. 2ll/.9: '3tttttik!'8ronz.
Ykseklik 48 cm.
Alacahyk.
tanrlarndan Gne tanrs Arinna'nn kocas Hava tanrs,
aslldr. Hititlerde saray seremanileri ve efsaneler, hep Hattilerclerr
alnmtr. Hatti kelimesi ilk olarak Mezopotamya'da Akkad
sinden Sargen (I.. 2400-2300)'un yazl levhalarnda
tur. Bu levhalarda Sargoi'un, Kk Asya snrlarna kadar
de yazldr. Esasen Akkad krallar, Kk Asya'ya srekli o"""'' u<"
milerdir. Bu yzden Hattileri iyi tanmiard (I.. 2500).
Hattilerin Mezopotamya'yla ticari ilikileri vard. Saavllarnd
prensler okuma yazma biliyorlard. Eldeki belgelere
Kuzey Anadolu'da en yaygn halktlar (l.. 2500-2000).
bulunduu yerlerde ilk bronz eserler Ha tti kltrne aittir. Aliar
Alacahyk kazlar bunu aka ortaya koymutur.
m adenden yaplm eserleri, komu kltrlerden farkl olup
ne zg ynleri vardr ve son derece ince kalitelidir. Bylece
Hatti kltrn, tam bir Anadolu kltr olarak gryoruz.
oyuklar olan Truva, Kiklat ve Kuzey Suriye kamalar, bu
lerini Hattilerden almlardr. Alacahyk'te bulunan harcerlein
ayn tipleri Tarsus'ta da bulunmutur. Helezonik, iki kafal ya
ssl bal, altndan inelerin Truva'ya Anadolu'dan gittii
pit edilmitir. Alacahyk ve Horoztepe'de aynalar da
tur. Bulunan geyik heykelleri de, Anadolu zellikleri tasmakta.
dr. Sancak olarak tanan geyik heykelleri iinde, altndan
lar da vardr. Altndan geni aln emberi ve talar da
tur. Bunlarn hatlar yatay ve diyagonal olup, dikey hatl
tlar vardr. Bylece ss haline gelen bir parmaklk ortaya
Ayn parmaklk dzeni mhrlerde de vardr ve bir h a matili
makln ortasnda yer alr. Bu matiliere ait rnekler,
Aliar, Ahiatlbel ve Hitit mhrlerinde de grlr.
Bu aa ait ideller de vardr. ldellerin zerinde kk, ie
ru oyuk derin noktalardan yaplm ssler grlr. Gene bu
meye benzeyen, fakat da kns olan kreler de ss esi
rak idellerin gs ifadesinde, gerdanlklarda ve hkmdar
larnn saplarnda kullanlmtr. Boa boynuzlarnn ular da
ekilde kre formlaryla sonulandrlmtr.
I ie izilmi daireler, hayvan heykelciklerinin gvdelerini
alfabeleri ssleyen motiflerdir. Gamal ha da, Hatti uvaalon
kulland bir motiftir.
Merasimlerde elde tanan sancaklar, saf madenierden vaolrns
tr. Sancaklarn zerindeki hayvan heykellerinin vcutlar,
mi ve uzatlmtr. Bu anlamda bir heykel ve sancak anav:;m
step halklarndan bakasnda grmyoruz. Hatti hayvan
nn karakteristii grlen bu figrlerde gagalar uzatlmtr.
vcutformlar stilize edilmi ve soyutlatrlmtr. Fakat haNanlaf
bu stilizasyona ramen genel hatlaryla doaya uygun uo aK~uo
terilmilerdir. Heykellerdeki ssleyici eler onlar, Me:zo1pot:arry
sanatnda grlen heykellerden ayrr. Alacahyk ile Hnrn?teo'
eserleri stil bakmndan ayrlklar gsterir. Horoztepe'nin
ekilleri, doa gzlemine dayanr. Horoztepe'de bulunan
le Kafkasya'da yaplan kazlarda bulunan eserler arasnda da
HiTiTLER (ETiLER) 1113
zerlik vardr. Ancak Kafkasya eserleri ok sonraki bir tarihe aittir ve
Horoztepe'deki eserlerin biraz daha gelitirilmiidir. Kafkasya'da
bulunan eserlerde bir dejenerasyon da grlmtr (Benzerlik
hususu Ekrem Akurgal'n belirttii gibi, iktisadi ve ticari ilikileryle
etnik akrabala balanabilmektedir).
Miken, Kafkasya ve Alacahyk eserlerinde de bir benzer-
lik gzlemlenmektedir. Ancak Mikenler llerini boylu boyun-
ca yatrdklar halde, Alacahykller diz ker duruta gm-
mlerdir. Alacahyk mezarlar I.. 2300 ile 2100 arasna aittir.
i Alacahyk'de demir ok erken elde edilmi ve ssl demir han-
R. 246: Geyikli sancak. Bronz. Alaca-
erin burada yaplm olaca kabul edilmektedir. hyk.
Anadolu'nun tarihten nceki alarnn sonunda Hatti kltr,
Mezopotamya kltryle ilikiler kuruyor ve bir hamle yapyor.
su hamle ilkin mhrlerde oluyor ve yaznn doduunu gste-
riyor. Hattilerin anda, sonralar Hititlerde olduu gibi, hkm-
darlar ayn zamanda lkenin en yksek rahipleri olmakta devam
etmilerdir.
Hatti sancaklarnn anlamlar
Hatti mezarlarnda bulunan eyalarn ou dini merasimlere ait-
tir. rnein Horoztepe'de bulunan, zrlt ve grlt yapan aletler
(bu aletler, Ortodoks kiliselerinde bulunduu gibi zamanmda
ocuk oyuncaklar olarak da grlmektedir) bulunmutur. Gnei
sembolize eden sancaklar, uzun bir sopa zerinde ve merasim
alaynn nnde tanyordu. Ularnda geyik ve boa heykelle-
ri bulunan bu sancaklar, taht biimindeki mobilyalara taklyor
du. Hattilerde geyik kutsal idi ve Hava Tanrs'nn kars olarak bir
rlyefte gsterilmitir. Bu sancaklardan anlaldna gre kz, R. 247: Alacahyk, Hatti sanca1.
Alttaki uca bir sopa taklfarak tanyor
Hava tanrsnn semboldr. Geyik de Hava Tanrsnn karsdr. du. Ykseklii52 cm'dir. Gmfekap-
Ayrca geyik, daima kzn arkasnda gitmektedir. 11 bronz.
Hatti an izleyen Hitit anda aslan ya da panter, byk tan-
rann sembol olduu halde, geyik, koruyucu erkek tanrlarn
kutsal hayvandr.
Smer tanras lnnin ile Sami rktan olan halklarn ltar tanra
larnn kadn biiminde gsterilmesine ve sava bir tamy ifade
etmelerine ramen, teki erkek tanrlar arasnda da nemli yerle-
ri vardr. kz boynuzlar ve k saan elenk, Mezopotamya kl-
trnn dinsel tasarmlar arasnda yer alr. Ancak fikir Hattilerden
alnmtr.
Hattilerde kk heykelciklerin nemli biryeri vard. Alacahyk,
Hasanolan ve Horoztepe'de bulunan heykelcikler natralist tarz-
da biimlendirilmi olup, vcut ve ba idol tipindedir. Yaplan
aratrmalardan heykelcilerin belli bir idol biimine bal kalmak
zorunluunda olduklar anlalmtr. Sanat, ilerleyen ve gelien
bir stili gstermek iin bir yetkiye sahip deildi. Vcut hacimleri
idol formunda olmamasna ramen anlatm natralist kalyordu.
ldolde kol ekli, uzun yzyllar ayn kalmtr.
Figrlerin bu biimleri, sonralar kurulan Kltepe ve Boazky'de
de aynen grlecektir. Alacahyk'teki heykellerde, idellerin
DSTB
114/ DNYA SANAT TARiHi
R. 248: Mekan izgisinin belli edildi-
i bu rlyefte bir sava grlmektedir.
Figrler birbirlerinin araltkiarm doldur-
mu/ardir. Ve optik deil, mant1ki bir
biimlerneyle meydana getirilmi/erdir.
Bu nedenle biimlernede kiisel bir izie-
nim sz konusu deildir. Hitit heykelci-
si, unsurlar izerek gstermeyi ye tu-
tar. Onda ideal/etirme tutkusu yok gi-
bidir.
ematik biimleri grlmez. Yalnz gslerin kre formlar
devam eder. Horoztepe'nin bronz heykelleri, Alacahyk'n
kellerinden daha hareketli ve canl ifadelidir.
Hitit kltrnn douu
Akurgal'n Die Kunst der Hethiter adl kitabnda I.. 2000
rnda, Anadolu'riun sakin hayatnn merhametsiz bir halkn
lasyla son bulduu yazldr. Alacahyk ve Boazky'de bu
larn tabakas stnde bir yangn izi grlmektedir. Yangn
ri, Karaolan, Dndartepe ve Konya'daki Karahyk gibi o
kentlerinde vardr. Yangn izlerinden, istilann o ada btn
Anadolu'yu iine aldn anlyoruz. Hititler'le ilgili incelemelerl
yapanlar, bu halkn Hint-Avrupa kavimlerinden olduunu
ediyorlar. Hititlerin I.. 2000 yllarnda Gney ve Anad<:lu'v,
yerletiklerini dorulayar izler mevcuttur. I.. 2000
Anadolu'da yarm dzine kadar kent devleti vard. Bunlar zarnac
la Hititleri n ynetimine girmilerdir. Kent devletleri, Hattilerin
duklar devletlerdi. Hitit kelimelerinin son ekieriyle Hatti
lerin son ekieri birbirine ok yakndr. Buradan, bu iki halkn
zaman birlikte yaadklarn anlyoruz. J.. 1700 ylnda Ha tti
ti olan Hatus'a, Hitite Hattua deniyordu. Anlaldna
Hattilerle Hititler kaynamlardr. Hititler yerli halkn
ve greneklerine sayg gstermiler ve stelik aldklar kertl<,in.
adlarn bile aynen brakmlardr. Hititlerin Anadolu'ya
nce Hazer Denizi'nin batsna yerlemi olduklarn bir Hitit
sndan reniyoruz. Ol
HITITLERDE SERAMIK VE HEYKEL SANATI
Hititler Anadolu'ya gelmeden nce, bu lkede yerlemi
Hattilerin seramik kaplar tek renkli idi. Hititler geldikten
bu yrede seramiin ok renkli olduuna tank oluyoruz.
seramik I.. 4000 yllarndan bu yana kullanlmaya ba,;larm"
tr. I.. 3000'in sonunda ok renkli seramik, geometrik bir
iindedir.
Kltepe'de bulunan seramiklerdeki dalgal ssleme, ml<kl
tornasrda yaplmtr. mleki tomas (turnike) I.. 3000
rnda ilk kez Mezopotamya'da yaplmtr.'"
Hititlerin yaptklar seramikler ok renklidir. Salyangaz ya
izme biiminde ime kaplar vardr. Miken'de bulunan
gaz ve izme biimindeki seramik kaplarn Anadolu'dan bu
lere ihra edildikleri tespit edilmitir. Frikyalllarn bakenti
Gordion:da bulunan kaplar da tek renklidir. Ankara'daki Anad,:lu
Uygarlklar Mzesi'nde grdmz ku gagal testiler,
XVIII. yzyln eserlerindendir ve ok renklidir. Ku gagal
Boazky, Karahyk ve Alacahyk'te bulunmulardr.
szlm kilden yaplan ve iyice pariatlan bu kaplarn liZ<>rin,de:
(1) Akurgal, Die Kunst der Hethiter, s. 20.
(2) bkz. H. Khn, Der Aufstieg der Menschheit
HiTiTLER (ETiLER) /115
kntlar bulunur. Kaplarn azlar da keli biimdedir. Bu eser-
ler 1.0. XVIII. yzylda yaplmlardr. Sonraki yzyllarda bunlarn
taklitleri grlr.
Anadolu'daki ilk bronz ann gelenekleri, tek renkli hayvan
figrleriyle sslenmi kaplarda grlr. Bu kaplar zerindeki ss-
ler, kaznm dairelerden ibarettir. Daire motifleriyle ssleme geleR
nei I.. 3000'in sanatnda vardr.
Hattilerin yaptklar rlyeflerde erkek tanr, kadn tanrdan biraz
daha yksek gsterilmektedir. Bu anlatm ekli Hititlerde de ayn
dr. Hititlerde erkek tanr, Hava tanrsdr. plak gslerini tutan
tanra da, tanrlarn tanrs olarak tasvir edilmitir.
Kurundan dklm olan tanra (idol), Mezopotamya etkisiy-
le yaplm olan tanra deildir. Mezopotamya tanrlar, ya plak
gsterilir ya da plak gslerini tutarlar. Tamamen giyinik gs-
terilmi ve gene kurundan dklm olan kimi Hitit tanralar,
gslerinde bir ocuk tutarlar. teki kimi eserlerde de tanralar
iki ocuklu olarak gsterilmilerdiL Bu eserlerde bir ocuk tanr ile
tanra arasnda, bir dier ocuk ise tanrann kucanda gste- R. 249: st cilalanmi bir Hatti sera-
mii. I.. XVIII. yzy1f Kftepe.
rilmi. Kurundan yaplm olan figrlerde, gzler yark olarak ifa-
de edilmilerdir. Bu anlatm ekli, bir Anadolu zelliidir ve kk
kent devletleri zamanndan kalmadr.
Kk kent devletleri zamannda byk heykeller de yaplmtr.
Mezopotamya'da ise byk heykel o sralarda moda idi.
Kltepe'de yaplan kazlarda antsal binalar ortaya kmtr. Bu
yaplarn duvarlar Mezopotamya'daki gibi pimi tula deil, ta
tandr. Pimitulann mimaridenemle yer almas, Mezopotamya
yaplarnn seramikteki gelimesiyle ilgilidir. Kltepe'de ise yeni
bir mimari anlay gryoruz. Karahyk'teki alimam byk-
lkte olan kaleler ve hisarlar, kademeli bir ekilde ina edilmitir.
Sonralar bunlarn Hititler tarafndan ayn mimari anlay iinde
devam ettirildiine tank oluyoruz. Kltepe'de temelleri tatan,
duvarlar pimi tuladan olan altm adal evlerin yaplm oldu-
~u grlyor. Konya'da, Karahyk'te yaplan kazlarda Megaran R. 250: Bir Ge-devir Hitit kabart-
tipindeevlerde karlmtr. Bu evlerde ocak ve frn da grlr. masJ. Mzisyenfer (1. . V/If. yzylf).
Karatepe.
Ayrca eitli yiyecek maddelerinin iinde korunduu byk kp-
ler, ayr ayr odalarda bulunduruluyordu. Karahyk'te ok gzel
dekare edilmi ocaklar karlmtr. Gene ayn yerde meydana
karlan iki katl bir sarayda, bir de banyo dairesi bulunmutur.
Buradan Hattiler zamannda ykanmann gelenek halinde oldu-
~unu anlalyor.
Hatti halknn tek katl evlerde oturduu, yaplan kazlardan
anlalmtr. Hattilerin kk ehir devletleri zamannda ta iili
inin ok gelimi olduu ve Hititleri n bu gelimi ta iilii tekni-
ini tamamen onlardan aldklar grlyor. Hattilerin kk kent
devletleri zamannda kullanlmas gelenek haline gelen damga,
mhr ve hayvan tasvirleri, sonradan Hititlerde gelenek olmu
tur. Kltepe, Boazky, Aliar ve Alacahyk'te bulunan mhrle-
rin slup bakmndan birbirlerine benzemeleri, bunlarn ayn ta
ustas elinden km olduu kansn vermektedir. Mhrleri n
116/ DNYA SANATTARiHi
R. 251: Asur kolonileri dneminde-
ki tabietlerden biri. Kltepe. R. 194 ile
karlatmmz.
altndan olanlar da bulunmutur. Hattilerde iki bal karta!,
sevilen motiftir. Hayvanlarn birbirleriyle boumalarn a:;teen
tasvirler de ok kullanlmtr.
Hattiier yazy kullanmlar, seramik iiliinin yani topra
me tekni~inin doruuna' varmlar ve antsal mimari eserleri
mlardr. Ite bu kltr, kendi lkelerine sonradan gelen ve
la birlikte yaayan Hititlere aynen devredilmitir. Bu bal<lmdan,
Hitit kltrnn esasn Hattilerin hazrladklar, birok ark:eolog
tarafndan kabul edilmektedir.
Hititler beraberlerinde, Iran yayiaiarnda ve Mezopotarny;a'da,
kullanlmakta olan renkli seramii getirmilerdir. Bu getirilen
nik ksa bir zamanda btn Anadolu'ya yaylmtr. Fakat
XVlll. yzyln ikinci yarsnda Hititlerin getirdikleri renkli serarrik.
btn Orta Anadolu'ya yaylmasna ramen, Hattilerin tek
ve Hatti seramik sanat bylece Anadolu'daki e 1
li seramiinin stn kalitesi karsnda ksa zamn ~an~d~a~e~:;;~,i~''';~~~
drmtr. Hititler yalnz seramik alannda Hattilerin uuu,ar.
almakla kalmamlar, ayrca gerek din ve gerekse dil nPIPnPklec;. ?Vii
ne kadar, Hatti kltrlerini benimsemilerdir. Bylece Hatti
ryle Hititlerin kendi getirdiklerinin kaynamasndan Hitit
r meydana kmtr. Yeni kltrn geliiminde, Orta Anaaou
g eden ve baka dilleri konuan kavimlerin de rol
Ancak Anadolu'nun esas halk Hititlerdir ve esas kltr artk
ra aittir.
ESKI HITIT DEVLETI (I.. 1700-1450)
Tabarna ya da Labarna Telepinu (I.. 1680-1650) ilk Hitit
!dr. Tabarna ad sonradan btn Hitit krallarna verilmi
addr. 1650 ile 1620 arasnda ise Hattusuli, Hitit kral ornu;ftu,
Bu kral, lkesini Suriye'de Halep'e kadar geniletti, Antakya'y
t. Bununla birlikte kendisine kar birleen dmanlar
Hattusili'nin lkesi, Hattua hari, igal edildi. Ancak Hattus
yerine geen . Mursili (I.. 1620-1590), nce Halep'i sonra
zapt etti. Fakat Babil' den dnerken kz kardeinin kocas
dan ldrld ve Hitit lkesi karklklarasahne oldu. Ancak
1525-1500 aras Telepinu tarafndan lke huzura Kavu;''"'""""
Telepinu, kral slalesi iinde kral olacak kimseyi bir kanunla
etmiti. Buna gre, kraln birinci evleniinden olan erkek
kral olacakt. Eer erkek ocuk olmam ise, ikinci evlendii
dan olan erkek ocuk tahta oturacakt. Ancak bu evlilikten de
erkek ocuk olmam ise, o takdirde ilk evlendii kadndan
kz ocuun, yani prensesin kocas kral olacakt. Btn bu
leyicitedbirlere ramen lkede karklklar azalmam ve
da Hititlerin bu ilk devleti yklmtr.
Hititlerin ilk bakenti Kussava idi. Hattua'n bakent oluu
1600 yllarna rastlar.
Hitit krallar devletin yazmalarnda gerekli yazlar vo:,m.aa,
r iin Kuzey Mezopotamya'dan yazc getiriyorlard. Bu ya;"car
Babil ivi yazs slubunda yazyorlard.
HiTiTLER (ETiLER) /117
BYK IMPARATORLUK DNEMI
Hititlerin bu ilk devletinin yklmasndan (I.. 1450) sonra, Byk
Imparatorluk dnemi balar. 1450 yllarnda Tutalya isminde-
ki Hitit kral Hattua'ta ynetimi eline alr. Bu kraln slalesi,
ynetimi 250 yl elinde tutar. Tutalya'dan sonra, 1. Arnuvanda,
11. Hattusili, lll. Tutalya Hitit devletini gittike gelitirirler. Ancak
gneydeki Mitann i devleti, Hititlere oranla .daha stn kuvve.te
sahiptir. Oyle ki, lll. Tutalya zamannda (1.0. 1400-1380), du
nan, Hitit lkesinizapt ettii gibi Hattua' da atee verdi. Ancak
Tutalya'nn olu 1. Suppiluliuma (I.. 1380-1346), byk bir g-
le btn Anadolu'ya egemen oldu, ve Mitanni kral Tusratta'y
yendi. Mitanni lkesini istila etti. Tusratta'nn olunu da Mitann i
krallna oturttu. Ona kzn da vererek Hitit karlarna balad.
suriye de antlamalarla Hitit devletine baland. Bylece Hitit ile
Msr snr komusu oldular. Bu tarihten sonra Hitit krallar bu sn
r deitirmernek iin altlar.. Hitit Imparatorluu g ve kltr
R. 252: Hititler hayvan heykellerinde
byk bir etki yapan antsallik duygu-
bakmndan, Msr ve Mezopotamya ile ayn seviyeye ykseldi. suna ufam1lard1r. Basitfik, anatomi
bilgisizlii ve orant1s1z olu bu byk
Bu arada Msr Firavunu Tutankamun'un kars, Suppiluliuma'ya
anlatlma engel olamam1t1r.
yazarak kendisiyle evlenmek zere bir olunu Msr'a gnderme-
sini ve bu ahsn Msr'n kral olacan bildirdi. Ancak gnde-
rilen Hitit prensinin orada ldrlmesi zerine Hitit Imparatoru
Msr'a hcum etti. Suppiluliuma I.. 1345'te lnce, yerine olu
Arnuvanda geti. Fakat o da babas gibi bir salgn sonunda ld.
Yerine kardei ll. Mursili geti (I.. 1345-1315). Mursili de Hitit
devletinin en byk krallarndan biri oldu. Fakat onun zamannM
da da babas ve kardeinin dneminde grlen byk bir veba
salgn lkeyi krd geirdi. Ve bir yldrm arpmas sonunda ll.
Mursili'nin dili tutuldu. Msr'n 18. Slale krallarndan lll. ve IV.
Amenofis zamanlarnda d siyaseti etkin deildi. ilk olarak Aten
dinini ortadan kaldran General Haremhab zamannda Msr, Hitit
devletinin gney snrlaryla ilgilenmeye balad. Ve Msr kral 1.
Setos (I.. 1317-1311 ), ordusuyla Kade'e kadar ilerledi. Bundan
sonra Msr ordularnn bandaki ll. Ramses Kade'te Hitit kra- R. 253: Bazalt tamdan bir rfyef.
l lll. Muvatalli'nin arabal ordularyla karlat ve perian oldu. Tann Kupaba. Kargam1. Geleneksel
Savan sonunda iki taraf da yenilgiyi kabul etmemelerine kar slup (I.. 1050-850).
lk, ilk kez Muvatalli'den sonra gelen lll. Mursili'nin yerine geen
Muvatalli'nin kardei Hattusili (I.. 1275-1250), byk poli-
tik zekisyla l.. 1269'da Msr'la bir bar antiamas imzalad
gibi, Kade'teki Hitit galibiyelini de resmen tantt. Bu antlama
nn yazl metni, bir gm levha zerine kaznm olarak bugn
halen Msr'daki Karnak Tapna'nda saklanmaktadr. Bu levha-
nn teki rnei de Hattua'a getirilmiti. Hattusili, kzlarndan
birini de Ramses'e vermiti.
Biz ilk olarak antsal bir tasviri, Kade Sava'n kazanan lll.
Muvatalli'nin bir heykelinde gryoruz. ll. Ramses'e kzn veren
Hattusili'nin mhrnde, kendisi bir tanr tarafndan kucaklanrken
gsterilmektedir. Bu zamanda nemli yazmalar kraln yann
da kralie de imzalyordu. Hattusili'nin bir rlyefi Msr'da Abu
Simbel Tapna'nda grlmektedir. Hattusili'nin olu Tutalya
118/ DNYA SANATTARiHi
R. 254: Hititler heykelde, ancak ,Byk
Imparatorluk ytkldktan sonra gelenek-
sel ve Asur kaynakl aslanlarn dekoratif
etkilerini srdrmlerdir.
R. 255: Kayseri, Gllda'da bulunan
ift aslan heykeli (I.. 700). Ykseklik
14 7 cm. Asur etkisi kabul edilmektedir.
(I.. 1250-1220), Hitit devletini ayakta tutmak iin byk
harcayan kral olarak grlr. lzmir'e kadar ordusunu disiplin
da tutarak getirmitir.
Tutalya, tapnmay da yeniden bir dzene soktu. Hititler,
Tutalya zamannda en kuwetli eserlerini vermilerdir. IV.
Yazl Kaya Tapna'nda ilk kez resmedilmitir. Ayrca bu
min mhrlerinde figrler de kaznmtr. Bu mhrlerin
r bulunmutur. Bir mhrde IV. Tutalya, koruyucu tanr
ile kucaklar ekilde gsterilmitir.
Tutalya'nn olu lll. Arnuvanda (I.. 1220-1190) da nemli
Hitit kral dr. Fakat bu kral zamannda politik durum, Hititler
ktleiyor. Hatta Madduvanda adnda bir Hitit 1 dan daha aa gsterilmesine karn, Hititleri n zamannda tanr
memuru, Gney Anadolu'da bakaldryor, gleniyor. yle
Kbrs adasn ele geirmek iin sefer bile dzenliyor. Bu tarihi'"'
den itibaren de imparatorluun batsnda baz dmanlar Hititler~
kar birleerek Hitit devletini zayflatyorlar.
lll. Arnuvanda'dan sonra kardei ll. Suppiluliuma Hitit kral
yor. Ksa sren ynetiminden sonra Hititlerin ynetim gc
boluyor. Hititlerin ynetimdeki egemenliklerini yilirileri hal<krda
Msr ve Asur kaynaklar kesin bilgi veriyorlar. lll. Ramses, Mediret:'
Habu Tapna'ndaki yazlarnda kuzeyli halklarn
Arzava ve Kbrs' istila edip tahrip ettiklerini anlatyor. RaTss'i'n
verdii tarih 1190'dr. Tarihi kazlardan edinilen bilgilere gre
Hattua ehrinin ortadan kalkmas 1180 olarak kabul ediilirnel<te:
dir. Ancak Hititleri ortadan kaldranlarn kimler olduu kesin
rak saptanamamtr.
Hititlerde din
Hititlerin rlyef ve heykellerini anlamak iin onlarn dinlerini
mek gerekir. Din anlaylar oktanncla dayanr.
uzun bir listesi vardr. Dinlerinin hogr ve gerekilik
den tarihte eine rastlanmaz yanlar vardr. Hititterin vi\neltim,ec
ri federatif bir sisteme dayanyor ve dinleri blgelere gre
iyordu. Bylece, imparatorluk kendi ynetimi altnda nl nan
blgelerin dinlerini hogryle karlyordu. Bu ok dinli
Romallar zamarlnda da Anadolu da vard. Hititlerin diniere
1
terdikleri hogr gayet bilinlidir.
Hititlerin asl tanrs Hava tanrsdr. Bunun yannda bir de
ra vardr. Fakat esas Hava tanrs yannda dzinelerle hava
rlar yer alr. rnein Hattua Hava tanrs, sarayn Hava tanrs, yapmak, dman kafalarndan piramitler meydana getirmek,
ordunun Hava tanrs gibi. Btn bu tanrlar yazlarda ve resimler~
de zel iaretlerle zellikle yer alrlar. Yazlarda, Hava tanrs dai-
ma dalarn zerinde gsterilmektedir. Hitit yazlarndan 1 rn hibiri yoktu Hititlerde. Rlyeflerde bu hareketleri gsteren
dna gre, dalar taplacak eydir, kutsaldr. Bunun iindir
Anadolu ve Suriye'de kimi dalar kutsal olarak kabul erlilm>kl>'
dir.
Hava tanrsnn asl sembol "boa"dr. Tanrlara, hayvan
ri altnda tapnma, Byk Imparatorluk zamannda ok va\mdr. kadna verilen yer yksekti; aile ataerkildi. ok kadnla evlilik
Ancak daha Hattiler zamannda da tannlara hayvan ekilleri
HiTiTLER (ETiLER) /119
da tapldn gryoruz. Fakat Byk Imparatorluk zamannda,
ayvan eklindeki tanrlarn, insan eklindeki tannlara elik ettik-
leri grlyor. Hitit tanrlar, daima kutsal olan hayvanlarn srtla
rnda gsterilmilerdir. Bu biimde anlatm, Kuzey Mezopotamya
1 tasawurudur. Byk Imparatorluk zamannn esasl bir zellii,
Hava tanrsnn ifade edilmemi olmasdr. Bunun nedeni, boa
nn Hititlerde hala kutsal addedilmesidir. Yazlarda, tanr yalnz
olarak gsterilmekteydi. Dii tanr, Hititlerde en byk nemi
kazanmtr. Iki dii tanrya tapnma, anaerkil aile dzeni iinde
Anadolu'da ta devrine kadar uzanr. Dii tanr, en yksek dev-
let tanrsdr. Kltepe'deki ilk tarih katmanlarnda tanra, tanr
a, tanrdan daha nemli bir yer kazanmtr.
Hititlerin karakteri
Hitit' e, Mezopotamya ile iliki kurduran en nemli etken ivi yaz
syd. ivi yazs Hititlerde Eski Imparatorluk'tan itibaren kullan
lyordu. Ve Hititler Mezopotamya yaz biimlerinden ok yarar-
lanmlard. Hatta Boazky'de, Smer, Akkad ve Hitit dillerinde
piirilmi topraktan szlkler bulunmutur. Diplomatik dil, Akkad
diliydi. Gelecek hakknda kehanette bulunma ok geerli olup, bir
Babil gelenei idi. Babil'in etkisi zellikle gzel sanatlarda kendi-
ni gstermitir.
Hititleri n kendilerinden emin insanlarolduklarn anlyoruz. yle
ki, Hititler hem Hurri hem de Mitannllerin gelenek ve kltrlerin-
den yararlanmlar, bylece trl milletleri ynetimleri altnda bir-
letirmilerdir. Anadolu'da Hattiler, Hurri ve Mezopotamyallarn
etkileri altnda kalmalarna karn, kendilerine zg bir kltr
yaratmasn bilmilerdir. Hitit kralnn, halkn rahatlk ve selametini
dnmek, savalar ynetmek ve dinsel ibadet yaptrmak grevi
vard. Hayattayken tanr olarak kendilerini gstermek Hitit kralla-
rnn adeli deildi. Yalnz Byk Imparatorluun son krallarndan
IV. Tutalya kendini tanr olarak ilan etmiti.
Hititlerin en nemli zelliklerinden biri, insan hayatna, insan-
da kiilie byk deer vermeleriydi. Bu belirgin karakterle-
riyle komularndan ayrlyorlard. eref ve onur krc cezalar-
dan holanmyor, esirlerine eziyet etmiyorlard. Bildiimiz gibi
Asurlularn dmaniarna ikence etmek, sakat brakmak gibi
insan dehete dren yntemleri vard. Asurlularda katliam
kaza oturtmak gibi ikenceler olaand. Bu adetlerini gsteren
eitli rlyef tasvirleri de vardr. Ite btn bu kt alkanlkla
hibir tasvir yoktur. Hitit kanunlar bu bakmlardan gayet insan-
cl llerde cezalar kabul etmitir. Kardein kardele evlenme-
si ya da akrabayla evlenme lm cezasyla karlanyordu. Oysa
bu alkanlklar dou lkelerinde sk sk grlyordu. Hititlerde
yoktu.
1201 DNYA SANATTARiHi
HITIT MIMARISI
Hititlerin mimari alanda braktklar eserlerin kalntlar, bu
ln yap zerine olan bilgilerini ortaya koymutur.
bugne kalan en iyi dt..Jrumdaki mimari kalntlar H1ttLa"t,d
Hattua'taki kalede yaplan kazlar, buradaki binalarn
durumlarn iyice belli etmitir. Bu binalar I.. XIII. ve XIV.
yllardan kalmadr. Temelleri meydana karlan yap!
ariv binas idi. Arivler, pimi topraktan plaklar halinde
lklardr. Douda bulunan dnyann ikinci eski kitapl ise,
kral Tiglat Pileser (I.. 1112-1 070), tarafndan kurulmutu.
nemli bir eski kitaplk da, Asurbanipal'in 0.. 669-626)
kitaplktr. Bu kitaplkta 5000-10.000 arasnda yaz levhas
maktayd.
Bu yazlar yazan kimseler, imparatorluun nemli ki<ileiwm
ve meslekleri babadan oula geiyordu. Bu yazlar, yalnz
tarluk arivlerinde deil zel kiilerin evlerinde de
R. 256: Boazky'de /. Hitit Tapnai
Hattua (Boazky)'da yaplan kazlardan byk kalede,
(I.. XIII. yzyii). Tapmak ortasnda bir rn oturduu anlalmtr (Akurgal'n kitabnda A,B,C 1 Binalarn temel planlarnda simetrik bir dzen yoktur. ehir plan-
avlu grlyor. En nemli zellik, tap byk olaslkla saray muhafzlarnn oturduu, C binasnn larnda da ayn simetrik olmayan dzeni gryoruz. Bu gr,
nak beden duvarlan zerinde pencere- bir tapnak olduu, ayrca A binas ve E binalarnn da gene
lerin olmasdr. Yapmm eksensiz oluu
Hitit tapmak/armda ortak olan bir ni- yeri olarak kullanld belirtilmektedir. C binasnn byk bir
teliktir. malle kk bir tapnak olduu, bu yapnn odasnda ""'""''"
uzun gagal az olan testiler, ibrikler, tabaklar, kaselerden
lmaktadr. H binasnn A binasna benzeyen bir temeli vardr.
binann iki kat olduu ve iinde terziler, dericiler ve
gibi esnafn bulunduu sanlmaktadr. D binasnn 39x38
re boyutunda bir yer kaplad ve alt katn maaza, st katn
kabul salonu olduu sanlmaktadr. E binasnn 17x7 metre
da bir salonu vardr ve etrafnda odalar sralanmtr. Bina iki
!dr. F binas krala aittir ve Yazl Kaya'ya bakan geni bir
vardr. G binasnn da 24x27 metre byklnde bir
olduu, binann nnde geni talarla kapl bir cadde nt<l '"''"'"'
ve bu binann krala ait olduu dnlmektedir). Btn bu
R. 257: Boazky'de ll. Hitit Tapma1. lar ve alanlaryla by i< kalenin, imparatorluun merkezi 1
I.. Xf/1. yzy1f. Yukarda belirtilen ve lkenin buradan ynetildii kabul edilmektedir.
zellikler bu yap iin de geerlidir. Kalenin yapmnda iki metre boyunda talar kullanlmtr. Talar tulalardan yaplmt.
dzenli geometrik biimlerde olmamakla birlikte, yan yana gele
bilmeleri iin yontulmu ve birbirlerine kesinlikle uydurulmutur.
. . ....
Kaledeki kuleler 6 metre yksekliindedir.
~ Bakentin en nemli binalar tapnaklardr. Bugne dek 5 tap
nak bulunmutur. Bunlarn en by Hattua Hava
=~ Tapma1 idi. Iyi bir durumda kalmtr. Binann yzlm
160xl35 metredir. Ortasnda bir avlu olup kaplama talaryla kap
J lll 'ma
i dr. Binann sa ve solunda bulunan kapc odalar bugne kadar
r).:.
kalmtr. Binaya byk bir kapdan girilmektedir. Avlunun
dou kesinde, dini ykanmalarda kullanlan emeli bir ev var-
dr. Tapnma odalar granitten, binann teki ksmlar ise kire
tandandr. teki btn tapnaklar bu Hattua tapna tipin-
dedir.
HiTiTLER (ETiLER) 1 121
Byk Imparatorluk dneminde yaplm altnc tapnak, Yazl
Kaya'da olup, Hattua'n iki kilometre kuzeydousundadr. Bu
tapnak doal kayalardan ibarettir. D dnyaya tamamen kapal
dr. Fakat buraya ek bir bina yaplmtr. Tapnak emeli bir ev ve
filpayeli bir salondan ibarettir. Yazl Kaya'nn andaki rlyefler,
tanrlar tasvir ederler.
Alacahyk'teki antsal binann boyutlar 18x20 m' dir. Karlkl
flpayeli salonlaryla saraydan ok tapna andrr. Hititlerin en
byk yaplar tapnaklardr.
Hititler llerini yakyorlar ve kalntlarn da gmyorlard.
osmankayas'nda 3x20 m lsnde mezarlar vardr. Bunlarn
iinde fanuslar bulunmutur. l klleri ve kalntlar iin m-
lekler de kullanlmtr. Hititlerin llerini yakmalar, byk mezar
yaplarnn, yani trbelerin yaplmasna engel olmutur. Oysa
buna karlk gerek M iken, gerekse Girit uygarlklarnda muazzam
R. 258: Boazky'de 1. Hitit Tapma.
mezar yaplar vardr. I.. XIII. yzy1/.
Hitit mimarisinin balca zellikleri u ekilde zetlenebilir:
Osmanl ehireilik dzeninde olduu gibi, Osmanl ev mimari-
sinde de vardr. Istanbul Topkap Saray'nn plan da bu dzen-
dedir. Hitit mimarisinde, binann cephe kuruluuna uymayan bir
oda dzeni grlr.
Hititler yaplarnda eimli duvar tercih etmilerdir. Maazalar
1 ounlukla ince uzun dikdrtgen biimindedir. Bu nedenle Hitit
mimarisiyle Girit mimarisi arasnda bir benzerlik vardr. Karlkl
duvarlar arasndaki mesafe azl ve ina teknii, st katlarn tan
mas iin kolaylk salamaktadr. Girit ve Hattua'n ehireilik
bakmndan planlarnda byk bir benzerlik dikkati ekmektedir.
Hititlerde btn binalar tek tek yaplmaktadr. Yani yan yana bina
dzeni Hititlerde grlmez. Ayn gr, VI. Truva'da da grlr.
Bylece ayn sistemin Grek mimarisinde de nem kazandn,
benimsendiini anlyoruz. Hititleri n yapt kalelerin duvar yk-
seklii 8 metredir. Iyi bir kale inacsdrlar. Bu yzden mimarile-
R. 259: Boazky. IV. Hitit Tapma1.
rinde bol ta kullanmlardr. Mezopotamya mimarisi ise pimi I.. Xlfl. yUzyii.
Hititler en eski ta kubbeleri yapmlardr. Hattua'taki tatan
kubbeli tnel bugne kadar kalmtr.
Hititlerde yuvarlak stun yoktur. Yaplarnda byk pencere-
ler kullanmlardr. Ayrca, Mezopotamya'da pencereler evlerin
avlusuna bakt halde, Hititlerin pencereleri evin d duvarna,
yani geni manzaraya bakan ksmlarna alyordu. Bu Trklerde
de vardr. Osmanl mimarisinde bunun eitli rneklerini gryo-
ruz. Ancak bu gr, Uzak Dou anlaynda da grlmektedir .
Tapnaklarda tanr heykelinin bulunduu duvar, nce ina edili-
yor, sonra heykele gn gelecek ekilde teki duvarda pen-
cereler ina ediliyordu.
Bu k sevgisinin Hititleri ak hava tapnakianna gtrd
bugn arkeologlarca kabul edilmektedir.
122 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 260: Kargam'ta ba~~lt tandan
yontu/mu tanr tasviri. !.O. IX. yzytf.
R. 261: Kargam'taki ortostat rlyefi.
Bazalt. Ykseklik 123,5 cm. Geleneksel
slup, I.. Xl.-IX. yzyillar aras.
HITITLERDE HEYKEL
Byk lleri olan heykelin Hititlerde, Byk Imparatorluk zama.
nnda gelitiini biliyoruz. Msr'da Orta Imparatorluk dnemin-
de mezar tapnaklarnn kld grlmt. Bunun yann. li bir talimata gre altklar grlmektedir. Ba rts, sa bii-
da saray mimarisinin doduu, heykel ve rlyef yapmnn artt
gzlemlenmiti..Ayn durumu, bu kez Hititlerde gryoruz. Saray
ve byk tapnaklarn yapm yannda, byk lleri olan hey. heykelinde deiik stiller grlecekti. Bundan anlaldna gre
kel de geliiyor ve olgun bir heykel sanat ortaya kyor. Bylece
bir heykel stili douyor ve bu stil btn Hitit snrlar iine yay.
lyor. Eski Imparatorluk dneminde her ne kadar bir heykel sti-
li varsa da, Byk Imparatorluk zamanndaki heykel stili baka
dr. Bununla birlikte Tarihncesi ve Eski Hitit zamannda ilenmi
motifler, Byk Imparatorluk anda yeniden itibar grmekte-
dir. Tarihi alarn ilk zamanlarna kadar olan yzyllarn motifleri
arasnda, kz zerinde tanr, geyik zerinde kulu koruyucu tan-
r, kan zerinde tanr gibi motifler vardr. Hava tanrsnn gk
grlts iareti olan klah, Kltepe'nin Giyplik'inde grlmek-
tedir. Ancak Byk Imparatorluk dneminde btn bunlar, yeni
birform iinde ifade edilmitir. Kimi Hititdnemi eserlerin in, Hitit
zelliklerinden uzaklatklar grlmtr. Biz bu eserlerin yaban-
c etkilerle yapldklarn anlyoruz. Genel olarak belirgin bir zel-
lik, Hitit tanrlarnn silah sembollerini omuzlarna dayayarak tut-
malardr. Tun ve tatan olan Imparatorluk heykellerinde adale
stilizasyonu vardr. Bronz heykellerde, ta heykellerde yaplan sti-
lizasyonu grmyoruz.
Eski Hitit Imparatorluu dneminde, Hititleri n kendilerine zg
bir tanr tipini gzlemleyemiyoruz. Tarihleri belli en eski tasvirler1
Muvatalli'nin (I.. 1315-1295) hkmdarlna rastlamaktadr.
I.. 1400 tarihlerinde kurulan Hattua surlarnn kale kaps
vardr. Bu kaplardaki aslanlar, sava tanrs ve sfenksler, Eski Hitit
dneminin byk heykelleri olarak grlmektedir ve en gzel
eseri eridir.
Bu eserlerin bir atlyeden ktklar kans hakimdir. Kale giriin
de grlen heykellerde bir btnlk ifadesi vardr. Rlyefler, yk-
sek kabartma eklindedir.
Hitit heykellerinde kimi adamlarn balarnda boynuzlar grl-
mektedir. Bu boynuzlar tanrlk iaretleridir. Eer birtanrnn ban
daki boynuz, miferinin zerindeyse tanrnn derecesi dktr.
Banda miferi, nnde ksa bir nl tutan kemeri, belinin
solunda yay biiminde bir saldrmas varsa, bu sava tanrsdr.
Byle bir tanr kalenin kapsna resmedilir, bylece kale kaps
nn korunacana inanlrd. Hattua'ta byle bir heykel dikkatle
yaplm, nln ssleri titizlikle ilenmitir. Salar sarmal ola- ayakkab biimi Anadolu'da Bronz a'nda zamanmza kadar
rak gsterilmitir. ehre ve vcut formlar, adaleler ustaca belirti!
mitir. Sa bacak nden, sol bacak ise yandan gsterilmi ve yr
yen bir hareket duruk olarak ifade edilmitir. Bu eserlerin yannda
ki aslan ve sfenksler de ayn slup iinde ve ustaca ilenmilerdir.
Aslan heykelinin zerindeki ty esprisi, ince bir kazmayla gste
rilmitir. Eserde ayrntlar iin stilizasyon kullanlmtr. Hattua'n yzk eklinde olanlar da vardr.
HiTiTLER (ETiLER} 1 123
kale kaplarndaki heykel stili, imparatorluk kentlerinin yaklmas
na kadar devam etmitir.
Hitit heykeli, btnyle incelendii zaman, heykelcilerin bel-
mi, elbise ve vcut uzuvlarnda, belli bir ema dikkati ekiyor.
Eer, eitli sanat merkezlerinin Hitit sanatna etkisi olsayd, Hitit
Hitit sanat, d etkileri dikkate almam ve Byk Imparatorluk
dneminde hibir stil deimesi olmamtr. Bylece Byk
Imparatorluk tek slup iinde eserini vermitir.
Ne var ki, Hititlerin son dneminde, sanatta bir stil oalmas
ve deiik iladeli eserler de gryoruz.
Hititler ba tuvaJetleri bakmndan, adalar olan teki lke-
lerden ayrlrlar. Kulaklarna byk kpeler taktklar, sakall ya da
sakalsz olduklar, fakat hibir zaman byk brakmadklarn biliyo-
ruz. Erkekler salarn uzattklar gibi, sasz da oluyorlard. Eer
uzatyorlarsa, bunlar ryorlar ve dirsekierinin hizasna kadar sar-
R. 262: Karatepe'de ortostat frizlerin-
ktyorlard. den bir para (I.. 100). Ge-Hitit d-
Bu zellikler heykellerde ak olarak grlyor. Insan tasvirle- nemi.
rinde, bir kol dirsekten kvrk olup, gse yaptrlyor, teki ise
tutuk olarak gsteriliyordu. Kadnlarda nde grleQ sa kol, dik
a biiminde kvrlm ve el, boyun hizasna getirilmi olarak gs-
teriliyordu.
Tanrlar, tasvirlerde boynuzlu klahlaryla grlmektedirler.
Byk Imparatorluk dneminde bu klahiarn ucu sivridir. Ancak
bunlarn ular yuvarlak olanlarna da rastlanr. Hava tanrlarnn
klahiar ne doru eiktir ve zel bir biimi vardr. Klahiarn
n ve arkasnda gsterilen boynuz says tanrnn derecesini gs-
termektedir. Boynuzlu klah Mezopotamya'dan Hititlere gemi
tir. Fakat klah, Byk Imparatorluk zamanna zg bir bulutur.
Bir de klahiarn zerinde ortadan kesilmi elips iareti vardr ki, R. 263: Ku biim/i eytan. Bir ortostat
bu byk tannlara zg bir iarettir. Tanrlarn, elbiseleri, etek- frizinden para (I.. 700). Karatepe.
leri diziere kadar uzanan ksa kollu bir entaridir. Tanrlar, ay ek
linde bir .pa la tarlar. Yazl Kaya'nn 12 tanrs, zelliklerine gre
mzrak, ok, balta ve topuz tarlar. Dii tanrlar, erkeklerden daha
uzun saldrlar. Bellerinde bir kemer tarlar; etekleri uzun enta-
ri giyerler.
Krallar lm ya da tanrlatrlm ise, boynuzlu klah giymi
olarak resmedilirler. Krallarn karakteristii yalnz bir manto giy-
meleridir. Kral rlyeflerini snrlayan ereve iinde bir gne sem-
bol bulunur.
Hititlerin kalkk burunlu bir ayakkab giydikleri anlalyor. Bu
nyn biimini korumutur.
Hititler, Byk Imparatorluk zamannda, yalnz dme biimin-
deki mhrleri kullanmlardr. Yalnz Hititlere bal kk devlet-
ler, Suriye ve Mezopotamya ile olan ilikilerinden dolay silindir
mhr kullanmlardr. Hititlerin kullandklar mhrler arasnda

124/ DNYA SANATTARiHi
R. 264: Ortostat (ayakta dik duran {i-
gr) rlyef. Kargam-Asur slubu. /..
850-700. Ykseklik: 128,5 cm. Kral
Katuvas'm tasviri.
R. 265: Kargam'ta bulunan ortostat
rlyeflerinden. Bazalt tamdan Asur et-
ki!i.I.. 850-700.
R. 266: Kargam ortosfat rfyeflerin-
den. Insan ve aslan kanmt bir sfenks.
Geleneksel s/uplu. l.. 1050-850 ara-
s.
Hititlerin sonu
Byk Imparatorluun yktimas zerine, Hitit kltr devam ede~~
memitir. Kazlarda Hitit kltrnn bir yangn tabakas altnda~
kald tespit edilmitir. Hititlerden sonra gelen Frikya egemenli-l!f
i nde ise Hitit kltrnden bir ize rastlanmyor. yle ki, Greklerin~
Hititlerden hi. haberi olmadn, Heredot'un gezi notlarn:i~
da okuyoruz. I.. 1200-800 aras, Orta Anadolu'da Hititlerdei;
kalan bir kltr kalntsna rastlamyoruz. Kimi noktalar arkeolog,-~
lar dndrm ve bu tarihler arasnda Anadolu'da pek az insa,,~
nn yaad; bu yzden ehirlerin kurulan:ad sonucu zrinde;~
durulmutur. Demek ki, Hititleri ortadan kaldran kavim ler, btn i>
Anadolu'yu yakm ykm ve geni katliam yapmlardr. Uzuni%
yllar Anadolu'da bir hayat iareti kalmamtr. Sundan tr bu:.:
ykltan 800 yl kadar sonra Heredot (I.. 484-424), bu yerler- S
den getii halde, bize Hititler hakknda hibir bilgi vermemitir.,
Hititleri ortadan kaldranlarn Trakya'dan gelen kavimler olduklar"?
zerinde bir gr vardr. Bunlarn btn Orta Anadolu blgesi' ;o'
ni tmyle yakp yktklar tahmin ediliyor. Hititlere ilikin kltr,
az da olsa devam ettiren blge, Gneydou Anadolu blgeleridir,
Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu'daki kimi kentler, ksa bir
karanlk devreden sonra Hitit kltrn srdrmlerdir. Gerek
Kargam'ta, gerekse Malatya' da, Hitit kltrnn I.. 1200-800
arasnda yaamakta devam ettiini gryoruz.
Genel olarak Hitit sanatn zetlersek; Hititleri n mimari bakm
dan simetriden holanmadklar, mimari yaplar zamanla ihtiya-
ca gre gelitirdikleri anlalmaktair. Manzara dkn olduklar
n, ta ve gnete piirilmi kerpi kullandklarn biliyoruz. Heykel
anlaylarnda, doa izlenimlerinin optik grntsne dayanan,
anlatma yaklaamamlardr. Sanatta arkaik anlaylar, btn.
uygarlklar boyunca devam etmi, dolaysyla blok anlatm yani
figrlerin kitle grnleri nem kazanmtr. Figrlerin cephe:
ve yanlarn yzeyler halinde dzletirerek ve yzeylerin zerinii
kimi eleri stilizasyona tabi tutarak sslemilerdir. Bylece hey-
kel, dzenlenmi yzeylerle toplu hale getirilmi ve antsal bir kil'
le etkisi kazandrlmtr.
Bu arada Bat yazarlarndan kimilerinin Hitit sanatn kaba,
Msr ve Mezopotamya eserleri yannda dk seviyeli saydkla
rn gryoruz. Bu alandaki en son yaynlarda ise, Hatti ve Hitit
sanatlarnn, byk uygarlk olan, Msr, Mezopotamya ve Grek
sanatlar dzeyinde olduu belirtilmektedir. Ayrca Hitit sanat
n, Mezopotamya sanatnn bir blm olarak inceleyen sanat
tarihilerine de rastlamaktayz. Fakat son zamanlarda, Anadolu' da
yaplan kazlar, ilk a uygarlklar bakmndan, Kk Asya'nn
da nemli eseriere sahip olduunu aklamaktadr. Ancak Hatti
ve Hitit uygarlklarnn gerek mimari ve gerekse heykel alannda,
Msr ve Mezopotamya kadar devaml ve eser miktar bakmndan
da o kadar zengin olmad anlalmaktadr.
:w
>>'<
;~
Step Sanata
Asy~'d~ in; Japon, Hint kltrleri gibi byk uygarlklar yannda,
Mogolstan dan Dou Avrupa'ya ve gneyde Tibet ve Trkistan'a
kadar uzanan geni topraklarda dolaan atl gebe airetler, hat-
ta atl imparatorluklar grlr. Evleri birer adrdan ibaret olan
bu halklar, eyalarnda hayvan bir ssleme rgesi (motif) hali-
ne getirmilerdir. Bu halklarn bir gebe sanati'na sahip olduk-
lar ve eyalarnda kullandklar biimle, byk kltrleri bile etki-
ledikleri grlyor. Dokumalar, pimi topraktan yaptklar kap-
kacaklar, aa oyma ve m aden ilemeleri, in, Orta Asya, Sibirya
ve KuzeyAvrupa'dan Macaristan ve Slav lkelerine kadar yaylm
tr. Ozellkle Fransz aratrcs Rene Grousset ilk kez Step Sanat
ve alann saptamtr.
Bu step sanatlarnda iki slup dikkati ekiyor. Bunlardan biri
nHayvan slubu", dieri "Kvnk Dal slubu"dur. Asya steplerinde
yaayan halklarda bu iki motif zellikle belirgindir.
Byk steplerde yaayan ilkel insan topluluklarnn, avclktan
obanla ve tarma geilerinde, hayvan, yama kltrlerinde R. 267: Step halklannn hayvan sana-
olduu gibi en bata gelen bir yaama unsurudur. Biz bu hususu tma ait bir rnek. I.. 250. Bu yaban
yama k91trlerinde olduu gibi, en bata gelen yaalc bir ~ eei figr, aynen Hititlerde olduu
gibi sancak olarak bir sapann ucun-
olarak goruyoruz. Bu noktaya yama kltrlerinin eserleri olan da tamyordu. Hitit geyikferinin oyak-
Eskita a'nn Altamira ve Font de Gaume (Dordogne)'da yapl fon do aym biimde bir araya getirili-
m~ olan ~ayvan resimlerinde de deindi k. Ortata a ve Yenita yordu. Bronz.
ag kulturlernde de, hayvanlardan bazlarnn verimlilik sembo-
l olarak Tanr gcnde olduu kabul edilmitir. Bu sembol nite-
liinin bulunduu kltrlerde, hayvan biiminin stilize edildii de
grlmektedir. Ve bunlarda bir "hayvan stili" vardr. Bunun gibi,
Asya steplerinde de.bir eit hayvan slubu dikkati ekiyor. Bu
"hayvan slubu", 1.0. ikinci bin ortasnda Anadolu'da Hititlerde
ve Minos kltrnde grlmektedir. Bu kltrlerin hayvan hey-
kellerinde, adaleler iyice belirtildii gibi, kaburga kemikleri de sti-
lize edilmi olarak biimlendirilmitiL
R. 268: Yatan geyik. Pfok biiminde bir
Hayvan slubunun Orta Asya'da yaygn oluu, bu matilin bu
ss figr. Iskit/er'in Kuban civarndaki
yrelerde. doduu hususunda baz Batl aratrclar birle ilerinden. I.. VII. -VI. yzyl.
trmektedr. Buna karlk, Smerlerdeki silindir mhrlerde ve
Msr'da Eski Imparatorluk dneminde grlen hayvan figrle-
rnde, yzlercesinin bulunduuna 0f. Christian) deiniliyor. Bu
~edenle, "hayvan slubu"nun kt kaynan Ortadou oldu-
gu sonucuna varlyor.
Ancak bu gr rten veriler de yok deil. rnein
Anadolu'da Hatti dnemindeki seramiklerde hayvan matili grl-
medii halde, l.. 1700 tarihlerinde bu yreye Hititlerin gelme-
126 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 269: Ata sald1ran bir canavar mo-
tifi. Bu p/ak Sibirya'da bulunmutur.
Leningrad, Ermitage Mzesi.
R. 269: Ata saldran bir canavar mo-
tifi. Bu p/ak Sibirya'da bulunmutur.
Leningrad, Ermitage Mzesi.
siyle seramik hem renkleniyor, hem de stilize hayvan figrlerinin'l
balad grlyor.
Ayrca Ortadou'da grlen hayvanlar, step kltrlerindeJ
grlen stilize hayvan motiflerinden ok farkldr. Bu bakmdan~
step halklarnn bu motifleri, yksek tarm kltrlerinden aldk}~
lar hususu bir belgeye dayandrlmyor ve iddia olarak kalyor.l
Orta Asya'nn kltr yreleri olan Fergana, Sodiana, Baktria
Kafkasya'daki eyalar, ille de yabanc bir kltre balamaya al-I
mak yersizdir.
Hitit Asur-Babilonya ve Pers-Ahemenidlerdeki antsal ve kK"'
el san~tlaryla, zellikle lskit halklarnda I.. VI-IV. yzyllar ara:i
srda kemer tokalar grlmektedir. Bunlarn ardndan, Hunlarnp
hayvan slubuyla karlalr. Hunlarn hayvan figrleri, "Savaan~
hayvan" gruplaryla ilgilidir.
Ernst Diez, Iskillerin bakr ve altn plakalar zerinde grlen:s'!
figrleri bizzat yapmadklarna, bunlarn Grek, Ermeni ve Kafkash"J
maden dkmc ve dvclerinin atlyelerinde yapldna dei'~~
niyor. Ancak bu iddias iin hibir kaynak vermiyor. ls kitle ri n adr-;~
larda yaayan bir Hint-Avrupa kavmi olduu ve Asya'nn geni~
steplerinde I.. VII-IV. yzyllarda yaadklar belirtiliyor. Onlarn~
bu slubunu devam ettirenlerin Sarmatlar olduklarna ve "hayvan:;;}
slubu"nu Avrupa'ya getirdiklerine inanan arkeologlar vardr. Bu~
stilize "hayvan slubu"nun Ortaa Orta Avrupa sanatnda yer'";}}
aldnada tank olunuyor. -~
Kuban dolaylarnda bulunan bronz eyalarn I.. 575-550 ylla,.~
r na ait olanlardan, Bat Sibirya'da bulunan altndan, ligrl kemer.~
tokalar, be yzyl kadar sonra yaplmlardr. Bat-Sibirya'daki~
"hayvan slubu" ile ilenmi eyalarn stn bir teknikle olduk'~
lar grlr. Altay dalarnn vadilerinde, Obi, Yenisey nehirlerij
boyunca, Pasirik, Krasnoyarsk ve Minusinsk'e doru bu hayvan~
slubu yaylr. Yaylma istikametleri ve tarihleri henz aratrlm;~
deildir. Moolistan'da Nain Ula'da alan bir Hun kralnn meza 0
rnda bulunan eyalarda, keeden yaplm bir hal zerinde bile}~~
dven iki hayvan motifi, bu 11 hayvan slubu"nun hertrl eya::;~
da kullanldn gstermektedir. Gene Nain Ula'nn gneyinde,;~
Go bi lnn br yakasnda, Hiung-nularn (Hunlor) geni otlak;l
lar vard. in kaynaklar iinde, I.. lll. yzylda yaam Ssema<l
Tsian adl bir in tarihisine gre bu halk, birbirlerine kuwetle.~
bal bir milletti. Burada bronz! ar, tokalar, baklar vb. bulunmu- 0
tur. Ancak btn bu eyalar, Ordos slubu ad altnda in sana-;
tna ve Han Slalesi dnemine atfedilmitir. Bylece Trklere ait;;;
bir tarih dnemi, eserleriyle baka halkiara mal edilmitir ve ad-:';,
na da Ordos stili denmitir. Ancak buradan da Hunlarn "hay'g
van slubu"nun in'i etkiledii aklanm oluyor. Hunlarn buj.
eyalarnda, son derece olgun bir bronz teknii grlmektedir.'~
in'de bu sralarda biimlendirilen canavariara ait slup, "Ordos::::j
slubu"ndan ok farkldr. t dr. Godard, bu hayvan ekillerinin kkenierin in, Smer kltrn-
in sanatnda grlen hayvan motiflerinin, Asya steplerinini;
sanatlarndan alnd hususunda olduka kesin bir kan mevcut','(
STEP SANATI 1 127
tur. Ancak in'de grlen motiflerden bazlarnn Ortaa'da,
1 Kuzey Avrupa'da da grld bilinmektedir. Btn bu stilize
ve ernalize edilmi hayvan motifleri, dekoratif bir kompozisyon
iinde kullanlmtr. LO. 1500 ile 600 yllar arasnda kullanlm
olan bu motiflerin, Orta Asya-Rusya yolu ile Orta Avrupa ileri-
ne uzand ve yayld anlalmaktadr. Orta Avrupa'da gler
veli srasnda ve Roman mimarisindeki stun balklar ve eitli iler
zerinde, gene bu matillerin yer yer kullanldn biliyoruz. Bu
\li motiflerin, Gollar ve Iskiller kanalyla Bat'ya aktanld zerinde
Bat kaynaklar birlemektedirler. Orta Asya, in ve Kuzey Avrupa R..?11: Yeim tamdan bir plak ku.
(1.0. XI.-IX. yzy1l). in'de u Slalesi
ile Orta Avrupa'da yer alan bu hayvan sslemeleri, Dou Iran'da
dneminin bamda bulunmutur.
ve Luristan dolaylarnda da vardr. Hindistan'da Mohencedaro David-Wei// koleksiyonu.
blgesine de bu motifler gelmitir. u hanedan zamannda, bu
if! motifler in'de de grlmektedir. Bu hayvan motiflerinde btn
ernalizasyon ve stilizasyona ramen, optik bir gerekilik grl-
mektedir. Ancak bu hayvan heykellerindeki vcut kompozisyonu,
mantksz bir hareketi vermektedir. Yenisey vadisinde bulunan ve
Ermitage Mzesi'nde olan "Yabani bir hayvan m yere yktl at" hey-
keli, hayvanlarn ekspressil ifadelerini ac bir gerekilikle gste-
rir. Bu heykelin zerinde de, biroundaki gibi "S" hafi biimin-
de adale motifleri grlr.
Ayrca Ermitage Mzesi'nde altndan, plaka biiminde kemer-
ler vardr. Bunlar Yenisey vadisinde bulunmulardr. Hazar Denizi
ile Kafkaslar arasndaki Kuban blgesinde de bu altn kemerler-
den karlmtr. Bunlar kurganlarda yer ald gibi, H unlarn ve
Avarlarn mezarlarnda da bulunmaktadr. Macaristan'da da bu
altn plakalara rastlanmtr. Nain Ula'da (Moolistan), Altay bl-
gesinde, Yenisey ve Minusinsk'de de gene bu plakalara rastlan
yor. Grlyor ki, bu stile ait eyalar, ok geni bir alanda var-
dr ve bu nedenle hangi halkiara mal edilecei hususunda bir
tereddt ortaya kmaktadr. Fakat bu matillerin glerden nce
f1 Avrupa'da grlmemesi ve glerle bu yrelere girmesi, bunla-
rn lskitler, Hunlar gibi batya gen halklar tarafndan getirildii
konusunda olduka ikna edici grler ortaya koyar. Bunlar I..
VIII. yzyldan lll. yzyla dek Karadeniz'in kuzeyinde yerlemi
olan Iskltiere ve Sarmallara atfedenler de vardr. Ancak H. Glck,
R. 272: Iki ayakli ejderha. Yeim ta-
bunlar Trklere mal etmektedir. Bu sanata genellikle "Step Sanat" mdan. u Slalesi dneminin bama
ya da "Gebe Sanat" denmektedir. Ksacas geni Asya stepleri- aittir. in'de bulunmutur (l.. XI.-IX.
nin mal olarak kabul edilen bu ernalize hayvan sanatnda, slup- yzytl). Musee Guimet. Gebe halkla-
rm ss eyalan in'de bu Siralarda ok
latrlm ve yer yer gereki hayvan motiflerinden baka ey yer
taklit ediliyordu. Kutan ba!Ja kadar
almamtr. Burada Perslerin bitkisel motifler zerinde durdukla- birok hayvan motifi, bu step halkla-
rna deinmekle zellikle yarar vardr. Bu sanatta ise, yalnz hay- rmda grlmektedir.
vanlar yer almtr. Genellikle, krk hatl ve mantkl olarak biim-
lendirilmi olan bu heykellerde, anatomik fonksiyon da dikkate
alnmamtr. Grlen hayvanlar evcil deildirler. Geyikler, yaban
eekleri, canavar grnl kartallar, konu olarak ele alnmlar
de aranmas gerektiine inanmaktadr. Sibirya'da bulunmu olan
tasvirli altn plakalar, olduka gereki bir anlatm gsterir. Bu tas-
128/ DNYA SANAT TARiHi
R. 273: Nagy Szent Miklos civarmda
(Macaristan) bulunmu altindan bir
kap. /.5. 920 sra/an. Viyana, Kunst-
historisches Museum.
virlerde konu olarak ele alnan hayvandan baka, peyzaj ve
motifleri de vardr. Bu yeni eler, Noin Ula'da bulunmu
eyalar zerinde grlrler ve Moolistan'n in'le olan te<retic
nin youn olduu bir dneme aittirler.
Step halklarnn eyalar arasnda koum takmlar da vardr.
Bunlarn in'de bulunmalar, ya dei toku ticaretine, ya da bu
halklarn, fetih iin in' e geldikleri srada bunlar in'de brakm
olmalarna balanmaktadr. Kald ki, Han Slalesi dneminde
halklarn in' e geldiklerini biliyoruz. Ve in'de bulunan bu
lar Han dnemine aittirler. iniller bu eyalar ok taklit etm
lerdir. Hanlar zamannda inlilerin, baka lkelere ait olan
yip eyalara kar ilgi gsterdikleri ve bunlar taklit ettikleri
yor. Vahi hayvan dvleri yannda, birbirlerine dolanm ersan<!
vi hayvanlarn anatomik yaplarnda, yer yer gereki bir anllatm'n
sz konusu olduu grlyor. Hayvan biimleri, <i"ciir,nenl,rden
drt ayakllara, balklardan kulara ve kark bir yaratk far1te7i<iino
dayanyor. Hayvan uzuvlarnn dzeni, tamamen stilize bir
a dayanyor ve uzuvlarn keskin yerleri, pahl hale getiriliyor.
stilize edilmi ve gereki bir biimde gzlemlenmi geometrik~?l
uzuvlar, yer yer ss motifleri halinde, soyut biimlerle >u' '"\'"'""
lar. Bu hayvanlar, kark ve mantksz formlaryla ecinli bir
yaraln andrrlar. Bu canavarlarla devlerden ya da vahi
vanlardan meydana gelen yaratklar, kaplarn yzeylerinde
yici birer unsur da olmaktadrlar.
Step halklarnn sanatlarnda bir de dalgal "ktvnk dal"
grlmektedir. Ernst Diez, Asya-Avrupa sanat evresinde a;rl<m
bu motifin, Mikenter tarafndan bulunduuna inanyor.
sz edilen halkiara ait kvrk dal motifinin dalgalar ara<!nrla
palmiye motifi yer alyor. Bu motifin Macaristan'da bu
Hunlarla birlikte gelen Avarlar tarafndan getirildiini rlii<iin,enc
ler vardr. Avarlar, yksek Asya yayiaiarnda ve Gney
dolandktan sonra, I.S. 568'de Macaristan ovalarna gellmiilerdi
Bu tarihten sonra, bu motiflere sahip bronz eyalar Tuna
larndan, Alp lkelerine, Dalmaya ve Arnavutluk'a kadar
mtr. Kvrk dal motifi bylece Avrupa ierlerine dein
tir. Palmetli kvrk dal motifi, aa, ta, al ve dokuma ""'"l'nn-
da ve hatta I.S. X. yzyldan sonra, Roman mitvatrlerinde
grlmektedir.
Kvrk dal motifi Tarm havzasnda, Turtan vahasnn
Tapna'ndaki Trk Uygurlarn yapt resimlerde de grlmek nlmtr. Heykel bir insann hayatn bu dnyada temsil etmi-
tedir. Ayn motif, Dou Trkistan'da Budist sanat evrelerinde
vardr. Bu bakmdan bu motifin Doudan Bat'ya geldii
kuwetleniyor. Altay'n altn bol "Altmda" blgesindeki
da bunu dorulamaktadr.
Kvrk Dal slubu, "Hayvan slubu"ndan ok gentir.
Asya ve Avrupa steplerinde I.. 500 ylndan nceleri
kvrk dal motifi, Dou Avrupa'da bin yl sonra belirir.
Grek Sanat
sanatnn uygarlklar karsndaki
Grek eski durLu
Grek sanat, Avrupa'da Rnesans'ta da biliniyordu. Ancak Bat,
bilimsel olarak Grek sanatnn zerine XIX. yzyldan itibaren eil
meye balamtr. Napolyon'un Msr seferine kadar, Grek sanat,
bilinen en eski sanat olarak deerini korudu. ilk kez Msr sanatnn
kefinden sonra Grek sanatndan daha eski bir sanat olduu d
nlmeye baland. Ancak Grek sanat ve kltr, Bat dnyasnn
sanat ve kltrne temel olarak kabul edilmitir. ilk byk uygar-
lklar arasnda biz, sanatn douundan bu yana btn slup devir-
lerinin dzgn bir geliim iinde yaad bir lke ararsak nce Eski
Msr', bunu izleyerek de Grek sanatn grrz. Mezopotamya ve
Hititlerde ise bu geliim grlmez. Bilindii gibi Mezopotamya'da
sanat, da halklarnn bu lkeye aralklarla gelmesiyle hep arkaik'e
dnm, klasik sluba bir trl ulaamamtr.
Greksanatnda mimarlk, hibir zaman Msrve Mezopotamya'da
alduu gibi grkemli llere ulaamam, insancl ller iin-
de kendi anlaynda kalmt. Ayrca, Greklerdeki site anlay,
alduka plana uygundu. Mimari iinde de heykel yerini alm
R. 274: Heykelci Palyk/et'in m1zrak ta-
t. Incelediimizde, dikkatimizi ekecek zelliklerden biri udur:
wan atlet heykelinden bir Roma kop-
Greklerde heykel, mimarinin iinde yerini almakta ve mimari yaSI.
de bunun yannda bir heykel zellii tamaktadr. Msr sanat
n incelediimizde de, dinsel bir esastan hareket edildiini ve bu
sanatta efsanenin yeri olmadn grmtk. Oysa Grek sanat,
efsaneler sanatdr. Msr sanatnn bakalarna rnek olmas iin
yani bakalarnn grmeleri iin yaplmadn, yaplan heykellerin
bizzat heykeli yaplan insann yerini tuttuunu grdk. Yani Msr
R. 275: Bronzdan gen bir atlet ba1.
heykelinde bir ideal olma durumu yoktur.
Msr sanat seyirci iin yaplmamtr. Grek sanatnda ise, asl
ilke, seyircinin bak noktasndan hareket edilmesidir. Bu bakm
dan heykel, bakalarnn grmesi ve deerlendirmesi noktasn
dan ele alnmtr. Msr sanatnda seyirci sorunu ok az d
yor, aynen onun yerini tutuyor. Bylece insan lm atiatm
olarak yaamasna devam ediyor. Ksacas heyket bir eser deil,
bir hayat olarak deerlenmitir. Bu bakmdan Msr sanatnda
bir idealizm sz konusu olmuyor. Dikkat edilirse burada ancak
gerekilik dikkate alnabilirdi. Bu yzden, bir insann yeri-
ni tutacak heykelde o insann fizyonomisini aynen yayoruz.
Bu noktadan baklrsa, Msr sanat ayn zamanda bir portreler
sanatdr. Oysa Grek sanatnda belli bir kii karakteristiine rast-
lamyoruz.
DST 9
1301 DNYA SANAT TARiHi
R. 276: Akrepolis'te bir rlyef. Athena,
kendi tapmak hazinesinin alametlerini
tatyan bir taa bakyor.
R. 277: Akrqpolis korelerinden biri.I..
540 yil/an. Ofl, simetrik ve dekoratif
bir dzen yanmda, vcudun biim/en
dirilmesi yzeysel deil, iten dadr. yaps dikkate alnmtr.
Greklerde ideal ehreler ve herkes iin ideal olan biriiml''"
uygun insan vcutlar yer almaktadr. Ite bu husus, Grek
Msr sanatndan ayrr. Msr sanat, kiinin zelliklerine v,m,lm,
zorunluunu bu dnyada lmsz olarak kalma d' s'1n<:esincler
almtr. Hatta, Msr sanatnn 26. Slale zamannda,
natralist portrelere, rahiplerin en sadk fizyonomilerini ya~:azy,
bsilere rastlyoruz. Ite bu zellik Grek sanatnda yoktur.
Grek sanatsnn insan vcudunu ne derece dikkatle g;,ll,emle
diini biliyoruz ve bu noktay eserlerde de kesinlikle ar;onJ>
Ancak bir Apollon'da, Msr'daki Ktip heykelinin o canl
ni gremiyoruz. Grlyor ki, Msr sanatmda heykelin kime
olduu kesinlikle belirtilmek istenmi; buna karlk~"".~"'
heykelinde kii deil, ortak ideal insan tipi nem kazanmtr.
heykelinde vcut, genel ideal l ler, ortak insan tipi
rek ortaya konulmutur. Grek sanatnda, hal ve hareketin,
til almalarda rnek olacak durumlarn bakalanna "'""'''n"'
gsterilmesi iin, yani eitsel ynden, halk eitimi hakrnnrl>o
nem kazandn gryoruz. Demek ki, Greklerde heykel,
lacak bir birim olmaktadr. Insan vcudunun ideal lleri
gznde nem kazandndan, Greklerde plaklk cinsel
deil, rnek eitim birimi olarak deerlendirilmitir. Bylece
sanat, vcudun maddi grnnden ok, formu ynnde
vermitir. Byle olunca, eser, seyirdye seslenmek iin de,Cierlenmi<
oluyor. Msr sanatndaysa durum dinle ilgilidir. Seyirci hi
te alnmam, insann formu deil, maddesel grne bal
Ancak Msr sanatnda insann fizyoncmik ifadesi iin, kbik
grnleri de dikkate alnmtr. Bir eser, ne kadar m<tema,tik:
kbik birforma sahipse, doayla olan ilikisi o oranda azalr.
o oranda da antsal bir grne sahip olur ve d etkilere
dayankl bir duru arz eder. Msr piramitleri bu ynden
ce yl d etkilere dayanmtr. Heykelleri de bu blok formu
te aldndan ayn antsal d grne sahiptir. Msr sararm
fizyanamik karakteristik yannda, blok salamlna ve kitle
yna yer verildiine tank oluyoruz. Esasen fizyonemi belli
kii karakteristiidiL Grek sanatnda ise belli bir kii karakteristii
nin nemi olmuyor. Ve gene belli kiinin vcudu ifade edilmiyor
Btn dikkat, vcudun grevi zerine ekiliyor. Vcuda
yaptran i niyet ve enerji, vcut formlarnn ve uzuvlarnn
zerine dengeli bir ekilde datlyor. Yani i enerjinin d
lar zerindeki deeri, iten da doru bir biimlendirmede
kazanyor. Msr'da ise d grn, bir hareket noktas oluyor.
Bylece Grek heykelinde nemli olan hareket ortaya km
yor. Yani iten da olan enerjiyi, uyum iinde uzuv ve
datmak ve bir tm iinde btn hareketin izgilerini to1olamak;
Bunu yaparken her byk paray bir tekine kar
gsterme nem kazanyor. Dikkat edilirse Grek klasik he.ykeiW
de ba baka, vcut baka, kollar ve bacaklar baka viinlerd<,dlr;
Bunun ne denli bir hareket kayna olduu da ortadadr.
GREK SANATI 1131
Demek ki, vcut hareketinin nanslar, srekli olarak Grek hey~
kelcisini uratrmtr. Bunun iin, Grek heykel sanatna vcut
hareketlerinin farkl zmlemeleri olarak bakmak gerekir. Uzun
yzyllar boyu devam eden Grek sanatnn bu noktadan hareket
eden almalarn deerlendirirsek, insan vcudundaki parala-
rn, matematiksel bir estetik iinde klasik bir gre varmas gere-
kiyordu. Bu da gereklemitir. Ayakta duran, oturan, melen,
yatan, disk atan insanlar, hep konu iin hareket noktas olmutur.
Ve ayn hareketin binlerce nans deerlendirilmek istenir. Yani
ok ince nanslar, ayn hareket iinde yakalanr. Bu ok kk
farklarn yakalanmas iin, almalarn ne kadar dikkatli bir gzle-
me dayandn gz nne almak gerekir. Demek ki, Grek sana-
tnda hem matematiksel bir l, hem de dikkatli bir doa gzle-
mi vardr. Bu nedenle, Grek sanatnn klasik dnemi insan vcu~
dunun bilinen birka hareketinin nanslarn yakalamak iin gei-
rilmi bir aratrma dnemi olarak kabul ediliyor.
l ve gzel form, Greklerin nem verdii deerlerdir. Bunun
iin gen erkek ve kadn vcutlar, daima bir gzlem kayna
R. 278: Myron'un nl "Diskobal"i
olmutur. Vcut ne kadar iddetli hareket iinde olursa olsun,
(disk atan atlet). Vcuttaki ada/e ge~
Grek, heykelini pasif bir hareket iinde gsteriyor. Kadn ve erkek rilimlerine ramen, yzde en kk bir
vcutlar hep bir pasiflik iindedir. Hatta disk atan atlet bile, ayn ada/e ikinfii ya da yz ifadesi grl
pasif duru iinde deerlendirilmitir. Grek heykelcisinin bu pasif myor. Klasik anlatmm btn o l,
kompozisyon titizlii ve armonisi aJk
hareketleri semesinin nedeni, onda abartma endiesinin olma- olarak grlyor.
masndan ileri gelmektedir. Ayrca, Grek heykellerinde sanat
R. 279: Athena'mn bu kk heykeli,
nn cinsellii vurguladna da rastlanmaz. Kadn heykellerinde
Phidias'm altm kaplamali Athena hey.
en kk cinsel bir belirtiye rastlamayz. nk Grek iin cinsel kelinden yapiim bir kopyad1r. Orijinali
hareket, form gzelliin i bozucu bir etkendir. Abartmal bir duy- /.. 43B'de yap1lm1tr ve normalden
gudur bu. Bir iddettir ve formla ilgili deildir. Yani ksacas Grek byktr.
asndan, psikolojik i niyeti er, heykel iin bir deer tamyor. Bu
yzdendir ki, Grek heykellerinde en ufak bir yz ifadesi grmyo-
ruz. Hatta maddenin anlatm yani, bir madde natralizmas da
Grek heykellerinde yoktur. nk Grek sanatsna gre madde
natralizmas, heykelin form uyumuna zarar vermektedir. Grek
madde natralizmasna, forma zarar vermeyecek kadar yaklar.
Demek ki, formu datmak deil, onu en olgun durumda gster-
mek nem kazanyor. Yani, salam ve uyumlu formlar iinde ak
c bir hareket.
Grek heykelcisi, heykelde bir formu belirterek gstermenin
byk bir ekici deeri olduunu anlamtr. Denilebilir ki, form
belirtme istei hibir ilk uygarlk sanatnda bu anlamda grlme-
mitir. Grek ayrca rt altndan gvdenin formunu belirtmekle,
onu gstermekten ok ilgi ekeceine inanyordu. Bir rtnn
kvrmlar arasndan bir kadnn vcut yapsn sezdirme ve gizle~
1 me, bu bakmdan Grek heykelinde bir rnotif olmaktadr. Yani hem
gizlemek, hem de hissettirmek gibi. Bu incelikler ilk kez o zamanki
Grek heykelinde yer alyordu. Biz bunu bu zamana dek inceledi-
imiz uygarlklarda gremedik. Ite bu ince dnce, daha Grek
arkaik heykellerinde bile vardr.
Genel olarak Grek heykellerinin gzleminden, eserlerin sevil-
132/ DNYA SANAT TARiHi
R. 280: Korfu'da Artemis Tapma'nm
cephesi.
R. 281: Grek heykel sanatma MISir
heykellerinin etkisi olduu kabul edilir.
Bunun delillerinden biri, Atina'da bulu-
nan, MISir'n 25. Slale ama ait (l..
600) bu bronz heykeldir.
meye deer eyler olduu ve bu ekilde anlalmalarnn
nldn biliyoruz. Bu gr asndan baknca, heykellerin
eit gsteri iin yapldklar, bir eit aktr olduklar, yani
ro artistieri gibi bir paz iinde olmalar hesaba katlmtr.
ki, "Disk Atan Atlet"te disk atma deil, o adamn pozu ve
desi nem kazanyor, her ey etki hesabna dayanyor. Grek
ne sava, ne i,ne utku, ne kumandann kiilii, ne onun Y"'"""'
ne politik olay, tasvir edilecek bir ey olmuyor. Gerekten,
edilirse, bir olay tasvirine ya da portreye tank olmuyoruz.
Mezopotamya'da, Msr'da ya da Hititlerde biz btn
noktalarda olduunu grdk. Bu nedenle' Grek sanatnda
edilen birimin, belli bir kiiye bal olmayan ideal insan vu,cu c u
olduu anlalm oluyor.
Olemp oyunlar, sportif gsteriler, yarmalar, hep Grekin
dunu ve enerjisini gstermekle ilgilidir. Nasl bir atlet yarrnallarcla
deer kazanm, kendini gstermise, meydanlara dikilen
ler de, Greklere rnek vcutlar gsteriyordu. Eitimciler,
ciler, filozoflar da, eserlerinde hep insan, yani vcut ve kafa
nini ilem ilerdir. Demek ki, Grek iin nemli olan, ideal, gl
vcut ve dnce eitimidir.
Grek tapna da plastik deerleri olan bir heykel
dr. Aynen, kaidesi olan bir heykel gibidir tapP,k. Fakat Grek
na, Msr pirarnidi gibi kbik salamlkta deildir. Bunun
Grek mimarisi, mekan duygusuna sahip ve i formun da
mas olan bir d formdadr. Biz bu anlaya stereometrik
diyoruz. Aynen bizdeki cami ii formunun, i kubbenin da
syan d kubbe formu gibi. Yani Grek mimarisinin i mekan,
formunu vermektedir. Bundan tr d form, i enerjinin gergr-.
liini tamaktadr. Grek mimarisi uzuvlandnlm bir bt , mi ve yeniden yaplmtr. Lks bir hayat, modalar, ince dn
Oysa Msr mimarisinde bu yoktur. Msr mimarisinde zellikle 1 ,---
imparatorluk eserleri olan piramitler, yalnz bir geometrik
dir. Bu geometrik Kbizm, Grek mimarisinde yoktur. Msr
risi bir kitle ve arlk telkin eder. Grek mimarisinde ise sadece
mekan ve onun d formu vardr.
Grek tapna, Grek evi olan megaran'dan gelmitir. M,gro;
giri ksmnda iki tane stunu olan dikdrtgen bir
Balangta bu stunlar da yoktu; yani tek gzl bir ()da idi.
salon gayet sade, geometrik, matematik bir oylumdur. O rts i
bu dikdrtgenin zerine getirilmi beik bir atdr. Grek
nn ats, iki ksmda incelenebilir. Birinci ksm alt blm
stunlar zerinde binann btn etrafn dolaan bir kiritir.
ksm ise, bu kiriin zerinde yer alm olan metoplar ile tdir,;.rir
meydana getirdii frizdir. Bu Irizin zerinde saak pla yer alr.
Bu plak da atnn btn kenarn trdolay evirir. at, bei k at dzeni, zamanla, ihtiyaca gre gelitirilen ve bir benzerinin de
olduundan, binann n ve arka cephelerinde gen i i
birer alnlk bulunur.
Grek tapnaklarnda grdmz stunlarn, aa / da gryoruz. Bu nokta, kitabmzn baz yerlerinde aklanmtr.
olutuu sanlmaktadr. nk Olemp'teki Heraion Tapna'nn .
ilk stunlar aatand ve zamanla ta stunlarla deitirilmilerdi. .
GREK SANATI /133
Grek tapnan eviren stunlarn alt ksmlar kaln, st ksm
lar ise incedir. Bylece Grek, mimari eserine yukar doru hafifle-
yen biretki vermeyi salamtr. Tapnak, kapal bir btn grn-
mndedir. Hi penceresi yoktur. Grek tapnann bu da kapall
bouna deildir. Onun iine, tapnmak zere girilmez; tapnma
binann dnda olur. Bylece, tapnak dnn heykellerle dona-
tlnn, altn kaplamayla ssleniinin ve bayannn da nedeni
anlalyor.
Tapnan saak ularna konan heykellerle, alnln iindeki
kabartmalar bu sslemeyi glendiriyor. Ancak bu, Grek mimari- 282: Girit adasnda Knosos Saray'nn
sinde, heykelin mimariden ayr bir anlayta olduunu gstermi- giri ksm.l.. XVI. yzyl. Restore edi/
mi bir blm.
yor. Heykel burada, mimariye itirak ederek, onu deerlendiriyor.
oysa Msr mimarisinde heykel ayr bir organizmadr. Mimariye
itirak etmemektedir. Msr tapnak ve saraylarndaki odalarn
duvarlarnda, ereveler iine alnm rlyeflerin ya da yaplarn
nlerindeki dev heykellerin, mimariye ve i mekan formuna iti
rak etmedii ve yapnn etkisini bozduu bir gerektir. Buna kar-
lk Grek tapnanda heykel, mimari iinde yer almakta ve ona
itirak etmektedir. Msr tapnanda heykel ise, yapdan bam
sz olarak kalmaktadr.
MINOS VE M IKEN SANATI
Girit adasnda I.. 3000-1200 yllar arasnda Dou uygarlkla
rnn etkiledii, fakat buna ramen kendine zg deerleri olan
bir kltrn ve sanatn doduu grlr. Girit'in gerek Msr,
gerekse Asur'la sk ilikileri vard. Erken Minos kltri.?. 3000-
2000 yllar arasn kapsar. Orta Minos kltr ise 1.0. 2000-
1550 yllar arasndadr. Saray yaplar birok kereler tahrip edil-
celer, aletler ve bol inaatlar, bu uygarln genel grnn
verir. Minos kltrnn btn Ege evresine etkisi olmutur. I..
2000 yllarndan itibaren Grek lkesine devaml saldran Akalar,
I.. 1200 yllarnda Girit'i istila ederler ve btn kltr eserleri-
ni tahrip ederler.
M iken kltr ise I.. 1600-1200 yllar arasnda grlr. Akalar
Yunanistan'da Argolis'te, Girit ve Ege kltr erevesi iinde
almlardr. 1200 yllarnda Dou Akdeniz blgesi, eitli halk-
larn gleri yznden bir atma yeri olmutur.
Girit uygarl, Grek sanat iin bir balang deildir, hatta bu R. 283: Knosos Saray'nn taht salonu.
sanatn Grek sanatyla ilgisi de yoktur. Bu konuda sanat tarihileri /.. XVI. yzyl.
ayn kandadrlar. Girit sanatnn kayna Dou' dur.
Grek mimarisinin temeli, megaran tipi eve dayanr. Oysa, biz
Girit'te bu biimde bir yap dzeni grmyoruz. Girit'deki yap
Boazky'de bulunduu ekleme suretiyle yan yana gelien ayium-
Iar btndr. Bu ihtiyaca gre yap gelitirmesini Osmanllarda
Oysa Greklerde plana gre yap kuruluu esastr.
Girit uygarlnn, Grek uygarlyla bir ilgisinin olmadnn bir
 134/ DNYA SANAT TARiHi GREK SANATI 1 135

R. 284: Tryne Saray'nda duvar resmi:
"Yabandomuzu avt". 1. . 1200 y/lan.
dier kant, Girit yazsnn temelden baka bir esasa dayanmas
bugne kadar okunamam olmasdr. Demek ki Girit yazs,
alfabesi ya da o aileden bir alfabeyle ilikili deildir.
Knosos Saray'nn genel grnnde, nceden hazrlanm
planlama grmyoruz. Saray zamanla gelimitir. Ortada
bir avlu ve bu <~vlunun etrafnda, birbiri arkasna ve i ie
odalar sralanmtr. Oda ve salonlardan hangisinin nemli
unu bulmak mmkn deildir. nemli olana doru bir yn
belirtilmemitir. Bundan dolay bir mimari btnden sz
mmkn deildir. Demek ki, bir odaya ya da odalara
olduka eklemeler yaplmtr. (Aynen Topkap Saray'nn
ekli gibi.) Filpayeli salonlar, merdivenler, holler, yan yana,
arkaya sralanmtr. Sarayn giri kaps yan tarafta grlyor.
tur. Girit resmi, hayat seven insanlarn natralist biimlendiriir;i
yanstmaktadr. Gerekten, resimler nee ve hayat doludurlar .. 1
Girit seramiinde de bu dekoratif anlay grlyor. Erken
Minos seramiinde geometrik bir salamlk yoktur. Yalnz baz
geometrik eler izgilerle belirtilmitir.
Minos seramiinin ikinci devresi renklidir. Ancak renklerle her-
hangi bir ey resmedilmiyor. Kaplarn zerine emberler, hele-
zonlar, akc formlar ve tekerlek eklinde ssler getiriliyor. Burada
ilgimizi eken, sslemelerin kabn formuyla ilgili olmamasdr.
Kaplarn zemini siyahtr ve bu siyah zemin zerinde renkli izgiler
vardr. Bunlarn yannda, ara sra bitkisel formlar da yer alr. Ayrca
R. 286: Miken'de "Aslan/ Kap".
hayvanlar ve bitkiler, ayn sluplu izgilerle aniatlmaya allm Hayvanlarn koruyucu olarak kabul
tr. Bitkilerde natralist bir biimlendirme olmad gibi, herhan- edilii, Msr ve Mezopotamya'dan bu-

R. 285: Knosos Saray'nn plan. Sol ta-
raftaki dar uzun salonfar M151r yapila-
rmda aynen gzlemlenir.l.. XVI. yz-
yil.
muhteem bir ekilde yaplmtr. Stunlarla merdivenleri '""'"'"'"'m gi belirli bir hitki de aniatlmak istenmemitir. raya gelmitir. Boazky'de de "Aslan/
Kap" olduunu biliyoruz. Miken ve
destekler ahaptr. Stunlarn alt dar, st geni olarak va>lrn<. Ite bu anlatmdaki bir sanattan sonra, Girit sanatnda yeni bir Hitit kltrleri ada kltrlerdir.
tr. Bunun nedeni tayc st ksma, mmkn olduu kadar ,.,,;,;(m anlay gzlemliyoruz. Bu, serbest, rahat bir ekilde anlatm olan
bir tayc tabla konmas iindi. natralizmdir. Son derece becerikli ve yksek bir zevk rn eser-
Odalarn duvarlar Mezopotamya' daki gibi fresklerle sslen, lerdir bunlar. Seramiklerin formlar geni karnldr. zerlerindeki
miti. Hayvanlarn simetrik olarak dzenlenip biimlerdirildiini hayvanlar ve bitkiler, bu kez byk bir gzlem gcyle resme-
ve tahtn iki yannda bu ekilde koruyucu pozunda gsterildii- ; dilmilerdir. Etrafndaki manzara da dikkatle gzlemlenmi, fakat
ni gryoruz. Iki hayvann ba da, tahta dnk olarak resmedil- kat izgilerle deil, serbest bir izgiyle adeta yaz yazar gibi izil-
mitir. Burada da, Mezopotamya'da olduu gibi, hayvanlarn sanc milerdir.
cak ya da koruyucu, yani beki rol vardr. Bu resimlerde hayata Minos sanatnn son dnemine "Saray slubu" denir. Bu slup-
stn bir anlam kazandrma abas yoktur. Bunlar zevk iinde ta, madeniere verilen formlar, kap-kacak sanatn etkilemi, bun-
oluu, doa iinde yaamay, heyecan verici oyunlar ve 1 larn boylar uzamtr. zerlerine yaplm olan bitki ve hayvan
yici hareketleri gsteriyorlar. bezemeleri, bu kez, kabn formuna daha bir salamlk verme-
Girit resim sanatnda, krlarda iek toplayan prens ve pren- .J,I ye balamtr. Bir nceki ada grdmz kabn bnyesine
sesler, dans eden kadn ve erkekler, gen kzlarn ve erkeklerin uygun olmayan sslemeden sonra, bu dnemdeki kap bnyesine
boynuzlarndan yakalayarak srtiarna atiadkiar boalarla yaptk- uygun ssleme, yabanc bir etki olasln ortaya karmtr. Bu
lar oyunlar, kurban adayanlar, olaylar ve seyirciler gibi konularn " nedenle Grek yarmadasnda, o sralardaki kltrn ne olduunu
ilendii grlyor. Yani Grek sanatndaki gibi, belli ortak kii ide- anlamak iin Tryne ve M iken uygarln incelemek gerekir.
alizminin olmay dikkati ekiyor. Halbuki byle olayl konularla
Grek sanat hibir zaman ilgilenmemitir. Bu resimler, yumuak Miken sanat
formlu, simetrik olmayan, anlk bir hareketi gsteren ve yer Girit'te Minos uygarl doruuna ulat srada, Miken sanat
rptrma tularla yaplmtr. Msr sanatnda grdmz da Grek yarmadasnda gelimeye balar. Miken sanat yerli bir
konturlu rlyefler bu resimlerde olmayp, tamamen stilize edil- kltr zerine geliir. Miken seramiinde kap yzeyi, geometrik
mi ve reeteye gre yaplm bir grn vardr. Bu resimler- bir karakterdedir ve eritlerle paralara blnr; matematik bir
de ne bir kiinin karakteri, ne de bir bitkinin zellii belirtilmi' dzendeki motifler kab evreler. Bu ss dzeni, Min os kltrnde
tir. yle ki, her ey greli bir biimde yaplm grlmektedir. yoktu. Bu ilk devreden sonra, M iken hakimlerinin Girit'i zapt ettik-
Resimlerdeki tesadfi etkiler ve sistemsizlikler, aynen mimarideki leri ve bundan sonra da Miken'in, Minos'un 11 Saray slubu"ndan
geliigzel gelimeye benzemektedir. Bu resimler, n Msr sanat etkilendii grlyor. Fakat bu etkiler arkaik anlamdadr. Miken
nn primitil sl4bunu hatrlatmaktadr. Insan resimlerinde de ayn sanatnda genel olarak matematiksel bir soyutluk grrz.
primitil zellikleri gryoruz. Bu zellikler, bilindii gibi, vcu- Mimarisinde de ayn karakteri gzlemleriz. Bu zellik, hem izgi-
dun gs ve kala ksmlarnn abartl bir ekilde gsterilmesi' lerde, hem de inaatlarda bir form salaml olarak erkeke bir
dir. Aynen Willendorf Vens'nde grdmz gibi. Ancak bura anlatm halinde, sava ve istilac bir halkn sanat olarak belirir.
da ilgi ekici bir ztlkla karlayoruz. Bu, primitil anlatm ele Bu sanat, Akalarn sanatdr.
riyle nasl oluyor da, bu lks deKorasyon anlay yan yana gelebi Akatarn sanat, yap sevgisi ve duyuu olan bir halkn sanat
liyor. Bu zellik, Girit sanatn daha ok Mezopotamya dekoratif dr. Miken'e yerlemi olan Akalarn, d etkilere kar kendileri-
anlayna balamaktadr. Msr'daki arkaik form dili burada yok ni koruyacak bir ina tekniine sahip olduklarn, bugne kadar
136/ DNYA SANAT TARiHi
R. 287: "Atreus Hazine Evi" denen
Miken mezari. Bu yapmm iinde bir
kubbe vard1r. Blok tafarnn dttan
ie kaydmlmaswla dzenlenmi olan
bu kubbeye "yalanc kubbe" denir.
Avrupalfar Romaltlarm, kubbe yapsmt
buradan aldtklarm iddia ederler.
R. 288: Erken geometrik devir hayvani!
kaplan (Pyxis).l.. IX. yzyJI.
R. 289: "Geometrik" vazo/ann ilk dev-
resinde yalnz geometrik ss/er yer al
yor. Grld gibi geometrik ss/er,
vazo evresini dolanan kuaklar iine
yerletirilmitir.
kalan Miken'deki bir kaleden anlyoruz. Bu kaledeki odalarn,
larn ve girilerin mantki bir sra ve yn izlediini; temsil edici
kraln btn gcn belirten nitelikte olduunu gryoruz.
mekanlarn, nemine gre yer almas ve sralanmas gibi
lerini, Girit'in Knosos Saray'nda grememitik.
Bugn gerek Tryne'de, gerekse Miken'de megalit mezarla.
r hatrlatan kubbeli mezarlar gryoruz. Bunlara "Hazine
deniyor.
I.. XIV. yzylda yaplm olan kalenin kaps zerinde, sme,trik
bir ekilde birbirine dnk iki aslan, bir beki gibi koruyucu
da tasvir edilmitir. Kaplarn her iki yai'm bekci-h<wanlar1,1
konulmas, bilindii gibi Mezopotamya ve Hitit kale kaps uu.<e,;)l
nidir. Bu bakmdan Akalarn Hititlerle ya da Mezopotamya ile
kileri olduu kabul ediliyor. Kalenin duvarlar, byk taslarclan,
yaplm bir tula rmne benzemektedir. Bu kaba ve kaln
larn kullanlmasnda, Girit anlayndan ok farkl bir ina
i de grlyor.
Miken tarz, mimari bakmdan kendine zg bir katlktadr.
zellii, Girit sanatna bile etki yapmtr. Buna karlk, Mikenierin
duvarlara, silahiara ve aletlerin zerine yaptklar sslerde
etkisi vardr. Fakat bu sslemelerde de Miken'in kendine zg
kat anlatm dikkati eker. Bu sert anlatm, insanda hayranlk
tan bir zelliktir. rnein Tryne Saray'nn bir duvarnda bulu-
nan resim kalntsndaki biimleme, ilk bakta Girit sanatnn canl
anlatmna benzer. Ve anlk bir duruu, kesin bir gzlemle
yarak gsterir. Kpeklerin canavarca kovaladklar yabandomuzu,
avcnn nden soktuu mzra boynuna yemi; bu arada da bir
kpek, do muzun srtna dilerini geirmitir. Burada, Girit resimle
rinin tersine, maara resimlerinin ilk devirlerindeki ilkel ve v;,ey. ?1
sel, profilden grnlerin saptand grlr. Hayvann i slup, bundan birka yzyl eskidir. Bu yeni geometrik slupta
olarak biimlendirilmi tyleri, formel bir anlatmdaki hayvanlarn
drt n ala kouu, gzlem bakmndan daha olgun bir tasvir
lii kazanm olan Msr rlyefleriyle karlatrlrsa, ierik ve kom de grnmeye balar. Ancak bu figr bile nceleri kat bir geo-
pozisyon bakmndan daha bir derli toplulukta olduu grlr.
Salam ve titiz hatlar, byk yzeyler halindeki dz saf renkler
ve son derece rahat ifade edilmi olan hareket, Girit saraylarnn
duvarlarndaki biraz heyecanla ve spantan yaplm olan tasvirler-
den daha temsili ve rnek nitelikte grlr. Resmin her yerinde bir
dzen vardr ki, bu nitelii, ilerde Grek sanatnn olgun dnemle-
rinde balca zellik olarak greceiz.
Vafio (vaphio) ad verilen kaplardaki natralist anlatm, en eski
Kuzey Afrika maara resimierinin canlln tamaktadr.
Miken'de bulunan bir mezar tann zerindeki rlyefte, elin
de mzrak olan, plak bir adamn stne bindii bir sava araba
sn, elinde yalnz kl' olan bir adama doru srd grlyor. slubun Grek sanatnn geliiminde nemli biryeri olduu ve ken-
Resmin zemini dz bir izgi halinde gsterilmitir ve bu L<'"'"' ,,,
zerinde de bir helezon grlr. Buradan da, yerli halkn geomet
ri k biimli sslerle, yzey doldurmaya olan eilimini anlyoruz. Hi
kukusuz bunlarn birok baka rnekleri de vardr.
GREK SANATI 1 137
Bulunan altn bir maskeden, Akal insann sert tavrl, kararl,
kyl gibi ilkel grl karakterini karabiliyoruz. stelik onla-
rn doa elerini nasl ss esi haline getirdiklerini de anlyo
ruz. Ite yukarda akladmz kat anlatm ile ssleme eilimi,
Girit sanatna yabancdrr. Bu halkn denizci ve tccar oluu, onla-
rn sanatna Msr ve n asya lkelerinin sanatlarndaki birok e
leri getirmitir. Ite bu eski ve yeninin birlemesinden yepyeni bir
dnya gr doacan saptayacaz.
GEOMETRIK SANAT
Geometrik ncesi karakter (1150-950)
oorlarn gelii I.. 1200 yllarna rastlar. Yunanistan'n kuzeyin-
den gelen halklar, Giril-Miken kltrn tahrip ettiler. Dorlar,
Yunanistan ktasndan baka Melos, Thera, Girit ve Rodos'u da
ele geirdiler ve Knisos, Kilikya ve Halikarnas kylar na kadar gel-
diler. Akalar Kuzey Pelepones'e, Iyonlar da Aki yarmadasna yer-
letiler. Iyonlar Naxos, Paros, Delos, Chios ve Samos'a nfuz etti-
R. 290: Erken Geometrik Devir amfora-
ler, Millet ile Efes'i kurdular. !zmir, Kyma ve Mytilen'e yerletiler. s. 1. . IX. yzyl.
Bylece bu blgelerde, eski M iken krallar yerine ynetimi bu yeni
halklarn krallar aldlar. Bu yeni gelen halklarn krallar basit bir
hayat yayorlard. Aristokratik bir soylulua sahip deillerdi. Ite
bu yeni halklarn gelmesiyle buralarda kent devletlerinin kuruldu-
unu gryoruz.
1
Erken geometrik slup (950-900)
Geometrik slup, Grek sanatnn iinden doduu, bir vazo ssle-
me tarzdr. Minos sanatnda grlen geometrik slupla bu slu-
bun hibir ilgisi yoktur. nk Minos kltrndeki geometrik
karakteristik olan, dz hatlar ve dik alardr. Figr resmi bu slu-
ba tamamen yabancdr. Fakat zamanla ok ll bir ekilde figr
R. 291: Erken Geometrik Devir amfo-
metrizm iindedir. Figrn gvdesi gen biiminde, kollar da ras.
dz birer izgi halindedir. Darlar geldikten sonra, Minos ve M iken
kltrn bir kenara braktklarn ve bu kltrleri benimsememi
olan yerli halkn kaba sanatlarn, kendi ihtiyalar iin daha uygun
bulduklarn saptyoruz.
Elde edilen eseriere gre, geometrik slubun, seramik eserler ve
baz basit heykelciklerle snrland anlalyor. Geometrik slup
anda, byk mimarlk esrlerinin olup olmad konusunda
elde edilen bir kalnt yoktur. Geometrik slupta deme olarak
baz yer kilimlerinin olmas olasl dnlmektedir.
Geometrik slup zerinde fazla durulmuyorsa da, aslnda bu
dine zg bir biimierne anlay; getirdii saptanmtr. Geometrik
sluptaki vazolar, yalnz sslerde deil, ayn zamanda formlarnda
da bir geliimi gstermektedir. Ite bu form ve ss geliimi, Grek
sanatnn domasn etkilemitir.
138/ DNYA SANAT TARiHi
R. 292: "Krater" denilen kap azerindeki
resim, bir gmme trenini tasvir ediyor.
/.. VIII. yzyl. Bu kap, mezaryani sar-
kota} idi. Kabm alt yoktur. Geometrik
slubun figrf bir rneidir.
R. 293: I.. SOO y11/an. Kuaklar me-
andr ve figrler/e ayn ayr stralanm
ttr. Insan ve hayvan figrleri leke ola-
rak boyanm1ttr.
Geometrik sluplu kaplarn evresini meandr1ar dolanr.
zaklar, "S" biiminde i ie girip kan meandr1ar,
biime getirilmi ahtapotlar, bant biiminde btn kap oovmn
dolanan izgiler, dikkati eken zelliklerdendir.
En erken geometrik slubu biz, bir Pyxis'de gryoruz.
denilen kab n kapa stnde, geometrik ve stilize edilmi bir
van heykeli de grlyor. Bu heykelin zerine de, kab n zerirde
ki gibi geometrik ssler yaplm. Bu basit izgi li ssler, kab n
mine tmyle uyarlar ve kab n organik yapsna bir aklk
ler. Bu ssler mavi ya da krmz zerine beyaz izgiler haliirde,di
ler. Sslerde simetri de vardr. "T" biimli Ssler, birbirine
ve yatay olarak btn kab dolanrlar. Geometrik slubun ilk
resinde kaplarn siyah zeminli olduu grlyor. Fakat
la kaplarn yzeyi zenginleiyor. Siyah zemin~yava yava
luyor. nk ss eleri artk kabn btn yzeyini kaplam
siyah zemin gittike kendini az hissettirmeye balamtr. Bu
da kafann bir nokta, burnun da bir virgl olarak biicirnlendiirilcli1
insan figrleri de grnmeye balar. (Resim 288)
SERT SLUBUN YUMUAMASI
Olgun geometrik dnem (900~800)
Byk mezar kaplarnn zerindeki figrler, geometrik
motifler arasna bir erit iinde yerletirilmilerdir. Bylece titiz
kat geometrik slubun yumuad, resmi verilen kapla
yor. Bundan nceki dneme ait olan geometrik, kat sslerreni
yerini, figratif bir kompozisyon almaya balar. Fakat figrler
metrik yapdadr. Vcudun belden yukars gen i i
kollar ise yukar doru bir dik a yaparak ban zerine
Figrler normalin stnde uzun, fakat doaya uygundur.
nemli olan, kiinin temsil edilmesini salayan mantk ile
anlatmdr. Msr'n, Negade ll devresindeki vazolarda, buna
zer zellikler grlr. Fakat nemli olan nokta, bu vazonun
nn mezarna konulmas ve lnn kullanmas amacyla 1 ma vardr. Bu adaki figrlerin plak olduklar ve bu plakln
m olmasdr. Vazo, artk mezardan ayr bir eydir ve
rindeki ss, Msr mezar resimlerinde olduu gibi lnn
la ilikili deildir. Kap zerindeki l, ya dz bir tahta ya da
nn ektii bir arabann tad tabut zerindedir. Bu defin
ninde, savalar ve yasl kiiler srayla resmedilmilerdir .. i
arasnda "M" biiminde hasr rgsne benzeyen bir motif
arpar. Bu yzeysel ve simetrik dzen iindeki l figr,
zi olarak yerletirilmitir. Insan ve hayvanlarn ayaklar soyut
biimde inceltilerek uzatlmtr. Ince izgilerle meydana
mi sslerle, bu figrlerin izgisel dokusu, birbirlerine iyice
bir durum gsterir. (Resim 292)
Ge geometrik slup (800~700)
Bu dnemde figrler, soyut~geometrik ss motifleriyle birlikte
medilmemitir. l temasnda olduu gibi, ligrl konpozisyo
GREK SANATI/139
da da merkezi anlatm terk edilir. Bu geliim daha sonra, geomet-
rik ve plastik ifadesi olmayan, yzey rtc izgisel anlatmdan,
Grek sanatndaki klasik dnemin antsal vcut modlesine giden
bir yola girer. Bylece yeni bir anlay Grek plastik sanatna yer~
eir. Henz ilk defa figr resmi yapan ve daha bu biimlendir-
meye egemen olmam bir ocukta olduu gibi, yeni bir hayat
formu, Grek sanats iin ilgin olmaya balar. Msr ve nasya
sanatlarnda olduu gibi, Grek sanat da, kendi bnyesine uygun
bir ortamda alp geliir. Ve nceki dnemde grlen geometrik
sslemelerin ilkellii, bu figrlerin ilkelliiyle bir balant kazanr.
Bu geometrizmin ilkellii, ligrn ilkelliiyle bir iliki iinde ise de,
antsal kltrlerin balangcndaki arkaik sluba, tam bir uygun-
luk gsterir. Biz Grek sanatnn figr alanndaki ilk eserleriyle ilk
kez byle karlayoruz.
Ge geometrik slup dnemindeki kaplarn zerine resmedil~
mi olan atlarn hareketleriyle, binicilerin dizginleri tutularnda R. 294: Geometrik bronz heykef. l..
yle bir optik gzlem vardr ki, bu artk, geometrik sluplu kap~ IX-VIII. yzy1l. Bu heykellerde erken-
lardaki figrlerin, o kabartmal ve soyutlamal arkaik resmetme arkaik slubun btn frontalite zelli-
i vardir.
biimini vermez. Fakat geometrik anlatmdaki kesinlik, artk arka~
ik gzleme dayanmaya balamtr. Buradan da, arkaik inal bir
fgr biimlendirmesine giden yolun, geometrik anlatmdan ge~
tii ak olarak grlr.
Bu dnemin eserleri arasnda baz bronz heykeller de vardr.
Ancak bunlar kaplara oranla daha azdr. Antsal byk heykel~
ler ise bu devrede yoktur. Bir ss anlatmnn hafiflii yerine, hey~
kel sanatnn olgun plastik anlatm artk nem kazanr. Biz by~
lece Grek heykel sanatnda hareketlerin plastik biimlenmesini
gzlemliyoruz. Btn arkaik heykellerde olduu gibi, Grek hey~
kel sanatnda da figrlerin malsal balantlar doal optik gz~
lem iinde deildir ancak kitle paralar bir btn halinde gste~
rilmitir. Figrlerin kiisel karakterleri yoktur. Bunlar, anonim ve R. 295: JX.-VIIJ. yzylf arkaik heykeli.
Dirsek/er ve dizlerde matsal karakte-
genel karakterde insan tasvirleridir. Figrlerin, basitliine ramen ri henz belirmemitir. Burada kiinin
bir karakterletirme, sistemli bir biimlendirme, yani sluplatr~ deil, hareketin gsterilmesi sz konu-
sudur.
tercih edildii grlr. Yaplan eserlerde slup birlii de zelikle
dikkati eker. (Resim 294, 295)
Santar (kentor) denilen ve belekadar insan, belden aas hay~
van olan kark varlk tasawuru, ilk olarak bu dnemde grl~
yar. Santor motifinin sonralar Grek sanatnn nemli bir konusu
olduunu anlyoruz.
Arkitektonik (yapsal) kurulu heykel sanatlarnda grlm~
yor. Bu, arkaik slubun bir baka trl biimlendiriliidir. Uzuvlar,
doal llerinde olmamakla birlikte, doann yeni bir gzlemine
dayand ve doa gzleminden de ideal l birimlerinin kar!~
mak istendii anlalyor.
DOGU SLUBUNA EGILIMLI SANAT
Sert slubun yumuamasndan sonra Dou slubuna eilimli bir
sanat dnemi balyor.

1401 DNYA SANAT TARiHi
Bu devrede, Greklerin btn Akdeniz kylarna yarldkl<n
n gryoruz. Krm'dan Ispanya'ya kadar genileyen knnn,..
yonun, Deli'ten balad biliniyor. Krallarn, asillerin on.omon
i altnda olduklar ve diktatrlerin nce kolonilerde, sonralar
Yunanistan'da ynetici olduklar anlalyor. Finike, Msr, Kbrs
Asur'la nemli ticari ilikiler bu yzylda kuruluyor. Homer
daki byk Grek airi bu devirde iirlerini yazyor (I.. VIII.
yl). Efesli Kallinos, iir halindeki mersiyelerini; Terpanter lirik
arklar n; Alkaios ve Safo lirik iirlerini yazyorlar (I.. VII.-VI.
yl). Zeus erefine her drt ylda bir Olemp'de; Apolion
her ylda bir Delf'te; Poseidon erefine've Zeus erefine her
ylda bir, gene Zeus iin her iki ylda bir Neme'de milli spor
malar yaplyor.
Biz, Attik yarmadasnda I.. VIII. yzyln son 7"'n"'''"'"'"'b'
R. 296: I.. Vf//. yzy1/. Geometrik at. I.. 700 yllarna kadar olan devre iinde, dz hatl ve dik
Bronz. Bu devrin btn arkaik eserleri biimlere tezat oluturan motifler gryoruz. Erilerin,
gibi figr sembo!Jetirilmitir. rg ve erit motiflerinin geometrik olarak dzenlenmesine
men, vazo yzeyine yeni bir hareket geliyor. Doaya bir yaknlas:
ma balyor. Dal motifleriyle yaplan dzende, yer yerr ~;~~~~;~~:
ortaya kyor. Bu yeni anlay, bir Dou etkisi olarak n
ve buna "doulu/ama" deniyor.
Biz bu devrede, geometrik sluplu vazolarn o geni taban
ne daha daralm bir dip ksm gryoruz. Geni karn l bodur
lar, biraz daha zayflayp incelmilerdir. Gene vazonun
dolanan dz hatlar olmakla birlikte, geni bir bant iinde
efsane hayvanlar ve ku bal sfenksler yer alyor. Figrlerin
rahatlkla izildii anlalyor. Ite 800 tarihlerinde boyunlan
mi dar dip/i kaplar, amfora biimini byle almaya baliyor.
298, 299, 300)
Bu tarihten itibaren geometrik ss elerinin azald ve
r n yerini figrlerin almaya balad grlyor. Geometrik
yalnz lig r dizisini birbirlerinden ayran bantlardan ibaret
Bundan nce siluet halinde grlen figrlerde, i formlar
ye balanyor. Figr dz bir leke, yani glge-resim olmaktan
yar ve i ayrntlar gsterilmi, serbest hareket eden, doru
R. 297: I.. SOO y!lart. Bir tabak ii l, doa gzlemiyle izilmi figrler haline geliyor. Figrler
resmi. Artik arkaik devrin kat erna
tlayor. I.. VII. yzyln sonuna doru insan ve hayvan
s yerine doayla ilgili bir gzlem g-
rlyor. ri, anatomik yaplar belirgin ve rahata izilmi bir durum al
Delos, Melos ve Rodos adalarnda, hayvan figrlerinden
na getirilmi bantlara ok itibar ediliyor, Korent'de ise
rik sluptaki bantlara devam edilmesine ramen, douum
etkisinde olu devam ediyor. Bylece geometrik, ssleyici
btn kap yzeyini kaplyor. Geometrik dzenleme I.. X.
dan I.. VIII. yzyla dek sryor. I.. VIII. yzyln sonunda
metrinin yerini plastik iladeli figrler alyor.
I.. VIII. yzylda "Dou slubu"na ynelmi heykeller
vardr. Bu devrede Grek sanatnn ilk byk antsal
Prinias'da bir yapnn cephesinde insan figrleri olarak
ruz. Bu heykel eserleri bir portalin kirii zerinde bulunan
GREK SANATI 1 141
erdir. Kiriin iki tarafnda direkiere dayanm iki tanra heykeli
konulmutur. Kiri zerinde yryen panter ve hayvanlarn elbi-
se ss olarak kullanlmalar, Asur ve Msr porta! dzeninde de
vardr. Figrlerin stuna benzeyen kitle etkisi, arkaik blok formlu,
tilpayeli mimariyle bir btnlk gsteriyor. Vcudun arkaik blok
formuna karlk yz, byk bir canllk tamaktadr. Bu canl
lk zellikle gze arpyor. Vcut stndeki gergin elbise altn
dan kadn gs. ayrntlaryla belli edilmitir. Bu Dou'ya ba
l Minos heykellernde grdmz canll, natralist ifade ola-
rak 1.0. VII. yzylda tekrar grrz. Buna Dada slubu da deni-
yor. Bu nedenle en eski Grek heykel geleneinin Girit'te domu
olduu kabul ediliyor.
Dadal sanatnn en nemli antlar, Grek topranda Miken'de,
Minos kltr anlaynda yaplm bir heykelin kalntlardr. Bu
kalntlarda, yksek kabartma bir anlatm ve bitki karakteristii
vardr. Ayrca ba ksmnda kiisel bir zellii olan kadn da gr-
R. 298: Rodos arap testisi. I.. VII.
lr. Doaya yaknl lsnde, Msrllarn perukah ba matili yzy1/. Geometrik unsurlar azaliyor.
benimsenmi gibidir. Perukann dalgalar yatay olarak ifade edil-
Hayvanlarm gzleminde ve iziminde
mitir. Ba n lleri, az ve bak, anlk bir ifadeyi gsterir. Btn bir kesinlik ve dzen beliriyor. Figr d-
zeni henz arka arkaya yapliyor.
bu anlatmda, Msr slubunun yansdn gryoruz. Bu heykel-
de, etki bakmndan hangi ksmn Girit'ten, hangi ksmn Dou
kaynaklarndan ya da Minos kltrnden alnd da anlalyor.
1.0. 600-500 arasnda, genel olarak ekonomik ve politik bir
gelime grlr. Atina'nn geliiminde nemli yerleri olan D ra kon
Solon, Peisistratos ve Hippias gibi nemli siyaset adamlar var~ R. 299: VII. yzytlm 2. eyrei. Dal
dr. Attik yarmadasnda yaplan kaplar, btn Akdeniz blgesine motiflerinin kJVrilarak dekoratif unsur-
lar haline getirilmesi Dou etkisi olarak
dalr. Sparta' da, Atina'dan ayr, egemen bir devlet kurulur. l..
kabul edilmektedir. Onun iin "Dou
SOO'de Pelopones kent devletlerinden Argos ve Achaia (Ahaiya)
etkili sanat" deyimi Grek sanatmm bir-
har heps Sparta'nn egemenlii altna girer. O alarda Bat ok devresinde tekrar/anmaktadr.
Anadolu'da bulunan Grek kent devletleri, nce lidya (Krezs)'nn,
sonralar Perslerin egemenlii altna girer. Persler, Kbrs, Chios,
Lesbos ve Samos adalarn da ele geirdii iin, Yunanistan kara
ktas iin Pers tehlikesi grnmeye balar.
ARKAIK HEYKEL SANATI
Gr;k sana:nn_ nemli heykellerinin ilk rnekleri, arkaik slup dev-
resnde gorulur. Heykeller, normalin stnde bir bykle ve
Msr heykelnn frontal (cepheden) duruuyla bir ayan ne atl
m pozun~ sahiptir. Gzlerin byk, kalarn onlara paralel oluu,
salarda k na bu kle dzeni, blok anlatm ve erkeklerde vcudun
~plak gsterilmesi gibi zellikler dikkati eker. Kadn heykelleri
gynktr. Mafsallar, geometrik sluplu devredeki eklemsiz mal-
sal biiminden ayrlr. Fakat bu eklem yerlerinde, baz adalelerin
onemle belirtildii grlr.
Bu hey!.ellerin nemli zellikleri unlardr: Figrler belli bir kii
ye at degldr. Heykelde ba, fizyanamik bir zellik tamaz. Oysa
Msr heykelinin dou nedeninde, bir insan sonsuz hayata kavu
t~rma amac olduundan, kiinin zelliklerini yanstmas gere-
kyordu. Grek arkaik devre heykelleri ise, bir insann ideal tipi-
1421 DNYA SANAT TARiHi
R. 300: /. VII. yzy1lm son eyrei. Dik-
kat edilirse figrler leke halinde, figrle-
rin i formlan da izgilerle gsterilmitir.
R. 301: Bir kore ba. Her kentin gen kz
ya da erkei, o kentin ismiyle am!Jyo!.
du. Bu heyket Akropolis Koresi'dir. (i. O.
500-490). Salarda ematik bir bukle-
nin tekranyla mantk! bir dzen, arkaik
hatta klasik devre/erin iine kadar gz-
lemfenir. Ancak gzler, gzkapak/an,
a1z ve burun, optik birgzlemin biim-
/endirilmeye baladiint gsteriyor. Bu
optik gzlem, arkaik simetriyi data
cakttr. Gzlemin bu kadar dikkatli olu-
u uygulamada yani teknikle de bir fark
yaratacaktr.
ni biimlendirir. Geni omuzlar, ikin gs, yalanmam
beli, dz kalas ve koucu bacaklaryla bu evik insan tipinin
likleri, Msr heykellerinde grlmez.
Grekler, tanrlarn da bu ideal vcut gzelliinin zellikleri
de grmeye balarlar. Bu yzden de heykellerin tanr haline
diini anlyoruz. Apollon, gzel vcut biimine bu yoldan
mtr.
Eski Msr'da heykel, belli karakteri olan tatan yontutmu
kiidir. Oysa Yunanistan' da heykel, toplumca benimsenmi
birimlere uygun, yani toplumca kabul edilmi deerlerin
di i, yasal bir tiptir. Grek arkaik heykellerin"de her para, kii
liinden uzaklatrlmtr. Ban detaylandrlmam olmas, tatlarndan, duruun btn halindeki kompozisyonundan hisse-
ik bir zelliktir. Sanat tarafndan belli bir yz ifadesinin ele
mam olmas da, bir ilke olarak uygulanan ortak bir husustur.
arkaik dnemde, kk halk sanatlarnn zellikleri ortadan
ve saf plastik deerlere ulalr. Dikkat edilirse, arkaik slupta
dun blok halinde, geometrik bir kitle olarak biimlendirilii,
metrik slubun bir devam gibi grlr. (Resim 281)
Bazen ince ve uzun olarak yaplm olan heykeller bile,
ik zelliklerin dna kamazlar. Bu dnemdeki Grek hevkelle.
nin stun gibi oluu, bir Msr heyketinde grlmez. Grek
ik heykellerinde bacaklar ve kollar, birbirlerinden ayrlm
lar halindedir. Bu yzden, vcut arl bacaklara dengeli
datlmtr. Vcut duruuyla i niyet birbirlerine uyar. Ite
zellik, yani iradi olarak istenen ile vcut hareketinin uygun!
klasik sluba gidiin belirtileridir. Ta ileme zorluu, artk
du n hareketlerini biimlendirmeye engel olmaz. Bundan
anlam, sanatnn vcut hareketini tata canlandrabilecek,
grn yaayabilecek tasarm ile teknik bakmdan ileme
n kazandn gstermesidir. Ite buraya kadar genel
la belirtilmesine allan arkaik Grek slubu, vcut h"oeb>tini
uzuvlandnlmas, matsallarn gsterilii ve adale durumuna
3 blmde aklanabilir:
1. Devre'de erken arkaik1n ilk biimine, Dipylon'un
rastlarz. Uzuvlarn tamamlanm biiminde, matsallarn
tilmesinde, tavrn gerginliinde ve tam plaklnda,
simetrik dzeninde, stereometrik, soyut anlamda bir arkaik
grrz. Kafa kbik bir biimlendirmeyle meydana
Ayrca gzler ve kulaklar biim bakmndan dz olmakla
sanki bir testinin kulplan gibi, sonradan taklmtr. Bu <'"' 00 ''~'
rik bir biimdir.
2. Oevre'de, birinci devrenin stereometrik biimi, yerini
hareketlerle ilgili doal yapya brakr. Birinci devrede
ele aln, yalnz mantki bir insan yapsn meydana getirmek
idi. Burada ise, plastik (boyutlu) form, doal bir yap i
yani figr tasvir eder. Bu yzden birinci devrenin kbik ina
li, burada grlmyor ve bylece stereometrik gr, yerini
ediyor. Bu nedenle, kbik formdan blok adateli forma
ve yer yer iskelet yapsn veren noktalarn gzlem i ortaya
GREK SANATI 1143
Artk uzuvlarn malsaliardan ayrldn ve yapnn, mantki korn-
pozisyona gre deil, gzleme gre deerlendirildiini gryo-
ruz.
Bylece kitlesel bir form salaml yannda, plastik anlatm yolu
da alm oluyor. Kbik-blok biimlendirmeden, gzleme daya-
nan doaya yaktama yolu alm oluyor.
3. Devre' de, iten da birform oluumu nem kazanyor. Insan
i iradesinin da yansmasnn grn gzlemlenmeye bal
yor. Ve adaleler, plastik olarak hareketin enerjisine sahip oluyor.
Yzde, ikinci devrenin gzlere paralel kalar, nanslandrlm
adale biimleri yoktur. Hareketin enerjisi, eviklii, burada ligrn
dilmektedir. Ikinci devrede, kalann karn ksmyla olan balan
nda, genel bir konstrksiyon olmasna ramen yzeyler daha
ok detaylandrlmtr. Bylece ilk devren in, stun gibi ta blok
ifadesi kaybolmu, ta blok yerine, ta vcut yer almtr. Sanat,
demek ki, vcut yapsna nfuz etmitir. Btn bu organik para-
R. 302: Buzai ta-
lamalara ramen, figrn btnl salanmtr. Bylece ikinci
wan adam (1. .
devrenin statik duruu, nc devrede hareketli bir poz biimi- 570). Bu motif
ni almtr. Hareketin adaleye verdii biim, ten dokusundan ok, ilk olarak Mezo-
adale formunun modlesine ynelmitir. Bu nedenle, Grek heykel- potamya'da gr-
lr. Daha sonrala-
dsinin, l iinde titiz bir vcut dzeni ve modlesine nem ver-
ri Bizans heykelin-
dii grlr. Desende katl gideritmi vcut paralar, uyum de de greceiz.
iinde birbirine balanmtr. Eller, birinci ve ikinci devredeki gibi
bacaklara bal deildir. Artk iki kol da bamsz olarak boluk R. 303: Bir kuros hey-
ta bulunmakta ve vcuttan uzaklamaktadr. Ayrca, Msr hey- keli.
kellerinde de grlen peruka, bamsz olarak sarkmakta ve ba
R. 305: Birkore heykefi.
vcuda balayan bir e olmaktan uzaklamaktadr. Sonralar ise
Elbise ktvrmfan ilgi e-
peruka ortadan kalkmaktadr. Uzuvlarn, yukarda deinilen yal- R. 304: M1s1r. 25. kicidir.
nz brakl , vcudun kat bir hareket iinde biimlerdiriliinden Sfale heykefi. Ati-
uzaklamaktadr. na mzesi. Grek
koresine model ol-
Btn bu hareket biimlerinin, gen vcutlarda arand gr-
duu samlyor.
lyor. Arkaik devrede Grek sanatlarnn adlar bilinmiyor. Grek
sanatnda erkek heykellerine kuros ya da kouroi, kadn heykelleri-
ne de kore deniyor. Korelerden Akrepolis'te ok miktarda bulun-
mutur. Bu heykellerde ele alnan form, genlik formlardr ve
vcutlar, ekici bir biimde gsterilmitir. Fakat bu vcutlar plak
deil, tmyle giyiniktir. Yani elbiseyle vcut sarlm ve bir blok
haline. ~.etirilmit~r.. Bu .~ore se~.isinden en gzel rnek, Tanra
Artems n heyketdr (\.0. VII. yuzyl). Bu heykelde elbise, vcuda
~turmu ve elbiseye verilen form vcut tarafndan tayin edilmi
tr. Yani biimlendirme, iten da yansyan forma (stereometrik)
uygundur. Bu biimlendirme Msr heykellerinde yoktur. Artemis
heykelindeki stereometrik anlatm, yzn blok olarak gsterilii
ve nasndaki titizlikle Dou etkili heyket anlatmndan kurtulun-
maya baland anlalmaktadr. Ve geometrik kanunlara uygun
yap, ksacas frontalite, yerini vcut hareketinin nanslarna terk
etmeye balamaktadr.
Artk bundan nceki heykellerin, o stun halindeki vcutlar
1441 DNYA SANAT TARiHi
R. 306: Heykefde i iradenin, hareketin
belirmesi ve uzuvlarm bu harekete gre
bfim/enmesi, sahte bir ada le sralama
sma engel olur. Bu iradenin vcutta bi-
imlenmesi iin, Grek sanatlSI, heykef
sanatma doa gzlemini getirecektir.
R. 307: Stun-vcutlar, arkaik slubun
bir rneidir. Bu Hera heyke/i Samos
adasnda bulunmutur.
grlmez ve vcut hareketi elbisenin kvrm dalmn etkile,ne:
ye balar.
Grek sanatnda buraya kadar hep abartmal kadn ve erkek
kelleri grdk. Yani heykellerde uzun bir boyun, dk omuz
bodurlig r balca zellik olmutu. Ayrca hareket, dikey bir
iindeydi. Btn bu zellikler, bir kanun olarak uygulanyordu.
var ki, imdi bu devrede Dou kaynakl anlayn doal insan
mi ve katlamam, serbest hareketli bir biimlendirmesi,
ekiyor. Ancak Dou etkisindeki sanat eserlerinde, ayn
I.. VII. yzyln geometrik, kat aniatml esprisi devam eder.
biimi, karn ikinlii ve bacaklar, ak bir'anlatma ular.
vcuttan ayrlr. Eller belirgin bir biim kazanr. Bylece vo:un,.
erkeke ve atietik bir anlaumn egemen olduu grlr.
Bu eserlerdeki erkeke ve kahramanca tavr, dorik ruhun
grnm olarak kabul edilir. Bu heykeller, bir Asur ya da Glgan
kahramanna benzerler. Ve bu husus, Attik ruhuna tmyle
ttr. Bununla birlikte Pelopones, Miken'in merkezi olur ve
incelemesine dayanan canllkla geometrizme olan ballk,
li kle nem kazanr. Korent, Dou'ya ynelmi vazo resim slubu-''
nun esas merkezidir. Attik yarmadasndaki Atina'da, geometrik
slup en olgun dnemini yaarken, Dou etkisine
olmakla birlikte, doulu ynelie srtn da evirememitir.
yz, kuwetli gvde ve teki uzuvlar, hep bu Dou.'>tkiilecidi,.
stelik "Buzai Tawan Adam, Ejderha" gibi motifler de hep
konulardr. Dou etkisini Korfu' daki, Artemis Tapna'nn I..
yzyl alnlndaki rlyeflerde de gryoruz. Burada urnnur
hayvan-insanna ve saf plastie dnld anlalr. Kore
lindeki arkaik blok anlatmnda, bir menhirin dikeyliini ve
salln buluruz. Ayn zamanda kore heykellerinde gerek
da, gerekse elbise kvrm\arnda grntye dayanan maddese(
bir anlatm deil, inai, mantki bir gzlemin tekrarn ouuruz:
Vcut tmyle gergin, dz anlatmldr. Ve btn vcut, sime,trik'
bir dzende kompoze edilmitir. Bu blok ve cepheden
geriel olarak arkaik heykellerin zellikleridir. Titiz olarak d
larn ilenii, vcuda bir kesinlik ve salamlk kazandrr. 1 alyor. Geometrik sanattaki plastisite ve dzen anlayna, insan
ince vcutlaryla formlarn azaltlmas ve kalalarn hemen
dz olarak balan, esere bir ciddiyet ve arballk "''""'""m,,k.
tadr. Bu anlatm iinde kadn vcudunun ekicilii de yerini
Ayrca elbiseye karn, vcudun plak biimi hissettirilmeye
m , elbise dkm iinde vcut gergin bir biimde
Fakat elbiseli vcut duruu, dikey duru olarak saptanr. Kvnnlar
birbirlerine paralel dkl iinde gsterilir. Elbise, ayaklar
cek kadar yere iner ve blok halindeki stun-vcut, simetrik bir
haline girer. Ksacas, arkaik anlatm ile kadn ekicilii birleir.
Son arkaik devre
ounlukla Akropol'de bulunmu olan kadn heykellerinde
ler) ve bu devrenin eitli rneklerinde devam eden
karn kollar ve kvrmlar, bu cepheden grn bozmaya
GREK SANATI 1145
ar. Kol dirsei artk kat bir dik a meydana getirir. Ve kol, arka-
dan ne doru bir hareket yaparak bolukta vcuttan ayrlr ve
ayr bir yn gsterir. Bylece arkaik slubun blok hareketi, aynen
Msr'da grld gibi dalmaya balar. Ve elbise kvrmlar da
1 aa doru paralel, silme ekli gsteren biimlerneden uzakla-
r. Salarda da, yzn frontalitesine ramen simetri bozulma-
R. 308: Korfu'da Artemis Tapma'nm
ya balar. Gslerin yerletirilii bakmndan da simetri bozulur.
almllmdaki Gorgo motifi. l.. VI. yz-
Ayrca ykleyici Dou biimi de hatrlanr. Bir alnlkta grd yl. Gorgo'nun her iki tarafmda simetrik
mz Herakles, Dou'nun hayvan-insan gibi bana hayvan postu- olarak birer aslan yer alm1tr. Alttaki
nu ge iriyor ve bylece hayvann gcn kendine mal ediyor. resim Gorgo'yu gsteriyor.
Bu devrenin taprnakalnlklarnda, gene bu dnemin vazolarnda
grdmz dev hayvanlar da yer alr. Ylanlarla ejderhalarn sava-
, ilenen bir konu olur. Fakat bu tasvirlerdeki kahramanlar, hey-
betli vcutlara sahip deildir. Merkezi-simetrik bir dzende olan
rlyefin kntlar, dz biryzey halindedir. Ve rlyef, btn alnl
doldurmak iin kullanlm gibidir. Korfu'daki Artemis Tapna'nn
merkezi figr, Gorgo denilen bodur adamdr. Adamn her iki tara-
fnda fok balna benzeyen aslanlar yer almtr. Bu hayvanlarda
geometrik biimlendirmeden ok, yumuak bir biimlendirme
vardr. Ayn zamanda efsane hayvan zelliini de tamaktadr
lar. Ortadaki merkezi anlatmda, figrler, alnln ularna doru
daralan alarn sivrilii iine smak iin klmlerdir. Bu figr-
ler, bir sava sahnesinin figrleridir. Biz bu tapnakta alnlk doldur-
ma deneylerinin ilkini gryoruz. Bu biimlendirme sert, keli ve
yzeysel olup, bir tara sanatsnn kaba tekniiyle yaplmtr.
Akrepolis'teki Athena Tapna'nda, Grek heykel gzelliinin
R. 309: Gorgo
klasik anlamdaki ilk kompozisyonunu gryoruz. Figrlerin pira-
midal bir kompozisyon halinde dzenlendii Grek klasik slubu-
nun ilk izlerini gsteren bir rnekle karlalyor. Ortada Tanra
Athena ve onun iki tarafnda yerde srn r biimde tasvir edil- R. 310: Korfu'daki Artemis Tapma1'nm
mi figrler yer alyor. Bu figrler, Tanra Athena'nn ayaklar almlimdaki heykellerden. Zeus'un bir
nn dibinde savap yklm devlerdir. Grek alnlk geliimiyle kla- dev/e kavgasi.
sik slubun baladna tank olunuyor. Bu alnlk dzeninde, orta-
dan kenarlara doru dalp klen bir kompozisyon biimi yer
figr yeni bir biimde ekleniyor. Bu yeni dzenin rnek gzel-
liinde, Grek eitiminin temel ilkeleri yer alr. Bu temel ilkeler,
insan vcudunun deeri ve salaml, l ve kanunlaryla ilgi-
lidir. Grek alnlklarnda yer alan kahramanlar ve devler savan
da, kahramanlarn deviere daima galip geldii gsterilir. Fakat
buradaki devler, Mezopotamya'nn hayvan-insan karm efsane-
vi yaratklar deildir. Bunlar, rnek vcut llerine gre deer
lendirilmitir. Vcutlar gen, enerjik, i kuvvetin ifadesini tayan
bmlemeyle kemikli ve adaleli yapya sahiptirler.
Gorgo tipi, Dou kldr. Yar hayvan, yar insan biiminde
ol~n bir korku motifidir. Bu efsanevi varlk, erken arkaik dne-
mn Korfu ve Akropol'deki Athena Tapna ve bir de Eretria'daki
Apolion Tapna'nda grlr. Bu tapnaklarda Athena, ssl ve
ylanlarla evrili ve kalkan elinde grlr. Gorgo ise, henz kaba
osr 10
1461 DNYA SANAT TARiHi
R. 311: Bir kuros torsosu. Vcutta ya-
pilan dikkatli bir anatomi gz/emi, ar-
kaik sfubun simetrik kuruluunu te-
min eden mantki dzeni ortadan kal-
dirmaya balyor.
R. 312: KrmlZI figr/ amfora. The-
sus'un bir klZI karmasJ.
ve kalender tavrl olmasna ramen arkaik erkek heykellerinin i
ekici inceliine sahiptir. Ite bu alnlk heykellerinde, ilk kez
ve kann oluturduu insan canlln n, taa verilmeye ba;;acl~
grlr. Fakat bu devrede, tapnan dou tarafndaki a!llnlklo.
da tanr figr henz ele alnmamtr.
Bu alnlk heykelleri yannda, nemli olan bir dier alma
tir. Mimarinin gerektirdii rlyef, yalnz Dar tapnaklarnn
punda deild'r. Triglif, kiriler ve dalanmalk denilen tapnak
resinde ki stun lu gezi yeri, Grek mimarisi iin hep bir heykel 1
kabul edilir. Grek, trigliflerin arasnda yer alan metopu ya tam
kel ya da yksek kabartma olarak biimlendirip ona 1 yaratklardr ve daima kzlarla ilgili bir hayatlar vardr. Kardklar
olana verir. Alnlk ve metoplardaki rlyef, genellikle ok
nk olarak grlr. Figrlerdeki adaJelerin gelimesi orannda
ketler de geliir ve ekil veri te, yani modlede bir yetkinlik aUiiir
Bu, ge arkaik slubun zelliidir. Ancak adalelerde, arkaik
likli anlatm srmektedir. Klasik slubun nemli bir zellii
doa gzlemindeki optik yetkinlik, burada artk grlmeye
lar. Bu arkaik zellikler, tapnak heykelleri dnda mezar he;kellec;
rinde de grlr.
Arkaik vazo resmi
Ressam ve heykelci iin vcut hacimlerinin ifadesinde "K-co,qe",>''l
nemli bir edir. Fakat eer bunlar bilinmiyorsa, o takdirde
se kvrmlar, biim i'n yararlanlacak bir olanak olur. Kald
perspektif bu devrede henz bilinmiyar ve bu yzden de --1-. , ,,.
kvrmlar birbirlerine paralel izgilerle gsteriliyordu.
Arkaik slup devresinde vcuda sarlan harmaniyenin Kvrml
r, vcut hatlarn akc bir biimierne iinde gsterir. Geor-etrik;
slup devresinin ak zemin zerine yaplan o ss ve figr duzenk
ni, bu devrede grmyoruz. Fakat geometrik devrenin siluet
tm , yerini plastik bir anlatma ve ligrl kompozisyona bn,kJIOr;
Elbise kvrmlaryla plak vcut biimi de artk geometrik del!re'>ll
nin o kat ve ematik anlatmndan kurtulmulardr. Yz ve 'u'u''''
oranlar, sa ve ba dzeni, konularn ele aln , bu devre de:sencii'%1
tarafndan byk bir rahatlkla izilmektedir. Anatomi ve Ko n o'"'' 1
zisyon bir zarafet anlatmna, gzel vcutlara yneliyor. Sartolar:
gzel atlar, savalar, mzikli ziyafetler kompoze ediliyor. Mzntlki;
bir biimlendirme olmamakla birlikte anatomik, optik gzlem
kati ekiyor. izgisel bir perspektif ile desen disiplini, bu de1rre>:11
sanatsnn meziyetleri oluyor.
Biz arkaik kaplarda ve amforalarda, Dadal sanatnn seramK
anlatm tarzn grmyoruz. nk Dadal sanatndaki seramikle:
rin zerindeki zemin, ak renkli ssler de geometrik stilize
lerdir. Kompozisyon da formeldir. Oysa bu arkaik devrenin
da, kompozisyonda bir enformel anlay dikkati ekmektedir.
yzyl Grek vazolarndan bugne kalanlar, saysz denecek
oktur. Grek resmi olarak elimize pek bir ey kalmad iin,
vazo resimlerinin yapl tarzndan ve kompozisyon anlayrdan;:;
arkaik Grek resim sanat hakknda bir fikir edin iyoruz. Bu devrenin '11
GREK SANATI 1147
en nemli zellikterinden biri; izgisel esprinin yerini, hacim esprisi-
nin almas1d1r. Ara tonlarm da bu devre resim sanatmda grldn,
seramik kaplarda kullamlan plastik deerlerden anhyoruz. Demek ki,
bu devrede, Grek klasik slubunun domas iin btn koul ve
elerin tamamland anlalyor. Figrler doa gzlemlerine
gre resmediliyor. Dou etkili Dadal sanatmm geometrik ss/eri ve
ambeskleri ortadan kaybo/uyor. 530-520-510 yllarnn seramik/e-
rinde, santarlarm bilhassa oald ve bu motifin halk taratmdan ok
tutulduu an/ailyor. Ele alnan konularn o gnn hayatn yans
tan bir havada olduu grlyor. Santorlar, yar hayvan, yar insan
kztarta, ormanlarda gezinmeleri, glde ve denizde ykanmatar
zerine ilgi ekici ykler uydurulmutur.
ARKAIK MIMARLIKTA "DORIK VE IYONIK SLUP" R. 313: Resim 312'deki amforadan de-
Attikyarmadasnda, eitli sanat okullarnn kurulduunu ve bun-
tay. "Thesus'un bir klZI kawmast."
larn arasnda zellikle Atina'nn nemli bir yeri olduunu, tarihi
eserlerde okuyoruz. Grek felsefesiyle sanatnn ait olduu toplum-
sal yap iindeki gelime nedenlerini, srasyla saptarken, birden
dou etkisinin azaldn ve kendine zg bir biimlendirilmeye
gidildiini gryoruz. Ite bu noktada, dorik ve iyonik slubun
Grek sanat iinde doup gelitiinetank olunuyor. Iyon eserleri,
Sam os adas ile Bat Anadolu' da; dorik sluplu eserler de Grek kara
ktasnda toplanyor. Dar slubu, daha ok Pelopones'de etkisini
gstermektedir. Baz sanat tarihileri bu birbirine zt iki slubun,
Grek sanatnda bir arada nasl gelitii zerinde fikir yrtrler.
Ancak Iyon ve Dar halklarnn aslnda ayr ayr ve kent devletleri
halinde yaadklar, dnya grleri ayn olmakla birlikte, toplum
yaplarnn onlar baka baka biimlendirmelere srkledii an la:
labilir. Fakat bu farkl sluplarn, kent devletleri arasnda yer yer
R. 314: Bir Sparta kab1 (/.. 560).
U benimsendii ve kark olarak kullanld grlen bir olaydr.
Dou uygarlklarnn eserlerinde, dz yzeyli, kaba; fakat ince
dneeli mantki bir biimlendirmenin yannda, saydam elbise-
lerin vcudu belli ya da ima eden bir ekilde gsterdi,)ni gr-
dk. Halbuki, doann optik olmayan mantki biimlendirilmesin- R. 3 75: Krater denilen byk azli bir
den, Grek sanatnn gittike uzaklat ve Dou etkisinden kur- kap. 7. kuak: Delos'ta bayrama gidi:
2. Kuak: Kentaurlarm Lapithlerle d-
tulduu grlr. Bylece vcudun optik gzlem i yannda, ener-
vmesi. 3. Kuak: Peleus ve Tetis'in
jik hatl hareketin figrde uygulanmas, Grek sanatnn gr ola- d~n (/.. 560).
rak sanat tarihinde deerleniyor. Vcudun ten ve form yapsna
bal maddesel anlatm, Dou'nun yzeysel, akli anlatmndan
ayrlmasyla optik grntl biimlermi vcutlara gitme ola-
na kazanlmtr. Aslnda bu gidii, Attik yarmadasndaki erkek
(kuros) heykellerinde gzlemlemitik. Demek ki, daha arkaik slup
devresinden itibaren, Grek sanatnn Dou etkisinden yava yava
ayrld anlalmaktadr. Bu ifade tarznda, kahramanca bir gr-
n de yeri vardr. Eroik konu seiminde, vcut gzelliinin, ide-
alletirilmesinin ve destaniam gzel vcutlu insanlarn yeri var-
dr. stelik Delos, Samos, Taos adalarna ait erkek heykellerinin 8
metre ykseklie ulatklar grlyor. Her ne kadar Msr sanatn-
148/ DNYA SANATTARiHi
316: Arnforann zerindeki resimde
Diyonizos (Dionysos) ve iki Menad g-
rlyor. Diyonizos, Yunanh/arda arap
tanmJdJr. Nereden tktt bilinmiyor.
Yunan sanatmda Diyonizos bazen o-
cuk, bazen de sakaffi bir adam olarak
gsterilmitir.
R. 317: Delf'te Siphnos/ular Hazine
Evi I.. 525. Alidan rkonstrksiyon.
Delphi Mzesi.
da bu llerden daha byklerine (Ko/os1arda) rastlyorsak
burada ligrn yaplma amac ok deiiktir.
Grek sanatnda efsanelerin anlatlmasnda ilgi ekici bir
ri, bir nee dikkati ekmektedir. Grek arkaik sanatnn
Dou etkili devler ve eytanlar dnyasnn ya da kark
hayvanlarn (Santorlar hari) gittike azaldna ve klasik
birlikte zarif bir vcut idealizmine ynelindiine tank ouvoruz.
Bir yaama slubu, bir incelik, zarif ve enerjik hareketler
le ilgiyi ekiyor.
GREK MIMARISI
Grek mimarisinde arkaik ve klasik slup, birbirlerinden belirli
ekilde ayrlmazlar. Yani arkaik ile klasik sluplarda, seramik
heykelde grlen farklar, Grek tapnann klasik rneinde
farkl deildir. I.. VII. yzylda, Grek tapnaklarnn dar
lerine oranla uzun kenarlarnn ok byk olduunu
rnein Olympia'daki Heraion Tapna'nn dar n
yalnz alt stun olduu halde, ayn stun aralkiarna ramen stun dorudan doruya zemin zerine oturur. lyonik stun ba
yan cephelerinde, on altar stunun yer ald grlyor.
I.. VI. yzyldan itibaren yan cephelerdeki stun miktarnn
dn, bylece bir toparlanmann yapda nem kazandn
yoruz. Ayrca, gerek Aegina adasndaki, gerekse Korent'deki
tapnaklarda yaplarn bodur olduunu, en ve boylarnn birbirlee
rinden fazla farklar olmadn, stunlarn da kaln ve bodur
dklarn gzlemliyoruz. Bu yzden, klasik tapnaklarda bir 1 zelliidir. Dorik tapnakta, stunun arlk tama grevini balk
lk, oturakllk dikkati ekmektedir. Fakat hi kukusuz
Aphaia Tapna'nn stunlar daha uzunca ve zarif grnr.
Grek tapnak biiminin, megaren denilen Orta Avrupa
l ahap bir ev tipinden gelitiini, kazlarn bize verdii
lardan biliyoruz. Bu ev tipi zamanla arkaik devirde taa
liyor. Megaronun Aka mimarlyla sk ilikileri olduu biiliiniivor.
Megaran un zeri ta plak ya da kiremit ile bei k at olarak
lyor. Miken yaplarnn da bu megaran tapnaktan gelitiirilclil
ni biliyoruz. Megaron, bir giri ve bir de "ce/la" denen tek
ibarettir. Verilen izimlerde, Grek tapnak geliimini ak
gryoruz. Grek mimarisinde, kerpi ve aa inaattan ta
gei I.. VII. yzylda olmutur.'''
Arkaik sluplu mimarinin, iyonik ve dorik sluplu nreh:lerin
den olan Korent'teki tapnak ile Aegina'daki dorik tapnan
yzyldaki uzun salonlu tapnaklardan farkl olduklarn
tik. VII. yzyldaki tapnaklarda dikkatimizi eken zellik,
bOylamasna ok uzun olmas ve arka cephe zerinde de
la k bir apsid bulunmasdr. Dorik tapnaklar, oran
nik tapnaklardan daha kk boyuttadrlar. rnein VI.
yaplm olan Iyon tapnaklar, Aegina ve Korent'teki Dar
laryla ina tarihi bakmndan ayn olmalarna ramen, vr.nnau
nakl ar ok byktrler. Ancak temel ilkeler bakmndan rlorik tao
(1) bkz. Ullstein, Kunstgeschichte, s. 45
GREK SANATI 1 i49
larla ayn dzendeydiler. Fakat dorik tapnaklar, evresinde bir sra
stun ile yetinmesine ramen, iyonik tapnakler iki sra stun ile
evrelenmilerdir. Ayrca cephe o~asn?a bulunan iki stun ar~~~
teki stun aralarndan daha genedr. Bu suretle tapnak gr
iaret edilmi oluyor. Ayrca iynik tapnan n cephesindeki giri
ksm, yani pronoas denilen blm, dorik tapnaa oranla daha
derindir. Yani iki an ten aras ieri doru daha derindir. Ve yap ev-
resindeki stunlar, yapy, yani eellay rtecek duruma gelmitir.
Biz bu durumda Msr'daki bol stunlu Luksor ya da Karnak tap
naklannn bir orman andran stunlu ve fonksiyonsz yaplarn
anmsyoruz. Msr tapnaklarnda da orta stunlar aras genitir.
Burada zerinde durulan nokta, Grek tapnaklarnda pencere-
lerin olmaydr. Bu nedenle k, tapnan iine yalnz kapdan
girmektedir. lyonik yaplarda rlyef, dorik yaplara oranla daha
fazla yer alr. Iyon ik stunlar, dorik stunlarda olduu gibi yuka-
rdan aa yivlidir ve daha ince uzundur. lyonik stun ince, drt
ke bir tablo zerine oturur ki, bu dorik stunda yoktur. Dorik
l, iki yanda kvrlan bir helezon motifine sahiptir ve balk zeri-
ne aba ku s denilen bir plak oturur. Buna karlk dorik stun bal R. 3 78: Delf'te bulunan bir araba sr-
yuvarlak bir kaar peyniri kalbna benzer ve onun zerinde de cs heykeli. Renkli kakmal bir bronz
bir abakus bulunur. lyonik tapnakta stunlarn. zerindeki arit heyket (I.. 470). Delphi Mzesi.
ravda, birbirlerine bal palmiye matilinden meydana gelen bir
friz yer alr. Kitle ve arlk ifadesi, Grek tapnann nemli bir
salar. Buna karlk iyon ik tapnakta, arlk tayan stun ifade-
sini ve biimini grmyoruz. Byk bir kitle olan saak ve dam,
yatay olarak st ste yer alan aritrav, friz ve gelson'dan meyda-
na gelir ve "dam/aiik" kitleyi blc ve hafifletici bir etki yapar.
Bylece Grek mimarnn kitleyi oluturan elerle, bir eit etki
oyunu hazrlamak iin alt anlalr. Dorik tapnan aritra
v zerinde yer alan metop-triglif sralanmasnda, triglifler, stun-
larn yukar doru dikey olarak hizasna gelir. Bylece stunlar,
sanki grevlerini srdrr gibi bir grn kazanr. Frizin zerin-
de yer alan damlalk knts, yanlardaki saak kenarnn devam R. 319: Olympia'da Zeus Tapna'nn
olur ve cephedeki alnlk, bunun ortasna gen olarak oturur. bat alnfndaki
bir gelin ba heykeli.
Bu dzen dikkat edilirse, bir k-glge oyununa da olanak verir.
Btn bu unsurlar kompozisyonunda, dikey stun grnne
ramen yatay anlatm ar basar. Ve Grek, dorik sluplu tapna
nda, yk ve tama fikrinin dengesini ve ilgin ifadesini arar. Bu
horizontal dzenleme, dorik tapnaklarda daha belirgindir. Dorik
tapnaklarda rlyef, iyonik tapnaklara oranla daha az yer alr. O
da ancak dorik mimarinin gerektirdii yerlerdedir. Dorik tapnak,
stun ve saak sistemine dayanr. Oysa iyon ik tapnakta arkitek-
tonik titizlik ve ballk bakmndan eler, bir zlme durumun-
dadrlar. lyonik mimaride arkitektonik btnn, dorik ciddiyette
olmadna deindik. rnein; zemin platformunun kenarlarn
da (Efes'teki Artemis Tapna'nda) boydan boya bir friz dolanr ve
zeminin mimari arln hafifletir, ortadan kaldrr. Bu ssleme
1501 DNYA SANATTARiHi
R. 320: Bronzdan, yryen at heykeli.
R. 321: Parthenon'un gney kanadm-
daki 7. Metop. Santar ve Lapit. Atina,
Akropolis Mzesi.
R. 322: Parthenon'un gney kanadm-
daki 30. Metop. Sontar ve Lapit.
esinin ne stunlar, ne mimari, ne de bir uyum ynnden
mi vardr. Bu zemin platformunun yanlarndaki rlyef adetiin
Anadolu'nun eski Dou mimari gelenelderinden iyon ik m'Yl""""
getiini kabul eden sanat tarihileri vardr.'''
Bu devirde ayrca hazine evlerinin de gelitii grlr.
ilke olarak, nnde iki stun bulunan Deli'teki Athena T"'"'"'"'
tipindedir. Gene Delf'te bulunan hazine evinin giriinde,
yerine iki kayatid, tay<c grevi yapar.
I.. VI. yzylda, Bat< Anadolu blgesindeki lyonya'nn
slubu, Athena'nn dorik sluplu mimarisinden daha ok sev ilm;,,
ti. Birok tapnan iyonik slupla yaplmasindan, Atina'da
tin bu slubu benimsediini ve Iyon slubunun Grek kara
srda nem kazandn anlyoruz. I.. VI. yzylda yaplan bu ilk devresinde, ge arkaik'in enerjik anlatmna karlk uyum-
ve koreler, ideal insan vcudunun doal yapsna sahip
balamlardr. Bu kadn ve erkek heykellerinin her biri, vcudun
ayakta duru halinin ok kk nanslarn yanstrlar. Byle bit
hareketin ince nanslarn yakalamak iin heykelcinin, vcudun
optik grntsn iyice gzlemlemesi ve desen olarak izebil-
mesi gerekmekteydi. Ite bu ince gzlem, klasik sluplu heykel-
lerin yapmnda nemli bir aamadr. Arkaik slubun kaybolma-
s iin, sanatnn bu ince nansl heykeller! yapabilmesi ve ayrca
vcudun maddesel yap<Sn ifadeye yeterli bir teknie ulaabilmesl
gerekmektedir. Fakat bu maddesel vcut dokusu, anatomik zel-
liklere sahip olduu halde, bir adale abartmasna bu heykellerde
rastlamyoruz. Ite I.. SOO yllarnda yaplan kadn ve erkek hey-
keller! nde, bu saydmz zellikler vardr. Artk ideal insan vcu-
du, Grek sanatnn nem verdii bir deer olmaya ve insan vcu-
du Grek sanatnn ifade birimi haline gelmeye balamtr.
KLASIK SLUP
Grek kara ktas, I.. V. yzylda Perslerin saldrlarna urar.
Grekler ile Spartallarn ynetimindeki Grek kentleri, I.. 490'da
Marathon'da, 480'de Salamis'de, 479'da da Platee ve Mykale'de
Perslere kar savarlar. Persleri lkelerinden atarlar. Bu savalar
dan sonra Sparta'nn kuwetli durumu zayflar ve Atina denizci-
leri Grek kentleri arasnda egemen bir duruma ykselir. Bylece
Ege denizindeki adalar ve ky kentleriyle srekli bir birlik kurarlar.
Atina'da tiranlk sona erer ve demokrasi ynetimi kurulur. Bu olay,
"Tiranlar ldrme" konusu altnda bir ant haline gelir. Bu ant,
An ten or tarafndan yaplmtr. Bu devirde lke 1O corafi bl-
geye ayrlr. Her blgenin kent ynetiminde 50 ye vard<r. Halk
meclisi, kanunlar, antlamalar ile bar ve sava konusunda karar-
lar verir. Aristides, Themistokles ve Kimon gibi iyi devlet adamla-
r ynetimin bana getirilir. Pelopones'e egemen olan Sparta ile
dmanlk gdlr. 445'te 30 yllk bir bar antiamas yaplr. seramk ressamlar, ik'li figrleri dramark durular iinde gsterir-
Grek sanatnda klasik slubun ilk devresi, genel havas itiba-
riyle titiz bir sluptadr. Grek sanatnn arkaik slup devresinde,
(1) Harnan n, Geschichte der Kunst, s. 542
GREK SANATI 1151
vcut hareketinin insan iradesine gre ekillendirilmediine tank
olduk. Incelediimiz Msr, Mezopotamya arkaik heykellerinde de,
insan iradesine gre hareketlerin biimlendirilmediini grm
tk. rnein, btn Msr ve Mezopotamya heykel ve rlyefle-
ri d grne dayanan bir uzuvlar konstrksiyonu olarak gste-
rilmekteydi. Ite Grek sanatnn en ilgi eken zelliklerinden biri,
heykel sanatnda insan iradesinin vcut hareketinde belirmesidir.
Klasik Grek heykeli, bu yoldan giderek optik doa yapsn< esas
olarak ele alm<t<r. Oysa arkaik heykelde vcutlar bir aa kt-
gibidir. Klasik heykelde iradeye dayanan bir enerji, vcu-
du ite doldurur. Bu anlamda klasiin gerek rneklerinin dou
u I.. 490-480 tarihleri, yani Pers savalan srasndadr. Klasiin
lu bir durgunluk dikkati eker. Ayrca kendine egemen bir insann
R. 323:0/ympia'dakiZeus Tapmal'nm
rahat duruu, arkaik heykelin anlamsz vcuduna tezat tekil eder. metoplaflndan birinde Athena'mn ba-
oysa burada insan vcudu rahat, kendine ege!Tlen durutadr ve .
i durumuyla mkemmel bir uyum iinde gsterilmitir. Bu anlatm
tr, klasiin nemli bir zellii olarak bu devrede belirir. Bu iten
da ifadeye, biz stereometrik biimlendirme diyoruz. Klasik ania-
tmda vcudun tm uzuvlar, insan iradesini yanstr. Btn adale-
ler iradenin istedii hareketin hizmetine girer ve bu hizmete gre
biimlenir. Ancak erken klasikte, iradenin yzdeki ifadesi yoktur.
Irade ve i niyet, hareketlerde, sakin ve shhatli vcutta kendini
gsterir. Bu vcut unsurlarnn uyumlu btn yannda, kadn ve
erkek heykellerinde yer yer zarif ve zengin dkml elbise kvrm
lan da grlr.
Klasik slubun erken devresinden bize ok az heykel rnei kal-
mtr. Bu eserlerde teknik mkemmellii, arkaik slubun ve kat
etkinin l dalgalarn, rlyefvari durularn kesinliini, kvrmla
nn paralel biimleniini, durutaki dikey tavr grrz. Bu hey-
kellerde genlik ekingenliini; klasik olan kendine egemen olu-
u ve gururluluu; arkaik slup kurallarn terk etmenin muzaffer
duygusunu, ifade edilmi gibi grrz. Bu pozlar, tiranii kald
ranlarn kendine egemen o marur duruianna benzer. Canl bir
adale durumu, vcudun yumuak, rahat hali, bu kahramanlarn
tiranlar ldrdn n bir sembol olurlar. Konular da esasen bu
yndedirler. R. 324: Parthenon'un gney kana-
dmdaki 2 7. Metop, Londra British
Bu devirde yap<lm olan anak, amfora ve kase gibi mlek-
Museum.
ilik eserlerinin zerlerinde grlen figrler, gerek vcut, gerek-
se elbiselerin kvrmlar, tmyle hatlarla belli edilmitir. Belirgin
bir d ve i izgi, burada anialmn balca esi olur. Figrlerin
dnda kalan k<smlar, genellikle son derece az bir sslemeyle, bil-
hassa meandrlarla sslenmitir. Ssler bir erit iinde kab dolanr.
Vazo ressamlar arasnda Duris ve Brygos gibi sanatlar yetiir. Bu
ler. l<apta, resmin dndaki ksmlar, siyah zemin olarak deerlen
dirilir. Kadmlarn elbiseleri, topuklara kadar inik halde gsterilir.
Vcut zerindeki elbise kvrmlan, arkaik dnemde grlen para-
lel dten uzaklar. Buna karlk, erkeklerin elbiselerinde etek
152/ DNYA SANATTARiHi
R. 325: Parthenon'un gney kanadm-
daki 31. Metop. Santor ve Lapit.
ucu, diz ile topuklarn ortasna kadar iner. Resimlerdeki kollar,
ve rahat bir hareketle doal bir paz iinde gsterilir. Biz bu
trnn zelliklerini, yukarda szn ettiimiz Duris ve Rccnn<'"'
kaplarnda gryoruz. Ayrca desende perspektif izim
lyor. Yalnz, yer yer ematik ve sembolik ifade ekilleri,
le diz anatomiterinde dikkati ekiyor. Figrler st ste
yar. llSantor/ann Mcadelesi" adl bir resmin ssledii vazoda
480; Mnih, Antik Sanat Mzesi) iki konu, boyutlu plastik
kelin gerek sakin ruh durumuna, gerekse titiz slubun
ne zg o heybet ve arballna tezat tekil eder. Bu
dan biri, li gr ve motif zenginlii tayan anlatrmryla, "Bkontl'am
Geit Treni"dir. Bu gibi konularn hareket gerektirdii aktr.
an ressam sanatlar, Homer ile ilgili efsaneleri, Hektar
Achill' le ilgili konular resmetmilerdir.
Heyke/: Klasik slubun ilk devresi, I.. V. yzyl kapsar.
slup devresinde heyket figrleri, birbirleriyle dengeli 1
hareket ederler. Satirierin oyunu, byk bir ciddilik iinde,
sal bir kompozisyon haline getirilir. Bu konular tapnak 1
larnda biimlenmeye balar. rnein V. yzylda, Aeninro'rlki
Aphaia Tapna'nn alnlnda gelien grup heykelinde, tek
figrlerin mkemmel bir belirginlik iinde, anatomik bir
e sahip vcutlar halinde biimlendii grlr. Ite bu hevklleri
byklk bakmndan birbirini amad kompozisyonlar, 1
Parthenon'u hazrlayan gelenei ortaya koyacaktr. Bu am
nak alnirklar nda, henz figrlerin tek tek heykeller halinde
poze edildiklerini grmyoruz. rnein Aphaia T;rnrn;lir'nrlakl
alnlrkta ikili bir dv seyrediyoruz. Aphaia Tapna'nn
alnlrrnda, lmek zere olan bir savar tek olarak
Gene Aphaia'nrn bat alnlnda Athena ile iki savar, l
olarak biimlendirilrnitir. Ve Athena dier figrlerden
deildir. Ite bu l birlii, antsal klasik heykelin esas
lmek zere olan savaryla muzaffer savar, nemli bir
olarak defalarca etd edilmitir. Vcut seyirciye btn arlkl1tyle
sunulmutur. Seyirci iin, gerek yenen savarya ve gerek:se
lene ya da tanraya bir bak ncelii veril miyar. Burada her fia.
re ayn nern verilmitir. Vcutlar kendi eksenleri etrafnda bir
a dnmeye balarnrlardr. Aegina'daki Aphaia Tapna'nn
kellerinde, bu zellikleri gryoruz. Ayrca Athena'nrn baz
larnn ve elbisesinin yer yer arkaik frontalite ve rlyef anlatm i
iaret edildiine tank oluyoruz. Bataki sa dzenleri de,
belli bir matilin tekran olarak ifade ediliyor. Dernek ki bu rle1mrje.
birok arkaik unsurlar, klasik zelliklerin yanmda yer olrnolrt;rlr.
Buna karlk Zeus Tapna'nn heykelleri, Grek heykelinin
antsal rneklerini oluturur. Formlarn titizlii ve i iradenin
ketteki yansrmasryla bu heykeller, ideal bir vcut yapsn,
nanslar iinde gsterirler. Tapnan tamamlanma tarihi A '"'..ror
Aegina Tapna ise 480'de yaplmt. Bu tapnan birok balandrrna tank oluyoruz. Dernek ki, bu devre heykelleri, git
keli kaybol mutur. Phidias'n yapt dev boyutlu Zeus heykeli
henz bulunmamtr. Fakat bu eserlerden bazlar, olgun 1
GREK SANATI 1153
dnernin bu byk sanats Phidias'rn eserleriyle karrlatrnlabilir.
zeus Tapna'nn bat alnlnda Lapitlerin Santeriara kar sava
tasvir ediliyor. Bu savala birlikte, bir de kadnlarn karl resme-
dilmitir. Her iki olay, bu iki sahne ortasnda yer alm olan Tanr
Apolion'un gzleri nnde geiyor. Apollon, byleyici bir gen
lik gzelliine, ll bir yz ve vcuda sahiptir. Ayaktaki vcudu
cepheden ve ba yana bakar biimde gsterilmitir. Kadn figr
leri ise giyiniktir. Yalnz Santarlarn saldrlar srasnda kimilerinin
gsleri ortaya kmtr. Burada elbiseli kadnlarn hareketlerin R. 326: Parthenon kuzey frizi.
de, arkaik sluplu kadn heykellerinin o kabartmal vcut yuvarlak
tan olmad gibi, elbisenin vcuda yapmas suretiyle elde edi
ten cinsel ekicilik de grlmez. Fakat genliin uzun boylu diri
hali nem kazanr.
Buradaki hareketliliin ve dramatiin, klasik slupla ilgili olup
olmad konusunda baz tereddtler olmutur. Fakat btn ha re
ketterin birbirlerine ll bir ekilde balanmas ve figrlerin
dengeli olarak bir araya getirilmesi yznden, burada klasik l
nn egemen olduunu kabul edilir. Figrler arasndaki balant
larn, barak slupla ilikili olduu dncesi de yanltr. Bu ifade
biimi, arkaik heykelin bir devam olarak kabul edilir. nk figr
gruplanndaki uzuvlar, plastik ifade gcne ve yer yer yuvarlaklt
rna ramen, rlyef gibi biimlendirilmilerdir. Elbise, sa, sakat
gibi baz elerin birbirine balanmas ve biirnlendirilrneleri de
hemen hemen yalnz ss ve hatlarla olmutur. Demek ki, Attik
yarmadasnda rastladmz, elbisenin altndan vcut gsterilme-
si burada yoktur. Bu yzden bu grup heykellerinde iyonik an la
tm esas olarak benimsenmitir. Yani bu zellik dorik anlatrnda
yoktur. Grek sanatnda Bat Anadolu etkisini ak olarak bu neden
le gryoruz. Deli'teki hazine evininfrizi de, gene dou kaynak
l iyonik bir eserdir.
Ayrca heykellerin yz ifadelerinde, arkaikteki anlamszlk yeri
ne, insan iinin duygusal durumu deil, i yaantnn iradi ola-
rak yze yansmas belli edilmitir. Bu ifade ekli, arkaik dnem
de sz konusu deildir. Zeus Tapna'nn dou alnlnda hem R. 327: Parthenon'da kuzey frizi: At
deiik bir konu, hem de deiik bir artistik tutuma tank oluyo gtren delikanl ve ocuklar.
ruz. Burada bat alnlna oranla, btn figrlerin boyutlu ve
belirgin olarak gsterildiini, yani mekan iinde balantsz ola
rak biimfendirildiini gryoruz. Konu, Pelops ve Oinomaos
yar hakknda bir destan canlandrnyor. Buradaki teknik farkla
ra karn, bunu sanatnn yapt bir gelii me balamak doru
olmaktadr.
Olympia Tapna'nn metop rlyeflerinde de, el ve ayakla-
rn doasal optik etdn gryoruz. Bunlar yalnz doa gz.
Jemi deil, ayn zamanda ideal bir zarafetin ve lnn rnekle-
ri olmaktadr. Fakat bu doa gzleml, doal bir natralizma iin
de deildir. Gene burada gzlernin mantrki, fakat optik anlatma
tike gzlernle birlikte ideal ve gereki bir anlatma doru yne[.
milerdir. Yani, Helenistik dnemin madde yapsyla ilgili ifadeci
154/ DNYA SANAT TARiHi
R. 328: Parthenon'un kuzey frizi:
Atinallar.
R. 329: Parthenon'un kuzey frizi. Deli-
kanl ve kurbanlk SJtr.
liini, bu eserlerde grmyoruz. Yzler donuk ve kendine
men dir. Ve vcutlar artk yuvarlaklamaya ynelmitir. Yani
arkaiin, gerekse klasiin ilk devresinde gzlemlediimiz 1
izgisel anlatm, yerini bu yuvarlak formlara brakmaya
Fakat bu yuvarlaklatrma henz klasik slubun yuvarlak
rine sahip deildir.
0/ympia Tapma1'nm Mimarisi: Bu tapnak cephede 6,
da 13 stunu olan byk boyutta bir tapnaktr. Stunlar
tir ve cephelerdeki pronaos ve opisthodom' da anteni er
Yali
stun konulmutur. Cella gemilidir. Orta gemi, ""''"''"'
den daha genitir. Ar, yuvarlak d stunlar, ksa ve kaln
delidir. Yani Aegina'daki ge arkaik tapnak, bundan daha
stunlara sahiptir. Parthenon'da da ge-arkaiin o uzun
li stunlarn bulamayz. Ancak klasik dnemin
stunlar, arkaik sluplulardan daha uzundur. Esasen bu denge
tapnaa o gl ve ayn zamanda zarif durumunu
tadr. Bu bakmdan, Koreni'teki bodur stunlu Apolion
bu devrenin mimarisine daha bir yakndr. Olympia T"n'n"n'''"
en nemli zellii, cephesinde metoplarn yer almasdr. Bu
Pelopones slubundadr. Olympia'nn mimar,
bulunan Elis yresinde domutur.
Yksek ve ge-klasik
Atina, l.. 444 yllarnda Attik Deniz Birlii'nin merkezi olur
geliir. Politika, ticaret ve sanat bakmndan da Grek 1
merkezi haline gelir. Akropol'de byk ve muhteem yaplar
dana getirilir. Phidias, Kalamis, Myron, Polyklet ve
gibi heykelciler yetiir. Achilos, Sofokles ve Euripid, zaferleri
layar eserler yazarlar. Aristophanes, gldrleriyle n
Herodot ve Tuklides an byk tarihileri olurlar. Anak:;ag;or<
Protagoras ve Sokrat, solislierin karsna karak idealist
yi kurarlar. Perikles (I.. 444-429), byk bir devlet adam
lkeye salam bir dzen kazandrr.
Klasik mimari
Olgun klasik slup devresinin en nemli eserleri, Atina
pol'ndeki Parthenon ve evresindeki yaplardr. Parthenon
448-432 yllarnda ina edilmitir. Bu yap, dorik ve iyon ik
lk elerinin birletirilmesinden meydana gelmitir. Kanon
rak kabul edilmi olan alt stunlu cephe yerine, 8 stunlu
yer almtr. Stunlar Olympia'nn stunlarndan daha uztncauu nur. Bylece, bu attik-iyonik slubun, kendini dorik klasiin ege-
Kukusuz, arkaik taptnaklardan daha yksektir. Bylece
arlt daha bir halilletiimi ve yap hareketi yukarya vi','";Jrr
olur. Stunlar yardan yu kan doru incelmeye balar. ""'"n'"""
bu incelme ok az olmasna ramen, binann yukar doru
!iinde nemli bir hafiflik meydana getirir. Dou cephesindeki
dorik ve iyon ik slupludur. Parthenon' da ka non, yani ller
min in kullanlmas nemlidir. Insan yapsnn l birimini
mak ve dzen iin birimler bulmak, Grek sanatnda nemli
GREK SANAT!/ 155
tur. Ite Grek klasik mimari ve heykelinde bu kanonlarn saptan-
nas ok nemlidir. Esasen modl denen l birimleri de kanon-
lardan kmtr. Keza mimaride altn kesit oran da, eski Grekte bu
devrede bulunmutur. Grek mimarisinin en nemli zelliklerin-
den biri, yaplarn ehireilik esasna uygun olarak yerletirilmeme
sidir. Ancak Greklerde, manzara zevkinin ele alnd grlr.
Tapnma ilemi, tapnaklarn iinde yaplmaz. Tapnak nn-
de bulundurulan sunak evresinde tren yaplr ve tapnan ev-
resinde dolalr. Bu tapnma ekli, tanr evi iinin, nemli olma-
nasm salar. Tapnan iine yalnz bir rahibe girer. Cella iin-
de bulundurulan yalmz tanr heykelidir. Ite tapmaktaki bu d ve
i dzen, her devirde tekrar edilmitir. Yalmz klasik devirde fark-
R. 330: Parthenon'un gney kanadm-
l olan Grek yap zellii, tapnak evresindeki ve iindeki stun daki metopu. Santar ve Lapit.
dzenidir. Bu dzendeki slubun rnekleri, verilen izimierde
grlmektedir. Grek tapnaklarnn btn rnekleri, incelememi-
ze bir deiiklik getirmeyecei iin ele alnmamtr.
Grek mimarisinde Parthenon'u takiben yaplan ilk eser,
Parthenon mimarlarndan lktinos'un eseri olan Kap Sunion
Tapna'dr. Bu tapnak da Parthenon gibi, yaps baktmndan
tamamen dorik bir sluptadr. Kap Suniodun stunlar allma
mekilde uzundur. Parthenon'dan da uzundur. Biz bu uzunluu
yalmz, iyonikyaplardan olan Erechtheion'da gryoruz. Stunlar
aras da olduka atktr. Bu bakmdan ok hafif grnen bir yap
oluyor. Bu an Akropolis'teki bir dier yapts Propylaen'dir. Bu
yap, bir giri kapsnn bulunduu bina olarak, Akropolis'in giri-
inde ve yokuun batnda yer almtr. D taraftan, iki kuleli ve
kale gibi bir yap bloku dikkati eker. Her ey savunma ve kutsal
bir yere giriin imk.nlarnt verir. eref salonu misali bir giri yeri,
bir eit parmakilk gibi duran dorik stunlarla cephelenmitir. Bu
giriin sonunda, kutsal tapnaklarn bulunduu yere kan aklk
ta, iyonik stunlar bulunur. Giriin ciddi kapalhna ramen, yap
iinin, taptnaklarn bulunduu avluya tk ksm, zarif bir kabul
yeri etkisi yapar.
Gneye bakan taraftadaNike Tapnat bulunur. Bu kk tap
nan pronaos'unun nnde, drt zarif iyon ik stun bulunur. Bu
stunlar biraz ksa boylu sayhr. Stunlar zerindeki aritrav,
R. 331: Parthenon'un gney kanadm-
ayr tatan meydana gelir. Bunlarn zerinde ligrl friz yer alr. daki 1. Metop. Santar ve Lapit (Kentaur
D.au cephesinin zerinde de, oturan figrlerin sraland bir ve Lapith).
t:z vardr ve birbirlerinden kuwetle ayr olarak ifade edilmitir.
Ondeki stunlarn altnda, yuvarlak ve boumlu birer kaide bulu-
menliinden yava yava kurtard anlatlyor.
. Erechtheion (I.. 420-406) imdiye kadar grdmz yap
tpnden ayrlm bir tapnakttr. Ve btnl olan bir heykel
grnndedir. Ak bir giri cephesine sahip bulunan ve dier
~ephesi kapal olan bir yapdtr. Kuzey tarafmda tapnak yksek-
lnde, bir yan salonu bulunur. Dier yan tarafnda ise, gm-
me stunlarn kapatt kapal bir yzey bulunur. Gney yannda,
bnaya ilitirilmi, taraf ak, esas binaya girii olmayan, karya-
1561 DNYA SANAT TARiHi
R. 332: Parthenon, dou frizi: Poseidon,
Apollon, Artemis.
tid stunlu bir ek ksm bulunur. Bu ek yapya yandan girilir.
tapnaktan bu blme bir giri yoktur. Bu yap, imdiye
grlen tapnaklardan ok, bir eve benzemektedir. Grlyor
Grek mimarisinde, bir yap kompleksini andran yeni tiplerle
!ayoruz. Kuzey tarafndaki stunlar, iyon ik slupta ince ve
dur. Balklarn. altnda geni, ssl bir bilezik yer alr. Bu
Parthenon'un yannda bir mcevherat kutusu gibidir.
ras sslln, ihtiamn ve enerjisizliin, ortaya kmaya
dnn bir rnei gibidir.
Klasik heykel
Biz, Grek olgun klasiinde, arkaik unsurlarn hibirini nrm;h
ruz. Grek klasik heykeli bir dnce arlna sahiptir. l,
kompozisyon ve uyum, bir disiplin iinde yrtlmtr.
malzemenin btn olanaklarndan yararlanabilir duruma
tir. Sadelik ve byklk Grek heykelcisinin dikkatle iirceledii
liklerdir. Arkaik'in plak kurasiar (erkek heykelleri), tanr
ri olduu zaman da, plaklklarn korurlar. Koreler de (kadm
kel/eri) arkaik devredeki giyinik durumlarn klasik devrede
faza ederler. Ancak btn bunlara ramen kuroslar, yerlerini
oranda da olsa, giyinik erkek tannlara ve atietiere brakmaya
lamlardr. Fakat klasik heykeldeki nemli fark, arkaikteki
ki unsur sralamasnn tamamen ortadan kalkmas ve bunun
ne sanatnn, heykelini optik bir gzleme gre bi;imlerdirr
ye balamasdr. Bylece arkaik heykeldeki inac gzlem
optik bir gzlem dikkati ekmeye balamtr. Kadn heykeller
deki elbiselerin, arkaikteki aa doru dm, dikey
rine paralel kvrmlar, daha gereki ve optik doal nii",,;-,.,;;"
gre biimlendirilmitir.
Bunlarn yannda, Grek klasik heykelindeki figrlerde,
l yzlere rastlamayz. Yzlerde, psikolojik i duygu hibir
de belli olmaz. Bunun nedenleri, aslnda o dnemin ideal
tipi zerindeki genel kandan gelmektedir. nk olgun
hibir zaman duygularn belli etmemesi fikri, bu devrede
inand bir konudur. Phidias'n heykellerine ya da
Diskebal'ine bakacak olursak, hareket eden, savaan
yzlerinde en kk bir gerilme, bir sknt, kendini zorlama
meyiz. Gerilmeler ancak vcutlarda grlr. Ite bu hususlar,
barak a sanatn temsil eden Helenistik dnemin """odm
yzlerde i duygularn biimlendirildiini, hareketlerin
ye tamamen fonksiyonsuz olarak tandn gsterir. Ite bu
tomi fonksiyonsuzluu, Grek klasik heykelinde grlmez.
aksine Grek klasik heykeli, son derece ll, arbal
ve ideal bir insan vcudunun lleri iinde bic:imlerdiilrri!
Grek klasik heykelinde, barak sluplu figrlerdeki, o rol
mu gibi hal de yoktur. Vcutlar son derece normal ve
duru iindedirler. Arkaiin o stuna benzeyen vcutlar artk
bolmutur. Kompozisyonlarda her vcut bir btn olarak
almtr. Sonra, heykeller tek figrler halinde ve sekin bir
GREK SANATI 1157
zisy?n ola'.ak biimle~dirilmilerdir. Bunlar, gerekten Grek hey-
kelcsnn onem verdg ve ulamak istedii konular olmutur.
Grek heykelcisinin, arkaiin o kat vcutlarn artk ele alma-
d belirtilmiti. Ancak Grek sanatnn bykl ve antsall
yeni bir gzlemin sonucu olmutur. rnein, arkaik heykelin iki
bacak zerine oturan vcudu yklendiini gryoruz. Buna kar-
lk klasikte, hacaklardan biri salam olarak yere basyor, dieri
ise yalnz_Yere konuyor. Bylece kalan n bir taraf yukarda, bir
taraf aagda kalyor. Ite, ayakta, tek bacak zerindeki bu vcut
duruu, birok klasik sanatnn eitli nanslarn denedii bir R. 333: Parthenon dou frizi: Athena
hareket olu.yor. Hareketin bu ince nanslarrn yakalamak iin, hi taratmdan kutsanmi pepfosun teslimi.
kukusuz dkkatli bir gzlem gerekir. Bu rahat duru iinde, Grek
sanat antsal, deerli, byk, ideal insan niteliini ortaya koy-
mutur.
Ayrca Grek klasik heykelinde, kadn heykellerinden ok, erkek
heykellerinin ifade bakmndan deer kazand grlyor. Yani
Grek sanatnda erkek heykelinin, kadn heykelinden ok yeri olu-
yor. Dikkat edilirse, erkek tanrlarn kadn tanrlardan daha ok
olduu da bir gerektir. Grek klasik dneminde, idealize etme
yannda: optik gzlem ile aklclk da vardr. Yani an mant,
optk gozlem br et artmaya tabi tutmutur.
PARTHENON
Parthenon heykeller!
Grek klasik heykelini incelerken bizim karmza ok gl hey-
kelcler kyor .. Parthenon'un btn heykel planlamasn yapt
belrtlen Phdas bunlardan biridir. "Gen kiz dairesi" anlam
na .g:len Parthenon, Greklerin Tanra Athena'ya verdii nemi
belrtyor. Ite bu gen tanr kz iin Grek, en gzel tapnan
yaplnasnda ve bir kuyumcu ii gibi ekillendirilmesinde, ann
bu buyuk heykelcisini grevlendiriyor.
Parthenon'un heykelleri, dou ve bat alnlklarn, metoplar,
zemn duvarlarn ve tapnak iindeki byk Athena heykelini kap-
samaktadr. Bugn bu heykellecin ou yok olmutur; ou da
eitli mzelerde bulu:_maktadr. Bu bakmdan Athena'ya tahsis
edlen bu buyuk tapnagn heykelleele ssl, geree uygun halini
blmyoruz. Bu tapnakta bulunan 92 metopun tm ve 12 met-
re yksekliinde dev bir ant olan Athena'ya ait heykelin yapl
mas. n br heykelcinin btn hayat boyunca almas gere-
keblr. Bu bakmdan bu tapnan yaplma sresi olan (L. 448-
R. 334: Parthenon dou frizi: evre*
432) yUar iinde, bu eserlerin tmn bir heykelcinin yapmas lerine bakan tannfar. Hermes, Diyo-
r;umkun ~eildir. Yalnz 92 metopta bulunan 180'den fazla fig- nizos, Demeter ve Ares.
run o b uyu k boyutlaryla icras, akllara durgunluk vermeye yeter.
Bu b~kmdan Phidias'in bu eserlerden byk ounluunu, belki
~end denetm alt,nda ann baz byk sanatlarna yaptrm
~~a.s mumkundur. Fakat bunlardan hangisinin kendisine, han-
gsnn baka sanatlara ait olduunu karmak nemli bir al
may gerektirir.
158/ DNYA SANATTARiHi
Biz, Grek olgun klasiinde arkaik bir unsur grmyoruz.
literatrde bu an en byk heykelcisi olarak gsteriliyor.
yapt tanr heykellerini gren Grek, tanry baka biimde
vur edemiyordu. Onun tanrlar, yumuak yaradlii ve iyi
li grntedirler. Olympia Tapna'ndaki heykellerin,
ortaya kmasnda bir aama olduklarn dnmek zordur.
bu tapnaktaki feykelleri yapan atlyenin almalarn
Bunlar ile Phidias'n eseri arasndaki fark da biliyoruz.
Parthenon heykellerini incelerken bu farkiara ayrca rlenicereXi
Parthenon frizi zerindeki figrler, metoplarn zerindeki
saysndan fazladr. Bu kadar kalabalk bir'ligr kompo;<ii!;yonu
da yap zelliinin dikkate alnmas gerekir. Fakat bu friz
deki temalardan bazlar, rnein tren alay motifi, Iyon
dr. Ve frizde eitli sanat ellerinin izleri vardr. Zaten bu
geni bir heykel almasnn bir tek adamn elinden nk"m"v.,;.
na deinmitik. Parthenon'un her alnlndaki heykel
s, Michelangelo'nun Medici mezarndakinden fazladr.
R. 335: Parthenon kuzey frizi: Sttr g-
den yeniyetme bir ocuk. zemin platformunun kenarn dolanan rlyef-frizi de katarsak,
yapnn yklendii heykel hacmi, daha iyi tasavvur edilebilir.
Dou alnlnda, Olymp'te dier tanrlarn da bulunduu
srada Zeus'un kendi bandan, Tanra Athena'y yaratmas
nesi grlyor. Bat alnlnda ise, Athena'nn Poseidon ile,
yarmadas lkesi zerinde kimin egemenlik kuraca Ku''"''"""'
iddiaya tutuma konusu gsteriliyor.
Metoplar
Parthenon metoplarnda, Greklerin, barbarlar ve dier
olmayan halklarla olan savalaryla devler, Amazonlar, Asyaar
santarlar resmedilm ilerdir. Bu tapnan zerinde grlen
ve halklar, kltr ve barbarlk konularnn, mitolojik varlk ve
R. 336: Parthenon'un dou almlll:
r larn konu ve heykel program olarak Perikles tarafndan
Peitha heykeli.
olabilecei, sanat tarihileri arasnda ortak kandr.
Dou metoplannda ise Zeus ve Hera, bir araba iinde
srcs olarak grnyorlar. Poseidon ve Apollon, Anfrit
Artemis'in araba iinde gsterilmeleri, Olympia Tapna'nn
yelleriyle balantldr. Fakat dou alnl ile at tepesindeki
kelin Phidias tarafndan yapld genellikle kabul edilir.
Metoplarn byk ksm ya tahrip olmu ya da ka;;b<lrrutu
Bu yzden bunlarn oluturduu genel kompozisyon dzeni
mndan, bir gr saptanamamtr. Ancak, birbirlerinden
liflerle ayrlm olan metop heykelleri arasnda, plastik
ve konu bakmndan bir balant olduunu dnmek
olmadndan, metoplarn ayr ayr sanatlara verilmi
da bir saknca grlmemi olabilir. Kald ki biz, elde kalan
larn ounda bu gr glendiren slup ve konpozisyo
farklar grebiliyoruz. Genel olarak Parthenon'un santorlarla
li olan metoplarnda, konu ve kompozisyon bakmndan
Tapna'nn rlyefleriyle bir balant olduuna deindik.
bu balant, yalnz metoplarda deil, bat alnlnda da
GREK SANATI/159
lr. Parthenon'daki santarlar sav:at, Olympia'nn bat alnlnda
da grlr. Partenan'daki santarlar savann, Olympia'nn bat
alnl ile olan ilikisi, birka noktadan ele alnabilir. Bir kere bu
iki tapnan da metoplarnda, figrlerin hep ikili olarak kompo-
ze edilmesi, ilk benzerlik olarak ele alnabilir. Ayrca kompozisyon
benzerlii de vardr. Bunlara, her iki tapnaktaki dramatik hava-
y da ekleyebiliriz. Nasl Olympia'da bir santarlar mcadelesi var- R. 337: Parthenon'un dou frlzi: Ktzlar
sa ve ifadede bir arlk grlyorsa, burada da figrlere bir ar ve bayram1 dzenleyenierin geiL
lk verildiine tank oluyoruz. Santarlarn balar da birbirlerinden
farkldr. Bu tip farklln, sanatlarn ayn atlyeden olmalarna
ramen, kiiliklerinin farkl olmasna balamak genel bir gr
tr. Hi kukusuz buradan, ayn atlyedeki deiik sanatlarn,
ayn dnce ve kompozisyon endielerini hissediyoruz. Ayrca
Olympia'nn rlyeflerini yapan atlye, bu alanda hret yapm
olabilir ve bu yzden de Phidias, bu atlyenin sanatpsna metop~
larn yapmn brakmakta fayda grm olabilir.
Yukarda belirtilen endielerden tr, metoplarn Phidias tara-
fndan yaplmam olduu sonucunu karyoruz. Ancak kimi
hususlar vardr ki, bunlardan birka Parthenon Irilerinden baz
larn Phidias'a atiettirmeye yetmektedir.
Parthenon frizleri
Parthenon'da cella evresini trdolay dolanan !riz, metoplarda da
grlen sert anlatrnn izlerini hibir surette tamaz. Gerek form,
gerekse hareket, artk bir zorlanma iinde gsterilemez. Figr
modlesinde bir canllk, bir hayatiyel emaresi grlmeye balar.
I ve d formlar, birbirlerine karlkl olarak ve uyumlu bir ekil R. 338: Parthenon'un gney frizi: Bay-
de balanrlar. Friz, arkitektonik bakmdan dorik slubun bir bulu- ramt dzenleyen, delikanit ve kurban-
u olarak kabul edilmiyor. Friz, mene bakmdan bir iyonik slup lik str.
unsuru olarak kabul edilmektedir. nk iyonik slup, ssll,
1 yapsal unsurlara tercih etmektedir.
Parthenon'un !rizi, metoplara oranla daha alak kabartma ola-
rak ilenmitir. lyonik rlyefler, genellikle yksek kabartma ola-
rak ilendiine gre, buradakilerin nispeten alak olarak ilenme
si, bunlarn dorik heykel slubuna gre yapldn gstermekte-
dir. Alak rlyeflerin, biimlenmede mekan yaratmas iin, pers-
pektif grntl olmas gerekir. Buradan Grek sanatsnn optik
ve perspektif gzleme sahip olduunu karmaktayz. Ancak bu
heykellerde, derinlemesine bir mekan endiesinin ve perspekti~
fin olduunu grmyoruz. Yani yzeyden derine doru perspek-
tf azdr. Bu yapnn metoplannda dz bir zemin olmasna ra R. 339: Parthenon'un batt frizi: Atlifar
men; figrlerin arkasndaki zemin biimlenmesi, plastik bir deer grubu.
lendrme ve hacim gsterir. Ancak gene de dz zemin mevcut-
:e
tur figrleri toplayc bir etki yapar. Herhalde, heykelci bu dz-
luu, yapnn yzeyleriyle bir balant kurmas iin kastl olarak
yapmt. Fakat bu zemin zerindeki figrler, yksek knl olma-
dklar iin, yapdan ayr, kopuk bir etki yapmazlar. Bu ince rlye-
fe ramen, figrler ve uzuvlar, belirgin biimde ince ve zarif bir
k-glge biimlendirilmesiyle ortaya karlar. Figrlerin hareket-
1601 DNYA SANATTARiHi
R. 340: Ofympia, Zeus Tapmat'nm
metop'u. Atlas, Herakles'e Hesperid
elmasn getirirken. Ancak burada At-
/as'm arkasndaki Athena kadm figr
grlyor.
R. 341: Pofyk/et: Mzrak tayan atlet
(I.. V. yzyl).
leri hibir zaman derinlemesine deildir. Yani figrlerin harek,etle
ri, derine doru perspektif etki yapmazlar. Esasen bu derine
perspektif zellik, tamamen barak bir zelliktir ve bu, rlyefte
konusu deildir.
Friz zerinde yer alan Atinalllarn Parthenon'a gidileri, bir
alay olarak rlyef haline getirilmitir. Bu tren alaylar
nu ilemek, bir Iyon buluu idi. Yola koyulan ve drtnala
ift ift atllar, Parthenon'a doru gitmek zere frlayan
lar, kurban edilecek hayvanlar tayanlar, geit alayn ~-''---
kibar Atinallar ve en sorda da peplos denilen elbisenin
Athena'ya verilmesi sahnesi, bu resmigeidin son sahnesi olur.
sahne ayn zamanda tarihi bir konudur. Yani gerekte tekrar
len konulardan birisidir. Biz bylece Parthenon'un evresinde
de olacak bir treni n, daha yapnn inaatyla birlikte tasvir
mek istendiini gryoruz.
Parthenon'un bat cephesine bakan tarafndaki frizde, ne.c,e
mi iin hazrlk yapan insanlar, ayaklarna sandallarn ba<lla\ranl
r, peploslarn taparlayanlar gryoruz. Bu friz zerinde
melik anda bir ocuk, bir delikanl, bir de atn tutan bir
vardr. Buradaki at, figrleri, profilden duruuyla birbirlerine
lyor. Kiiler konuurken, svarinin at zap! edii hareketli bir
gibi grnyor ilk bakta. Ancak biz burada klasik slubun
tdan kaan btn zelliklerini buluyoruz. Atn ahlanmas
su, gene Olympia Tapna'nda ilenmi bir motifti. Fakat
daki ilenii ve figrle atn dengeli anlatmn Olympia' da
na ararz. Frizin epeevre ileniinde de deiik elierin c'supn cek olan peplos, onu oraya getirmi ve ocukluktan yeni km
na rastlyoruz. Bu bakmdan bu Irizin Phidias'n eseri olduu
rinde de kukuya dyoruz. Ancak frizdeki klasik anlatm hi
ku yok ki metoplardan ok daha deiiktir.
Tapnan uzun kenarlarndaki frizler, deiik sluptadr.
biim olarak byk bir hareketlilik iindedir. Byk bir
iinde hareket eden bu atllar, Irizin yap etrafnda akc bir
de dolamasn salarlar. Atllar grubunun geii, kuzey ve
frizlerinin yarsn kaplar. Bu gney ve kuzey frizlerinin
r n ise, araba srcleri, ki bar Atinallar, mzisyenler, kurban
yanlar, genler ve kurban edilecek hayvanlar kaplar. Kuzey
sindeki uzun frizde ise atllar, mzisyenlerden daha ok yer
mlardr. Testi tayanlarla koyunlar srenler ise burada hi
turlar.
Atllarile araba motifleri, bize gene Olympia'nn rlyeflerini
latrlar. Fakat bu motifleri n kompozisyonlar,
farkldr. Olympia'da, kompozisyon bakmndan bunlardaki
gelitirilmi bir durum yoktur. Bir kere, Olympia'daki
birbirlerini kesmeme durumu, burada grlmez. Pe-th>nrn'u
gney Irizindeki arabay eken 4 atn birbirlerini
ri, Olympia' da grlmez ve bu figr kesii eri, Parthenon
de ortak bir zellik olarak ortaya kar. Yalnz Parthenon
de ortak olmayan husus, elbiselerin yani peploslarn o.m,nrl.
ki sanat zellikleridir. Kuzey Irizindeki peploslar ile bat
GREK SANATI/161
deki insan ve hayvan anatomileri birbirlerinden farkldrlar. Hatta
kuzey Irizindeki kabartma ykseklikleri, bat frizine oranla daha
alaktr. Kuzey Irizindeki kibar Atinallar grubunda grlen figr-
ler, birbirlerini yar yarya kapatacak ekilde yaplmlardr. Kuzey
Irizindeki testi tayanlar grubu, peploslar iinde vcut zellikle-
rini hi gstermezler.
Kuzey frizinde yer alan gruplar, mzisyenler, hediye gtrenler
ve hayvan srcleri, Parthenon frizlerinin tm iinde en gzel
ve baarl rlyeflerdir. Bunlarn rlyef olarak kalitesi, kuzey !rizin
deki dier rlyeflerden ayrlr. Bat Irizindeki rlyefler de bu kalite-
de deildir. Kuzey frizinin bu yukarda belirtilen gruplar, biim-
R. 342: Parthenon'un dou almltmda
lendirme bakmndan dier gruplardan ok farkldr. Kuzey !rizi- Kore ve Demeter.
nin bu baarl ksmndaki figrlerin yzlerinde yer yer portre zel-
liklerine bile rastlanr. Peploslarn son derece ak medlesi ve ana-
tomik biimlendirmenin gzlemi, hareketlerin bnyesini akla
yan bir ekildedir.
Gney Irizinde birlii tema deil, kuzey Irizinde olduu gibi,
sanatnn kiilii, yani slup salamtr. Dou frizinde ise durum
bsbtn bakadr. Gney ve kuzey frizlerinden, yani iki koldan
gelen gruplar burada durur; hareketler sakinleir. Bunun nede-
ni, konu olan tren alaynn burada durmasdr. Dolaysyla dou
frizi, btn Irizin merkezi olur. Esasen yukarda da bahsedildii
gibi friz zerindeki hareketler, hep dou Irizin e ynelmektedirler.
Bu frizin ortasnda, tren alay yani Atinallar Parthenon'a gelmi
lerdir. Burada Tanra Athena'ya bir din adam tarafndan verile-
bir delikanldan alnr. Bu iki ligrn yannda, kzlarn bir rahibe-
ye yastk ve sandalye getirdikleri grlr. Bu iki grubun iki taraf
na gelecek ekilde tanrlar oturmulardr. Iki yanda oturan tanr
lardan sadakiler saa, soldakiler sol tarafa bakarlar. Bylece bu
ksm, friz ortasnda merkeziletirilmitir. Tanrlar kendi etrafiann-
daki insanlardan daha byk olarak resmedilmilerdir.
Parthenon alnlklar
Parthenon alnlklarndaki figrler, kabartma deil, boyutlu
heykeller olarak ele alnmlardr. Ancak figrlerin dzeni, bir hey-
kel gsteriinden ok, dramatik bir hava yaratacak ekilde yapl
mtr. Heykellerdeki hareketler, ortadan kenarlara dorudur. R. 343: Parthenon'un dou almltmda
Ornein, dou alnlnda, ortadaki kadn habereinin hareketin- Diyonizos 'un uzanml insan pozunda-
den bu dzen anlalyor. Ayrca alnln dzeninde, simetriden ki figr.
mmkn olduu lde kald grlyor.
Solda plak olarak yere uzanm duran Diyonizos'un hareketi-
ne, sa da bir karlk olarak, Afrodit giyinik ekilde, anas Diana'nn
kucana yaslanmtr. Iki figr birbirine kaynamtr. Bylece
Tanr Diyanizos yalnz, Afrodit ise ikili figr olarak, karlkl yer
almlardr.
, Bu nedenle simetri dalm ve klasik dzen bozulmutur. Ayrca
fgurlerde canl bir biimlendirme dikkati ekmektedir. Heykelci,
taa iyice hakimdir. Ayrca yer yer heykele, et ile kuman madde
DST ll
162/ DNYASANATTARiHi
R. 344: Parthenon'un dou a/mlm-
daki Tanri Iris'in torsosu. Londra, Bri-
tish Museum.
zelliklerinin verilmeye balad grlr. Ksacas, burada
yalnz biim alm ekli d:il, ay~ zamanda maddelemesi
konusu olmutur. Biz, dogu alnlgnda, gynk zarf kadn
tmnn ksmen doasal (natralist) ifadeye vardn arl'iYOfu
Bu kadn zarafeti, aslnda iyonik biim le attik biimin
gsterir. Bu alnlkta, atlar sren svarileri hari tutarsak, yalnz
plak erkek fgr grrz. H.atta Zeus'un bile st ksmnn
lak olduu sanlyor.
Yalnz Diyonizos ile Hephaistos'un tamamen plak
anlalmaktadr. Burada Hermes ile Poseidon yokturlar. Bu
lere karlk yedi kadn figr alnla hakim olmaktadr. Bunlar
Demeter, kore, Afrodit, Diana ve Peitha'dr.
Diyonizos'un figr, mantasunun zerine uzanm olarak
!erilmitir. Vcudunda yer yer, baz gs kemikleri
ama vcutta hibir ylma ya da geveklik nii'7lllenmeme,kterli
Hareketin hafiflik iindeki etkisi, genel bir klasik slup zelliielir
Aslnda Parthenon alnlklarnn heykel dzeni hakknda
bir fikrimiz yok. Yalnz 1674 ylndaki durumu hakknda
desenine dayanan bir tahmin vardr ki, bu da aslnda he:ykc,lle
tm durumunu gstermez. Heykellerinin, dnyann eitli
lerine tanmas yznden bu alnln kompozisyonunu kesin
ekilde belirlemek mmkn olmamtr. Hamann'n eserinde
alan aklamalar da, Carrey'in tahminine dayanyor. Ancak
lerde bulunan alnlk paralarndan, bu heykellerin barok
doru yneldiini ve artk madde anlatmna ulatn, 1 i
iinde olan tanralarn ve erkeklerin, gerekten, vcut i 1
et anlatmna dayanan grnlerini ifade ettiini
Parthenon'un bat alnlnda, Tanra Athena ile Poseiidon'u
Attik lkesi iin birbirleriyle olan kavgasn gryoruz. Dou
llda ise, Zeus'un bandan, Tanra Athena'nn dou
si tasvir ediliyor. Hamann'n aklamasna gre 0 > dou 1
nn, klasik sluptan eylemli hareketlere ve zelliklere ynelmi
olgun bir sanat tarafndan biimlendirildii, dolaysyla
Phidias'n bu heykelleri ekillendirebilecei belirtiliyor.
da anlalyor ki, bu iddia da kesin deildir. Ancak bu alnlk
kellerinin, metop ve frizlerdeki anlaytan ok farkl bir heykel
bunda olduu anlalmaktadr.
Bat alnl, simetri ve yap bakm ndan okdaha titizdir
ifadesinde, tek tek her eyi gsterme n'yeti vardr. Heykellere,
kezi bir dzen iinde yer verilmitir. Poseidon ve Athena
bat alnlna, ortada durmalar nedeniyle hakimdirler. Ve bu
lktak' figrler, ortadan kenarlara doru klrler. Bu da,
Olympia alnln hatrlatr. Bu yzdendir ki, Hamann bu 1
Phidias'a atfetmez. Fakat, heykel grubu, byk bir hareketlilik i
dedir. Ve bu hareketlilik de Olympia alnlnda grlmez.
Bat alnlnda grlen figrler unlardr: Athena, Poseidon, 1
gibi kadnlar; Kekrops ve Aglauros'un torsolar; llisos Nehir
(1) Geschichte der Kunst, Altertum, s. 636~637
GREK SANATI 1163
gibi erkek figrleri ve ayrca aha kalkm at motifi vb. Bu figrler-
de oympia ile karlatrlabilecek baz kompozisyon hatrlatma
lar varsa da, anlatm tamamen barok ya da ge klasik zellikleri
gsterir. Bunlar da Olympia'da olmayan zelliklerdir.
Tahmin edildiine gre Parthenon Tapna'nn alnlklar, yap
nn dier blmlerinde yer alan heykellerden daha sonra yapl
mtr. nk akland zere, bu heykellerde klasik slubun
dnda grlebilen zellikler vardr ve barok heykellerde gzlem-
lenebilen baz zellikler artk daha da sk grlecektir.
parthenon heykellerinden sonraki gelime
parthenon yapsnn bitmesinden hemen sonra, Grek yarmada
snn kent devletleri arasnda, hemen hemen 30 yl sren sava
lar gryoruz. Bunlara Pe/opones Savalan deniyor. Bu sava
lar srasnda btn sanat almalar hemen hemen duruyor.
Ancak 408 yllarndan sonra yeniden bir sanat etkinliinin iek- R. 345: 0/ympia Tapmal'nn ba-
t a/mltmda bulunan Apolion heykeli.
lendii grlyor. Ve Parthenon slubu, kasabalara kadar yay
Heykelde arkaik kat1ltk grlmyor.
lyor.
Parthenon'u izleyen devrede, heykellerin sanki serbest bir tr
ayla resmedilmi bir tablo gibi etki yaptn gryoruz. Bu rahat
allm doku yznden hareketler birbirlerine balandndan
bir etki ve kompozisyon btnl dikkati ekiyor. Insan figrle-
ri birbirlerine dolanyor. Mekan yaratan bir perspektif dikkatimi-
zi ekiyor. Ite bu husus, Parthenon'daki heykel anlaynn d
na kar.
Biz bu zellii genellikle rlyef biimlendirilmesinde gryo-
ruz. Bildiimiz gibi Parthenon rlyeflerinde derinliine bir pers-
pektif yoktu. Halbuki imdi bu derinliine anlatm ortaya km
tr ve barok anlatrnn nemli zelliklerinden biridir. Figrlerin
hareketlerinde bir ihtiras, bir hamle, bir dram ak olarak gr-
lr. Hayvanlarn yer ald kompozisyonlar dzenlenir. Av konula-
r, aslanlar, atlar, efsane hayvanlar, sfenkslerortaya kar. Bylece,
ayn zamanda dekoratif bir anlatm domaya balar. Bu zellikle-
rin grld eserlerden biri, V. yzyln sonunda yaplm olan
R. 346: Olympia'daki Zeus Tapma'nm
"Sandallanm Balayan Nike" heykelidir. Bu heykelde, denge- dou almltmdaki bir delikanli heykefi.
yi ve oylumda dzenli olarak datlm olan unsurlarn armoni-
li biimlendiriliini gryoruz. Baka heykellerde, elbise kvrmla
rnn altndan vcudun btn unsurlar, Parthenon'daki gibi yer
yer ortaya konuyor. Ve rlyef de artk mimariden tamamen ayr
bir anlayta, yani mimari unsurlarla ilgisiz olarak biimlendiriliyor.
Kabartma, Parthenon'dakinden daha yksek olarak modle edili-
yor. Hareketler anlk anlatm veriyor. Kvranan kollar ve bacak-
laryla her yne byk bir serbestlik iinde hamleler yapan figr-
ler yer almaya balyor. Elbise kvrmlarnda yn deiiklii gr-
lyor. Kabartmalarda peplos kvrmlar, oalyor ve kabarkla
yor. Elbise kuma, vcuda slak bezin yapt gibi gsteriliyor.
Bylece kadn uzuvlar ekicilik kazanyor. Bunun bir zarafet, bir
gzellik olduu gr, bu dnemin nemli bir zellii olarak
beliriyor. (Resim 391) .
164/ DNYA SANAT TARiHi
R. 347: Praxiteles: "Knidos Afroditi"
denilen heykelin kopyas (I.. 350).
Heykelin plak oluu Grek klasik s-
fup devresi iin nemlidir. nk ar-
kaik slup devresinde kore heykelleri-
nin hep giyinik olarak biimfendirildii
grlmt.
IV. yzyl heykel sanat . skopas:
Grek yarmadasnda bu ada politik alanda byk br
ve deiim grlr. Sakrat'n ldrlmesi (399). Akdemi'n
kuruluu (387). lspartallarn Perslere kar sava
Makedonyal Filip'in Yunanistan'a hakim oluu (338). li<k,onio'
(366-323) Grekleri yeniden idaresi altna almas. Pers
alnmas ve devietinin ortadan kaldrlmas (330). Hint seteri
325). lskender'in Sus'ta (Mezopotamya) bir merkez kurarak
dan btn Dauyu helenletirmek istemesi. Babil'deki
dan btn nasya ve Balkaniara kadar byyen imloarat<>riL
idare etmesi. Afrika'dan Ispanya'ya kadar birok lkeden
elilerin kabul. Bu devirde Platon'un ve lskender'in
ni Aristoteles'in byk etkileri grld gibi, un.aniistan'<ia
Domestenes'in sonu vermeyen bamszlk hareketinin
s. Atinal Xenophon ve Theopomp'un nemli tarihiler
yer al bu ada grlr.
IV. yzyl heykel sanat, Parthenon'un at yolda
Atlml hareketler, bol elbise kvrm abartmas, et-deri
na olan eilim, bu yzyln heykellerinde devam eder. Fakat
anlatrnn gittike gelitii grlr. Rlyeflerin mekan ifa:le,;ind
yzeyden derine doru bir perspektif kullanlarak kesit bir
kompozisyonu elde edilir. Adaleler imeye balar. Yumuak
vcutlaryla ilgili olarak, mermere etin optik etkisi verilmeye
lan r.
Bu biim verme alannda, Praxiteles nemli bir heykelci
belirir. Skopas daha deiik bir heyecan iinde heykellerini
ya koyar. Yzde, i ifadesi yansr ve heykelde kiisel zellikler
grnmeye balar. Bundan tr vcutla birlikte yz de
kazanr.
Klasik'in olgun ana kadar, yzlerde hibir i anlatm
mez. Oysa imdi, yzde portre anlatrnma ynelinir. Hevk<ld<
ideal vcut anlatmlarnn yerine, kiinin ilgi ekici .zellikl<"i
rir. Bu nedenle, toplumsal ortak ideal, yerini, kii karakl:eristi~
terk edince btnn armonisi, ideal lterin birbirleriyle
ball ortadan kalkar. Bylece kiiyle birlikte hikayeci bir
gelime olanan bulur.
Mimarlkta da tapnaklar, yerlerini kiilere ait mezar
na terk eder; kii antlar. Klasik slubun ortak ideal-rnek i
yerine, tek tek, herkesin deerine nem veren yeni bir.sanat
rir. Buradan da kiiye ait mezar yannda, kiiyle ilgili mezar
fi doar. Bu rlyeflerde yzleri seyirciye dnk insanlar ve
hayatlaryla ilgili sahneler ortaya kar. Bu yzden heykel,
dini grevden, kiilerle ilgili bir greve ynelir. Bunun
vcut gzelliine nem verilmeye devam edilir. Vcutlarda
ve kibar hareketler zellikle gsterilir. Hi kukusuz klasik
henz srmektedir. Ancak barok zellikler de bu arada yer
ya balar. Bu bakmdan IV. yzyl, Parthenon'un deerlerinin
dnda gelierek devam eder.
GREK SANATI/165
.. IV. yzyln nemli heykelcilerinden olan Skopas, duygulu
Jeykel anlatmyla n kazanmt. Halikarnas Mozolesi'nin frizleri-
ni ve Tegea (Gney Yunanistan)' daki Athena Tapna'nn alnlk
heykellerini yapmt. imdi Londra'da bulunan "Gen Herak/es"
heykeli de onun bir genlik eseridir. Eserlerinden ancak bazlar
nn kopyalan gnmze kalmtr. Skopas'n heykellerinde, vcu-
dun maddesiyle ilgili biimlendirmeyle kadnlk etkisini, abart
l bir ekilde grmyoruz. Yalnz kuwetli ve enerjik slup, ese- R. 348: Parthenon'un kuzey-batdan
grn (I.. 448-432). Mimar lkti-
rinde belirgindir. Vcut gzelliine ait anlay da, Halikarnas nos taratmdan yaplmtr.
Mozo/esi'ndeki rlyeflerinde grlr. Bu kabartmalarda zellik-
le sava sahneleri tasvir edilmitir. Halikarnas Mozolesi'nin dou
tarafndaki frizde Amazanlarn sava grlyor. Bu friz figrle-
rinde, vcutlarn yaptklar hamle iinde uzadklar ve elbise kv
rmlarn n kvrlp uutuu grlr. Biz bu anlatm aynen XVII.
yzyl Avrupa barak kiliselerinin heykellerinde gzlemliyoruz.
Fakat Skopas'n heykellerinde grlen vcutlar, barokun o ok
dank form dzeyine henz varmamtr. Skopas, klasik sana-
tn vcutta arad o gzel, orantl, zarif hatlardan vazgemez.
Fakat yzlerde, klasik eserlerdekinin aksine, yaplan mcade-
lenin iddeti okunmaya balamtr. Bylece, savan o iddetli
hareketlerinin fevkalade atakl, bilgili bir gzlemle ifade edil-
mi olur. Halikarnas Mozolesi'ndeki Skopas'a atfedilen heykeller,
yalnz dou cephesindeki kabartmalardr. Mozoledeki dier rl-
yefler, onun ada olan baka sanatlar tarafndan yaplm
tr. Skopas'n ba heykellerinde klasiin o ifadesiz ehreleri henz
grnmekte devam eder.
Praxite/es:
Dikkat edilirse, I.. IV. yzylda, Skopas ile Praxiteles, Bat Ana-
dolu'daki eserlerin sanatlardr. Praxiteles Atinaldr. Parthe-
non'u da etkileyen lyonya, artk byk sanatlar bile bnyesi-
ne eken bir uygulama yeridir. Esasen Helenislik a'n hazr
ln, eserlerini incelediimiz IV. yzyldan itibaren gryoruz.
Halikarnas'taki Byk Mozole'nin heykellerini, Skopas ile ada
heykelciler yaparlarken, bu kez Efes'te Artemisian'da Praxiteles
almaktadr. Bu yapnn, IV. yzyln ortalarnda meydana gel-
diini biliyoruz. Praxiteles Artemisian'un zemin evresindeki rl-
yeflerinden bazlarn yontmutur. Bu rlyeflerdeki kabartma ok
derin olarak ele alnm, bylece klasik gelenekten uzaklalm
tr. Burada Praxiteles'in, babas heykeltra Kephisodot'la alt
kabul edilir. Praxiteles, yumuak stiliyle babasnn Pelopones
lislubundan ayrlr. Fakat babasnn stun biimindeki figrleriyle
ilikisi kabul edilir. Zarif el hareketleri, Praxiteles'e ait slup zel-
liklerdendir.
Praxiteles'in nemli eserlerinden biri "ocuk Diyonizos ile Her-
mes" heykelidir (I.. 350). Bu heykel, ayakta duran bir gen-
le, kolunda tuttuu ocuktan oluur. Gencin elbisesi (peplo-
su), vcudun tamamen dnda tutulmutur. Heykeldeki zellik-
166/ DNYA SANATTARiHi GREK SANATI/167

ler, vcudun kaygan bir ekilde medlesiyle anatomide abartma
yaplmamas, yapsal zelliklere varncaya kadar optik gzlem,
bal kalnmasdr. Bu yzden eserde, anatominin ok dikkati;
bir gzlemi grlr. Ve bu gzlem, anatominin btn zellik.
lerini fevkalade bir ineelikle aksettirir. ok hafif ekilde, yukan.
dan aa dnerek deien cephe hareketine uyan vcut uzuv.
lar, rahatlk iinde ve hibir kaslmaya ve katla yer verilme.
den yontulmutur. Harekette ba, gvde ve bacaklar, bir dn.
n farkl cephelerini gsterirler. Ve duru, skGn iinde biim.
Jendirilmitir. Elbise, uzun ettlerden sonra ezberlenmi, ina
edilerek yaplan kvrmlardan deildir. Burada elbise kvrmla.
r tamamen natralist bir grntedir. Ite bu zellikler, hey.
kelin artk barok slup eleriyle dalmaya baladn gsterir.
Ancak bu barok zellikler, henz heykelde ounlukta deildir.
(Resim 349)
Praxiteles'in vcut arln tek ayak zerine verdirerek biim-
lendirdii duru, anda ok sevilmi ve bu hareketin birok
nanslar uygulanmtr. yle ki, bir aa ktne, bir vazoya
dayal olarak yaplm eitli Afrodit, Apolion heykelleri yonu.
mutur. Bu ada ayn zamanda bronzdan statlerin de oal
d grlr. Sonralar, Romallar bu heykellerin birok kopyas.
ve hareket motifi bulunmu olur. Biz buna "Lysipposvari hareket"
diyoruz. Tek bir hacan zerine vcudun tm arl verilmi,
dier ayak da geriye doru parmaklarn ucuyla basmtr. Sol kol
rahat olarak yere doru kendi arlyla braklm, dier kol ise
havada tutulmutur. Bu hareketler aslnda barok heykel sanatn
da grlr. Karn adaleleri kntl, fakat dzen iinde ve hareke-
te uygun olarak biimlendirilmitir. Ba, vcudun stnde, kk
fakat yuvarlaklatrlm olarak yer almtr. Genel olarak bakld
nda, vcudun atietik diriliinin sakin bir hareket iinde ifadesi R. 351: Atina Akropof'ndeki Propyfa-
en'in bat1 cephesi.
ele alnmaktadr. Yzde henz klasik, ekingen ve sakin biimle-
me devam etmektedir. Az, kuwetle kapatlm ekilde yontul-
mamtr. Esasen biz azn bu keskin ifadesini klasik sluplu Grek
heykellerinde grmyoruz. Bu dudaklar, etli ve hafif ak gibidir.
Ayrca I.. V. yzyln heykellerinde, kendi halinde olan figrler
yer ald halde, artk seyirciyle ilgilenen tavrda heykellerin yapl
dn gryoruz. Bylece Lysippos, Praxiteles' den daha deiik
bir adm atm oluyor. Ve tanrdan insana doru bir anlatm ba
lam oluyor. (Resim 354)
Lysippos ve onu izleyenierin motifleri bellidir. Bunlar sal<in,
hareketli ve kuwetli atlet tipleridir.

R. 349: Praxiteles'in Diyonizos ile Her-

mes heyke/i (I. 350).
R. 350: Atina Akropolisi, Gney-ba-
tdan Propyfaen'in grn (I.. 438-
432). Mimar Mnesikles tarafmdan in-
a edilmitir.
n yaptrmlardr. IV. yzyl mimarisi
Bu an heykellerinde dikkatimizi eken bir dier zellik de, I.. IV. yzyl heykel figrlerinde, genel bir gzlem le, kiiye zg
salarn bir virtzite iinde biimlendirilmesidir. (Resim 347) portrede, tanrsal, ideal ve toplumca ortak bir yz biiminin yer
Praxiteles'in at bu yeni yolda, birok sanatnn portre zel aldn grdk. Bu, insan-tanr'ya olan inancn yilirildii anlam
likleri tayan heykeller yaptn anlyoruz. Bu arada Praxiteles'in, na geliyor. Esasen bu a, bu alanda yaplan tartmalaryla dolu-
bir kz ban, bu portre zellikleri iinde, bir Afrodit temas gibi dur. Buna paralel olarak kiiye zg mezar inaatnn IV. yzyl
iledii grlr. Biz bu an Afrodit heykellerinden hibirine da oald ve mezarla ilgili bir rlyef sanatnn gelitii gr-
sahip deiliz. Artk tanrlar, ideal anonim ehrelerde gsterilmi- lyor. Bylece, sarkolaj sanatnn, bir ev ve tapnak motif olarak
yor. Tanrlarn ehreleri insanlatrlyor ve dolaysyla yeni bir mezar mimarisine neden girdii de anlalyor. Bu gelenek, iler- R. 352: Atina, Akropolis. Propylaen'in
slup ann balamakla olduu grlyor. yle ki bundan son de btn Helenislik ve Roma sarkofajlarnn ekillenmesini etkile- kuzey taraftan grn.
ra gelen Helenislik ada, toplumun insan eklindeki tannlara yecektir.
artk itibar etmemeye balad gzlemleniyor. Bu dnemde ok az tapnak ina edilmitir. Bunlar, Tegea'daki
Buna paralel olarak kadnlarn da, bi rev kadn pozunda ve tiyat Athena ile Delphi'deki Apolion Tapna' dr. Fakat bu tapnaklar R. 353: Erechtheion Tapma1'nm kar-
ro sahnesindeymiler gibi ifade edileceklerini greceiz. Knidos yatidli blm.
hibir zaman ne Olympia, ne de Parthenon gibi byk ller-
Demeteri'ndeki kadn figr, evinin bahesinde, gnlk haliyle de eserler deildir. Bunlar, eski eserlerin temelleri zerine yapl
oturan bir kadn figr olacaktr. Bu kadnn yz ve duruu, iler m kk tapnaklarla, yangnda harap olup onarlanlardr. Yalnz
deki Hristiyanlk Madonnasnn adeta erken ekillenmi bir rne kurtarc tanr Asklepies adna Epidauros'da yeni bir yap dikilmi
i gibi grnmektedir. tir. Fakat bu, tamamen klasik anlamda bir yapdr. Cephesinde alt
dorik stun yer almtr. Heyiceileri de tamamen klasik gelenee
Lysippos: uygun olarak meydana getirilmitir. Stunlar V. yzylda grl-
Lysippos'un elimizde hibir orijinal eseri yoktur. Ancak bunlar d gibi uzun boyludur. Bu da, bir eit gemi an eserleri-
dan bazlarnn kopyalar, gnmze kadar gelmitir. Bu hey ne olan zlernin ifadesidir.
kelcinin eserleri, klasik slup iinde, klasik olmayan bir anlayn Bunun yannda, Efes'teki muazzam Artemis Tapna da, bu
nemli zelliklerini tar. Artk yapsal kurulu yerine, optik gzle dnemin eserleri arasnda yer alr. Fakat arkaik baz zellikle-
me bal bir organik kuruluun bu heykellerde ar bast gr ri yznden bu yap XIX. yzyl historisizminde olduu gibi, bir
lr. Lysippos'taki barok sluba zg zelliklerden biri, vcudun eit geriye dn olarak grlr. lyonik stun dzeninin altn
ve bacaklarn uzamasdr. yle ki, ba, vcuda oranla daha kk daki taban kenarlar, eski gelenee uyularak rlyefle sslenmi
olarak biimlendirilmitiL Bylece, daha hafif grnen bir figr tir. (Resim 373)
168 1DNYA SANATTARiHi
Bundan baka Priene'deki Athena Tapna da, bu adan
yazlara gre, mimar Pytheos tarafndan ina edilmitir.
zellikle bir dzenlilik dikkati eker. Zeminin kare ta plaklarla
tan baa dzenli ekilde kapland grlr. Bu geometri ve
dinatsistemini Halikarnas'daki mozolede de gryoruz. IV.
yln kiiye zgi; mezar mimarisine paralel olarak ina 1 tr. Demek ki, doasal motiflerin, mimarinin bnyesine uymayan
yap, ahslarn adna dikilmi "ilk byk mezaryaps olarak 1
sanatnda yer alr. (Resim 377, 378)
Bu mozole, aslnda Dou mezar geleneine baldr. Bu
nei yaratan ilk eserler Perslerle, Msrllarn piramitleri ve
Hasan'daki mezar-tapnak yaplardr. l~alikarnas
zerindeki piramidal at da, esasen bu etkiyi bize gsterir.
at tepesindeki drt atl Nike ArabaSJ yeni bir motiftir. Bu
le, yksek bir taban zerine kurulmutur. Beden duvarlar
ince stunlu iyonik sistemde bir yap yer alr. Yapnn alnl
tur. Aritrav zerine de piramidal bir at oturtulmutur. 1
klasik antsal yap slubunun tamamen tarihe kart grUI,yc
Bu mozolenin baz heykellerini Skopas'n yaptna dei]iinrri<ti
Bu heykellerdeki enerjik anlatm, yapnn iyonik zarafetine
r bulan sanat tarihileri vardr. Yalnz ilk kez bu yapda,
yap dzeninin ele alndna da tank olunuyor. Yksek bir
R. 354: Lysippos'un heykellerinden biri. prizma zerine bir heykel gibi ina edilen bu yap, IV. yzyl
Bronz orijinalinden mermer kopya. sanatnda yeni bir form olarak ilgiyi eker. Ayrca yapnn,
byk kenarlarnn stun lu bulunduu bir avlu iine verlest:irilr
ini dnrsek, nasya sanatnda nemli bir yeni yap
nin ortaya kt anlalr.
Yenilik bakmndan bir dier yap daha vardr. Bu da To.no,,,~,
Athena-Alea Tapna' dr. Tapnan n ve arka giri ksm lar,
pronaoslar ok derin olarak antenierden ieri girer. Cella
ki stunlar, i duvarlara gmme yarm stunlar olarak vere.sti,oi
den, ce Ila tek gemili bir hal alm ve yap ii aydnlk olma i
kazanmtr. Bu yapnn dn evreleyen yan cephe stunliar
korent balkldr. Demek ki yaplarda yeni bir i mekan
R. 355: Atina Akropo/isi. Nike Tapna
grlyor. V. yzyl yaplarnn iindeki orta ve yan gemiler
(l.. 420). Mimar Kal/ikrates tarafm-
dan yaplmitr. ni, IV. yzylda tek gemili hale geliyor ve dikdrtgen cella,
l kare biimli bir oturma odas oluyor. Bylece merkezi yap
ortaya kyor. Ayrca cella iinde, V. yzylda grdmz
R. 356: Atina Akropo!isi. Erechtheion. r tasviri de ortadan kayboluyor. Yaplar yer yer merkezi
Korelerden yapti1J71 karyatidfi blm lak planl hale geliyor. (Delphi ve Epidaurs'taki yuvarlak
yanda grlmektedir. Bu yapyla Grek
mimarisi eksenli tapmak sisteminden lar gibi.) Demek ki, yeni bir kutsal yap ekli biimleniyor.
aynimaya balar. merkezi sistemli yap dzeni, eski dzenli tapnan yerini 1
Ancak bu merkezi yaplarda korent stunlar gene yerlerini
yorlar. Bylece Grek sanatnda dorik ve iyon ik slup dzeni
bolmaya balyor; ember planl yap dzeni, zellikle bir
yap sistemi olarak geliiyor.
nemli olan husus udur: Bu yzyln heykellerinde nat:r<ll!
bir anlatm nasl nem kazandysa, stun balklarnda da
list bir yaprak-dal sslemesi geliiyor. Bu natralizmde bitki
lerinin uzamas ve stilize edilmesi dikkati ekiyor. Bylece,
GREK SAN,\TI/169
arda bitkisel motif olarak grnen rozetler, akantus ve eitli yap-
rak motifleri, mimarinin arkitektonik bnyesini bozuyorlar. Msr
nimarisini, 19. Slaleden sonra zellikle bitkisel matilli ssleri
olan stunlar sarm ve ss mimariyi bomutu. Bu devrede de
ayn sonu, Grek sanatn o antsal btnlnden uzaklatrm
unsurlar olduu bir kez daha anlalyor. Ve barak slubun mima-
ri iin bir ssleme devresi olduu da ayrca bir kez daha karmza
kyor. Bu nedenle, bu a mimarisi, ssl ve gsterili bir aama
ya girmitir, ama o oranda da mimariyi inai fonksiyondan uzak-
1 latrmtr. Ite bu devrenin sslemeleri arasnda yer alan yaprak
dallar, rg motifleri, aslan balar, palmiye, lotus frizleri, yumur-
ta dizisini hatrlatan bezerne biimi, inci dizileri, dalgal dallar, R. 357: Dar, Iyon ve Korent dzen/eri.
koan at ve meandr gibi motifler grlrler.
Btn bu ykl ss unsurlarna ramen, yap henz klasik for-
nunu kaybetmemitir. Mimarinin klasik slubunu kaybedip barak
unsurlar benimsediini Helenistik ada greceiz.
GREK MIMARISINE GENEL BAKl
Grek mimarisinin ilk a Miken dnemidir (I.. 1800-1200).
Bu devrede yap btnnde bir mekan blnmesi grlr. Bu
ok parallk Msr mimarisinin yap dzenine benzer. I.. 1600
yllarndaki Knosos Saray bu biimdedir. Yani byk merkezi
bir avlu evresinde yer alan bir sr oda dzeni. Bu sistemde
karmakar_k, dzensiz bir mekanlar yn enine boyuna srala
nr ve plan bir labirent etkisi yapar. Bylece, ynsz, eksensiz
bir yap sistemi geliir. Bu bize aa yukar ihtiyaca gre geli
mi bir mekanlar dzeninin zamanla ortaya kan biimini gs- R. 358: Bir dorik stun, balr1 ve ze-
terir. Bu plansz geliim, eski uygarlklardaki kentlerin oluunu rindeki ta plak (abakus).
da aklar.
Miken-Minos uygarlnn merkezi Girit'te, bir lks meraknn
nem kazand ve bu yzden nemli oda duvarlarnn dekoratif
bir resim sanatyla deerlendirildii grlr. Giritli, baz bulular
la hayatn kolaylatrmasn bilir. Merkezi stma sistemi ilk kez bu
adada grlm ve buradan alnarak Roma yaplarnda kullanl
mtr. Ayn ekilde kanalizasyon da ilk kez Girit'te yaplm sonra R. 359: Pimi topraktan yaplm ev
gene Roma saraylar ve evlerinde kullanlmtr. modeli. Argos'taki Hera Tapnai'nda
Tiryns kalesi de Knosos Saray gibi, Miken kale mimarisi hak- bulunmutur.
knda bir fikir verir. Blok talarndan meydana getirilmi bir yap
nn nnde, iki ayak zerine oturtulmu tek bir kiri zerine konu-
lan gen rlyef, Miken kalesinin kapsn oluturur. Ancak bu,
l.. XIV. yzyl kapsnn benzerine, Hititlerin merkezi Hattua'da
rastlyoruz. Bu benzerliin nedeni bilinmemekle birlikte, ayn yz-
yllara rastlay da dikkati ekmektedir. Kap zerindeki gen
blokta, iki simetrik aslan rlyefi yer alr. Bu da Hititlerin bir kap
motifidir. Miken mimarisinde kemer ve sivri kemer unsurlarnn
kaba tala yapld grlr. Ayn ekilde Hititlerde de bu unsur-
lar vardr. Bu kemer unsuru, Mezopotamya'da daha nceleri kul-
lanlmt. Ancak Miken'de grlen kemerlerle yap duvarlarnn
1701 DNYA SANAT TARiHi
dierlerinden daha kaba olduu da biliniyor. I.. XIV. yzylda
Atreus Hazine Evi, kubbeli bir yap
1 olarak dikkati eker. Fakat bu
kubbe, yalanc kubbe denilen biimdedir. Ancak yalanc kubbe,
gittike ie doru kaydrlan talarn yuvarlak bir kesite gre sra.
1 lanmasyla elde edilmitir. Dier bir yap da, en eski Grek ev tipi
olarak bilinen m[fgaron'dur. Megaran un iki dar cephesinin iki yan
R. 360: Truva ll. Megaron.
duvar (anten) ne karak pronaos (Greke pronaon)'u oluturur.
I.. 1000 ylarnda Oorlar buraya geldiinde M iken kltr orta-
dan kalkar. Ancak Oorlar burada yeni ve yksek bir kltr mey.
dana getireceklerdir.
Grek tapnak mimarisi
Grek sanatnn esas yaps tapnaktr ve megaran ev tipinden geli~
mitir. Bu yap stylobat denen bir zemin zerine oturur. Tapnak,
ortada bir mekan (ce/la) ve onun nnde de bir stun sisteminin
. zerine gelen alnlkl bir beik atdan meydana gelir. Grek mima-
risi bir tama ve yk esasna dayanr. Yap, kat bir blok etkisinde
(MISir mezar mimarisi gibi) deildir. Aritrav ve alnlk, stunlarn
zerindeki balklar zerine oturur. Yivli stunlar, yukardan aa
dinamik bir etki salar ve st ste konulmu silindirlerden mey-
dana getirilir. Yap batan baa, st ste yerletirme esasna daya-
R. 361: Anten Tapmat.
nr. Ve unsurlar bir btnn uyumlu ve planl dzenine balaw
nr. Ksacas, Grek yaps plana dayanr. nceden, btn paralar
katiyetle hesaplanr. Grekler, yalnz tek bir yapnn dzeni zeri-
ne plan yapmlardr. Romal ise yap deil byk bir alann genel
planlamasn dnmtr. Bunun iin Romal bir ehirci olarak da birletiklerini, ancak idarelerinde mstakil kaldklarn biliyo-
karmza kar ve ayn zamanda yaplarn birbirleriyle ilikilerini
hesaba katar. Bunun iin Romalnn bir alan (Fora) planlamay
kendine grev edindii grlr.
Greklerin tapna, plan bakmndan ok basittir. Tapnak,
Hristiyanlkta ya da lslamiyette olduu gibi cemaatin topland
bir yap deildir. Oras yalnz tanrnn oturduu bir evdir. En
basit tapnak, Anten Tapna' dr. Pronaon (pronaos) n ve arkaw
da karlkl yer alrsa, buna ikiliAnten Tapma denir. "Prostylos"
tapnanda ise cella antensiz olur ve nne drt stun gelir.
Yapnn n ve arkasna bu ekilde stunlar gelirse "amphiprosw
tilos" tapna olur. Amphiprostilos'un evresinde bir sra stun
daha tekil edilince "peripteros 111 un plan ortaya kar. Eer tapw
nak evresi, iki sra halinde stunlanrsa, "dipteros" tapna orta-
ya kar. Birok tapnan cellaya bitiik olan bir odas bulunur.
Bu odaya "adyton" ad verilir. Fakat adyton ile cella arasnda kap
yoktur. Adyton, hazine odasdr. Btn Grek tapnaklar toprak
R. 362: Grek tapnanda at rts. zerinde bir alt yapya "Krepidoma"ya sahiptir. Krepidoma'nn korent sluplu yap dzeninin yeniden canlandrlmas sz konuw
Oluk/u kiremit.
st tabakasna stylobat denir. Cella, genellikle gemili olarak
dnlm olup, ortasnda ya da dip tarafnda tanr heykeli yer de, zellikle Iyon dzenlerini benimsemiti. Bununla birlikte biz
alr.
Tapnan dier biimleri "tolos" ile 0 menopteros" denilen yap
tipleridir. "To/os" yuvarlak planldr. evresinde ember biimi
zerine sralanm stunlar vardr. Dolaysyla yuvarlak bir cellaya
GREK SANATI 1171
sahiptir. ~olos'un en eski rnei, Delphi'deki ge klasik devirden
kalma (1.0. 400 yllar) tapnaktr. Bundan sonraki dier rnek ise
(I.. 330) Polyklet tarafndan yaplm Epidauros'taki tapnaktr.
Tolos fikrinin gelimesi sonunda ortaya kan monopteros'ta ise,
cella kaybolur ve at ember bir plan zerine sralanm stunla-
rn zerine oturur. Bunun rnei de Atina Akropolisi'ndeki Roma
ve Augustus Tapna'dr. Bu tip yap, "bahe tapma" olarak
Avrupa'nn XVIII. yzyl rokoko dnemiyle XIX. yzyln ban R. 363: Aegina (Egina) adasndaki
da taklit edilmitir. (Almanya' da Schwetzinger Saray Park'ndaki Apoflo Tapna. l.. 500 yllar.
Apolion Tapna gibi.) Roma'daki yuvarlak planl yap iin bu
toloslar nc bir yap tipi olarak grmek mmkn deildir. nk
tam tolos, Roma'da da sk sk grlmektedir.
GREK STUN DZENLERI
Grek sanat olarak tandmz, Grek yarmadas ve adalaryla Bat
lyonya blgesindeki eserler, eitli kent devletlerinin edindikle-
ri kolaniler vastasyla belirtilen lkelere yaylmt. Hatta Gney-
talya, Ispanya ve Gney Fransa sahillerinde de kolaniler vard.
Gney ltalya'daki kolonilere "Magna Graecia" deniyordu. Massilia
kolonisi de bugnk Marsilya'nn bulunduu yerde idi. Bu kolo-
ni kentleri, salam bir devlet dzeniyle idare edilmediklecinden
R. 364: Ofympia, Zeus Tapma'nm
mimari sluplarnda bir btnlk grlmemektedir. Bu nedenle dou cephesindeki giri ksmnn kesiti.
yaplarnda do ri k ve iyon ik sluplar yer yer bir arada kullanlmtr.
rnein, iyon ik slup, Grek adalaryla bizim Bat Anadolu' muzdaki
kent devletlerinde grlyordu. Bu kent devletlerinin arada sra
ruz. Yalnz lskender zamannda kent devletleri arasnda bu bir-
leme grlyor. Kald ki, bu birlemeler ok ksa mrl olmu
tur. Salam devlet niteliini tamamalar dolaysyla, Grek kent-
leri ksa zamanda Romallar tarafndan ele geirilecek egemen-
liklerini yitirmilerdir. lyonik slubun karsnda olan dorik slup
da, Grek yarmadasnn byk ksmnda, yani Pelopones ve Attika
mntkasnda itibar grmt. Bunun iindir ki, sanat tarihile- R. 365: Korent'te Apolion Tapma.
l.. VI. yzy/m ilk yars.
ri genellikle Attika'nn sanatn, Grek sanat olarak, iyon ik sanat
da Dou kl sanat olarak nitelerler. Atina'y da dorik anlayn
merkezi olarak gsterirler. Grek fikir dnyasnn merkezi de esasen
Atina olarak grlr. Bu yzden dorik slup, bu blge ile Gney
ltalya'da kuwetle tutun mutur. lyonik sanat da, dou kolonileri-
nin slubu olarak belirir. Antikite'den sonraki Bat mimarisinde,
Grek stun sluplar olduka byk bir etki yapmtr. Ve gerek
Karolyn, gerekse Roman mimarisinde, baz deiiklerle bu antikiw
te mimarisinden baz izler hissedilir. Ancak Rnesans'ta, zellikle
su olmutur. Ingiltere'deki Klasisizm ile ondan nceki klasik stil
bu sluplara kart baz elerin yaplarda kark olarak kullanl
dklarn saptyoruz. rnein Berlin'deki Brandenburger Tar'un
bnyesinde, dorik sluplu balklarla iyonik stunlar kullanlm
tr. XIX. yzyl Avrupa mimarisinde rol olduunu greceimiz
172/ DNYA SANAT TARiHi
R. 366: Korfu'da Artemis TapmaJ./..
VI. yzytlm ilk yans.
R. 367: Grek tapmamda triglif ve me-
toplar ile at kontrksiyonu.
R. 368:0/ympia'dakiZeus Tapna'nn
dou cephesi.
Ernst Gilly'nin talebesi Schinkel'in, Grek sluplu yaplar ina
ine tank olacaz.
Dorik stun dzeni
Stylobat zerinde, zeminden itibaren 16 ile 20 kadar keskin
li stun ykselir. Stun gvdesi ya para halinde silindir ta blok-
larndan meydana gelir ya da tek ta halindedir. Balk altnda
ki stun gvdesi boyuna kadar fark edilmeyecek ekilde ineelir
(entasis). Stun gvdesi zerine balk oturur. Balk iki ksmdan
ibarettir. Bunlar, yuvarlatlm bir ta tabla (echinus "ekinus") ile
onun zerine gelen drt ke bir ta tabladir (abacus "abakus").
Balktan sonra at bloku, stunlarn zerine oturur; ve taba-
kadan meydana gelir. Ancak friz, dorik tapnakta metop ve trig-
lif dizisine yerini brakr. Bu metop ve triglif dzeni, megaronun
ilk ekli olan aa yapnn at kirileri ile kiriler arasndaki bo
luklarn daldurulmasndan ortaya kmtr. Trigliflerin altnda da
damla biimindeki ssler dikkati eker. Bunlar da gene eski aa
yap dneminden o gne ulam olan ivi balarnn iaretleridir.
Triglifler zerinde eit aralklarla yukardan aa birbirlerine para-
lel, keskin kenarl dikdrtgen profilli derin oluklar vardr. Baz tap
naklarda (Poseidon ve Paestum) metoplar dz olduu halde, baz
larnda (Parthenon ve 0/ympia) rlyefler yaplr. Bu rlyef duru-
mundaki metop-triglif srasnn zerinde, yatay olarak btn saa-
dolanan "geisonN denilen bir kntl silme vardr, ve btn
aty dolanr. Ancak bu kntnn hemen altnda, eskiden aa
yapnn ivi balarnn sembolleri olarak "mutulus" denen sra
silindir biimindeki bir ss sralanr.(l) Geison zerine de alntk
denen, gen biimi bir blm gelir. Bei k atnn gen ksmlar
Grek tapnanda nemli bir heykel gsterisine olanak verir. Yap,
dou-bat ynnde uzandndan, dar cephelerin gen alnlk Grek yaplar, nceden hesaplanm yap unsurlarndan meyda-
lar da tapnan dou ve batsnda yer alr.
Dorik slubun nemli rneklerinden, metop ve alnlk heykel-
leriyle n yapan Olympia Tapna, Mimar Libon tarafndan I..
470 yllarndan itibaren ina edilmeye balanmtr. 64 m uzun-
luu olan bu yapnn kesin ykseklii 21 m olup stun ykseklii
de 10.5 m'ydi. Dier dorik yaplarn en nls de Akrepolis'teki
"Parthenon" Tapna'dr. Gney Sicilya'daki dorik tapnak
lar, baka zellikler gsterirler. Aa ltalya'nn dorik stunla-
r (Poseidon ve Paestum Tapmak/an) kaln ve bodurdurlar ve
boylar Yunanistan'dakilerden daha ksadr. Bu yzden Magna
Graecia'daki, yani Gney ltalya'daki yaplar, ikinci derecede ne~
mi olan kasaba yaplar olarak grlr. Bu yaplar, Etrsk gelene-
iyle Roma sanatna nemli yap unsurlar salamtr.
iyonik stun dzeni
Bu dzen, do ri k stun sistemine oranla, hafif duruu ve kark bii-
mi bakmndan daha zayftr: Dorik'te bulunmayan stun kaidesi,
(1) Johannes jahn, Wrterbuch der Kunst, s. 144 ve 672
GREK SANATI/173
burada yuvarlak silmeyle bunlarn aralarna gelen iki oyu k em-
berden meydana gelmitir. lyonik stun gvdesi, dorik1 e nazaran
daha uzundur. Dorik stunun uzunluu, stun alt apnn 8-12
mislidir. Buna karlk iyonik stun, stun alt apnn yirmi misline
kadar kar. Bylece stun gvdesi, dorik stun gvdesine oran-
la bir hayli uzun ve ince grnr. Stun gvdesi dorik'teki gibi
yarm daire biiminde ie oyuk deil, yarm daire biiminde da
kabark silmeler halindedir. Stun bal da ortadan balayp yan-
R. 369: Olympia'daki Zeus Tapma'nm
Iara karak, ie kvrlan birer helezondan biimlenirler. Bu iki yan-
dou cephesi.
daki ie kvrl helezonlarn arasna da, yumurta dizisi denilen bir
ss yerleir. Balk zerinde de yatay olarak ince tabaka halin-
de kntl silmeler yer alr. Bunun zerine de, aty trdolay dola-
nan aritrav ile onun zerine friz gelir. Bunlarn stne gelen gel-
son ve alnlk ise, dorik dzende tandmzn ayndr.
Korent stun dzeni
Stun kaidesi ve gvdesi, aynen iyonik stun sistemindeki biim-
dedir. Yeni olan, akantusyapraklarndan biimlendirilmi olan ba
lktr. Bu ta olmu doa formu, daha erken devirlerde soyutlat
rlm ve bir ss olarak kullanlmt. Bir bitki biiminden yararlan
, .. ,.,.,,,.
R. 370: Olympia'da evresi stunlu
larak yaplm olan bu stun balnn, ilk olarak I.. IV. yzyln
Hera Tapma'nm plan. Hera, Grek
balarnda kullanld anlalmaktadr (Phigalia Tapma1'nda). Bu tannas1 olup sonralar Zeus'un kam1
stun balnn slubu tamamen "barok"tur ve gsteri fikrinden olmutur. Hera'ya inanmak, Argos ada-
domutur. Korent sluplu stunlarn zerindeki drt ke plak smdan yaylmltr. Yap tipi arkaiktir.
da, kenarlardan takn biimde yer almtr. Yalnz korent balklar,
akantus kompozisyonu bakmndan ok deiiktir. Yani iyonik ve
dorik sluptaki gibi, korent bal bir dzen iinde deildir.
o
....[]'i
...
GREK YAPI TIPLERI
na gelir. Yaplar yasal llere ve birimlere dayanr. rnein aln
lk cephesi, yksekliin genilie olan 3:2 oranna gre ayarlanr.
_!_'! ~-}'-~_!_ __!
Cephe ile yanlardaki stun saylar da nde 8, yanlarda 12; ya da R. 371: Parthenon'un plan.
nde 6, yanlarda 13 olarak dzenlenir. Korent'teki dorik Apolion
Tapna'nn nnde 6, yanlarda 17'er, Paestumdaki bazilikada
ise cephede 8, yanlarda 18'er stuna gre ayarlanmtr. 1:2 ora-
nndaki cephe ve derinlik lleri, Atina'daki Aphaia Tapna'nda
stun saysn 6-12 dzenine gtrmtr. Sam os adasndaki iyo- 'e e e e--e-e'o O"G'e'""'O e
nik tapnan stun oran ise 8-24, yani cephe derinlik oran 1 :3
1 --..,.- , o 1
olmutur.
Ayrca tatan Grek tapnaklarnn boyand n da biliyoruz. Elde
'--~ 1& ~
~-~__ft.,:__-~,-~_"'e/~
kalan belgelere gre, metoplar mavi ve metoplarn arka plan ise -.:o e e e
genellikle krmzya boyanrd. R. 372: Olympia'daki Zeus Tapma1'
Akropoln giriideki Propylaen (proplen) ad verilen giri mnplam.
yapsn Perikles (1.0. 437-432) zamannda Mnesikles adndaki bir
mimara yaptrmt. Bu yap, Grek sanatnda sivil mimarlk eseri
olarak grlr. Alt dorik stun, metoplu ve triglifli bir at tar
lar. C.G. Langhans, Berlin'deki Brandenburger Tor'u bu yapdan
rnek alarak yaptn belirtir.
174/ DNYA SANATTARiHi
GREK TIYATROSU
Grek tiyatrosu, yarm ember biiminde kademeli bir seyirci bl-
myle bu yarm emberin ortasnda ikinci bir yarm ember bii-
mi yerden meydana geliyordu. Orta yerde bir altar ile orkestra yeri
vard. Bu ksmn arkasna da sahneyle artistler iin bir yap getirili-
yordu. Helenislik ada ortadaki sahne ksm (Proskenion) yerden
biraz ykseltildi. Sahne arkas da kapatld. lik olarak Romallar,
bugn bizim bildiimiz yksek sahne problemini ele aldlar. Grek
tiyatrolar, ak hava tiyatrolarydlar ve vadiler iine_ yerletirilmi
R. 373: Efesus (Ephesos)'daki Arte- lerdi. Yani yaplarn cepheleri yoktu. Ksacas bunlar, arazinin m ey-
misian Tapna. Bu yap! dorik yaplfar-
li iine yerletirilmi tesislerdi. lik kez Romaltlar, tiyatroyu beden
dan ok byk olup, M1sr'm ok stun-
lu yaplanm (Luksor) andlfmaktadlr. duvarlar olan bir yap haline getirdiler.
Bu yaplarn yannda, Grek mimarisinde ant yap motifinin ele
alndn gryoruz. Bu yaplarda Grek tapnak formunun unsur-
lar ok ender olarak ele alnmtr. Bu ant yapya rnek, I..
333'te Atina'da yaplm olan Lysikrates Ant'dr. Yuvarlak planl
olan bu yapnn duvarlarna, yarm gmme korent stunlar yer-
letirilmitir.
Grek kltrnn son dneminde, yap hevesinin azald gr-
lr. Klasik slup dneminin sonundan itibaren, ok az yap orta-
ya kmtr. Bu dnemin yaplar arasnda, Tegea'daki Athena
Tapna ile Delphi'deki Apolion Tapna vardr. Fakat bu yap
R. 374: lyonik stun bali. Akropolis,
lar, genellikle yanan ya da tahrip edilen eski tapnaklarn yerlerin-
Atina. I.. VI. yzyiin ikinci yars.
den yararlanlarak yapldklarndan, eski yaplarn sluplarna, yani
bir eit Klasisizmaya dnlmtr. Bu dnemden sonra da, kii
lere ait deerler sz konusu olmutur. Bylece Grek mimarisinde,
ant ve mezar yaplar ortaya kmtr. Yaplar dekoratif eler (Pergamon) i. O. 133, Pelopones, Orta-Yunanistan ve Teselya I..
sarmaya balar. Dallar, meandr'lar, palmiye motifleri, aslan ba
lar, yzeyleri doldurur. Teknematili denen kare oyuklarn tavan-
larda yer almaya balamas da bu sralardadr.
Roma ordular Grek yarmadasn istila etmeye balad zaman,
Ge Helenislik dnemin Bergama'daki (I.. 180) Zeus Tapna,
henz ina ediliyordu. Bu yap, katksz bir iyonik yap olarak dik-
R. 375: Anten stun bal. Didyma. katimizi ekmektedir. Yapnn zemin cephesiyle yanlarna, Ge-
Berlin Bergama Mzesi. /.. V. yzyi-
barak sluplu heykeller konulmu ve bylece stunlarn etki-
/m ba.
si zayflamtr. Ge-Helenislik devirde yeni bir mekan anlayy
la tapnak dzenlemesi yannda, ehireilik esasna uygun plan-
lamalarn da ortaya kt grlr. Kos'taki Asklepieion ile Pazar
Meydan'nn planlanmas gibi. Fakat bu ehireilik anlay, ok ge
ortaya kmtr. Bu bakmdan EskiMisr'da bir blgenin planla-
mas yer ald halde, bu konunun Grek mimarisinde ge kald
grlr. Esasen ehireilik almalar, ilk kez byk lde Romal Attik mezarlar ortaya kar. Mezar sarkolajlarn btn nasya'ya
mimarlarca uygulanmtr. Grek mimar ise ok kiisel kalm ve
organizatr olarak ehireilik dzenini bir btn olarak planlaya-
mamtr.
R. 376: lmek zere olan Galyafl (l..
f/1. yzy1/).
Helenistik Sanat
Bu dnem, l... ile 1. yzyl arasn kapsar. Bu ada, Byk
lskender'in paralanm olan imparatorluunun yerinde doan
devletler, yeni kltrn temsilcileri olurlar. Bylece Grek kl-
tr, Onasya'dan Msr'a kadar olan lkeleri etkiler. Hatta Iran
ve Hindistan'da bile Grek kltrnn izleri grlr. Klasik slu-
bun yerinde, ok ssl, gsterili bir imparatorluk sanat doar.
Kentlerin planland grlr. Byk kitaplklar, mzeler kuru-
lur. Eski kltrn eserleri toplanr. Dolaysyla bir eit historisizm
doar. eitli grleri savunan akademiler kurulur. I.. 270
tarihlerinde len Epikr'n felsefe ekol, nemli etkiler yapar. R. 377: Priene'de Athena Tapma1.
Stoac Zenon (300 tarihlerinde lmtr) adl filozofun felse- Mimar Pytheos taratmdan lskender za-
fi gr, bir ekol olarak yaygnlar. Eski tannlara olan inanlar manmda yap11m1t1r. Yap1, klasik dne-
min zelliklerini taimaktadir.
yava yava zlr. Sanatlar, airler saraylarda yer alr. Krallar
ven eserler grlmeye balar ve saray sanat doar. Byk kent-
ler geliir. Oklit, Arimet gibi matematikiler; Kalimahos, Teokrit,
Apollonios gibi airler yetiir. Ikinci yzyln ortalarndan itibaren
Romallar, eski Grek kolonilerini ve Akdeniz lkelerini fethelmeye
balarlar. Korent I.. 146, Msr l.. 30, Suriye I.. 64, Bergama
27 tarihlerinde Romallarn topraklarna katlr.
Helenislik ada ticari ve kltrel ilikiler, Akdeniz lkelerinde
R. 378: ~riene'de Athena Tapma1'nm
geliir. Bu ada krallarn kiiliine dayal devletlerde, hep mutlak plam.I.O. 334'te tamamlanmitlr.
idare dzeni gzlemlenir.
Helenislik a, Grek sanatnn dalmas adr. Tannlara olan
sayg kaybolur. Krallkla birlikte, XVII. yzylda Avrupa'da grl-
d gibi gelien saray kltr, sarayn gereklerine gre eserlerin
ortaya kmasn salar. Bunun yannda endvidalist yani bireyci
grler nem kazanmaya ve deerlendirilmeye balar. Bu birey-
ci grle, insann kral ve tanr karsndaki deeri ortaya kar. :!~1
Ayrca bireyci felsefi grlerin halk arasnda nem kazanmas
kiiyle ilgili deerlerin sanat eserinde yansmasn salar. Bu yz: : i!iil
den toplumun itibar ettii ideal, tanrsal deerler, dolaysyla tap :i~jl
nak, nemini yitirir. Insanlara ait byk mezaryaplar (mosole) ile
: !!1!1
yayld grlr. Kiilere ait portre heykeller, grkemli kral saray-
lar, ehir hayatnn organizasyonunu mmkn klan planlanm
: !!lll
kentler kurulmaya balar. :itl
Grlyor ki, toplum iin rnek olan btn klasik deerler, iti-
barn yitirmitir. Ite bu ilgin geliim, yeni bir dnyay biimlen- .... ~- ~--~-
:!tl
..
direcektir. Klasik deerlere olan inanszlk, yeni bir toplum yap [liii." ;~~~~ iEii :is(""rt
sn gerektirdii gibi, bu toplum yaps da, yeni bir felsefe ve sana-
176/ DNYA SANATTARiHi
R. 379: Halikarnas Mozolesi (Mauso-
/eum). Mimarlan Pytheos ve Saty-
ros'dur. J.. IV. yzydn ortasi. R-
konstrksiyon.
R. 380: Mi/et'de Didyma mevkiinde bu-
lunan Apo/lo Tapna'nn plan. f..
1/f. yzyilda balanmitir. Dipteras tipi
tapnak. Dikkat edilirse gemili (eel/o)
deildir. I duvariart plasterferle hcre-
li duruma getirilmitir; yani parafan-
mttJr. Yap i yzeyinin paralanmas stun dzeni ise iyoniktir. Bu yzden yapda "arkitektonik" anla-
na kartllk, d yzeyi de stun orman
haline getirilmitir. Biz bylece yap1da
barak zelliklerin ounlukta olduunu
gryoruz. Aynca cephedeki klasik de-
vir rampasin da grmyoruz. Bunun
yerine geni bir merdiven getirilmitir.
t ortaya karacaktr. Dolaysyla resim, heykel ve mimari sarata.
r, edebiyat ve bilim, yeni bir yn alacaktr ve bu da, sonraki
yriiarm dnyasrna bazr rrklar tutacaktr. Bu bakrmdan, Heleniistil,,
a'm, dnya sanatrna, sonraki yzyriiarda etki yapacak yeni
ler getirdiini greceiz.
HELENISTlK MIMARI
Helenistik mimari, bu dnemin heykeli gibi, klasik slubun v"'"'"
lerini tamaz. Bu imparatorluk ve krallk sanat iin, saray ve uun;;re
gerekleri, hi kukusuz anrtsal yaprlan gerektirmitiL Ancak rmJa.,;+;
ratorun kitleye karr aynr zamanda bykln gstermek i
mesi, bazr lszlklere sebep olmutur. Esasen krallk ra<re!>l<\!1
nin, daha I.. IV. yzyrlda yaprlmr olan Parthenon yaprsrnda baz
baraksu rlyef anlatrmlara sebep olduunu grmtk. Kral
desinin bykl, asirnda baz kat kalplann lleri iinde len Efes'teki Artemis Taprna ile VI. yzyrlda yaprlan Samos'taki
mamrtrr. Esasen kral, anlarlaca zere artrk tann-kral niteli~in-i
de deildir. Tamamen dnyevi-devletin niteliine haizdir.
dnyevi adan kendini byk gstermek istemesi yznden,
Helenistik mimari arn taleplerle karr karrya kalmr ve lszlk-
lere srklenmitir. Bu nedenle de Helenistik a'n bir yaprsrnda si, stun ormanlar ve salonlar klliyesinde gryoruz. Hi kuku
hem dorik stilin arrlrrna, anrtsallrrna, hem de iyon ik stilin zara-
fetine tank oluyoruz. rnein, Bergama'daki Atina Salonu'nun
kaprs, iki katlr bir yapdrr. Birinci katm stunlan dorik, ikinci katn
u hususu, birok sanat tarihisinin paylatrklan bir grtr. Bu
yrrn olmadrrnr ve plastik heykel gibi duran bir Par-thenon'dan
ne kadar uzaklarldrm anlanz. Bu nedenle Helenislik yap sana-
tnda, plastik deil, dekoratif bir yap biimlendirmesinin olduu
grlr. Bir hafiflik, bir geveme, yapnrn genel etkisinde gzlem-
lenir ve yapdaki stunlarm neden dekoratif bir anlayta olduu
anlarlrr. Aynca dorik yap slubunda, iki stun arasmda yalnrz bir
triglifin yer aldnr biliyoruz. Oysa burada adet triglifin gel-
dii grlyor. Bu yzden yapda dorik dzendeki stun formu-
nun ve dzeninin deitirilerek kullanrldrnr anlryoruz. Stunlar
arasndaki metop-triglif oaltrlmasryla geni stun aralrklan, bu
dorik-iyonik klasisizmas iin ok karakteristiktir. Bu klasisima da
esasen barok aiara zgdr. Aynca yapmn iki katlr ve iki kan-
rk stilde biimlendirilmesi, bir kararsrzlrr da arklryor. Ikinci katn
stunlar arasn birbirlerine balayan korkuluk cephesi, bir natr-
mort dzeni iinde eitli sluplan bir araya getirmitir. Dikkat
edilirse korkuluk yznden stunlarn alt, gmme stun hali-
ne getirilmi ve stunlar arasrnda kalan blmler de dekoratif
bir yzey olarak biimlendirilmilerdir. Balkon yzeyindeki bu
dekoratif hafiflik, imdiye kadar incelediimiz klasik Grek sana-
tr iinde hi grlmemiti. Ite bu hususlar, Helenislik mimari-
de bir saray dekorasyonu olarak greceimiz kanrk slubun nasrl
doup gelimeye baladrnr bize ark olarak anlatrr. Bu dekoratif
ss anlayrnrn, dolayrsryla yaprda arkitektonik bir salamlk brrak-
mayaca anlalr. Ayrca stunlarn arkasndaki yap duvarnn yor. Stunlu i avlu motifi, zellikle bu ada nem kazanryor.
tamamen sar olmas, cepheyi anlamsz klmaktadr. Bu bakm-
HELENiSTiK SANAT /177
dan Helenistik mimarinin, rlyefte grld gibi, dekorasyon
amacna hizmet ettii anlalr. Ayrca ikinci katn aritrav zerin-
de yer alan friz blm, askr elenk (gir/and) matiliyle doldurul-
mutur. Bu eit sslemeler, kz balar ve rozetlerle bezenmi
yaprlarda grlr (Samothrake'nin kap binasrnda). Bergama'daki
DemeterTapna ile Delphi Altar'nda da gene ssleyici mimariye
balanmr askr elenkler (gir/and) gryoruz. Bu lsz ve gs-
terili barok duygunun en iyi rneklerini byk altarlarda, byk
taprnaklarda, ksacasr bu dnemin byk yaprlarmda grrz
(Milet'de Didyma ve Apolion Tapmar gibi). Aynca kent yaprlan,
bir btn halinde ve birbirleriyle ilikili olarak planlanmaya bala
mr (Bergama, Priene ve Magnesia' da).
Yap plastiini gstermesi bakrmndan, Helenistik a'm byk
yaprlannda mimari yenilik azdrr. Bu yaprlar, IV. yzylda ina edi-
Heraion'dur. Atina'daki Olympieion, genel olarak korent slubun-
da fakat arkaik-iyonik unsurlarla donatlmr bir tapmak olup l..
11. yzyri da yaprlmrtrr. Propylon, avlu, salon ve kutsal yer blm-
lerinin dzenini, daha nce Msr'da, grkemli planl avlular seri-
suz, Helenistik a'm geni ticaret ve kltr ilikileri, bu yaprlar-
R. 381: Atina'da Lysikrates amt. /..
da, eitli lkelerin yerli bululann da birbirlerine aktarm olu-
334 yilnda yaplmtr. Bu yuvarlak
yordu. Esasen Helenistik a sanatrnn Doulu etkilerle olutu planl merkezi yapyla, yatay sistemli
tapmak yaps terk edilmeye balar.
kannn nedenleri oktur. Bir kere, krallar tanrlatran Msr din-
leri (boa, serapis, Zeus, Amon gibi) ile tanr sembollerinin Grek
sanatna girmesi bunu gsterir. Ayn zamanda Greklerden ald
unsurlar dolayrsryla Dou da yer yer Helenlemitir. Doululaan
Grek mimarisindeki unsurlar, Bergama' da bulunan Athena
R. 382: Bergama'da Athena Salonu.
Salonu'ndaki _palmiye stunlarda ve Arak ei-Emire'deki sara- /..ll. yzyln ortas. Berlin, Pergamon-
yn giri propylon'undaki aslanlr friz'de grrz. Bu son yaprnm Museum. Aslndan alman paralada
tm plan, esasen bir Grek propylon'u ile bir nasya kuleli-kap yeniden ina edilmitir. Yapnn alt ka-
tl ince gvdeli dorik stunlar/o, st kat
yaprsrndan olumutur. Bu kapr yaprsr, Babil'deki anakapr (por- ise iyonik stunlada dzenlenmitir.
ta/) yaprsryla kryaslanabilir. Bunlann yanma daha birok nasya
unsurlar konulabilir: Delos ve Ege'deki boa kafas motifli trig-
lifler, Delos'taki Boa Salonu'nda grlen aslan bal konsol-
lar ve Efes'teki Odeion'un stunlu salonundaki iyonik balklarn
boa motifleri gibi. Bunlardan baka, bir de mimari yapr kom-
pozisyonunda grlen nasya yap unsurlar vardr. Kos'taki
Asklepieion'un, srrayla ykselen teras halindeki yapr blmleri-
nin ekseni zerinde yer alan rampalar, (Der ei-Bahari'deki tap
naklarda olduu gibi) en sonunda revaklarla evrili bir avlu iin-
de yer alan stunlu salona varr ki, biz bunu Msr'n Orta ve Yeni
Imparatorluk devrinin yaprlann incelerken grmtk.
Helenistik a'rn mimarisinde, cella iindeki stunlarm kaldr-
rlmasma devam ediliyor ve yapr ii blnmemi tek salon hali-
ne geliyor. Buna karrlrk cellann dr evresinde stunlar oalr
Dipteras ve psdo-dipteros, Helenislik a'rn yapr tipleri oluyor.
DST 12
 78/ DNYA SANAT TARiHi
R. 383: Samothrake'de Arsinoe'nin yu-
varlak planl yapst. Yapmm balama
tarihi I.. lll. yzytl.
R. 384: Samothrake'deki Arsinoe'nin
rkonstrksiyon deseni (Niemann ta-
rafmdan).
R. 385: Bergama veya Zeus Altan'nm
plan (l.. 180 y/lafi).
Psdo-dipteros tapnak dzeninde, evre gezinti yerinde bulu-
nan ift sra stunlardan i sradakiler olmad iin, gezi yeri
(do/anma/ik) geniler (Magnesia Artemisian'unda olduu gibi).
Dipteraslarda ise, yapnn evresini iki sra stun evirir ve yap
nn dou blmndeki aitenler arasna da birka sra stun dizi-
lir. Bylece yap n, bol stunlu bir grn kazanr.
Helenislik ada, I.. IV. yzylda ortaya ktn grd-
mz yuvarlak planlr yaplara devam edildiini gryoruz.
Samothrake'deki Arsinoe'nin yuvarlak planl yaptsrnn beden
duvarlarnda, kap stn aan bir seviyede stunlu kr bir gale-
ri btn yapy frrdolayr evirir. Kubbenin ii de, kubbe kilit ta
na doru klen teknelerle sslenmitir. ehir planlamasrnda
da byk meydanlar, zellikle pazar yerleri ve tiyatrolar yer alr.
Yarm ember planlr olan amfiteatrlarrn sahne arkasr, bir yap ile
kapanr. Bu, Atina Akropolisi'ndeki tiyatrodan farkir bir yapdr.
Ayrca yeni olan, kaptir ve dikdrtgen mekani tiyatro salonlardr
(Milet'teki Bouleuterion gibi).
Helenislik ehir planlar, yaplar arasrndaki ilikileri kuran cad-
de balantlarn henz dzenleyemiyor. Yani Romallarda gre-
ceimiz yaplar arasr dzeni, bu ada da grmyoruz. Helenislik
a'n zellikle zengin evleri, n stunlu, avlu evresine sra
lanm mekanlar iine almakta idi. Bu plan da esasen btn
Yakndou'da ortak bir ev tipi idi.
Grlyor ki, Helenislik a, Grek klasik dnemine ait btn
yap unsurlarnn dald bir dnemdir. Greklere ait un:urlarrn
yerine, yeni mimari unsurlar ve biimler ortaya kyor. Oyle ki,
Romallarn yararlanaca mimari unsurlarn bu devrede deta
hazrland grlr. (Aynen Osmanl yap unsurlarnn, Beylikler
dneminde hazrland gibi.)
HELENISTlK AG HEYKEL SANATI
Helenistik mimarinin saray gereklerine cevap verdii, dolaysyla
kiisel ve dnyevi yaplarn nem kazand belirtilmiti. Bu yz-
den heykel sanatnda ideal birimlerin yerine, kii karakterini belir-
ten zelliklerin yer ald grlyor. Bu kii karakteri, ayn zaman-
da krala ait zelliklerin, tanrsal deerlerden ayr olarak ifade edile-
ceini gstermektedir. Bylece, heykellerde ideal ve tanrsal ortak
birimden, kii karakterlerine ynelen ve kiinin karakterine gre
oalan birimlere ynelindiini anlyoruz. Helenislik a'n lll., ll.
ve 1. yzyllarndaki kiisel iladelerin nedeni budur.
Ayrca kralrn gsteri ve tantanaya olan eilimi, heykelle ri n abar-
trlr anlatrmrna neden olmutur. Byk lskender imparatorluunun
gsterie dGknl gerei, giderek, tapnak mimarisinden ok
saray mimarisine gereksinim duyuldu. Bylece ss ve abartmalr
insan vcutlan ortaya kyor. Hareketli, muhteem durulu erkek
ve kadn statieri, tanrlarn sakin anlatmlarnn yerini alyor. IV.
yzyldaki yumuak ten ifadesini Skopas, Praxiteles ve Lysippos'da
grdk. Ite bu anlay, Helenislik heykelde, bir de adale abart-
masryla pekitiriliyor. Vcuttaki hareket ve adale abartmasrnrn ele
HELENiSTiK SANAT i 79
alrnmasryla, Bergama Asklepieion'undaki yksek rlyeflerin nasrl
ortaya kt da anlarlryor. Bylece barak stilin kendiliinden
doup gelitii de grlyor.
Heykel sanatnn figrleri, gsterili, kitleli, paralr, atletik, ada-
Ieli ve kuvvetli grnecekti. nk klasiin tanrrsal, sakin hare-
ketli, kuvvetli insan deil, btn hrrnlrrnr, asabiyetini, iddetini
ve ihtirasn gsteren kii nem kazanacakt. Ayrca bu zellikler,
anlk hareketlerde gsterilecekti. Bu anlayrtaki heykeller, adeta
tiyatro artistierinin hareketlerine benziyordu. Bylece kahraman-
ca hamleler yapan atletler, aha kalkan atlar, grltl olaylar,
eski skGn iindeki hareketlerin tamamen zrddr olarak karm
za kyordu.
Helenislik heykelde, nceleri, insan figrlerinin tek tek anlatr-
mn gryoruz. NMelos;lu Poseidon", NMifo Vens", "Bronzdan R. 386: Bergama Altar. Stunlarm al-
Atl ocuk" heykelleri hep bu zellikleri tarlar. Ancak "Milo tndaki yan kuak, boydan boya rl-
yef/erle dofdurufmutur. Yap1 yzeyin-
Vens"nde biz Praxiteles'in yumuak aniatmit vcudunun bir de rfyef, mimari kadar nem kazan-
geleneini hissediyoruz. Fakat bu ar boylu gsterme ve vcu- mitir.
dun dolgun ifadesi, esasen barak zellikleri yeterince tamakta
dr. Bununla birlikte, ar, vakur duru ve v.cut gzelliini sergile-
yen heykel, asil bir pozu olan klasik kadn duruunun etkisini yap
yor. Ancak heykelde portre zellii de grlyor. (Resim 2)
"len Ca/ya/1" figr de, I.. lll. yzyln belirtilen btn zel-
liklerini ortaya koyuyor. Dikkat edilirse, biz bu aniatmda imdiye
kadar bir heykel grmedik. Bu heykelde natralist ifadenin artk
nem kazandn gryoruz. NSanda/m zen Kadm" figrnde
de, anlrk bir iin zarafet iinde yapld grlyor. Kolun, denge
iin yukar kalk ve sol ayan yukar gelii, hi kukusuz gzel.
Fakat gerek kadnn vcudu, gerekse hareketi, vakur bir tanra
nn hareketi deil, gnlk hayatn bir pozu olarak heykelin konusu
olmutur. Aynen "Atl ocukN figrnde, ya da "len Ga/yafNnn
(Resim 376) biiminde olduu gibi. (Resim 388, 389)
Ayrca, "Uyuyan Satir" heykelinde de, hareketin gene tanrsal
nitelikler iinde ele alrnmadrrnr gryoruz. Adalelerin, bir sirk
-"' liY'-~
R. 387: I.. IV. yzylfda yapiimi olan
atletinin detaylrlrr iinde ele alrnrr, baya pozu, eldeki natra- bir kiz ba1.
list detay, hatta vcuttaki baz damariann bile gsterilii, artk IV.
yzyldaki heykel anlaynn tamamen gerilerde kaldn gster-
mektedir. Ayrca heykellerde insan dramnn da balad grl-
mektedir. Gayri muntazam bloklar zerine oturu, heykel uzuv-
lannrn mekan iinde dal ve vcut ynlerinin ok deiik olu-
u dikkati ekiyor. Yani klasik heykelin, tek ayak zerine basarken,
duruun nanslarn verme endiesi grlmyor.
Bunlarn yannda, dans eder gibi olan hareketler dikkati eki-
yor. Iki ayan zerinde ykseliler, hamleler, yzlerdeki i ifade-
si, insan i dramnn portreler halinde gsterilii, Helenistik Barak
ifadeler olarak nemli gzlemlerdir. Ayrca ayakta duran ift figr-
ler de yontulmaya balar. "De/os Afroditi ve Pan" bu hareketi gs-
teren bir heykelidir. Bylece mitolojik konulu Parthenon metop-
lannda grdmz rlyefler bu kez statler haline geliyor. Fakat
bu heykelde, yeni olan bir zellik vardr. O da, heykelde bir eit
1801 DNYA SANATTARiHi
R. 388: Artemisian burnunda denizden
ikarilan at koturan ocuk heykelinden
para. At ksm yoktur. Heyke/de yzn
kiisel ve natralist ifadesi He/enistik
devir barak s/ubunun nemli zellii
dir. I.. If. yzyln sonu.
R. 389: Uyuyan Satir (I.. lll. yy11).
Vcut porafarmm birbirlerinden byle
abartma/i ekilde aynld, klasik s/up
devresinde hi grlmemiti.
HELENiSTiK SANAT 1181
ezbere anlatrnn yani ezberlenmi bir anonim tipin yer ald~ Bemini'nin heykellerindeki zelliklere benzeyen kuma anlatm
dr. Bunun anlam, gzlemin yerin C sanatnn tecrbeleriyle tela~ n aynen yanstr. Gslerin ileri knts, ak kanatlarn uma
fi etmek istediidir. Biz, gztemin ihmal edildiini, vcut uzuvta~ yn, bu esere hr ve zarif bir hareket veriyor. Bylesine gzel
rnn simetrik gsterilmesinden de karyoruz. Helenistik ada pozlar, Avrupa barak heykelinin adeta tarihe gml eserleri
sanatlarn byk atlyelerde birlikte altn; nk, zengin gibi grnr. Bu heykel, bir geminin ba ucunda yer almak n
halk tabakalarnn bsllerini yapmakta yar iinde olduklarn, bu yaplm gibidir. Isianan yerleri vcuda yapm olan elbisesi iin-
yzden bir bst eridstrisinin doduunu gryoruz. deki figrn, o hr ve nemli deniz havasnda, dalgalarla kalkan
Klasik heykel sanatnda grmediimiz dier bir husus da, plak geminin gvertesindeki ykseliinde, belli bir atmosferin yaratt
ocuk heykellerinin ortaya kmasdr. "Ayandan Diken 1karan havay yanstmas bakmndan o zamana dek grlmemi bir ifade
ocuk" matili bu dnemde zellikle ilgi gryor. Ayrca "Ihtiyar gc tar. Bu nedenle, Helenistik Barok'ta, natralist ve atmos-
Pazarc Kadn" gibi motifler de, heykefeinin yalnz zengin insanla~ fer yaratc bir tasvir gc gryoruz. Yani heykelin hareketi, ayn
ra deil, fakir halk tabakaianna ait konular da ifade ettiini gs- zamanda bulunduu yerin zelliklerini yanstmaktadr.
teriyor. Portre, bylece daha daac anlatmiara olanak veriyor. Helenistik mimarinin nemli eserlerinden biri olan Bergama'daki
Bu ilgi ekici aamann benzerini, Avrupa barak resim sanatn~ zeus-Altar ya da Asklepieion'u diye bilinen ve evresiyle mer-
da da gryoruz. zellikle I.. 1. yzyl iinde heykel, tamamen divenlerindeki frizleriyle tannan byk yap, sanat tarihileri-
kiisel iladelere yneliyor. Bu nedenle bu ada bir eit Roma nin zerinde nemle durduklar heykelli bir eserdir. (Resim 386)
bst sanatnn ilk rneklerini grr gibi oluyoruz. Artk muntazam, Altar, iki tabakal bir platform zerine yaplm, "U" biiminde
dzenli bukleli sa olan erkekheykelleride grlmyor. Dank plan olan stunlu bir galeridir. Yap, btn rlyefleriyle birlikte
R. 390: Grek barak sanatnn nemli
ha Ili, doal durular, yeni bir estetiin hareketleri olarak kabul edi- Bergama'dan sklerek Berlin' e para para gtrlm ve ora- rneklerinden Samothrake Nikesi I..
liyor. Bylece kiinin kendine zg yeni gzelliinin kefedilme da yeniden kurulmutur. "U" biimindeki yapnn n ve arkas, 180 ylfart. Bu heykelde rzgnn etki-
si sz konusu oluyor. Esasen bu ada, Epikr felsefesinin kiinin stunlar zerine oturmu, ancak cephesi ak bir galeridir. Yap sini uuan elbisede ve kanatlarda his-
mutluluuyla ilgili bir gr aksettirdiini de biliyoruz. Yani artk
sediyoruz. D etkilerin bir atmosfer iin
epeevre merdivenlerle ykselen bir zemin zerindedir. Ve bu kullanlmasn gene barak slup devre-
birey mutluluunu salayan unsurlarn ne olduu aratrlmakta platformun stne gelen ikinci bir seti n duvarlarnda, bir friz boy- sinde greceiz. XVII. ve XVIII. yzyil
dr. Grlyor ki, o an benimsenen felsefesi de bireyle ilgilidir. dan boya uzanr. "U" nun kapal olan duvarndaki Irizin biim- Avrupa barak slup devresinde de ayn
Demek ki, Epikrosuluk, aca benimsenen felsefi gr olarak, zellikler heykelde ve resimde grlr.
lendirme slubu ve ilen ii, daha az yksek kabartmal sakin ve
Platon'un klasik felsefesinden farkldr. huzurlu hareketlerden dzenlenmitir. R. 3 91: Sandallann Balayan Afrodit'in
Ayrca, Helenislik felsefenin karakteristii olan stoa grnde, Dier rlyef grubu ise, zemin platformunun ikinci tabakas ze- bronz stats. l.. ll. yzyl Barak s-
insann bamszl esastr. Stoa felsefesinde "doaya uygun yaa rinde ve "U" plann iki kolunun kenarlarnda ili ve dl olarak yer luplu olan bu heykelde kol ve bacaklar,
ma" ya da "doal olma" nemlidir. Biz buradan kiisel ifadelerin almtr: Ite bu rlyefler, bizim imdiye kadar Grek sanatnda gr- klasik sluplu heykellerin aksine gvde-
den ayr, dank bir ekildedirfer.
neden bu derece bilinli olduunu daha iyi anlyoruz. Bstlerde, dmz rlyeflerden farkldr. nk bunlarn zeminden itiba-
insan gnlk tavr iinde gstermenin, heykelin nemli bir grevi ren dar olan kabarkl, Grek yarmadasnda grdmz yk-
olduu hususu, sanatlarca bu felsefi grler yznden benim- sek kabartmalardan ok daha derindir. Konu olarak tanrlada dev-
senmiti. Gzlerde insann iine nfuz eden baklar, kiiye zg Ierin sava ele alnmtr. Bundan nce zellikle Parthenon'da gr-
hatlarn zellikleri, artk sanatnn yeni kefettii motifler oluyor- dmz, daima iki kiinin sava idi. Burada ise figrler oalm
du. Filozoflar, kumandanlar, ihtiyar kadnlar ve ocuklar, o hayat tr. Bu savata bir dzen isteyen kuvvetler, deviere galip gelirler.
dolu hareket ve baklaryla ihtiyarln kiiye zg karakterleri, Bu hareketli konunun, zeminin stnde yer alan, sakin hareket-
atietik olmayan yapdaki filozoflar, vcudun dinamizmiyle ban li iyonik yap dzeniyle uyumsuz olduu dnlr. Yani mimari
tl olmayan elbise ynlar, krallarla eleri, hep dnyevi tavrlar ile heykel sluplarnn birbirleriyle bir eliki iinde olduu kabul
iinde ifade edilmilerdir. edilir. Ayrca, "U" biim li yapnn iki kolu ortasn merdivenler kap-
Bu arada "Samothrake Nikesi" (Resim 390) zerinde durmak lar, ve "U" nun ak azndan yukar doru, btn yap cephesince
gerekir. Adeta uar gibi hamleli, kanatl bir kadn pozunda biim- yukar kar. Yapnn iine doru karken merdivenlerin kenarlar
lendirilmi olan bu heykel, gen ve gzel vcutlu bir kzn uzuvla- n da byk ebattaki rlyefler kaplar. (Resim 385, 386)
rn, elbisenin altndan yer yer belirten ve ima eden bir ekilde gs- Burada incelenecek olan rlyeflerdeki gruplar, belirgin olarak
termitir. Gslerinin kalkkl, bu uar gibi ifadenin nemli bir ele alnmam ve birbirlerinden ayrlmamtr. Gruplar birbirleri-
unsuru oluyor. Ayrca btn barak sanatlarn yapt gibi, k ne kart gibi, bir ama da figrlere yn vermemitir. Yani bu
glgenin nemli kontrastiarn kullanmak iin bu heykelin biim- savan bir balang noktas, gelimesi ve en yksek noktas yok-
lerdirildii anlalyor. Bu bakmdan, I.. 180 yllarnda yapld tur. Ayrca savan bitmesiyle ilgili bir skunet noktas da rlyef-
tahmin edilen bu eser, aa zg nemli hususlar aklyor. lerde yer almamtr. Halbuki Parthenon frizlerinde, dou cep-
Bu heykeldeki elbise kvrmlar, XVII. yzyl sanats olan Lorenzo hesine doru btn hareketlerin belli bir noktaya getirildiini
182/ DNYA SANAT TARiHi HELENiSTiK SANAT /183

grmtk. Ite burada, o hedef noktas yoktur. Kavga, grlt,

heyecan, ihtiras ve bouma iinde friz tkenir. Bu adale yn,
uuan peplos'lar, ve hibir Grek rlyefinde grmediimiz nor-
malden byk figrler, bu eserin zellikleridir. Kabark gsler,
kannlar ve srt adaleleri, adeta ynlar halindedir. Bu adale yn
lannn yeni bir ifadesi ancak \.5. XVII. yzylda Felemenk barak
resim sanatnn byk sanats Rubens'de grlecektir.
Rlyefteki btn hareketler, birbirlerine hamle yapar ekilde yer
almlardr. Yaral olarak yere kenler, aman dileyenler, boa yla
R. 392: Ha/ikamas Mozolesi'nde Ama-
n vcutlu ihtiyar, insan bal canavarlar ve deniz ejderleri arasn
zan-larm dvn gsteren frizin b-
lm/erinden biri. da, dimdik gzel, ideal ll vcutlaryla Klytios ya da Apolion
birer ant gibi dururlar. Bu tanrlar, erken klasik devrenin heykelle-
rini hatrlatrlar. Bunun yannda, dekoratif sluplu aslan balar da
grlr. Gene dekoratif bir unsur olarak ilenen salar, Moira'nn
banda olduu gibi, yer yer dekoratif olarak srt zerine serpiti
rilmitir. Bylece, bu heykelin dekoratif anlatmlarla dzenlendi-
i grlr. Hatta elbiselerinde, byk lde natralist anlatm R. 400: Atina'dan Mnesarete mezar
Iara ramen, kvrmlar yer yer birbirlerine paralel dalgalar halin- r/yefi. l.. 380 yil/an. Arkaik devirde
R. 396:Bergama Altan'nm dou {rizin- R. 398: Ihtiyar pazarc kadm. Helenis- ve klasik slup devresinde mezar rfyefi
de gsterilmitir. Bu anlatm tarz, ge-barak slubun bozulma
den bir para. Zeus devler/e arptyor. tik a. (l.. f. yzyii). Siradan insan- grmyoruz. Ancak Helenislik devrede
larm heykel konusu olmasi arkaik ve devresi olarak kabul edilir. Artk ezbere yaplan bu natralizm,
kiilere ait mezar rlyefleri oaflr.
klasik devrede grlmemiti. Barak s. sanatlar abartmal bir biimlendirmeye gtryor. Bu, dekoratif
lup devresinin nemli zellii, s1radan unsurlaryla, arada bir yer alan heykeller kompozisyonu, Bergama
kiiyi de konu edinmesidir. R. 401: Grek sanat kiisel zelliklerden
R. 393: Hafikarnas Mozolesi'ndeki dou Altar'nn ana slubunu gsterir. Ite bu dekorasyon ve ar ada-
ok, toplumun ortak ideallerini yans
cephesinde grlen Amazonlar sava. le abartmas iindeki biimlendirmeyi, Batl sanat tarihileri, bir tan heykeli benimsemitir. Salik/i ve
Dou anlatm, yani Asur ya da Msr unsuru olarak grrler ve gzel insan, Greklerin dnd tek
Bergama heykellerini, Grek sanatnn Grek yarmadasndaki hey- ey olmutur.

kel slubundan ayr bir anlay olarak dnrler. nk dekoras-

yanun ve ar abartmann plastik deerlere zarar verdii kansn,
Grek yarmadas sanatnn gr olarak benimserler. Ayrca hey-
kellerdeki hayvani ve vahiyane hareketleri de, Asur ve nasya
mizac olarak kabul ederler. Bunun yannda olaylan hikaye edi-
R. 399: Rhamnus'dan mezar rlyefi. ci heykel gsterisi de, klasik bir anlay olarak kabul edilmez. Bu
R. 394: Halikarnas Mozolesi'nde Ama- tiyatro havas, bu vahi sahneler, bu gsteri merak, bildiimiz
zanlarm dvn gsteren frizin bir di- gibi gerek Olympia Tapna' nda, gerekse Parthenon'da yoktur.
er blm. Esasen bundan nce, Parthenon'daki hikaye edici friz gelenei
nin, iyon ik bir konu olduuna deinilmiti.
Vcutlar zerindeki elbise kvrmlarnn ifade eklinde de, baz
yenilikler vardr. rnein, peplos kvrmlarnn, vcudun belirgin
uzuvlar zerinde, hareketin hailesi istikametinde izgi eklinde
R. 397: Efes'teki Artemisian'un stun kolonlar haline geldikleri grlr. Ayrca dou frizinde, Zeus'un
zeminindeki kabartma/ardan Alkes-
tis'in anne ve babasi (/.5. 356). Londra
ya da Athena'nn devlerle arpmasnda, bu kvrm biimlerinin
British Museum. yeni anlatmlar ak olarak dikkati eker. (Resim 396, 397)
Ite Bergama' daki Zeus Altan'nda incelediimiz bu abartma-
l anlatm tarznn, gittike bir Bergama slubu olarak lyonya'da
yayld grlr.
Yukarda ksaca deindiimiz "U" plann alt tarafnda bulunan
duvar frizindeki figrler, tek tek ve sakin duruludur. Figrlerin
R. 395: Bergama Altan'nn dou frizi.
Athena devler/e savatyor. Rlyef yzeyi formlarnda daha az abartma grlr. Bu rlyef, dekoratif anlam-
tamamen paralanmttr. da modle edilmemitir. Burada, plastik deerlerin hakim olduu
 184/ DNYA SANAT TARiHi
R. 402: Ampharete'nin mezar rfyefi.
R. 403: Laokoon heykel grubu. Hefe-
nistik a. Rodos/u Hagesandros,
Polydoros ve Romal Athenodoros ad-
!J heyke!tJralarm eseri. /. . 25 yiiiar.
Eser Roma'da Vatikan'dadJr. Birka fi-
grn yer aldi grup figrleri klasik
devrede grmediimiz yeni bir zellik-
tir. Burada ilk kez grlen grup hey-
kef/eri, barak slup zellikleri arasm-
da yeraiJr.
ve daha belirgin, sade formlarn benimsendii gzlemlenir.
Irizin konusu da ilgi ekicidir. Athena'nn rahibesi olan kral
Auge'nin, Herakles tarafndan rzna geilir. Zamanla,
olu Telefos, kardelerini ldrr ve tanmad annesiyle
Fakat bir ylan, evliliin gerei olan iftlemeyi nler. Ite frizi,
konuyla ilgili sahneler ssler. Fakat bu !rizden ok az ey, bug-
ne kald iin, kompozisyonuntm hakknda tam bir ey bilin-
miyar. Bu frize "Telefos Frizi" de denir. Fakat bu rlyefte de plas-
tik deerlerine ramen bir hikayecilik devam eder.
Yukarda Bergama Altar'nda grdmz devler savann bir
benzeri, "Laakaan Grubu"dur. (Resim 403)' Bu heykel, Helenislik
Barak sanatn en nemli rnei olarak gsterilir. Konusu yle
dir: Truval bir papaz olan Laokoon, vatandalarna, dmanlarn
kale duvarnn dna braktklar tahta at, ehrin iine getirmekten
saknmalarn syler. Bunun zerine tanrlar Laokoon'la oullarn
ldrrler. Ite heykelin iledii konu budur. Laokoon heykel gru-
bu, Rodoslu Hagesandres Polydoros ve Athenodoros adl heykel-
tralar tarafndan yontulmutur (I.. 50). Bugn Roma'da bulu-
nan heykel, aslnda orijinalin bir kopyas olarak kabul edilmekte-
dir. Dikkat edilirse heykelin, kompozisyon bakmndan, oylumu
uyumlu bir biimde paralad ve vcutlarn birbirlerine balan
da barak eserlerdeki kompozisyon yapsna uygun olarak biim-
lendirdii grlr. Bu heykel grubundaki yzlerde, asabi gergin-
lik ve strap, btn aklyla gsterilmitir. Ite, i duygularn bu eitli kltrler iinde yetimi, geni dnen, her eyden yarar-
denli ak olarak gsterilii klasik sanatta hi dnlmemiti. Bu
nedenle, Laokoon heykeli, Helenislik Barak sanatn btn zellik-
lerini tayan bir rnek olarak grlr.
italya' daki ilk Kltrler ve Etrsk Sanat
ltalya'nn ilk halklar Ombriler, Sabinler ve Samnitlerdir. Latinler
ise, bugnk Tiber nehrinin bulunduu yerlere yerlemilerdir. Bu
halklarn ltalya yarmadasna I.. 2000 yllarnda geldikleri sanl
yor. I.. 1000 yllarnda da, Etrsklerin buraya nasya'dan gele-
rek yerlelikleri kabul edilir. Roma'nn kuruluu, bir efsaneye gre,
I.. 754'te Romus-Romulus tarafndan gerekletirilmitir. Roma,
bugnk Roma'nn tepelerinden biri olan Palatine'de kurulmu
tur. Roma'da ilk krall ise (I.. 753-509) Etrskler kurmulardr.
Sonra kurulan cumhuriyet idaresi (I.. 509) Romahiara aittir.
Romallar daha imparatorluklarn kurmadan nce, gerek aa
ltalya'da, gerekse Sicilya'da kurulmu bulunan Grek kolonile-
ri (Magna Grecia) Grek sanatnn eserlerini grmlerdi. Ayrca
Etrsk sanatnn nasya unsurlarndan da yararlanmlard. Ksa
zamanda byyen imparatorluklar ve ticaretleri dolaysyla, Asya
ve Afrika'nn zengin kltrleriyle de iliki kurmulardr. Bylece
lanmasn bilen bir halk olarak ortaya kmlardr.
Greklerin Gney ltalya'daki kolonilerinde braktklar eserler,
ticari karlar dolaysyla, kendi yarmadalarndaki eserlerden fazla-
dr. Ancak bu blgedeki eseri er, Grek slubunun dna kan zel-
liklere sahiptir. Ayrca bu blgede Etrsklerin nasya'dan getir-
dikleri yeralt mezar-odalar gelenei vardr ki, bu Yunanistan'da
yoktu. Gney ltalya'daki heykel sanat, ilk devirlerde tamamen bir
tara sanat niteliindeydi. Grek yarmadasndaki sanat olgunlu-
u da burada grlmyor. I.. VI. yzylda ltalya'da grlen rl- R. 404: Etrsklerin doac1 (natralist)
yef, gayet alak kabartmaldr. Metop rlyeflerinde ise (Perss'n aniatimda biimlendirilmi ba heykel-
lerinden biri.
Meds' ldrmesi gibi), Yunanistan'da grlmeyen sahneleryer
almtr. Palermo'da Selinus'taki (C) Tapna'nda drt atn bir
arabaya koulmas konusu da gene bir metopta grlr (I.. VI.
yzyl). Ancak bu rlyeflerde antsal bir ifade grlmez. Ayrca
Asur kaynakl kanatl sfenksler de VI. yzylda ltalya'da yaplm
tr. V. yzyldan itibaren insan anatomisinin optik ve doru anla-
tm, rlyeflerde yer almaya balar. Bu bakmdan ltalya'da, Grek
kolonilerinin etkilerine ramen, gene de ltalya'ya zg bir biim-
lendirme grlr.
Bu ltalya'ya zg biimlendirme mimarlkta da bulunur.
Selinus'ta, Akragas'ta ve Paestum'da baz yap kalntlar vardr.
Yalnz Selinus'ta yarm dzine dorik tapnak olduu biliniyor.
Fakat Sicilya'da aa yapdan ta yapya geiin daha nceki yz-
yllarda olduu tahmin ediliyor. Sicilya'daki ta tapnaklarn yap
lnda bir kyl kalenderlii grlmektedir. Bu tapnaklarn derin-
1861 DNYA SANAT TARiHi
R. 405: Bronzdan Etrsk sava heyke-
/i (i.. V. yzyii).
R. 406: Byk boyutta bir savaI hey-
kefi (terrakotta).
R. 407: Chiusi'de bir mezar duvarmda-
ki bir spor yanmasn gsteren resim.
likleri, cepheye oranla ok fazladr. Bu bakmdan yaplarn stun-
lar, Paestum rneindeki gibi, bodur ve kalndr.
talya'daki gzel sanatlar incelerken bu kltrlerin derin etki-
lerini greceiz. Ayrca .Grek kltrnn yannda, Roma sanat
n etkileyen, buraya nasya'dan geldiini belirttiimiz Etrsklerin
kltrlerini de incelememiz gerekmektedir.
Etrsk sanat
Etrsklerin 1000-800 yllar arasnda iki kol halinde nasya' dan
ltalya'ya g ettikleri kesindir. Ve beraberlerinde, nasya yap
unsurlar olan kubbeli oda mezarlarn o ~amana kadar lleri-
ni yakan ltalya yarmadasna getirdikleri kabul edilmektedir. l..
750-450 yllar arasnda Orta-ltalya'ya hakim olan Etrskler, 540
tarihlerinde bir deniz savanda Grekleri yen erler. Ancak I.. V.-111.
yzyllar arasnda politik stnlklerini yitirirler. L. 295 tarihle-
rinde Sentinum'da, yeni yeni glenmekte olan Romalllara kar
yenilirler. Fakat Romallar btn egemen halkiara verdikleri Roma
vatandal hakkn, Etrsklere de balarlar. Ancak L. 89-79
tarihlerinde Etrrya denilen Etrsk lkesi tamamen tahrip edilir.
Etrskler, politik bakmdan ortadan silinirler. Etrsklere ait olan ve
adna gizli din denilen inanlar n, Antikile'nin sonuna kadar etki
yapt ve ayrca ilk Hristiyanlk mimarisine de nemli baz yap
unsurlar getirdikleri sanlmaktadr.
Etrsk heykeli
Etrsklerin Greklerle olan sk ticari ilikilerine ramen, kendileri-
ne zg bir heykel anlaylar vardr. Etrsk heykellerinde, zellikle
kadn-erkek ifti birlikte grlmektedir. Bunlarda, gzel ya da ir-
kin ifadesi sz konusu deildir. Burada nemli olan, heykelin yaa
masdr. Heyket ile evliliin sonsuza l<adar srmesi salanmak iste-
niyor. Heykelleri yaplan insanlarn, kahramanca, gsterili paz-
larda gzkmek ve rnek olmak iddialar yoktur. Etrsk heykel-
leri, genellikle sarkolajlar zerinde yer almlardr. Bu bakmdan
bir Etrskl iin sarkofaj, lmden sonra gelen hayat iin nem
kazanmtr. I.. 500 yllarndaki Etrsk heykellerinin, slup bak
mndan zellikleri, Grek geleneine balanamaz. Bu heykeller-
den birini, bir divan zerinde uzanm bir kar-koca olarak gr-
yoruz. Fakat, kar ve kocann zerine uzand divan, aslnda bir
sarkofajdr. ok samimi ve doal hareketlerle seyirciye dnk ola-
rak kendilerini gsteren ift, Greklerin arkaik slup dnemindeki
kore ve kurasiara da benzemektedir. Uzuvlarn kitle olarak, yani
anatomik ayrntlar ele alnmadan ifadesi, Etrsklerin sanatnda bir
arkaik slup devresini iaret etmektedir. Fakatyzlerde ve tavrlar
da kiisel zellikler vardr. Ayrca naif bir anlatm da sz konusu-
dur. Baka bir sarkofajda da, gene bir iflin yataa uzanm ola-
rak gsterildii grlr. Kar-koca, ok ince bir rtnn altnda i dnyas tam olarak yansmaktadr. Buna benzeyen Kk ocuk
birbirlerine sarlmlardr. plak vcutlarnn btn hatlar, rt Bar da ayn anlam ve stili tamaktadr. Belki de bu iki ba heyke-
altndan belli olmaktadr. Ancak bu rlyefte, baz klasik eserlerin
anlatm tekniine olan zenti de yok deildir. Heykelcinin, vcut-
iTALYA'DAKi iLK KLTRLER VE ETRSK SANATI 1 187
lar ve balar, bir rnee gre, gzelletirme hevesine kapld
grlyor. Bu klasisist zenti, daima olduu gibi, kat bir etdn
sonucunu vermi ve sanatnn vaktinden nce bir natralizma-
ya ynelmesine sebep olmutur. Etrsklerin bu gibi sanat eserle-
rinde, Grek ve Msr sanat geleneklerinin etkileri iinde olduklar
anlalyor. Yalnz sarkolajlarn zerindeki figrler, Grek mezar ta
lar zerinde grlen, len insana ait heykeller deildir. Bu hey-
keller, Msr mezarlarndaki lnn yanna konulan eyalar gibidir. R. 408: Etrsk sarkolajlan zerinde g-
rlen kan-koca heykel/erinden biri. l
Yani bunlar, lnn kendi hayatyla ilgilidir. Ksacas, kiisel haya- kllerinin kon':flduu kap pimi kilden
ta ait zevk ve mutluluun lmsz olmas iin yontutmu eserler- yaptfmtttr (1.0. If. yzytl).
dir. Ayrca, eski Msr kltrnde mezar odalarnda grdmz,
lnn itirak ettii ziyafet ve yemek resimleri de burada vardr.
Bu heykellerde de kar koca, yemekte birbirlerine yine sevgiyle hiz-
met ederlerken gsterilmektedir. Bu iftierin gnlk hayatlarnda
yer alan hizmetiler, mzisyenler vb., gene her zamanki gibi hiz-
metlerini yaparlar. Resimlerde, Msrllarda olduu gibi av, su ku
lar ve balklar, kmes, kiler vb. gibi yerler yer almtr.
Etrsklerdeki mezar odalar, dikkat edilirse Grek kltrne
tamamen yabancdr. Fakat Etrsklerin mezar tepeleri, Msrllarn
mastabalarma ya da Beni-Hasan'daki maara-mezarlarna benze-
mez. Bunlar ya tek bir oda ya da blml bir evden ibaret-
tir. Benzeyen nokta, yalnz mezar-odalarnn duvarlarndaki Msr R. 409: Cometa'da Leoparft Mezar'm
kltrne zg resimlerdir. Resimlerin konular, gnlk elence duvar resimleri, "Dans ve Ziyafet" (1.6.
V. yzyl).
ler ve gsterilerdir. Mezar resimlerinde grlen eytan tasvirleriy-
le efsane hayvanlarnn, dou kl olduklarn biliyoruz. Esasen
bu resim unsurlar, Grek kltrnde hi yoktu.
Etrsk heykelinde kahraman ve efsaneviinsan tipi yoktur. Etrsk
R. 4 70: Veji'de bir tapmak afmlmda
heykelleri arasnda grdmz sava heykelleri, Grek kltr-
ki Apoflon leykeli (terrakotta). Bir grup
ne tamamen yabanc bir sava tipini gsterir. Bu heykellerde, heykelinin parast.f.. SOO ytllar.
Greklerde grdmz anatomik biimlernede yansmaz. Bunlar,
zrhlar giyinmi bir kukla etkisini yaparlar. Ayrca silahlanm bir
kyl heykeli de, gene bir eit naif ifade iindedir. Adamn yz
adeta bir kukla gariplii iinde tasvir edilmitir. Banda, tarla-
da alan insanlarn byk apkalarn hatrlatan bir balk vardr.
Grlyor ki, Etrsk sanat, arkaik birnaiflik snrlar iinde figr-
lerini tasvir etmitir. Heykeller genellikle terrakotta, yani toprak
piirme tekniiyle yaplmlardr.
Bu arada baz natralist aniatml ba heykelleri de, Etrsk sanat
eserleri arasnda gsterilmektedir. Bu heykellerio bir Grek sanat-
tarafndan Etrrya'da yaplm olabilecekleri dnlmektedir.
Grek sanatnda grmediimiz bir portre natralizmas, bunlarn
Roma ba heykellerinin sluplaryla ayn olduklarn gstermekte-
dir. Bu balardaki ifadelerin, insann btn enerjisini natralist bir
ten anlatm iinde vermesi, o zamana kadar grlen dnya sana-
tnda tamamen yenidir. Ayrca Sakalir Erkek Heykeli'nde, adamn
li, ayn sanatnn eserleridir. Etrsk sanatnn buraya kadar ince-
lediimiz heykellerinin genel karakteri, hep seyirciye hitap etme-
188/ DNYA SANAT TARiHi
R. 411: Bir Etrsk tapmamm rkons-
trksiyonu.
R. 412: Etrsk tapmak plam.
R. 4 73: Bronzdan ocuk bst (/..
IV. yzyil). Bu natralist biimlendirme
Grek sanatmda grlmez.
sidir. Demek ki, Etrsklerde heykel, bir eit gsteri, bir eit
yevi, natralist sanattr. Etrsk sanatndaki sarkofaj, Roma saarn.
da nemli bir geliim gsterecektir. Romallar, bu heykelli
faj yannda, Etrsklerin natralist iladeli heykellerini de beirrso.
yeceklerdir. (Resim 404-410,413,414, 415)
Etrsk mimarisi
Etrsk mimarisindeki ilk yaplar, Etrsklerin nasya'dan
te getirdikleri yuvarlak planl mezarlardrr. Bunlarn nek:lerino
Cervetri'de rastlanyor. Bunun yannda, Etrsklerin hemen
dneminde grlen oda mezarlar vardr ki, bunlarn rek:ler'in mitir. Roma tarihi "Cumhuriyet" ve "/mparator" dnemleri olmak
den bugne kadar kalan pek oktur. Etrsklerin I.. VI. vuzvr-<'
da kendilerine zg bir tapnak formunu gelitirdikleri de
lr. Bu yaplarda, yksek bir podium (set) zerine, Greklerdeki
giri cephesiyle cella'nn yerini tutan tapnak ksm qetirilmistir. ;;
Giri ksmnn alan ile cella'nn alan birbirlerine eittir. Bu yap
tipi ahapt ve zerieri de pimi kiremitlerle kaplyd. Ite bu
nak tipinin ancak I.. lll. yzyldan itibaren ta yap haline getiril-
dii grlr. Yapnn asl, kare plana yakndr. Cella ksm, l bir balar. Asiller (patrissia) ile halk (plepler) arasnda da i savalar
tanrya taptklar iin, blmden meydana geliyordu. Podyum
ksmnn cephesini merdivenler kaplyordu. Tapna, peribol
adlandrlan bir evre duvar kuatyordu. Yap boyutu 6:5
da idi. Tapnan cepheden itibaren yarsn stunlu giri ksm,
dier yansn da bu girie kaplan olan oda kaplar. Yapnn
ve arka duvarlar Grek tapnaklar gibi penceresizdir. a1onagn:;1
konumu, kuzey-gney ynndedir. Cephede, drderden iki
stun srralanrr. (Resim 411, 412)
Roma'da, Capitolinum tepesindeki jupiter Tapma (I..
yukarda aklanan Etrsk tapnak tipini aynen yanstr.
burada, Etrsk plannn nne ve yanlarna, bir sra stun
gelir. Fakat bu yap Romahiara aittir. Demek ki, Romallar Grek
tapnann yannda Etrsk tapnan da bir rnek olarak, honin- o 1 Yunanistan, Roma devletine katlr. 146'da Korent tamamen tah-
semilerdir.
Etrsklereaityeralt mezariarna "nekropor' denir. Anlam "ller- 'i
ehri" demektir. Bunun en gzel rnekleri Cervetri denen Etrsk
ehrindedir. Nekropoller, yeraltna kazlan bir koridorun her iki
yanna alan mezar odalarndan ibarettir. Bir de, kayalarn iine
oyulmu olanlar vardr. Bu mezarlar, yeraltna oda halinde kaz
lp, zerine toprak ylr ve tepe haline getirilirdi. Bunlara ait i
rnek gene Cervetri'de vardr ve bir tmls biimindedir. Bu tip
mezarlar nasya' da ve hatta Hindistan' da da gryoruz. Fakat
bu tmlslerin evreleri, bir ta duvarla ember planl olarak yk
seltilmitir. Yukanda szn ettiimiz nekropollerde, Greklerde
grlmeyen bir kemer ve stun konstrksiyonu vardr.
Tmls biimindeki bu mezarlarn tavanlar, yalanc kubbeyle
rtlmtr. Ite, bu yalanc kubbenin Roma kubbelerine nc-
lk ettii tezi, sanat tarihilerinin bugn zerinde nemle dur-
duklar bir konudur.
Roma Sanat
Roma, "Romulus ve Romus" efsanesine gre I.. 753 ylnda kurul-
mu ve 753-509 yllar aras Etrsk krallan tarafndan idare edil-
zere iki ksma ayrlr.
cumhuriyet dnemi (I.. 509-31)
I.. V. yzyldan lll. yzyla kadar, Orta ve Gney ltalya'nn
fethiyle ilgili savalar ve anayasa mcadeleleri olur. I.. 509'da,
Cumhuriyet idaresi kurulur. Her yl iki konsln seilmesi bu sra
lardadr. V. yzylda Latin lkesi iin savalr. Etrsklerle savalar
olur. 494'te plepler Kutsal Da'a ekilir ve halk meclislerine veto
hakk tannr. 451'de 121evha kanunlar resmen ilan edilir. Roma
hukukunda kii hukukuyla ilgili haklar tespit ve kabul edilir. l..
350 ile 272 aras Orta ve Gney ltalya'nn alnmas iin savalr.
295'te Etrsklerin lkesi alnr. 282 ile 272 arasnda Greklere kar
savalr. 264-201 arasnda Bat Akdeniz lkelerinin alnmas iin
savalar yaplr. 264-241 'de Karta ca savalar olur. 218-201 'de ise
Anibal ile savalr. Afrika ve Ispanya'nn alnmas 212-197 tarih-
leri arasndadr.
I.. ll. yzyl, Dou-Akdeniz lkelerinin Roma lmparatorluuna R. 414: Bir konumaci (bronzdan)./..
katlmas iin savalarla geer. Roma devletinin bnyesi salam 100 yJIIafl, Fforansa, Arkeofoji Mzesi.
latrlrr. 215-168 aras Makedonyairiara kar savalr. Btn
ip edilir. 133'te de Bergama miras yoluyla Roma'ya geer. 146'da
Kartaca tahrip edilir. 154-133 aras btn Ispanya alnr. Grek kl- R. 415: Yafl bir adam bst (l.. 11/.-1.
trnn nemli sanat eserleriyle kitaplklar Roma'ya nakledilir. yzyii).
133-31 tarihleri arasnda imparatorluk batda Ingiltere adalar
na, Asya'da Mezopotamya'ya kadar yaylr. 135-132 yllar aras,
Sicilya'da klelerin ilk ayaklanmas olur. I.. 71 'de klelerin ikin-
ci kez ayakland grlr. 87-79 arasnda terrist idare Roma'ya
egemen olur. 59'da Sezar konsl olur ve 44'te ldrlr. 31 'de
lmparator Oktav btn idareyi ele alr. Helenist kltr Roma kl-
trne aktarlr. Ve Greklerin peristyl- ev tipi benimsenir.
llllparatar dnemi (I.. 31-I.S. 476)
1.0. 31-I.S. 193 yllar aras imparatorluk byr. I.. 30'da Msr,
Roma'ya geer. Ogst uzun bir sulh devresi yaatr. Klasisist
slup Grek klasik sanat olarak imparatorluka kabul edilir ve
R~mallarca zellikle iir, heykel ve resim eserlerinin kopyalar, bol
mktarda yaplr. Roma edebiyat en olgun eserlerini verir. Virjil,
1901 DNYA SANAT TARiHi
R. 416: Etrsk ev plam.
R. 417: Pompei'de Fronto Lucretius'un
evinin duvar. {.S./. yzyfm ilk yans.
R. 418: Bir Roma evinin dikey kesiti.
Horas, Tibull, Ovid, Livius ve Vitruvius gibi yazarlar yetiir. Mitras
ve lsis dinleri, filozofik grlerle kartrlarak yumuak yapt
rml bir din anlay oluturulur ve devlet dini olarak kabul edi-
lir. Daha imparatorlar hayatta iken tanrlatrlr. Bu tanrlatrlan
krallar Kaligula ve Neron'dur. Bunlar "rlgm krallar" adyla tarihe
geer. I.. 64'te Hristiyanlara zulm balar. Ogst klasisizmine
ilk tepki bu sralarda balar. !talya-Rama eleriyle kompoze edi-
len ilk yap stili, "Fiavia slubu" ortaya kar. 79'da Vezv yanarda-
patlar. Pompei ortadan kalkar. Trajan im paratar olur (98-117).
Hadrian'n imparatorluu 117-138, Marcus Aurelius'un impara-
torluu 161-180 yllar arasn kapsar. 107'de'Trajan Stunu yap
lr. Hadrian, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius Grek felsefesine
yeniden nem veren krallar olarak ortaya karlar. Sanat yeni-
den klassisizme dner. Roma edebiyatnda yeni hamleler yapan
Martial, Petran ve )uvenal gibi yazarlar yetiir. Imparatorluk halk-
larna ayn haklar verilir. Hristiyanlk gittike yaylr. Ateizme kar-
kukular balar. 313'te de Hristiyanlk resmi din olarak kabul
edilir. 323-476 aras Hristiyan imparatorluk devridir. Putperest
inaniara son verilir, tapnaklar kapatlr. Olimpiyat oyunlarn
dan sonuncusu 392 ylnda yaplr. 340'ta Imparatorluk baken
ti Bizans'a, Konstantinopolis'e nakledilir. 396'da ise Roma top-
raklar iki ayr imparatorlua blnr. Ve 476'da Bat Roma
Imparatorluu ker.
ROMA MIMARISI
Roma mimarisi, bir rprezantasyon ve kudret gsterisinin biim-
lendiriliidir. Romallarn .tarihte, planlayc ve tekilal ola-
rak sekin bir yerleri vardr. "/mperium Romanum" denen Roma
Imparatorluu, Akdeniz evresinde, Roma merkez olarak planlan-
mtr. Bu planlamada, devlet, kltr ve tekilat gc nemli rol
oynar. Bu yzden, Roma sanat, politik gle birlikte, snrlar iine
giren lkelere planl olarak yaylmtr. Roma mimarisi, Roma kl-
trn btn ayrntlaryla iine alr. Kltr, antsal mimariye ba muazzam llerdeki yaplar grlr. Co/osseum (Ko/osseum) ve
lannca, devlet de kiilerin baaniarna bal devletlerden ayrlr.
Buna benzer tekilat ve devleti Osmanllarda grlmektedir.
Roma sanatnn temeli mimaride yatar. Heykel alanndaki
sanatlarn aksine, mimarlar genellikle Romal idiler. Bu bakm
dan Roma mimarisi, Romallarn gr ve iradesini tipik bir ekil
de biimlendirir. Roma mimarisinde klasik ve barak sluplu yap
lar, yer yer, ayn zamanlarda grlr. Roma mimarisine Etrsklerin
rustik unsurlar gemitir. Bu, Romallarn askeri grlerine tara Stunuyla Pantheon'un inas bu dnemdedir.
men uygundu. Ruslik zevk, Greklerde grlmektedir.
Ancak Ogst dneminde Roma edebiyatnn, Helenislik sana-
tn etkisinde olduu grlr. Roma heykeli ise, Helenislik ifadenin
yannda, kendine hakim bir hkmdarn ll ve salam duru-
una sahiptir. Fakat bu duru, bir adale abartsyla biimlendiril-
memitir. Hi kukusuz Roma'nn barak heykel sanat da vardr.
Ancak barokun natralist deerleri, bu heykellerde yansr.
Roma mimarisi, btn genileyen imparatorluklarn balang
ROMA SANATI 1191
alarnda grld gibi toplayc bir karakter gsterir. Ancak
Roma, kendine zg bir slup gsterdii gibi, IV. ve V. yzyllar
daki Grek klasik sanatna hayran bir klasisizmaya da nem ver-
mitir. Roma mimarisin i, nce birok lkelerin sahibi olarak, eit
li unsurlardan meydana gelmi yap tiplerinde gryoruz. Bunun
iin Romallarda, Greklerde olduu gibi belli bir slup geliimi yok-
tur. Romal, btn Akdeniz evresinden, dolaysyla Asya, Afrika
ve Avrupa lkelerinden eitli mimarlk biimlerini benimsemitir.
Fakat Romal, mimari unsurlarn toplam olmakla beraber, yap
R. 419: Pompei'de l.s. f/f. yzy1l evle-
sna Roma damgasn da vurmutur. rnein, Batl bilginierin rinden birinin odas1.
iddia ettii gibi kubbeyi Etrsklerden alm olsun, nasya lke-
lerinden alm olsun, Romal bunu kendi kullanabilecei bir yap
biimine sokmutur. Bu bakmdan, birok mimari unsuru yaban-
c lkelerden toplanmasna ramen, bunlar kendi dnya gr
nn gereklerine gre biimlendirdii gerektir. Bu e toplanma-
sna paralel olarak Romal, kendi imparatorluunun ve imparato-
runun grkemine uyacak biimi hangi lkede bulmusa oradan
almakta duraksamamtr. Bu yzden de, bazen Grek klasisizma-
snn, bazen Asya Helenistik Barak'un un, bazen Msr unsurlarnn
bir arada biimlendikleri grlr. Fakat Roma mimarisinde, genel-
likle ruslik bir kabala varan ileme tarzna rastlarz. Ite, Roma
yaplar bu nedenlerle salam, kaba ve ar grnd gibi ok
eitlidir de. Esasen bu zellikleri yznden Greklerinkinden ayrlr.
Romallar ehir planlamalarna gitmi ilk uygarlk olarak da tarih-
te yer alr. Ya da daha gereki bir deyile, Msr-Mezopotamya
ehirciliini yaama uygun ve fonksiyonel hale getirmilerdir
denebilir. Romallarn ilk yaplar, Etrsk tapnaklar biiminde-
dir. Bunlar, Cumhuriyet dnemindeki bazilikalar, forum ve peris-
tilli evler izler. Bu yaplarla Roma mimarisinin ilk devresi belirir.
Bu dneme "Ara Pacis Augustae" denir. Mimari karakteri, denge-
li Etrsk-Roma unsurlarndan olumu bir yapdr.
Ikinci dneme "Fiavius" devresi denir (I.S. 69-96). Bu devrede
R. 420: Titus Zafer Tak1 ya da keme-
ri (/.5. 87).
Titus Zafer Takr gibi. Bunlar adeta Roma'nn kudretini belgeler.
Flavius barou denen bu devreyi, Adoptiv (seilerek kabul edil-
mi) im paratar egemenlii devresi (1 00-180) izler. Bu dnemde
Trajan, Hadrian ve Marcus Aurelius adl filozof hkmdarlar gelir- R. 421: Septimus Severus Zafer Tak!.
ler. Bir eit Rnesans olarak kabul edilen bu dnemde, Hadrian'n Roma, Forum Romanum (I.S. 203).
dnya seyahati yer alr. Bu seyahatinde imparator, Akdeniz lke-
lerinin kltrleriyle yakndan ilgilenme olanan bulur. Trajan
192 ylna kadar devam eden ve adna "Asker imparatorlar dev-
resi" denen ada, yeniden bir barak slup grlr. Ve Septimus
Severus adndaki hkmdar, Roma'nn en yap dkn impa-
ratoru olur. Forum Romanuro'daki Septimus Severus Zafer Takr
aralksz bir almayla ancak I.S. 203'te tamamlanabilmiti.
Septimius Severus'tan sonra imparator olan olu Caracalla, ken-
di adn tayan, muazzam evresi ve eitli tesisleriyle Caracalla
Hamarn'nn yapmn balatmt. Bu kalassal yap, Roma klasik
 192/ DNYA SANAT TARiHi
lL
.,
~rl<ll <- .. ,
~Q: fff~~:~
R. 422: Roma'da Trajan Forumu 1.5.
ll. yzytlm ba. Byk alanlarm e
hirci/ik esasianna gre dzenlenmesi
ilk kez Romalifarda grlr. Bu plan-
lama organik olarak gelimeye tama-
men zt bir grtr. Byk avlularm
i kenar/anna stun dizilmesi (revak-
/ama) He/enistik dnemde Hafikarnas
Mozolesi'nde grlr. Ancak bu stun-
lu avlularm geni forumlar haline geti-
rilmesi Romal/ara aittir.
Hikukusuz Eski Msr'da lll. Ramses'in
tapmak blgesi olan Medinet Habu'da
byk alanlar planlanmtr. Medinet
Habu'nun o/am 200x320 m'dir. Luksor
Tapnai'nda 250 m'den fazla uzunlu-
u olan Msr ehireiliinden ok yarar-
lam/mtr. Bir Atina Akropofisi'nde ise
bu anlamda ehireilik gr gzlem-
lenmez.
slubunun son yumuamas olarak grlr. slup bakmndan da
"
"
Konstantin zamanna kadar yerini korur.
Roma mimarlnda r ac en nemli yap unsuru, yuvarlak
kemerdir. Hi kukusuz Msr, Mezopotamya ve Mikenierde de
kemer vard. Ancak onu Standartlatran ve paralarn bir hesaba
balayanlar Romallar olmutur. zellikle ime sularnn kentlere
naklinde bu mimari enin deerlendirilmesi gerekmiti. Yuvarlak
kemerin mimariye girmesiyle ta arivaltun geliimi mmkn
olmutur. Bylece aritrav, yani stun zerine gelen, tama gc
snrl ta ki ri terk edilmiti. Biz, Msr ve Grek mimarisinin, bu yz.
den baka bir mimari tarzna ynelemediini biliyoruz. Ancak u
da bir gerektir ki, Msr'n Orta Imparatorluk a tapnayla Yeni
Imparatorluun Haepsut dnemine ait Beni-Hasan'daki tapna
nda Msrllar kemer ve tonozu kullanmlardr. Ancak Msrllar,
bu yap unsurunu Romallar gibi deerlendirememilerdir.
Ite bu kemer ile ku b be, Roma mimarisine yeni biimler kazan-
drmtr. Roma su kemerlerinden bugne dek en iyi biimde kal-
m olan Fransa'nn NYmes ehri civarndaki Pont du Gard'dr. Bu
akuadukt, yani su kemeri, "ta1ma ve yk" prensibine gre ina
edilmitir. Romallar zafer tak ad verilen geit yaplarn da, bu
kemer esiyle ina etmilerdir. Roma zafer taklar, rprezantas-
yon ve an amacyla kurulmu, yuvarlak kemer ve beik tonozlu,
antsal geit resmi yaplaryd.
Romallar, kitlenin ihtiyalarna nem veriyorlard. Imparatorluk
bydnde, Roma'nn nfusu bir milyonun zerindeydi.
Arenalar, hamamlar (therme), tiyatrolar ve tapnaklar, byk
halk kitlelerinin gereksinimlerine cevap verecek durumda idi.
Colosseum 50.000 kii alyordu. Caracalla Hamarn ise 120.000
m2 zerine kurulmutu.
Roma yap tipleri ve slup unsurlar
Greklerin stun slubuna, Romallar kompozit balk' katt kuadriga (drt koum/u araba heykeli) dikmek ad eti vard. Drt atl
lar. Imparatorluun grkem dncesine, bu ssl stun bal
uygun geliyordu. Akantus yapraklar ile Iyon balnn, yana da
r taan kvrk unsurundan yaplmt. Ykl, ar bir etkisi vard.
Romal kendine zg yapy, Grek ve Etrsk tapnak biimleri- den canlandrlmtr. Bunlardan en nlleri, Paris'te Etoile Mey-
ni denedikten sonra, bir baka ifadeyle Cumhuriyet dneminin
sona ermesinden sonra (\.. 31) bulmutur. Etrsk ve Helenistik
etkilerden sonra, Ogst dneminde Mimar Frontinus halka yarar-
l yapy, yani fonksiyonel yap eidini buldu. Bu yeni yap anlay
, Roma devlet politikasna ve halkn ihtiyalarna cevap veriyordu.
Ogst dneminde yaplan yaplar, evrenin ihtiyalarna ve Roma
devlet fikrine uyularak planlanyordu. Bu an yaplar arasnda,
Marcellus Tiyatrosu ve August Forum u ile Mars Ultor Tapna var-
dr. Pantheon'a da balanmtr. Bundan sonraki yllarda Neron'un
Altn Evi, Flavius Tiyatrosu, Titus Kemeri, Hadrian Mozolesi, Sep-
timus Severus'un Zafer Tak (Kemeri), ve Konstantin'in Caracalla
Hamam , Trier(Aimanya)'deki Porta Nigra, Split'teki Diklotian Sara-
y ve Maxentius Bazilikas gibi nemli antsal yaplar kurulmutur.
ROMA SANATI/193
Dekoratif zellikil Grek yap sanatna karlk, Romallar fonksi-
yonel ve strktif yaplar ortaya koydular. Bu yap eitleri unlar
dr:
Zafer Tak
o Zafer Dikilitalar,
o Tiyatrolar,
o Hamamlar,
Podyum Tapna,
Merkezi kubbeli yaplar,
o Tonoz ve kemerli yaplar,
Yuvarlak planl mezar yaplar,
ehir kaplar,
o Kprler,
R. 423: Hadrian Kapts (Atina). /.s.
Bazilikalar. 130 y/lan.
En nl zafer tak , Roma' da bulunan Titus Zafer Tak1'dr. Bu yap,
altndan geilmek zere tek kemeri bulunan bir yapdr. Kapnn
iki tarafnda gmme olarak birer kompozit balkl stun yer alr
(\.S. 81 ). Septimus Severus Zafer Takr ise Forum Roman um' dadr
(\.S. 203). Bir de \.S. 312'de yaplm olan Konstantin Tak var-
dr. Bu zafer kemerlerinin geliimi nemlidir. lsa'dan sonraki ilk
yzyl iinde yaplm zafer taklarnn geit iin yalnz bir keme-
ri vardr. Halbuki sonra yaplanlarn ortadakinden baka yanlarn
da da birer tane olmak zere kemeri vardr. lik yaplan Titus
Zafer Tak1'nn hemen hibir ss yoktur. Yalnz kemerin i tara-
fnda iki rlyef yer almtr. Dierlerinde ise, cepheler barok bir
ykllk iinde, rlyefler ve heykellerle sslenmitir. Bu zafer tak-
larnn cephe kesitleri, bize iki katl olarak yapldklarn gsterir.
Cephenin stnde saak ksmn gstermeyen ve adna "attika"
denen alak bir duvar ksm vardr. Bu duvarn orta yerine konu-
lan bir kitabede, ne iin ve kimin tarafndan dikildii. belirtilmi R. 424: Baalbek, Bacchus Tapmat}t.
tir. Zafer taklarnn zerine ayn zamanda tuntan dklm bir Kuzey Cefla duvar (I.S. ll. yzyl).
Romal, Grek tannlanm benimsernek/e
birlikte tapmak eklini deitirmitir.
araba heykelinin, Artemis Mozolesi'nden mlhem olduu tahmin
ediliyor. (Resim 420, 421)
Bu yap tarz, zellikle XIX. yzylda Avrupallar tarafndan yeni-
dan'ndaki "Are de Triomphe" dieri de Berlin'deki "Brandenburger R. 425: Roma tiyatrosunda sahne du-
Tor" dur. Fakat bunlardan nce 1615'te "Heide/berger Elisabethen van. Aspendos Tiyatrosu. Mimar Zenon
taratmdan Marcus Aurelius zamanm-
Tar", 1672'de "Porte St. Denis"vb. taklar yaplmtr. da yaplmtr (/.S. 767-7 BO}.
Bunlardan baka Trajan ve Marcus Aurelius dikilitala
r, Roma'nn etkili yaplarndandr. Bu an talar da, gene baz
Avrupa lkele-rinde etkili olmu ve zafer taklar gibi, bunlarn da
eitli ekilde olanlar yaplmtr. Bunlar, daha 1500 tarihlerin-
den itibaren, zellikle \talya, Fransa, Ingiltere ve Almanya'da tak-
lit edilmitir.
Roma mimari eitlerinden biri de amfiteatrdr ve Roma impa-
ratorlar tarafndan yaptrlmtr. Bunlardan en nls Roma'daki
Colosseum (Co/osseum)'dur. (\.S. 72-80). Romallarn tarada
yaptklar en nemli amfiteatr, Verona'da imparator Diocletian'n
DST 13
1941 DNYA SANATTARiHi
R. 426: Roma'da Caraca//a Hamarn
(1.5. 211-216). Hamamm ana binas
na ait plan. Bunun dtmda eitli
leri iine alan yapifar byk binann ke-
narlarnda yer al tr.
R. 427: Nimes'de (Fransa) Maison
Carreedenilen Roma Tapma1. Mimar
Agrippa tarafmdan yapya balanm
tr (l.s. 1. yzytl).
yaptrddr. Grekler bilindii gibi tiyatrolarn yarm ember
minde yapyorlard. Romallar ise bunu elips biiminde ina
ler. Ayrca Greklerin amfiteatrlar vadiler iine
den yap olarak cepheleri yoktu. Halbuki Romallarn arrfitatr-'
lar, genellikle drt katl, yksek yaplard. Bu amfiteatr tipinin
rnei, I.. 80 ylnda Pompei'de yaplmtr.
Sonralar, bu k katl amfiteatrlarn #Roma stili" adn alan
litleri yapld. Roma' daki Colosseum adl amfteatrn, d
sindeki alt ayaklarnda gmme olarak dorik stilde stunlar,
katnda iyon ik, nc katnda kore nt, son katnda da olaste>rler'
kullanlmtr. Bu dzen, hemen hemen bir sistem olarak
tesis-
amfiteatrlarda taklit edilmitir.
Amfiteatrlara benzemeyen baka tiyatro yaplar da grlr.
Ancak Romallar, tiyatrolarda Greklerin yarm ember biimlerini
korudular. Fakat bunu da bir dzene soktular. Ve sahne ortasn
daki altar' kaldrdlar. "Proskenion" denilen sahne yerini de
selttiler. Orkestrann bulunduu yere mermer koltuklar koyarak,
burasn Roma'nn itibarl kiilerine ayrdlar.
Romallar, zellikle hamam yaplarn gelitirdiler. O zamana
kadar bilinmeyen bir ekilde dzenlenen Roma hamamlar iin,
yeni bir yap gelitirdiler. Bugn harabe halinde olan bu ant yap
lar, imparatorluun birok yerlerinde grlmektedir. Grekler,
hamarn yalnz spor tesislerinin bulunduklar yerlere yapmlar
d. Romallar ise hamam plannda, birok saray benzeri yapla
r bir araya getirdiler ve "Loconicum" ad verilen sa una tekilatn
da belki ilk olarak ortaya koydular. Roma hamamlarnn en nls
Caracalla Hamarn'dr (206-21 7). Diocletian Hamarn ise 302-305
tarihlerinde ina edilmitir. Bunlardan bir dieri de Ankara' dadr.
Bu hamamlarn bir defada 3.000 civarnda mteri ald bilini-
yor. Diocletian Hamam, 1 12.000 m 2 nin zerinde bir alan kap-
lyordu. Bu grkemli yaplar stmak iin eitli stma sistemleri
yaplmt. Byk yaplar, duvarlar iinde ve zemini altnda yapl
m olan scak hava kanallaryla stlyordu. Saray ve bazilikalarn
da stlmas ayn ekilde idi. Bu byk hamamlarn fonksiyonlar,
ykanmadan baka halk hizmetlerini de karlyordu. yle ki, bun-
lar, kitaplklar, sohbet ve konferans salonlar gibi ek tesislerle, bir
eit kltr merkezleriydiler.
Caracalla Hamarn
Bu hamam Caracalla tarafndan ina ettirilmitir (21 2-217).
120.000 m21ik bir arazi zerinde kurulan bu tesisin esas yaps
228.60x116.80 m21ik bir alan kaplyordu. Yapnn ekseni zerin-
de frigidaryum denilen soukluu, tepidaryum denilen lkl ve
kaldaryum denilen scaklndan baka, sudateryum denilen sau-
nalar ve iki yanlarda da ak perisliileri bulunmaktayd. Hamama
giriler yap ekseninin her iki yannda yer alyordu. Yapy evre-
leyen geni, kare biimli parkn kenarlarnda okuma salonlar ve
dier hizmetyerleri vard. Yap bugn bile grlmeyen, muazzam
bir tesis olarak ilgiyi ekmektedir. Ayrca unu hesap etmek gerekir
ROMA SANATI 1195
ki, btn bu muazzam yap kitlesi, yerden 6.15 m gibi yksek bir
podyum, yani setin zerine yerletirilmiti. (Resim 426)
Yapnn kaldaryum denen scaklnn altnda, yapy stan ve
adna hipokost denilen bir klhan vard. Bizim Osmanl hamam-
lar da aa yukar ayn sistemle stlmaktayd.
Roma tapnaklan
Roma tapnaklar, Grek tapnaklarndan ayrlr. Grek tapnaklar
basamaklar halinde, drt bir yandan ykselen bir alt zemin ze- R. 428: Pantheon Roma. 1.5. 718-
rinde ykselir. Halbuki Roma tapna, Etrsk tapnaklan gibi bir 125 yf/an arasmda yaplmtr. Yapya
Mimar M. Agrippa tarafndan balan
podyum zerine konulmu ve giri basamaklar yalnz cephe-
mtr.
de yer almtr. Giri ksm yani "pronaos" ise, Grek tapnakianna
gre daha derindir. Yani daha fazla yer kaplar. Bu biim de gene
Etrsklerden alnmtr. Pantheon'un girii Hadrian zamannda
yaplm olup, cephesi Helenislik tapnan giri zelliklerini tar.
Ancak giriin arkasnda, Yunan tapnaklarnda grlmeyen uzun
bir antre, ember planl, kubbeli bir mekana gider. Stunlu porta!
ksmna, I.. 27 ylnda Mimar M. Agrippa tarafndan balanm
tr. evre yaplar ise, 1. S. ll. yzylda yaplmtr. Yapnn yuvarlak
biiminin, eski ember planl mezaryaplarndan alnd dnl
mektedir. Esasen daha nce, I.. 50 ylnda, ember planl ve cel-
las olan Roma'daki Vesta Tapna ina edilmitir.
Genellikle Bat yazarlar tonoz buluunu Romalilara atfederler.
Romallarn bu yap unsurunun geliimindeki rolleri inkar edilemez.
Ancak biz, Romallardan ok nce gerek Mezopotamya'da, gerek-
R. 429: Pantheon'un giri ksmndan
se bugn halen mevcut olan Der ei-Bahari'deki lll. Mentuhotep'in ana mekna bak.
ve Haepsut'un mezar yaplarnda beik tonoz unsurunu ak bir
ekilde ve btn detayyla gryoruz. Ayrca bu tonoz, yalanc bir
tonoz zellii de tamamaktadr. Bu bakmdan Bat yazarlar bu
iddialarn belgeleyememilerdir. Batllarn bu alanda gsterdik-
leri ilk tonoz, Mikeniere aittir ve bunlarn yalanc ton az olduunu
esasen kendileri de belirtmektedirler. Kald ki Mezopotamya'nn,
kemer, kubbe ve tonazun ilk grlen yer olduu kendilerince de
yer yer belirtilir. Batllar, bu yap unsurlarn zellikle Avrupa kl-
tr iinde grmeye byk deer vermektediri er.
Ancak Romallarn tonoz kubbeyi gelitirdikleri ve bunun-
la byk mekanlar rtme olanaklarn aradklar bir gerektir. O
R. 430: Baafbek, yuvarlak planl tap
aa kadar hibir mimaride, bu denli geni tonozlann, zellikle nak. 1.5. 1/1. yzytlm ortas.
beik tonazun kullanldn grmyoruz. Esasen tonoz kullanl
madan Caracalla Hamarn gibi byk tesislerin, Villa Hadrian adl
pavyonun evresi ve Roma'daki Maxentius Bazilikas gibi yapla
rn yaplmas mmkn deildi.
Ha tonoz, nceden belirttiimiz gibi, Msr'da 12. Slale fira-
vunlarndan olan Amenemhet'in Der ei-Bahari'deki mezarn
da grlmtr (I.. 1950). Sonra da bu yap unsuru Romallar
tarafndan gelitirilmitir. Romallar, bu yap unsurunu zellik-
le devlet yaplarnda kullanmlardr. Ayrca Tivoli'deki Hadrian
Villa'snn hamamlarnda da ha tonoz kullanlmtr. Esasen bu
mimari unsurdan, genellikle hamam yaplarnda yararlanlmtr.
196 1DNYA SANAT TARiHi
R. 431: Primoporta'da Livia'nn bir vii-
fasmda Ogst'n zrhlar giyinmi hey-
keli. 1.5. 20 yJ!Ja(l. Roma, Vatikan.
R. 432: Trajan Stunu, Oakka seferinin
antsJ iin dikilen bu tam evresine sa-
va sahneleri do/durulmutur.
Tonozlarn, ayak ya da stunlar zerine yerletirilmesinin ise,
kez Romallarca yapld sanlmaktadr. Yzme salonlarnn
tavanlar, bakr ya da demir kirilerle rtlyordu. Bu tarz
at rts, sonradan ilk kez XIX. yzyln demir
rnda ele alnmtr.
Says ok olan kemerformlarndan yalnz iki eidinin,
tarafndan ok kullanld grlmtr. Bunlardan biri yuvar~
lak kemerdir ve btn yaplarnda vardr. Yuvarlak kemer,
mimarisinden sonra da ok kullanlmtr. Dieri ise, bizim
ya da Osmanl kemeri dediimiz erisi hafif olan kemer biimi-
dir ve bunu Romallar zellikle askeri yaplarnda kullan mlardr.
Ayrca Roma'da Ponta Molle adl yapda, sivrikemerinde ele 1
d grlmektedir. Fakat fazla tekrar edilmemitir.
Roma mimarisinde kullanlan dier bir biim, ember
l mezar yaplardr. Bat kaynaklar, genel olarak bu em-
ber planl yapnn kkenini Mikenterdeki Atreus Hazine Evi'ne
balamaktadrlar."' Fakat ilgi eken konu, Hun mezarlarnn, daha
Avrupa'ya gelmeden nce ember planl ve ta kubbeli olmalar
dr. Bu da bize daha sonralar Dou Gotlar kralnn Ravenna'dakl
mezarnda aksetmitir. Bu husus da, Bat kaynaklar tarafndan
belirtilmektedir."' Romallarn Ilk ember planl ve kubbeli mezar
yaps I.. 27 ylnda yaplm olan Roma'daki Ogst mezardr.
Batl aratrclar, bu yapy da Mikenierin Atreus Hazine Evi"ne
11
balarlar. Fakat u da nemli bir noktadr ki, Etrsklerin kubbe-
li mezarlaryla konik kubbeli mezarlar yannda, Miken'in yalan-
c kubbeleri, Romatlara ina teknii bakmndan bu kadar geni
yaplar yapmak Iin bir imkan salayamazd. Kald ki, Romallarn
Miken kltryle deil, Grek klasik ve Helenislik yaplaryla kar- ,
latklar gene Bat kaynaklarnca aklanr. Etrsklerln, ember
planl, kubbeli mezar yaplarn, n asya' dan birlikte getirdikleri
belirtilir. Bu bakmdan buradaki eliki, ak olarak grlmekte-
dir. u da bir gerektir ki, Romallar, en byk aplardaki kub-
belerl yapmay becermilerdir. Byk kubbe uygulamalar ilk kez
Romallarda grlmektedir. rnein Hadrian'a ait olan mozole1
l.S. 135 yllarnda Ina edilmitir. Yan kenarlar 84 m olan bir plat-
form zerinde 50 m ykseklikte ve 64 m apnda yuvarlak beden
duvarlar olan bu muazzam yap, biim bakmndan yenidir. Bu
yapda kenar duvarlarnn iinden, helezonik biimde, yap bede-
nini dolanarak imparatorlarli odalarna kan bir merdiven var-
dr.
Hadrian Mozolesi
Kenarlar 91 .45 m, ykseklii 21 .50 m olan bir platform zeri-
ne ina edilen bu muazzam mozolenin ember plan, 73 m apl
ve 46 m yksekliinde idi. Bunun zerini de kademeli bir tm-
ls rtyordu. Yapnn Etrsklerln kon ik mezar tm! sleriyle Ili-
(1) R. Pfefferkon, Stilkunde des Abendfondes, s. 44.
(2) Weigert, Geschichte der Europaisehen Kunst, s. 1 O ve 65
ROMA SANATI 1197
kisi olabilecei dnlebildii gibi, bu kadar muazzam yap
larn Msr piramitlerinin esiniyle yapld gr de genelllkle
l3kimdir. Yapnn yuvarlak gvdesinin mermer stunlarla evrildi-
i ve bunlarn arasna da heykeller geldii tahmin edilmektedir.
Roma mozolesi yuvarlak planldr. Metaila Ant olsun, Ogst
Mozolesl olsun, hep yuvarlak planl yaplardr.
Romallarn kent surlar da ilgi ekicidir ve bu alanda birok
yenilikler getirmilerdir. Trier'deki Porta Nigra, Roma'daki Porta
ostiense ve Porta Maggiore, konstrksiyon bakmndan salam R. 433: Roma Akuoduktu. Nimes'de
lklarn bugn bile gstermektedirler. Almanya'daki Porta Nigra (Gney Fransa) "Pont du Gord" su yo-
adl kent kapsnn Inas, muntazam blok talarndan, fakat har- lu.
SIZ olarak yaplm ve talar da birbirlerine kurun kapl demir en-
gellerle balanmlardr.
Romallar, kpr inas bakmndan nemli rnekler vermiler
dir. Nehir sularn arkadlarla ama fikri, daha nceki uygarlklar
da grlmyor. Kemerli ilk kpr rnei Roma'da bulunuyor. Bu
yap, ltalyanlar tarafndan Porto Rotto denilen ve l.. 140 yllarn
da inas yaplan kprdr. Aeli Kprs (bugnk Melek Kprs)
l.. 62. ve Cestlus Kprs ise l.. 46 yllarnda ina edilmitir.
Bu aklanan yaplardan baka, Roma mhendislerinin buldukla-
r dier bir yap eidi de akuadukt denilen ve tatlsu aktan kanal-
kprlerdir. Bunlar, uzak yerlerden ehirlere su naklinde kullanl
maktayd. Akuaduktlar bodur ve kaln ayaklar zerine oturtutan
asl kemerlerden meydana getirilmitir. Bu akuaduktlarn yer yer
sular ve vadiler zerinden geirildii dnlecek olursa, yksek-
liklerinin bazen bir hayli olaca tahmin edilebilir. Bunun Iin, gv-
deleri geni ayak ve kemer konstrksiyonunun zerine, dier ayak
ve kemerierin oturtulduu anlalr. Bunlar, Fransa'da Nlmes'de ve R. 434: Marcus Aurefius'un bronz hey-
Segovia'da grlr. Bizde de Gney Anadolu'nun Akdeniz eridi keli. 1.5. 170 yllan. Dnyoda ilk kez
zerinde Romallardan kalm olan akuadukt kalntlar vardr. hkmdar/arm at zerinde gsteren-
Hristiyanln nemli yaps olan kilise de, esas biimini Roma- ler Romal/ardr.
llarda bulmutur. Bilindii gibi, Romallardaki bazilika dini biryap
olmayp, bir hal ve mahkeme salonu olarak kullanlyordu. Yapnn
plan, gemili bir salonla, sonunda apsidial bir mekandan mey-
dana geliyordu. Ite bu biimdeki ilk yap, l.. 306-312 yllarnda
yaplan Maxentius Bazilikas'dr. Bu yap, Hristiyanln Ilk yap
larndan hem en nemlisi, hem de Romallarn son yaplanndan
biri olarak kabul edilir. Uzunluu 1 00 m olan ve zeri ha tonazla
R. 435: Anadolu'da bulunup Alman-
rtlm orta geminin genllil25 m, bei k tonozlu yan gemllerin
ya'ya gtrfen sorkofojfardon. "S-
genilii de 20 m ldl. Yan gemllerin tonoz llerl, kasetler hallnde tun/u Sarkofaj" diye tamnmttr.
sslenmiti. Avrupa'da Ilk Hristiyan devletinin Roma devleti oldu-
unu biliyoruz. Bu nedenle Romallarn kendi bazilikasm kiliseye
evirmesi kadar doal bir ey olamazd. Maxenli us Bazlllkas'ndan
nce yaplm olan bazlllkalar, Baslllca Porcia (l.. 184), Basitica
Aemilia (l.. 179) ve imparator Diocletian tarafndan yenilenmi
olan Basitica Lulla (I.. 54-46)'dr. Maxentius Bazilikas'nn bun-
lardan fark, yan gemllerin esas gemiye apraz olarak blimlen-
dirilmesidir. Yani, Roman mimarisindeki apraz gemi motifi de
Romallarca gelitirilmitir.
198/ DNYA SANATTARiHi
R. 436: Vespasian. Mermer. /.5. 70 yil-
lan. Romal, Grek gibi heykefde ideal
vcut ve ehreyi aramaz. O kendinin
her zamanki grnn tercih eder.
R. 431: julius Sezar'n mermer heykeli
(I.S. 40-30). Roma Musea Torlonia.
R. 438: lmparator Caracafla. /.5. 211
-217. Mermer.
ROMA SANATI 1199
Roma bazilikalarnda, Ortaa'da greceimiz gibi, ortada. na paralel olan sarkolaj heykellerinde, kar kocayla ilgili kiisel bir
ki geni ve yksek gemi, yan gemilere hakimdir. Fakat bunlar, tasvire balandklarn grdk. Ite bu anlaylar, Roma'da daha
dou-bat ynnde deil, gney-kuzey ynnde yaplm bazi- Grek kolonilerinin kurulduu sralarda, yerli bir kyl kltryle
likalardr. birleiyordu. Doa ve hayat birleerek, Romalnn hayat gr
*** n salayacakt. (Resim 436, 437, 438)
Roma yap biimlerinden ve ssleme unsurlarndan, zellik- Bu adan baknca, Roma sanatnn bir portre heykelinde karar
le Bat Avrupa'nn yararland bir gerektir. Duvar biimiendi- klaca anlalabilmektedir. Bunun iindir ki, Romal ister kral,
rilmesinde nemli bir yer alan ni ile, gen ve ember kesit- ister zel hayatn yaayan bir vatanda olsun, hibir ekilde, ken- R. 439: Co!osseum (Fiavius Amfiteatr).
li pencere st alnlklar, Roma aslldr ve sonradan Rnesans dini stn olarak gstermeye gitmiyor. O, ak bir ekilde, kendi Roma. /.S. BO yilmda tamamlanmltir.
ve Avrupa yaplarnda kullanlmtr. zeri yivsiz olan stun for- karakterinin yansmas na nem veriyor, yznn btn irkinlii,
munu da, gene ilk olarak kullanan Romallardr. Antoninus ve zekas ya da saflyla gsterilmesini istiyordu.
Faustina Tapna (I.. 141), Pantheon'un girii (I.. 27), Forum Roma sanat, genellikle belirli bir slup geliimi gstermiyor.
Romanum'daki Satrn Tapna (I.S. V. yzyln ba), hep dz Romal, mimaride, heykelde ya da resimde olsun, Antikite'nin
yuvarlak stunlarla yaplmlardr. Bu stunlar ya ta silindir par- deerli bulduu sanat anlaylarn benimsemekten ekinmez.
alarndan meydana getirilmi ya da tek para tatan yontulmu Bu bakmdan, Roma mimarisinde, Grek slup geliimi grlmez.
lardr. Ayrca ii tula rgl, d rnermer giyimle rtl stun- Romal, kah Grek tapnann unsurlarn, kah Etrsk tapnaklar
lar da Romallarndr. Yarm gmme stun ve plaster ise, ilk kez nn eklini, kah Dou kkenli kubbeli yapy, kah Grek evini, kah
Grekler tarafndan kullanlmtr (Lysikrates Tapmat, I.. 333). Bu Msr obelisklerini benimsemitir. Buna paralel olarak Romallarn
yap unsurunu, Romallar da ok kullanmlardr; sonradan Avrupa dinleri de yledir. Greklerin putperest inanlarn aldklar gibi,
mimarisini n, Rnesans'tan itibaren ok kulland duvar biimlen- Dou kaynakl esrarengiz dinleri (Mysterienkulte), Msr tanrlar
dirmesiyle ilgili bir unsur olmutur. n, Hristiyanl da benimsemilerdir. Bu inaniara paralel olarak,
Roma sanatnn, zellikle Avrupa mimarisindeki etkisi, km- yaplar, evleri, heykel ve resimleri de deiik karakterler gsterir.
senemeyecek kadar byktr. zellikle Rnesans'ta, Roma mima- Ancak Roma idaresi, vatandalarn Hristiyanla kadar belli bir
risi byk bir hayranlk uyandrmtr. Rnesans'ta, Ogst dne- dini kabul ettirmek iin zorlamamtr.
minin mimar olan Vitruvius Pollio'nun ad, herkesin aznda idi. Biz Romallar pratik zekal, tekilal ve mimar olarak gr-
Bu mimarn "De Architectura" adl teorik bir el yazma eseri 1415'te yoruz. Sava ve mcadele, onlar iin kudret ve zenginlii artr R. 440: Tiberius ve ailesi. Caligu!a dev-
ri. Paris Cabinet des Midailles.
kefedilmiti. Bu kitapta yap sanatnn temel prensipleri, yap tip- mak bakmndan bir arat. Askerlik de, Greklerin atletizmi gibi
leri ve kullanlacak malzemelerle bunlarn nasl kullanldklar, sis- bir yaay biimi deil, bir meslekti. Bu bakmdan, Roma heykel-
tematik bir ekilde aklanmaktayd. Ayrca, yaplarda kullanlma lerinde, insan vcudunun ideal gzellii konusunda bir endie R. 441: lmek zere olan Niobide.
s gereken yardmc makineler belirtildii gibi, mekanik sorunla- ye rastlanmyor. Mermer. /.S. 11. yzydn 2. yanst. Roma
rn cevaplar da veriliyordu. Bu bilgileri gren Rnesans mimarlar, Romal, normal gnlk yaants iinde grnen yz ve vcut Thermen Museum.
Roma mimari sanatnn hayran olmulard. Rnesans mimarlarn hareketlerinin tasvirinde, bir saknca grmyordu. Bu yzden,
dan Andrea Palladio'nun mimari anlay da, sonradan Ingilizierin Romal kendi portresini ya da krallar olan Pompeius Magnus ya
"Ciassic Style" dedikleri Ingiliz barakunu nemli bir ekilde etki- da Sezar' biimlendirirken, onlarn btn normal gnlk hallerini
lemiti. Bunun yannda, Alman klasisi st mimarisinin temsilcilerinin benimsiyar ve btn yz krklklarna, iri ve irkin burunlaryla i
ve Goethe'nin, "palladionizm" denilen Ge Rnesans mimarisinin dnyaianna kadar her ayrnty yanstyordu. Bu yzden, Greklerin
hayran olduklar ilerde incelenecektir. kendine hakim ideal insan tipini, Romal sevmedi. Ne saray gele-
Bu nedenlerle, Roma Antikitesi'nin, Hristiyanlktan itibaren nei, ne de yaay i ar yznden, muhteem ve ideal yzl kral ifa-
Avrupa sanatn etkilediini anlyoruz. delerine, Roma sanatnda gidilmediini gryoruz. Fakat Romal,
ideal ifadeleri de ihmal etmemi ve Grek klasik heykellerinin kopya-
ROMA HEYKEL SANATI larn, Grek sanattiara yaptrmtr. Bu ideal ifadelerle, Romallarn
I.. IV. yzyldan balayarak Grek heykel sanatnda, ak bir ekil natralistgr arasnda, zaman zaman atmalarbile olmutur.
de, portre unsurlarnn grnd rlyef rnekleriyle karla Bylece Grekin ebedi vcut formuyla Roma natralizmi kaynat
yoruz. Bunlarn yannda, Dou kl olduu kabul edilen janr rlmam ve ayr ayr yerlerde deerlendirilmitir. Ancak Roma, bu
resmi, hik.yecilik ve historisizm grlmektedir. Bylece sanatn, ideal heykeli, resmi gc iin kullanmtr. Bu yzden de zaman
Tanrya zg tapnak heykelinden, kiiye zg ve eve ait sanata zaman, Greklerin IV. ya da V. yzyl klasisizmasnn Roma'ya akta-
yneldii grlyordu. Bu nedenle de, dekorasyon yani ssleyi- rldna tank olunulur. Bu klasisizma, sonradan gerek !talyan
ci eler ortaya kyordu. Bu gr, Helenislik sanatn bir zellii Rnesans'nda, gerekse XVIII. ve XIX. yzyllarda Fransa, Almanya
olarak Roma'ya gelmiti. Ayrca Etrsklerin, Msr'daki din anlay- ve Ingiltere' de, bir tr historisizme sebep olmutur.
2001 DNYA SANAT TARiHi
R. 442: Sakall bir adam bst.
Mermer. /.S. lll. yzytl. Bu heykeldeki
ifade artik Grek ve Roma'nn fizik g-
zelliine deil, insamn fazilet gibi ma-
nevi deerlerine nem verifdijini gs-
termektedir.
R. 443: Pius (Antoninus)'un erefine
dikilmi olan tan kaidesi (1.5. 160-
170). Roma, Vatikan.
R. 444: Pompei'de bulunmu bir duvar
resmi. {.S. 60 y1flar.
Romalnn, yz anlatm yannda ele ald, ve adna
dedii Grek peplos'u, Roma'da tamamen deiir. Grekteki
los, vcudu rter. Ancak, vcut uzuvlarn gizlemez, yalnz yer
ima eder. Vcudun zarafetini her frsatta hissettirir. Greklerin,
seyi saydam bir unsur olarak grmesi ve vcut gzelliini her
satta ortaya koymak isteyii Romalda grlmez. Romalnn
s, ok bol kvrmldr. Vcut ile 'Seyredici arasnda bir ilgi
ru brakmaz. Yani togay tamamen rtc bir fonksiyanda kabul
eder. Romalnn toga anlatm serttir. Grekinki gibi yumuak
nl bir biimlendirme deildir onun ki. Garip bir
li de udur: Romal, yz natralist olarak gsterdii halde, eo,se. :~ 1
yi natralist olmaktan ok bir kvrmlar yn halinde hirimlerrli.
rir. Ogst'n din adam kyafetindeki heykeli ile, Titus'un heykeiJe,
ri de bu nitelikleri tarlar.
fakat kadn rlyeflerinde, logann yani elbisenin, vcut biimi-
ni pek saklamad grlr. Gsler, karn adaleleri, hep gzel
ller ve formlar halinde ifade edilirler. Vcut paralaryla
se kvrmlar, optik bir izlenimle deil, adeta ina edilmilerdir.
Rlyeflerde, stilize edilmi ekilde gsterilen nebat ve aalar, kaz,
inek ve kuzular, kompozisyonlarda ayr planda olmalarna ra
men, perspektif gre tabi olmamlardr. Bu yzden, maniyere
olmu bir Klasisizmin btn Roma rlyef sanatn etkiledii anla-
lr. Ite bu maniyerizme "brokratik klasisizm" denmektedir.
Bir de, imparatorlarn ayakta duran boy heykelleri vardr.
Ogst'n Villa Livia'daki heykeli sanki bir hatip pozundadr. Bir eli
havada ve dier eli elbisesinin eteklerini ve mzran tutar ekilde
gsterilmitir. Biz bu heykelde de hayran olunacak ve sevilecek bir
vcut grmyoruz. Bu sadece, poz olarak tasvir edilmi bir hey~
keldir. Poz, imparatorun halkna grnme pozudur. fakat impara-
tor, btn ssl giyiniine ramen, normal tavrnda olan bir insan-
dr. Bir de, Romallarn meydan savalarn gsteren rlyefler var-
dr. Bunlarda, imparator, at zerinde ve evresi dmanlarla evri-
li olarak derinliine bir perspektif iinde gsterilir ve imparatorun
bu rlyeflerde ilk kez kahramanlatrld grlr. Roma ordusu-
nun kahramanl konu olur. fakat bu aniatmda balar ve ayaklar,
yer yer, rlyefin yzeyinden dar boyutlu olarak karlar ve hey-
kel zemininde sert glgeler ve snr izgileri olutururlar. Bu yzden
rlyefte, boyutlu heykelde olduu gibi, ligrn mekan iindeki
ifadesinden meydana gelmi, sert desenli bir ekillendirme ortaya
kar. Ite bu ifade ekli iinde, bir savan oluunu, cereyann anla-
tan Trajan Stunu, Roma'da dikilen ve Trajan'n Daker Sava'n
anlatan.rlyeflerle, helezonik bir ekilde yukar doru dnerek yk-
selen bir erit iinde anlatld, yksek bir an tadr. (Resim 432)
Bu, 3.80 apnda, 40 m yksekliinde bir dikilitatr ve iinde, yuka-
r doru tan stne kmak iin bir merdiven vardr. Bu tan tepe- rnda beliriyor. Bu resimler, bir friz anlamnda deil, bir odann
sinde vaktiyle Trajan'n bir heykeli varm. Dikilitan al tarihi 114
olarak gsterilmeki e birlikte bu kesin deildir. Bu ekilde bir an ta-
nn bu aa kadar bir benzeri yaplmamtr. At zerinde kral hey-
keli motifide dnya yznde ilk kez Romallarda grlmektedir.
ROMA SANATI /201
Greklerdeki insan tanrlatrma gr, Romalya yabancdr.
Bu bakmdan Romallar, nceleri tanrlarnn efsanelerini ve ehir
lerinin kiiliini ifade edebilmek iin gerekli grdkleri biimle-
ri Greklerden aldlar. Bu yzden, ynetim merkezi Roma, silahl,
kuvvetli ve gzel vcut! u Minerva'ya benzetildi. Bylece Romal,
tanr ve evresini, kendi yneticisi ve evresiyle bir tutuyor ve bu
nedenle Ogst', Minerva ile bir sra zerinde birlikte oturtuyor-
du. Ogst, bir imparator olduu halde, ayn zamanda tanr ola-
rak ifade ediliyor, Roma Imparatorluu'nun beyni olarak bir tan- R. 445: Roma'nm figr ylm halindeki
rfyefferinden biri.
ra, ya da kent tanrs olarak da kabul ve tasvir ediliyordu. Bu
nedenle bakyorsunuz Ogst, Jpiter; yani Greklerin Zeus' u olu-
yor ve rlyefin altnda bir karta! da onun bekisi olarak gsterili-
yordu. Bylece tahtlar, kartallar ve silahlarn yld bir rlyefte,
sava tanrs pozu iinde ifade edilmi Roma krallar, tanrsal kuv-
vetleri alm melekler gibi gsteriliyordu. Bu tasvir eklinin, sonra-
dan XVIII. yzyln sonunda, Fransz klasisizmine nemli bir konu
olacan ve 14. Louis'nin bu belirtilen sahne iinde gsterilece-
ini greceiz. Bylece, hayali bir resmiyet iinde, kral ve tanrla
rn tasvir edildii grlyor. Demek ki, artk imparator, sembolik
olarak efsanevi tanrya eittir. Hi kukusuz Grek de, baarl atle-
R. 446: Roma'da Porta Moggiare Kili-
tini yar-tanr mertebesine karmtr. Ancak onun atletinin ifade- sesi.
si bu ekilde muzaffer kumandan biiminde olmad gibi, tanr
larla birlikte de deildi.
Ite, Roma'nn natralist lfadeli insan, byle maniyerist bir anla-
tm iine dm ve sonuta suni bir ifade iin, imparatorluk ihti-
amnn bir ss olmutu. Bu anlatm ekli, sarkolajlarn biimien-
mesinde de aynen benimsenmitir. Ancak figrlerle birlikte, mey-
ve ve yapraklardan meydana gelen ask elenkler, bir ritim iinde
R. 447: Dalga/i dal. Erken Roman ss
sarkofajn evresini dolanr.
motifi. Bu ss eklinin Roma'dan alm1p
benimsendii an/aJ!Jyor.
ROMA RESIM SANATI
Roma resim sanatnn, Helenistik sanatn bir devam olduu tezi,
genellikle kabul edilen bir grtr. Helenislik anlayn gelie
rek Roma sanatnda kendine zg bir resim anlayna vard
da gene kabul edilen bir husustur. Demek ki bu benimse-
me, Helenislik anlayn kopya edilmesi anlamna gelmiyor. Yani
Romal, Helenistik kompozisyonu ve ifade tarzn zamanla ken-
dine mal etmitir. Bu nedenle biz, bir Roma duvar resmi anlay R. 448: Reims'da St. Micaise adnda
ndan sz edebiliyoruz. Hi kukusuz, Romallar, Yunanistan'dan bir Hiristiyan evliyasmm sarkofaj1 ze-
sanatlar ve sanat eserleri getirmilerdir. Nasl Yunanllardan al rindeki rfyef. Figrler ymfar halinde
ve natralist biimde modle edilmi.
nan tanrlar, zamanla hem isim hem de biim deitirmilerse, Rlyeften ok boyutlu heyke/ haline
Roma resimlerinde de bu deime oluyor ve illzyonist-klasisist gelmi.
bir resim anlay ortaya kyor. Bylece, zarif endamlarn yer
ald, renkli ve oylumlu bir kompozisyon ekli, Roma duvarla-
tm duva,larn blm blm kaplayan ve ev ii hayatnn sami-
rniyetini yanstan konularyla, Roma-Helenistik karm bir resim
kompozisyonudur. Bu konu ve tasvir teknii, hem kutsal yer-
ler, hem de evler iin ayndr. Biz bu anlay, Herculanum'daki
 202/ DNYA SANAT TARIHi ROMA SANATI/203

"Vi/la Misteriz"n duvarlarnda aynen gryoruz. Fakat dikka~
timizi eken ey, bu resimlerdeki kimi figrlerin, genellikle mito-
lojik konulu olmasdr. Ancak gnlk hayat sahneleri de Romal
iin ekicidir.
/ Bu eit konular olan duvar resimlerini, Romallar duvar sulu-
Tann benzeri aramamaliSin ve bunlara tapmamal!sm ve onlara hiz-
met etmeme/isin" diye yazyordu. Bunun iin ilk Hristiyanlar, Grek
tapnakianna nefretle bakyorlar, altarlardan, resimlerden kayar
lar ve bir Tanr tasawuruna kaplmaktansa lmeyi tercih ediyor-
lard. Bu yzden Afrika l ilk Hristiyanlardan Rhetor Arnobius adn

;...~~- t boyas (fresk) ve mozaik teknikleriyle uygulamlardr. Bu teknik-

"""""'.1. ... & ..... ..
R. 449: Roma'da Maxentius
(/.5. 370).
~ .,Jt..JUI..I.JL.U.,.!Lft.,J o
1
~ r'lnt'&nr-r''trru< o
ler yannda, Msr' da uygulanm olan balmumu boyalarla yapl
m portreler de vardr. Bu portrelerde optik grntl bir biim-
lendirme grlyor. Bu resim anlay, sonralar zellikle Bizans'ta,
ortodoks Hristiyanlarn ikenalarnda kullanlacaktr. Hristiyanln
Bazilikas.
byk apta yaylmasna doru, yani llL yzyiin ortalarndan iti-
baren, resimde ve heykelde, insan vcuduna ait gzlemin, dinin
yorumuna gre nemini yitirdii; dolaysyla plastik sanatlarn,
anlatm teknii bakmndan, natralist grn zelliinden uzak-
lat ve natralist anlatrnn bir eit ematizme ve katla yeri-
ni brakt grlyor. Insan fizik yapsnn ve gzelliinin itibarn
kaybetmesi ve Antikite'nin ideal vcut kavramnn ortadan silin-
mesi, yeni bir biimierne ve resim anlayn douracaktr. Bu da,
kat, dekoratif ve ssl bir duv~r resmini ortaya karacaktr. Bizans
resminde bu zellikleri yakndan izleyeceiz.
ROMA'DA ILK HlRlSTlYANLlK SANATI
Antikite'nin, Helenistik sanat ve dnyle yava yava klasik
Grek anlayn yitirdiini ve dnyevi deerler yannda manevi
da biri, LS. IV. yzyln banda Yahudilere kar yle yazyordu:
"Biz ne dini yceitme iin kutsal yapilar yapma/iyiz, ne de tann/ann-
dan birinin resmini ya da heykelini dikme/iyiz .. ." "(1)
Gerekten, lik Hristiyanlarn ibadethaneleri (Tanr evleri) olma-
dn biliyoruz. Cemaat geliigzel evlerde toplanyordu. rne-
in: zel bir evin st odalarndan birinde ya da bazilikalarda (bazi-
likalan zengin Hiristiyanfar kabul salonu olarak kul/amyorlardi).
Genellikle cemaate hediye edilen salonlar ve zel evler kilise ola- R. 452: ltalya'da Konstantin Baptiste-
rak kullanlyordu. Roma'daki Santa Maria Maggiore ve Lateran riumu.
Bazilika, byle evlerin bulunduu yerlerin zerine sonradan ina
edilmilerdi.
Helenizmin balamas, yani lskender'in Yakndou'yu fethiyle
birlikte, insanlarn tanrlatrlmas dncesi, filozofik dnce
ler, fazilet ve saadete ulamak iin oluan grler sonucu, iflas
etmeye balamt. Bylece antik felsefe, etik grten dini gr
lere doru ynelmiti. Stoa felsefesi, daha Seneca ve lmparator
Marcus Aurelius tarafndan bir eit tek Tanr dinine doru gt-
rlmt ve bu gre gre Tanr 1 transandant yani ulvi bir kud-
ret olarak tasawur edilmeye balamt.

R. 450: Pampei'de bir bazilika. l.. 1.

yzy1/. Bazilikaya giriin yanlardan da
yapldt grlyor.
: !..'""'M"''"''''''"'""i;
:.;!
. ' ,,., ....... .,...... ,..J.
R. 451: Hadrian'm Vt1fas1, Tivo!L 1.5.
130 ylmda yaplmitir.
. deerlere, erdemedoru yneldiin i, bu a filozoflarnn gr
lerinden anlyoruz. Dikkat edilirse, Grek klasik gr ile Hristiyan
dnya gr, tamamen birbirlerine zt grlerdir ve birdenbi-
re ortaya kmalar sz konusu deildir. Biz aa yukar, Grek
Hristiyanln Katalik kilisesi, Helenizmden "gerei, gnahi ve
erdemi" almt. Biz bu nedenle Hristiyanln Helenizmden baz
grleri benimsediini biliyoruz. Hristiyanlk, Roma'daki memur
giyimini din adam elbisesi olarak, bazilika yapsn da kendine ilk
klasik ann zerinden geen 300 yl iinde, Hristiyanlk dn- kilise olarak benimsemitiL
ya grnn hazrlandn biliyoruz. Grek toplumunun dnya Greklerde insann vcudu deerli olurken, Hristiyanlkta insan R. 453: Roma'daki Konstantin Baptiste-
gr ile Hristiyanlk dnya grlerinin ksa bir karlatrlmas, ruhu ve onun antlmas gr nem kazanyordu. Bylece riumu'nun yan cephe kesiti.
bu iki dnya grnn kendi bnyelerine uygun ayr ayr sanat- Greklerin dnyevi gzellikte insan vcudu ifadesini, Hristiyan
lar gerektireceini aklar. sanatnn neden benimsemediini daha iyi anlyoruz.
Grek, bu dnyada yaayan ve insanlarla temas olduuna inan- Hristiyanlk 313 ylna kadar Romallar tarafndan srekli olarak
d tannlara tapyordu. Bu tanrlar, btn dnyevi, cinsel duygu- zlum altnda tutuldu. Ve bu tarihte, Konstantin tarafndan res-
Ianna ramen kendilerini tanr olarak kabul ettiriyorlar. Antikiteli mi din olarak benimsendi. Bu yzden ilk kez Roma'da St. Peter
iin dnyevi deerler, tanrsal nitelik olabiliyor. Btn hareketle- Kilisesi ina edildi. Ve Hristiyanln ilk kilisesi addedildi. St. Peter
ri ve yaayyla dnyevi olan Grek tanrlar, maddi gzellie ve Bazilikas, Hristiyanlara kilise rnei olmutur.
? insani fizik yapya sahiptirler. Hristiyanlk ise, maddi btn dnye- Eski Hristiyanlk sanat, stil bakmndan ne bir balang, ne de
l :M4"'l..
.
vi deerleri, aldatc deerler olarak kabul ediyor. Ilk Hristiyanlar kat bir slup olarak karmza kar. Biz, eski Hristiyanlarn Roma
iin dnyevi btn deerler hakiki deerlere ulaabilmek iin birer ve Grek deerlerini reddetmediklerini ve ilk lsa heykelleriyle resim-
i :~.,.<oq<. engeldir. Ilk Hristiyanlar br dnyann, Grekler ise bu dnya- lerini Antikite'nin icra teknikleri ve bilgilerinden yararlanarak yap-
nn deerlerine bal idi. Grek, Hristiyanlar gibi, br dnyann tklarn gryoruz. Ina teknii ve biimi olarak da, ayn mimarlk
gerek kurtulu yeri olduunu dnyordu. Grek, tapt tanr bilgi ve unsurlarnn benimsendii grlyor. Iin ilgi eken yn,
y insanlatryordu. Hristiyan ise, Tanrsn kinatn ekillendirici Ilk Hristiyanlk sanatnda, Roma sanat esprisi, bu sanatn ieriin
R. 454: Dz tavanit ilk Htristiyan/k ba-
si ve tasawuru bile gnah olan bir varlk olarak kabul ediyordu, de grlyor. Artistik anlay bakmndan, Ilk Hristiyanlk eserle-
zifikas olan San Apoilinare in
Classe'nin
Evangelist johannes: "Sen, Tannya zihnen ve onun gereine tap- ri, Hristiyanln resmi din haline geliinden sonra meydana geti- cephesi.
mal/Sm" diyordu. LS. 250 yllarnda skenderiye'deki bir din ada-
m: "Sen yukanda gkte, aaida yerde, ya da suda, herhangi bir (1) Weigert, Geschichte der Kunst, s. 2.
204/ DNYA SANAT TARiHi
R. 455: Iyi Kalp/i oban. Mermer
heyke! (I.S. fll. yzytl). Strtnda ku-
zu ya da buza tawan heykel moti-
fini, Mezopotamya ve Grek sanatmda
grdk. Bu motif, Hlfistiyanlkta lsa'yi
temsil eder (bkz. Mezopotamya ve
Grek Sanat1}.
R. 456: Revanna'da San Apoilinare in
C/asse'nin esas ve yan-gemileriyle a-
t yaplSI.
ROMA SANATI/ 205
rilenlerden byk lde farkldr. I.S. 32'ye kadar olan girilince, bir atrium, yani avlu yer alyordu. Bizdeki klasik camiler-
na "Ilk Hiristiyan/tk Dnemi" deniyor. Bu devrede tanrsal tasvirler de olduu gibi avlu evresi, kemerli stunlarla evrilmiti. Giriin
grlmyor. Sanat bir eit sembol, bir eit resim-yaz anlamn tam karsnda, avlunun kiliseye giri ksmnda narteks bulunu-
dadr. Katakamplarda bu yzden kvrk dal sslemeleri, maskeler, yordu. Narteks, bizdeki son cemaat yeri karl olmakla birlik-
gvercin resimleri, tavuskular, zm otaklar ve balk resimleri te, fonksiyonlar ayn deildir. Yap iine girilince, apside doru,
yaplmtr. Arada srada da vaaz veren filozoflar, "Iyi kalp/i oban" orta gemi boyunca yrnr. Ite bu yol "dnyadan lsa'ya giden
resimleri (bu motif lsa'yi temsil eder) grlyor. Tanr ve lsa, yce yol" anlamna gelir. ilk Hristiyanlktan itibaren bu "yol" dn
tasawurlar olarak kabul ediliyor ve resimde birlikte gsteriliyorlar. cesi, kiliseye bazilikal, kanunsal esprisini vermitir. Demek ki, kili-
Bu devrede bir ilk Hristiyanlk mimarlndan sz etmek mmkn senin ekseni boyunca, bir yrme yolu tespit edilmitir. Esasen
R. 457: IV. yzy1ltn ortalannda yap11.
deildir. Katakomplar, yeralt mezar maaralar ve n ileri, bir yap orta-gemi boyunca sralanan stunlar da, bu yolu iaret ederler. m1 olan ilk St. Peter Kilisesi'nin kons-
sanat zellii tamazlar. Bu dnemin heyke1 sanatnda ise Roma Yapda hibir ss yer almamtr. Yap ancak drt taraf kapatan trksiyonu. Orta geminin genilik ve
sanatnn atietik vcutlar tamamen ortadan kalkar. Insan bann duvarlar ile gerekli yap unsurlarndan olumutur. Demek ki, ilk yksekliinin yan gemilerin iki kat1 ol-
duu grlmektedir.
erdemli ve fedakar ifadesi yannda, vcut ifadesi ok fakir, irkin- Hristiyanlar, ss dnyevi addediyorlard. Esasen bu zellikleriy-
letirilmi olarak kalr. Fakir ve perian kyller ile dilenci kiilerin le, Grek tapnandaki ssllkten ayrlmlard.
resimleri, dnyevi deerleri reddeder grntedir. Bazilika, Helenistik ada kral salonu olarak kullanlyordu. Ve
Hristiyan dini ile ilgili en eski yap, Mezopotamya'daki "Dura- kraln adna atfen baziles (basileus) deniyordu. Kral salonun-
Europos"tr. Bu yap lll. yzyln ilk yarsna aittir ve bir vaftiz oda- dan, zengin Romallar kendilerine bir kabul salonu gelitirdiler.
syla bir akam yemei odasndan ibarettir. 303 ylndan itibaren Bundan da, Roma'da hakimiere ait bir salon ile bir ar hal'i geli
Roma Imparatoru Diocletian tarafndan Hristiyanlarn takibi ba ti. Bunlara ait baz rnekler Pompei kazlarnda ortaya karlm
lar ve Hristiyanlkla ilgili yaplartahrip edilir. Kilise kelimesi "eccle- tr. Bu bazilikalarla lik Hristiyanlk bazilikasnn fark, giri ve apsid
sia" szcnden kmtr ve "sekin'~ "mmtaz" anlamna gelir. taraflarnda yan gemilerin bulunmas idi. Bu aklamayla Roma
313 ylnda lmparator Konstantin tarafndan Hristiyanlk, resmi bazilikasnda yol fikrinin olmad anlalm oluyor.
din haline getirilir. Bazilikalardaki yol fikri, aslnda gizli dinler ad verilen inanlar-
Eski bazilikalar arasnda en nemlisi, Roma'daki St. Peter dan gelir. Yani Hristiyanla, bu dinlerin yaplarndan gemitir.
Kilisesi' dir. Bu kilise, Hristiyanln ana yaps olarak kabul edilmi Bu iki kkten, yani Roma bazilikasyla gizli dinlerden alnan yol
ve Bat dnyas, bu yap formunu kendilerine "Tanr evi" olarak ve yap fikri, 3 2 ylnda len lmparator Konstantin tarafndan
R. 458: Dz tavanil ilk Hm'stiyan ba-
rnek almtr. Bu St. Peter, Rnesans'ta 450- 585 yllar arasn ina ettirilmi olan Maxentius Kilisesi'nde (Roma) uygulanmtr.
zilikasl. Ravenna'da San Apollinare in
da ina edilen bugnk yap iin y klmtr. Sz edilen ilk yap, Bu yapnn yan gemileri apside kadar uzanr. Orta-gemi, ha Classe. Ykseklik 22,5 m'dir.
lmparator Konstantin tarafndan IV. yzyln ortasnda ina etti- tonoz ile kapatlmtr. Demek ki St. Peter Kilisesi'nin dz at,
rilmitir. St. Peter Kilisesi, lsa'nn havarilerinden Petri (Petrus)'nin Maxentius'un ise ha tonozla kapatld grlyor. Bu fark, iler-
adna ina edilmitir. Yapnn uzun ksm, ortada bir geni gemiyle de Roman yap sanatnn geliiminde nemli bir etki salayacak
bunun iki yanndaki ikier yan gemiden ibarettir. Orta-gemi, yan tr. Maxentius'da ha tonoz, orta-gemiyi ana blme bld-
gemilerin iki misli geniliinde ve yksekliindedir. 5 gemili olan nden, gidi yolunu duraklatr gibi bir etki iindedir. Ite, erken
esas bazilikann kap tarafnda bir narteks vardr. Apsid ile esas Ortaa'da yaplan kiliseler, genellikle St. Peter'in dz ats bii-
gemi arasnda da bir apraz gemi bulunur. apraz geminin orta minde ele alndndan, bu ha tonoz sistemi unutulmu ve ancak
duvarnda apsid yer almtr. Yapnn i stunlar, yan gemileri bir- Roman sanatyla tekrar ortaya kmtr. Demek ki St. Peter' deki
birlerinden ayrr. Bunlar, eski yaplardan alnmtr. Gemileri birbi- tahta at, hem ekonomik olu undan, hem de ilk Hristiyanlkeste
rinden ayran stunlarn zerinde dz bir ki ri , yani aritrav balan tii bakmndan o alarda nem kazanmt. Esasen bu sssz-
tlar zerine at sistemi getirilmitir. Orta-gemi, yan gemilerden l ve sadelii, ilk Hristiyanln gerek yaaynda, gerekse din-
yksektir. Yan gemilerin zeri birer sundurma at, orta-geminin deki riyazet (dinsel amala dnya zevklerinden kanma) fikrinde R. 459: San Apoilinare in Classe'nin
d1tan grn.
zeri ise beik atyla rtlmtr. Ayrca orta geminin zerindeki gryoruz. (Resim 449)
at kirileri, tavan kaplamasyla kapatlmamtr. Yani, at kons- Bu ilk kiliseler iinde deimemi olarak kalanlar, Ravenna'da
trksiyonu olduu gibi gsterilmitir. Resimde grld gibi, Sant Apoilinare Nuovo ile Roma'da San Sabina adl kilise yaplar
orta geminin yan stunlar zerindeki duvarlara alan pencere- dr. Birinci kilise, Gotlarn kral Teodorih tarafndan 500 yllarnda
lerden, k temin edilmitir. Ite yapnn bu ekli Hristiyanln ina ettirilmi ve Hristiyan bazilikasnn esas rnei olmutur.
"bazi/ika" tipini tayin etmitir. (Resim 456, 457) Dou-Roma Imparatoru jstinyen, Gotlarn elinden Ravenna'y
St. Peter Kilisesi, bat-dou istikametindeki btn kiliselerin aksi- aldktan sonra, burada 534-549 yllar arasnda S. Apoilinare in
ne dou-bat ynl idi. Bu yzden douda kilisenin giriinde, bir Classe ad verilen yapy kurdurdu. Bundan nceki kilise yaplar
kap binas yer almt. Propylaen denen bu kap yapsndan ieri kulesiz olduklar halde, bu yap, campanile denilen an kulesiyle
206/ DNYA SANAT TARiHi

birlikte ina edilmiti. an .kulesi fikrinin, aslnda savunma ya1pla->

rndaki kulelerden geldii dnlyor. (Resim 459) Bizans Sanat
Hristiyan bazilikas Islamiyelten nce Arabistan' da, Haoe:iis-.
tan' da, Msr'da, Suriye'qe, Mezopotamya'da, Fas'ta ve
ayr ayr yerli unsurlardan da yararlanlarak geliti. rnein Kuzey
Afrika'da bir kiliseye ikinci bir koro ksmnn ilave edildii
yar. Ayrca Suriye, Hitit miras olan iki kuleli cepheleri bazilikala.
rna eklemitir.
ilk Hristiyanlkta ortaya kan dier bir dini yap biimi, bap. Antikite'den, yani Grek-Roma kltrnden sonra, ruhani ve poli-
tisterium denilen vaftiz evidir. Gelenlerin, vaftiz edilen ocuun tik hareketler Bat'dan Dou'ya ynelmiti. Iyonyallar Bat Ana-
evresinde toplanmas iin vaftiz yaps, Paritheon'dan 1 dolu, Istanbul Baaz ve Karadeniz'de kolaniler kurmulard. Isken-
rek merkezi tipte gelimitir. Ve bu tip yap, sonradan benimsen- der Grek kltrn, Msr'a, lran'a ve Hindistan'a kadar gtr-
mi ve yaylmt. Bunun iin, btn vaftiz kiliseleri yuvarlak plan. mt. Sonralar da Romallar btn nasya'ya hakim olmu
l olarak yaplmtr. Btn kentlerde birok kilise olmasna ra. lard. Helenizmden sonra Bat'ya olan akm, bylece Dou'ya da
R. 460: Got Kral Teodorih'in Raven-
men, yalnz bir baptisterium ina edilmitir. En eski baptisteriunn- ynelmiti. Romallar zamannda Atina'dan baka, Alexandria
na'daki mezar.
lardan biri, 430-440 tarihlerinde ina edilen Roma'daki Konstantin (lskenderiye) ve Antiochia (lskenderun, Hatay) yeni Roma koloni-
Baptisteriumu'dur. (Resim 452) leri olarak Ge-Antik kltrn merkezleri olmulard. Btn mane- R. 461: Ge Bizans yap1 rnek/erinden.
lik Hristiyanln dier yaplar arasnda, mezar kiliseleri denen vi dinler nasya'da ortaya kmt. Mithras, lsis (gizli dinler),
mauso/eum1ar vardr. Bu yap, aynen baptisteriumun merkezi tipi Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinler, hep nasya'nn ortaya koydu-
olmakla birlikte, ortada vaftiz-suyu-ta yerine sarkolaj yer alyor u manevi deerlerdi.

du. Bu mezar yaplar arasnda en nemlileri, Got kral Teodorih'in Hristiyanlk dini, Ge-Antik dnya grnn iinde domu,
kubbeli mezardr. Mezarn zerindeki 470 ton arlnda, tek onun oktanrl dnya gr iinde, kendi dou nedenlerini
bir tatan yontulmu kubbe, muhtemel olarak Kuzey Avrupa'da bulmu ve zt bir dnya gr olarak gelimiti. Esasen Helenizm
rnekleri bulunan tarih ncesi, Hun mezarlarndan alnmtr. iinde, oktanrl Grek dnya grne kar olan ve ebedi lmez
(Resim 460) Tanry dnen filozoflar olduunu gryoruz. Her eyden kuku
duyan Solistler de Grek tanrlarnn da uydurma tanrlar olduunu
anlamaya balamlard. Grek tanrlar, o a insantarnn antrapo-
morlist grleri dolaysyla insan biiminde gsterilmilerdi. Ite
bu tanr anlay, Grekterin Hetenistik dneminde gcn yitirme-
ye balamt. Grek klasik felsefesinin, mutlak gerei ve doruyu
arayan filozoflar, tek Tanr deerlerini bulmaya balamlard. Ite
Hristiyanlk bu ortam iinde dodu. Fakat Hristiyan ibadet ek
li, antik din geleneklerinden bazlarn kendi ibadet ekline uygun
bulmutu. Bu nedenle, Roma'nn baz giyim ekillerinin, sonrala-
r rahipler tarafndan benimsendii grlr. Ite bu nedenledir ki R. 462: Ravenna (/talya)'da San Vitale
Kilisesi. 526-547.
Hristiyanlk, mzii olsun, litrjisi olsun, Dou Akdeniz'de hazr
bulduklarn aynen benimsemiti.
Konstantin'in, devlet merkezini Dou ile Bat'nn birletii
Bizans'a getirmesi (I.S. 330), Doudan kaynaklanan bu dinin, ile
nebilmesine imkan salamt. Bu, nedenledir ki, Konstantin'in l-
mnden sonra olu Theodosius, kendi payna den Dou Roma
Imparatorluu'nun merkezini Yeni-Roma yani Konstantinopolis
adn verdii Bizans'a tamt.
Bizans, askeri uygulamalarda olduu gibi sanat faaliyeti iin de
antik miras benimsemi, fakat onu kendi gereksinimlerine gre
deiti rm itir. Bat Roma Imparatorluu'ndaki antik mirasn eser-
leri, Byk Gler srasnda yaklp yklmt. Hatta, kuzey halklar
nn gneye doru yapt aknlar srasnda, btn Orta Avrupa'da
Roma'nn mimari ve dier sanat geleneklerinden hemen hemen
208/ DNYA SANAT TARiHi Bi2ANS SANATI /209

hibir ey kalmad gibi, bu kltrn okullar da ortadan kalk-
m ve sekizinci yzyla kadar Orta Avrupa lkelerinde bir tek yap
yaplamamt. nk, yzyllar boyu sren savalar ve hastalk yarm kubbeye balanmasyla elde edilen bazilika olarak planla-
lar, yerleim merkezlerini ortadan kaldrm, yap ve meslek gele-
neklerini unutturmutu.
Ite bu olaylarn youn bir ekilde srd~ yzyllar srasn
da Bizans, Grek-Roma kltrn koruyordu. Ornein 393 yln
da son Olimpik oyunlar dzenlenmiti. 529 ylnda da Atina'daki
son felsefe okulu kapatlmt. Fakat bu okulun retimi, Olymp
dinlerine ynelik deil, lsa'nn ortaya koyduu esaslara ynelik-
tL Grlyor ki Bizans, Grek kltrnn sahibi olmakla beraber,
yeni dinin amalarn ve dnya grn ileyen bir eitim siste-
mine ve dolaysyla sanatna ynelecekti.
BI2ANS MIMARISI
Bizans sanatnn tarihi, ilk Hristiyanlk sanatnn erevesi iinde
balamt. lmparator Konstantin'in, eskiden zerinde bir Athena
Tapnann bulunduu yere kendi sarayn yapmasyla, Bizans
sanat Dou'da ilk eserini ortaya koyuyordu. Bu yap, onun birok
yere kurdurduu stun lu bazilikalardan biri idi. "Chiritus" diye tak-
d is edilen bu yapya zelliklerine uygun olarak "Hagia Sofia" (Kutsal
Hikmet) ad verilmiti. Yap, 415 tarihinde lll. Theodosius tarafn
dan yeniden ina ettirilmiti. 532-537 tarihleri arasnda jstinyen
tarafndan yktrlan bu yapnn yerine, bugnk byk Ayasofya
R. 463: Eritilmi
balmumuna boya ka- ina edildi. Birok felaketleri atiatan bu kilise, Osmanllar zama-
rtmlarak resim yapma eski MIS/r- nnda eitli onarmlar ve ilavelerle bugne dek yaad. Ayasofya,
flfardan bu yana devam etmitir. Hris Bizans'n gerek sanat, gerekse ruhani gcnn bir sembol olarak
tiyanlar ve Romallar portre iin bu tek-
nii ok kullanm/ardr.
eitli lkelerin sanatiarna etki yapmtr. ada tarihi Prokop,
jstinyen iin: "Insandan ok bir eytan" diye sz etmektedir.
jstinyen, ltalya'y, Gney Ispanya'y ve Afrika'y Dou Gollar ile
Vandallardan, Dou Anadolu'yu da Perslerden geri almt. Ite
Prokop'un jstinyen hakkndaki yargs, yapt bu olumlu ilerden
kaynaklanyordu. Bat'daki Roman ve Gotik katedrallerinin yzyl
lar zarfnda yaplabildikleri dnlrse, jstinyen'in baars daha
iyi anlalr. Roma geleneklerinin gerek materyal, gerekse mimari
sanat ynnden burada ne denli yaad da ortaya kmaktadr.
Biz, Byk Roma Imparatorluu' nda, Grek yap kltr dn
da birok yeni mimari unsurlarn kullanldn biliyoruz. Kubbe,
Ayasofya, Bizans sanatnn ana rneidir. Mimarlar olan Trallesli
Anthemlos ve Mileti i Isidar bu yapy, bir esas kubbenin karlkl iki
mlard. Yani kubbeli bir bazilika. Ite bu yap ekli, Bizans mima-
risinin bir buluudur. Ancak ilk Hristiyanla ait uzun satonun ve
yuvarlak apsidin altara doru yrme ve oturma yeri otuunda,
sasani ve Roma unsurlar nemli bir paya sahiptir.
Burada kubbenin ilk kayna zerinde durmuyoruz. Bunun
nemli ipularn ilerde Osmanl klasik mimarisini incelerken bula-
caz. Fakat u bir gerektir ki, Mezopotamyallarn yalanc ker-
pi kubbesinden sonra, aa ynnden fakir blgelerde ta ku b-
benin nemli bir rtc e olarak gelitii biliniyor. Asur rl-
yeflerinde de kubbe yapsna ait baz tasvirler vardr. Ancak baz
sanat tarihileri, Bizansllarn kubbeyi Dou'dan deil, Etrsk kub-
belerinden alp gelitirdiklerini yazmaktadrlar. Bu doru olsa bile,
Etrsklerin mimarilerini ve geleneklerini, AnadOlu'dan g ettik-
leri zaman birlikte gtrdkleri kabul edilmektedir. Bu bakmdan,
R. 465: Ayasofya mozaikterinden biri.
bu hususlar gvenilir iddialar olmamtr. Bu iddialarna dayanak Kralie Teodora.
olarak, I.S. 120 tarihinde lmparator Hadrian'n Roma'da ina ettir-
dii Pantheon'u gsterirler. Dou'yu rtmek iin, kubbeyi belki
Perslerin yerine geen Sasanilerin bulduklarn ya da Romallardan
aldklarn da ne srerler ve kubbeyi bir kare planda drt beden
duvar zerine koyduklarn, buna da yarm kubbeleri eklediklerini
belirtirler. Bundan baka, beden duvarlaryla yuvarlak kubbe ara-
. sn da pandantifle rttklerini kabul ederler. Batl aratrclarn
bu elikilere dmeleri anlalmaz bir durumdur. Ktesiphon'daki
Taq-i Ksra Saray bile, bir dikdrtgen zerine kubbelerin sralan
masndan meydana gelmitir ve bu yap, Roma ta yaplarnn
aksine, tuladan ina edilmi ve sonra mozaiklerle kaplanm
t. Taq-i Ksra'nn unsurlarndan karlan anlam, Romallarn bu
unsurlar ilk kez burada grdkleridir. Ayasofya'daki ayaklar da
tuladan ina edilmi ve zeri tala kaplanmtr. Kald ki, tula
mimarisi tarihte ilk kezzaten Mezopotamya'da grlmektedir. Ve
Mezopotamya'dan nce gerek Greklerde gerekse nasya'da tu
la mimari sz konusu deildir. Bu bakmdan, Roma'nn bu tula
mimarisini Mezopotamya'danald gerei ortaya kmaktadr.
Ayasofya dikdrtgen plan zerine oturur. Dikdrtgenin bat
tarafna yerletirilmi bir narteks vardr. Narteksin nne de bir

R. 464: Mimaride yer alan Bizans mo-
zaik/erinden biri.
tonoz, kemer, mozaik gibi unsurlarn Grek kltrnde olmad~
dnlrse, Roma mimarlnn Greklerden ald uzun salon sis
temine neler getirdii daha iyi anlalr. Ite Ayasofya, Grek kl-
trne bu unsurlarn da katlmas ve kaynatrlmasyla olumu
tu. Daha doru bir deyile, Bizans sanat, Dou ile Bat mimarisi
nin ve dier sanat unsurlarnn bir potada erimesinden ortaya k~
mt. Ayasofya'y yapan mimarlarn, bu byk ant iin arlma kubbe arlnn yaniara olan itme kuwetini, beden duvarlarna
dan nce, Iran'da bir yapyla megul olduklarn, tarihi belgeler-
den biliyoruz.(l)
(1) bkz. Ernst Egli, Sinan, s. 20.
atrium yani i avlu getirilmitir. Yapnn girii, ekseni zerindedir.
Yap gemilidir. Orta gemi zerini, bir esas kubbe ve iki yarm
dt grn.
kubbe rter. Yarm kubbelere eyrek kre paralar yani eksed- R. 466: Ayasofya'nm
ralar eklenmitir. Bylece orta gemi bytlmtr. Yan gemiler
ise tonozlar ile rtlmtr. Tonozlar arasnda, kubbe ayaklarn
ana beden duvarlarna balayan kemerler bulunur. Bu kemerler,
aktarr. Apsid, yarm ember biimiyle, doudaki beden duvarla-
rndan dar lamtr.
Ayasofya'nn kubbe ls, eitli kaynaklara gre deimek
tedir. Batl kaynaklara gre 32 ile 36 metre arasnda deien
DST14
2101 DNYA SANAT TARiHi
R. 467: Ayasofya'mn orta ve yan*
gemilerinin durumunu ve ykseklikleri-
ni gsterir kesit.
bu ller, hep uydurma olarak nitelendirilmeye deer. nk,
Ayasofya'nn esas kubbesi elips eklindedir ve byk ap 33.81,
kk ap ise 32.58 metre olarak gsterilmitir. Ancak bu l de
tam deildir. nk 1847 tarihinde Fossali Kardeler bu yapy
restore ederlerken, Salgenberg adnda birinin ald llere gre
ap 32.65 metreye kmtr. Fakat genel literatrde kubbe ap
hep 31 m olarak gemektedir. Ksacas kubbe ls bilinmiyor.
Dolaysyla Koca Sinan'n iddias da tespit edilemiyor. Orta kub-
benin etei zerine, ieri k veren 40 adet pencere sralanmtr.
Yapda 107 stun vardr. Bu stunlar, Efes'teki Artemis Tapna
ile Baalbek'teki byk tapnaktan buraya tanmtr. Bylece,
Dou kl tula inaasyla, Antikite'nin stunlar, Bizans'a has uzun kenarn 1 O metreyi gemedii, kubbelerin de 4 metre civa-
bir birleim meydana getirmitir. Bu da, Dou-Bat kaynamasnn
Ayasofya'da sembollemesini salamtr. Ayasofya pencerelerinin
kubbe eteinde yer almas, gerek Osmanl mimarisinde, gerekse
Avrupa mimarisinde yoktur. nk, Osmanl mimarisinde kasnak
zerinde yer alan pencereler, yap iini aydnlatmaktadr. (Resim
466, 467, 468)
Yapnn ana oylumu 70x75 m boyutunda bir zemin zerine otu-
rur. Ykseklii 60 m' dir. Bat kaynaklar bunu da abartarak 65 m
olarak gsterirler. Yap kubbeleri ve tonozlar mozaikle sslenmi
tir. Yan-gemiler orta-gemi kadar yksek deildir. Bu bakmdan
yap ortas merkezi yani piramidal bir dzen iindesivrilmitiL Yap
kat halindedir. Genel olarak silueti, ar bir oturakllk gste-
rir. Avludan ieri, kap ile girilir. Yan-gerniler, yapnn evresini
dolanr ve orta-gemiyle ilikileri stunlarla kesilmitir. Bizim cami-
lerimizde olduu gibi yan,gemiler orta mekana balanmam
tr. Bu husus, Ayasofya'nn mimarlar tarafndan bazilikal biimin
bozulmamas iin yaplmtr. Btn bunlara ramen yap oylu-
mu, ok muazzam bir boluk etkisi yapar ve kubbe bolukta duru-
yor gibidir. Bu hususta, jstinyen dneminin tarihisi Prokop"' bir
yazmas nda: "Kubbe temel zerine deil de, sanki havaya, altmdan
bir ip/e aslimi gibi durmakta ve mekm rtmekte" demektedir.
Bat bazilikalarnda insan, yap iine girince durmak deil, yr-
me gereini duyar. Burada ise durma hissi iinde kalr. Bu, Batllar
ca deiik ekilde yorumlanyor. Batl ile Doulunun, benimsedik-
leri bazilikal ya da merkezi yapya gre bir mizaca sahip olduklar,
yani Batlnn aktif, Dogulunun ise pasif olmas bundan dolaydr,
denilmektedir. Bazilika, br dnyann Tanr yolunu biimlendir-
dii halde, kubbeli, yani merkezi yap, Tanr evi olarak deerlendi
rilmitir. Helenislik dnemin gizli dinlerinin (/sis ve Mithras) amac
Tanr'ya ulamak ve lmsz almakt. Ite Bizans, antik tapnak kav-
ramn, yani "Tan n evi"ni bu dinlerden benimsemitir.
Ayasofya'da bazilikal etki, merkezi, yani kubbeli yap prensibi-
ne ramen vardr. Ancak bu bazilikal form, sonraki Bizans yapla
rnda gittike zayflar. Bunun rnei, gene jstinyen'in yaptrd
ve 1463'te yklm olan Apostol Kilisesi' dir. Ha biim li yap-
(1) Weigert, Geschichte der Kunst, s. 23.
BiZANS SANATI 1211
ya, biri merkezi ve drd yan kollar rten 5 kubbe oturtulmu
ur. Bu yapya Grek ha biimi denilmitir. Bugn, yerinde olma-
yan bu yapnn benzerleri, Venedik'teki San Marea (1 063-1 085),
Padua'daki San Antonio ve Fransa'da Perigueux'deki Saint Front
(1120) kiliseleridir. (Resim 473, 474, 475)
San Marea'nun cephe ilaveleri, XV. yzylda yaplmtr. Kub-
beleri, kare biiminde ince ayaklar zerinde oturtulmutur. Ebat
kktr. Bugn Kariye Camii diye tandmz Hora Kilisesi de
ayn planda kk bir yapdr.
Ayasofya'nn yapmndan sonra 1453'e kadar olan zaman iin-
de, Bizansllarn yaratc almalar gevemi ve kilise yaplarnda
R. 469: Ayasofya'nm stun baflklarm
dan biri. Bu bal1k eidine "sepet ba
rnda kald grlmtr. Bylece ha planl kubbeli yap tipi lik" denir.
ortaya kmtr. Bu biimdeki kubbeli kiliselerin benimsenmesinin
bir nedeni, kubbelerin yap beden duvarlarna kolaylkla oturtula-
bilmesidir. Kubbenin yaylma kuweti de, yapnn ha biimi ze-
rine daha salam ve kolaylkla datlabilmektedir.
Bizans mimarisinin etkisi, en ok Ortodoks lkelerinde, yani
Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya ve Rusya'da olmutur. Ve bu
havari yap tarz, sonradan barak etkilere ramen eklini koru-
mutur.
BIZANS RESIM SANATl
Hristiyanlk devlet dini olduktan sonra, ilk Hristiyanlara ait sanat
R. 470: Ayasofya'nm bazilikal durumu-
katakampiardan yeryzne kt. Ina edilen kiliseler devletin ve nu gsterir, eksene paralel yan cephe-
dinin gcne yakr bir ekilde sslenmeye balad. Kilise ve dev- den bir kesit.
let birleince, Hristiyanln sava halinde olduu putperestlik
ile esrarengiz dinler (Mysterienku/te) glerini kaybettiler. Ancak
Hristiyanlk, putperest Antikile'nin iinde doduu iin, Antikite-
dnyasnn ssleme ve yap biimlerini aynen kullanmaya devam
ediyordu. Bunun yannda, kilise mensuplarnn elbiselerini bile bu
antik dnyadan aldklar grlyordu. Dini seremanilerde kulla-
nlan eyalarn, bu eski dnyadan intikal ettiine daha nce dei
nilmiti.
Mozaiin, kimi kaynaklara gre Helenislik ada gelitii
ne srlr. Ancak bu tekniin daha nceleri Mezopotamya ve
Msr'da kullanld biliniyor. Bu nedenle Batllar n, birok buluu
kendi kltrnn kk sayd Antikile'ye ba lamas, duygusal bir
tarafgirlik olmaktadr. Bu bakmdan gerei bulmak iin bu iddia-
lar birtarafa brakmann gerekli olduu anlalr. Ancak Helenislik
a'n yap zeminlerinde yer alan mozaiin duvarlara aktarli.S.
birinci yzylda grlmektedir. Antakya ve Herculaneum'da av
sahneleri, gverdnler, Neptun ve Amphirite gibi konular, mozaik
tekniinde ilenmilerdir. Ite Hristiyanlk bu konular yerden kal-
drp bazilika duvarlarna uyguluyordu. Antikile'de beyaz zemin
zerine dallar iekler ve av sahnelerini belirten konular, cam ve
ta kpklerle ilenmiti. Hristiyanlk buna gm ve altn kap-
l camlarla cilalanm porfr, eitli renkli merrnerieri eklemitir.
Ancak bu cam ve mermer paralar, hep kp biimindeydi ve bir
2121 DNYA SANAT TARiHi BiZANS SANATI 1213

sva iine gmlyordu. Ayrca Antikite beyaz zemini tercih. renk anlay, ancak barak kltrlerde grlyor. Desendeki patlak
Bizans ise altn zeminin daha etkili olacan pein olarak gzl figrlerden, bunlarn arkaik karakterli olduklarna hkmedi-
etmitir. Bu bakmdan Bizans mozaii, parlak, kl, soyut ve lebilir. Fakat byle dnmek yanl olur. nk, Helenislik a'n
sal bir dnya yaratmt. baroun u benimsemi olan Bizans sanat, bu slubun gelenekleri-
Tasvir sanatlarnn kullanlp kullanlmamas, Bizans'ta ni tekrar etmekle doadan uzaklam, bu nedenle de, izim kabi-
zaman tartma ko.nusu olmutur. Hatta Ortodoks kilisesi, liyetini kaybederek, sathlam desenlerle yetinmek zorunda kal-
yutlu heykeli tamamen yasak etmiti. Bu bakmdan Bizans'a mt. Ancak kaln konturlar ve kat hareketler, gayet zengin bir
l Ortodoks dnyasnda heykel sanatlarnn gelimediini renk klavyesiyle rtlmek olanan bulmutu.
yoruz. Greklerdeki tanr tasawurunun vcutlatrlmas Kry<!; Bizans sanat genel olarak 300-1453 yllar arasn kapsar. Byk
Dou'daki soyut Tanr tasawuru gr, daima atan iki Roma Imparatorluu'nun ikiye ayrlmasyla ayn kltrel mirasa
y olmutur. Esasen soyut Tanr tasawurunu Musevilik ve Islamlk kanmasna ramen, Bizans sanat bir Roma sanat deildir. Bizans
R. 471: Ge Bizans yap rneklerinden. da benimsemitir. Islamiyelten nce Araplar da tasvirlere tapyor, sanat, Hristiyanlk dinini resmi din olarak kabul edince, Roma R. 473: St. Front, Perigueux. Balama

kltrnden bu yeni dnya grne uygun unsurlar alm, geri tarihi 1122.
!ard. Bizans'n ileri gelen din adamlarile saray, soyut bir Tanr
tasawuruna eilimli olmalarna ramen, halk, ta pa ca Tann ola- kalan, putperestlikle ilgili kltr terk etmiti. Bu adan Bizans,
rak somut bir biime ihtiya duyuyordu. lmparator lll. Leo, 725 kendine zg yeni bir dnyann sanatsal sentezini de yapmak
ylnda tasvirlere tapnmay yasaklad. Birok ikona bu sr;alarda '' zorundayd. Bizans'n saray ve kiliselerinde, nceleri daha ok
tahrip edildi. 11 1konodul" ad verilen tasvir taraftarlar, "ikonok- treksierin yer al bu nedenledir.
last" ad verilen tasvir dmanlar tarafndan katledildiler. lik kez, 404 tarihinden itibaren, Bat-Roma Imparatorluu'nun merkezi
842 ylnda lmparatorie Teodora tasvir dmanlna son verdi. olan Ravenna, Bizans sanatyla ilgili tasvirlerin te birini muhafa-
Bu nedenle bu tarih, Ortodokslar tarafndan bugn bile bayram za etmitir. Buna karlk dier imparatorluk merkezlerinde bug-
gn olarak kutlanr. Tasvir dmanl srasnda ikonodullarn ne kalan Bizans eseri 1:1 O dur. V. yzyln ilk yarsnda yaplm
ou, Byk Karl'n Aachen'deki sarayna gitmi ve oraya olan Galla Placidia Mozolesi'ndeki mozaikler, Roma-Helenislik
sanatnn geleneini gtrmlerdi. ltalya'daki Bizans etkkk>clo. anlayn srdrr. Bu mozaiklerde hayvan, bitki ve Hristiyanla
ise, Dou-Roma Imparatorluu'nun bu lkeyi igal etmesi, nem-- aitfigrl tasvirler yer alr. Tasvirlerde "iyi kalp/i oban'~ "Apostol"
li bir paya sahipti. Bylece Ravenna'ya gelen Bizans sanat, ve "ha" motifi vardr. Mozaik, duvar bir hal gibi kaplar. Halbuki
dan tekrar Orta Avrupa'y etkiliyordu. Bildiimiz gibi Ravenna, hemen ayn sralarda yaplm olan Santa Maria Maggiore'nin
Bizansllar tarafndan 540 tarihinde igal edilmiti. Ite bu tarih'. mozaikleri (Roma), duvara uygulanm el yazmas kitaplardaki
lerde Dou Gotlar tarafndan yani Theodorih zamannda minyatrleri hatrlatmaktadr. V. yzyln ikinci yarsnda yaplm
m olan kiliselerin, igalci Bizansllar tarafndan mozaiklerle olan Ortodoks baptisteriumlarnda bu konular yeniden ilenmi,
lerdiini gryoruz. fakat orijinalitesinden ok kaybetmitir. Arius mezhebine inanan-
Bizans sanat, plastik sanatlarda doa etdn terk etmi ve larn baptisteriumunda (VI. yzyln ba), genellikle arka planda
Helenislik gelenekleri usta rak kaideleriyle uygulamtr. Bu bakm-. bulunan figrlerin yerlerini, ziynet eyasn andran bir sslemeye
dan Bizans sanat, slupsal bir geliim gstermemitir. Revenna brakt grlr.- S. Apoilinare in Nuovo adl kilisede, kutsal baki-
sanatnn da Bizans etkisi iinde gelenee bal kaideler re kadnlar ve din kurbanlarnn resmi geitlerini gsteren tasvir-
biimlendirmeye ynelii, onu doa etdnden uzaklatrm ve ler zerinde, lsa'nn hayatn aklayan, blml resimler vardr.
dolaysyla kat bir ifade tarzna gtrmtr. Bu katlk, arkaik bir 547'den sonra, San Vitale Kilisesi'nde mozaik ve mimarinin bir
biimlendirme olarak kabul edilir. Bu kendine zg katl n, Bizans btn haline geldii grlr. Beeri alem, sembollerle gsterilme-
474: San Marco Kilisesi. Venedik.
sanatna bir eit antsal ifade kazandrd da kabul edilebilir. ye balanr. Grnmeyen dnya, kutsal kitaptaki sahnelerin tasvi-
R. 472: Venedik'te San Marco Kilise- 1063-1085.
Bu geleneksel sanat, usta rak mirasna uygun olarak soyut bir riyle, insani bir biim alr. lmparator ve im paratarie btn mai-
si'nin i grn.
etki yaratmtr. Ve bu soyut dnyann tasviri iin mozaik seilmi yetiyle beraber gzlerimizin nne canl bir ekilde konur. Evliya
tir. Kp biimi talardan oluan bu resimler, para para renkler- Apollinaris'in, muazzam bir han altnda, km, tanrya dua
den meydana geldiklerinden, izimde snrl bir detay saptanmas ederken gsterildii San Apoilinare in Classe Kilisesi'nde, lm-
gerekiyordu. Ancak btn bu snrlla ramen, her rengin kesin lnn lmszle ulatrrlmak istendii grlr. Bu tasvire ba
snr, unsurlarn kararlatrlmasnda kolaylk da salyordu. Bu l olarak kompozisyon iine, lsa'nn tanrlatrlm olarak gsteril-
bakmdan Bizans mozaik resimlerinde belirgin bir aklk ve renk mesi iin 12 kuzu resmedil mitir. Bu kuzular, havarileri simgeler-
kompozisyonu gryoruz. Bunun yannda btn desen katlna ler. Fakat bu tasvirleri n yapld tek yer Ravenna deildir. Roma'da
ramen, neo-empresyonistlerin renk tularna benzeyen renkli ta Santa Maggiore ve Santa Agnese kiliselerinde de, bu konular sk
paralarnn etkisi, bu kat deseni tablonun her tarafna dalan bir sk ele alnmlardr. Ayrca Selanik'teki Demetrius Kilisesi'nde de,
renk kompozisyonu haline getirebiliyordu. Gayet duyarl olan bu bu konular mozaik tekniinde ilenmitir.
2141 DNYA SANATTARiHi
R. 475: Istanbul'da 1463'te yklan,
]stinyen tarafmdan 527-565 yllarm
da yaptmlmi Apostol Kilisesi.
Bizans'ta, kutsal kiilere ait tasvirlerin yaplmasna taraftar
lar, duruma hakim olunca, tasvir yeniden oalr. Hatta kutsal
Orta ve Kuzey Avrupa'da Gler a Sanat
leri n resimlerinin kiliselerde nerelere yaplaca bir program
de belirlenir. rnein: lsa'nn kubbede, Meryem'in apsidde
almas gibi. Bu kompozisyonlarn gayet ak bir kuruluu vardr.
Kompozisyonlarda figrlerin dnda kalan ksmlar, onlar birbirle.
rinden tamamen aynrlar. Renkler de kompozisyon iinde dengeli
bir ekilde dalrlar. Ortaa Bizans sanatnn en nemli rnekle-
ri, Istanbul'da Ayasofya Kilisesi'nde ve bugn Kariye Camii adyla Tarmsal bir toplum ortamnda yaayan Msrllar, Mezopotam-
bilinen Edirnekap'daki Hora Kilisesi'ndedir. Chios'taki Kathalikon yallar, Grekler ve Romallar, yksek bir kltr yaratrlarken, Avru-
der Nea M on i ile Yunanistan'daki Daphni Manastr Kilisesi'nde de, pa'nn kuzeyindeki halklar, henz tarihin karanlklar iindeydiler.
Bizans mozaiklerinden nemli rnekler bugne kalmtr.ltalya' da Bu halklar Keltler, Slavlar ve Germenlerdi. Bunlarn, primitil halklar
Palermo'da Copella Palatina ile, Venedik'te S. Marcus Kilisesi'nde olarak1 ne antsal mimariden 1 ne de dier byksanatlardan haber-
de Bizans mozaikleri nemli bir yer tutar. leri vard. Yani henz i blmn ve yazy bilmiyorlard. lkeleri
Ancak Bizans dndaki mozaiklerde yerel zellikler vardr. Bi- gnesiz olan bu toplumlar, topraklarn vahi ormanlardan zorla
zans sanatnn etkisi, Yunan, Bulgar, Yugoslav, Romen, Ermeni kazandklar ndan, kolay bir hayat iin gneye ynelmek arzusu-
Gregorien ve Rus kiliselerinde, nemli bir yere sahiptir. nu tarihlerinin her devresinde duymulardr. Bu alanda ilk giriimi
Bizans sanatnda, bir de mumlu boyalarla uygulanm ikenalar Keltler yapmlar ve Orta Fransa'ya, Belika'ya, Gney Almanya'ya
vardr. Bu mumlu boya resimler, Bizans sanatnn tablo resimleri- ve Avusturya'ya kadar gelmiler hatta I.. 600 yllarnda Ingiltere,
dirler. Helenistik a, Roma ve Msr'n son zamanlarnda, nem- Irianda ve Ispanya'ya kadar inmilerdi. Krallar Brennus'un zama-
le kullanlm olan bu teknik, natralist bir portre sanatnn geli nnda, I.. 387 tarihinde Roma'y bile aldlar. I.. 287 tarihin-
mesine sebep olmutu. Bu bakmdan, Avrupa tablo resminin kitap de de Anadolu'ya kadar geldiler ve burada Galat (Galyo) devle-
resminden dodugu zerindeki kany, bu mumlu boya tablo- tini kurdular. Bergama'daki Asklepieion'un duvarlarnda yer alan
lar yalanlar niteliktedir. XII. yzyldan bu yana, kilise duvarlarnda "Go/atllar Sava"nn gncel konusu, lyonya'ya kadar bu ekilde
bir eit hikaye edici resimler meydana gelmiti. Ancak ikonalar- gelmiti. Romallar, Sezar'n kumandas altnda I.. 58-51 ylla
da, tek tek portreler halindeki kutsal kiilerin resimlerinin yapld rnda Calyallarn lkesini igal ettikleri zaman, bu lkedeki top-
grlyor. Yalnz bunlarn arasnda arka planda baz peyzajla- lum yaps henz yeni yeni ehir kltrne yaklayordu. I bl-
rn yer ald ve birka ligrn bir araya getirildii kompozisyon- m de henz geliiyor ve yazdan da yeni yeni yararlanyorlard.
lar da grlyor. Ikenalar zellikle XII.-XV. yzyllar aras oal Avrupa ktasndaki Keltler ise, gneyden Romallar ve kuzeyden de
yor. Hatta, \talyan Rnesans'ndan nce, tabloda peyzaj unsurla- barbar halklarn sktrmas sonucunda ancak Irianda'da kendile- R. 476: Roman kiliseferinde grlen
rnn kullanld ilk resimler bu ikonalardr. lkenalarda kullanlan rfyef/erden birkap.
rine bir yurt edinebilmilerdi. Ite lrlanda' da yerleen bu Keltler,
renkler itibari olmakla birlikte, XII. yzyldan itibaren doa gzle- \.S. 463'te Hristiyanl kabul etmiler ve Irianda'dan Avrupa ier-
minin bu resimlerde de yer ald anlalyor. Bu bakmdan, Bat lerine misyonerler gndererek halklan yeni dine armaya ba
Rnesans'nda ikenalarn yeri nemlidir. nk Bat' da, kitap resM lamlard.
minin gelenei olarak tablolar arkasndaki fonun, altn yaldzla Germenler bronz devrinde yani I.. 2000 yllarnda, bugn-
kaplanmasnn, btn Gotik sanat boyunca srd grlyor. k gney lskandinavya' da yayorlard.l 000 yllarna doru Tu na
Ite bu figr arkasndaki zeminin, altn yaldz yerine peyzajla dal- nehrine kadar indiler. \.S. 375 yllannda ise, Dou'dan bir frtna
durulmas, Bizans sanatnn nemli zelliklerinden biri olarak karM kopmu ve atl gebe bir halk olan Hunlar, Bat'ya doru g-
mza kyor. meye balamlard. Hunlann bu gleri btn Avrupa'y hare-
kete geirdi. Daha nce Baltk Denizi ve Karadeniz'e kadar yayl
m olan Gotlar, \.S. 375 yllarnda gmeye baladlar ve byle-
ce "Byk Gler" Avrupa'y yzyllar boyunca karmakark etti.
Bu g srasnda Dou Getiar ltalya'ya, Bat Getiar ise Gney
Fransa ve Ispanya'ya yerletiler. Vandallar da Kuzey Afrika'ya
ktlar. Genler yerli halklarla kartlar ve bugn kendi adla-
ryla anlan birok Avrupa uluslan ortaya kt. Yalnz kendi ba
larna Ingiltere adalarna yerleen Angeller ve Saksonlar oldu-
lar. Burgundlar Fransa' daki Burgundiya'ya, Langobardlar Kuzey
ltalya'ya yerlemilerdi. Loire nehrine kadar inen Franklar da ara-
2161 DNYA SANAT TARiHi
R. 411: Karolyn devrinden nce (VIII.
yzyil ba) yap1lm1 olan bir kitap say-
fasmm ba harfi (inisiyal). "Book of
Kefts"den.
R. 478: Aslana Hkmeden Adam'm ko-
nulduu bir stun balii.
da yerlemi olan bir ksm Romalilam Keltlerle birleerek
dilini benimsediler. Slavlar ise Dou Avrupa'yla Balkanlar'a
ru indiler.
VII. yzylda Islam diniyle Dou kltr Ispanya'ya ve Fransa'ya
kadar gtrlm ve burada Franklarn kral olan Karl Martel
tndan Avrupa ilerine girmesi durdurulmutur.
Avrupa'nn Hristiyanl kabul etmesi, genel olarak V.
dan Xl. yzyla kadar srmtr. Hristiyanlk nce I.S. 1
yl iinde, Suriye tccarlar vastasyla Galya'ya geldi. lll.
da Toulouse ve Paris'e getirilen Hristiyanln, IV. yzylda bu
kentlerde hakim bir din olduunu biliyoruz.' IV. yzyldan itiba-
ren Irianda'ya da Hristiyanl getiren gene Suriyeli tccarlard,
Bat Gotlar, Van dallar, Burgundlar ve Langobardlar da IV. yzyl
da Hristiyanla girmeye baladlar. I.S. S97 tarihlerinden itiba:
ren Britanya adas, IX. yzylda Danimarka, Xl. yzylda da lsve
ve Norve Hristiyanl kabul ettiler.
Kuzey halklarnn sanatlar putperest zamanlarnn sonuna ve
Hristiyanlk devrelerinin ilk yzyllarna kadar, yalnz soyut bir ss
matilinden ibaretti. Yap iin de yalnz aatan yararlanmasn
biliyorlard. Keltlerin sanati ar, aa yukar 1SOO yllarna kadar
devam etmitir. lik korunmal kyleri lsvire'dedir. Bu kltre La
Tene Kltr denir. Bundan baka Kelt sanatnn nemli bir geli-
imini Irianda'da I.S. ilk bininci yln sonlarna doru gryoruz.
Kelt sanatnda nemli motif, virgl biimli bir ss esidir. Bu
motif bir ember iine izilen (S) harfinin biiminden meydana
gelmekte ve btn kuzey halklarnda grlmektedir. Bu motif-
le "La Tene" kltrnde birok soyut ssn yapld grlyor. dalanm ylan motifleriyle birlikte soyutlatrlm ssleme halin-
Keltlerin ok kulland bu motif, btn Kuzey ve Orta Avrupa'ya
yaylmtr. Keltler, sonradan yerletiideri Irianda'da da, bir virgl
motifini lncil'in sslenmesinde kullanmlardr. I.S. 700 yllarn
da yazlp resimlermi olan "Book of Durraw" ve 802 yl dolay-
larnda hazrlanan "Book of Kelts" adl kitaplarnda, yukarda sz fndan Orta ve Kuzey Avrupa'ya yaylmtr. Bu canavar motifleri-
edilen virgl motifleri grlr. Bu ss unsuruyla Meyem, lsa ve
melek motifinin, Irianda'nn yakn ilikisi yznden Suriye'den
geldii tahmin ediliyor. Bu Kelt sslemeleri, tamamen yzey-
sel bir anlamda kitaplarda yer almtr. Bylece, Keltlere ait Inci!
kitaplarnda, insan figrleriyle soyut sslerin bir araya getirildii
grlyor.
Germenlerin sslemeleri ise, Bronz a'ndan bu yana em-
ber ve helezon matilinden gelitirilmitir. I.S. 400 yllarnda,
Germenlerin ilk demir an yaadklarn ve gene ayn motifleri
ilediklerini gryoruz. zellikle palto ve elbiselerde, "fibel" deni-
len bir engel, sz edilen ember ve helezon motifleriyle ssleni-
yordu. Bu li beliere renkli mine yaplmasn, Gollar daha Karadeniz
yresindeyken biliyorlard. Bu yzden li belierin zerindeki tomur-
cuk biimindeki yuvarlak motif, Gollarn Orta Avrupa'ya inmesin-
den sonra gz matili haline gelmi ve ii, almandin denen ergu-
van rengiyle doldurulmutur. Sonra da kakma suretiyle bu fibel-
lere cam paralar yerletirilmitir. Ite bu kakma ve mine tek-
ORTA VE KUZEY AVRUPA'DA GLER AGI SANATI 1217
niinin, Iskillerden Getiara getii anlalyor.''' Esasen Iskillerin
ku ba matili I.S. SOO yllarnda Germenlerde, Franklarda ve
Ingiltere adalarnda bile grlyor. Demek ki, Gler zamann
da Dou kaynakl hayvan motifleri, btn Avrupa ktasn sarm
tr. Bylece Orta Asya motiflerinin lskitler, Keltler ve Gollar vas
tasyla yayld anlalyor."> rg matili de gene bu sralarda
Orta Avrupa ktasnda grlyor."> Bylece Avrupa Inci! kitapla-
rnn sslenmelerinde ele alnan motiflerin, Suriye ile Kuzey, Orta
ve Dou Asya'dan geldikleri anlalm oluyor.
Kuzey Avrupa'nn primitil halklarnn bir emberin iinde mey-
dana getirilen virgl matiliyle gne tanrsn temsil ettikleri kabul
ediliyor. in'de de, ember ve iindeki virgl motifinin bir evren
oluunu aklad, ayrca hayatn oluunu belirten bir verimlilik
bysn temsil ettii biliniyor. ember motifinin verimlilii tem-
sil etmesi yannda, Gler dneminde ortaya kan ve lskitlerle R. 4 79: Atina Akropolisi'ndeki Erechthei-
Avrupa'ya kadar gelen hayvan ve ku ba matillerin in, ktlk- on'dan bir karyatid. Insan figr, s-
ten koruyucu bir muska olduklar dnlmektedir. Bu dnce tun iini zerine atmtr. Soldaki resim:
Keft menhiri. St. Goar. Batk hava ka-
bugn bile btn primitil halklarda vardr. Germenlerin eytan barcJ ve maske motifiyfe biimfendi-
Iara taptklar, baz ilk halk iirlerinden anlalmaktadr. Bu yz- rilmitir.
den, eytanlarn ktlklerine kar muska kullandklar, benze-
ri primitil halklarn hayatlarnn incelenmesinden anlalmaktadr.
eytanlardan, muska yapmak yoluyla kurtulunaca, Kuzey halk-
larnn hepsinde ortak bir kandr. Bu eytan motifleri sonradan
Roman mimarisinin stun balklarnda yeniden biimlenecekti.
Kuzey ve Orta Avrupa' da, bu eytan-canavar motiflerinin Gler
dneminde ortaya kt ve arabalayla kayklarda birbirlerine
R. 480: Inci/ yazan Mattheus. Vflf. yz-
ylnortasJ.
de kullanld grlr. Gene ayn sralarda, iki canavar tarafndan
tehdit edilen insan matili de dikkati ekiyor. Bu motifi, Alman lar
kendilerine mal etmek isterler. Ancak bu motif, Glerden nce
Germenlerde grlmyor. Demek ki bu da, Kuzey kavimleri tara-
nin gerekten Dou tasawuruna ait olduunu, in ve Orta Asya
kltrlerinde gryoruz.<4>
Bat kaynaklar, tanr tasvirlerini de Kuzey Avrupa sanatna mal
ederler. Bunlarn da kaynan menhirdenen ta stunlara balar
lar. Menhirler insan simgelemektedir. Anlamnn Nkainatt tatyan
dnya stunu" anlamna geldii<5 > belirtiliyor. Bu menhirler zeri-
ne, insan yzyle kollarn ima etmek zere birtakm ekiller izil-
dii biliniyor. Menhirlerden bazlarnn, IX. yzylda Byk Karl
tarafndan put olduklar inancyla tahrip edildiklerini de biliyoruz.
Bu menhir denilen talarn, Greklerin I.. VI. yzylnda bir tan-
(1) bkz. Atlantisbuch der Kunst; Herbert Khn, die Kunst der Vorzeit Europas, s.
380.
(2) Weigert, Geschichte der Europaisehen Kunst, s. 49
(3) Hamann, ll. Cilt. s. 122
(4) bkz. Celal Esat Arseven, L'art decoratifs Turc, s. 24-28; Hamann, Geschichte der
Kunst, 1. dlt, s. 127
(5) Weigert, Geschlchte der Kunst, s. 58
 218/ DNYA SANAT TARiHi
ra haline getirildii ve sonra da Grek lkesinde kadn
"""'
f~i\ll
deki stuna (karyatid) dnl grlyor. Daha nceleri
Ukrayna'da muhtemel olarak "magna mater" anlamnda yol
aklarna "Babuka" (byk ana) olarak dikildii biliniyor.
Kuzey halklarnn ev tipi, basit dikdrtgen bir yapdan meydana
1.'\J~
gelmektedir. Fakat bu ahap ev tipinden bugne kalm bir
li yoktur. Bu dikdrt9en ev tipinin, Homer'in Odyseus adl eserin-
/ll 1 de domuz oban Eumaios'un evine benzetildii grlyor. Bu
/
1
~,.~\,
1
' halklarn, VI. yzylda yazlan halk iirlerinden ta yapy sevme-
diklerini ve ahap yapy tercih ettiklerini anlyoruz. Ta yapnn
ilk kez Romallar tarafndan Orta ve Kuzey Avrupa'ya getirildii,
R. 48 7: 1- Kelt insan tasviri (ta). ancak yzyllar boyu sren Gler srasnda bu yap geleneinin
2- 5/av insan tasviri (ta). unutulduu anlalyor. Demek ki bu halklar, ilk ta antsal yapy
3-frlanda'da bir menhir.
Romallarda grmlerdi.
Kutsal yaplarn Kuzey Avrupa'da ilk kez Hristiyanln kabu-
lnden sonra ina edildii anlalyor. Bu halklarn Hristiyanlktan
nceki dinleri gne, gk grlts ve dier doa gleri idi.
Kuzey Germenleri tanrianna dalarda, Keltler ise ormanlarda
tapyorlard. ilk tapnaklar gemili bir salondan ibaretti.
Norve halk, Hristiyanl kabul ettikten ksa bir sre sonra,
"stawerk" yani denek ya da ubuk kilise dedikleri bir yap geli
tirdiler. Bu yapnn zerinde st ste bei k atlar ve yanlarnda da
sundurma at yer alyordu (i. S. 1000 yllar). Fakat bu yaplar ta
tan deildi. Ancak sonralar bu yap eklinin, Roman ve Gotik kili-
sesinde nemli etkiler yapaca grlecektir.
Bu aklamayla Avrupa'nn, V. yzyln sonundan VIII. yzy
ln bana kadar hibir antsal mimariye sahne olmad anlal
yor. Avrupa, "Gler"le byk bir karklk iinde iken, Islamln
Dou'da bir inan ve kudret olarak gelitii grlyor. Bylece
Akdeniz evresi, iki ayr dnyann gelimesine sahne oluyor.
Ancak bu iki ayr dnya gr kendilerine zg birer sanat geli
tireceklerdir.
Karolyn (Karolenj) ve Roma Sanat
Alman Imparatoru Byk Karl, Dou Roma imparatorlarnda,
Roma imparatorlarnn kiiliini ve temsilciliini bulduu iin, ken-
di krallnn kabulnde Dou Roma'nn onayianmasn nem-
li grmtr. Resim sanatnda Bizans sanatlarna nasl yer ver-
mise, Bizans'n yap biimini de imparatorluunun resmi mima-
risi olarak kabul etmiti. Bugn "MnsterN ad verilen ve inaat 15
yl sren Aachen kentindeki Byk Karl'n saray kilisesi, Bizans'n
merkezi yaplarna balanr. Bu yap, ayn zamanda bir rprezan-
tasyon ve mezar yapsdr ve Ravenna'daki San Vitale Kilisesi'nin
plan biimine balanr. Aachen Mnsteri'nde, ortada st kub-
beli sekizgen bir orta mekan, bunun evresinde de on altgen bir
d plan ve zeri art arda diziimi gen ve ha biimli tonozlarla
rtl bir galeri vardr. Orta mekan kat da katederek kubbeye
kadar ykselir. nc katn sekiz kenarnn beherinde, birer pen-
cere yer alr. Yapnn mimar Otto von Metz'in ta yapnn btn
problemlerine vakf olduu anlalyor. (Resim 482, 484) R. 482: Aachen Pfalzkapelfe'nin kesiti.
Yapnn giri ksm, o zamana dek bilinmeyen bir biimde ekil
lendiriliyordu. Yap cephesinin her iki tarafna birer kule konmu
tu. Bu cephe dzeni, Bizans yaplarnda yoktur. ltalyan bazilikala-
rndan Sant Apoilinare Nuovo (Ravenna 493-525) ve 5. Giorgio in
Valetro (Roma 682), yapdan ayr an kulelerine sahiptir. Burada
Aachen Mnsteri'nde ise kule, yapya bal olarak ina edilmitir.
Bu suretle biz Roman yaplarnn cephelerinde kule yapsnn geli- R. 483: Aachen Pfalzkapelle'de orta
eceini greceiz. (Resim 482, 483) geminin grn. Yapm: 798-805.
Aachen Pfalzkapelle de denen bu merkezi yapnn at yol-
da, Nymwegen'deki Palatina (Saray), Essen'deki Mnster'in Bat
blm ve Ottmarsheim'daki Nonnenstieft Kilisesi devam eder-
ler. Bat Franklarnn da 806 ylnda bu yap dzeninde yaplm
St. Germigny-des-Pres adl bir kiliseleri vardr. Fakat iki ya da
katl yap, ilk olarak Roman mimarisi dneminde, saray ve kale
kilisesi olarak Aachen'deki gibi bir forma ulam ve Aachen'deki
gibi st kat krala, alt kat da maiyetine ayrlmt. Bu yap tipi
yannda, manastr ve kardinal kiliseleri de Roma bazilikalar tipi-
ne balanr. Fakat bunlarn tipleri, Karolyn dneminde byk
deiikliklere urar. Bu manastr kiliseleri arasnda bilhassa St.
Riquier, Byk Karl'n saray adamlarndan Angilbert adnda biri
tarafndan 790-799 yllar arasnda Amien'de Centula'da ina
edilmitir. Sonradan Ge-Gotik yaps haline getirilen bu eser,
kilise mimarisine nemli bir etki yapmtr. Eski yap plannda,
uzunluuna olan bazilikann sahnlarn, biri kor (koroyeri) tara-
fnda, dieri de bat cephesinde olmak zere iki apraz-gemi
2201 DNYA SANATTARiHi
R. 484: ltalya'da (Ravenna) San Vitale
Kilisesi'nin plan. 526-547.
R. 485: Maastricht Uebfrauenkirche
XII. yzyl. Inaya balama tarihi Xl.
yzyl.
keser. Bu kesien yerlerin zerinde, aatan, konik birer
yer alr ve bu kulelere kan merdivenler, ayn zamanda
nin ikinci katiarna urar. Bat cephesindeki kulelerin arasna
hol, yani narteks sktrlm, bylece kilisede ilk kez
bat blmleri ortaya kmtr. Bu iki ksm, yani kor ve
ye giri ksmlar, birbirlerini karlayan ve dengeleyen iki
halinde geliir. Bunlara dou ve bati yapilan denir. Apsidle
gemi arasna bir de kor karesi getirilmitir. Bylece Konst:antin
zamannda ele alnan bazilika tipi, yeni bir geliim gstermi
temelden bir deiiklie uramtr. Yani kilisenin bir bat,
de dou yapsnn gelitiini ve bu dnyayla br dnyann
ekilde kar karya temsil edildiini gryoruz. Bu iki ayr
yaya, kendilerine ait kulelerle bir g ve anlam zardrlm11C:,
tr. lik Hristiyanlk bazilikas nn yatay yapsna, buradaki
le bir de dikey yn verilmitir. Fakat bu yap, merkezi yapnn
dikey sistemine sahip deildir. Centula ile, Karl'n Franklar
zamanda bu dnyann (dnyevi) imparatorluunu kilise ya>~src
da da temsil ettirmek istemilerdir. (Resim 504)
Kule motifi, Romanik kilisenin yap bnyesine hakim bir
olarak, Dou Franklar tarafndan, kendilerine zg bir
gelitirildL Bu kule, bat yapsndayd. Centula'da caor<z-c,erniler:
katl olarak ina edilmilerdi. Bu nedenle bu yada, cmJra:z:
gemi dzeninin, son biimini ald da grlr. Oyle ki
Ren'deki Lorsch Manastr Kilisesi, son eklini bu yapyla aa
r ayn zamanlarda almtr. Lorsch, Almanya'nn en byk
kas olmutu (763-774). Batdaki eklentileri ise 784-804 yllar
s nda yaplmt. Bu yap da katlyd ve kulelerinden ikisi
iki yannda 1 dier biri de, esas geminin bat apraz-gemisiyle
ip meydana getirdii karenin zerindeydi.
Ayn biimde kuleli bat yaps olan kiliseler, lsvire'de
Gallen ehrinde IX. yzylda yaplm olan Manastr
Hildesheim Domu ve Corvey ile Werden'dir.
Karolyn yaplarnn apraz-karesini (transept) rten
ahaptan yaplyordu. Halbuki Roman mimarisinde transept
leri tamamen tatand. Ite Karolyn yaplar, bu ahap n<,v.:
Roman kiliselerinden ayrlyor ve apraz, kare planl blm,
lar zerine oturuyor ve dier ksmlarndan ayr bir blm
henz ina edilmiyordu. Bunun iin bu blm, yap iinde ayr
bnye olarak ykselip geliememiti. Bu yzden de kuleleri
ya bal olarak gelitirmek, Karolyn dneminde mmkn
mt. Bu dnemde, ancak bat apraz-gemisinin her iki wrma,
bat cephesinin inasndan sonra birer kule yerletiriliyordu.
kule yapya dayal, fakat ayr bir yap bnyesi olarak ina edycr
du. Bu yzden bu kulelerin yap bnyesine bal halde ns"'""'
bu devrede grmyoruz. Bu tip yap, Xl. yzylda, caoraz-cen
karesi zerinde kule inas zmleninceye kadar srd. (Resim
518, 522)
Lorsch Kilisesi'ndeki yeni kilise blmne, "ecclesia varia" rlPnir: YI71
Renkli kilise anlamna gelen bu blm, iine Hristiyan evlil';aio,r- &<til
I<AROLYN (KAROLENJ) VE ROMA SANATI 1221
nn gmld yerdir. Bu yer, korun dou arkasna, bundan biraz
yksek olarak yerletirilen bir mezar mekandr. Bu mekan, son-
ralar kripta denilen ve evliyalarn kemikleriyle kk bir kilisenin
yerletirilecei blm meydana getirecektir. Yani kriptann n
formu, bylece ilk kez Karolyn sanatnda ortaya kyor. Bu ksm,
Karolyn dneminde nce apsidin arkasnda ayr bir yap olarak
fakat bitiik ina edildii halde, sonralar Roman kiliselerinde korun
altna da bir bo drum kat olarak yaplacaktr. Kriptann dier bir n
formu, konfessic (confessio) denilen ve-S. Apoilinare in Classe'de
(Ravenna) apsidin altna yerletirilen bir odadr. Fakat sonralar
Roman kilisesinde altarn altna gelen yerde, Hristiyan evliyalarnn
kemiklerinin bulunduu bir mekan olarak ina edilecek ve bir bo d-
rum kilise olarak geniletilecektir. Apsidin altna yerletirilen kon-
fessiolara rnek olan dier ilk yaplar, Regensburg (Aimanya)'daki
St. Emmeran'dr. Bunlar, yarm ember biiminde olup gene apsi-
din altnda bulunmaktadr. Roman mimarisi anda bu konfessic
ile bazilikal ksmn bir btn haline gelmesi salanmtr.
Ayrca kral salonu denilen bir yap Karolyn dneminde yer alr.
Bu yap 1 Fulda ve Mainz'da avluda kilise giriinin tam karsna
yerletirilmitir. Halbuki daha nce Lorsch Kilisesi'nin avlusu iin- R. 486: Paderborn Domu, bat yap
de ve ortada yer almt. Bu kral salonu yapsna "Regia" deniyor st. Kule grubu Xl. yzytlda, yuvarlak
pencere X/11. yzylda yaplmtr. Bu
ve krala rprezantasyon ve mahkeme salonu olarak hizmet edi-
Roman yaplarmdaki kaba duvar rg-
yordu. Bylece devletle kilise birlemesinin anlaml bir kompo- s balca zelliktir.
zisyonu aka grlyor. Bunun bizde de rnei vardr. Aynen
Bursa'da Murat Hdavendigar Camii'ndeki odalarn devlet idare-
sinde kullanld gibi.
Bu adaki manastr kiliselerinin en tipik rnei St. Gallen
Manastr Kilisesi' dir. Bu yapda da kor ksm, henz ayaklar ze-
rinde rtlmemitir. Yani transept zerinde bir kule ykselmesi
konusu ak deildir. Fakat dou apraz-gemisi kare halinde-
dir. Yani dou taraftaki apraz-geminin orta karesi, ksacas tran-
sept belirgin biimde deildir. Transeptin tam olarak ayaklar ze-
rinde kuruluu, Roman mimarisinde grlyor. Ancak bunun ne
R. 481: St. Germigny-des Pris. 806'da
zaman ve hangi yapda olduu hususu kesin olarak bilinmiyor.
ina edilmitir.
Ayrca St. Gallen'da altarlar btn kilise iine datlmtr. Ancak
ilk kez Roman yaplarnda, altariarn kor giriiyle kilise duvarlarna
alacak kapellalar iine yerletirileceini greceiz.
St. Gallen Manastr, eitli i atlyeleri, yemekhaneler, kei
lerin iyerleri gibi blmleri de kapsamas bakmndan, Karolyn
dneminin rnek bir yaps olarak grlr. Bylece Ortaa iin-
de manastrlarn byk bir dikkatle rgtlendii anlalyor. St.
Gallen'da ktphane, skriptorium (hattatlar ve minyatr ressam-
larmm aiitti atlye), kilisenin gneyinde bir peristil (bu yapi
unsuru Antikite'nin stun/arta evrili avlusunda domuturJ evler,
ahr ve allar, dormitorium denilen yatakhaneler, ksacas dn-
yevi hizmetlerin hepsi iin gerekli btn tesisler, misafir odala-
r, okul binalar, hastaneler, o ada tam olarak tekilatianm
St. Gallen Manastr'nda yer alyordu. Ite bu manastr tekilatn
da, Bat kltrnn ilk biimlenme ekli grlmektedir. Okuma-
222 1DNYA SANAT TARiHi
R. 488: St. Gal!en Manastm'nm plan.
820 yilmda yap1/mtr.
R. 489: 1120 yllarmda Alpirsbach'ta
yap1lmJ bir manastlrdaki, tehdit mo-
tif/i ba!Jk.
R. 490: Laon'da tehdit motif/i bir ba
lkVlf. yzyl.
( KAROLYN (KAROLENJ) VE ROMA SANATI 1 223
yazma ve eitli meslek okullar da ilk kez burada yer almt. Bu genilikte olduu grlyor. Bundan sonra "kare blm" bir l
okullarda Latince, felsefe, resim, kuyumculuk, meyve tarm, ba birimi oluyor ve gerek "uzun kor"un, gerekse apraz geminin yan
clk reniliyordu. Tarm da, bilimsel olarak aratnimaya balan kollarnn ayn byklkte olmas benimseniyor. Yani kare l biri-
mt. Keilik, tutucu bir anlaya sahip olduu iin, bugne kadar mi, yap dzenini salyor. Biz bu kareler dzenini, Karolyn yapla
bu tekilatlarn srdrld de grlmektedir. (Resim 488) r arasnda yer alan S. Gallen Manastr'nn kilisesinde gryoruz.
Karolyn sanat, _insan tasvirini ve doa formlarn benimsedii Demek ki, bir oy! um l biriminin ortaya kmas, Roman mima-
gibi, yap malzemesi olarak da ta ele almt. yle ki, Bat mimar- risinin nemli zellii oluyor. Fakat bu l biriminin bilinli ola-
l bylece Antikite kltrnden sonra yeniden canlanma olana rak ele alndn ilk kez Xl. yzyldan itibaren gryoruz. Hi ku
buluyordu. Fakat gerek resim, gerekse heykel, mimariden tama' kusuz bu geliim arasnda, birok denemelerin yer ald, Fransa
men baka anlaytayd. Yani mimarinin gemite bulduu biim- ve Almanya'daki baz yaplarda grlyor. nce kare-blmn
ler zerine gelimesi, resim ve heykel alannda yoktu. Bu iki sanat kelerindeki ayaklarn aral ar, kemerleri e balanarak dier blm- R. 491: Orta Avrupa'da (soest) St.
Peter'de bir korku motifli bahk.
tamamen dinsel ihtiyalardan douyordu. lerden ayrlyor. Bu, kare-blmn bir l birimi olarak belirme-
Fakat mimar, bir ynden Konstantin bazilikasnda n hareket etti- si iin, atlmas gereken admdr. Zamanla, kare-blmn zerine
i halde, (T) biiminden (T) nin style apsid arasna bir kor karesi ayrca bir kule gelecektir. Esasen bunun iin ayaklarn aras kemer-
getirerek latin ha Ct) biimine ulamtr. Bylece Roman mima- lerle balanmaldr ki, bunun da zerine kule duvarlar ykselebil-
risinin nemli bir unsuru olan transeptin ortaya kt grlr. Bu sin. Ite bu unsurlarn ak olarak grld ilk yap, Almanya'da
yzden kor ve transept, dou ynn-de, birbirini izleyen iki kare "Gernrode" adl kilisedir. Bundan baka bir dier e geliimi daha
grlr. Bu da, ayaklar arasna giren u stun-ayak" ritmidir. Yani
meydana getirmitir. Bu geliim, Centula'da ve Kln Katedrali'nin
ilk yapsnda grlmektedir. Ayrca kulelerin douu (Centula ve ayak-stun-ayak ya da ayak stun-stun ayak ritmi gibi. Bunun
Fulda) eski Hristiyanlk bazilikasndan ne kadar ayrlndn gs- yannda yapdaki giri blmnn, yan sahnlara aln da, yapya
terdii gibi, Roman mimarisinin alaca bazilikal biimi de bize ufki ya~ sistemi yerine, bunu durduran, yani yolun ynn dei
aklamaktadr. (Resim 511, 512) tiren br anlay getiriyor. (Resim 515)
Yapdaki olgun biimlendirme, plann karelerden meydana gel-
ERKEN ROMAN MIMARISI mesyle tamamlanm oluyor. Buna "balayiC sistem" deniyor. Bu
Karolyn sanatnda, gemi alarn eitli yap formlarnn nem sistemle yaplm olan kilise yaplarn, ilk kez XII. yzylda Fransa
kazand grlyor. nk bu an toplayc bir karakter- ve Almanya'da gryoruz. Bu nedenle apraz-geminin yan kanat- R...492: Avrupa'da Bronz afj'nda
de olduu anlalyor. Ite Roman mimarisi, bu toplanan e lar ve uzun kor, ayn kare birimiyle meydana getiriliyor. Bylece (1.0. 2000-800) grlen ss motif/eri.
lerden bir sentez yapld dnemdir. Karolyn ve ondan nce- ufki sistemli yap, blmler halinde ve her bir blm kendine zg
ki Merowing sanatlarnn merkezi sistemli yaplarn bu dnem- modle tabi olarak biimleniyor. Ve ortaya sistemli bir yap dze-
de grmyoruz. Yalnz yatay dzenli bazilikal yaplarn bu dev- ni km oluyor. Bu suretle, Roman yapsnn plannda bir sistem-
rede gelitirildiine ve bir btn haline getirildiinetank oluyo- letirmenin nem kazandn gryoruz.
R. 493: Book of Kelts'deki kitap resim-
ruz. Roman yaplar, Avrupa'da Fransa, Almanya, Kuzey ltalya ve Yapda yeni unsurlardan birinin, ok daha nce ortaya kt
lerinden biri. Meryem ve ocuk lsa.
Ingiltere'de grlyor. grlr. Katolik mezhebi bir papazn gnde bir defa ayin yap- Irianda resim sanatnn 700 yillarmda-
Biz daha lik Hristiyanlk kiliselerinde, dou-bat ynndeki esas masn gerekl grdnden, kilise iinde altariarn oalma ki durumu. Dublin, Trinity College.
bazilikayla, bunu kesen apraz-gemiyi gryoruz. Fakat bu kesime s gerekiyordu. Bu nedenle daha Karolyn dneminde, S. Gallen
de ortadaki transept ya da Almanca vierung denilen "kare blm" Manastr'na ait kilisede, altariarn oaltld grlyor. Sonralar,
meydana gelmiyordu. Bu kesime noktasnda meydana gelen Roman yaplarnda bu gelenek devam ediyor ve altarlar oalyor.
"kare blm", yapnn bir merkez noktas oluyor ve btn yap bu Verlen planlarda da bu nedenle oaltlan altarlar grlmektedir.
nokta etrafnda toplanyordu. Ite bu husus, Roman kilise yapsn Altariarn oaltlmas iin, uzun kor ile apsidin evresine "deam-
da nemli bir zellik ve yap esi oluyordu. Bu eye bal olarak bulatorium" denilen bir galeri ve bu galerinin beden duvarlarna
uzun bir #kor", apsidle bu "kare blm" arasna giriyordu. Bylece, yeni altarlar iin apsidler yaplmtr. Altari ar iin esas apsidin ev-
"T" planl yap, latin ha Ct) biimine giriyordu. Buna uzman diliyle resine koridor yapma fikri, kilise altna #konfessio"larn yerletiril
"crux commissa"dan "crux immissa"ya gei denir. Bu aklama- mesi srasnda grlyor, Altariarn apsidin evresinde yaplmas
dan anlald zere, kare-blm yapnn bir merkezi haline geli- nn 997 ile 1020 yllar arasnda olduunu biliyoruz. (Resim 524)
yor ve btn yap uzuvlar buradan itibaren dalyor. Her ne kadar Karolyn yaplarnda yer yer mozaikle kaplanm duvarlar grl-
Erken Roman dneminde grlmyorsa da, Olgun Roman dne- d ve bu tekniin bu blgelere Bizans'tan yayld biliniyor.
minde tank olunan orta-gemiyle apraz-gemi ayn uzunlua sahip Fakat Roman mimarisi dneminde mozaiin kullanlmadn ve
oluyor. Bylece, matematiksel bir dzen, Roman mimarisinde ele hatta tekniinin unutulduunu gryoruz. Bunun yerine fresk
alnm oluyor. Ayn zamanda orta-gemiyle aprat-geminin ayn tekniinin az da olsa kullanldn ve yaplarn yer yer bu ekilde

2241 DNYA SANAT TARiHi
R. 494: Bizans sepet bali. IV. yzy1l.
R. 495: ift p/akli baflk. Yzeylerinde
palmiye motifleri yer alml. Roman s~
tun baliklar ilk dnemde ssszdr;
sonralan yava yava yzeyler para-
fanmaktadr.
R. 496: Pafmiye motifli balik. 1140.
R. 497: Palmiye motif/i balk.
R. 498: Pafmiye motifli balik. 1170.
R. 499: Kupa biim/i denilen Ingiliz
Gotii stun balit. 1200 ytllar.
R. 500: Atina 0/ympieion'undan bir
korent ba!Ji.. lll. yzy1f.
R. 501: La Tene a'ndan balk
kabarc motif!. 1. . IV. yzyl. Kmlm
b(r altn plak.
R. 503: Roma'daki St. Peter Bazilika-
SI'nm Konstantin taratmdan /.S. IV.
yzyllm ortasnda yaptmlmi olan
ilk ekli. 1450-1485 yllan arasmda
hava bu kilisenin yerine bugnk St. Peter,
Bozilikas,
Rnesans miman Bramante
taratmdan ina edilmitir.
KAROLYN (KAROLENJ) VE ROMA SANATI 1225
sslendiini biliyoruz. Genelllkle sslemelere Itibar edilmemek-
te ve ta duvarn plak grn yelenmektedil. Bylece, sa
lam, belirgin ve snrl bir mekan ortaya kmaktadr. Yapda, net
mekan snrnn tercih edilmesi yznden, yan sahnlarn zerin-
de ykselen katn, triforlumlarla i gemiye bakmasndan ve yukar
katn duvar yzeyindeki paralanmadan da vazgeiliyor. Bylece
kare mekanlarla dzenleme daha ak bir ekil alyordu. Buna
"meknlarm toplanmas" deniyor. (Resim 516)
Erken Roman kiliselerinde nemli bir zellik daha vardr. Bu da
ilk Hristiyanlk yaplarnda 000 yllarna dek devam eden, d
duvarn kaba ta ve bol harla rlmesi yerine, dikdrtgen priz-
na biimindeki kesme ta bloklaryla yaplan muntazam duvar
rgsne gidilmesiydi. Bu ta kesme teknii Romalilara atiedii-
mekte ve Xl. yzylda Bat dnyasnda yeniden bulunduuna ve
gelitirildiine inanlmaktadr. Buna gre ta muntazam iieniyor
ve dikdrtgen prizma biimindeki tan kenarlar dzletirillyor,
ta yzeyi de tamamen tesviye ediliyordu. Bylece talarn rl-
nesinde ok az bir balayc maddeye gerek duyuluyordu. Stun
yerine de ayak kullanlmasna balanyordu. Bu nedenle Karolyn
ve sonrasnn kp biimindeki stun balklar ortadan kalkt.
Ayrca, ilk Hristiyanlkta nemli olan mekan yerine, yap gvde-
si nem kazand. Kitle halindeki yap gvdesi, ar bir heykel gibi
durma olana buluyor, bylece yap gvdesi bir btn, bir kit-
le haline geliyordu. Bu ar yapda, ayn zamanda dinin dnya-
ya yerlemesi ve dinin karsnda dnyaya nem verilmesi anlam
vard. Bu nedenle kral-papa birlemesi anlamnn, yapda temsil
edildii gr kabul ediliyordu. R. S04: Centula'daki St. Riquier Kilise-
si'nin plam.
Erken Roman yaplarnn zellikleri
Kare blm ak olarak ortaya kyor ve kemerlerle apraz ve
esas gemllerden ayrlyor. Ayaklarla kare blm snrlandrlyor
ve kare btmn zerine bir kule getiriliyor.
zeri tonazla rtl "balayc sistem" ortaya kyor. Bylece
XII. yzyldan itibaren, apraz-geminin kuzey ve gney kanatla-
r, uzun kor ve kare blm ayn byklkleri alyor. Kare blm
l birimi oluyor.
R. SOS: Ingiliz Gotiinin natralist s-
Yeni altarlar iin apsidler oalyor.
tun bal.
Kor ve apsid evresinde koridor (deambulatarium) yaplyor.
I duvarlar Karolyn yaplarnda olduu gibi mozaiklerle deil,
frekslerle sslenlyor ya da tamamen plak ta olarak brakl
yor.
lik Hristiyanlktan 000 yllarna dek sren gayri muntazam ta,
bol har ve svayla yaplan duvarlar yerine, kesme talarla duvar
yapm ortaya kyor.
Ince stunlar yerine, kitle etkisi yapan, kaln, stun-ayak ya da
ayaklarn kullanlmas grlyor.
Yap, kale gibi ar kitleli bir grn kazanyor.
zellikle kriptalarda kare prizma yani kp biimli stun balk
lar kullanlyor.
DST 15
2261 DNYA SANAT TARiHi
R. 506: Bir Inci! yazanm gsteren min-
yatr. Resim Okulu. IX. yzyl.
R. 507: Reichenau minyatrlerinden
biri. 1000 ylfar. Konu: "Krallarn sec-
desi".
KAROLYN (KAROLENJ) VE ROMA SANATI 1 227
OLGUN ROMAN MIMARISI
Erken Arkaik'in kuru ve basit mimarisin i, ta olmu susma" diye
11
niteleyen sanat tarihileri vardr. Fakat bu devre ok ksa >ulls
tr. Daha Xl. yzyln sonunda, o hareketsiz tan birden konu
maya balad grlr. Yap yzeyi, soyut olarak biimlermeye
balar. Yap iinin dz duvarlarnda aadan yukar doru,
silmeler ykselir ve bunlarn zerine de kaburgal ha torozar
gelir. Bylece yap ii, aadan yukar bir yn kazanr ve me,kara
bir hareket gelir. Ite bu hareket, Erken Arkaik'te grlmeyen
zelliktir. Aadan yukarya doru olan hareket, adeta "Tannya
doru" bir ynelme olarak kabul edilir. Ite bo yukar doru hare-
ket, ilerde Gotik mimarln bir zellii olarak gelimitir. R. 515: 1-Stun-ayak ritmi. 2-Ayak-
Xl. yzyldan nce, kral. ve papalk arasndaki birliin ahenk Stun-Ayak ritmi. 3-Ayak-Stun-S-
iinde olduuna deinmitik. Fakat Xl. yzyldan itibaren bu tun-Ayak ritmi. Bu ayak-stun dze-
ni, Roman mimarl!mm nemli bir sis-
politik birliin paraland ve "Sacrum lmperium" denilen "kral-
temidir.
papa" birliinin tarihe kart grlr. Bu sava XIII. yzy
la kadar devam eder. Bu savan nedeni u idi: Benediktin tari~
kat, riyazet ve dnyevi kltrn, bir ahenk iinde birletirilme
si anlamna geliyordu. Oysa bu tarikatn karsna, 098 tarihin-
de kurulan Zisterzienser ve 1120'de kurulan Premonstratenser
tarikatlar kyordu. Bunlarn amalar, dnyevi zevk ve elence
hayatndan uzaktama olarak saptanyordu. Bu nedenle, "\rrm'm
lmperium"un anlayna taraftar olan Almanya'daki sanat hare- R. 5 76: Roman mimarisinde ortaya
keti, Latin lkelerine kayyordu. Kuzey lkelerine ait olan Erken tkan "balayc sistem"e gre yapi-
Arkaik'in amac basitlik ve ilkellikti. R. 509: Ravenna'da San Apoilinare in nn kare blmlerden meydana geldi-
Oysa Gney' de, yapnn. zenginletirilmesi sz konusu oluyor- Cfasse. 535-549. Hildesheim Domu'yla i grlr. Ancak bu planda orta-gemi
arasmdaki benzerlik aka grlmek- ile apraz-geminin orta blmleri dik-
du. Latin halklar olarak bilinen Kuzey !talya ve Gney Fransa esa- drtgenlerden olumaktadr. Bu dik-
tedir.
sen Romallarn bei k tonozuyla kubbeli yaplarnn mirasna kon- drtgenfer, Gotik mimarlkta dala da
mulard. Buna karlk Kuzey, dz tavan ha tonozla yenHeyecek nem kazanacaktr.
ve bundan da Gotik'in Iilizlenmesi mmkn olacakt. (Resim 534,
535)
Fransa'da Poitou blgesi, Roman yaps olarak en eski tona-
za sahiptir. Bu yapnn orta gemisi, kaln stun-ayaklar zerin-
de duruyor; orta gemiden pek az ykseklik fark olan yan gemi- R. 512-513: stte 1015'te balanan
Strasbourg Katedrali. Altta 1038-1144
ler ise, ha tonozla rtlyordu. Orta ve yan gemilerin birbirlerin-
aras/ yap1lan Hersfeld Manastr Kilisesi.
den pek az olan ykseklik farklar dolaysyla, "salon kilise" ortaya R. 51 O ile Erken Roman kiliseleri arasm-
kyordu. Bu yap biimi, tamamen Poitou ekolne aittir. Yapl daki plan dzeni farkm karlatmnz.
R. 517: Eifel'de Steinfeld. Bu yapi Pre-
tarihi 1 080'dir. Bu ekoln ba yapt ise Notre Dame la Grande'dr R. 51 O: Centula'daki (Fransa) St. Riqu- monstratenser'lerin kilisesidir. 1141.
(ll 00). er'nin rkonstrksiyonu. 790-799 ara-
s ina edilmitir (Resim 504). R. 518: Bu yapda da, Roman yap!la-
Buna benzer dier bir ekol de Auvergne'de domutur. Bu
R. 514: /.S. 1000 y1llarmda Orta Av- rmm, ayn ayr birimlerin bititiriferek
ekolde, salon kilise (Hallenkirche) ina ediliyordu. Fakat yan gemi- R. 511: ftalya'da Parenzo Kilisesi ve rupa'da grlen kesme ta duvar r- bir araya getirilmesinden oluturuldu
lerin zerine bir kat daha geliyor ve bylece orta-geminin yan Baptisteriumu. VI. yzyl. gs. u anlalyor.
duvarlarnda triforiumlar oluturuluyordu. Bu yap ekli, ilk ola-
rak Burgund'da 063 ylnda St. Etienne'de uygulanmt. Poitou --,.
....... t R-::c
ekolnde kullanlan tonozlar, orta-geminin kare ayaklar zeri-
ne getiriliyordu. Bu tonoz uygulamasn, ll 05 tarihinde yaplan
Angoul:me Katedrali'nde gryoruz. Roman mimarisinin kom-
pozisyon prensibi olan, kplerin yan yana, st ste getirilmesi bu
.. ,___
............;..::..::..;:..
; .;,\....r
yapda ak bir ekilde uygulanyordu. (Resim 549)
228 1DNYA SANAT TARiHi
R. 519: Beik tonozlu bazifika (Poiti-
ers'de Byk Notre Dame Kilisesi).
R. 520, 521: Roman kiliseferindeki du-
var uzuvfanmaSJ. 1- Dz tavan/ ba-
zi/ika. Yan gemileri orta gemiden ayi-
ran ayak ve kemer/er. 2- Trifarium ve
beik tonaz/u bazilika. 3- Yan gemi-
nin zerindeki mahfiflerfe ayak ve du-
varlara gml yanm stunfar zerine
oturan kaburgal ha-tonoz. Altta: 4-
Triforium, arkad ve sivri kemerfi tonoz.
S- Gmme stunlara dayanan tonoz
kemeri. 6- Mahfifli duvar sistemi ve tri-
forium.
KAROLYN (KAROLENJ} VE ROMA SANATI 1229
Burgund ekol, daha 981 ylnda ina edilen C/uny Kilisesi'yle kare planl ksmlarn da, ha-tonozlarla rtld grlyor.
dier blgelere etki yapmaya balad. Bu yap, 1089 ylnda Yan-gemiler de 1030 tarihinden itibaren ha-tonozlarla rtlme-
muazzam ller iinde yeniden yapld. Roma'daki St. Peter ye baland (Bernay, Speyer ve Pisa kilise/en).
Kilisesi gibi be gemili olan bu yapnn dousunda, iki tane Orta gemisi ha-tonozla ilk kez rtlen kilise, Vezelay'daki
apraz-gemi vard. Bu nedenle apsidli kapellalar oaltlmt. (Fransa) St. Madeleine ve Ancy-le-Duc'tr. Bunlar, Burgund
Cluniazenser tarikat, bu muazzam yapyla dnyaya hkmettii yaplaryd. Bu yaplar sonrakilere nc oldular. Fakat tonozla-
inancn yayyordu. Cluny Kilisesi'ndeki kemerli arkadlar bir yeni- r sistemli deildi. Avrupa'da orta-gemileri ilk kez sistemli ola-
likti. Yapnn orta gemisi bei k tonozla rtlmt. Tonozun ba rak ha-tonozla rtlen yaplar, Almanya'daki Speyer Domu ile
ve son taraf da sivri kemerlerle kapatlmt. Bu kemerierin ileri~ Caen'deki (Normandiya) St. Eti en ne (1 064-1 077)'dir. Kaburgal
aadan yukarya doru, birbirine paralel silmelerle yivlendiril- ha-tonoz ise, ilk kez 1090 tarihlerinde Avrupa mimarisinde grl-
miti. Yapya getirilen dier yeni bir e trifotiumdu. Yan gemi- d. Bu yap esi yeniydi ve ilk kez Caen'de St. Etienne Kilisesi'nde
lerde her blmn duvara rastlayan ksmnda birer pencere yer uygulanmt. Ondan sonra Ingiltere'de 1113 tarihinde Durham
almakta ve pencereler plasterler arasna konulmaktayd. Bu duvar Kilisesi'nde kullanld anlalyor. Almanya ise XII. yzyln orta-
biimlendirmesi, Roma mimarlnda da grlmt. Duvar larna kadar yalnz ha-tonoz kullanmtr. Kaburgal ha-tonoz
yzeyinin blmler halinde biimlendirilmesi, ayn zamanda kla- Almanya'da uygulanmamt. Ancak 1128 tarihlerinden itibaren
sik slubun baladn da gsterir. Ite bu yapnn nne, kenar- !talya' da Lombardiya yaplarnda kullanlmaya balar. Bu nedenle
larnda iki kulesi bulunan bir kilise blm yerletiriliyor. Esasen Fransa, Gotik mimarln ncs olarak grlr. Fransa'da kabur- R. 522: Almanya'daki Worms Domu
(1170-1220)'nun bat koru. Kor saa-
Clunia papazlarnn zengin bir ekilde dzenlenen resmi geit- gal ha-tonozun bir gerei olan yarm ember kesilli silmeleri n,
nn altmda cce galeriler grnyor.
leri iin, bu n blm nemliydi. Almanya'daki Hirsauer ekol hem duvarlarda, hem de ayaklar zerinde yukar doru yksel-
tarafndan, bu tip devaml olarak tekrar edilmiti. Cluny yapsn dii grlr. Ancak bu silmeler nceleri kaburgal ha-tonoz iin
yaptranlar, nce Cluniazenser Keii Hildebrand sonra da muh- deil, dekoratif amalarla kullanlmtr. Sonradan bu silmeler,
teem papa VII. Gregor oldu. Tarihte, krallarla byk bir savaa ha-tonozun kaburgalarna balanmtr. Tonoz kaburgalarnn,
girien ilk papa, bu kiiydi. Bu bakmdan Cluny, dnya nimetleri- duvara gml ayak silmelerine konstrktif amalarla baland
ni temsil eden krallara kar bir zafer ant olarak gsterilmek iste- , ancak kaburgal tonazun tamamen duvarlar zerine oturtuldu-
niyordu. u grlyor. Oysa, Gotik'teki kaburgalarn btn tonozu tad
Burgund yaplarnda, ikinci aamada, orta-gemi, beik-tonazla n ve kaburgalarn da ayaklar zerindeki silmeler zerine oturdu-
deil ha-tonozla rtlmeye baland. Fakat ha-tonoz kubbe unu gryoruz. Bu bakmdan, Roman mimarisindeki kaburga-
geliimi, Narman ekolne aittir. Narman ekol, Fransa'nn be l ha-tonozla Gotik ha-tonozu arasndaki fark, anlalm oluyor.
yap ekolnden biridir. Yukarda belirtilen fonksiyonlar dnlerek yaplan ilk kaburga-
Norman ekolnde ayaklarn, yarm stunlarla ekiilendirildi l ha-tonozun, Fransa'daki Chartres Katedrali'nde uyguland
i grlyor. Fakat at, Norman ekolnde henz ahap oldu- kabul edilir.
undan, bu yarm stun-ayaklar, henz zerlerine yerletirilecek Erken Roman sanatnda plak, dz, uzuvlandrlmam, hare- R. 523: Almanya'daki Roman yapla
olan kaburgal tonazdan yoksundular. Bu bakmdan, bir Gotik rmdan Maria-Laach adl kilise. 115 6
ketsiz bo yzeylere kar bir sevgi olduunu biliyoruz. Halbuki
ylmda bitirilmitir. Yap blmleri ve
yap esi olan kaburgal ha-tonoz, henz icat edilmediinden, Olgun Roman yaplarnda, yzeylerin yava yava blnd- yatay hatlafi grlyor. Gotik'te bu ya-
bu ayaklardaki yarm stunlarn bir grevi yoktu ve yalnz dekora- , yukar doru ynlendii grlr. Bu nedenle, Erken Roman tay hatlar dikey hat/ara dnecektir.
tif bir e olarak kullanlyordu. Halbuki Gotik kiliselerde bu yarm mimarisi statik bir kuruluta olduu halde, Olgun Roman dinamik
stunlar, silmeler haline geliyor ve tonazun kaburgalar, bunlarn bir biime ynelmektedir. Bu yzey paralanmas, nce kp bii-
zerine oturtuluyordu. Bu yeni yap esini yaratanlar, eski yurtlar mindeki sssz stun balklarnda grlr. Sonra balk gibi, d
lskandinavya olan Vikinglerdi. Bu halk, btn Avrupa'y istila ede- yap cephelerinin de canlanmaya balad gzlemlenir. Bu dal
R. 524: Toulouse'da St. Sernin Kated-
rek Sicilya'ya kadar inmi, Bizans'abile h cum etmiti (IX. yzyl). ma, btn romanik yaplarda hemen hemen ayn sralarda olu- rali. Kotun evresindeki galeri ve kapel-
Avrupa'da ha-tonozun son olarak kullanld yap, Roma'da ur. Yap yzeyleriyle, duvarlardaki dikey knl kuaklar, kaide- lalar grlmektedir.
310 tarihinde yaplm olan Maxentius Bazilikas'yd. nk siz ve balkszdr. Yapnn d st ksmlarnda, kr arkad biimin-
Konstantin'in bazilikalar ahap tavanlydlar ve bu ha-tonoz tek- de frizler belirir. Fakat bu arkadlar, fonksiyonsuz bir ssten ile-
niine cesaret edilememiti. Sonra, Gler srasnda bu ton az tek- ri gitmez. Kuleler de yukar doru ykseldike, arkad ve frizlerle
nikleri tamamen unutulmutu.<l) Ha-tonoz Roman mimarisinde dekoratif bir hal alr ve ekillerini grdmz form ortaya kar.
kriptalarda ve kilise cephesindeki kuleleri n altnda kk grevler- Bu ss unsurlarndan dili friz, Normandiya'da km, Ingiltere ve
de kullanlmt. 1013 tarihinden sonra, korun yanlarndaki kk Almanya'da yaylmtr.
Olgun Roman mimarlnda beliren dier bir yap unsuru "cce
(1) Weigert, Geschichte der Europaisehen Kunst, s. 109 ga/eri"dir ve ilk nce korun d cephesinde grlr. Bunlar arkadl
2301 DNYA SANAT TARiHi
R. 525: Bu Roman kilisesinde Islam mi-
marflmm etkileri, kemerierin dekoratif
ta Siralamasnda grlmektedir.
R. 526: Paris'te Notre Dame Kated-
rali'nin n yz. Strasbourg Kated-
rali'ne oranla daha sade olduu ve
vimpergfer!e risa/itlerin henz gelime
dii grlmektedir.
KAROLYN (KAROLENJ) VE ROMA SANATI 1231
kr galerilerdir. Fonksiyonlar yoktur. ilk cce galeri 1037 ylnda yel sanat, zamanla boyutlu heykele kadar geliecektir. Biz rl-
yaplmtr. 1080 ylnda galeri ieri doru daha derinletirilmi yef sanatnn, Grek alnlklar iinde de bu ekilde gelitiini gr-
tir (biz bu ekildeki bir kr galeriyi, He/enistik devirde Samothrake'de dk. Bunlarn yannda bitkisel sslemeler de porta! kenarlarnda
Arsinoe adl yuvarlak planl yapda grdk). 1099'dan itibaren de yer alyor. nemli nokta, btn bu rlyef1 ssleme ve yap unsur~
kiliselerin yan gemilerin dnda ve n cephesinde kullanld larn n, porta! iinde bir btn haline gelip kaynamasdr. Bu yo
grlr (1 099, Modena Domu). Sonralar ltalya'da da cce galeri- rulma, barak slup zelliklerinden biridir. Dolaysyla, Gotik yap
ler gelenekleir. (Resim 522) slubunun yaklat anlalabilmektedir.
Yap d cephelerinin uzuvlandrlmasna paralel olarak, yap Erken ve Olgun Roman mimarisi, birbirlerine balanm yap
ii duvarlarnn da biimlendii grlr. Yapnn i duvarlar blmleri halindedir. Paralar adeta tek tek ayrlabilecek gibidir.
nn silmelerle paralanmaya balamas, ilk kez 1030'da Speyer Kiliselerin kuleleri de, ayn ekilde kare prizma bloklardan meyda-
Domu'nda, 1040'ta jumieges Domu'nda g'rlr. Bunun yann na getirilmitir. Katlar, yatay kntlarla belirgin hale getirilmi
da, triforium da, orta-gemiye bakan bir blm olarak yap i duva- tir. XIII. yzyldan itibaren, bu yatay kat kntlar yukar doru,
rn paralar. (Resim 537) dikey hatlara oranla belirginliklerini kaybederler. Roman yaplar
Triforium denen yap unsuru, Gotik'te drt paral bir duvar nn olgun devresinde, tek tek bloklarn toplanmasndan meyda-
sistemine dnecektir. zellikle ltalya'da, kiliselerde yap ii na gelen bir htn" prensibinin nem kazandna deinilmiti.
11
ve dnn ya kakma ya da mermer giyimle kapland grlr. Kulelerin says da, bu hususta nemli bir zelliktir. nk Roman
Bylece yapda plak ta yzeyi zevki, yerini sslenmi yzeyle- yaplarnn merkezi 1 transeptin ortasndaki Ilkare blmii dr.
re terk eder. Kuleler de1 bu merkezi transept karesinin zerindeki kule evre~
Bu ssleme niyeti, ltalya'da inai unsurlar belirgin yapdan, sinde toplanr. Bu kule, ayn zamanda kilisenin en yksek olan
R. 527: Amiens Katedrali'nin dayanma
optik etkili yapya doru bir gidi gsterir. Ayrca yap d yzey- blmdr. Halbuki Gotik kulelerin ar bast nokta, cephe- duvar sistemi. Yan gemi zerinden orta
lerindeki kntl biimlendirme dolaysyla oluan k-glge etki- nin iki yandr. Bu nedenle nden arkaya doru bir ak, Gotik'in gemi duvarma uzanan, st ste iki da
si de, yapnn optik deerlere doru yneldiini aklar. llerde bu zelliidir. Oysa Roman yapsnda, bu ak yerine, kendi ileri- yanma kemeri.
yzey biimiendirilmesi daha detaylanacaktr. ne gml blmler grlr. Aslnda bu duruk ifade, Romanik
Bu arada, Roman mimarisindeki ilk stun balklarnn tamamen yapnn klasik slubuna da uyar. Oysa Gotik, barok slupludur
soyut sslemeli olduu, XII. yzyldan sonra, Antikite'nin mal ve hareketli bir ak, biimlendirmenin temelini oluturur. Roman
olan akantus yaprakl stun balklarnn da kullanlmaya baland kiliselerindeki duruk biimlendirmeyi, kare blm evresindeki 3,
grlr. Duvar sslemesinde ise rlyefler nem kazanr. Bu rl- 4, 5, 6 hatta 7 adet kule glendirir. Bylece yap, dikey unsurlar
yeflerde, insan ve hayvan motifleri yer alr. Gney Fransa' da, zel~ topluluundan oluan bir btn manzaras gsterir.
likle li gr plastii doar. Daha ll 00 tarihinde Gney Fransa'da, Roman mimarisinin ge devresine doru bazilika ksm k-
Toulouse okulunda, bu figr plastiinin duvarlarda yer almaya lr. Kullanlan kemer eidi yalnz yuvarlak kemerdir. Btn por-
balad grlr. Halbuki bu tarihlere kadar duvarlar Roman taller, arkadlar, cce galeriler ve kr kemer dizileri hep yuvarlak
mimarisinde dz ve plakt. (Resim 485, 486) kemerlidir.
Portaller artk rlyeflerle, kr kemer iieri de heykellerle doldu- Roman mimari slubunun ortak birok zelliklerine ramen 1
rulur. Bylece arkadl pencereler, frizler, heykeller, cce galeriler, uluslara gre deiik ayrntlarda olduklar grlr. XII. yzyln
dikey silmeler, ebekeler1 yapnn i ve d yzeylerini tamamen ortalarndan itibaren Gotik mimari douyor. Derinliine ve yk-
doldurmaya balar. Dikkat edilirse, artk plak yzeyler sevilmi- sekliine lszlkler beliriyor. 1261 ile 1270 yllar arasnda
yor. (Resim 528) Fransa'da Gotik mimarinin, grkemli cepheli katedralleri ortaya
Heykelin zellikle yer almaya balad ve ortaya yeni bir biim kmaya balyor.
kard blm porta! oluyor. Bu gelime ilk kez Lombardiya eko- R. 528: Notre Dame de Paris'nin porta/
lnde ortaya kyor (Ferrara ve Verona Dam/ar, 1135). Portalin Olgun Roman mimarisinin zellikleri gzlerinden birindeki barok sluplu rl
yef ss{eme/er.
iouunda, kemer gzyle, kap st kirii arasndaki ksmn dz Tonazun yapya girmesiyle I/orta" ya da "olgunil diye nitele-
olarak kapatlmas nemlidir. Bylece meydana gelen yzey nen Roman mimarisi ortaya kyor. Bu devrede, orta-gemi
(tympanon), rlyef yerletirmek iin nemli bir yer oluyor. Porta! Fransa'da beik-tonozla, Almanya'da ha-tonozla rtlmtr.
kenarlar da duvara bal stuntarla donatlyor. Arivalt evresini, Yaplarn alanlar bymtr.
birbirlerine paralel kademeli silmeler dolanyor. Portalin iki kena~ Sivri kemer ilk kez grnr. Ancak yuvarlak kemer, esas unsur
rndaki stunlar, yerlerini sonralar stun halindeki figrlere terk olarak kullanlmakta devam eder.
edeceklerdir. Bu stun biimli vcutlar, Greklerde I.. VI. yzyl Triforium biimten ir.
da grlmt. Kemer iini dolanan silmeler arasnda da, bir rl~ Yivli plasterler, duvar yzlerinde dikey olarak yer alr.
yel sanat geliecektir. Bylece porta! arivaltlar iinde beliren rl- Bu devrede Fransa'daki kilise yaplar iki eittir:
232/ DNYA SANAT TARiHi
R. 529: Yan geminin stnde mahfilin
de kesiti grlyor.
R. 530: Paris Notre Dame'mm "drt
blmf duvar sistemi". Altta arkad-
/ar, onun stnde empor (mahfi/), da-
ha stte rozetfer ve yukanda k pen-
cereleri.
a) lll. Cluny gibi orta-gemisi beik-tonazla kapl olanlar.
b) Vezelay'daki St. Madelaine ve Ancy-le-Duc gibi orta-gemisi
ha-tonozla kapl olanlar.
Orta gemi 1090 tarihinde Caen'da St. Trinite adl ki lisede
gal tonazla rtlr. Almanya'da ilk kaburgal ha-tonozun
lanl 1159 tarihindedir. Kaburgal ha-tonoz Gotik mimarinin.
nemli bir unsu.ru olarak bu dnemde ortaya kar.
D duvar nce kat kntlaryla paralanr. Bunun yannda
yzeyini yukardan aaya paralayan knl silmeler
Ancak bunlar plaster eklinde deildir.
Yap yzeylerini, stuncuk ve yuvarlak Remerlerin meydana
getirdii kr arkadlar biimlendirir. Erken Roman yapsnn
yzeyi kaybolur. eitlifriz biimleri bu sralarda yapda
ni alrlar ve geliirler.
Cce galeriler, nce kor-apsid yuvarlann d duvar zerinde,
sonra yapnn yan ve n cephelerinde kullanlr.
I duvar yzeyi dzenlemesi, dikey bir geliim ve biimlendir:
me gsterir.
Pencereyle arkadlar aras, yarm yuvarlak kesilli silmelerle ayr
lr.
Yan gemilerin stnde, orta gemiye triforiumlardan bakan
st kat doar.
Triforium geliir.
Stun balklar, XII. yzyla kadar yalnz soyut motiflerle nrm .. <<<
lendirilmitir. Bu tarihten sonra insan ve hayvan motifleri yer
almaya balar. Antik koreni bal da stun bal olarak kul-
lanlr.
Yap, birbirlerine ak bir ekilde balanm paralardan meyda-
na gelir. Buna "top/ayiCI ya da balayc sistem" denir.
Kuleler kplerden oluur ve birbirleri zerinde ykselir.
Olgun Roman kiliselerinde kuleler, merkezi "kare blm" evre-
sinde toplanr ve en yksek olan da bu kare blmn zerin'
deki kuledir. Gotikte ise yalnz giri cephesinde kule vardr.
GE ROMAN MIMARISI
Olgun Roman yaplarnn klasik bir slupta olduu belirtildi. Klasik
sluptan barak sluba gei iin, nasl gerekli unsurlarn doma
s gerekiyorsa, Olgun Roman mimarisi dneminde de, baroka
olan hazrl gryoruz. Ite Klasikle barak arasn kapsayan dev-
reye "Ge Roman" dnemi deniyor. Fakat bu Ge Roman mima-
risi, Fransa ve Ingiltere'de grlmyor. Bu lkede, Olgun-Roman
andan sonra, "Erken Gotik" mimari eserlerinin yer ald gr-
lyor. Fransa'da Zisterzienser ve Premonstratenser tarikatlarnn
yaratt byk dini heyecan, yapda bir hareketlilik ve dikeylie
sebep olmutu.<'> Bu nedenle biz Fransa'daki Roman mimarisin-
de, olgun devre iinde, barokun gerektirdii atmosferin hazrlan-
(1) bkz. Weigert, GeschichtederKunst, s. 123.
KAROLYN (KAROLENJ) VE ROMASANATli 233
dn gryoruz. Bunun anlam, yeni yap unsurlarnn Gotik'in
ilk rneklerinin doabilmesine imkan vermesiydi.
Bu bakmdan burada incelenen Ge Roman mimarisi, yal-
nz Almanya'y ilgilendirmektedir. Alman Ge Roman mimarisi,
Fransz Erken Gotik'i gibi bir dalma halindedir. Ancak, yap yz-
lerinde, yukarya doru dikey hatl bir hareket grlmez. Alman
yaplarnn i blmleri, zellikle triforiumlarla ve emporlarla
(mahfi!) paralanr. Bu devrenin zelliklerini ksaca yle zetle-
yebiliriz:
Duvarlarn yukar doru ykselii (Limburg an der Lahn Domu'nda
alt kata kadar ykselir).
Kule ats, keli bir klah biimini alr.
o Yuvarlak kemer frizi, yap atlarnn ini ve kna gre trma
nr ya da iner.
1239'da inaat biten Mainz Domu Roman slubuyla bir akra-
balk gsterdii gibi, barak zelliklere de sahiptir.
o Erken ve Olgun Roman mimarisinde pencere] er, yalnz yuvarlak
kemerlidir. Ge Roman pencereleri ise "anahtar delii", "drt
yaprakl yonca", "zambak", "an" adlarn tayan ekiller alr.
Worms Domu'nda da ember pencere ortaya kyor.
o Roman mimarisinde figr heykelinin bir ahenk iinde yer almas
ilk kez Gney Fransa'da grlr. Figr heykelin duvarlarda yer
al 1100 tarihlerinde oluur. Porta! plastii de Lombardiya'da
doup geliir.
Dikkat edilirse, Gotik mimari unsurlarnn hemen hemen hep-
si ortaya kmtr. Yaplacak ey, yalnz sentezdir artk. Bu e
ler sentezinin ilk grnd yer, Fransa olmutur. Almanya,
Fransa'nn ardndan Gotik slubu ele alacaktr.

Gotik Sanat
t
f
.,
'
l~
~J ..
R. 531: Strasbourg Katedrafi. Erwin
von Steinbach taratmdan yaplan ilk
plann cephesi. Roman mimarisinde
yapda yatay hatfar hcikimdi. Gotik'te
ise burada grld gibi dikey hatlar
hakimdir. Bunlara "risalit" denmekte-
dir. Orta ve yan kap1fann zerinde de
sivri genler grlyor. Bunlara "vim-
perg" deniyor. Orta vimpergin zerin-
de ise yuvarlak "rozetler" yer aliyor.
Rozetler apsid ile yan portallerin ze-
rinde de bulunur. Vimpergler ise ge-
nellikle btn Gotik yaplarda kap ve
pencere zerlerinde bulunur. {ki yanda-
ki kule/erin evresindeki pencere zerle-
rinde de "ha iek"fer yer alir.
Yksek Ortaa'n tarihesi
Yksek Ortaa' iine alan Gotik devir, papalk ile krallk ara-
snda bir kudret gsterisi olarak geer. Papa YIL Gregor (lm
085), kendini dnyann en yksek hakimi, onu izleyenlerden
llL lnnozenz (lm 1216) ise, kendini dnyada lsa'nn temsilci-
si olarak ilan ettiler. Halbuki krallar kendilerini hem dnyevi hem
de manevi dnyann hakimi olarak kabul ettirmek istiyorlard. Bu
nedenle aralarndaki mcadele hem politika ve kuwet, hem de
manevi g alanlarnda yaplmtr. lmparator IL Friedrich'in l-
mnden (1250) ve Stauf Hanedannn ortadan kalkmasndan son-
ra, papalk yalnz kalmt. Batda kudretli bir rgte sahip dev-
let bulunmad iin, Bizans gibi, kilisenin dnyevi ve manevi
kudretini kabul ettirecek birliin salanmad anlalr. Demek
ki, Ortaa'n politik durumu, salam bir temele oturtulmam
t. Ortaa, im parator-kral ve prenslik kademelerinde tanrsal bir
dzen olduunu zamanla kabul etmeye balyordu. Ve bu inan,
XIII. yzyldan itibaren gittike daha hzla yerleiyordu. Orta
Avrupa'da birok kk devletin ortaya kt sralarda Fransa, mas iin gereken toplumsal inan, Hint, Aztek ve Maya kltrle-
Ingiltere, lskandinavya devletleri, Polanya ve Macaristan egemen-
likleri iin arpyorlard.
Bu srada, Fransz topraklanna hEikim kimselerin saraylarn
da, bir valye kltr dodu ve hzla Hristiyan alemine yayld.
Hristiyanla hizmet bilincinden de bir namus fikri geliti. yle ki,
efendisine sadk olma, cesaret, namus lu ve ll olma, asal et ve
yiitlik gibi meziyetler nemli deerler olarak kabul edilmeye; ve
valye yaamnn tm zellikleri dnemin anlaml sembolleriyle
ifade edilmeye baland. Bunlarn en saf ifadesi zellikle li ri k ark
larda grlr. Bu valyelik ideali, XIII. yzyln ortalarndan itiba-
ren zayflamaya balad ve bunun ilk etkileri gzel sanatlarda ken-
dini gsterdi. zellikle heykelde bu etki daha belirgindir.
O sralarda her eye hakim nc bir g ortaya kt. Bu, lenmitir. Ayrca kaburgalarn kullanlmasyla kare trave dnda,
her eyi aratrma dncesiydi. Teoloji (din bilimi), felsefe, doa
bilimleri ve hukuk, yksekokullarda ayr blmler halinde ele aln
maya ve tartlmaya balanmt. Paris niversitesi'nde teoloji ve labilmesi de mmkn olmutur. Bu eit tonaziarda nce kabur-
felsefe alanlarnda ibirlii yapld (1202). Birok Fransiskan ve
Daminikan papaznn niversiteye girmeleriyle skolastik en olgun
eklini ald. Fakat bu skolastik dnce yannda, Tanr'yla birle
me zleminden bir de mistik gr ortaya kt. Bu mistik gr, ra alma gcne kar koyamazlar. Bu yaniara olan basn, dayan-
lsa, Meryem ve Passian dncesi yznden gzel sanatlara etki
yapm, bu nedenle de saysz Madonna ve ibadet resimleri orta-
ya kmt. Mistik hayat, insan adeta kendinden gemeye kadar
GOTiK SANAT 1235
gtrm, dini szleri dikkatealmamaya da yadsma sz konusu
olmutu. Papalk ise, bu retilere engel olacak gce sahip deil
dL Hatta 1309 ile 1378 tarihleri arasnda, Papa Avignon'a srg-
ne gnderilmiti. Krallarn kendi karlarna gre papalar seme-
leri yznden, bazen papa (1378 ve 1417) kar karya gel-
mitir.
Btn bu olaylar, kiliseyi blm ve kilisenin devletlerle olan ili
kilerini zayflatmt. Kilise, geici bir zaman iin, papaz meclisleri
ve reform heyetleri tarafndan idare edilmitir. Bylece Hristiyan
dnyasnda nemli kiiler ortaya kmtr. Bu nemli kiiler, kili-
senin paralanmasna engel olmaya ve Hristiyanlk ruhunun yeni-
den domasna almlardr. XIII. yzyldan itibaren Ortaa
Bat dnyasnda, halklarn ekonomik durumlaryla burjuvazinin
R. 532: Trier'deki (Almanya) Liebfrauen
Kilisesi'nin pfam. Yap1da beden duvar.
larmdaki girintililik ve tonoz dzenin
deki eitlilik grlmektedir.
doymaz bir ekilde ykselmesine ramen paralanma grlme-
ye balamt. Fakat dnyadaki Tanr devleti fikriyle Hristiyanlk
btnlnn bozulmamas, dine inanan ortamn kendini gene
manevi alemde salam hissetmesinden ileri gelmiti.
Bat'nn Ortaa banazl iinde, dini bir inancn srkledii
ehirler dolusu insann, sefil perian bir halde katedrallerin yapl
mas iin kayadan dalar nasl krarak tadklarn ve inaat yerle-
rine gelinceye dek a ve susuz nasl sabrettiklerini, eitli hatralar
dan okuyoruz. Bu kayalarn yontulup inaattaki yerlerini alabilme-
si iin, yzyllarn nasl harcandn da biliyoruz. Bu eserlerin, dini
bir inanla, Tanrya ulamak iin yapldn ve adeta insanlarn
kendilerini Tanrya adadklarn gryoruz. Bu katedrallerin yapl
riyle Msr'daki pirarnillerin yaplmas iin de gerekli olmutu. R. 533: Kuzey hafklarmm daha Fran
sa'ya yerlemeden nce kendilerine Z
GOTIK MIMARI g birahap yap1 anlayilan vard1. XIII.
yzyilda yap1lm1 olan bu Notve kilise
Gotik an klasik katedralleri, Avrupa mimarisinin ilgi ekici bir sinde grlen yap tarzmm, Burgund ve
blmn oluturur. nk Gotik'te, Grek ve Roma mimarisinin Normandiya'da gelien Gotik mimari
etkisi olmamtr. Demek ki bu mimari, kendi bnyesini gerekti- ye etki yaptii kabul edilmektedir.
ren bir ortamda doup gelimitir.
Katedral"cathedra"dan yani "kardinal makam1" anlamna gelen
bir szckten tretilmitir. Gotik kilise, mimarndan yeni talep-
lerine cevaplar istemitir. Bu taleplerden, orta-geminin ykselti-
lerek kubbeletirilmesi sorunu, ha-tonoza kaburgalarn eklen-
mesiyle salanmtr. Bylece tonoz arl, kaburgalara yk-
dikdrtgen traveler de uygulanabilmitir. Hatta kaburgalar ile
ya muk biimindeki traveler yannda, a ve yldz-tonaziarn yap
galar ina ediliyor, sonra da aralar dolduruluyordu. Bu nedenle
kaburgalar, sonradan konulan ksmlarn arln ykleniyorlard.
Kaburgalar ton ozun arln yklendikleri halde, tonazun yanla-
ma duvarlarna, dayanma kemeriyle tanmaktadr. Tonazun bu
yaniara olan alna kar koyan sisteme "dayanma sistemi" denir.
(Resim 527, 548)
2361 DNYA SANAT TARiHi
R. 534*535: 1- Ha-tonoz, birbirini di-
key blorak kesen iki beik-tonozdan, ya
da yanm silindirden meydana gelir. 2-
Kaburgall ha-tonoz. Bunun inasmda
nce, kaburgular kemer gibi r/mek-
te sonra da aralan kesme tala do/du-
rufmaktadJr. Bu nedenle kaburgular to-
nozun btn arln tamaktadr.
Kaburganm aa inen kollan ayaklara
gml si/mefere oturmaktad1r.
R. 536: Notre Dame Katedrali. Roman
kilisesinin birbirinden ayn meknlara
sahip olduu, Notre Dame'da ise me-
knlarm bir btn haline getirildii g-
rlr.
Dayanma ayaklar, bazilikann yan beden duvarlarnda eit
lklarla sralanr ve yan gemilerin yksekliini aada bra~tank
ykselir. Orta geminin ykselen yan duvarlaryla bu ayaklar
s, kemerlerle balanr. B!iylece orta gemi zerindeki kalunJat.
ha-tonozlarn yaniara olan basnlar, dayanma ayaklarna
l kemerlerle karlanr.
Gotik kilisenin gerekleri yznden, blmler yap birlii
de zmlenmitir. Ayrca, yan gemilerin d duvarlar zernde
her traveye isabet eden blmde yer alan yksek pencereler,
arlnn temele indirilmesi iin, yeni imkanlarn aratrlmasn
gerekli klmtr. Bu nedenle Gotik kiliselerde, yksek pencereler
dolaysyla, Roman yaplarndan farkl bir duvar bedeninin yer ald
n gryoruz. Beden duvarlarna biim veren ve tonaziar tasvar''
dayanma sistemini, hep yeni eler olarak gzlemliyoruz.
Gotik kiliselerde yksek pencerelerin olmas, c;,nlenme
si gereken bir k problemini ortaya karm, bu oeno,eler:Jen
az k gelmesi iin, vitray teknii gelitirilmitir. Ik bylece,
atmasiere uygun bir renk oluturularak zmlenmitir. Vitray,
yeni bir sanat olarak gelimi; zellikle Paris civarnda bu sanat ala-
nyla ilgili atlyeler kurulmu ve nemli bir meslek haline
tir.
Gotik yapda, Roman mimarisinden farkl olarak, mekann bir
btn olarak hal li gerekmitir. Yap blmleri birbirlerine kayna
trlmtr. Yani yap, Roman mimarisinde olduu gibi, mekanlarn
yan yana getirilmesinden meydana gelmez. Ksacas, paralar ayr
niteler halinde yan yana getirilmemitir. Burada paralar, birbir-
lerine yedirilmi ve planda grlecei gibi bir btn olarak biim-
lendirilmitir. Bu husus hem i mekanda, hem dta ak olarak
gzlemlenir. (Resim 538, 545)
Ayrca u hususlar Gotik kiliseyi Roman kilisesinden ayrr: Orta
gemiyi yan gemilerden ayran ayak-stun'un nbetiee sralan
mas ortadan kalkar. Ayaklar, silme ve gmme stunlarla kalnla
r ve ykselir. Roman kilisesindeki kare blm de ortadan kalkar.
apraz gemi, esas bazili ka gibi ekseriyetle gemili bir hal alr ve
bazilikann geniliini fazla gemez. Kilisenin dou bloku, yani
apraz gemiyle, kor ve apsid, ayr kampartman lar olmaktan kar.
Kripta, Gotik kiliselerde genellikle yoktur. Yani Gotik kilise Roman
kiliselerinden bu zelliiyle de ayrlr. (Resim 547, 548)
Gotik mimari, Fransa'da domu ve gelimitir. Bu yaplarda,
Roman kiliselerindeki yatay hatlar yerine, dikey h atlara nem veril-
mitir. Kor ve apsid ayrm, mekan birlii dncesiyleterk edilmi
tir. Roman kilisesinde, dou blmnn apsidle bitirilmesi gelene.
i braklm, bunun yerine kor ile bitirme fikri nem kazanmtr.
XII. yzyln balangcnda, Fransa' da Normandiya, Burgund ve
fe-de-France'da, Gotik yapda kullanlacak olan yap eleri beli-
rir. 1140'ta St. Denis Kilisesi' nde, Gotikyapnn baz eleri gr-
lr. XII. yzyln son yars ve XIII. yzylda Gotik yapnn en nem-
li eserleri yaplr. Byk katedraller, lkenin hemen btn duvar-
c ve ustalarn bir araya getirmitir. Fransa'da ve Almanya'da bir
GOTil< SANAT 1237
yap ekolnn btn gereklerini gerekletirebilecek inaat birlik-
leri doar. Bu birliklerde meslekler, babadan oula geerek gele-
neksel teknik bir meslek halini alr. Bu birlikler arasnda, devaml
ve sk bir iliki de vardr.
Fransz katedrallerinde, Gotik'in sonuna kadar, kaburgal ha
.tonoz yerini korur. Gotik'in sonuna doru katedraller ar, kar-
mak bir ssle kaplanr ve yap, dantela gibi delik deik bir hal
alr. Bu zellik, XVI. yzyln banda Ge Gotik ile Rnesans form-
larnn birbirlerine karmaya balad sralarda grlr. Ssleme
biimleri Almanya'da, Ingiltere'de ve Fransa'da slup birliine
ramen farkllklar gsterir.lspanya'da da Mudejar slubun etkile-
ri Gotik yaplarda grlr. zellikle Ingiltere'de ssl tonoz kabur-
galaryla (Lierne vault) ok gzl tonoz (fon vaulting) ortaya kar.
Ingiliz Gotiinde portal, cephede nem bakmndan ikinci dere-
ce yer alr. Heykel arl da portaiden ok cephe zerinde gr-
lr (Wells Katedrali gibi). Dikey olarak, yap yzeyinde ykselen
risalitler arasnda yer alan nilerde, Gotik heykelin btn progra-
m uygulanmtr. Bu program, Ingiliz Gotiine zgdr ve ad
"Ihtiyar Adamn Inci/i" (The Poor Man's Bible)'dir. Ayrca mezar
R. 537: Chartres Katedrali'nin orta ge
heykelleri de, Narman dnemine bal olarak, Gotik'in sonuna
misi ve st triforiumlan. Ayaklar zerin
kadar gelimekte devam eder. de gmme stunlar, demet stun ha-
Roman mimarlar, yaplarn mass if duvarlarn frizler, cce gale- linde yukan doru ykseliyor. Inas
riler, kr kemerler gibi mimari fonksiyonlar olmayan, fakat ar 1194-1220 arasdr.
grnl unsurlarla sslemilerdir. Gotik mimarlar ise, duvarla-
r paralayarak asgariye indirdiklerinden, bu eit ssleyici unsur-
lara yer kalmamtr. Esasen, btn duvarlar aadan yukarya
katederek ykselen pencereler, duvar yzeyinde yer brakmyor
lard. Gotik mimaride grlen stun balklar, bitkisel karakterli-
dir. Roman yaplarnn son devresinde grlen Bizans'a ait "trapez
stun" balnn, o ok nansl soyut biimiendirilmesi de. yok-
:~<>000
o o ... o o
..
tur. apraz geminin d cephelerinde rozetler yer alr. Portal ve
pencerelerin zerine de, "fia/e'; denilen gen biimli, boyut-
lu ss halinde kk kuleler yerletirilir. Pencere alnl ve arivalt
tympanon'u, eitli ss unsurlaryla ykl bir hale getirilir. Pencere R. 538: Bourges Katedrali. Gotik ka-
tedrallerdeki rnekcin btnl bura-
st zirvelerinde ise "ha iek" denilen istavroz biimli ssler, da da vardir.
yap bedenine bal olmayarak fiale stnde ykselirler. (Resim
531)
Gotik yap sslemeleri, pergelle yaplan izimlerden karlr ve
geometrik kanunlara uygun bir konstrksiyondadr. Almanlarn R. 539: Kemer biimferi ve izimleri: a)
"Masswerk" dedikleri bu ssleme ekli, zellikle pencere keme- Yuvarlak kemer. b) Osmanl kemeri.
c) Yuvarlak atmall kemer. d) Sivri ke-
ri iine gelen ksmn biimlendirilmesinde kullanlr. Bu "lit' mer. e)Yonca yapra kemer. f) Omuz
(Resim 542, 543) Gotik'in sonuna kadar nemini kaybetmez. kemer. g) Perde kemer. h) Ka kemer.
Pencere kemerlerinin iindeki "l-ii", kemer blmnden aa i) Tudor kemeri. j) Konveks kemer. k)
Efips kemer.
doru, dikey kolonlar halinde iner. Bu l-iinin ilk grld-
yer, Reims Katedrali'dir ve kor evresindeki kapellalarda uygu-
lanmtr (1211-1227). Pencere kemerleri iinde gelien l-ii
se, Almanlarn "Sechpassform" (Sechs formu) dedikleri ok dei
k ekillerde, Gotik'in sonuna kadar devam etmitir. "Balrk hava
kabarcrr" ad verilen (Fischb/asenmusster) l-ii, boyutlu ss-
2381 DNYA SANAT TARiHi
R. 540: Ikili ve l "balik hava ka-
bamJ" motifi. Bu motif daha ncele-
ri in'e kadar uzanan lkelerde grl-
mektedir.
1 R. 543: Fransa'daki Sens Katedrali'nin
R. 541: 1-Sivri kemerizimi. 2- mer-
kezli sivri kemer. 3- Drt merkezli eek
srti (Kakemer) kemer. Bu drt merkezli
kemer iziminde emberierin aplari de-
itirilerek at nal kemer biimine gidilir.
4- Drt merkezli kemerde merkezlerin
durumuna gre plan deiir.
R. 542: l-ii pencerelerden rnek-
ler: 1- 1200'/ y1flarda. 2- 1300'/ yil-
larda. 3- 1400'/ yJ!Iarda. 4- 1500' /
yJ!Iarda. Btn pencere ii tatan yon-
tulmutur.
lemeyi, "styleflamboyant" denilen Gfevs/ubuna" evirir. l-ii,
11
Fransa'da simetrik bir dzende uygulanrken, Almanya'da kark
dzende yaplr. Ingiltere'deki ise, Fransa ve Almanya'daki zm
arelerinden deiiktir. "Rozet" ad verilen g ibezek biimli pen-
cereler, Roman kiliselerinden esirlenmi olmakla birlikte, Gotik
l-iinin gereklerine gre biimlendirilmitir. Rozetler, kated-
rallerin n, yan ve arka cephelerinde yer alr.
Gotik'teki portalin, Roman kiliselerinden itibaren gelitiriidiini
ve Roman'da yuvarlak kemerli olan arivoltun, sivri kemerli ola~
rak yapld grlr. Ayrca, sivri kemerierin gzlerinde yer alan
"tympanon" iinde, lsa'yla ilgili bir konuyu ileyen kabartma yer
alr. Pencere ve kap kemerlerinin zerlerine, gen biimli, dan~
tela gibi oyulmu bir tepelik (vfmperg) konulmutur. Bunlar, pen-
cere ve kap unsurlarn yukar doru ykselten bir etki yapmakta-
drlar. Ayrca gz, yap yzeylerinden ge kaydran ve yukarya
doru yn kuwetlendiren risalit1er yer alr. Bu risalitlerin iindeki
nilere de heykeller yerletirilmitir. Arivaltlarn da her taraf hey-
kel ve sslerle iyice tezyin edilmitir. (Resim 528)
Erken Gotik'in yan gemileri, orta geminin yars kadar geni~
lik ve yksekliktedir. Klasik Gotik'in dayanma kemerleri, st ste
ve ikierli halde dayanma ayaklarna bal olarak orta gemiyi d
tan kuatr. Ge Gotik'te ise yan gemiler, orta gemi yksekliin
dedir.
ERKEN GOTIK MIMARISI
Mimari sanatnda gemisi de ayn ykseklikte olan salon kilise-
yi, Poitou Kilisesi ortaya koydu. Fakat bu kilise, beik-tonazla rt-
l idi. XIII. yzyldan XV. yzyla kadar ise, kiliseler ha-tonozlarla
rtlmtr. Bu yeni kilise tipi Normandiya'da ortaya kt. Fakat
Gotik katedral haline gelmesi Orta Fransa'da olmutur.
Ilk sanat tarihisi olarak tannan !talyan Vasari, XVI. yzylda
Ge Ortaa formlarn "sti/e gotice" diye adlandrmt. 1460
tarihinde Flirates, "Bu kt ii bulan kahrolsun. yle samyorum ki,
bunu oncak borbar bir halk ltalya'ya getirebilir" diyordu. Gotik diye
adlandrlan bu sanat, Gotlara atietmek hi kukusuz bir hata idi.
nk Gotik, Normandiya'da doduu zaman, Gollar ortadan
kalkal 600 yl olmutu.
Gotik, orta-gemi duvarnn hareketlenmesiyle balamt. Bu
harekette dikey unsurlar, duvarlarda ve ayaklarda yarm em-
ber kesilli silmeler halinde, ha-tonoza doru ykselir. Bu gm-
me stun biimindeki silmeler, ilk kez Normanlarn Xl. yzyldaki
Jumiege ve Mont-St.-Michele kiliselerinde kullanlmtr. Caen'da
ll 00 tarihlerinde, silmeleri n kaburgalar halinde ha-tonozun kilit
tana, yani tepesine kadar karld grlmtr.
. Gotik mimaride, kaburga, dayanma kemeri ve sivri kemer var~
dr. Bunlardan ilk ikisi, Romallarca da biliniyordu. Sivri kemer
ise zellikle Trklerde ve lranllarda grlmt. Burgund'da
ll 00 yllarnda Cluny'nin nc inasnda ve 1130 ylnda da ni, Zisterzienser tarikatnn 1200 tarihlerinde, 2.000 civarnda
Autun'da orta gemide, arkad ve sivri kemerli tonoz kullanlmw
GOTil< SANAT 1239
t. Bunlarn yannda dayanma sistemi de yer almt. Bunun iin
duvar kntlar, dayanma duvarlar haline getirilerek kuwetlen~
dirilmitir. Bunun rnei, Caen'daki St. Etienne'nin cephesinde
grlr. Orta gemi zerindeki kaburgal tonaziarn yaniara al
masna kar, yan geminin beden duvarlaryla orta geminin yan
duvarlar arasnda dayanma kemerleri yer almt.
Kaburga, dayanma sistemi ve sivri kemeri er, Te-de-France den i~
len Paris civarnda domutur. Bu unsurun yaratc bir ekilde
birbirlerine kaynatrlmas da gene Fransa'da olmutur.
Politik bakmdan Kral_ VII. Louis (1137-1180), lkede idareyi
salamlatrmt. Paris Universilesi 1255 tarihinde Sorbonne ad
n almt. Bylece Fransa, bilirnde Bologna ve Padua niversite-
lerinin elindeki nderlii ald gibi, Gotik mimariyle de sanatta
ne gemiti.
Narman yap unsurla; olan yuvarlak dikey silmelerle, kaburga
ve dayanma sisteminin lle-de-France'a getirilmesi ve Burgund'da alev slubundaki bir l-ii. Bir rozet
ortaya kan sivri kemerle birletirilmesi, Beauvais'deki St. Etienne motifi evresinde dzenlenen bu "l
Kilisesi'nde grlr. Fakat ilk gerek Gotik yap, Karolyn dnemi- -ii" iinde, "balk hava kabarct" mo-
tif/nin orta ember evresiyle, ortadan
ne ait Fransz krallarnn mezar kilisesi olan St. Denis ile Oise'daki d1 embere doru tekrarlandii gr-
St. Germer Kilisesi' dir. St. Denis'in mimar Papaz Suger'dir. Bu zat lr. Bu l-ileri, pencere/erde, vim-
eitimci olduu gibi, Kral VII. Louis'nin maviri ve temsilcisi idi. perg ve rozetlerde kul/am/mitir.
1137 ile 1151 tarihleri arasnda gayretle yap faaliyetine girimi
ve farknda olmadan yeni bir slup r amtr. Fakat o, bunla-
rn hepsinin Tanr kuwetiyle olduunu yazmtr.
Yapnn bat cephesinde portaili blm, heykellerle dona-
tlmtr. Bu heykelli porta!, ilk kez Gney-bat Fransa'da ve
Burgund'da grlmtr. Papaz Suger, bu ii yapan mimarn
ismini belirtmiyor. Ismi bilinmeyen bir baka mimar da kor ile
Yeni Gotik mimariyi gelitirmitir. Gotik, kl bir geni mekan R. 544: 1- Balk hava kabarct moti-
finden gelitirifmi "l-ii" bir pence-
iin, duvar kitlesinin ve ta arlnn yenilenmesiyle salanm~
re. 2- Yonca yaprai biiminde de-
t. Bu husus, kaburgalarn ve sivri kemerin imkanlaryla olumu likli bir l-ii. 3- delikli keli bir
tu. Halbuki yarm daire biimindeki yuvarlak kemeri n akl, belli l-ii. 4- Drt delikli keli l-ii.
bir ly aamyordu. Buna karlk, sivri kemerin asn aarak, 5- YldiZ l-ii.
istenildii kadar geniletmek mmkn oluyordu. Roman kilisele-
rindeki ha-tonozun arl, bilindii gibi duvarlarn zerine akta-
rlyordu. Halbuki kaburgal ha-tonozda, tonoz dalma kuweti,
kaburgalar yoluyla tabana ve dayanma kemerlerine indiriliyordu.
Bylece, kaln duvarlar yerine, daha ince bir yap bnyesi ve dola-
ysyla daha haval ve kl bir mekan gelitiriliyordu. Gotik kilise,
Roman kiliseleri gibi, paralarn yan yana toplanmalarndan mey-
dana gelmiyordu. Bu ilgi ekici yap tipinde paralar bir btn
iinde eriyor, her para egemen unsurlar halinde grnmyordu.
Bu zellik Roman yapsyla Gotik yap arasndaki temel farktr.
St. Denis'in uzun ve apraz gemileri, bu devirde yenilendi. St.
Denis, Erken Gotik'in tipik bir yaps olarak grnr. Bu yapda
ki saysz kiisel bulular, klasik katedrallerde tam olarak bir ara-
ya gelir. Erken Gotik unsurlarnn btn Avrupa'ya yaylma nede-
manasra sahip olmas idi. Bu tarikat, keiliin politika, bilim ve
240 1DNYA SANAT TARiHi
ziraatla uramasn yasaklyordu. Ayrca dnyevi hayat, Kl,;ee
rin kuleyle donatlmasn, yapya heykeller konulmasn da iste-
miyordu. Bu tarikata ait kiliselerin karlar, artk yuvarlak
keliydi. Bu ilikiler yznden Gotik, sonradan btn Av:ruca'''~
kolayca yaylabilmitir. Bu tarikatn kiliselerinde duvarlar mm-
kn mertebe plak olduu gibi, emporlardan ve triforiumlar-
dan da vazgeilmi.ti. Yuvarlak dikey silmeler, duvar ve ayaklar-
da her katn bulunduu hizada konsollarla Ingiltere'ye 11 35'te,
R. 545: Chartres Katedrali. Kilisenin kor 1186'da Almanya'ya, 1187'de Avusturya'ya da yaylyordu. XIII.
blm 5 gemi/~ bazilika blm ise 3
gemilidir. Her blm trave ha-tonozla yzylda riyazet titizlii son buluyor ve kilise yaplarndaki sade-
rtldr. Apsid evresinde deambu- lik, yerini zengin Gotik katedrallere brakyordu. Ve 1160 tarihin-
latorium denilen galeri yer alr. Bu go- de Ingiltere Kral ll. Henri'nin vakfettii Poitier Katedrali'nin
lerinin d beden duvarmda da yuvar- katedralin yan-gemileri, orta-gemiyle aym ykseklikteydi) tavan
lak nili altadar sralanmaktadir. Apsid
ve kor, evrelerini dolanan galeriden ay- alt paral kaburgal tonazla rtlmt. lik Gotik katedral rne-
n/mtr. Cephede ve apraz-geminin gi- i bu yapda grlr.
riferinde portaller yer almtr. Btn St. Denis Kilisesi'nden ayr olarak, 1130'da yapmna balanan
Gotik katedralfer gibi Chartres Katedrali
de (Fransa) plan bakimmdan tek mekdn
ve sonralar yanan Chartres Katedrali ina edildi (1194). 1175'te
etkisi yapar. Wilhelm von Sens, Canterbury Katedrali'ni ina etmek zere
Ingiltere'ye arld. Bylece Fransz Gotii Ingiltere'ye aktarl
R. 546: Paris'teki Notre Dame Katedra- yordu.
li'nin pfam./nast1163-1258 arasmda- Erken Gotik yaplar arasnda Paris' te, Gklerin kraliesi ad veri-
dtr. Dikkat edilirse bazillka, apraz-gemi len Notre Dame yaplmaya baland (1163). Yap, douya do
ve kor bir btn haline getirilmitir.
ru yatay olarak, akc bir dzende ina edilmitir. Fakat, dikey ola-.
rak ykselen yapda, Roman mimarisine ait paralarn egemen
blmler halinde topland ak olarak grlr. Notre Dame,
bir putperest yapnn temelleri zerine ina edilmitir. Yap,
dou traveleri, arkadlar, emporlar, rozet ve orta-gemi pencere-
leriyle bir btndr. Pencerelerin dzenlenmesi iin Notre Dame
Katedrali'nde "drt blml sistem" denilen bir duvar uygulanm
tr (izimde gsterilmitir). 1250 tarihinde de yapnn i kenarlar
kapellalarla evrilmitir. Bu nedenle yap duvarlar dar doru itH-
mitir. Buna uygun olarak apraz-gemi de, bu kapellalarn derin-
lii kadar, yani bir trave boyu geniletilmitiL Bu nedenle, yap
be gemili olduu halde, plan bakmndan 8 gemili gibi grnr.
Bylece 1258'de, yapda, Yksek Gotik heykellerinin konulaca
yerler kazanlmtr.
Paris Katedrali'yle aa yukar ayn sralarda, 1160 tarihin-
de, Laon Katedrali'nin yaplmasna balanmtr. Bu katedralden
daha nce, Ge Roman kiliseleri arasnda da sz edilmiti. Fakat
o yapda, henz tam bir ge doru ykselme sz konusu deil
di. Ancak bu yapnn Gotik devirde yeni eklentilerle yukar doru
hafifleyerek ykseldiini gryoruz.
KlASIK-GOTlK KATEDRALLER
Fransa'daki en nemli Klasik-Gotik katedraller Chartres, Reims
ve Amiens'dir. Chartres Katedrali'nin gemii, putperest ala
ra kadar uzanr. Bu yapnn koru altnda, Magna Mater devirle-
rinden kalma bir putperest heykeli muhafaza ediliyordu. Buna
"virgo paritura" denirdi. Esasen Hristiyanlk, "byk ana" denilen
GOTiK SANAT 1241
Meryem Ana'y bu fikir temeli zerine oturtmutur. IV. yzyldan
kalan bu yapnn harap olmas yznden, yerine Karolyn an
da kriptal bir kilise yaplmt. Bugnk yapnn altnda bu krip-
ta halen korunmaktadr. 1020'de yenilenen katedrale 1134 ve
1145'te iki kule eklenmitir. Bat tarafna 1194'teki bir yangndan
sonra, bugnk cephesi yaplmtr.
Reims'in Notre Dame adl katedrali, kardinal makam olduu
gibi, Fransa krallarnn ta giyme yeri olarak da tannmtr. Bu
yap da, yanan birok n yaplardan sonra, 121 O' da ina edil-
mitir. Yapnn mimar Jean d'Orbais'dir. Bazilika ksm ok yava
yaplm, bat cephesiyle heykellerine ise 121 O' da balanmtr.
Dier heykellerin ou 1240 tarihinde yaplmtr. 1280 de ikin- R. 547: Sivri kemerli tonazla rtl-
ci kat, byk rozetiyle birlikte ina edilebilmitir. XV. yzylda da, m bir katedral. Erken Gotik'e rnek
olan bu yapmm yan gemiteriyle orta
st kat galerileri yaplmtr. Amiens Katedrali'nin Roman slubun-
gemisi aym geniliktedir (Magdeburg
daki son yaps, 1218'de bir yangnla tamamen ortadan kalknca, Kotedrali).
Mimar Robert de Luzarches 1236'da bazilikay, bat cephesindeki
rozetin altna kadar ina etmiti. Bunu kor takip etmi ve XV. yz-
ylda da kul~lerin inaasna devam edilmiti.
Bu katedral, klasik olarak adlandrlr. nk bu yaplar, geli
meden sonraki "olgunluk dnemini" temsil ederler. Laon, Paris,
Poitiers ve llsterzienzer kiliseleri, baka baka yap elerini orta-
ya koymalarna ramen, bu klasik devrenin katedralleri, hemen
btn Avrupa'da birbirlerinden ok az farkllk gsterir. Chartes,
Reims ve Amiens katedralleri, Ispanya'daki Leon, Almanya'daki
Kln, Ingiltere'deki Westminster-Abbey katedralleriyle karde
gibidir. Nasl Rnesans'ta btn Avrupa'da yeni sanat ren
mek iin ltalya'ya gidildiyse, Gotik sanatn esaslarn renmek
iin de Fransa'ya gidiliyordu. Bu nedenle XIII. yzyln ilk yarlarn
dan itibaren Fransa, retici durumdayd. Buraya gelenler, kated- R. 548: Klasik bir katedral tipi. Kln
rallerin mucizevi eserler olduklarna inanyorlard. Katedraller, Katedrali. Yan gemilerin genilii or-
Hristiyanln Tanr devletine olan zleminin antsal bir ifadesi ta geminin yarsi kadar. Gemiler dar
olarak kabul ediliyordu. Katedraller Ortaa'n toplumsal psikolo- ve yksektir. Dayanma sistemi ilk kez
nem kazamyor.
jisini ifade eden en gzel rnekler oldular.
Ingiliz filozofu john Ruskin, Amiens Katedrali iin "Amiens'in
Inci/i" adl kitabn "Babalarmz BizeAnlattlar" diye bir balkla yaz R. 549: Ge Gotik salon kilise tipi. Gene
yordu. Baka dnrler de bu yapy "Gotik'in Parthenon"u ola- yan gemiler orta gemiye oranla dar, fa-
rak kabul ettiler. Fakat antik dnemin Parthenon'uyla Ortaa'n kat aym ykseklikte. Burada dayanma
kemerleri ortadan kalkJYor. Fakat da-
bu yaps karlatrlnca tamamen birbirlerine zt iki anlay kar- yanma duvarlan yan gemilerin kenar-
mza kar. Bir tarafta yapsal bir kuruluta olan Grek tapna; larmda yerlerini gene aliyorlar.
dier tarafta ise yukar doru akan hatlaryla sivri kemerler, stun
demeti halinde ayaklar, silmeler ve kaburgalardan meydana gel-
mi, dinamik (hareketli) bir yap vardr. Oysa Grek tapna, ta
yan ve tanan unsurlar olan stun ve atnn, statik (duruk) bir
sentezi idi. Gotik yap, ince, zarif bnyesiyle muazzam tonaziar
tar grnmekte ve byk kl pencereleri yznden, dayank
szm hissini vermektedir. Bu bakmdan, katedrallerin mucizevi
bir etki altnda olduu kabul edilmektedir. Bu anlam dorulayan
dier bir nokta, tan sanki tama fonksiyonu olmad ve havaya
doru ykseldii hissini vermesidir. Bylece, burada sanki doa
DST 16
2421 DNYA SANAT TARiHi
--
R. 550: Floransa Kilisesi (7 296-1434).
R. 551: Marburg Katedrali (Almanya).
Burada Fransiz katedrallerinden fark-
ll olarak n Latin ha" planda esas ola-
rak almm1ttr.
R. 552: 1- Yuvarlak kemerli pencere.
2-Sivri kemer/i pencere. 3- Mzrak ke-
merli pencere. 4- Eek srt kemerli pen-
cere. 5- Perde kemer/i pencere. 6- Tudor
kemer/i pencere. Burada straswla Roman
mimarisinin bamdan Gotik mimarinin
sonuna kadar kullamimi olan kemer bi-
imleri grlyor. Dikkat edilirse, yuvar-
lak kemer/e balayan kemer biimi, so-
nunda gene yuvadaa dnyor. Asimda
bu dz kirile bafarnokta ve gene dz
kirite bilmektedir. Bylece sluplarm bir
noktadan hareket edip gene ayn nokta-
ya dnd anlalmaktadJr.
oO~Ooo
kanunlarnn tm kurallarna zt bir ykselme fikri icra edilmitiir;
Mimar Papaz Su ger, Gotik yap iin "ruh, madde vm;ttaswla
haline geliybrlf diyordu. Bu sz, Gotik'in srrn aklar.
tnda da bu olay, bu transPosition sz konusudur. Ancak
mimarlnda yap, mozaik giyimle, adeta uhrevi bir devletin
ln telkin eder gibidir. Burada ise ta plaktr ve taa verilen
formla bu hava yaratlmaktadr.
Gotik katedralin i mekanndaki ayaklar, silmeler ve
lardan sonra kaburgalarla da yukar ykselen bir hareket
nr. Darda da risalitler, pencereler, dayanma ayaklar ve uaran.
ma kemerleriyle gene yukar doru trmanan bir hareket
lr. Ancak yapda, kaburgalarn tad arlk, ayak silmeleriy- de zerlerine aldklarndan, klliye olarak yaplmlardr.
le aaya zemine tanrken, darda ha-tonozlarn dar al Ingiliz Gotiinde mekan geliimi olmamtr. Yalnz salon-kilise
ma kuwetterini, dayanma kemerleri ve dayanma ayaklar d
tan topraa iletir. Bylece yukar giden hareketlerin ayn zaman-
da aa doru fonksiyonlar olduu anlalr. Ancak bu tayc bu l-iine gre ayarlanmtr. rnein "early English" slubu,
unsurlar, yukar doru hareket eden biimlerinden dolay ar
lk tadn hissettirmez. Chartres'da, i mekan aksna engel
olan hibir blm grlmez. Bu nedenle yapda emporlara, yani
yan-gemilerin zerindeki ikiici katiara itibar edilmemitir. Ayrca
Chartres'da, raveterin kare blm ikiye ayrlmtr. Bylece
altara doru gidi hzlandrlmtr. Buna "durmadan giden trave-
/er" denmektedir.
Fransz katedralleri, Franszlar iin milli bir sembol olmutur.
Rodin "Katedral/er" ad lt eserinde, "katedraller memleketin sentezi-
dir... Nasl Parthenon Yunanistan' sembol/etiriyorsa, katedral/erde
bizim btn Fransa'miZI bir madde haline getirmitir" diyor. Bu yz~
den Gotik mimari iin Franszlarn milli sluplar denir.
Baz sanat tarihileri, Gotik'in ortaya kmasnda, kaburgann
nemli bir yeri olduu zerinde dururlar. Ancak kaburga bulun-
duu srada henz Gotik'teki tayc fonksiyona sahip deildi. Bu
bakmdan Gotik mimarinin geliiminde bu unsurun nemi byk
olmakla birlikte, kaburgalar yukar ykselen silmeler ormannn
esas olamaz. Burada teknik, byk nem tamaktadr. Fakat o
an mimarn bu teknie Gotik fikir gtrmektedir. Bu, dinsel
tutumun bir anlatm biimidir. Daha 1842'de, Franz Kugler adn
da bir sanat tarihisi, "Handbuch der Kunstgeschichte" adl kitabn
da: "Sanat kavramt, her yerde maddesel bir biim halinde, manevi
hayatt betimler" diyor. Bir bakas da "eer manevi bilin, deiik
bir ierik talep ederse yeni bir stil doar" demektedir.
Gotik'in ulusal bir slup haline gelmesi, Fransa'da ilk kez XIV.
yzylda meydana gelmiti. 1373'te Amiens Katedrali'nde "style
flamboyant" (alev slubu) gryoruz. 1300 tarihinden itibaren
Fransa'da bir fakirleme hakim olur. 1306 tarihinde Yahudilerin
takibi, 1336'da Yzyl Savalar bu lkeyi sarsar. Bylece, yap
faaliyetinin zayflamasnn nedeni aka grlr. Hayat gibi tari-
hi geliim de srekli deildir. Fransa klasik katedrallerle gelii
mini tamamlam ve tarikatlarn sebep olduu yap sanat, XIV.
yzylda hemen hemen tamamen durmutu. Kuzey Fransa'da
GOTil< SANAT 1243
poitou'ya sa/on-kilise; yani yan-gemileriyle orta-gemisi ayn yk-
seklikte olan kilise ekli girmiti. Bu yap ekline, Ingiltere'nin Gotik
mimarisi yardmc olmutur. Ingiltere, Gotik mimariyi Fransa'dan
1175'te Canterbury Katedrali'yle alm, Gotik unsurlarla 1245'te
Westminster-Abbey'i (Londra) ina etmiti. 1500tarihinde tamam- R. 553: 1- YIIdz tonoz. 2-A tonoz.
lanan kilisenin 1740'ta da kuleleri yaplmt. Bu katedral, Ingiliz
krallarnn ta giydii bir yapdr. Bir plana gre, deitirilmeden
ina edilen Salisbury Katedrali (1220-1226) tek olarak kalr. nk
dierleri, ok deiikzamanlarda ina edilmitir. Salisbury'nin por-
tali kk olup heykelsizdir. Fakat zengin bir ssleme, porta! ari
valtiarn sarar. Ingiliz katedralleri ayn zamanda manastr grevini
R. 554: Ingilizlere ait Yildiz tonozlann
mekan, kor tarafndan grlr (Londra tapnak kilisesi). "l-ii"
kaburga sistemleri.
de Ingiltere'de bambaka bir ynde gelimitir. slup devirleri de
1175-1250 yllar arasn alr. Bunu, btn ssleme formlarnn
zenginletirilmesi olan "decorated style" (1250-1340) izler. Sonra
"alev" ya da "balk hava kabarot" formundan gelitirilmi bir
l-ii olan curvilinear style gelir. Bunu da pendicular style (dikey
stil) izler. XV. yzyln sonunda da "Tudor style"i ortaya kar.
Ingiltere'deki l-ii, ss tonazda da etkisini gsterir. Olgun
ve Ge Gotik eserinde bylece Ingilizlere zg bir tonoz biimi
ortaya kar. Bu tonoz biimine milli slup ad verilir. l-iine
uygun olarak dzenlenen bu tonoz slup biimi, 1258 tarihinden
itibaren Westminster-Abbey Katedrali'nde, kor tarafnda grlr. R. 555: Ingiliz Ge Gotik tonozu: XV.
Ancak Salisbury Katedrali'nde, Franszlarn kaburgal ha-tonozu yzy1/. Buna mahyaf tonoz denir.
hala devam etmektedir. Ingiliz Gotiinde, kendine zg kaburgal
tonozlar, apsid ynnde bir st kaburgayla birletirilerek yaplm
tr. Westminster'in orta-gemisindeki tonozlar inai deil, dekora-
R. 556: Mahyal tonozfu St. Mary Ki-
tif bir kaburga sistemi zerine kurulmutur. XIV. yzylda kabur- lisesi. 1192~1233.
galar daha aalm ve "yldz tonoz" (resim 553, 554) biimi
ortaya kmtr. Ancak biz ilk "yldz tonoz"u 1268'de Amiens'in
transeptinde gryoruz. Her durumda bu tarz tonazun yaylma
s, Ingiltere'deki uygulamadan sonra olmutur. Yldz tonazdan
baka, Ingiltere'de "yelpaze tonoz" da ortaya kmt. Hatta dai-
re biim li "ember tonoz" da gene ilk olarak Ingiltere'de grlr.
Anlald zere Ingiltere'de ok zengin bir tonoz eidi domu
tur. Ancak bunlar inai olmaktan ok, dekoratif amaldrlar.
Alman topraklar zerindeki Gotik de Fransa'dan gelmi; kabur-
ga ve dayanma sistemi Fransa'dan alnmt. Fakat biim bak
mndan Alman katedralleri Franszlarnkinden biraz deiiktir.
Trier'deki Liebfrauen Kilisesi'nin (1235-1253) ember biimli
bir plan vard. Marburg'daki Elisabeth Kilisesi ise bir Grek ha
biimindeydi (1235-1300). 1248'de de Fransz klasik katedral-
leri rneindeki Kln Katedrali Mimar Gerhard tarafndan yapl
maya baland. Dikkat edilirse Alman katedralleri, Fransz ya da
Ingilizterinkinden farkl olarak Gotik yap anlayna yenilik getir-
memitir. Ancak bu yaplarda blgelere zg baz yeni zm
2441 DNYA SANAT TARiHi GOTiK SANAT 1245

yollar bulunduu grlr. rnein Amiens'deki ayaklar, ember
biimli olup kelerinde de drder silme bulunduu halde, Kln
Katedrali'nde bu ayaklar "stun demeti" haline geliyor ve silme.
ler tonoz eteine kadar kesilmeden ykseliyordu. 1332'de koru
yaplan Kln Katedrali'nin bitirilmesine 1842 tarihinde balanm
t. (Resim 556, 557)
Strasbourg Katedrali de bir Alman yaps saylr. nk
mimar Alman asll olan Erwin von Steinbach'tr. Hi kukusuz
Steinbach'n plan rozet seviyesine kadar devam etmi, sonradan
plan deitirilmiti. Bu yapnn kuleleri 122.74 m olarak planlan-
mt.
Katedrallerin lsz olarak ykseltilmesi, Yksek Gotik dne-
mini oluturur. Bu Yksek Gotiin ilk rnei Fransa'daki Beauvais
Katedrali'dir. Teknik imkanlar dnlmeden yaplan bu kated-
ral, Gotik'in en cretli yapsyd. Esasen kor tonozu da bu neden-
le kmt. 153 m olan kulesinin de 1573'te kt grlr. deil, yalnz ssleme alannda kald. Ingilizierin Fiowing sluhu
almasdr. Bu katedral beyaz mermerle kapl olduu gibi, l-ii
denen ta oymaclyla btn yap adeta dantela haline getiril-
mitir. Bunun yannda yapda 6000'den fazla heykel olduu d
nlrse, katedralin ne denli ykl olduu anlalr.
GOTIK MIMARININ SON DNEMI
Btn sluplarda olduu gibi, Gotik sanat da sonunda !<en-
di kendini tketmiti. Yksek Gotiin ortaya kmasndan itiba-
ren Fransa'y veba salgn, i savalar ve Ingiltere'yle olan Yzyl
savalar perian etmiti. Bu sefil durum, 1444'te, memleketin
kaybolan te biri yeniden kazanlncaya kadar devam etti. Tekrar
inaat balad zaman, lkedeki mevcut katedral tipi yeniden ele
alnd. Gney Fransa, yapda dikdrtgen salonu seti. Dou ve
Kuzey blgelerde ise, mtevaz yaplar olarak gemisi ayn yk-
seklikte olan bazilika tipi ele alnd. Yaratc almalar mimaride
11 11

R. 557: Ingiliz "Ge Gotik" eserlerin-
den Gfoucester Katedrali. Tonoz bura-
da tay1c1 deil, daha ok dekoratif bir
yap1 unsuru olarak kuflamlm!tlr.
'.li
~
w de kilisenin eski plana gre yaplmasndan vazgeilmi ve yapnn
R. 558: ife-de-France'daki St. Denis
Katedrafi'nin kor tavan (1137-1151 ).
R. 559: ile-de-France'daki St. Denis
Katedrali'nin kor plam.
Ayrca Fransz Gotiinde, ta duvarlarn, yerlerini tamamen pence- benimsenerek bundan style flamboyant" gelitirildL Bu slup,
11
relere terk etmesi de nemli bir zelliktir. Ste. Chapelle (Paris)'de yanan alevlerin bir helezon olarak ykseliini andryordu. Bu
duvarlar ortadan kalkm, yerlerini pencereler kaplamt. Bylece R. 560: Almanya'da U/m Katedrali
nedenle bu dnem yaplar, tektonik iskelelin her tarafn kap- (1377-1543). Ykseklik: 162 m'dir.
''Yksek Gotik" yapsnn yzeylerinde, duvar unsurunun mekanr layan 11bahk hava kabarctJ" motifinden meydana getirilen l-
snrrlamad, bunun yerini yan yana, dar, fakat yksek pencere- iiyle, tatan bir dantel gibi kaplanmt. Bylece yapda, pencere-
lerin ald grlr. Fransa, Beauvais Katedrali'yle Gotik'in en son terden duvarlara ve pencere zerlerindeki vimperglere kadar her
imkanarn denemitir. ey, dantel gibi ilendi. Buna "Gatik Rokokosu" da denir. Bu stil,
ltalya'nn Gotik'e itibar etmedii belirtilmiti. Fakat nemli bir Amiens Katedrali'nde 1373'te yaplan bir kapeliay da etkiledi. XV.
slup hareketi olan Gotik, ltalya'da da etkisini gstermitir. Bu yzyln ortasnda, bu "alev slubu (style 1/amboyant), hemen her
nedenle, Gotik'teki detay benimseyen yaplar burada da gr- tarafa yayld. zellikle kk ve son derece ssl olan St. Maclou
rz. Ancak XIII. ve XIV. yzyllarda, baz Gotik detaylar Kuzey (Rouen) Kilisesi (1434-1470), pencereleri, vimpergleri ve yn-
Gotiinden deil, Gney Fransa Gotiinden ltalya'ya girmitir. l giri ksmyla yukar doru uzanan sivri ularyla, bir diken tar- R. 561: Byk Kar/' at zerinde gs-
Zisterzienser tarikat tarafndan Erken Gotik slubu ltalya'ya geti- las halini ald. Bylece Gotik'in sonunda, bu slupla ilgili formun teren bir leyke/ (800 yllar civan). Bu
rilmitir. Bu eserlerden en nemlisi Floransa'daki kilisedir. Bu yap heyke/, Romallarda ve Rnesans'ta
zld ve delik peik bir dantela yznden yapda belirgin grdklerimiz gibi byk boyutta de-
nn esas gemi ksmna 1296 tarihinden itibaren balanm, dou biim kalmad saptanr. ildir.
ksm ise 1357-1434 tarihlerinde yaplmtr. Bu yapda slup fark- Bu zellii ispanya Gotii de gsterir. Ispanya'da Islam kltr-
lar ak olarak grlr.ltalya'daki yaplar arasnda, bandan sonu- nn etkisi altnda domu olan Mudejar slubu'nun yzeyleri par-
na kadar Gotik plana gre yaplan tek eser, Milana'daki katedral- alayan sistemi, Hristiyanlk tarafndan alnnca, kk paral bir
dir (1387-1418). Buna Sta. Maria del Fiore de denir. ssleme, form btnln ortadan kaldrmt. Mudejar slubu-
Floransa Katedrali'nin yaplmas 1301 tarihinde durmu, son nun, Hristiyan katedraliyle birletirilmesi, lspanyol Gotik sanatn
ra 1334 tarihinde yeniden yaplmasna Giotto atanmt. 1357'de kendiliinden bir form zlmesine gtrmt. Bylece Fransa,
Ingiltere ve Ispanya' da, Gotik'in sonunda bir paralama hrsnn
bazili ka ksm, yani orta-gemi kare travelerle, yanlar ise dikdrtgen
mimariyi ortadan kaldrd gzlemlenir.
travelerle kapatlmt. Fakat buna ramen yapnn esas gemisiyle Mudejar slubunun Fransz Gotii'yle birlemesi, "Estilo flo-
dou ksmlar farkl bir yap anlayyla bitirilmiti. rida" denilen bu paralayc slubu dourdu. Bu, "flawing" ve
ltalyan Gotik yaplarndan olan Milana Katedrali, Sevilla'daki "flamboyant" sluplarna tamamen uyuyordu. Mudejar slubu,
katedralden ok daha byktr. Bu yapnn mimarlar ncele- mekan resmini de etkisi altnda brakmt. Araplardan kalma Islam
ri Lombardiyallard. Bunlar yapnn Kuzey Gotiine gre yapl slubunun ispanya Barounu ne denli etkilediini anlamak iin,
masna girimilerdi. Lombardiyallardan sonra, Ulm Katedrali'yle Toledo Katedrali'nin durumunu incelemek yeter. Bu yap ilk kez
Strasbourg Katedrali'nin kuzey kulesini yapan Alman mima- 587'de yaplmt. 1 085'te lspanyollar bu blgeyi aldktan son-
r Ulrich von Ensingen yapya devam etti. Yap, Kln Katedrali ra, tekrar kilise haline sokulmu fakat sonunda yklmt. Bunun
gibi be gemili idi. Bunu da gemili bir apraz-gemi kesiyor yerine, 1227'de be gemili bir katedral olarak kurulan yeni yap,
du. Buradaki ltalyan slubu, katedralin cephesinde kulelerin yer Bourges Katedrali rnek alnarak yaplmt. Ancak 1493'ten nce
2461 DNYA SANAT TARiHi
R. 562: Chartres Katedrali'nin bati por-
talindeki elbise/i drt figr (1140).
R. 563: Strasbourg Katedrali'nde "Ekk-
lesia" ad verifen figr (1220-1230 yil-
lan OfOSI).
GOTiK SANAT 1247
yaplm olan blmleri, politik bakmdan tamamen ortadan vcut, fizik gzellikle ifade edilmez. Ayrca kap ve portaller cana-
kalkm bir kltrn sanat etkisini nasl srdrdn ak ola- var konular, pelikan kular, alegoriler, bakire, meyve toplayan
rak gsterir. Yapda stalaktitler yer ald gibi, eek srt kemer iftiler gibi resimlerle doldurulur. Aylar, sembolik olarak gsteri-
denilen ya da drt merkezli ka kemer kullanlmt. Bundan lir. Aslan motifleri, vaftiz yalann evresini biimlendiren primi-
baka Zaragoza Katedrali'nde de Islam yaplarnn mavi inileri, til halk sanatlar slubundaki rlyefler, kap tokmaklar ve stun
a-tonozlarda kaplama olarak kullanlmt. Bu yaplarn be gemi- balklarnda, gene efsanevi canavarlarn simetrik motifli rlyefleri
li salon kilisesi, Ge Gotik'le ynsUz bir stun ormanna dn yer alr. Bu balklarda ss unsurlaryla figratif unsurlar yan yana
yordu. (Resim 557, 558) gelir. Hayvan ve insan bal konsollarla, Roman yaplarnn iine
Ingiltere'de de Gotik'in sonunda yaplarn adeta mekan iin heykel sanatnn girdii grlr. zellikle 00 tarihinden sonra
deil dekor iin yapld sanlr. Flamboyant slup, yaplara tama- bu motifler oalr.
men egemen olur. XVI. yzyln bandan ortalarna kadar, yani
aa yukar 50 yl, stnden baslm bir kemer biimi olan "Tudor GOTIK HEYKELI R. 564: Naumburg Domu'ndaki "Ak-
am yemei" adli heykel grubu. Yksek
kemeri" hi:'ikim olur. Bu bize, sivri kemerli Gotik'in yerini, yava 1150 tarihinden itibaren, Chartres Kilisesi'nde portal kenarlar rlyefin yer yer zeminden ayrtlan ikn
yava d ze, yani yatay hatlara braktn gsterir. Ayrca ayn yk- na ve arivaltun i taraflarna, arkaik sluplu figrler sralan r. Bu tiiar ve yzlerde ruhi ifadenin belirtil-
seklikteki gemili bazilika (salon-kilise), Ingiltere, Almanya ve heykeller, btn arkaik heykellerde olduu gibi insan stun bii- mesi, tipik bir barak slubu gsterir.
Fransa'da benimsenen yap tipi olur. Bylece Rnesans'n benim- minde gstermektedir. Heykellerin yzleri, durgun ve ifadesiz Dikkat edilirse, optik gzlemin ok sa
lam olduu grlr.
seyecei salon-kilise tipine vanld hayretle grlr. Demek ki olmasna ramen, gene de bir doa gzlemine sahiptir. Ancak
slup, nce yatay hat/ yap ve unsurlarmdan hareket etmi, sivrilmi, btn vcudu kaplayan elbisenin kvrmlar, bir stunun yivleri
heyecan sndkten sonra yeniden yatay hat/ara dnmtr. gibi birbirlerine paraleldir. Bunlar bir kuma kvrmn optik ifade-
Bu durum kemer geliiminde de grlr. rnein yuvarlak sinde deildirler. Chartres'n arivoltu iindeki stunlarn dikey-
kemerle balayan Roman sanat, Gotik balangcnda sivri kemer liinde olan bu heykeller, lsa'nn atalarn temsil ederler. 5o
haline gelmi, Olgun Gotik'te daha da sivrilmi ve uzamtr, ile 1200 tarihleri arasnda, insann fizik ifadesini benimsemeyen
Heyecan durmaya balaynca, kemer sivrilii inmeye balam ve Karolyn ve hatta ondan nceki devir sanatlarnn aksine, bu insan-
eek srt kemer, Tudor kemeriyle gene yataya doru inmitir. Bu larn yzlerinde ideal, fizik vcut biimleriyle yer yer barak anla-
ilgin geliim, yap sanatnn 400 yl iinde bir ember izip, ayn tmlarn balad grlr. Bylece Avrupa sanatnda Antika'a
noktaya geldiini ayrca aklar. ait deerlerin yeniden diriltilmeye balad anlalr. Insan yzle-
rinde natralist bir gzlem grlmemekle beraber, gene de yz-
Roman heykeli de optik grntnn taa nakledilmeye baladna tank olunur.
Erken Roman kiliseleri tamamen heykelsiz ve resimsizdir. Yap Strasbourg Katedrali'ndeki Synagoge'u temsil eden kadn heyke-
yzeyleri plak, dz bir grntedir. nk, bu an din adam- linde, kadn vcudunun idealize edildiini, hatta klasik bir anla-
R. 565: Bamberg Domu'nda bulunan
lar iin dnyevi deerlerin nemi yoktur. Nefs'le ilgili her ey, tma doru gidildiini ve bunda baar da gsterildiini gryo- atli heykeli. Katedrafin iinde bulunan
onlar iin nemsizdir. Bu nedenle, Roman yaplarnda heykelin ruz. Vcudun gerginliini gsteren elbise kvrmlarnda, Rnesans bu heykel, Alman Gotik heykelinin en
sonradan yer aldn gryoruz. zellikle tun dkm kaplar heykeltra gibi fizik gzellie nem verilmi ve bunda baar gs- gzel klasik rneklerinden biridir.
yapldktan sonra, heykel bu kap yzeylerinde yer alyor. ilk kez terilmitir. Ellerdeki doal ifade de, fizik gzlemin ne dereceye gel-
XII. yzyl baladktan sonra, heykel yap iine giriyor. IV. ve V. diini bize gsterir. Bylece Chartres'n bat portalindeki heykel-
yzylda ilk Hristiyanlk kiliselerinde, ltalya'da baz aa kapla le, 220 tarihlerinde Strasbourg Katedrali'nin apraz-gemi por-
rn zerinde rlyefler grlyor. Bunlarn tun dkm ise ancak talinde yer alan Synagoge heykeli arasndaki slup farkn anl
000 yllarndan sonradr. Bu alardan yani 000 yllarndan ba yoruz. Bu Strasbourg heykeli, klasik slubun olgun bir rneidir.
layarak, heykel sanatyla asillerin bile ilgilendii grlyor. nk Reims Katedrali'ndeki Marien adndaki kadnn heykeli de, ayn
bu sralarda heykel sanat kutsal, esrarengiz bir meslek olarak Synagoge heykelindeki klasik ifade yumuakln ve kvrmlardaki
grlmektedir. yle ki, ilk kez Ge Gotik'ten sonra heykel sanat doasal d gsterir. Biz artk Chartres'daki o stun vcutlar,
nn el sanatlar arasnda kabul edildii grlyor. o frontal biimlendirmeyi grmyoruz. Hatta 220 yllarndan iti-
Fakat heykel iin bir gelenek olmadndan, kompozisyon- baren yzlerde, barak slubun zelliklerinden biri olan psikolojik
lar minyatre balanyordu. ilk heykel-rlyef konular, gnah, i ifadesini gzlemliyoruz. Reims Katedrali'ndeki bol kvrml elbi-
Cennetten kovulma vb. gibi dinseldir. Altarlar, eitli kymetli ta selere sahip olan kadn ve erkek heykellerinde, gerek yz ifadele-
larla da sslenir. Antependium denilen, altar masasnn n tara- ri, gerekse elierin havaya kalkmalar, bize barak sluplu Gotik hey-
fnda da heykel-rlyef sslemelerine yer verilir. Bunlarn yann kelinin grlmeye baladn aklyor. Bu nedenle, aa yukar
da "Crucifixe" denilen armhlar da, rlyef sanat iin alma 250 tarihlerinden itibaren, Gotik heykel sanatnda, barak slup
konusu olur. Bu armhlarda lsa, btn strabyla belirtilir. Fakat aamasnn balad anlalyor. 50 tarihlerinde arkaik zellik-
2481 DNYA SANAT TARiHi
R. 566: Almanya'da Naumburg Do-
m.u'nu yaptiranlarm heyke/leri (1249).
R. 567: Reims Katedrafi'nin batt porta-
linde bulunan ve "Felaket Grubu" ad1
verilen iki kadm figr (7 230).
ler gsteren Gotik heykeli, bylece, aa yukar bir yzyl crne ""'
arkaik-Klasik-Barak slup emberini tamamlam oluyor.
Ite 1300 tarihlerinden itibaren Kuzey'deki bu yaratc casma.
lara paralel olarak Gney'de !talya' da da, yeni bir hareketin sr-
drldne tank oluyoruz. Gotik'i barbar sanat olarak kabul
eden !talya, Gotik sluba ilgi gstermemiti. ltalya'da Gotik yap
gelenei de yoktu (M ila no Katedrali hari). Bu bakmdan Kuzey ve
Orta Avrupa'daki Gotik sanat anlayna bir tepki olarak, ltalya'da
adeta bir Prota-Rnesans hareketi balyor. Bu hareketin ayrntlar
Prota-Rnesans yani n-Rnesans incelenirken grlecektir.
Gotik mimaride yer alan heykel de, "ile-de:France" denilen Paris
civarnda ilk rneini verdi. Porta! kenarlarndaki stunlar, insan
biimine getiren gr, heykeli bir ss unsuru olarak deerlendir
memitir. Gotik katedrallerde yer alan heykeller, Gotik slubun
zelliklerini paylarlar. Dolaysyla yap ve heykel bir btn olu
turur. ok paral yap yzeylerinde, binlerce heykelin yer alma-
s, Hint pagoda ve stupalaryla bir benzerlik gsterir. Chartres
Kilisesi'nde SOOO'den fazla heykel olduu dnlrse, bu yapla
rn ne denli bir heykel giyimi iindeolduklar anlalr. Arivaltlarn 1455'te len Lorenzo Ghiberti ise gene Gotik zelli ki i heykelleriyle
da ne ekilde bir heykel israf iinde olduklar, resimlerde ak ola-
rak grlmektedir. Fransz katedrallerinde bu tam tersinedir. Yani
heykeller yap iinde, d yzeylerdekinden daha oktur. Gemiler
arasndaki ayaklarn gvdeleri zerinde, baldahinlerle talandrl
m olarak heykeller yer alr ve yap iini ssler. Gotik'in balang almalarna nemli katklarda bulunmutur. Bu katklarn neden-
cnda, portallerdeki heykeller karyatidlere benzerler ve arkaik ifa-
deleri vardr. Elbiseler, yukardan aa, stun yivleri gibi birbirle-
rine paralel kvrmlarla biimlendirilmilerdir. Bu ilk devreden son-
ra, heykellerdeki frontal ve kat ifade kaybolur. Heykellerin vcut-
lar, stuna benzeyen kitlesel ifadesini kaybeder ve vcut hafif
bir ekilde saa, sola ba ve gvdesiyle dnmeye balar. Charles
Katedrali'nin portali iindeki heykeller Gotik'in arkaik sluplu hey-
kelleridir. Bunun yannda gene bu katedralin apraz-gemisiyle
narteksinde, 1220-1240 aras yaplm olan klasik sluplu hey-
keller vardr. Ayn ekilde, 1210-1220 arasnda, Paris'teki Notre
Dame Katedrali'nde yaplm heykelleryle Amiens'in bat porta-
lindeki heykeller de klasik slupludurlar.
Getik-klasik heykelle, antik-klasik heykel arasnda, farkl gr-
nler vardr. Gotik-klasikte, elbise kvrmlar bir (S) hareketi yapar.
Elbiseli figr, Gotik heykelin yeni bir buluudur. Ancak Gotik hey-
kelin stun biimli figrleriyle, Grekin stun grevi yapan heykel-
leri (karyatidler) arasnda slup benzerlii de ak olarak grlr. tr. Bu gzleme nem veri, incelerneyi gerekli klmtr. Karolyn
Ancak, Grek sanatyla Gotik arasndaki nemli ayrlk, Grek sana-
trnn dnyevi-fizik yapya ve yapsal kurulua, Gotik'in ise manevi
gzellie ve dekcra nem vermesidir. Bunun yannda Gotik hey~
kelde nemli bir zellik daha vardr. Strasbourg'daki Synagoge
heykeli, btn manevi deerlerine ramen, klasik lleri yans lar, antik sanatn eserlerini anlamay kolaylatrm ve Antikite ide-
tan kadnn ffzik gzelliini ifade etmeyi ama edinmitir. Esasen
bu husus, fizik gzelliin Gotik'le birlikte bir bakma incelendii
ni de gsteriyor.
GOTiK SANAT 1249
Gotik kilise sanat dier taraftan aa heykelciliini de gelitir
mitir. Gotik dnemin aa heykelleri boyandndan, kukla etkisi
yaparlar. Hatta bunlara doal sa ve camdan gz bile taklmtr.
Ayrca, Gotik heykelin bir dier zellii, zellikle XIII. yzyldan
itibaren insan psikolojisini yzde yanstmasdr. Bu yz ifadesi, bil-
diimiz gibi barak sluplu heykellerde grlr.
XIV. yzylda bir mezar heykeli de geliir. Bu heykeller, len
kimsenin portresini canlandrmak iin yaplmtr. Bylece, kii
ye zg ifadenin yansmas sz konusu olunca, barok slubun
bu dneme hakim olduu ortaya kar. Tahta heykellerde oldu-
u gibi, bu mezar heykelleri de boyanr. Ispanya'daki Tarragona
Katedrali'nin heykellerini yapanlar yabanclardr ve zellikle Alman
heykelcilerdir. Ispanya! mezar heykelciliini Felemenkli ve Alman
heykelciler, ayrca Mudejar slubunun formlar etkilemitir.
Ingiliz Gotik katedrallerinde, Franszlarnkine oranla daha az
heykel vardr. !talyan Gotik heykelinde ise doa gzlemine ok
nem verilmitir. Pisano'nun (XIV. yzyln ba) Gotik zellikil
heykeller yapt grlr. Rnesans'n hazrlayclarndan olan ve
n yapmtr. Yukar ltalya'daki katedrallerin cephelerini ssleyen
Mattea da Campione ile Bonino da Campione, atl fgr temas R. 568: GioVanni Pisano. Madonna.
Padua (1305).
n Roma heykelinden sonra ilk uygulayan heykelcilerdir. Milana
Katedrali'yle heykel sanat hareket kazanm ve Rnesans'n heykel
leri zerinde durulacaktr . .Alman Gotik heykeli, yap dnda, iin-
de olduu kadar gelimemitir. Bu ynyle de Fransz Gotik mima- R. 569: Cimabue. Peygamberlerin ze-
risinden bir ayrlk gsterir. Alman Gotik heykelinin gelimesi 1220 rinde bir tahta oturmu Meryem res-
tarihinden sonradr. Bamberg, Paderborn, Freiburg ve Strasbourg mi. Floransa Uffizi Mzesi (7 280 ylla
r civan).
katedrallerinde klasik sluplu heykeller yer alr.
1400 tarihlerinden itibaren Gotik heykelde yu muama grlr.
Gzel Madonnalar biimlendirilir. Realizmadan ok bir idealizma
ve gzelletirme yannda ruhsal ifade nem kazanr. Gotik hey-
kelin en nemli eserleri Ge Gotik dneminde yaplr. Heykeller
oalr. Kanatl altarlar, mezar heykelleri, "kutsal ev" temas, sanat-
larn alma konular olur. Gotik'in en nemli aa heykelleri-
ni yontan Alman heykelcisi Riemenschneider, bu an nemli bir
sanats olarak belirir.
Gotik heykel ve resim, Rnesans'n sanat ve bilim alanlarnn
gelimesine nemli katkda bulunmutur. Gotik, manevi inancn
sanatn verdii halde, insann tasvirinde doa etdn ele alm
sanatnn banda, insan hareketlerinin izilmesinin doa etdyle
kolaylaaca Byk Karl tarafndan aklanmt. Ancak, XIV. yz-
yldan itibaren insan etdnn optik ifadesine, ressam ve heykel-
ciler gittike daha byk bir hrsla sarlmlard. Bu ilginin sonu-
alizm i, Rnesans'n amac olmutu. Bu bakmdan, byk bir tezat
olmakla birlikte, Gotik'in manevi dnyas iinde, dnyevi bir sana-
tn esaslar hazrlanmt.
2501 DNYA SANAT TARiHi GOTiK SANAT 1251

GOTIK RESIM SANATI artyor, hem de eski gelenei geride brakan almalar yapl
Gotik'te yap duvarlar paraland iin, Roman mimarisindeki yor. Bu resimlerin Kuzey ve Orta Avrupa'daki zelliklerinin ortak
fresk gibi, duvar resimlerine yer kalmamtr. Bunun yerine, duvar- noktas, doa gzlemidir. Lokal baz zelliklere ramen, genellik-
lar boydan boya paralayan pencerelerde, renkli bir vitray sanat le Giotto'nun mekan ifadesiyle Fransa'daki "yumuak slup"un,
gelimitir. Chartres, Reims, Amiens ve St. Chapelle gibi katedral- Kuzey ve Orta Avrupa'ya etki yaptn ve bu lkelere sanatla
lerin vitraylar, byk atlyelerin kurulmasn gerektirmitir. rn Gney'den getirildiklerini gryoruz. Kuzey Avrupa sanat
Tablo resmi XIV. yzyldan itibaren de, Burgund ve Hollanda larnn, kitap resminin geleneklerini tablo resminde srdrdk-
topraklarnda doar. 1400 tarihinde Melchior Breederlam adl bir lerine ve yaldzn XIV. yzyln sonuna kadar devam ettirildiine
ressam, bir kilisenin altarna bir prensin resmini yapmt. Sonra da tank oluyoruz. Fransz saraylarnda, ihtirasl bir koleksiyon mera-
Tours okulunun ustas olan jean Fouquet (142?-1480) ile Rnesans knn balad ve mesenliin (sanat koruyuculuunun) bu devre-
kaps zorlanyordu. lerde Avrupa'daki sanat hareketlerinin gelimesine ve yaylmas
Kitap resmi, niversite ehri olan Paris'te, gelimek iin nem- na yardm ettii anlalyor.
li bir zemin bulmutur. XIII-XIV. yzyln ilk yarsnda, yzeysel- Resim sanatnn Gotik ada nem kazanmasnn nedenlerin-
dekoratif minyatrler yapld. Bunlarda mekann boyutlu ifade- den biri de, kiliselerde altar resimlerine nem verilmesidir. Bunlar R. 572: Giotto: "Msr'a ka". Bu re-
simde Gotik resim sanatnn zeflikferi-
siyle vcudun hacimli biimi denenmeye balanm; 1440'tan iti- paravana gibi iki ya da kanatldr ve kanatlar birbirlerine men- ni tespit edemeyiz. nk en bata, al-
baren de Felemenk ressamlaryla kitap resmi, yeniden hareketlen- teelerle balanmtr. Iki kanatl olanna "diptychon", kanat- tm yaldz bu resimde yoktur.
R. 570: Roman sanatnn resim rnek- miti. Fransa'da da jean Fouquet ile Gotik minyatrn, dolaysyla l olanna "triptychon" den ilir. Yalnz St. Veits-Domu'nda 60 tane
ferinden. yaldzl fonu olan resimlerin son bulduu ve dekoratif Gotik min- altarresmi olduu dnlrse bu sralarda Avrupa'da ne denli bir
yatrn sona erdii grlyordu. resim almasnn yapld anlalr. Kiliselerin bulunduu Prag,
!talya' da XIII. yzyln sonuna kadar "Maniera Greco" denilen Hamburg, Londra, Bhme gibi ehirler bu nedenle hep sanat
Bizans slubu hakimdi. Bu gelenekten kurtulu, zellikle 1302 merkezleri olmutu. Bu ehirlerin arasnda karlkl sanat ilikisi
tarihinde len Floransal Usta Cimabue ile balar. Bu gelenei geri- olduu gibi, ltalyan ehirlerinin de bu blgelerle balantlar var-
de brakan ilk alma Meryem'in tahta oturmu resmidir. dr. Bu lkelerin resimlerinde izgi karakteri, daima ortak zellikti.
Giotto'nun, Assisi ve Padua'daki fresklerinde, vcut hacimleri- Btn resimler, kitap resminin geleneine bal olarak guvaj tek-
ni modle etmeye balad ve bunda baanya ulat, dolaysy niiyle yaplyordu. Yzeysel lekeler ve niversal k bu resimle-
la yzeysel resimden boyutlu ifadeye ynelindii grlr. Fakat ri biimlendirme imkanlar olarak kullanlmaktayd. Renkler itiba-
bu fresklerde grlen doa biimleri, figr yzleri ve hareketle- ri idi. Bu itibarilik, renklerin model karsnda uygulanmamasn R. 573: Fra Angelico: "lsa ve Melek-
ri, optik gzleme ramen, kiiye zg deil, greli bir biimlen- dan ileri geliyordu. ler."
dirme iindedir. Bu bakmdan, Gotik gelenekten kurtulma sra Kln resimekolnn hem mistik, hem de Meryem'in kutsallat
larnda yaplan doa gzlemlerin in, ancak itibari yzler ve figr- rlmas nda nemli bir yeri vardr. Konular Meryem ve lsa' dr. Kln
ler yaplmasna olanak verdii grlr. Giotto'nun bu yeni biim- ekolnn nemli ressam Stefan Lochner'dir (XV. yzyln ikinci
lendirme anlay, onu izleyenlerce ve talebeleri tarafndan sr- yarsnda almtr).
drld. Gene o sralarda, Simone Martini (1284-1344) Siena'da italyan Gotiini, Siena ekolnn dnda, Umbria ekolnn usta-
Floransa anlayndan ok, Gotik ressam olarak grevlendirilmi s Gentile da Fabriano da temsil eder. XVI. yzyln ilk sanat tarihi- R. 574: Stefan Loclner: "Tapnakta
R. 571: Simone Martini. lsa'ya gebe ti. Fakat Giotto olsun, Simone Martini olsun, itibari renk ve belir- si Vasari, ondan "Onun eli ismi gibi yumuaktr" diye bahsediyor- ocuk lsa".
kalaca, melek tarafmdan Meryem'e
bildiriliyor. F/oransa, Uffizi Mzesi
li zellikleri olmayan figrler resmetmilerdir. Konular dini olan du. Bu sanat, Venedik ve Floransa resim sanatna nemli etkiler
(1333). bu resimlerde Martini, ssleme unsurlarnn etkisinden kendini yapmtr. Fabriano, Kuzey italya'da yerlemitir. Verona ve Pa dua
kurtaramad gibi, altn yaldz da brakmamtr. Bu bakmdan ona Gotik sanat, Venedik de, Bizans sanatnn altn renginin zen-
Giotto'yla arasnda ak bir fark grlr. ginliini telkin etmitir. Bu Gotik ve Bizans sentezi, Fabriano'yu
Giotto'nun yolunda gidenlerden Larenzetti Kardeler, ayn byleeiyi bir ifadeye ulatrmtr. Bu nedenle onun resmi bir
zamanda onun seviyesine de ulamak istiyorlard. Her iki karde, cennet, bir efsane havasndadr. Gentile da Fabriano, desenin-
hacimli biimlendirmeye nem verdiklerinden, mekan ve derin- de kk detaylarn belirlenmesine nem verdiinden, derin-
lik ifadesinde Giotto'dan daha fazla baar gstermilerdir. Gentile likten yoksun bir ifadeye dmt. Ayrca resim yzeyi, detay
da Fabriano da izim bakmndan doa gzlemine nem vermi belirlemesi yznden btnden uzaktam ve minyatr esprisin-
tir. Ancak Fabriano, Gotik resmin nemli zelliklerinden biri olan de kalmt. Bu bakmdan Fabriano, plastik anlatmdan uzaklaan
yaldz kullanmaya devam etmi ve sslemeye, Gotik'te olduu ve Rnesans' geciktiren bir sanat olarak grlr. Fabriano min-
gibi nem vermitir. Bunun yannda figrlerin gzelletirilmele yatrms ve dekoratif ifadesine ramen, etd ynyle gene de
rini ihmal etmemitir. inceleyici bir sanat olarak dikkati eker. Krallarn Secdesi (1423),
Grlyor ki, ltalya'da hem doa gzleminin nemi gittike Madonna ve bir de Triptychon'u, ilgi eken eserleri arasndadr.
2521 DNYA SANAT TARiHi
R. 575: Wittingau A/tafl. Yeniden do-
u. 1380. Prag. National Ga/lerie.
R. 576: Ingiliz Gotik resimlerinden bi-
ri. "Wi/ton-Diptychon". 1415. Resimde
zemin dz altn ya/dzdr.
R. 577: Stefan Lochner, Meryem ve Gl
arda. 1440.
Umbria'nn bu Gotik sanats karsnda, Giotto'nun resmin-
de yeni bir dnya gren Siena ekol, nceleri pek sessiz kald. islam Simat
Masaccio bile bir mddet hareketsiz .olarak almalarn srdr-
d. Hatta n sahibi olduktan sonra bile onun bu ssl ve ykl ese-
ri, etkilerini bir sre srdrd. Gotik ve Bizans eserlerinin bir sen-
tezi olarak kabul edilen Fabriano'nun eseri, Venedik'te, bu kent
iin yaratlm bir sanat olarak byk itibar kazand. Resimlerinde
Venedik'in Gotik sarayiarna uygun bir hava da vard. )acopo Beliini
Arap plastik sanatlarnn ksa zamanda btn Akdeniz evresi-
ve baz ressamlar, pek nemli kiiler olmamakla birlikte onun slu-
ne yaylmasn basit bir ordu baarsna balamak yanltr. Islam
bunu srdrdler. Ancak Fabriano kendi yolundan giden nem-
sanatnn~ yaratclar yalnz Araplar deildi. Arabistan yarmada
li bir sanat buldu. Bu Pisanello (1395-145S) idi. Pisal olan bu
snda dogan bu nancn yaylmasnda, Araplardan ba<ka o" n
sanat, Verona'da byd. Fabriano ve dier Saray Gotiinin res-
samlar gibi, birok seyahat yapt. Venedik'te Fabriano'yla birlik-
Af .. . ,
ran~ .. ganstan, Turkstan ve btn Kuzeyle Orta Afrika halkla-
asya,
nb_uy~k aba. harcamlardr. Demek ki, deiik halklar Islam kl-
te alt (1425). Roma, Milano ve dier birok \talyan kentinde
turunu geltrmler ve muazzam bir Islam imparatorluunun
nemli almalar yapt. Fabriano gibi eserlerinde ssl eyalar,
olumasna yardmc olmulardr. (Bu nedenle, Islam sanatna
btn ayrntlaryla belirtmeye alt. Elbise kvrmlar ve sslerini
Arap sana!' dyernek, Suut Kemal Yetkin'in dedii gibi "Islam lke-
itibari biim ve renklerde boyad. Pisanello, doa etdn ihmal
1en san~t ~me yerinde olur. Islamlk ksa zamanda, yukarda
ediyor ve ezbere, kendi hayal gcne dayanarak tamamen itibari
saylan ulkeler egemenlii altna almtr. Araplar Sami rktan olup
sahneler boyuyordu. "Evliya Eustcahius'e Grnen Hayal", "Prenses
nce Mezopotamya'da Akkadlar zamannda grlyorlar. I..
ile Evliya Georg" gibi eserleri bugne kalmtr. Iyi bir desenci olma-
1000 yll~rnd~ Arabistan'da birok krallk yayor. Hristiyanln
sna ramen, belirtildii gibi, zengin bir hayal gc olduundan,
A:abstan a grmesnden sonra birok savalar grlyor. v.
resimlerinde acayip giysiler yer alr. Fabriano gibi nemli bir port-
yuzylda Arabstan, Habeilerin istilasna uruyor. 575 yllarnda
red olarak dikkati eker. Pisano antik sarkolajlarn motiflerini kop-
lranllarn saldrsyla Habeistan egemenlii sona eriyor. Arap yar-
ya ediyor, geometrik, bilimsel perspektif ve madalyon sanat ze.
~.adas!n.n kuzeyinde, Petre civarnda kurulanNabat krall, I.S. ilk R. 578: mewe Camii'nin plan. am.
rinde alyordu. Boya resim olarak ondan bugne kalan, iki port-
yuzyl nde Romallarn idaresine giriyor. Msr'da Romallardan
re, iki fresk ve iki tablodur. Portreleri dolaysyla, kiiyle ilgili hma-
nce Ptolome'~i~. bir devleti vard. Romal'lara kadar Arap yarma-
nist grlerin kendisine etki yapt kabul edilir. Onu, Gotik yolda
d~s~da hep ku uk devletler grlyor. ilk kez lslamlkla Araplar
giden nceki sanatlardan ayran nemli zellii, resim kuruluun~
buyuk br devlet kuruyorlar. Muhammed 17 Nisan 571 'de do~
da gsterdii niteliklerdir. Tablo yzeyinde, figrler dnda kalan 61 O' d b gar,
, a r.eY.gam er o ur 622'de Mekke'den Medine'ye hicret eder,
bo yerlerin etdne nem vermesi, yapt madalyon almala
632 de olur. Surye 636'da, Msr 639'da Mezopotamya 641'de
rnn sonunda vard bir gr olarak kabul edilir. Resimlerinde1
KuzeyAfrika 647-709 arasnda, Iran 651 'de, Ispanya 711-712 ara:
Fabriano'nun ok ykl sslemesini bulmak mmkn deildir.
snda ~al edlr. 661 'de Emevi Devleti kurulur, 714'te Kagar al
Desenlerinde kendine zg bir stilin olanaklarn sezdirir. Ancak
nr. 732 de Fransa'da Poitiers Meydan Sava olur. 673-678 ara-
Pisanello, Fabriano gibi yzeysel kalmam ve 1441 yllarndaki
s ls~anbul kuatlr. 717-720 arasnda Bizans ikinci kez kuatlr.
portrelerinde, kiisel baz zellikleri belirlemeyi baarmtr.
750 de Emev Devlet yklr ve Abbasi Devleti kurulur. 751 'de
ltalya'da Gotik resmin heyecan Pisanello'yla biter. Ondan son-
Arapl~rla inliler arasnda Talas Sava yaplr. 756'da Endls
ra da XVI. yzyln ortalarna kadar, Gotik'le ilgili baz etkiler tara
Emev Devl~t kurulur. 800 tarihlerinden itibaren Trkler toplu
resim sanatnda devam eder. Gotik resmin yzeysel lik, ssllk ve
halde A~b~s hzmetine grerler. Abbasi Imparatorluu'nun yava
katlkiarna ramen, doa etdn srdrmesi, Rnesans'n olu~
yava ozulmesiyle imparatorluk topraklarnda eitli devletler
masna nemli katkda bulunmutur. Bu etdn Gotik heykelde
kurul~r ve sah~eye Trkler kar. Seluklular Anadolu'ya inerler.
de nemli yeri olduunu grdk. Ite bu niteliklerle Gotik resim
1492 de Endulus Em evi Devleti yklr.
ve heykel sanatnn, Rnesans aratrmalarna yardmc olduu
. Araplar, VIII. yzyldan XII. yzyla kadar Grek felsefe ve bilimi-
nu ve bu nedenle Gotik'e "Gotik Rnesans" denildiini saptyo
nn m rasna konmular ve bu alanlar gelitirmilerdir. Badat ve
ruz. llerde inceleyeceimiz Rnesans sanatnda, bu almalann
Kordaba'da niversiteler, okullar kurulur, btn Grek yazar ve filo-
ne denli rol olduunu daha iyi anlayacaz.
~oflarnn eserler Arapaya evrilir. Matematik bilgini EI-Harizmi
~.bn lk kez ortaya koyar. Ebulvefa, sins ve kosins cetvellerini
duzenler. lbni Sina geometri, kimya ve tp alannda aratrmalar
yapar. XVII. yzyla kadar Avrupa niversitelerinde lbni Sina'nn
254/ DNYA SANATTARiHi
tp eserleri okutulmutur. Eblvefa, ayrca trigonometrik izim-
leri bulmu ve bunlar kresel trigonometriye uygulamtr. El
Hazin, optik, yansma ve krlma zerine ilk kez deneyler yapar.
Bilimsel konular gibi, Arapfelsefesi de Eski Yunan'n btn mira-
sna sahip olur. EI-Kindi (l. 872), El A-ari (876-935), Farabi (l.
951 ), EI-Gazali gibi filozoflar Arap felsefesini tamamen Grek felse-
fesi zerine kurduklar gibi, Grek filozoflarnn esasl bir kritiini de
yaparlar. Eer Araplar, gerekten Grek eserlerini Arapaya evir-
R. 579: am'da Byk Cami'nin avlu- meselerdi, bugn bu kitaplarn ortadan tamamen kalkm olaca
su. n dnmek yanl olmaz.
Islam mimarisinin yaratclar olan uluslarn; ayn litrjik gerek-'
lere ramen birbirlerinden farkl biimlere gitmeleri, her birinin,
litrji dnda baka baka isekiere cevap verme zorunluunda
olmalarndan ileri gelmitir. Hi kukusuz, dokusu ok zor zm-
lenebilen bu yap bnyelerini ayrp snflandrmak, zelliklerini
saptamak, burada ancak ana hatlaryla olacaktr. Islam mimarisi-
nin ana konusu camidir. Fakat Islam lkelerinde yalnz bu motif.
bile ok eitli biimlerdedir. Bir Arap camii ile bir Iran camii, ayn
fonksiyona sahip olduklar halde, biim bakmndan ayr kompo-
zisyonlarla yaplmlardr. Bunlar gibi Trk cami formunun da ayr
bir geliim gsterdiini saptyoruz.
Bir mimariyi biim ve ina etme bakmndan etkileyen eler
arasnda, iklim ve corafi durum da vardr. Bunlara toplum gele-
nekleriyle, yerli yap geleneklerini de katmak gerekir. Biz bugn
Iran mimarisinin Sasani geleneklerinin etkisinde kalarak gelitiini
grdmz gibi, Mezopotamya mimarlk elerini de benimse-
diini biliyoruz. Araplarn ok stunlu camilerinin temelinde de,
Eski Msr'n Luksor ve Karnak gibi hipasliileri (ok stun/u yap1/ar)
bulunur. Bu ok stunluluk, neden Mezopotamya mimarlnda
yoktur da, birden Sasani hkmdarlarnn taht salonlaryla apa-
danalarda ortaya kar? Burada Msr etkisi var mdr? Bu husus-
lar henz bilinmemektedir. Ancak Arap-lslam mimarisi, bu ok
stunlu salonlar tipinde geliip bymtr.
Ayrca, Arap-lslam mimarisini belli bir ynde gelitiren nedenler
arasnda, iklim koullar nemli bir yer alr. Suriye, Arabistan yar
R. 580: am'da Byk Cami'nin avlu- madas, Libya, Msr, Tunus, Cezayir, Fas ve Ispanya gibi lkeler-
su ve minaresi. de, Islam yap sanatnn geliliin i dnrsek, btn bu blge- snda biz yalnz Kordaba'daki Byk Cami' de, yap dna bakan
leri ayn iklim koullarnn etkilediini grrz. Bu iklim kuann' pencerelere rasthyoruz. Dikkati eken baka bir zellik ise genel-
ald yerlerde, Arap-lslam mimarlk eserlerinin derhal deitii
grlr. Bengal Krfezi'nden Atlantik'e kadar uzanan ikiimin yakc
gnei, bu topraklarn mimarisinden baz zelliklertalep edecektir.
Araplar, bu kadar uzak lkeleri Mslman olan milletierin de yard
myla 100 yl gibi ksa zamanda ele geirmitir. Araplar, hrsl, inat-
, zeki, mutaassp, kesinlie nem veren bir mizaca sahiptirler. Bu:
miza, onlarn ilerde balanacaformlarada etkiyapacakt.lklim,
corafi durum ve bir lke toplumunun iinde bulunduu psiko-
lojik koullar, bir eit manevi scaklk yaratrlar. Koullarn yarat-
t genel hava, bir milletin yalnz yaplarn deil btn sanatla- Araplar, at nal , dilimli ya da sivri kemer kullanmlardr. Ayrca Arap
rn dourucu etken olur. Ite yukarda saydmz elerin olu- kubbeleri, damarl ya da kaburgaldr. Yaplar genellikle ok ssl-
iSLAM SANATI/255
turduu manevi scaklk iinde doan lslamlk, belirtilen koulla
ra gre kendi sanatn, ilerde inceleyeceimiz zellikleriyle yara-
tacakt. Islam yaplarnn duvarlarn, tavanlarn kaplayan geo-
metrik soyut ve bitkisel sslemeler, paralel, simetrik, diyagonal, i
ie, eritler halinde dolaan, sonu olmayan bir doku arz etmekte-
dir. Gz, ssleme yzeyinde bir izgiye taklr ve sonsuzluk iinde
dner dolar.lnsan bylece sonsuz birbtn iinde olduunu his-
seder. Bu ebedilik iindeki dolama, Araplarn Tanr dncesine
paralel grnr. Duvarlardan tavanlara, kubbelere, stunlara bir
monotonluk iinde trmanan gz, mistik dokunun ancak bu ekil
de olabileceini dnebilir. Bu mistik doku, ayn zamanda ebedi
oluun, lmszln bir forml gibi gelir insana. Ayn zaman- R. 581: Medine'deki "Byk Cami"nin
plan.
da da, Tanrnn heryerde ve mekansz olduu grn de ak
lar. Her altgen, her arabesk, her kvrlp uzayan yaz, bu anlama
hizmet eder. Ve Arap sslemesi, kadere boyun emi bir mono-
tonluk, keskin h atl matematiksel bir kesinlik iinde, Islam mislisiz-
minin lmsz bir arks gibidir. Arap cami formu iindeki stun-
lar, mekan ylesine paralar ki, burada bir mekan btnln
den sz etmek mmkn olmaz. Kordaba'daki Byk Cami, yz-
lerce stunuyla bir stun ormann andrr. Dikkat edilirse, nce-
den de deindiimiz gibi bu stun orman, Eski Msr yaplarnda
da vard. Arap yaplarnn genellikle zerieri dzdr. Kubbe, Arap
mimarisinde bazen yer almakla birlikte, yapnn toplayc unsu-
ru deildir. Havann scak olmas yznden avluya alan ksm
larda btn cephelerin ak, duvarsz olduu grlr. Glgelik,
serin, havadar byk mekanlar yaratmak, Arap mimarisinde
iklim koullarna gre esas olmutur. Arap mimarisini, zellikle
Emevi dnemi eserlerini incelersek, bunlardan meyye Camii'nin,
Kuds'teki Mescid'I-Aksa'nn, Kayravan'da Byk Cami'nin,
Kuds'te Kubbet's Sahra'nn, Kusayr-1 Amra'nn ve sarayyaplarn R. 582: Fas'ta Kayravan Camii'nin ilk
dan olan Kasru'I-Hayri'I-Garbi'nin, M1atta'nn, Kasr't-TDba'nn, plan.
Kasr'l Hardna'nn yap ana duvarlar zerinde pencereleri yoktur.
Pencere yerine mazgal delikleri yaplmtr. Bu yaplar ayn zaman-
da savunmal yaplar olarak ina edilmitir. Bu zellikler, genellik-
le Emevi ve ksmen Abbasi devirlerinde grlrler. Pencereler yal-
nz avlu iine bakan taraflarda yer alr. Em evi dnemi eserleri ara-
lkle eksensizliktir:_Arap saraylarnda, camilerinin aksine ok stun-
luluk grlmez. zeilikle Ispanya'daki Arap yaplarnda, rnein
Kordaba'daki Byk Cami' de, ana plan, bir drtgen olmasna ra
men, bir mekan btnlne sahip deildir. Eksensizlik de genel
olarak cami planlarnda dikkati eker. Buna karlk Emevi dnemi
saraylarnda eksensizlik grlmez. Hatta salam bir simetri zel-
likle dikkati eker. Ayrca, Arap yaplarnn tavan ykseklii, kubbe
sstemini gelitirmedikleri iin alak kalmtr. nk ayakla birlik-
te kemer ykseklikleri, yapnn tavan yksekliini oluturmaktadr.
256/ DNYA SANAT TARiHi
R. 583: Matta Saray'nn n cephew
sinden bir blm (720).
dr. Araplar, lranllar gibi kubbelerin iine de, dna da aynss
leri koyarlar. Bu yap yzeylerinin ite ve dta sus\enmes, m ma
ri balantlarn ahenklerini zayflatr. Ayrca Ar~lar, Romallar
gibi, stunlar arasn st ste gelen kemerlerle baglayarak ayakla-
r pekitirrnek ve bylece tavan ykseltmek olanan aramlardr.
Bu nedenle yap ii mekan, daha ok paralanmtr.
EMEVI CAMILERI
Islam mimarlnn ilk, camii, bilindii gibi Hazreti Peygamberin
Medine'de yaptrd ilk namazgah dzeninden gelitirilmitir.
Ancak bu caminin yn Mekke'ye deil Kuds'e bakyordu. Ilk
kez 624 tarihinden sonra camiierin kble yn Mekke'ye yneltil-
mitir. Medine'deki ilk cami yapsnn duvarlar kerpit:n yaplm,
dam da hurma dallaryla rtlmt. at, hurma agalarndan
yaplm direkler stne atlmt. Bu ilk cami hi kukusuz bug-
ne kadar kalmamtr. 642 ylnda Amr lbn'l-As'n, Fustat'ta yap-
trd cami de, birok deiikliklere urad iin, ilk biimi ze-
rinde bir bilgiye sahip deiliz. ..
Bunun iin, bugne dek pek az deiiklie urayan Umeyye
Camii'ni (706-714) incelemek, ilk cami hakknda bir fikir verebil-
mektedir. (Resim 581) K bl eye bakan kenan 136 m, dieri 37 m
olan esas cami, yani harem ksm, kuzey-gney ynnde kbleye
paralel sahndan"' meydana gelir. Kbleye paralel bir sahn da,
bu kuzey-gney ynde uzanan sahn ikiye bler. Orta sahn,
yanlardaki kbleye paralel sa h nlardan 8 m yksektir. Yan :ahnlar,
stunlar zerinde ykselen ift kemerlerle brbrlerne baglanm
tr. Alttakilerin stne gelen ikinci kemerierin zerini dz bir at
rter. Merkez sahnn ortas da, bir kubbeyle kapatlmtr. Kubbe,
ayaklar zerine getirilen kasnak zerine oturduundan, kemerler~
le ku b be kasna arasnda tromplar yer almtr. Avlu, kapal cam
blmndenyani haremden daha geni bir yer kaplar ve kenarlar
revaklarta evrilidir. Caminin gneybat kanad zerinde iki minaa
re yer alr. Bu minarelerden baka, kuzeydou kanad zerinde de
bir minare grlr.
Romal la ra ait bir )upiter Tapna'nn duvarlarndan yararlanla
rak yaplm olan Hagios )ohannes adl bazilika, Halife Velid tar~
fndan yktrlm ve yerine bu cami ina ettirilmitir: M_inarele_r~
yapm, daha sonraki tarihlerdedir. Kuzey kenarndak mnare bt
minin, sonradan Arap mimarisine rnek olduu grlyor.
Bu caminin, Medine'deki ilk cami planna uygun olarak yapld
sanlmaktadr. Elie Lambert'inl2> tahmini olarak izdii planda,
Medine camiinin aa yukar kare bir alan zerinde, kble duvar
na paralel 5, avlu duvarna paralel 5 sahndan olutuunu
ruz. Bu karlkl beer sahnl oyumlarn arasnda da, bir avlunun
bulunduu grlmektedir. Avluda, kble ynnde uzanan,
(1) sahn terimi, Islam mimarisiyle ilgili olup kilise iin kullanlan "gemi" terimi
ldr.
(2) L'Art Musulman d'Occident, s. 48
iSLAM SANATI /257
ve gney kenarlarda, er sra stunun oluturduu er sa hn yer
alr. Ite bu kbleye paralel sahnlar, meyye Camii'nde de gr-
yoruz. (Resim 581)
meyye Camii'ndeki stunlarn ykseklii, birinci kemerekadar
10.35 m, ikinci kemerin sonuna kadar ise 15,35 m'dir. Camide
orta sahnn ykseklii 23,35 m' dir. Camideki stunlar korent ba
Jkldr. Eski bir bazilikadar alnp kullanlmlardr.
Cami mozaikle giydirilm itir. Demek ki, Helen-Roma mozaikle-
ri bu blgede kullanlan bir teknik olarak Islam camiine gemi
R. 584: Kuds'teki Kubbet's Sahra
tir. Dikkat edilirse Hristiyanlk, putperest Romallardan bazilikay c'amii.
ald gibi, Roma ssleme sanatiarna da sahip olmak istemitir.
Fakat Islam dini, Roma bazilikasm benimsememitiL Hi kuku
suz Romallar da buralar aldklar zaman, bu mntkalarn mima-
ri unsurlarndan yararlandlar. Fakat aldklarn da gelitirmesini
bildiler. meyye Camii'ndeki sslemelerde bereket boynuzlar,
bitki dallar, vazolar, akantus yapraklar, ayrca natralist olma-
yan mimarili manzaralar, saraylar, evler ve akarsular grlyor.
Bu ssleme dzeninin, duvarlarda ebekeler halinde yer almas,
aynen Pompei' de de grlmektedir. Demek ki, daha bu ilk yap
larda bile, yap biiminin Roma biimiyle ilgili olmad grlyor.
Fakat antik ssleme gelenekleri Islam camiine giriyor.
Bu blgedeki Islam yaplarn yapan ve ssleyenlerin Mslman
olmadan ewel, Helen-Roma ssleme geleneini srdren sanat-
lar olmalar mmkndr.
Islam mimarisinin ilk devirlerindel Medine geleneine balana
mayan cami, Mescid'l-Aksa'dr. Kuds'te, Harem'-erif deni-
len bir tepede )stinyen tarafndan (527-565) ina edilmi olan R. 585: Mtatta Sarayt'na benzeyen
Meryem Bazilikas nn yerine yaptrlan bu yap, Medine cami gele- Hirbet iMefcer Sarayt'mn banyo da-
iresinde mozaik zemin.
neinden ayrlan bir zelliktedir. nk orta ksm tipik bir ekilde,
k b le ynnde uzanan gemili bir bazili ka formundadr. Bu yap,
Halife Abdu'l-Melik ya da Velid tarafndan yaptrlm, bir deprem-
de ykldktan sonra da 757'de Abbasilerden Mansur tarafndan
yeniden ina edilmitir. Hallar yapda kilise olarak deiiklik yap-
mlar, ancak Salahatlin Eyyubi 1187 tarihinde yeniden onartm
tr. Yapnn plannda, ortada grlen gemili bazilika formuna
sonradan, kble istikametinde 9 adet sahn eklenmitir. Bylece
kble cephesi uzam ve bol stunlu Arap camii tipine uydurul-
mutur. Bu yap da altn mozaiklerle kaplyd. Georges Marais bu
yapnn Hristiyan bazilikalar tipinde olduunu belirtir. Bu husus
aslnda yap planndan da anlalmaktadr. Mozaikleri de Bizans
atlyelerinde yaplm iler olarak belirtilmektedir.
Kubbet's Sahra: Buna "mer Camii"de denir (691-692). Dz-
gn bir sekizgen zerine ina edilen esas cami, Hacer-i Muallak
(Mual/ak ta) denilen tan bulunduu yerdedir. Yap, ortada em-
ber planl bir esas sahnla evresindeki i ie iki emberi n meydana
getirdii iki galeriden ibarettir. I sa h n evreleyen drt ayak ara-
snda, er stun yer alr. Bu orta blm, yandaki galerilerin sevi-
yesinden yksek olup, darda yuvarlak bir beden duvar zerin-
de ykselir ve evresinde 16 pencere bulunan bir kasnaa varr.
DST 17
258/ DNYA SANAT TARiHi
Bunun zerine de yarm kreden biraz sivrice bir kubbe oturur.
Kubbe ap 20,44 m' dir. Kubbe ahap olup st kurun kapldr.
I ie iki galeriden meydana gelen yan sahnlarn st, sekizgen
beden duvarlarna doru ykselen bir su nd urma alyla rtldr.
Fakat beden duvarlar sundurma atdan bir miktar yksek oldu-
u iin, bu meyilli at dardan grlmez. Yap, sekiz kenarl olup Kayravan Camii'nin kuzeybat kenarndaki minare, alttan itibaren
., 3., 5. ve 7. kenarlarnda birer giri kaps bulunur. Bu kaplardan
galerilere girilir. Bu yap Suriye'nin merkezi kilise yaplarnn gele-
neine balan r. Basra ve Kuds'teki Ascension kiliseleri de merkezi
planldr. Dikkat edilirse merkezi planl kilise yapm nce San Vitale
(Ravenna), sonra da Aachen'daki Aachener M'Linster'de grlm
t. Byk bir ihtimalle bu yap gelenei, Suriye'ye zg bir inaa
ta dayanyordu. Bu yap, kurulu asndan Medine cami gelene-
inden ayrlmakta ve bu blgedeki merkezi planl Roma yaplarnn
geleneinde bir deneme oluturmaktadr. Kubbenin ahap ve st-
nn kurun kapl oluu, bunun Bizans geleneiyle ilgili olduunu
ayrca gstermektedir. Aslnda buyap, tipi itibariyle de Em evi cami-
R. 586: Kordaba'da Byk Cami'nin
atsn tayan ift kemer/i bindirme leri arasnda tek olarak kalr. Georges Marais de, bu yapnn iin- Bunun balca nedeni olarak onlann l'sevgisi gsterilmektedir.
stunlar. deki mozaikleri, Helenislik mozaik geleneine balar. Sslemedeki
bitki unsurlar, yani akantus ve asma yapraklaryla zm salkm la-
r, gene bu Helenislik gelenein l dalgalardr. Bunlarn yannda
Sasanilere ait simetrik kanatl hayvanlar, baz ssleme kartonlarnn
Sasani sanatlarnca yapldn gstermektedir.'"
Fustat'ta Amr Camii: 642 y<lnda Fustat'ta (Eski Kahire) Arap
kumandanlarndan Amr'n yaptrd ilkel bir camiin, sonradan
Emeviler zamannda bir saray camii haline getirildii grlyor. Bu
camide de, gene eski Antika tapmaklardan alnan yap unsurlar
toplanmt. 827'de Abbasiler zamannda, yani Samarra'nn yap~
!ndan 21 yl nce, cami bugnk haline konulmutu. Bu yzden
de Samarra'dan herhangi bir iz yoktur. Yap< ll Ox125 m boyut-
ludur. Beden duvarlar tuladr. Bu camide de, aynen am'daki
gibi k< bl e duvanna paralel sahnlar grlr. Yapda yeni olarak siv-
ri kemerler kullanlm<tr. Bu unsurun doudan geldii sanliyor.
Cami deiiklik geirdii iin, Emevi camii olarak kabul edilemez.
Bu bakmdan S. K. Yetkin de bu eseri Emevi yaplar arasnda say-
mamtr. Ernst Diez ise bu yapy Emevi yaplar arasnda sayar. m
Kayravan Camii (670-726): Bu yap, Endls camilerinin esasn
oluturmas asndan nemlidir. Cami dzensiz bir dikdrtgen ala-
n kaplamaktad<r. Esas cami ksm 135x80 m, avlu ise 56x67 m' dir.
R. 587: Kasru'f-Hayri'I-Garbi Sarayi'nn Avlunun kuzey ve gney kanatlar revakhdr. Bat kan ad< ise dzen-
cephesi (728). li olmayan bir plan gsterir. Haremin avlu taraf<yla k<ble nnde,
sahnlarn kesitikleri yerlerde birer ku bb e bulunmaktadr. Avludan
esas camiye giri yeriyle kble arasnda, geni bir sahn vardr. Bir
dier sahn da, k b le duvanna paralel olarak hi kesilmeden uzanr.
Ite bu kbleye paralel sahnla avlu arasnda, kbleye dikey olarak,
ortadaki sah<nla birlikte 1 7 sahn uzanr. Avlunun kuzey ve gney
(1) G. Marais, L'art Islam, s. 31.
(2) Propylaen Kunstgeschichte, s. 23
iSlAM SANATI/259
kanatlarnda da iki sah<nl galeriler vard<r. Mihrap, kble duvarnda
oyuk bir ni olarak yer alr. Yani kbleye, dier Emevi camilerinde
olduu gibi, duvar kalnl iinde yer verilmitir. Btn stunlar,
gene dier Emevi camilerinde olduu gibi, eski Antika yaplann
dan toplanmtr. Camiye giri dzensiz olup 7 tane kapdan yaplr.
yukar doru klen, st ste dikdrtgen prizmadan meydana
gelmitir. Biz bu minare tipini, hemen hemen btn Arap ve Kuzey
Afrika lkelerinde gryoruz. Bu minare tipinin Suriye kulelerinden
esinlenerek yapld< gr kabul edilmektedir.''' (Resim 582)
Georges Marais, L'Art de 1' Islam adl kitabnda bu yap<nn 836
R. 588: Rakka'da Ba!jdat Yaps (VIfl.
da yap<ldn< yazmaktad<r. Elie Lambert Kayravan Camii'nin yap yzyl).
m<n<n 836'da 1. Ziyadetullah tarafindan balatldn, caminin
sonra da 862 ve 875 tarihlerinde geniletildiini belirtiyor.'''
EM EVI SARAYlARI
Araplar devlet kurduktan sonra, saraylann lde yapmlardr.
Emeviler zamannda btn saraylar ehir dnda kurulmutur.
Araplar hakk<nda kaleme alnan eserlerde, hemen btn yazar-
lar, bu l sevgisine deiniyorlar. Ayrca av sevgisi de bu adan
nem kazanyor. Arap halifeleri hem l airetleriyle ilikilerini kay-
betmemek, hem de ocuklann ln artianna gre eitmek iin
saraylar n< daima kentlerin dna yaptrmlard<r. Bunun ilk rnek-
lerinden biri, Kusayr~ Amra saraydr. Bu saray Lut glnn kuzey
ucundadr. Hemen hemen tam olarak bugne kadar kalm< ve
hatta iindeki duvar ve tavan resimleriyle kitabesi de pek bozul-
mamtr. Ernst Diez, bu yap<nn Islam a ncesi ilk Hristiyanlk
hamamlarnn emasnda olduunu yazmaktadr.m Yap, sur ii-
ne alnm 8.75x7.58 m boyutunda beik tonozlu bir salon-
la, gene buna bal hamam blmelerinden ibarettir. Yapda ha
tonoz, kubbe ve beik tonoz grlmektedir. Planndan da anla
laca zere, Roma hamamlaryla bir balant kurmak mmkn
deildir. Bu da, burada, Islam ncesi bir hamam yap<s gelenei
nin olduunu gstermektedir. Fakat eldeki kahnt<lara gre, sau-
na benzeri yap dzeni Romallarda grlmtr. Ancak eksensiz
olan bu yapnm yerli bir karakterde olduu da anlalmaktad<r.
Kusayr- Amra, dier nemli Emevi saraylarndan da ayrlr.
Kasru'I-Hayri'I-Garbi (728), Halife Hiam bin Abdu'I-Melik tara-
R. 589: 788'de yaplan Kordaba Byk
fndan yaptrlmtr. Bugn harabe halindedir. Byk bir kanali-
Cami'nin ilk plan.
zasyon buraya uzaklardan su getiriyordu. Yap am civarndadr. yu~< flfii/J '""u~ uum,
Kare planl olan yap<, ortada byk revakl bir avluyla, bu avlunun
kenarlannda, birbirlerinden ayr girileri olan alt daireden meyda-
na gelmitir. Sarayn bir ikinci kat olduu tahmin edilmektedir.
Kusayr- Amra'yla arasndaki fark, bunun eksenli oluudur. Yap 1
1
(1) S. K. Yetkin, Islam Mimarisi, s. 16.
(2) L'Art Musulman d'Occident des Origines la fin du XV e siec/e. s. 58.
(3) Propylaen Kunstgeschichte, s. 23.
2601 DNYA SANAT TARiHi
R. 590: Kordaba Byk Cami'nin pla-
n (847).
R. 591: Samarra'da aiJdan duvar ss-
leri (IX. yzy1/).
R. 592: Samarra'da Byk Cami ve mi-
naresi (847-848).
iSLAM SANATI /261
blmleri, planda simetrik olarak yerletirilmitir. Avluya bakan sahn, dier 8 sahndan daha geni olarak planlanmt. Yapy
taraflarda pencerelerin olduu, beden duvarlar zerinde ise, maz..- . Abdurrahman 755'te balatmt. Ikinci ilave ll. Abdurrahman
gal delikleri gibi dar aralklarn brakldklar tahmin edilmektedir. zamannda 835'te, nc ilave ll. El-Hakem zamannda 967'de
Dekorasyanun gene al kapartmalarla yapld ve alegorik figr. yaplmtr. 987'de de, El Mansur zamannda drdnc ilave yapl
leri n de sslemede yer ald grlmektedir. iekler, tomurcuklar m, bylece yap, ift kemerli stunlarla bir orman andrmtr.
ve asma dallar, Ant.ik saraylarda grdmz sslerin aynsdr. Mihrap, altn zeminli mozaiklerle ssl idi. Bu yapnn sslenmesi
Miatta Saray1 (734-7 44): (S.K. Yetkin ve G. Marais ayn tarihleri iin Halife El-Hakem, Bizans kralndan mozaiki gndermesini iste-
veriyorlar) am'n 200 km gneyindedir. Bir kenar 144 m olan kare miti. Gelen mozaikiler orada renciler de yetitirdiler. '"(Resim
bir yapdr. Ortasnda byk bir avlu vardr. Bu sarayn ekseni ze- 586, 589, 590, 593, 596)
Ispanya Erneviieri Kordaba'daki "Byk Cami" dnda ba
rinde bazilikal bir blmn oluu, sarayn bir Islam yaps olduu
konusunda tereddtler yaratmtr. Beden duvarlar 1.70 m kaln ka byk camiler ina etmediler. Yalnz, Serberilerden olan
lndadr. ll. Velid tarafndan yaptrlmtr. Yap, bir eksenle iki- Almoravidler ve Almahadlar byk inaal olarak Islam sanatn
ye blnm olup, simetrik bir plan gstermektedir. Avlunun tam da yer aldlar. Bunlar arasnda Cezayir'deki "Byk Cami" (1 096),
karsndaki blmn halileye ait olduu saptanmtr. Georges 1136 da Ali bin Yusuf tarafndan yaptrlan ve Kordaba Byk
Marais ile S. K. Yetkin'in verdikleri planlar, detay bakmndan bir- Cami'nin benzeri olan T/emcen Byk Camii vardr.
birlerinden farkldr. Anlaldna gre yap eksene gre simetrik Emevi sanatnda, Samarra'nn etkisi grlmyor. Buna karlk
R. 593: Kordaba'daki Byk Cami'nin
birok daireden meydana gelmekteydi. Yapnn kullanl ekli ze- Grek ve Roma Antikilesi'nin etkileri, stun balklarnda ve ssle- i grn (961-966).
rinde bir bilgi yoktur. Ayrca Kasru'I-Hayri'I-Garbi'den nemli fark, melerinde devam ediyor. Ancak bu stunlar, gerek l, gerek
avlunun revakszoluudur. Sarayn beden duvarlarnda muntazam kompozisyon bakmndan bir Arap sanatnn yeni zelliklerini gs-
aralklarla yarm ember kesilli surlaryer almtr. terirler.
Endls Devletinin sivil yaplar arasnda, bir eser zerinde
ENDLS EMEVI MIMARISI (756-1031) zellikle durmak gerekir. Bu, 1. Yusuf (1334-1353) ile olu V.
Ksa zamanda btn Kuzey Afrika'y ele geiren Emeviler, 711 Muhammed (1353-1391) zamannda yaplan ve bugne kadar
tarihlerinde bir Berberi kumandann Ispanya'ya gndermiler ayakta kalm olan Elhamra Saray'dr. Bu hkmdarlar Nasrid
dir. Bu kumandann Trk olduu tarihlerimizde belirtilir. 750 tari- slalesindendi. Her iki sultann yaptrdklar, iki ayr yap gru-
hinde Abbasiler am Erneviierini ortadan kaldrrken bu kymdan bu halindedir. Bu iki grup, iki uzun avlu evresine sralanm
kurtulan prenslerden 1. Abdurrahman, 756 tarihinde Ispanya' da, tr. 1. Yusuf, bugn de, rampayla knl surlar, Adalet KapiSI'n,
Kordoba' da yerleti. Bylece burad Badat Abbasilerinden Hamm/ar Ku/esi'ni, Kk Porta/ Saray1'n, Alberca Avlusu'nu ve ev-
ayr bir hkmet, yeni bir Emevi kltrnn gelimesini sala resindeki yaplar, Comares denilen ve iinde Eliler salonu bulu-
d. X. yzyl bana kadar geen zaman sresinde, buras Endls nan kuleyi, toplant salonunu ve saray hamamn ina ettirdi. Olu
V. Muhammed ise, bunlara ek olarak Aslan/I Avlu'yu ve onu evre- R. 594: Kahire'de Tofunofu Ahmet
Mslmanlarnn en gelimi uygarlna sahip oldu. 1009 tarih-
leyen salonlar, zellikle Kral ya da Adalet Salonu denilen ksm, Iki Camii (876-879).
lerinde Endls Emevi halilesi devrildi ve "Taife Reyalan" ad altn
da 20 kk Arap devleti ortaya kt. Ispanya Hristiyanlar bun- Kiz Karde Salonu'nu ve bir baka salonu yaptrd. Bunlarn yann
dan yararlanarak Araplar bu lkeden kovmak istediler. Bunun da harem dairelerini de saymak gerekir. (Resim 598)
zerine Sevil sultan, Serberileri yardma ard. Iki ayr gru- Bu kompleks tmyle, Gney Jspanya'da Granada'da, Darro
ba ait olan Berberiler, iki ayr ordu halinde geldiler ve burasn vadisine hkim bir tepenin zerine ta gibi oturmutur. Yap ve
Ispanyailardan kurtardlar. Sonra da iki ayr devlet kurdular. Bu bahe, krmz kale duvarlar iinde byk bir alan kaplar. Bu
Berberiler, Almoravidler ile Almahadlar idi. tepede, eskiden bulunan Byk Cami'yle birok yap, bir kilise iin
Dikkat edilirse, Tunus'taki Kayravan Camii'ni Emeviler zama- lspanyollar tarafndan tamamen yktrldlar. Bu bakmdan bugn-
nnda yaplm bir yap olarak belirtmitik. Emevi gelenei k kale duvarlarnn iindeki saray yalnz bana kalmaktadr.
ne bal olan Endls Emevileri, Kordaba'daki Byk Cami'yi, 1. Saraya bal olarak "Generalife" denen nl bir bahe ve evre-
Abdurrahman zamannda Kayravan Camii'nin plannda ina etti- sinde yer alan pavyonlar vardr. Bu bahe iinde, dikdrtgen bir
ler (785). Yapnn yerinde bir kilise olduunu George Marais, avlunun ortasnda uzunlamasna bir havuz bulunur ve gene dik-
belirtiyor.<l) Btn Emevi camilerinin, abuk bitirilmeleri iin dai~ drtgen biimindedir. Meyilli dikdrtgen avlunun alak tarafn,
ma eski yaplarn temellerinden ve kalntlarndan yararlanlarak stunlu cephesi olan bir pavyon kapatmaktadr. Buradaki l-
yapldn grdk. Bu cami, avlu cephesine bir minare yerleti ler ve parkn hazrlan, Serberi-Arap zevkinin sekin bir rnei
rilmi ilk yap idi. at aatand. zeri kiremille rtlmt. Orta ni verir. Bodur serviler, havuzu iki yandan kuatr. O ikiimin se-
(1) L'Art de /'Islam, s. 91. (1) Georges Marais, L'Art de /'Islam, s. 94.
262 1DNYA SANAT TARiHi
kin iekleri, ince bir renk kompozisyonu halinde, huzur verici,
serinletici bir hava yaratrlar. Generalile ile Elhamra Saray, dnya
kltrnn ender eserlerinden biridir. Dekorasyonu da lspanyac
Islam kltrnn sekin bir.rneidir. Sarayn hertaraf mermerve
aldan soyut sslemelerle kapldr. Ancak bu ilemeler, Helenislik
unsurlar ya da Roma unsurlarn yanstmaz. Geen uzun yzyllar
zarfnda, Islam kltr kendine zg yap ve ssleme unsurlar
n bulmutur. Bu yaplarda zengin bir stun ve balk eidi gr-
lr. Georges Marais, bu a yaplarnda, artc bir stun ba benimsemilerdir. Stunlarn bazen balklar yoktur. Fakat yap
l eitlernesi olduuna deinir.<n Fakat bunlarn antik sluplu
kore nt ve kompozit balklardan esinienlierek yapldn yazar.
ABBASI MIMARISI
Eer ana izgileriyle inceleyecek olursak, Abbasi cami yaplar,
Emevi camileri yannda daha bir birlik gsterir. Yaplar daha sa
lam geometrik biimler zerine oturur. Ancak stunlar, yapnn
geni olmas iin gene ana unsur olarak kullanlr. Her ne kadar,
camiierin ana duvarlar zerinde pencereler yer almaya balar
sa da, ana beden duvarlar bir kale manzaras gstermeyi srd-
R. 595: Kohire'de Toluno/u Ahmet
rrler. Fakat bu pencereler, beden duvarlarnn st tarafnda yer
Camii'nin alp ssl bir kemeri (876-
879). alr. Samarra'daki Byk Cami'nin dayanak kuleleri, yap beden
duvarlarn bir kale manzarasna sokmaya yetmektedir. Ayrca,
gene Samarra'daki Byk Cami, yukarya dtan dolanarak k
lan helezon biiminde bir minareye sahiptir. Mezopotamya zig-
guratlarna benzeyen bu yap da, cami gibi tuladan ina edil-
mitir. Bu cami de iklim zelliklerine uyar ve avluya bakan yap
cephesi, tamamen aktr. Samarra'daki Ebu Dulef Camii olsun,
Kahire'deki Toluno/u Ahmet Camii olsun, genellikle ayn biimleri
korurlar. Kahire'deki Tolunolu Ahmet Camii'nin ats da dier
leri gibi dzdr. Kuzeydou cephesinde yer alan pencereler de,
kap yksekliinin ok zerinde olup, bir kk, bir byk pence- ebatlar 122.26xl40.33 m' dir.
re olmak zere yap boyunca sralanrlar.
Abbasi saraylar Emevi sarayiarna oranla daha byk alanlar ii-
ne alr. Yap, bamsz blmler halindedir ve her blm birbirin-
den ayrlr. Ayrca her blm kendine ait bir avluya sahiptir. Emevi
saraylarnda, stunun fazla yeri olmamasna karn, Abbasi sarayla-
rnn stunlar, o ince ve zarif olarak bilinen Arap stunlar haline
gelir. Saraylarda, camilerde olduu gibi, da bakan pencere pek
yer almaz. Alanlar da kktrler. Emevi yaplarnda Roma unsur-
lar ve Helenislik unsurlar ok kullanlmtr. Abbasi yaplarnda ise
bu unsurlar, yerlerini Sasani, Trk unsurlaryla kendilerine zg
yeni unsurlara terk etmilerdir. Ayrca, Abbasi camilerinde geo-
metrik ve bitkisel sslemeler, sara'yiarnda ise figratif resim kom-
pozisyonlar yer alr. Arap, tefsir ettii Kuran'a gre, resim sana-
tnn sarayda yasak olmadn kabul eder. Sarayn duvarlarndaki
resimlerde canavarca ya da kahramanlkla ilgili bir tasvire ihtiya
duymaz. Av sahneleri, harem hayatnn kadnlar ve stilize edilmi
(1) L'Artdel'/s/am, s. 143.
iSLAM SANATI 1263
yaprak, iek motifleri, geometrik bir dzen iinde deerlendirilir.
plak kadnlar, hamam sahneleri, dallar helezonik kvrmlar hali-
ne getirilmi bitkisel sslemeler, Emevi ve Abbasi saraylarn ssler-
Jer. Saray olsun, cami olsun ya da baka yaplar olsun, Arap, eseri-
ni muhakkak sse boar. Bu haddinden fazla ss ykll, Arap
sanatnn zellii olmakla birlikte, geometrik ereveler mimari
blmler iine yerletirildiklerinden ciddi bir etkiye sahiptirler. R. 596: Kordaba'daki Byk Cami'nin
Abbasiler, Mezopotamya geleneine uyarak, tula yaplar 961-966 aras ll. El Hakem zamann
daki durumunu gsterir plan.
larda bazen ok eitli balklar kullanlmtr. Taq-i Ksra denen
saray, Abbasi yaplar arasnda grkemiyle nemli bir yere sahiptir.
Kemerleri de ok eitlidir. Yuvarlak, sivri ve at nal kemeri er, gerek
stun, gerekse kap stlerinde yer alrlar. Yap sslemeleri arasnda,
resim yannda, kabartma al motifter de yer alr. Abbasilerin dini
yaplar arasnda nemli olan iki cami, Samarra' daki Byk Cami ile
Ebu-Dulef'dir. Fakat bunlar da Suriye'de bulunanEmevi camileri-
nin baz zelliklerini devam ettirirler. Samarra Byk Cami'inden
bugne fazla bir ey ayakta kalmamtr. Abbasi saraylar da Em evi
saraylar gibi daima ehirlerin dnda, sekin manzaras olan yer-
R. 597: Damghan'da Byk Cami'den
lere kurulmutur. Badat'tan 100 km kadar uzakta ina edilen bu bir grn (750-786).
saraylar, Samarra Camii gibi byk llerdedir ve byk alan-
lar iine alrlar. Denilebilir ki, Abbasi camileri, ok byk alan-
lar kaplayan dnyann en yaylm yaplardr. Samarra yaplar,
Abbasilerin Mezopotamya inilerini benimsediklerini gstermek-
tedir. Samarra Camii tipinin bir dier benzeri Ebu Dulef Camii' dir.
Ebu Dulef'in ebad 213xl35 m' dir. Yap, ok byk bir alan kapla-
masna ramen, at ykseklii 8 m'dir. Em evi ve Abbasi minareleri
de genellikle yksek deildir. Samarra Camii'nin minaresi 33, Ebu
Dulef'inki ise 16 m' dir. Samarra Camii'nin bir dier rnei, eski
Kah i re (Fustat)'deki TolunoluAhmet Camii'nde grlr. Caminin
Arap sanatnn ilk iki buuk yzyl, nce Emevi devletinin
merkezi olan am'a, sonra da Abbasi saltanatnn merkezi olan
Badat'a gre ekillenmitir. Emevi sanat, Suriye ve Akdeniz ev-
resindeki sanat unsurlarndan yararlanmtr. Akdeniz blgesi,
Helen ve Roma Antikitesi sanatnn mirasna konmutu. Bu bl-
ge halklarndan Mslman olanlar, dolaysyla bu kltrlerin mes-
leklerini srdrdler. Bu bakmdan, Emeviler Islam dininin iba-
det geleneklerini uygulamalarna ramen, sanat gelenekleri bak R. 597/A: Samarra'da Cavsak'uf Ha-
mndan Antikile'ye bal kalmlardr. Biz ilk Hristiyanlarn da kani Sarayt'nm Harem duvarfarmda-
ayn durumda kaldklarn biliyoruz. Bu nedenle, Emevi yaplarn ki ligrl resimlerden. Araplar camile-
rine insan resmi yapmomtlardtr (833-
da antik unsurlar, mozaik tekniklerine varncaya kadar kullanl 841).
mtr. am'dan sonra Badat'ta kurulan Abbasi merkezinde de,
Mezopotamya ve Iran sanatnn unsur ve gelenekleri srmtr.
Hi kukusuz, imparatorluk merkezini am'dan Badat'a tayan
Abbasil er, bu blgelerin iklimle ve geleneklerle ilgili, tula, ku b be,
sivri kemer ve iniler gibi yap unsurlarn kullanacaklard. Dikkat
edilirse eyvan da Sasani kldr ve Abbasi yaplarnda kullanl
mtr. Bunlarn yannda Msr, Suriye, Kopt veBerberi sanat gele-
2641 DNYA SANAT TARiHi
R. 598: Granada'daki Efhamra Sara-
YI'nm "As/an/1 Av/usu."
R. 599: Samanolu lsmail'in trbesinin
i grn (90 7). Abbasiler kendi kurduklar Badat' yeni devletin merkezi yapm
R. 600: Tunus'ta Kayravan Camii'nin
n cephesi (IX. yzy1l).
R. 601: Tunus'ta Kayravan Camii'nin
avlusu (IX: yzyii).
nekleri de, Islam yap sanatna baz esinler v yeni unsurlar
mlardr. Ancak, btn lokal etkilere ramen, Arap sanatnn
di kiiliini kabul ettirecek bir zellie sahip olmakta ne-cikmerll"
inin burada belirtilmesi gerekir. nk, bir Helenistik a
snn biimiyle, bir Emevi Yapsnn duvar giyimi arasnda,
bu ortak unsurlara ramen fark vardr. nk, Helenistik
ta olsun, Roma sahatrda olsunr Arap mistisizminden en
bir ize rastlamayz. Ayrca Arap-lslam mimarisindeki mihrap,
Hristiyan apsidi anlamnda deildir. Islam yapsnda mihrap, yalc .
nz imarnn yeridir. Bu bakmdan apsidden farkldr. Islam sanat
nn Emevi, Abbasi, Msr, Tunus, Ispanya ve Marbi diye devlet-
lere gre isimlendirilmesi benimsenmitir.
Emeviler, Arap olmayan kavimleri hor grmler ve lmlpaatcr
luun yalnz bat kesimine nem vermilerdir. Bu husus uogu-ot""l
sorununu ortaya karm ve dou illeri, batdakileri kskanmlar
dr. Bu nedenle Doulular, mezhep problemlerinden yararianm
lar ve Ali tarafn halife olarak kabul eden iilii, Suriye Erneviierinin
benimsedii Snniliin karsna karmlardr. Bylece, impara-
torluun dou blgesinde kaynamalar balam ve iilik taraf-
tarlar, Hazreti Muhammed'in amcas olan Abbas'n soyundan
Ebu'I-Abbas' halifelie getirmek iin ayaklanmlardr. 747'den
750 tarihine kadar sren ayaklanma ve savalar sonunda/ Emevi
idaresi tutunamam, yklm ve yerine Abbasi idaresi kurulmu
tur. Bylece Erneviierin devlet merkezi olan am terk edilmi ve
lardr. Ayaklanma srasnda nemli rolleri olan Iran ve Trk boyla-
rna da, yeni ynetirnde nemli grevlerin verildii grlmt.
Bu nedenle yeni devletin sanatnda, bu yeni kavimlerin getirdik-
leri Dou kaynakl unsurlar grlr. Cami formunda pek deiik
lik olmamasna ramen, zellikle saray formunda Sasanilerin etki-
si byktr. Emevi sanatnda grdmz HelenveRoma-Bizans
unsurlar 1 yerlerini bylece Dou elerine brakacaktr. Bu arada,
Abbasi devletinde byk nfuz sahibi olan Trkler, yeni devletin
ynetiminde nemli mevkiler almlardr. rnein, Abbasi halifele-
rinden Hfrunu'r Reid'in zamannda bavezir, Trk soyundan Cafer
idi. Fakat bu parlak Abbasi a, ancak 100 yl kendini koruyabilmi,
sonra kmeye balamt. IX. yzyldan itibaren de bu blgelere
Trk soyundan olan devletlerin hakim olmaya balad grld.
Orta-Asya kavimlerinin kurduu devletler, lslamiyeti kabul ettikten
sonra, bu blgeleri denetimleri altna almlardr. Bunlar, Fatmiler,
llhanllar, Gazneliler ve Seluklular gibi Trk devletleridir.
Abbasi devletinin merkezi Badat'a nakledilince (750), burada
yap almalar balar. Halife Mansur 762 tarihinde Badatehrine
esas olan 2638 m apnda, ember biiminde surlar olan bir pla-
n bizzat izer. Ve ehrin inaat drt ylda bitirilir. Ancak bu ehir
den bugn bir tek kalnt yoktur. Moollar Badat' yakp ykm
lardr. Gene Abbasilerin bugnk Badat'n 90 km kuzeyinde kur-
duklar Samarra ehrinin de ancak harabeleri kalmtr. Samarra,
Halife Mu'tasm tarafndan s ri kendi gvenliini salamak zere
iSLAM SANATI 1265
kurulmutur. 836'dan 883 ylna kadar Samarra, Abbasi halifeleri-
nin oturduklar bir merkez olmu, sonra Halife Mu'temid 870 ile
892 arasnda Samarra'y terk edip Badat'a yerlemitir. Bylece
Samarra unutulmu ve bir harabe haline gelmeye balamtr.
Abbasi yaplar, eskiden beri Mezopotamya'da olduu gibi ker-
pi ve tuladan yapld iin bunlar yzyllarn tahribatma kar
koyamamtr. Bu nedenle, Samarra Cami'l~Kebiri denilen Byk
Cami ile Ebu Dulef Camii'nin bugn ancak harabelerini incele-
yebiliyoruz. Samarra'nn muhteem a, uzun yzyllar akllarda
yerini korumu, Msr, Iran ve imparatorluun baka yerlerinde de
ayn slupta eitli camiler yaplmtr.
Abbasi camilerinden bugne kalan nemli bir kalnt yoktur.
zellikle Samarra kentinin terk edilerek bir yknt halini almas,
Abbasi halifelerinin muhteem yaantlaryla ilgili yaplarn tam bir
rkonstrksiyonunun yaplmasna imkan vermemitir. Ancak et-
d yaplan eserler arasnda Samarra Byk Cami (848-852), Ebu
Oulef Camii (861-862), Toluno/u Ahmet Camii (Fustat "Kahire")
(879), Tar Hane (tahmini olarak 750-786) ve Nayin Camii (960)
rnek gsterilir. R. 602: Samarra'da Ebu Dulef Camii.
Samarra Byk Cami: Yap 180x240 m gibi ok byk boyut-
tadr. Yanlarda drder, kuzey tarafnda er salnn evreledii
bir avluyla kble duvarna dikey 25 sahndan meydana gelen bir
harem blmnden ibarettir. Tavan ykseklii 15 m'dir. aty
zerinde tayan ayaklar kare biiminde olup, her bir kenan 2.07
m' dir. Yap tam dikdrtgen biiminde ve muntazam bir eksene
sahiptir. Minaresi, cami alannn dnda, kuzeyde d kapnn kar-
snda ve yap ekseni zerindedir. Minare, her bir kenan 33 m
olan ve 3 m ykseklii bulunan kare bir zemin zerindedir ve
ember planldr. Minareye helezon eklinde bir rampayla kl
maktadr. Caminin d duvarlar 15 m yksekliinde ve 2.65 m
kalnlndadr. D duvarlar yuvarlak kule biimli kmalaryla bir
kale manzarasndadr.
Ebu Du/el Camii: 213x135 m boyutunda bir haremi olan cami-
nin, 155.80xl 03.93 m apnda bir avlu su vardr. Yapnn d
duvarlar hemen hemen hi kalmamtr. Caminin, kbleye paralel
2 sahnna dikey olarak dayanan 17 saln vardr. Yap, muntazam
bir dikdrtgen oluturmaktadr. Yap ekseni zerinde olmakla bir- R. 603: Kahire, Tolunolu Ahmet Camii.
likte, yap alan dnda kalan ve Samarra Camii gibi helezonik bir
rampayla klan minaresi bulunur. Bu plan, Msr'daki Tolunolu
Ahmet Camii'nde de gryoruz. (Resim 602)
To/una/u Ahmet Camii: Abbasi mimarlnn Msr ve Iran
yaplarn da etkiledii belirtilmiti. Bu etkiler, Abbasi valisi ola-
rak Msr'a gitmi olan Tolunolu Ahmet'in Fustat'da yaptrd
Tolunolu Ahmet Camii'nde de grlr. Abbasilerin hizmetinde
Samarra'da grevli bir Trk kumandannn olu olan Tolunolu
Ahmet, vali olarak Msr'a geldiinde, iinde doup byd ve
yetitii Samarra'nn hatralarn Fustat'ta canlandrmaya alm
ve burada kendi adyla anlan camii yaptrmt. Yap, 122.26 m'ye
35 m boyutunda olan harem ksmyla, kenar revakl bir avlu-
2661 DNYA SANAT TARiHi
R. 604: Tunus'ta Tlemcen Byk Ca-
mii'nin mihrap blm (1 082).
R. 604/A: Efhamra Sarayi'nn bir pen-
cere blm.
dan ibarettir. Bu cami, planyla, Samarra Camii ti)inin tipik benze~
ri olarak kabul edilir. Cami, ekieriyle birlikte 162x162 m boyutun-
da olan kare bir plan iinde uygulanmtr. Caminin tavann ta
yan ayaklar kare kesitlidir ve kelerine gmme stunlar yerleti
rilmitir. Bu stunlarn tayc fonksiyonlar yoktur. Esas caminin
ayaklar, kbleye paralel be sahn meydana getirirler. Cami tarn
eksenli olmakla beraber, minaresi Samarra Byk Cami'nde oldu-
u gibi kapnn ve ekseni n dnda yer alr. Ve gene yuvarlak plan-
l olup helezonik bir k vardr. Minarenin, esas yapnn dnda
braklmasyla Samarra Byk Cami'nin planna sadakat gsteril-
dii anlalr. Stunlar tuladandr. Yap da, Mezopotamya yap
lar gibi tamamen tuladan ina edilmitir. Bu, ta mimari gele-
nei olan bir yere, tula yap geleneinin getirilebildiine gzel
bir rnektir. Bu caminin de, dier btn Arap camilerindeki gibi
dz tavana sahip olmasna, kubbenin ya kble nne ya da kb
le duvarnn kelerine getirilmesine dikkat edilirse, sonu olarak
Abbasi yaplarnn da Erneviierin tabi olduu ilk cami motifinin
izinde olduklar anlalr. Yalnz Abbasi camilerinin eksenli oluu,
Emevi camilerinden farkl olan zelliidir. (Resim 603)
Abbasi camilerinden bir dieri, Iran topraklar zerinde kurul-
mutur. Tan Hane yani "AIIahm Evi" anlamna gelen bu cami,,
Hazerdenizi kysndaki Damgan ehrinde bulunmaktadr. Harem
ksm 35.25x45.70 m avlusu ise 25.5x27 m'dir. Ayaklarn yk-
seklii 5.60 m'dir. Yap tam eksenli deildir. Harem ksm, kb
leye dikey 7 sahndan meydana gelmitir. Minaresi de caminin
kuzeyinde deil gneyindedir. Avlunun evresini tek sra stunlu
revaklar evirir. Giri kaplar, caminin ekseni zerinde deil, avlu-
nun iki yanndadr. Ayaklar yuvarlaktr. Kemerleri sivridir.
Abbasi saraylar
Abbasi saraylar arasnda, nemli olanlar, Ukhaydir ve Cevsaku'/
Hakani saraylardr. Ukhaydir Saray, Kerbela'nn 48 km kadar
batsnda bulunan Vadi-i Ubeyd'dedir. Sarayn Emevi saraylarn
dan fark, yarm daire ve at nal kemerlerinden baka, ilk kez siv-
ri kemeriere de sahip olmasdr. Ukhaydir, 778 tarihinde Halife
ei-Mansur tarafndan yaptrlmtr. Saray, esas kapdan girdikten
sonra bir dehliz, bir byk avlu, bu avluya ak bir eyvan ve bu
eyvann arkasndan da bir kabul salonu ve mtemilat esasna
gre yaplmtr. Yap ekseninin sa ve solunda da karlkl ve sonra Libya'y (913-915), Sicilya'y (919-921) ellerine geirdiler.
simetrik daireler yer almtr. Bu esas, aslnda Abbasi saraylarnn
nemli bir zelliidir. Salonlar beik tonozludur. Matta'ya ben-
zer taraf, yapnn gneybat kenarnda bir de caminin bulunma-
sdr. (Resim 605)
Cevsaku'l Hakani, Halife Harrun'ur Reid'in olu Mutacim tara-
fndan 836 tarihinde yaptrlmtr. Cephesinde eyvan bulu-
nan bu saraya Araplarn Ktesifon'u (Ctesifon) denir. Ortadaki
eyvan, halifenin kabullerine ayrlmtr. Bu eyvann genilii 8 m,
derinlii 17 m' dir. Yanlarnda baka salonlar yer alr. Byk avlu-
yu, halife kabul salonunu ve oturma odalarn oluturan daire-
iSLAM SANATI 1267
er blmn, bir koridor dolanr. Bu koridora alan her daire-
nin kendine ait bir avlusu ve evresinde sralanm odalar var-
dr. Bunlar halifenin yaknlarna ait dairelerdir. Yap plan, dikkat
edilirse, dier Emevi saraylaryla prensip bakmndan benzerlik-
ler iindedir. Ayrca yapnn altnda serdap denilen yeralt odala-
r vardr ki, buralar scak yaz gnlerinin geirilmesine yaramakta-
dr. Saray, Dicle'nin sol kenan zerinde bulunmaktadr ve tatl bir
meyil zerindedir.
Bu saraylarn bezemeleri ok zengindir. Zenginlere ait evler
de ok zengin ekilde sslenmitir. Samarra'daki evler iinde, elli
odal olanlar bile tespit edilmitir. Yaplarda, mermer paralarn
dan kakma olarak yaplanlar dnda, mozaik ve tuk denilen aly R. 605: Samarra, Ukhaydir Saray.
la yaplm kabartma sslemeler de yer alr. zellikle mermer kak-
malar, sonradan Islam sanatnda nemli bir zellik olarak devam
edecektir.
Abbasi mimarlndaki nemli bir zellik, kabul salonu olarak
kullanlan, eyvanla iki yanndaki birer odann "T" plan olutur
masdr. Bu plan zelliini, hemen btn saray ve byk evler-
de gryoruz.
Abbasi askeri mimarlnda Ribat ad verilen korunmal yap
lar da vardr. ilk ribatlar VIII. yzylda yaplmaya balar. Bu yap
lar, Arap imparatorluunun kara ve deniz snrlarnn nemli
noktalarnda askeri kuwetlerin barnabilmeleri iin kurulmular
dr. Ribatlarn en ok yapld zaman IX. yzyldr. Sonralar ker-
vansaray hatta tekkeler haline gelen bu yaplarn evresi, surlar-
la kuatlmtr. Ribatn ortasnda bir avlusu ve evresinde konak-
lama odalar, ambarlar, ahrlar, samiar ve minareli bir mesci-
di vardr. Manastr ve bei k tonozlarn rtt bu ribatlar, sonra-
ki kervansaraylar iin rnek olmutur. Ribatlara sonralar hankh
ad verilmitir.
FATIMI MIMARISI (91 0-1171)
Fatmiler, Msr'da 200 yl kadar yaam bir devlet kuran ii mez-
hepli bir hanedandr. nceleri Tunus'ta kk bir devlet kuran R. 606: Granada'da E/hamra Saray'nm
Fatmiler, blge tamamen Snni mezhebinden olduundan iilii Aslan/Avlu'suna bir bak (7 354).
kl kuwetiyle yaymak istemilerdir. Hz. Ali ile Peygamberin kz
Fatma'nn torunlarndan olduklar hakkndaki iddialar, hibir
geree dayanmaz. Btn Tunus'u egemenlikleri altna aldktan
935'te defa Msr'a girdilerse de Abbasilerin Msr'a vali olarak
gnderdikleri Trk kumandan ve valisi Mehmet Akit tarafndan
geri pskrtldler (933). 935'te Sardinya, Korsika ve Cenova'y
ele geirdiler. 958'de Cezayir ile Fas' da alan Fatmiler, 969'da
Fustat'a da girdiler. Ve 973'te bakentlerini Msr'a naklettiler.
Msr'da Snni olan halk, 200 yl gibi uzun bir zaman ii grn-
meye mecbur oldu. Ite, Kahire'deki El Ezher(970-972), Mehdiye
(916), E/-Hkim (990-1 003), El Akmer (1125), Talayi (1160) ve
EI-Cyi (1 085) gibi camiler bui ii mezhep li Fatmiler zamann
da yapld.
2681 DNYA SANAT TARiHi

Fatmiler Hicaz' da aldklarndan, Abbasi idaresi iyice

nu yitirmiti. Ite bu durumda, Snni Islam dnyasn kurtaran'
Trk-Seluklu Sanat
Seluklu Trkleri olmutur. .
Fatmilerin Tunus'taki egemenlikleri zamanndan br ey
mamtr. Kalanlara da, bi.rok yeni ksmlar eklendiinden
planlarn kaybetmilerdir. Fatmiler, cami plan olarak, daha
Abbasilerin ok sutunlu cami tipini benimsemilerdir.
Kahire'deki EI-CyOi adl cami bu tipten ayrlr. Bu yapyla
mimarlnda ilk kez yepyeni bir cami tipi domutur. Bu Iran'daki Horasan Seluklularnn ya da Anadolu Seluklularnn
ok stun! u tipte deildir. Plan da yeni bir dzendedir. sanatlarn incelemek iin, onlarn geldikleri Orta Asya steplerinin
grld gibi btn cephe, kaps dnda tamamen kar>aldr, genel karakterini ve blgenin aa yukar iki bin yllk gemiini,
EI-CyGi'nin, iki yannda beik tonazla rtl birer salonun sanat eseri bakmndan iyi bir snflandrmaya tabi tutmak gere-
i bulunan avlusu ve kble istikametinde ikier blml kir. Bu konu, eldeki son belgelere gre henz karanlktr. Yani,
olan bir haremi vardr. Orta sahnn kble nndeki blm Trklerle ilgili eseriere ait aratrmalarla bu eserlerin dalmnn
belidir. Dier ksmlar ise ha tonazla rtlmtr. Bu u>urar ve geliiminin saptanmas henz mmkn olmamtr. Ancak biz,
R. 607: Kahire'de Fatmilere ait EI- cami inasnda ilk kez burada kullanlmtr. Ayrca, cami avusL steplerde yaayan oban-gebe kavimlere ait sanatlarn genel
CyQi Camii.
nun revaksz oluu da dikkati eker. Harem'in ortasndaki iki ayak; karakterini tespit edebiliyoruz. Byk Orta Asya steplerinde dola-
yap beden duvarlarna kemerlerle balanmtr. Eksenliymi gibi an kavimterin yalnz Trkler olmad dnlrse, var olan
grnen bu yapda, simetriyi bozan, kubbeli bir oda ve onu cami kalntlarn snflandrlmasnda ne derece zorluk ekildii sapta-
avlusuna balayan koridordur. nabilir. Bu bakmdan/ sanat tarihilerimiz ve yabanc aratrrcrlar,
EI-CyGi Camii, Halife ei-Munstansr'n kumandanlarndan Trklerle ilgili eser tasnifini kesin olarak IX. ve X. yzyldan itiba-
Emir'I-CyG Bedr'l Cemali tarafndan 1 085 tarihinde yapt ren ele almaktadrlar. Tarihler, I.S. daha IV. yzylda Kuzey in ile
rlmtr. Fatmilerin dier eserleri olan Mehdiye Camii, EI-Ezher Moolistan arasnda yaayan Hiung-nularn muazzam bir impa-
Camii, EI-Hkim Camii, EI-Akmer Camii ve Talayi Camii gibi yaplar, ratorluk kurduklarn ve hatta bunlardan Gney Hiung-nularnn
hep geleneksel Abbasi yap tipleri arasnda yer alrlar. Yani _hepsi in'i igal ettiklerini kaydeder. "Eski Sogd Mektup/an" ad verilen
ok stunlu Arap camilerindendir. Onemli bir farkllk da goster- belgelerde(l) bu halkn in'deki durumu belirtilmektedir. Bunlarn
mezler. (Resim 607) dnda Hunlarn da Hiung-nularla ayn soydan olduklar hususu
Bu camiler arasnda, nemli zellikler gsteren bir dieri de, genellikle Bat kaynaklarnca kabul edilmektedir. V. ve VI. yzyllar
Istanbul'daki Rstem Paa Camii gibi, altnda dkkanlar bulunan da Hindistan n byk bir ksmn alan ve Hunas ad verilen halkn
1

R. 608: Kordaba'daki Byk Cami'nin
orta kubbesi.
ve dkkaniarn zerinde, yerden 3.80 m kadar bir ykseklikte bir
platform zerine ina edilen Talayi Camii' dir.
Fatmilerin bir dier yenilii de, Msr'da ilk kez kubbeli trbe-
ler ina etmeleridir. Dikkati eken zellik, bu trbelerin kare plan-
l oluu ve kasnakla duvar keleri arasna pandantifler yerletiril li devletler halinde yaamalar ve hatta birbirleriyle savamalar,
mesidir. Bu trbelerde ayn zamanda mihraplarn oluu, bunla-
rn mescit olarak kullanlmalarn temin etmitir ki, biz bu zellii
Seluklu trbelerini incelerken greceiz.
gene Hunlar olduu zerinde Bat kaynaklar birlemektedirler.<''
R. 609: Gazne'de lll. Mesut'un diktirdi-
Sasani Hkmdan Chosrau'n (531-579) Trklerle Eftalitlere kar- i Zafer Kulesi.
bir anlama yapt ayn kaynaklarca belgelenmitir."' Trklerin
Orta Asya'da ok eitli isimler altnda eitli blgelerde, eit
halklarn saptanmas bakmndan birok glkler ortaya koymak-
tadr. Ayrca Hambly'nin "Zentra/asienN adl eserinde, Hunlarn
Iran dilini, idari gereklerle kullandklar (paralar zerinde bile)
belirtilir. Bu da Ghirsman ve Enoki'nin iddia ettikleri gibi bunla-
rn Iran'la ilgili olduklar tezini tamamen rtmtr.(4l Biz 552
tarihinden itibaren Gktrk Imparatorluu'nun kurulduunu ve
bylece Trklerin bize baz yazl vesikalar da braktklarn gr-
yoruz. in ve Batl kaynaklarn kaydettii gibi, Trklerin gerek-
ten Orta Asya bozkrlarnn nemli bir halk olduklar anlalyor.
Primitil halklarn devlet haline gelmeleriyle, primitil halk sanatla-
rndan arkaik nitelikte baz eseriere yneldiklerini kabul edersek,

(1) Gavin Hambly, Zentrafasien, s. 65.

(2) a.g.e., s. 68.
(3) a.g.e., s. 68.
(4) a.g.e., s. 60.
2701 DNYA SANAT TARiHi
R. 610-617: Kule trbelerden ikisi
(Horasan Sefuklularmm eserlerinden).
R. 612: Nahvan Mmine Hatun Tr-
besi. Kule biimli trbe.
Gktrk Imparatorluu zamannda baz yerel gelenekli
eserlerin yaplm olmas gerektiini dnebiliriz. Bu balkrrdan:
ilkel ky yerleimi yannda gebelere de ait primitil halk
larndan sonra, kent devle.tiyle birlikte ortaya kan meslekler
i blmleri sonucu antsal yap almalarnn olutuunu
etmek gerekir. nk biz, yaznn da bu sralarda antsal
de kullanldn, Orhun antlaryla saptyoruz. Ancak bu
min yap rnekleri konusunda bir aratrma yoktur. Doan
Hiung-nu ile Gktrk Imparatorluu dnda Trklere mal
bilecek bir kltr ortaya konmadn anlatrken "Gebe
/erin iinde, sonraki tarihi devirlerde byk varlik gsteren, en
vet/i politik organizasyonlan kuran ve aa1 yukan btn bu
geleri Trkletiren bir kavmin, bu kltr ve sanat eserlerinin
ikimda nemli rol oynamamasi imknszdtr" demektedir.{!)
gene Kuban da, Trklerin bu imparatorluk devirlerinde mutlak
gebeliin sz konusu olmadn belirtmektedir. Kald ki,
ganlarn Yenita a'nda topraa yerlemi kavim iere ait uluu~u'
nu belgeleyen malzeme, insan kukuya drmeyecek kadar
tur. Bu bakmdan bu devirlerde yar gebe topluluklarda
li bir yerleme olduu kabul edilmektedir. Ancak bunlarn
lerinin eitli adlar altnda yaayan Trklere ait olduklarn
mak mmkn olmamtr.
Gnmze dein yaplan tarih aratrmalar bir ksm
Mslman olmadan nce Bat Trkistan' da yerlemi uluuKorr
doruluyor. Mezopotamya gibi ayn ova kltrlerini yanstan
blgenin, gene Mezopotamya gibi kubbe, kemer, tooo' ve' tn)mD'
lu yaplar yapabildiklerini gsteren eser kalntlar vardr. Bu
lar gerek Rus bilginleri, gerekse dier heyetler tarafndan
mtr. Elimizde bu yaplarn k kaynaklaryla ilgili bir hn,,; "'~"'""
Fakat genellikle kubbeli yaplarn kuramsal olarak, gebe adrlar,
dan kaynakland konusunda olduka paylalan bir kan mevcut,
tur. Ancak baz yap motiflerinin bu gr dorulad da
den kamyor. uras dorudur: Biz Gktrk llm)aratarlua
ok geni topraklar olan bir devlet olduunu ve bu iim'"'"'n.ch
u n yaatlmas iin kale ve benzeri tesislerin gerektiini ve
rn baz rneklerinin de Trkistan'da bulunduunu biliyoruz.
Sanat tarihlerinde genellikle Seluklularla balatlan Trk
nn, belgeler incelendiinde adeta kopuk bir izgiden balatld
anlalmaktadr. Trklerin, yar gebe zamanlarnda ortaya koy-
duklar eserlerin, btn dnyadaki gebe halklarda olduu gibi,
ayn ortamn sanat rnleri olarak benzer zellikleri tamas gere~
kir. Yani bu eserler primitil halk sanatlar olmaldr. Primitil halk-
larda antsal sanatlar grlmyor. Bu bakmdan Trklerin, devlet
olarak ortaya kt devirlerin eserlerini ele almak, hem gelenek
olan, hem sonradan yaratlan unsurlarn neler olduunu bize a k~
lamaktadr. Genel olarak Trklerin ilk tarihi belgelerini Gktrk
Imparatorluu'yla braktklarn gryoruz. Bunlara, daha ncele-
{1) Doan Kuban, Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, s. 44.
TRK-SELUKLU SANATI/271
ri Orta Asya steplerinde nemli olaylara sebep olmu Hiung-nular
dahil etmek gerekir. Ancak, btn bu devletlerin sanat unsuru
olarak geriye neler intikal ettirdiklerini bilmek mmkn alamyor.
orhun kitabeleri zerine yaplm aratrmalar vardr. Fakat Trk
mimarisiyle ilgili ilk yaplarn tespiti iin, tarafsz ve doru tespit
edilmi eserler elimizde yoktur. 18 milyon km2'lik byk lkeleri
iine alan devletler kurmu bu kavmi n, devlet rgt ve eitli yer-
leim ve savunma tesisleri olmamas mmkn deildir. Trk tari- R. 613: Harran'da (Urfa) konik kubbe-
li ky evleri.
hinin karanlk aiarna ait eserlerin zelliklerinin, bilinen dnem-
lere geildii sralardaki eseriere gelenekler yoluyla yarsd kabul
edilirse, bunlarn saptanmas mmkn olabilir. Ayrca, devletle-
rin antsal yaplar gerektiren bir dnya gr olduunu bilmek,
nemli bir balang noktasdr. Bu noktadan hareket eden bir-
ok sanat tarihisi Trk mimari unsurlarnn saptanmasn IX. ve
X. yzyllardan itibaren balatmaktadrlar.
zellikle Iran, Pers, Sasani yap geleneklerini, Trkler iin tek
k noktas olarak gsteren Bat bilginlerinin, bir halkn ken-
di geleneklerini bir anda braktklar grne balanabilmele
ri mantkl deildir. rnein Sasani mimarisinde minare motifi
olmad ve zellikle Abbasi-Emevi mimarilerindeki minare tipi-
nin, Trkistan mezar kuleleri, dikili an talar ve gzetierne kulele-
riyle bir benzerlii olmadn dikkate almak bile, bu tezi rtr.
Bunlar olduka ak noktalardr. Ayrca Diez'in, Trk kule mezar-
larn Hindistan stupalarna balamas da, nemli bir gerekeye
sahip deildir. Pugaenkova'nn ele ald Trkistan'daki kubbeli
konutlar, Mezopotamya'da da Iran'da da, Trkler buralara gelme-
den nce grlmyor. Bu merkezi planl yaplar, IX. ve X. yzyl
Trkistan yaplar arasnda anlmaktadr. Dikkat edilirse, Msr' daki
ok stun lu geleneksel Arap camii tipinin kubbeli tonozlu yap
tipine dnmesi, Trk kumandanlarnn buraya vali olarak gn- R. 614: Radkan Kmbeti.
derilmelerinden sonra balamaktadr. Trbe matili de gene ayn
zamanlarda Msr'da Fatmiler ve Memluklarla balyor.
Iran kaynakl olan eyvan n, Samarra'daki Ukhaydir ve Cevsaku'l
Hakani'de kullanldklarn biliyoruz. Fakat drt eyvanl avlu motifi-
nin Gazne'de, Gazne Saray'nda kullanlmas, Trklere ait bir kom- R. 615: /sfahan-iraz yolu zerinde-
pozisyon olduunu doruluyor. Ayrca, merkezi planl yap tiple- ki Dehbid Ker.tansarayJ. Iran Sefukfu-
fanmn ker.tansarayfarma oranla daha
rini, nce Eski Merv'de gryoruz. Gene, mihrap nnde kub- geni alanlan kaplar. Planlan da dei
be ve iki yannda birer sahn bulunan "Talhatan Baba Camii" iktir.
bu tipte ilk denemelerdir. Bu basit planl, belirgin mimarili yap
lar, mekan btnl bakmndan ilk olarak gene bu blgeler-
de bulunmaktadr. Maverannehir blgesinde gelien bu yeni
mimari btnlk, Uygurlarn kubbeli yaplarndaki basitlikle kar-
de bir anlam iindedir. Dikkat edilirse, Trklerin lran'a girilerin
den sonra, Iran' da nceleri gzkmeyen bir trbe motifi ortaya
kmaktadr. Ve biz bu zellii, Emevi ve Abbasi yaplar iinde de
grmyoruz. Bunlar dikkat ekici yeni bir gelimeyi bize akla
maktadr. Doan Kuban'n eserinde belirttii, 1'saf Trk unsurla-
rma dayanan bir apdan bir arat~rmaya gitmek, kltr kompleksi-
nin zlmesi kadar zordur" dncesi yanl deildir. Bu bakm-
272 1DNYA SANAT TARiHi
R. 67 6: ifte Minare/i Medrese'nin
(Erzurum) n yzndeki rlyeflerden
biri. Hayat aacmm iki yanmda hay-
vanlar antitetik bir biimdedir.
R. 617: Aksaray'da (Konya) Ak
.n yzndeki motiflerden biri.
dan, unsur tasnifinden ok, kompozisyon zellikleri zerine al
mak, aynen Roma mimarisinde olduu gibi, yeni kompozisyonla-
r kabul etmek, doru snflandrmalar salar.
I.S. 907 tarihinde ina edilen Buhara'daki Samanolu !smail
Trbesi, yapm tarihi bilinen en eski trbe yapsdr. nemli
olan bir dier trbe de, Seluk hkmdan olan Sancar'n (1117-
1157) Merv'deki trbesidir. Iran Seluklularnn trbe yapla
r, kendine zg eitlilikler gstermektedir. Ayrca Anadolu'da
Hristiyanlk alarnda yaplm olan eserlerin, mimarlk bakmn
dan, Mslman Seluklularla bir ilikisini bulmak da bugne kadar
mmkn olmamtr. Ermeni le re ait kilise ve matiastr yaplarndan
kubbeli rneklerin, bu blgelerdeki Seluklu yaplarn etkiledii
gr yanltr. Bu etki belki tezyinatla ilgili olabilir. Bu blgeler-
deki bu yap geleneklerini getiren ve bunlar bol miktarda kullanan
kavimterin problemlerini ve etkilerini dikkate almak, prensip bak
mndan doru olmaktadr. Esasen devaml politik egemenliin
sanat eserlerini sistemletirdii ve sluplatrd bir gerek ola-
rak bilinmektedir. Bu bakmdan Seluklularn Maverannehir'den
balayarak gl merkezi-hkmetlerle, kendi geleneklerine
uygun bir cami, medrese ve trbe matiliyle Anadolu'ya kadar
geldikleri, bir gerektir. Ancak, Maverannehir'in tula mimarisi-
nin, Anadolu'da yre imkanlaryla taa intikal ettii, gzden ka-
mamas gereken nemli bir husustur.
SELUKLU MIMARISI
Seluklu mimarisini iki blmde incelemek gelenek olmutur. Bu
blmler, Iran Seluklularyla Anadolu Selukluianna aittir. Bunlar
yannda baka Seluklu devletleri de olmakla beraber, zerlerin-
de fazla durulmaz. Abbasi halifeliine bal olmayan Asya'daki
ilk Trk devletini kuran Gaznelilerin mimarisi hakknda, fazla bir
ey bilinmiyor. Ancak 962 ile 1186 yllar arasnda egemenliklerini
Han'n srdrm olan Gazneliler, Iran, Afganistan, Kuzey~Bat Hindistan
ve Bat Trkistan' ele geirerek nemli bir devlet kurmulardr.
Leker-i Bazar adl sarayn bulunduu Gazne ehri, Gaznelilerin
merkezi idi. Abbasi halifesi tarafndan "sultan" olarak nitelenen
Gazneli Mahmut zamannda gelien bu ehirden bugn bir ey
kalmamtr. Gazne ehri, muhteem saraylar, sanatlar ve dev~
let adamlarn bnyesinde toplayan nemli bir merkez olmutu.
Leker-i Bazar adl saray, tip bakmndan Abbasi saraylarn hatr
Iatmakla birlikte, avlu evresinde, her kenar zerinde birerden
drt eyvann bulunmasyla onlardan ayrlr. Biz bunun dnda
iki de zafer kulesinin Gaznelilere ait olduunu biliyoruz. Elimizde
Gazneli sanatna has baz ssleme rneklerinden baka bir ey
yoktur. Bu bakmdan, Gaznelilerin sanat zerinde fazla durmaya-
caz. Ancak Seluklulara baz yap unsurlar veren Gazneli mima-
risindeki en nemli yenilik, yukarda deindiimiz drt eyvanl
avludur. Bu eyvan motifi, Seluklularn medrese ve kervansaray-
larnda tekrar tekrar denenmi ve yepyeni bir mimari kompozis-
yonun domasna sebep olmutur.
TRK-SELUKLU SANATI 1273
Seluk Bey'in idaresi altndaki Seluklular, OuzTrklerindendir.
Aral Gl'yle Hazar Denizi arasnda "st Yurt" adn tayan bl-
gede yerlemilerdi. ok eitli kollar olan Ouzlarn bakenti
Kagar'd. "Dokuz Ouz-On Uygur" hanedanndan Trk impara-
torluk tacn alm olan Karahan l lar, Trklerin kaderinde nemli
olan Gney-Bat yolunu amlard. Bu sralarda Iran'da kar kar-
ya olan siyasi kuwetler, Gaznelilerle Karahanllard. Gazneliler
955'te lslamiyeti resmen kabul etmilerdi. Kk Ouz Krall
zerinde, bir taraftan Karahanllar, bir yandan da Gazneliler ege-
menlik iddiasnda idiler. Seluklu boylar, Xl. yzyln ilk yllarnda,
daha ok Gazneliler'e ait olan Horasan'a doru gmeye balad
lar. 1037 tarihinde Gazneliler'den Niabur'u aldlar. Bu mnase-
betle Turul Bey, sultan ilan edildi. Horasan gibi bir lkenin aln
masn kendilerine yediremeyen Gazneliler, o alarn en kudret-
li ordularyla Seluklular'n zerine yrdler. Fakat bu muazzam
g karsnda, kk Seluklu ordusu galip geldi (Dondanakan
Savai 1040). Bylece Gazneliler Hindistan'a srld gibi,
Karahanllar da douya atld. Ve Seluklular Yakndou'da yerleri-
ni edinmi oldular. Bundan sonra Sultan Turul (1 040-1 063), Alp
Arslan (1 063-1 072), \. M elik ah (1 072-1 092), Sultan Mahmut
(1 092-1 094), Sultan Berkyaruk (1 094-ll 04), ll. Me lik ah (ll 04-
R. 618: Bir Seluklu kapst.
11 05), Sultan Mehmet Tapar (ll 05-1117), Sultan Sencer (1117-
1157) gibi Seluklu sultanlar Iran'da egemenliklerini korudular.
Melikah'n lmyle Seluklulardalmlardr. Sultan Sencer' den
sonra ise, ll57'de Harezmahlar tarafndan egemenliklerine son
verilmitir. Harezmah lar, 1220'ye, yani Moollar gelinceye kadar
lran'a egemen olmulardr.
lran'a gelen Seluklular, hi kukusuz burada bir Sasani mima-
risi ve geleneini hazr olarak bulmu\ardr. Ancak, Seluklular
bu yap geleneklerinden yarariarmakla birlikte, bunlara yeni
bir ekil vermekte ve Seluklu mimarisi stilini ortaya koymak-
ta gecikmediler. lik kez yepyeni bir medrese tipi de yarattlar.
Bunlar Snni mezhebini, iilik karsnda gelitirmek iin kurulan R. 619: Erzurum'da ifte Minare/i
okullar idi. Bu medreselerde kullanlan niler, sonradan Iran ve Medrese'nin portalindeki bir kabart-
Trkistan'da nili duvarlarla evrili, aviulu medrese~cami yapla~ ma.
rnda da kullanlmtr. Medrese tipinin ilk rnekleri, Melikah'n
veziri Nizamlmlk tarafindan {1 064-1 092) devlet medreseleri
olarak Niabur, Tus ve Badat'ta ina edilmitir. Bu medrese tipi,
yatl renci odalaryla dershaneterin birlemesinden meydana
gelmitir. Horasan'da Hargirt kentinde Nizamlmlk'n yaptr
d bir medresenin harabesi mevcuttur. Evlerde de mevcut olan
eyvan unsurunun, medrese mimarisine sokulmasyla yeni bir yap
tipi ortaya kmtr.
Medrese plannda ortaya konulan yeni tip, sonradan camiye
de uygulanmbr. Melikah'n 1 092'de Badat'ta yaptrd Cami
i-Sultan bunlardan biridir. Bu medrese inas, sonradan Suriye ve
Msr'da da uygulanmtr. Seluklu medreseleri drt eyvanldr.
Iran Seluklularnn yaptrdklar camilerden de bugne bir
ey kalmamtr. Camiler iinde en nemli olanlar, lsfahan'daki
DST18
274/ DNYA SANAT TARiHi
R. 620: Beyehir, Erefolu Camii'nin
geometrik motif/i kap1s1.
R. 621: Konya, Mevlana Mzesi'ndeki
bir Kuran Cilt Kapa'ndan para. Tam
boyut: 94,5 x 42,5 cm.
TRK-SELUKLU SANATI/275
M escid-i Cuma (1121 ), Zevre'deki M escid-i Cuma (ll 36) ve biimli trbenin en gzel rnei de 1157'de len Seluklu Sultan
Ardistan'daki Mescid-i Cuma'dr. sencer'in Merv'deki trbesidir. Bu yap, Muhammet Adsz adn
/sfahan'daki Mescid-i Cuma Camii, Nizamlmlk tarafndan daki bir Trk mimar tarafndan yaplmtr. Her kenan 27 m olan
1121 ylnda (Hicri 515) yaptrlmtr. Cami birok deiikliklere kare beden duvarlar zerinde, 17 m apnda bir kubbe yksel-
uramtr. Eyvanl avlusu ve medrese odalaryla meydana getir- mektedir. Trbenin yerden ykseklii 36 metredir. Yap evresin-
dii plan, btn Trkistan ve Iran'da tekrar edilmitir. Bu bakm deki bir galeri, orta sahn epeevre dolanr. Kubbe, nervr tabir
dan, bu yeni cami tipi sonraki Iran camilerine de rnek olmu edilen kaburgalarla rlmtr. Bunlar, kubbenin salamln
tur. Avlunun ana plannda dikkatimizi eken, drt kenarn orta- temin ederler. (Resim 609, 61 O, 611, 612, 614, 615)
larnda birer eyvan ve kble tarafndaki eyvann arkasnda bir Iran'daki Seluklulara ait Niaburve Merv'deki saraylardan ince-
R. 622: Konya. Alaeddin Camii.
kubbenin bulunmasdr. Bu form, dikkat edilirse Samarra ve am lenecek fazla bir ey kalmamtr. Ancak Trklerin kale mimarisine
camilerinden tamamen ayrlmaktadr. Sonra, taminin okuila bir- ok itibar ettiklerini gsteren nemli kalrllar vardr.
letirilmesi fikrinin de burada bir sonuca baland dikkati eki-
yor. Caminin boyutlar 170x140'tr. Zeviire'deki Mescid-i Cuma
ANADOLU SELUKLU SANATI
ise Melikah'tan biraz sonra yaplmakla birlikte, drt eyvanl avlu
ve mihrap nndeki kubbe motifini aynen muhafaza etmekte- Anadolu Seluklu Devleti'nin ksa tarihi o-
dir. Yani plan bakmndan ayndr. Yalnz bu Mescid-i Cuma'da Anadolu Seluklular, askerlik esasna dayanan bir devlet kurmu
olan yenilik, mihrap nndeki kubbe kasnann kelerinde yer lardr. Sultanlarn yannda, maal bir hassa ordusundan baka, u#
alan tromplarn kavsaral olmasdr. Kavsara i taraf dolu kemer ordunun temelini meydana getiren tmarl sipahiler vard. Ayrca, ---
gzdr.
Iran Se/uklularma ait trbeler: Trklerin Iran'da meydana getir-
dikleri en nemli yap tiplerinden biri de trbelerdir. Bunlarn, eski
biri Sinop'ta, dieri Antalya'da olmak zere iki tersane donan-
may yapyordu. Halk, devlete vergi veren gebe, ehirli ve ky-
l olmak zere ksma ayrlmt. Seluklular, Islamln Snni
p
Trk adrlarndan esinlenilerek planland hususunda olduka
yaygn bir gr vardr. Bu adr biiminin giderek yapya uygulan-
kolundan olan Hanefi mezhebindendiler. Douda yaayanlar ara-
snda afiilerle biraz da Aleviler vard. Snni mezhep i ere aykr baz
~
dn gsteren kant, bizzat tatan yaplm olan adrdr. Ayrca inanlar da ortaya kmt. Konya'da Mevlana'nn temsil ettii
bu noktaya hemen btn Islam mimarisi uzmanlar da deinmi Mevlevilik de ksa zamanda yaylmt. Bunlardan baka Rfailik, ./
lerdir. Trklerin gebelik devirlerinde, iinde yaadklar kmbet Nakibendilik ve Kadirilik gibi mezhepler de ksa zamanda btn
biimindeki adrlar n, byklerine ebedi islirahat yeri olarak ta
tan ina etmeleri de sebepsiz deildir. Biz, Iran ve Trkistan' da,
Anadolu'da taraftar kazanmt. Anadolu Seluklular divan, tasav-
vuf ve halk edebiyatnda nemli eserler verdiler. Tasawuf ede-
<., d
adr biimi kmbetler yannda, bir de kule biimi trbeler gr- biyatnda zellikle Mevlana ile olu Sultan Ve/ed byk bir ne
!!>:~
yoruz. llu kule biimindeki trbe geleneinin, Trklerin lslaml ulatlar. Yunus Emre, halk edebiyatnn nemli bir temsilcisi oldu. ...
kabul etmeden ok daha nceki zamanlara ait olduu tahmin edil- Bunun yannda N esimi ve Dehhani gibi byk halk airleri yetiti. R. 623: Konya Alaeddin Camii'nin
plam.
mektedir. Bu iki tip trbe rneklerini Horasan'dan Anadolu ileri- Kahramanlkla ilgili nemli destanlar dodu: "Seyit Battal Gazi",
11
ne kadar izliyoruz. Byle bir kalnt haritas, trbeyap formunun Ebu Mslim" ve "Cengizname 11 gibi.
nereden geldiini olduka ak bir ekilde gstermektedir. Anadolu Seluklu Devleti 1077 ylndan 1308 ylna kadar yaa
Biz, Iran'daki Seluklu trbelerinin kare, okgen ve yuvarlak mtr. Alparslan'n olu Melikah'n, Kzlrmak'n batsndaki yer-
planl olmak zere tipte olduklarn gryoruz. Bunlarn zerie- ler kendisine ait olmak zere, Anadolu Sultanln 1077 tarihin-
ri kubbe, okgen li piramit ya da koni k bir alyla rtldr. Ancak de Kutulmuolu Sleyman Bey'e vermesiyle Anadolu Seluklu
trbelerin iieri genellikle kubbe rtldr. Iran'daki Seluklu tr- Devleti kurulmu oluyordu. Seluklu Devleti 1077'den 1204 yl
belerinin byk ounluu yuvarlakplanldr. Bu trbelerin bod- na kadar kurulu dnemini, 1204-1243 aras genileme dnemini
rumunda bir mezar yeri, stnde de bir mescit bulunmaktadr. ve 1243'ten 1308 ylna kadar da zayflama devirlerini yaamtr.
Trbeler iten kubbeli, dtan konik biimlidir. Yap rtsnn 1. Kl Arslan (1 092-11 06) devletin banda bulunduu sralarda,
R. 624: Konya Alaeddin Camii'nde
kubbesiyle piramit at aras botur. Bu ift kubbe rtsnn ilk Hal ordularn yalnz bana karlamt. 1116-1126 yllar ara- kelerdegenler/e kubbeye gei.
rneklerini veren Iran Seluklulardr. Bu trbeler daima inilerle snda hkm sren 1. Mesut da, Ikinci Hal ordularyla savam
zengin bir ekilde sslenmilerdir. tr. ll. Kl Arslan zamannda da gene Hal seferlerinin nc-
Kule biimi trbeter ise Buhara, Semerkant, Kirman ve am s Anadolu'da karland. 1204-1211 yllar arasnda 1. Gyaseddin
dnda Msr'a kadar yaylmlardr. Msr'dakiler, Memluklar tara- Keyhsrev, Seluklu sultan olarak iyi bir siyaset adam ve sava
fndan yaplmtr. Bylece Seluklu buluu olan bu trbe motifinin meziyetleri gsterdi. 1211-1219 yllar arasnda hkm sren .
btn nasya'ya yayld anlalr. Kule trbeye en gzel rnek, lzzettin Keykavus ise, gene baarl bir sultan olarak grlr. 1219-
Timur'un Semerkant'taki "Gir Mir" adyla bilinen trbesidir. Kare 1236 yllar arasnda devleti yneten Alaeddin Keykubat'tan son-
276/ DNYA SANAT TARiHi
ra sahnede Moollarn belirmesiyle devlet, llhanllara tabi olur.
Ve sonunda Seluklu devleti yklr, Anadolu birok Trk beylii
nin ynetimine girer.
ANADOLU SELUKLU MIMARISI
Iran'daki plak tula mimarisinin, Seluklular dneminde, Xl.
yzyldan itibaren Maverannehir ve Harezm'den gelip bura-
da gelitii tahmin ediliyor. nk, Iran'daki Sasani yaplarnn
kalntlarndan, bunlarn ta yaplar olduunu biliyoruz. Bylece
Seluklular dneminde Iran' da, deiik bir antsal yap gelenei
kuruluyor. Eyvan, eskiden beri Iran'da bilinmekle birlikte, Abbas!
devirlerinde bu yap unsurunun camide kullanld grlmyor.
Trkler, eyvan, cami kompozisyonuna sokmulardr. Bylece
Seluklular, Abbas! mimari gelenekleri dnda yeni bir cami tipi
R. 625: Oivrii Ulu Camii'nin ana ka- kompoze etmilerdir. Drt eyvanl, aviulu cami tipini, Iran'da
plSI. medrese tipine sokan gene Seluklulardr. nk, Seluklulardan
nce, eyvan, sarayda ilk kullananlarn Gazneliler olduu saptan-
mtr. Iran Seluklu trbelerinin drt eidin! saptamtk. Ancak knn, yabanc bir sanat kltrn eletirisiz benimsedii de grl-
Iran ve Maverannehir'deki daha ok tuladan olan yaplarn,
Anadolu'da taa evrildii grlmektedir. Ayrca Anadolu'da
silindir biimli yksek minareler ortaya kyor. Bunlarn da ne
Anadolu'da, ne Islam lkelerinde benzeri vardr. Bylece yeni
bir blgeye gelen Seluklularn yeni mimari unsurlarn bulduk-
lar grlyor. Ayrca bu minarelerin, caminin beden duvarlar
na bal olmadklar da grlyor. Ancak bunlarn, Gazne'deki
saray kuleleri ve Trkistan' daki kule mezarlarn geleneinden
doduunu kabul eden sanat tarihileri grlmektedir. Sivas Ulu
Camii'nin cephesinde yer alan simetrik minare kompozisyonu,
Iran Selukluianna balanmaktadr.lran'da, Seluklular zamann
R. 626: Divrii Ulu Camii ve Darifas. da grdmz eyvanl, aviulu cami tipi, Anadolu Seluklularnda daki portaller nemli ayrlklar gsterir. Iran'daki portallerin eyvan
1228-7229 y1flan arasmda ina edil- terk ediliyor. Anadolu Seluklularnn eserlerinde gelien ta
mitir.
oymacl da zellikle dikkati ekiyor. Anadolu Seluklularnn bir kemer derinliindeki girintinin iinde yer almtr ve cepheler
cami, medrese ve kervansaraylarnn yap zelliklerini, Suriye ve
Msr'da da bulmak mmkn olmuyor. Bu bakmdan, Anadolu'da
gelien mimari sanatnn, bu blgelerin yaplarndan esinlendiini
gsterecek bir kaynak bulmak zordur. Halbuki politik bakmdan
R. 627: Konya. Karatay Medresesi'nin
n yz. Ka pt stnde ss kemer g- Seluklularn, Suriye, Msr ve dier komu devletlerle yakn iliki Anadolu Seluklularnn camilerini iki blmde incelemek mm-
rlmektedir. leri olduunu biliyoruz. Hatta Seluklularn Abbas! halifelerine dai-
ma saygl olduklarn da saptyoruz. Anadolu Seluklularnn med-
rese ve camilerinin porta! zenginliini, bu sralarda komu lke~
lerde bulmak mmkn deildir. Bu porta! sslemelerini, bu sra
lardaki Hristiyan mimarisinde de grmyoruz. Orta Anadolu'nun
Kapados mimari gelenekleri de antsal zellikler tamaz. Ayrca
Anadolu ta mimarisini Ermeni ta iiliine balamak da zaman
bakmndan isabetli deildir. Ermeni mimarisinin antsal nitelikle-
rini saptamak iin, egemen devlet niteliinin tespiti gerekir. Bu
bakmdan, yresel geleneklerin devlet karakteriyle nasl deiti
ini gsteren tarihi rnekler az deildir. Birok karanlk nokta-
lar olan ve hibir zaman devaml devlet nitelii gsterernemi
TRK-SELUKLU SANATI/277
bir kavmin, kimlerin idaresinde, ne gibi etkiler altnda kald
n ve ne gibi unsurlar benimsediini bilmeden, Seluklular gibi
byk politik ve askeri bakmdan salam merkezi devletler kur-
mu bir halka, etki yapacan dnmek doru olmaz. Kald ki,
seluklularn toplumsal ihtiyalarn medrese, trbe, kervansaray
ve cami gibi yaplarla, bir slup btnl iinde kurduklar gz-
den kamaz. Bu hususa baka noktalar da balamak gerekir. Bir
slup devresinde olan bir lkenin, kendi yap geliimi iinde, ba
ka kltrlere balanmadn gsteren ilgin rnekler vardr. Buna
en yakn rnek Bursa mimarisidir. Biz, Osmanl devletinde, Orhan
zamannda, lstanbul'a gidip Ayasofya'y bile tamir eden mimarlar
gryoruz. Fakat Bursa mimarisinde bir Bizans yap dzeni arama-
nn yeri olmadn biliyoruz. Bu bakmdan yabanclarla basityap
ilikileri kurmak mmkn deildir. Yani, bir lke halknn, ba
ka kltrlere ait eserleri hemen benimseyip uygulamad, fakat
ancak kendine uygun kompozisyona unsur toplad ve yeni korn-
pozisyonlara gittii, gzlemlenen bir gerektir. Ayrca bir lke hal- R. 628: Sivas. Gk Medrese.
memitir. Bu bakmdan hayali yarglarla, ya da basit benzetmeler-
le, yanl sonulara gidildiine burada deinmek yararl olur.
Anadolu Seluklu mimarisinde dikkati eken nemli zellikler-
den biri, Iran Seluklularyla Araplarda grlen byk cami avlu-
Ianna itibar edilmemesidir. Yalnz Sivas Ulu Camii'nde aviulu ilk
rnek grlr. XII. yzyl yaplar olan Kayseri ve Erzurum Ulu
Camilerinin (1179) de avlular yoktur. Seluklular, avlu motifini
kervansaraylarda ve medreselerin bir ksmnda uygulamlardr.
Anadolu'da da, Iran ve Araplarda grlen ok stunlu cami tipini
benimsemilerdir. Fakat bu camiler eksenli deildir.
1ran Seluklularnn yaplaryla Anadolu Seluklularnn yaplarn R. 629: Sivas'taki Gk Medrese'nin
plan.
misali derin birniiinde bulunan kaps, Anadolu Seluklularnda
R. 630: Malatya'da Ulu Cami. Bu ca-
renkli ini kaplama yerine tatan yontulmu bir kabarmayla ebe
mide ok stun/u Arap gelenei g-
keler halinde sslenmitir. rlmekle birlikte, avlu motifi yoktur.
Yalnz mihrap nnde kubbe motifi bu-
Anadolu Seluklularnn camileri rada da devam etmektedir.
. 'li\ . ..
kndr. Bunlardan biri, ok stun lu ve mihrap nne konan tek
.
~
kubbe motifine bal olanlar; ikincisi de ok kubbeli olan cami-
lerdir. Genellikle Anadolu'da XII. ve XIII. yzylda yaplm olan . .. '1
camilerde avlu yoktur. Arap camilerinde sk sk grdmz antik
yaplarn stunlarndan yararlanma durumu Seluklu yaplarnda
. q
.
.
f1
da grlr. Ancak bu hususa fazla rnek gsterilemez. Bu cami-
lerde, Emevi ve Abbas! camilerinde grld gibi mihrap, kb
le duvar iine oyulmutur. Ayrca aty tayan stunlar, yerlerini
daha ok ayak unsuruna terk ederler. Bir de, camileri tonoz eit
.
--a---c--
leriyle rtme eilimi grlr. Seluklular, eitli yap unsurlaryla
kompozisyon denemelerine nem vermilerdir. Bu denemelerden
dolay, yaplarda sk sk simeteiden uzaklald grlr. Hatta ayak
2781 DNYA SANAT TARiHi
R. 631: Sivas. ifte Medrese'nin kapt-
S/.
R. 632: Konya. Ince Minareli'Camii'in
genel grn.
R. 633: Kayseri'de Sahibiye Medrese-
si'nin p/am. 1267 yilmda ina edilmitir.
aralklarnn bile, eit olmayan bir planda uygulandklarn
yoruz. zellikle mihrap nnde kubbe motifi, terk edilmeyen bir
motif olmakta devam eder. Emevi ve Abbasi yaplarnn dz at
motifi, Seluklularda az itibar gryor. Dz at yerine, kubbe
eitli tonoz rtlerinin kullanld ve bu tonazi arda, yldz
denen kampiike eitlere kadar varan yeni denemelere gidildii
grlyor. Bu denemelerin yalnz Ingiliz Gotik mimarisinde disip-
lin iinde uygulandn grmt k. Ancak bu uygulamalar,
Gotiinden nce yapldndan ilgi ekicidir. Niksar Ulu
(1145), dikdrtgen bir alan zerine ina edilmitir. Ayrca
olup, kble duvarna dik be sahndan meydana gelir. Mihrap
ne gelen blm kubbeli ton az, dierleri h a tonazla n:lnstr.
Yap, bu tonozlu blmleriyle Arap stunlu camilerinden
men ayrlr. Mihrap, kble duvarna oyulmutur.
Konya A/aeddin Camii (1220): Bina deiik yap
den olumakta ve muntazam bir plan gstermemektedir.
Mesut zamannda yapld kabul edilir. Ancak yapnn birok
velerle gelitirildii, bugnk asimetrik planndan anlalmaktadr.
Suut Kemal Yetkin, "Islam Sanati" adl eserinde1 yapnn Alzeddin
Keykubat zamannda yapldn belirtmektedir ki, bu
yakn bir tarih olarak gelmektedir. Cam inin, Alaeddin teresinde
ki 1. Sultan Mesut'a ait sarayn yanna yapld ve 1220
de tamamland, kubbeli blmdeki kitabeden tespit edilmekte-
dir. Bu orta blmdeki ksm, Arap camilerindeki kble nn.de-
ki kubbe motifine uymaktadr. Kubbeli orta ksmn iki tarafrda,ki
stun lu ve muntazam olmayan blmlerin, sonradan yaplan ila-
veleri gsterdii tahmin edilmektedir. Esasen akla uygun olan da
budur. Yapda antik stunlar zerine oturtulmu bir dz at, eski
Arap geleneini srdrmektedir. Planda simetri yoktur ve ihtiya-
ca gre yaplan ilaveleri e bugnk biimini ald anlalmaktadr.
Z. Oral, bu yapnn Ahiatl stat Mengberti tarafndan tamam-
landn kitabelere gre belirtiyor. (1) Sarayn bnyesi iinde
alan bu yapnn, sarayn kuzey tarafyla cami arasnda kalan ks
mnn avlu olduunu gsteren bir delil de yoktur. Bu bakmdan
caminin aviulu cami olarak anlmas pek mantki olmamaktadr.
Burada, ll. Kl Arslan'n yaptrd dtan okgen, iten
planl; iten kubbeli, dtan klahl bir trbe vardr. Cami kaps
nn solunda st tamamlanmam dier bir Seluklu trbesi yer
almtr. Caminin bykl Suut Kemal Yetkin'in verdii lle-
re gre ortalama 86x57 m' dir. (Resim 622, 623, 624)
Kayseri Ulu Camii: Yapnn yaplma tarihi belli deildir. 1205 tari-
hinde bir tamir geirdii, zerindeki yazttan anlalmaktadr. Bu
yap, plan bakmndan muntazam olmayan 5 sahnl bir yapdr.
Kbleye dikey olan sahnlardan ortadakinin 3. blmnde, aydn
lk iin, bir ahap kubbeye sahip olduu dnlmektedir. Kble
nndeki blm de kubbelidir. Bu blmdeki ayaklar arasnn
(1) Z. Oral, Afa-d-din Camii ve Trbeleri, Yllk Aratrmalar Blteni/,
1956.
TRK-SELUKLU SANATI 1279
kemerlerle birletirilmesinden, tromplu kubbe motifinin ele aln
mas ihtimali mevcuttur. Ancak tromplu kubbenin Seluklularca
bilindii konusunda bir bilgimiz yoktur. Ayaklar aras kemerlerle
balanmtr ve blmlerin byklkleri birbirlerine eit deildir.
Bu cami de, tipik bir Seluklu camii olarak dikkati eker. Yap
basit bir dikdrtgenden olumaktadr. Ancak, esas caminin nn-
deki birbirini izleyen iki sahnn sonradan ilave edildii kabul edi-
liyor. Yapnn minaresi yoktu. Bugnk minaresi sonradan ilave
edilmitir. Kubbesinin, moloz tandan olmas, Daniment kub-
beleriyle ilikili grlr.
Nide Alaeddin Camii'nin (1224) muntazam olmayan dikdrt-
gen plan, 20.90x25.90 m'likbiralan kaplamaktadr. 1224tarihin-
de yaplmtr. K bl eye dikey sa h n vardr. Kbleye paralel olan
blmn zeri, birer kubbeyle rtlmtr. Gneybat tarafndaki
nc kubbe, sekiz paral piramit biiminde bir tonazla rtl-
mtr. Dier ksmlar dz atldr. Orta sahnn nc blm-
ne, ahap bir aydnlk feneri getirilmitir. Mihrap, minber yzn-
R. 634: Konya, Ince Minareli'nin ka-
den ekseninden biraz sola kaydrlmtr. Bu yapnn portali, yap plSI.
nn ekseni zerinde deildir ve kuzeydou kenan zerinde yer
almaktadr. Minaresi de yapnn kuzeybat kesine yerletirilmi
tir. Yap tek minareden ibarettir. Seluklu Camilerinde minareler,
cami beden duvarlarndan ayr olarak ina edilmilerdir.
Divrii Ulu Camii (1128-1229): Seluklu yaplar arasnda ne-
mi olan bir yapdr. Bu yapya iliik olarak bir de darifa denilen
hastane vardr. Cami ile darifa birlikte, muntazam bir dikdrt-
gen olutururlar. Cami, ortadaki dierlerinden geni olmak zere,
kbleye dikey be sahndan ibarettir. Orta sahnn iki yanna gelen
yan sahnlar, uzun kenarlar kble istikametinde bulunan dikdrt-
gen blmlerden meydana gelmitir. Yap olduka muntazam
bir dikdrtgen vermekle birlikte, ekseni kesin deildir. Caminin
ekseni zerinde bat tarafnda bir kaps olduu gibi, gneyba-
t ve kuzeydou kenarnda da kaplar bulunur. nemli olan por-
tali bat cephesindedir. Yap, gelimi bir barak etkisi yapar. Yap R. 635: Konya, Ince Minare/i Medre-
se'nin pfam.
stnn, ok deiik tonoz eitleriyle rtld ve bylece bir-
ok tonoz eidinin uyguland gzlemlenir. Denilebilir ki, dn- R. 636: Konya, Karatay Medresesi'nin
ya yznde bu denli eitli tonaziar bir araya getiren yap grl- plan.
memitir. Seluklu camilerinin zellii olan mihrap nnde kub-
be gene olmakla birlikte, bunun, 12 dilimli genlere blnm
paral bir kubbe olduu grlr. Kubbenin batsndaki blmn
nasl rtld bilinmemektedir. Giri kapsndan itibaren n-
c blmde, havuz yer alr. Caminin gneybat kesinde mina-
re yer almtr. Minare tabanndaki berkitme duvarnn XVII. yz-
yla ait olduu biliniyor. (Resim 625, 626)
Medreseler
Iran topraklarnda eserlerini vermi olan Byk Seluklulardan
zamanmza dek ayakta kalm bir medrese yoktur. Ancak bunla-
s. 45-62; Konya,
rn planlar hakknda, yknt ve kalntlardan bir sonu karlm
tr. Bu bakmdan bu medreselerin tasnifleri yapld gibi, ince-
2801 DNYA SANAT TARiHi
R. 637: Sivas Gk Medrese'nin kap1s1.
R. 638: Kayseri Ulu Camii'nin plan.
1135-1205. stte yandan kesit; alt-
ta plan.
R. 639: Konya'daki 51(afl Medrese'nin
plan.
i emek iin elde yeterli malzeme de bulunmaktadr. Ge,nelliklo '
kabul edildii gibi, Anadolu Seluklularnn medreseleri,
lu ve kubbeli olmak zere iki blmde incelenmektedir. Bu
medreselerin boyutlar, Iran'dakiler gibi byk llerde olma.
makla birlikte, ok daha derli toplu bir plan gstermektedirler.
Medrese yaplar dikdrtgen planldr. Medreselerin iine, cep-
hede ok iyi ilenmi bir portaiden girilen dehliz yoluyla var
lr. Dehlizin iki yannda genellikle birer oda bulunur. Bunlardan
biri, trbe olarak da deerlendirilir. Dehliz, aviulu medreselerde
bir avluya alr. Bu avluda, giriin tam karsnda bir eyvan yer
alr. Denilebilir ki, Iran'dan Anadolu'ya gelmi tek mimari e
bu eyvandr. Eyvann iki yannda da, gene birer oda ya da ders-
hane bulunur. Avlunun girie paralel olan kenarlarnda, ren
ci odalar yer alr. Kubbeli medreselerde, orta avlunun zerini
bir kubbe rter. Bu kubbeli blmn ortasnda da bir havuz yer
alr. Kubbeli medreselere rnek olarak Konya'daki Karatay ile
Ince Minareli'yi; aviulu tipe ise, Konya'daki Sral Medrese'yi,
Sivas~taki Gk Medrese'yi ve Erzurum'daki ifte Minareli Medre-
se'yi gsterebiliriz.
1242 tarihinde ina edilmi olan Sra/i Medrese, ll. Gyaseddin
Keyhsrev zamannda Tus'lu Mehmet bin Osman tarafndan yap-
trlmtr. Medreseye sral inilerle kapl olduundan bu ad veril- kabara yer almtr. Bu yapda, Ince Minareli'deki bitki motifle-
mitir. Yap, kabark rlyefli, muhteem bir portalle sslenmi oldu-
undan barak etkilidir. Giriin sanda, yapnn sahibi Bedreddin
Muslih'in trbesi vardr. Trbenin tavan, tuladan, hafif bombeli
bir tonozla rtldr. Medresenin avlusunda bulunan eyvan, siv-
ri kemerlidir ve lacivertle Trk mavisi (turkuaz) renklerin egemen
olduu, ilgiye deer bir iniyle kaplan mtr. Avlunun her iki tara-
fnda renci odalar yer almtr. (Resim 639)
Erzurum' daki ifte Minare/i Medrese'ye, Hatuniye Medresesi de
denir. Bu yap aviulu medreselerdendir. 1253'te tamamland
tahmin edilmektedir. Muazzam portalinin sanda ve solun-
da birer minare yer alr. Avlunun giri tarafyla iki yan revakldr
ve iki yannda renci odalar sralanr. Giriin tam karsnda bir bareka dnk klasik bir dzen gsterir. Bu yaplarn slupsal snf
eyvan ve eyvann nihayetinde de kaps olan bir trbe bulunur.
Ayrca, avlunun drt kenarnn ortalarnda birer eyvan yer alr.
Bu dzen, Gazneli sarayndan bu yana devam eden bir dzen~
dir. Ancak Iran'daki mescitli camilerde grlen bu eyvanl avlu,
Anadolu Seluklularnda yalnz medreselerde kullanlmtr. Bu
yap, en byk aviulu medrese olarak bilinir.
Aviulu medreselerden olan Sivas'taki Gk Medrese de,
Erzurum'dakinden farkl bir plan gsterir. Avlu, gene drt eyvan
l plana sahiptir. Yapda muntazam bir simetri yoktur. Giriin iki
yanndaki odalar kubbelidir. Dier odalar ve eyvanlarn hepsi, siv-
ri kemerli tonazla rtlmlerdir. Avlunun iki yan revakldr. Giri
dehlizinin zeri ise, ilgi ekici bir yldz tonazla rtldr. Avlu
ortasnda bir havuz vardr. 1271 tarihinde yaplm olan bu yap
nn ii, batan baa iniyle kapldr. Yapdaki kubbeleri, genli arkaik klasik ve barak sluplarn yaam olduklar aktr. Bylece,
pandantifler kasnaa balarlar. Bu gen pandantiflerin Seluklu
TRK-SELUI<LU SANATI 1281
meneli olduu kabul edilmektedir. Yap beden duvarlar, yarm
ember biimi berkitme duvarlaryla salamlatrlmtr. Bunlar,
tonaziarn alma kuwetlerine kar yaplmlardr. Porta! batan
baa mermerdir. Minareleri cephenin iki yannda deil, portalin
iki yanndadr.
Kubbeli medreselerden, Karatay ile Sahip Ata diye bilinen Ince
Minare/i Medrese vardr. Bu tip medreseler o kadar yaygn deil
dir. Iki yapda da avlunun bulunduu ksmn zeri, kubbeyle rt-
ldr. Bu medreselerin ilk rnekleri, XII. yzyl medreseleri arasn
da saylan Niksar'daki Yabasan ile Diyarbakr'daki Zinciriye med-
reseleridir.
Karatay Medresesi, 1251-1252 yllarnda Emir Celalddin tara-
fndan yaptrlmtr. Muntazam bir dikdrtgen plan yoktur.
Eksensizdir. Giri portali yap ekseni zerinde deildir. Seluklularn
eksensiz medreselerinden biridir. Ite, ortas havuzlu salonun
R. 640: Konya, Dari-Hffaz.
kelerinde, genlerin alarak kasnana baland bir kubbe
vardr. (Resim 627, 636)
Bu medresenin porta! kaps zerinde bulunan ss-kemer~frizi,
ileme ekliyle dikkati eker. Kap, karakterli bir ekilde dzenlen-
mitir. Portalin her iki yannda, gamal ha matiliyle dzenlen-
mi birer ebeke vardr. Ayrca kap kemerinin zerinde tane
riyle dzenlenmi ss eleri yoktur. Ayrca kapnn st, dz
kirilidir ve kemer ele alnmamtr. Yapdaki arballk dikkate
alnrsa, klasik bir mimari slupta olduu ve dolaysyla yatay ve
dikey dzenleme fikriyle medresenin biimlendirildii grlr.
Konya'daki Ince Minare/i Medrese, Karatay Medresesi gz nn-
de tutulursa, ar bir barok slubu iinde grlr. Kaps stn-
deki kemer, stten bask bir at nal biimini verir. Kapnn iin-
de bulunan ni, kendine zgdr. Kap nii ve silmelerinin btn
hatlar dikey eritler halindedir. Kap erevesinin st ortasnda R. 641: Mmine Hatun Trbesi
yarm yuvarlak bir knt (rozet deil) vardr. Enginar bitkisinin ss (1186).
unsuru olarak kullanld portalde, kfi yazsndan ke motifleri,
R. 642: Van- Tatvan yolu zerinde
Prenses Halime Trbesi. 1322'de ya-
landrmas yaplmamtr. Bu bakmdan Seluklu yaplarnn slup plmtr.
geliimi hakknda bir ey bilmiyoruz. Ince Minareli de eksensiz ve
dzenli olmayan bir plana sahiptir. '
Seluklu medreselerinin tip olarak kurulular incelenirse, Sivas
ve Erzurum yaplar, Konya ve Kayseri mntkasna oranla daha
dzenli bir plana sahiptirler. Byk bir ihtimalle bu yaplarn
zamanla baz ilavelerle ana biimlerini deitirdii de kabul edile-
bilir. Ancak, p~rtallerin belli bir plana gre biimlendirildii gr-
ortak bir kandr. Bu bakmdan Sivas ve Erzurum medresele-
rinde, dikey ve yatay hatlarn sade, ll dzeni, bunlarn klasik
sluplu olduklarn gstermektedir. Konya yaplar ise henz tam
barak zelliklere sahip olmamakla birlikte, klasikten bareka dnl-
dn gstermektedir. Bu nedenle, Anadolu Seluklularnn
Avrupa barak ve Gotik sanatlarnn izledii grafiin burada da bir
2821 DNYA SANAT TARiHi TRK-SELUKLU SANATI 1283

paraleli grlr. Bu bakmdan, Seluklu Rnesans'ndan sz seluklu kervansaraylar

yabanc yazarlar bile vardr. Esasen, hmanist kiisel grler, seluklu kervansaraylar, medrese ve camilerine oranla, dzenli bir
den syrlan mistik anlay, bu devrede de Seluklu yazar ve simetri gsteren eksenli yaplardr. Genellikle, ortada bir avlu ve
nrlerinin eserlerinde yer a!mtr. kenarlarnda n revakl odalar bulunan bu kervansaraylar, sa
lam, korunmal yaplardr. Sertkimeli duvarlar tayan bu dikdrt-
Seluklu trbeleri gen planl yaplar, Seluklu ticaretinin belkemiini tekil etmek-
Seluklu trbelerine~ Horasan Seluklular'na ait trbelerin te idi. Bir de meseldin yer ald bu kervansaraylarda, mihrap
ve Maverannehir'deki rnekleri aklanrken ksaca de:iinil mi,;ti' nnde kubbe planl Seluklu cami gelenei devam eder. Ancak,
Iran'daki drt eit trbe yannda, Anadolu trbelerinin, bazlarnda mescit yer alrr'amtr. Bu yaplar arasnda, Ankara-
ziyade ok kenarl kmbetler olduu grlr. Yani kare Konya yolu zerindeki Zazadin Ham, Kayseri-Sivas yolu zerinde-
ve orta sahn zerinde kubbesi bulunan trbe tipi, Anadolu'd ki Sultan Ham, Konya-Aksaray yolu zerindeki Sultan Ham, Sivas-
tamamen terk edilmitir. Yuvarlak planl trbeler ise, Ahnt',o Amasya yolu zerindeki iftlik Ham, Antalya-Korkuteli yolu zerin- R. 646: Tercan, Mama Hatun Trbe-
Ulu Kmbet dnda yer almaz. Grlyor ki Anadolu, ke,rlino deki Evdir Ham gibi kervansaraylar, Seluklu din-d mimarisinin si'nin plant. Planda dier Seluklu tr-
zg baz yap formlar benimsemitir. Ayrca Anadolu krnhet,,: beleriyle olan ayrtflk grlmektedir.
nemli rnekleridir. (Resim 647, 648, 649)
ri, Trkistan trbeleri gibi byk hacimlerde deildir. Ortak Kervansaraylar dnda, Seluklulara ait nemli profar yaplar
leri, bu yaplarn da biim bakmndan basit bir grnte olma- dan darifa denilen hastaneler dikkati eker. Su yollar bakmn
lardr. Yuvarlak planl trbelerin, Mool istilasndan sonra ortaya dan Seluklularda baz su yollar almalarnn olmas da mm-
ktklar gzlemleniyor. Anadolu Seluklularnn trbelerine daha kndr. Ancak, bu hususta yeterli bir aratrma yoktur.
ok Erzurum, Kayseri, Ahlat, Tokat, Sivas, Konya ve Nide'de
rastlyoruz. Erzurum ve Konya'da grld gibi, bu trbelerden
bazlar medreselere bitiik olarak ina edilmitir. Camiyle iliki
li olanlar da az deildir. Dierleri ise, mstakil olarak yalnz bulu-
nurlar.
R. 643-644: 1. 2. 3. Kayseri'de Dner Bu trbelerden Kayseri'de bulunan Dner Kmbet1n, 1279 yl
Kmbet'in grn (stte), plam ve larnda yapld tahmin ediliyor. Bu trbenin, i tarafta yarm
dey kesiti. kre bir kubbesi, darda ise konik bir ats vardr. Yapnn d
duvar biimiendirmesi nden, ok kntl rlyeflere itibar edilme- R. 648 (stte): Konya Aksa-
dii grlr. Yapnn dier kmbetlerde grld zere, bod- rayt'ndaki Sultan Han'm pla-
rumunda mezar yeri, stnde de mescit yer almtr. (Resim 643; m.
644)
Ahlat'taki Ulu Kmbet de okgenil bir plan gsterir. Yap d
duvarlar, sade ve arbal bir etki yapar. Bu ss ll kul-
R. 645: Sivas "Gdk Minare" denilen lanma ve dengeli biim, klasik sluplu bir yap anlayn yan-
Hasan Bey Trbesi. styor.
Konya'daki Gma Hatun Trbesi ise daha deiik bir yap arz
eder. Bu yapnn portali, eyvanl bir Iran-Seluklu kapsn gs-
terir. Bu arada ilgi eken yaplardan biri Erzurum'daki Saltuk/u R. 649 (altta): Kayseri'deki R. 647: Kayseri'deki Sultan Han'n por-
Trbesi'dir. okgen bir plan olan yapda minber kenarnn st Sultan Han'm plam. tali, 1230'da ina edilmitir.
bir genle sonulanmtr. Yap, krmz beyaz merrnerierin renk
kontrastlaryla dekare edilmekle birlikte, rlyef bir d sslemeye
sahip deildir. Yapnn her kenarnn ortasnda, ikiz kemerli pen-
cereler yer alm, st de konik bir atyla rtlmtr.
Tercan'daki Mama Hatun Trbesi Erzurum civarndadr. Bu tr-
benin deiik bir plan vardr. Baz yazarlarn iddialar aksine,
yapnn Saltuklulara ait olduu anlalmaktadr. Doan Kuban,
Brosset'nin bir aklamasna dayanarak, bu trbeyi Ermeni kke-
nine balamaktadr. Ancak bu trbenin ssleme dzeninden
ve slup tarzndan, bu trbe geleneine sahip olmayan Ermeni
mimarisine balanmas mmkn deildir. (Resim 646)

Beylikler Devri Mimarisi
R. 650: Seluk'ta lsa Bey Camii (1735).
Yap yzeylerindeki sadelik ve sse olan
ll tutum dikkati ekmektedir. .
R. 651: lsa Bey Camii'nin cephesi.
Seluk'ta bulunan bu cami, ilk byk
tek mekn denemelerinden biridir.
BEYLiKLER DEVRi MiMARiSi 1 285
Bu ok kubbeli cami tipi, Trkistan' daki merkezi yapl konut
mimarisinden tamamen ayr bir zellik tar. ok kubbeli mekan,
Edirne'deki Eski Cami'de (1403), bu kez 9 kubbeli bir mekan anla-
yna ynelir. Demek ki, Beylikler Dnemi'nde gelien yeni bir
mekan anlay vardr. Ve bu, toplu ve geni bir mekn'dr. Bu top-
lu mekan fikrinin ilk uygulanmas, aslnda Konya' daki Karatay ile
Ince Minareli Medrese'lerin ortasnda denenmitir. Ancak bunun
camideki ilk uygulamas, Bursa'daki Orhan Bey Camii'ndedir. Bu
XIV. yzyln banda Seluklu Devleti yklnca, Anadolu'da camide arka arkaya sralanm iki kubbeyle byk mekan dene-
"Tevfi-i Mluk" ad verilen kk devletlerin kendi egemen- mesine giriilmitir. Bu camiden sonra dikkati eken dier bir yap
liklerini kurduklar grld. Bu devletlerin o'unluu, frsatlar Aydn Oullarnn Seluk'ta yaptrd/sa Bey Camii'dir (1375). Bu
dan yararlanp Anadolu'da Seluklularn yerine iktidar ele almak yapda iki kubbenin rtt hacim, birbirlerine iyi balanamad
iin mcadeleye giritiler. Fakat bu devletler, mimari biim ola- ndan, istenilen mekan birliine varlamamtr. Ilk toplu mekan
rak Seluklu yaplarnn, yer yer barak sluba varan ayrntlln fikrinin baa~yla uygulandn 1447 tarihinde ina edilmi olan
ve yap biimini benimsemediler. Bunlar, bulduklar yeni mima- Edirne'deki U erefeli Cami'de gryoruz. (Resim 650, 651, 652,
ri elerle, yeni ihtiyalara cevap vermek durumunda kaldlar. 656)
Ite, bu yeni mimari elerle meydana getirilen biimlerin, son- Dikkat edilirse, Seluklu yaplarnn dz duvarlarla kapl oldu-
radan Osmanl Imparatorluu mimarisine ilham kayna olduk- u ve yalnz portallerde bir ssleme endiesinin nem kazand
R. 652: lsa Bey Camii'nin harem kts-
lar grlr. Bu yeni denemeler, yeni bir mimarinin uygulamala- grlmt. Beylikler, yap beden duvarlarna pencere unsurunu mJ.
r olarak, arkaik karakter gstermektedir. Bu arkaik slup nedeniy- getirmilerdir. Ancak yap gene beden duvarlar bakmndan son
le, Anadolu'da shhatli bir yap aratrmas balamakta ve Osmanl derece sade ve dzdr. Duvarlarda alan pencerelerin bir dzen
Imparatorluu'ndaki mimarlk geliiminin temel unsurlar hazr iinde yerletirilmedii dikkati eker. Camiierin kubbe kasnakla-
lanmaktayd. Bylece mekan sorunlarna dnk bir mimarlk anla- rnda da pencereler yer alr. Bu bakmdan da, Seluklu camilerin-
y da domaya balad. den belirgin bir ayrlk gsterir. Seluklu camileriyle medreselerin-
Bu yeni mimari denemelerini yapan beylikler: Aydn Beylii de beden duvarlar dzdr. Yalnz cephede portale nem veril-
(1300-1403), Saruhan Beylii (1300-1410), Germiyan Beylii mitir. Ite bu tek cepheye nem verme zellii, Beylikler mima-
(1300-1428), Mentee Beylii (1300-1425), 1300 tarihlerinden risinde itibarn yitirir ve yap, drt bir ynden biimlendirilen bir
ok daha nce kurulmu olan Karaman beylii (1256-1483), heykel gibi ele alnr. Duvarlar yer yer delinir. Bylece, yap bir
Osman Oullar (1299-1923) ve Eref Oullar'dr (?-1327). btn halinde, i ve dyla ilikili olarak biimlendirilir. Hi kuku
Bunlardan Karaman Beylii ile Eref Oullar'nn Seluklu yap suz, henz duvar dzeni, bir ritim iinde deildir. Sonradan penw
sanatnn zellikle medrese mimarisini devam ettirdikteri grl- cere dzeni bir uyuma gidecektir. Yapnn tm biimlenmesi sz
mektedir. Dier Beylik devletlerinin ise, yer yer, yeni yap ele konusu olunca, Seluklularn tek cepheye nem veren porta! zev-
ri bulduklarn ve mimaride basitlikle toplu mekan biimine nem ki de doal olarak terk edilmitir.
verdiklerini gryoruz. Eer bu an camilerini dikkate alrsak, Beylikler Dnemi'nde nem kazanan dier bir nokta, revakl
Seluklularn ok stun zerine oturtulmu, alak ve geni salonu- avlunun gelimesi dir. Sivas Ulu Camii, aviulu olmakla birlikte revak- R. 653: Kare prizmanm zerine kasnak
nu, bu yeni yaplarn toplu mekannda bulamayz. Genel bir zet- l deildir. Yani Seluklularn medreselerinde grlen revakl avlu getirilmesini ve bingileri gsterir ema.
lemeye gidersek Beylikler Dnemi'ndeki mimari zellikleri Suut dzeni, camilerinde kullanlmamtr. Ite bu revakl avlu dzeni,
Kemal Yetkin'in tasnifine gre sralamak mmkndr. Bu zellikw ilk kez Beylikler Dnemi'nde Manisa'da lshak Bey (1 366) ve ondan
lerden biri, Seluklularda grdmz mihrabn nne yerleti sonra Seluk'taki lsa Bey camilerinde avlunun yalnz dou, bat ve
rilen kubbenin bytlmesiyle temin edilen, toplu, geni mekan kuzey ynlerine getirilmitir. Son cemaat yerinin bulunaca yerde
fikridir. Saruhan Oullarndan lshak elebi'nin Manisa'da yaptr ise, bu revakl ksm yer almamtr. Ancak Beylikler Dnemi'nde,
d Ulu Cami (1366)'de, mihrap nndeki kubbenin byd "son cemaat yeri"nin baka camilerde de uyguland dikkati eker.
grlr. Bursa'daki Ulu Cami'de de, dz at yerine yirmi blme Demek ki, Beylikler Dnemi'nde ortaya kan nemli bir yeni e
ayrlan cami alannn, 20 kubbeyle rtld saptanr. Yukarda, de bu "son cemaat yeri"dir. Son cemaat yeri, caminin batsnda
R. 654: Kubbe kurulularmt ve oturuu
Seluklu mimarisi incelenirken, dz atlarn yava yava kubbe ki giri cephesinde yer alan, st kubbeli, revakl blmdr. Son nu gsterir izim.
ve tonoz eitleriyle rtlmeye baladna dikkati ekmitik. Ite, cemaat yerinin ilk grnd yap, Karaman Oullar dneminde
cami alannn ok kubbeli olarak rtlmesi yeni bir deneme ola- Ermenek'te yaplm olan Ulu Cami'dir (1302). Fakat son cemaat
rak ilk kez burada gerekletirilmitir ve yeni bir mimari kompo- yeri motifi, bu caminin batdaki giri cephesinde deil, gneyba-
zisyon olarak Islam mimarisinde yer almaktadr. t tarafndadr. Son cemaatyeri motifinin, giri tarafndayer ald,
2861 DNYA SANAT TARiHi
R. 655: Sivas'daki Gk Medrese. Vezir
Sahip At taratmdan 1271-72 y1/mda
yaptmlmt/r.
R. 65 6: lsa Bey Camii'nin cephe pence-
re dzeni ve eitlilii.
yani bat-kuzey kenarnda bulunduu ilk cami, Aydn Oullarnn
Birgi'deki Ulu Camii'dir (1312). Bu yap plannn, o sralarda ok
beeniimi olmas gerekir. nk, son cemaat yeri, bundan son-
ra Osman Oullarnn Bursa'da yaptrdklar Orhan Bey Camii'nde
(1339), daha sonra da Germiyan Oullarnn 1300-1328 tarih-
lerinde tamamladklar Uak'taki Ulu Cami'de benimsenir. Son
cemaat yeri zellikle, xv. yzyln ikinci yarsndan sonra yaygn
lar. Sonralar, son cemaat yerinin nne gelecek olan (U) biim-
li revakl avluyla, cami giriinin nnde, drt yan evrili bir avlu
teekkl edecektir.
Beylikler Dnemi'nin nemli bir yap zellii de, portalin sade-
letirilmesidir. Dikkat edilirse, Seluklularda porta!, cami, trbe
ve medreselerde en nemli unsurdur. Hatta yap sanki yalnz bu
unsurun uygulanmas iin ele alnm bir bahane gibi gelir insa-
na. Bu bakmdan, Beylikler Dnemi'n,in nemli zelliklerinden
biri, bu ssl portallere itibar etmemesidir. Yalnz Karaman'daki
Hatuniye Medresesi (1382) ile Nide'deki Ak Medrese'de (1409),
Seluklularn o gsterili porta! gelenei devam eder. Ancak, Bat
Anadolu'daki cami ve medreselerde, bu ssl porta! gelenei
grlmez. Bursa'daki Orhan Bey ile Seluk'taki lsa Bey camilerinin
portallerinde bir sadeletir'lmeye g'd'ldii ve sslln mimari sanat ve dnen insanlar olduklar anlalyor. Brahmanlar,
grnty bozmad gzlemlenir. Ite Beylikler Dnemi, nem- ayinlerinin eksiksiz olarak tamamlanmasnda byk bir titizlik gs-
li bir sadeletirmeyle mekan birliine doru gidiin, ak bir geli-
im grafiini izer.
Beylikler Dnemi'nin nemli zelliklerinden biri de, kare prizma
ve zerine yerletirilen kubbe motifidir. Bu motif, tek bir kubbe-.
nin altnda btn mekan birletirme giriimidir. Bu nedenle, ok
kubbeli camilerde, kubbelerin, ayaklar arasn balayan kemer-
ler zerine konulmas iin, tromp unsurunun uygulanmas gerek-
miti. Tromp, kubbelerin esas kubbeye balanmas iin de nem-
li bir e idi.
Beylikler Dnemi'ndeki yaplarn nemli dier bir zellii de,
yap beden duvarlarnn kalnlamasyd. Bunun nedeni, berkit-
me duvarlarnn yapda beden duvarlarnda henz yer almamas
dr. Bu nedenle, kubbelerin yaniara olan alma kuwetlerini kar
lamak iin, yap duvarlarnn kaln olmas gerekmekteydi. Ve bu,
akla gelen ilk hal ares' oluyordu.
Beylikler Dnemi'nin trbeleri, Seluklu trbelerinin, kare,
yuvarlak ve ok kenarl tiplerini devam ettirir.
Osmanl Devleti'nin Beylikler Dnemi'ne ait mimarisinin zellik--
leri, XV. yzyln ortalarna kadar devam eder. Bu bakmdan, aa
yukar 1450 yllarna dek sren Osmanllarn Bursa Dnemi yap frtna tanrs lndra vb' dir. lndra, zellikle Buda heykel ve resim-
lar, Beylikler Dnemi mimarisi iinde incelenir. Ancak Osmanl
Imparatorluu, sonradan idaresi altna alaca bu Beyliklerin
mimarilerinden ok daha zengin zellikler gsterir.
Hint Sanat
Hindistan'n ilk halk Dravitlerdir.Aryalarn beyazenli ve Dravitlerin
de kara !enli olduklar biliniyor. Aryalar gelince, Dravitler gne-
ye ekildiler. Aryalar Hindistan'da, ilk bin yllk zaman iinde
Sankriteyi gelitirdiler. Avrupallar Aryalara, Hint-Avrupa kavim-
leri demektedirler. Bu halkn eserleri zerine bildiimiz pek fazla
bir ey yoktur. Yalnz heykelleriyle ilgili baz kalntlar bulunmutur
ve bu halkn sanat bir yaradlta olduklar kabul edilmektedir.
Onlar anlaylarn zellikle lotus, rizom, kutsal aa ve bolluk kab
yla ifade ediyorlard. Bu halkn, I.. 2500 ile 800 yllar arasnda,
kuzeydoudan Hindistan'a girdikleri tahmin ediliyor. Sonradan R. 65 7: Sani'de 3 no'lu stupa.
Ganj vadisine inmilerdir. Aryalar, doa kuwetlerine !apyorlar ve
ahlak kurallarna nem veriyorlard. Rigveda denilen arklarndan,
teriyorlard. Filozoflar, ahlak ilmini rasyonel ve metafizik temeller
zerine kurmak istiyorlar, asiller snf ise, topluma uymayan mez-
hepler ortaya karyorlard. rnein Mahavira (fatih), kendi ad
n "jeinizmlf denilen bir mezhebe veriyordu.
Buda'nn lmeden nce, tilmizlerine kendini bir tmls'e (stu-
pa) gmmelerini istedii, rivayet olarak bugne kadar gelmi
tir. Byk krallar iin o zamanlar yle yaplyordu. Ancak Kuzey
Asya'da yaayan gebe kavimlerin efleri bu ekilde gmlyor-
du. Ne "Veda N gelenei nde, ne Hindistan'n bir baka yerinde stu-
R. 658: Sani'de byk stupanm kap
pa daha nce hi bilinmiyordu. Bu husus ilgi ekicidir. Ve stupa-
larmdan biri.
nn Kuzey'deki kule mezarlarla bir ilikisi olsa gerektir.
Hint sanatnn biimlenmesinde etkisi olan
dinler ve mezhepler
l.. 2. binin sonlarnda, en ge bin yllar dolaylarnda Iran'dan
Hindistan'a geldikleri kabul edilen Aryalarn, tanrlarn da birlik-
te getirdikleri sanlyor. Getirilen din in Veda dini olduu, Iran'da
ortaya kt tahmin edilmektedir. Veda'lar, doa tanrianna
dayanr. Bu doa tanrlar, ate tanrs Agni, gne tanrs Surya,
lerinde yer almtr. Ayrca Mitra, Aryaman adl tanrlar da vardr.
Veda dininde Rta tanrs, merkez tanrdr. Gene Iran'da doan bu
tanrnn, oradaki ad Asa ya da Aveta idi.
Veda tanrlarnn tasvirleri, Buda gibi, doduklarndan ok son-
ralar yaplmaya balanmtr. Tasvir edilmeden nceleri de, sem-
boilerle belirtilmilerdir. Veda tanrlarnn tasvir edilmi olan en
eski rnekleri, Karli'deki Buda'ya ait tapnakta I.S. 1. yzyllarda
288/ DNYA SANAT TARiHi
R. 659: Karli'deki maara tapma1
Chaitya'mn (Ketya) salonunun kesiti.
R. 660: Bangkok'da Vat eng tapna
i. Tapnan
genel grn. Sanat iin nemli bir konu olmutur.
R. 661: Gneydeki iva tapmak/ann-
dan biri. Bu yap1lann her kat1, stun-
lu salon biimindedir. Orta safonun ke-
narlarnda da kei odalar bulunur. ri ruhlarn tahribini sembolletirir. Sanda sembol olarak bir kob-
Katfar ykseldike, kademefi piramitte
olduu gibi ebatlar klr. Yapnn en
stne de stupa gelir. Bu tahmini plan
"Darmaraa Rat" adli tapmaktr. Bu
tapmak/ann /.S. VII. yy1/ ortalann-
da Pa/lava kral tarafndan yaptmld
tahmin ediliyor. Bu yapilan Dravid ge-
leneine balayan aratirmaCIIar var.
grlmektedir. Ancak bunlar semboller halindedir ve bir stun
zerine oturtulmu ta olarak gsterilmitir. Buda da, nceleri stu~
payla sembolletirilmitir.
Hindistan'daki ilk heykel ~e resimler, nce Budizmin hizmetin~
de ortaya kmtr. Dier tanrlarn tasvirleri ise, ilk kez IV. yz-
yldan itibaren yaplmaya balanmtr. Popler bir tanr olan
Brahma ise, l (Trimurti) tanr grubunun banda saylan bir
yaratc olarak gsterilmitir. Bu l tanrlardan dierleri, "Vinu"
ve 1/ival/ dr. iva tanrs, tahrip edici bir tanrdr. Brahma, ayakta
bir erkek figr olarak tasarlanmtr. Ancak drt bal insan figr
olarak gsterilenleri de vardr. Bylece her barl, ayr bir eyi tem-
sil ettii aniatlmak istenmitir. Brahma'nn sembol, ya da amb-
lemi lotus ieidir.
Vinu, trimurti denilen lnn ikincisidir ve gkkubbeye ege-
mendir. Gn rengi olan maviye boyand ve evrenin zerinde
durduu bir ayak olarak kabul edilir. Ayrca insanln atas olarak
grlr. Balk, kaplumbaa ve cceyken byyerek dev benzeri
biimlere dnen ve eitli tanrsal gleri bnyesinde toplayan
bir tanr olarak dd ortaya kar. Bu tanrdan baka, mitolojik
kimi kahramanlar da vardr: Krina ve Rama gibi. Bu iki kahraman,
resim ve minyatrler iin nemli konular olurlar. Rama, Rayana
kahraman olarak, btn Hindistan' da, oul, karde ve evliler iin
rnek olarak kabul edilmitir. Krina'nn hayat da, Rajputen Resim
nc tanr olan ivo, byk tanrdr. Edebiyatta iki biim-
de kozmik ve efsanevi insan olarak gsterilir. Kozmik grnl
olarak Gney Hindistan' da drt koli u, dans eden bir erkek halin-
de gsterilir. Heykel bronzdandr. Ellerde de yaratma ve temizlik
sembolleri olan davul ve meale vardr. Dier iki koldan biri yukar,
br aa doru kvrlmtr. Bylece bir kol korkusuzluu, die u da bilinmemektedir. Ancak Aryalarn I.. 1000 yllarnda bu
ra ylan, bir ay ve bir de tanrl temsil eden yaprak vardr. iva,
genellikle drt kollu olarak tasvir edilmitir.
Bu esas tanr yannda, bir de doa tanrlar vardr. Bunlar
atalara tapmayla ilgili bitki tanrlardr. Bu tanrlarla ilgili birok
mezhepler de vardr. Doa tanrlar, Aryalardan nceki dneiTler
de ortaya kmtr. Bunlar, Yaka, Naga (bitk; verimlilik) ve suy-
la ilgili kt ruhlardr. Btn bu kutsal varlklar, sonradan zellik
le Budist sanat zenginletirmilerdir. Yaka'lar Budist sanatnda,
iyi ve kt ruhlarla koruyucu ve kap koruyucular olarak deer
lendirilmilerdir. Bu anlamda, stupalarn evresini kuatan itle-
rin stunlar zerinde biimlendirilmilerdir. Bir de dii Yaka'lar
(Yaki) vardr. Budist sanatta birok ikonografik tipler, bu Yaka
ve Yakiler yznden gelimitir. Bu tiplerden biri Maya'dr ve
Buda'nn doumunda grlr.
Ite yukarda belirtilen bu inanlarn, Hint sanatnn zengin
figrlerinin tasvirinde nemli rolleri vardr. En ilgi eken nokta,
btn bu kutsal tasawurlarn Buda'nn tasvirinde yeri olmasdr.
Bylece Hintlinin, eski tanrlarn, Buda'y tasvir ederken de unut-
HiNT SANATI/289
mad anlalmaktadr. Hint heykeli, genel geliimi iinde, unsur-
larn inai bir kompozisyonunu verir. Optik grntl heykellerin
Helenislik etkilerden sonra yer yer olutuu gr, Batl sanat
tarihilerince kabul edilir.
HINT MIMARISI
Hindistan'n ilk yazl kaynaklar, I.. lll. yzylla Asoka Dnemi'ne
aittir. 1920'de Hindus yresinde yaplan kazlarda, Prehistorik
dnemde Hindistan'da Asya'nn en nemli kltrlerinin yaad
saptanmtr. Sind'de Mohanjedaro'da ve Pencap'ta Harappa'da
ve gene bu yrelerin dolaylarnda, tarihncesi, kalkolitik bir kent
kltr olduu anlalmtr. Dzenli kentler, tuladan yapl
m evler, Smerlerinkinden daha gelimi bir kanalizasyon
dzeni grlmtr. Ayrca bu kanalizasyon dzeninin ancak
Romallarnkiyle karlatrlabilecek bir teknik ve kalitede olduu R. 662: Bir Hint tapma1 pfam. nde
giri
blm, arkada salon.
anlalmtr. Ayrca Ur ve Susa kltryle ada olduu arkeo-
loglarca saptanmtr. Elde edilen tulalarn Ur ve Susa'yla ilikili
olduu dnlmektedir. Btn Hindus kesiminden Belucistan'a
kadar uzanan yol zerindeki 50 yerde yaplan kazlar, bu iki lke
arasnda ticari ilikilerin olduunu kesinletirmitir.
Tula yaplar, Hint kltrnn Aryalarla ilgili olmadn gster-
mitir. nk Aryalar tula inaat bilmiyorlard ve aa yapdan
ta yapya gemeyi ancak ok sonralar becermilerdi.
Buda'yla ilgili ilk ta yaplar, yani tatan itleri olan stupalar ve
maara tapnaklarn (Chaitya), aatan yaplanlar da bulunmak-
ta ve hatta gelenekler halinde Moollarn zamanna dein devam
etmektedir. Aryalar kentlemeden de habersizlerdi.
Bu nedenle Hint kltrnn kimlere ait olduu hususu, bugn
henz karanlktr. Ayrca Hindus kltrnn kimlere ait oldu-
yreye geldikleri tahmin edilmektedir. Hindus kltrnn ve dini
yaplarnn tahrip edilmelerine ramen, Hindus halklarnn klt-
r, gelenekler halinde devam etmitir. Hindus kltrndeki dini R. 663: Kuzey Hint stunu.
tasarmlarda Fal/us sembolleri vardr. Halbuki Veda dini bu fal-
lus sembollerini tanmamakla idi. Buradan da Veda dininin daha
eski olduu ve daha eski bir dnya grn yanstt karl
maktadr.
Hint mimarisi zerinde ilk dnemler iin fazla bir ey bilinme- R. 664: Kuzey Hint siitun geliiminden
rnek.
dii anlalyor. Bilinen tek ey, Maurya Kral Asoka'nn (I.. 274-
237) sarayna ait subasmanlar olduu sanlan bir yap kalnts
dr. Bu yapda, Hint, Pers ve Ahemenid geleneklerinin olduu fik-
ri egemendir. Hindistan' da antsal yaplarn ilk grld tarihler,
l.. ll. ile 1. yzyllar arasdr. Budizmi resmi din olarak kabul eden
Asoka'nn, tula ve aatan birok stupa yaptrd hususu, riva-
yet olarak bugne dein gelmitir. Hi kukusuz bunlardan bug-
ne hibir ey kalmamtr. I.. ll. yzyldan itibaren yaptnlmaya
balanan bu ilk stupalarn kazk itlerle evrildii, kazlardan anla-
lmaktadr. rnein Barhut adl stupann itlerinden kimi para-
lar, bugne dek kalmtr. Bu itleri n zerinde, rozet ya da yarm
DST19
2901 DNYA SANAT TARiHi HiNT SANATI 1291

rozetlerin, ss esi olarak kullanld grlr. Bu rezetler iin- alan bir k penceresinden aydnlatlmaktayd. Bu k penceresi
de, bir "makaraNnn aznda krckodile benzeyen, suda yaayan motifi, tonozda tekrar edilerek sevilen bir ss esi haline getiril-
bir canavarn kt grlyor. Ayrca Buda'nn douu da bu it- miti. Kimi hcllerde de bu motif tekrarlanmtr. (Resim 659)
ler zerinde temsil ediliyor.. Fakat Buda, tavan, Iii vb. gibi eit' Bu tapnaklar, bugne dein kendilerini korumulardr. Bu avan-
li hayvan biimlerinde ya da Brahman, prens vb. biimlerde sem- taj, bunlarn dorudan doruya kaya ilerine oyulmalar yzn-
bolik olarak canlandrlmtr. Ancak Buda, kendi fazileti sayesinde, den olmutur. Oysa, ak hava tapnaklarnn ou, d etkilerle
btn dnyevi ve kiisel irkinliklerden arnd iin, bu biimde ortadan kalkmlar ya da harabe haline gelmilerdir.
sembolik olarak tasvir edilmitir. Bu Barhut adl stupann kalnt Karli tapnann ii, tamamen barok bir anlatma sahiptir.
larndaki heykellerde, ok hafif kntl rlyefler, taslak halinde ve rnein salon kenarlarna sralanan stunlar ve balklaryla, balk
duygusal bir dekoratif anlatm iindedir. Bu stupann dier nem- zerindeki heykeller, son derece abartmal bir biimlendirme iin-
li heykelleri, ember biimli itin gney tarafndadr. Bu rlyef- dedir. Holde de tam giriin karsnda, ortada Buda, yanlarda da
R. 665: Bir Hint tapnanda tavusku- ler yksek kntldr ve Yakalar yani Hint mitolojisinin perilerini plak vcutlu kadn-erkek iftler yer almaktadr. Bu figrler, ya
u rfyefi. temsil etmektedirler. Buda dininde Boghgaya denilen ve Buda'ya l, dolgun vcutlar halindedir ve kaln ikin kalalaryla iri kadn
vahiy gelen nemli bir yer vardr. Bu yer, tatan yontulmu ve gsleri dikkati ekmektedir. Bylece btn duvar, bir Gotik kili-
evresi kutsal aala evrilmitir. (Resim 657, 658) (I.. 100 yl se portali gibi, bir yn figrle rlyef halinde doldurulmutur.
R. 666: "Bodhi aac". Stupalarm itle- larna doru) Her ada olduu gibi burada da plastik sanatlarla edebiyat,
ri zerinde grlen heykellerden biri. Sari'de Asoka'nn yaptrd birok yapnn harabeleri bug- birbirlerine paralel bir anlatm iinde gelimitir.
ne kalmtr. En byk stupalardan biri, yarm kre biimindeki Sangharama denilen manastrlar, ak havadakiler gibi, kare
bir tmlstr. Bu tmls biimli stupann evre iti 40 m' dir ve planl bir toplant salonu ve vihara denilen hcrelerden ibarettir. R. 667-668: l.. ll. yzyilda Barhut'da
Maurya sonras sanat. Bir Buda balus-
dekorsuzdur. Bu it zerindeki 4 Torana (kap), I.. 75-18 ylla Bir de Hindistan'n gney dousunda, Amaravati denilen ve tradmm rlyefferi.
rnda heykellerle sslenmitir. Tarana'larn tepelerinde bu inancn XVIII. yzylda kaliteli tulalar yznden paralanan byk bir
sembol olan tekerlek motifi vardr. (Resim 657, 658) stupa vardr. Bu stupann, 4 m yksekliindeki itli blmelerinde
Kaya tapnaklar: Ganj vadisini batya balayan yrelerde tap rlyefler yer alr. Heykelden insan ynlar, btn yzeyleri kap-
naklar yaplmtr. Bunlarn en nemlileri Udayagiri, N asi k, Karli ve lar. Figrler plak ve alak rlyefler halindedir. Ancak alak rlyef-
Ellora vb.'dir. Buda'ya inananlar, zellikle bu delaylardaki maa ler, eitli sluplar gsterirler. Ve bunlardan baz blmler lsa'nn
lara yerlemilerdi. I.. ll. yzyldan I.S. VIII. yzylla dein aa doumuna yakn, bazlar Greko-Budik, bazlar Hint geleneklerine
yukar bin yl, bu maalarda, Hint sanat kendine zg geli gre yaplmlardr. ll. ve lll. yzyllardakiler ise, Amaravati slu-
me iin nemli bir toprak bulmutu. zellikle mimarlk, heykel ve buna gre yaplmlardr. Bu slup, pitoresk, derinlikli, yap resim-
sonralar da resim, bu maaralarda gelimiti. Bylece kayalar ii- lerinde perspektif grnl bir plastik anlaytadr. Dekoratif
ne ok ilgi ekici tapnaklar oyuldu. motifler ise zarif, uyumlu ve zengin bir ykllk iindedir. Ayrca
Bu kayalara oyulan tapnaklar iinde, stupalar da yapld. Sanki zarif hareketli figrler de yer almaktadr. Amaravati heykelcileri-
ak havada yaplan tapnaklar gibi, kayalarn iinde ayn ayium- nin kentli olduklar ve zarif saray sahnelerini tercih ettikleri anla-
Iar meydana getiriliyordu. Kaya tapnaklar, geni bir salon ve bir lmaktadr. R. 669: Udayapur, Orta Hindistan. iva
Tapma1'nm kulesi (i. s. XI-XIff. yzyl).
de giri (vestibl) blmnden ibaretti. Esas salon, kayann iine Amaravati stupalarnn slubuna "Madura s/ubu" benze-
Yapmm fonksiyonsuz barok sluplu y-
be ik tonozlu bir oylum biiminde oyuluyor ve tonoz da, iki yanda mektedir. Ancak Madura slubunda Greko-Budik anlatmdan zey paralamas dikkati ekmektedir.
sanki ayaklar zerine oturuyor gibiydi. Bu kaya tapnaklar iinde daha ok ayrlk grlr ve Hint anlatm arlk kazanr. Madura
en nemli olanlarndan biri, Karli'deki Ketya'dr. Ve I.. 1. yzyla Okulu'nda, gereki bir anlatrnn kolaylkla uygulanm olduu
aittir. I salonun boyu 39 m, genilii ve ykseklii ise 14'er m' dir. grlr. Yalnz Hint sanatlar nn, ne Grek elbise kvrmlarna, ne
Salonun yanlarnda sralanan stunlar, sekizer keli, kaideli ve de Helenislik a'n vcuda yapan slak rtlerin kvrmlarna
baiki dr. Balklar Ahemenid balklarn hatrlatmaktadr. Tonoz, bir yaknlklar vardr; yine de vcuda sarl elbiseyi, derinlik iinde
yanlardan en st mahya izgisine dein, yuvarlak kesilli silmeler- biimlendirmeyi becermilerdir. Hatta kiisel iladelere bile yakn
le yol yol oyulmutu. Bundan sonra X. ve XII. yzyllarda yap Iamaya balamlardr.
lan Ajanta'daki ketyalar (chaitya), basit grnl olmakla birlikte, LS. lll. ile VI. yzyllar arasn kapsayan dneme Gupta a denir.
mantkl ve daha terah bir etki yaparlar. Bu salonlarn iine, salo- Bu dnemde Madura ve Sarmath tapnaklarnn yapld grl-
nun geni kenan zerine alan bir vestibl'den, yani bir halden yor. Buda'yla ilgili heykellerde frontalite devam ediyor. Ancak rl-
girilir. Bu hol ya da daha ak bir deyimle narteks, kayann dna yeflerde ilgi ekici bir barak anlatm, gerek yksek kabartmal hey-
ahap olarak yapld gibi, salon blm olarak gene kayalarn kellerde, gerekse birbirine giren figrler ynnda gzlemleniyor.
iine de oyulmaktayd. Vestibl, giri kaps stne alan bir pen- Bu rlyeflerde Avrupa'daki Gotik kilise kaplarnn heykel ylma
cereden aydnlatlyordu. Byk tapnak salonu ise, tonoz zerine larn da aynen gzlemliyoruz.
2921 DNYA SANAT TARiHi
R. 670: Bir dier Buda heykeli. Yz ve
vcut optik bir idealizmayi yanstyor.
R. 671: Buda. Madura'nm eski tipi.
Greko-Budik tipte, figr halinde. 400
ylfon Gupta devri.
HiNT SANATI 1 293
Ortaa'da Hint Mimarisi: Tan kullanlmaya balamasyla Hint Buda heykelleri: lsa'nn hayat, Hristiyanlk sanatnn anlalma
mimarisi yeni bir dneme giriyor. Ve "eitli yrelerde kendine snda nasl nemli ise, Buda'nn hayat da Budist sanatn anlal
zg gelime gsteriyor. Gneyde st kapal, salonlu, sundur- masnda nemli bir paya sahiptir. Buda'nn esas ad Gautama'dr.
mal geni kapl, evresi havuzlu, kk boyutlarda yaplar gr- Buda, uyank, aydn anlamndadr. Sakya ailesindendir. Babas
lr. Bu yaplar XII. yzyldan sonra gittike byrler ve yksek Raja Suddhodana, anas ise Maya idi. Doumu I.. 560, lm
piramitler haline gelirler, kardan da konkav bir siluel gsterirler. 483'tr. Doum sahnesi, resimlerde, bir aaca tutunan annenin
Bunun rnei, Madura Tapna' dr. Bu tapnan 1700 yllarnda kalasnda gsterilir. Buda be esas biimde gsterilmitir. Bunlar:
yapld, tepesinde iki meyilli bir ats olduu, dtan belirtilmi doum sahnesi, anne ve babasnn evinden vahi ormaniara ka
kat knlan bulunduu, ancak bu katlarn yap iinde grlme- , Gautama'nn uzun zaman riyazet ve inziva iinde yaadktan
dii, yani sahte olduklar ve silmelerin yalnz bir heykel sralama sonra hayatn tamamen yalnz olarak srdrmesi, bir incir aa
sna olanak verdii. anlalmaktadr. Yap ykseklii 40-50 m ara- cnn altnda uzun zaman oturup dnerek ermi bir insan olu-
snda deimektedir. Bu yap evresinde ayrca bir yn pavyon u ve Buda adn almas gibi nemli konulardr. Buda ermi anla- R. 672: Khajuraho'da bulunmu hey-
sralanmtr. Bu pavyonlar zamanla oalmlardr. mna da gelir. Gautama "Buda" olduktan sonra, fikirlerini halka kefferden. Museum Khajuraho. Hint
Hindistan'n kuzeyinde Vinu mezhebi, iva mezhebinden daha anlatmaya balar. Benares kentine gelir. Burada bir hayvana! bah- barak heyket sanat rneklerinden
yaygnd. Bu mezhepte bir eit sella, tapnak olarak deerlendiril esinde be kiiye yeni inancn aklar. Bu olay, Hint edebiyat ve
mitir. Ancak bu din e inanan lar, tapnak iinde toplanmadndan plastik sanatiarna konu olmutur. Buna uBenares Vaazt" denir.
tapnak ii bir mekan olarak fazla bymemitir. Yalnz yksek- Buda'nn hayatnn bir dier sahnesi de fiParinirvana", yani "haya-
lik nem kazanm ve yap, bir eit katl piramit haline gelmitir. tn sn" dr. Buda, bu sahnede, yatar biimde ve uyur halde
Bu katlar, Madura'daki gibi bir heykel sralamas, bir heykel dze- heykelletirilmitir. Buda'nn hem kk, hem de normalden ok
ni iin yaplm gibidir. Orissa'daki Puri, Kanarak ve Buvanesvar byk olarak yontulmu heykelleri vardr.
adl kare planl Sikhara/ denilen tapnaklar, Vinu mezhebinin tap lmnden ancak be yz yl sonra tasvir edilmeye balanan
naklardr. Hepsi ayn slupta olan bu yaplar evrelerindeki sk Buda'nn heykelleri iin, onun meditasyon dnemleri seilmi
ormanla byk bir uyum iindedirler ve doann sk bitki rt- tir. Bu meditasyon durumlarnn biimiendirilmesi iin, "mudras"
syle kaynam gibidirler. denilen el hareketleri kullanlmtr. Esas duru yogi oturuudur.
lkenin dousunda Dekhan' da, VI.-XI. yzyllarda, "Hoysa/a" Ve ideal vcut biimi, deimez motif olarak ele alnmtr. Elin
adl yrede XII. ve XIII. yzyllarda bu slup ayn biimde devam aada ya da yukarda oluu, el ayasnn yere ya da havaya bak-
eder. Ve yaplar ykseklii az olan bir piramit biimindedirler. mas, eitli anlamlar tar.
knl kat silmeleri, her dnemde olduu gibi bu yaplarda da Asoka, Maurya kral (I.. 274-232) olunca, Buda dinini resmi
devam eder. XIV. yzylda, yap yldz biim li bir poligon plan ze- din haline getirmi ve Buda'nn bulunduu yerleri ziyaret etmiti.
R. 673: Greko-Budik Buda heykelferin-
rinde ykselmeye balar. (Resim 669) Stupalar ina ettirmi ve an talar diktirmiti. Bu an stunlarnn den biri.
Bodhgaya'da VII. yzylda yedi katl bir piramit ina edilmitir. zerinde sembolik anlaml hayvan figrleri vardr. Bu dnemden
Bu da Sikhara'nn bir eididir. Ve Peaver'de yalnz subasman kalma normal byklkte fil heykelleride grlr. Hayvan heykel- R. 614: Buda'nnheykefferinden bir di-
eri. Ba,Greko-Budik bir biimfendir-
40 m yksekliinde olan ve tepe noktas 160 m ykseklie varan leri arasnda aslan da yaplmtr. Ancak bu hayvann Hindistan'a
mededir. Idealize edilmi olan bu Buda
"Kanika Stupas1"na benzeyen bir yap biimi ortaya kar. yabanc olduunu savunan bilim adamlar vardr. Sanat tarihle- balan zellikle J. yzyldan itibaren
Kuzeyde XVI. yzyldan sonra Hint mimarisi, Islam etkisi altn rinde, aslan heykeliyle ilgili matilin Iran'dan Hindistan'a geldiine oalmaktadJr.
da kalmaya. balar. Ve Hint lkesi yeni bir mimari ve sanat anla- ilikin bir gr de yer alr. Bu heykellerde optik bir grntnn
yna ynelir. mantki biimlendirilii sz konusudur. (Resim 665)
Hint mimarisi, genel olarak zetlemek gerekirse, bir mekan Hayvanlarla ifade edilen Buda sembollerinin, ilk kez Greko-
mimarisi deildir. Ve yap iieriyle dlarnn birbirleriyle ilikili Budik sanatla, yani Helenistik sanatn Hindistan'a gelmesin-
olmad anlalr. Bu yksek ta ynlarnn, bir mimariden ok den sonra deitii gr paylalmaktadr. Bylece Maurya
bir heykel bahanesiyle yapld akla gelebilir. Bu bakmdan Hint dnemi'nde (i.. 320-185) statik figr biiminden, hatlarn ritmi-
mimarisinin heykel olmu bir eit yap sanat olduu sylenebi- ne dayanan dinamik bir biime dnlmtr. Bu yeni plastik anla-
lir. y Sunga, Andbra ve Kshatrapa dnemlerinde (I.. ll. ve . yzyl
Hint sanat ve zellikle mimarisi, Seylan, Myanmar Birlii larda) grlr. Bylece arkaik slup anlay yani ikiboyutlu yzey
(Burma), Tayland, Cava ve Kampuya gibi lkelerde dinsel adan slubundan perspektife gre oylum anlayna ynelinir. Bu zel-
yukarda belirtilen zellikleri yanstan bir sanat eidinin yaylma lii Batllar Helenislik sanat etkisine balyorlar. Oylum anlatm
sna sebep olmutur. Genel olarak ungal denilen byk orman- l plastik biimlemenin, Hint sanatlar tarafndan kabul edildi-
Iara sahip olan bu lkelerdeki yaplar, adeta doann taiam bir i Batllarca belirtiliyor. Bu nedenle ruhi yaamn ve fizik yapnn
bitkisi gibi doup bymlerdir. (Resim 660, 661) Buda heykelinde deer kazand kabul ediliyor.
2941 DNYA SANAT TARiHi
R. 675: Lakshmi, Eski Dravid Bronzu.
Lakshimi,iva ailesindendir.
R. 676: Madura Okulu. f.S. 100 y1flar
civafl. Ylan Kral. Guimet Mzesi.
HiNT SANATI 1295
Sari'deki byk stupann evresindeki drt kap, yukardan teriimi olup bir kadn edasna sahiptir. Bu kadn ifadesi, bir hat
aa tek tek figrler, Buda sembolleri ve hayvanlarla sslenmitir, zarafetiyle birletirilmi ve bylece bir hat soyutlamas sz konu-
Bunlarn yannda Buda, kanun ve toplumu sembolletiren Tripatna" su olmutur. Bu, dorudan doruya meditasyonun ulviletirilme
( cevher) ile sslenmitir. apraz kriin ularnda, Sakya'nn san- si, idealize edilmesi iin yaplmtr. Bu nedenle Hint sanatnda
cak hayvanlarn gsteren aslanlar dururlar. Balklarda srt srta heykelde kiisel anlatm yoktur. Buda'nn fizik yaps da bu gr
duran aslanlar ve dier hayvanlarla, filler ve cceler, tayc stun yznden genel insan tipiyle yetinilerek biimlendirilmitir.
unsurlar gibi gsterilmilerdir. (Resim 658)
nemli olan, Buda'ya ait primitil heykellerde, Buda'nn et ve GREKO-BUDIK HEYKEL SANATI
kemikten bir varlk olarak resmedilmeyiidir. Onun varl, eit Asokatarafndan savunulmu olan Budizm, pek ok yrede yayl
li sembollerle gsterilmitir. "Bodhi oao" ve "pirlanta iskem/e"yle mtr. nce Ganj vadisine ve jamna'ya yaylan bu din, sonrala- R. 677: Ajanta'da Kaya Salonu'nun.
duvar resminden bir para. VII. yzy1-
onun meditasyonu, kemiklerini ihtiva eden "stupa" ile de, Buda r Kabul vadisini sarmt. Bylece birok kutsal antn bu yre-
lm ilk yans1.
tasvir edilmek istenmitir. Demek ki Buda'nn fizik yapsnn gs- lere dikilmesi mmkn olmu ve hatta gneyde Seylan adasna
terilmesinden ekinilmitir. Bunun nedeni, Buda'ya olan sayg dr. dein bu dinin tapnak anlay girmiti. Ancak \.. IV. yzylda
Buda'nn "Byk Btn" ifade etmesi, onun tasvir edilmesini zor. Hindistan'n kuzey kesiminde bir yabanc kltrn rzgar esmi ve
latrmtr. Bu nedenle Hintli, Iii matiliyle kapilavastu anlayn, buralara Grek kltrnn yaylmasna sebep olmutu. Bu yzden
tekerlek matiliyle Benares civarndaki "1/k vaaz" temsil ediyordu. Hindistan'n kuzeyinde Takshasila ve Peaver'i incelemek gere-
Stupada daha ok Buda'nn Kuinagara'daki lmn anlatyor kir. Buradaki Gandara adl lkenin topraklarnda, bir Grek hey-
du. Onun btn sembol leri, ylesine evrenseldiler ki, bunlara kimi kel sanatnn etkilerini grmek mmkndr. Grek-Helenislik bir
saf dekorlar ve figrler eklemekle, kutsal efsanelerin en komp- formle gre, optik grnt, Hint sanatna girmesine ramen,
leks sahnelerinin anlatlabilecei kabul edilmiti. nemli dier gene de genel hava, bir Hint sanatnn devam olarak kabul edilir.
husus, baka kutsal kiilerin de tasvir edilmesidir. Nedeni bu n larn Dolaysyla bu dnem Greko-Budik Hint sanat ad altnda incelen-
Buda'yla kartnlmak istenmemesidir. (Resim 666) mektedir. Bu sanatta Buda, gene temel konudur. Ancak "Sani"ve
Sani'de grlen ve Ntorana" ad verilen kaplarn zerinde de "Bodhgaya" rlyeflerindeki nail gzlemler, efkatli bir e hre ifade-
Buda doktrinini temsil eden bir "tekerlek" motifi vardr. Stun si, iirsel anlatmlar, Gandara'da, yerini souk bir Grek sanat for-
balklar zerinde de Pers stunlarnda grlen srt s rta vermi muna terk etmi gibidir. Bu bakmdan Batllarn Gandara sana-
aslan motifleri grlmektedir. Sari'deki Hint heykelcileri, btn tnda aradklar yksek Grek kltr, gerekte Hint sanatnn l-
Hint dehasn yanstrlar. Hintli heykelci, zellikle destani anlatma mn hazrlamt. En pitoresk konular, Gandara sanatnda souk
nem verir. Hibir hayat biimi ve insan hareketiyle bu ilk dnem- figr kompozisyonlarna, klasik elbise kvrmlarna, dzenli jestlere
lerde ilgilenmez. Bu heykeller de yer yer erotik bir aniabm da gr- ve Grek-Roma sarkofajlarndaki frontalite ve simetriye brnm
lr. Heykelci doay, onun deikenlii iinde sever. Doann kut- t. (Resim 673, 676)
sal birliine nfuz eder. Tropikal bitki dnyasnn zenginliini, Hindistan'a gelen lskender ordularndan burada kalanlar, eski R. 678: Buda efsanesini canlandiran,
heykellerinde iler. Bu heykel kalabal daima taze bir esini yans tanrlarnn biimlerini, yeni kabul ettikleri Buda dinine vermeye tuva! zerine yapiimi boya resimler-
tr. itlerin frizlerinde grlen insanlar, hayvanlar ve bitkiler, tm balamlard. Etten ve kemikten uzaklatrlm Buda, bylece fizik den biri. Tibet (XVIII. yzyd).
hayatn felsefesinin ifadesidir. Filler, devler, ceylanlar, tavuskular bir vcuda dnyordu. Bu ilk almalarn, Hintli sanatlar tara-
kendilerine zg bir dnyann hayvanlardr. Badhi aac, dekora- fndan yaplan kopyalarnda, kimi ayrlklar grlr. Bir kez Grek
tif bir duygu iinde stilize edilmitir. (Resim 665, 666) sa anlay, Hintli sanat iin anlalr bir ey olmamtr. Asya'da
Hindistan'daki tanr tasvirleri, zellikle heykel sanatnda kendi- biimlerdirilen Buda, bilgin, dnr ve efkatli bir tiptir. Ve bu
ni gsterir. Hindistan'da grlen meditasyon olay, heykelde kii tip, Buda iin ele alnan tek figrdr. Ancak Grek sanatlar baka
sel olmayan bir ifadeye yneliktir ve lmsz kozmik bir olaydr. tipleri de ele almlardr. jpiter, Herkl gibi Yunan Antikitesi'nin
Bu nedenle insan figr, heykel ve resimde insan biimi iin bir tanrlar, bu kez akra, ya da Indra giysileri iinde eski Veda tanr
soyutlamay zorunlu klmtr. (Resim 675) lar olarak Buda'nn maiyeti, yani Buda'y koruyan bir eit beki
Tanr tasviri yapma, Hint sanats iin en kk ayrntsna olmulardr. (Resim 676)
dein kaytlara balanmtr. yle ki, bir iva dars iin bulunan Greko-Budik Hint sanatlar, hayvan tasvirleri yapmak hususun-
form, yetkinlie ulanca, artk bir ikon gibi durmadan taklit edil- da kendilerini pek rahat hissetmemilerdir. Buna karlk insan tas-
mitir. Ancak btn bu kaytlara ramen Hint sanats, plastik virleri, onlar iin daha ele alnr bir konu olmutur. Bu bakmdan,
anlatma ulamtr. btn Akdeniz-Grek uygarlnn tiplerini, Hindistan'da yeniden
Hint sanatnda Buda heykeli yapmnda, bir kemik ve uzuv gz- hatriama olanan bulmulardr. Bylece yar insan, yar balk
lemine bavurulmamtr. Figr, yuvarlaklar, kaygan yzeylerle figrler, akantus yapraklar, Iyon ve Korent balklar Hint dnya-
biimler dirilmitir. Ba, belli yz ifadesinin dna klmadan gs- snda yeniden bir yansma olana bulmutur.
296/ DNYA SANAT TARiHi
R. 679: Caipur'da bir duvar freskinde
Krina.
R. 680: Dnya nimetlerinden vazgeen
Buda'nm safanm kesmesi.
amzn bana dein, Akdeniz kltrnn Hindistan'daki bu
yansmasbilinmiyordu.1907'dePamir'inbrtarafndaTumsuk'ta
kimi pimi seramikler bulundu ve bundan nce Peaver'de bulu-
nan bir iki para heykelle birletirildi. Hatta in'de de bu pimi
seramikler aratrld ve bulundu. Bunlar, Batllarca Bat kltr'
nn nemli eleri olarak kabul edildi ve nemle aratrld. M.
Pelliot, M. Foucher ve M. Goddard gibi aratrclar Greko-Budik
sanatn etkisini Orta Asya'da ihtirasla aradlar. Bylece, Akdeniz
kltrnn Orta Asya step halklarn bile etkiledii hususunu ispat-
lamak istemilerdir.
HINT RESIM SANATI
Heykel sanatnda, insan figr iin yaplan genelletirme, resim
sanatnda grlmez. Hint resmi, sslemeden zevk alan, rengi seven
bir anlaytadr. En eski yazl kaytlar, tasvirlerden ve dekoratif ss-
ten sz etmektedirler. zellikle "jatakas" denilen Buda'nn vcut
buluunun tarihi, evlerde, saraylarda ve resmi geitlerde artistik
bir rahatlk iinde duran biimlendirilmelere olanak veriyordu. Bu
sanat alannda en eski antlar, kaya ilerine oyulan manastrlarda,
meskQn yerlerden uzak uAjanta" ve "Badami" adl manastrlarM
da bulunmaktadr. Buda'yla ilgili maara tapnaklarnda figratif
resimler, bir milimetre kalnlndaki bir al zemin zerine yapl
mtr. Resimler bu zemin zerine, krmz bir boyayla izilmitir.
Kenarlar konturlu, ii siluel biiminde boyal olan ilk resimler,
uzun sre resim sanatna egemen olmutur. Gupta dneminde
ise, resme rengin egemen olduu grlyor. Sahneler iin belirM
li bir alan ele alnmam, her konu bir dier konunun iine saku-
lur biimde tasvir edilmitir. Hint sanatnda groteskler de grlr.
Groteskler ksmen kare biiminde panolar, bazen iekler, mey-
veler ve halkn sevdii hayvanlarla sslenmitir. Lotus iekleri
de pembe, mavi ve beyaz olmak zere renkte gsterilmitir.
Bunun yannda manga denilen hintkiraz, tropikal bitkilerle eit
li hayvanlar resmedilmitir. Cceler ve acayip insanlarn da resim~
lere girdii grlr. (Resim 677)
Hint resminde ilgi ekici ey, Bademi'deki "Vinu" tapnan~
da (578) grlen duvar resimleri yannda, Buda ve Brahman din'
leriyle ilgili resimlerde biim bakmndan bir ayrlk olmamasdr.
Figrleri ve slubu tamamen birbirinin ayndr. (Resim 678)
Buda ve Brahman resmi dnda bir de profan resim vardr.
Rajputana'daki saraylarda ve zengin evlerinde 1. yzyla dein
devam etmi olan bir resim gelenei, duvar resmi ve kat ze-
rine yaplm olan resimlerde devam etmitir. Bu resimlerde ter-
cih edilmi olan konu "Krina"dr. Bunun yannda "iva" ve kars
"Parvati" hakkndaki hikayeler de, resim sanatna konu olmular
dr. Bu hikiiyeler, kr hayatnn pastaral atmosferi iinde gsteril-
milerdir. Yer yer yzlerde kiisel zellikler de vardr. Ancak bunlar-
da genel olarak sluplatrlm bir anlatm ekli sz konusudur.
in Sanat
in tarihi
in de, Eski Msr gibi, kapal bir blgedir. Ancak bu lkedeki uygar-
lk yalnz kendi olanaklaryla deil, yabanc halklarn da nemli siya-
sal ve kltrel etkileriyle gelimitir. Eski in yazarlar, tarihlerini
I.. 3000 yllarna kadar uzatrlar ve efsanevi in krallarndan sz
ederler. Ayrca bu ilk eski krallar rgtler kurmu, bulular yapm
bilgin insanlar olarak grrler. in'in bilinen ilk slalesi "Hsia" ad
n tamaktadr. Fakat ne zaman gelip, ne zaman gittikleri zerinde R. 681: T'ai Ho Tien Tapnai'nn g-
bir bilgi yoktur. Bu slaleden sonra, ang slalesi (I.. 1450-1 050) ney yz. Tek katli tapmak tipi.
in tarihinde yer alr. Fakat ang'larn da hkm srdkleri a
hakknda kesin bir bilgi yoktur.I.. 1050-256 aras hkm srm
olan u slalesi, Tibetli ve Trk karm bir halktr."' Yalnz, olduk-
a kesin olarak bilinen I.. 770'te gebe bir halkn, in'i kuzey
taraftan igale baladdr.l.. 722-481 arasn kapsayan dnem-
de Konfyslk yaylr. Esasen, in'in kronolojik dnemi de bu
sralarda balar. Kimi derebeylerin step ve da halklaryla, in'in
egemen devleti olan Tien-Hsia lkesine kar birletikleri grlr.
Krallk zayflar. Bu dnemde in'e drt slale egemen olur. Bunlar,
ensi'de "in", ansi'de "Cin N, Hu-Bey'de "if/ve "u", Honan'n
kuzeyinde de "Sung" slaleleridir. Bu hkmdar aileleri be lkeyi
ynettiklerinden bunlara "Be Hakimler" denmitir. Yangdz vadi-
sinde yer alan u krallarna ait uygarlk, yava yava bir stnlk
kazanr. "Sava Kralltklar"n hkm srd I.. IV-lll. yzyllar
arasnda byk savalar olur. in'de iki slale dierlerine stn
gelirler. Bunlar u ve in slaleleridir.I.. 300 ylnda, in'i kuzey-
den hrpalamaya balayan Hiung-nu1ar (Hunlar) sahnede belirir.
I.. 249-206 arasnda ise, in slalesi, in'in ynetimini ele alr.
Prens in, kendini imparator ilan eder. I.. ll. yzylda, Hunlar
(Hiung-nu'lar) Moolistan'da byk bir gebe imparatorluu
kurarlar. Bu, muazzam atl bir imparatorluktur. Hunlaryava yava
in'i tehdit etmeye balarlar. Bu sralarda, in'in byk devle-
tini kurmu olan Prens in (-Huang-Di), bu tehlike karsnda
2000 km'den fazla uzunluu olan byk "in Seddi"nin kurul-
masn emreder. Merkezi bir devlet haline getirilen imparatorluk
topraklar 36 eyalete blnr. Aristokrasi kaldrlr. Eskiden topra-
kiralayan kyller, belirli bir vergi karl toprak sahibi olur-
lar. Byk ulam yollar yaplr. Prens in lnce (I.. 21 O), olu
onun becerisini gsteremez ve idareyi Han slalesinin kurucusu
Uu Pang'a kaptrr.
(1) Das Atlantis Buch der Kunst, s. 577

2981 DNYA SANAT TARiHi
1
\ bastran Han slalesi yeniden idareyi ele alr. I.S. 1. ve ll. yzylda,
R. 682: Hia Kouei. Song dnemi. "Sa-
anak" (XII. yzyl). 10-4.
Han slalesi (I.. 206-I.S. 220) zamannda, yeniden derebey
liin dodugu grlr. nemli bir imparator olan Vu (1.0. 140-
87) in'de eitli reformlar yapar. Bu slaleden nemli bir dier
imparator HsiOen (73-49)'dir. I.S. 8 ylnda Vang Mang adl bir
bakan, idareyi ele geirir ve kendi stalesinin imparator slalesi
olduunu ilan eder. Topraklar devlete balar ve sosyalist dzen-
dekine benzeyen hkmler getirir. I.S. 25 ylnda bir ayaklanmay
Han slalesinin entrikalar yznden, atl Hun Imparatorluu ikiye
blnr; ve iniller . yzylda Turlan'dan Kagar'a kadar btn
Tarm havzasn igal ederler. in tccarlar tarafndan in adetleri
buralara kadar getirilir. Ancak iniller Trklerden de Buda dinini
renrer. Kadn n'de kefi de bu sralarda olur. 1.0. 184'te
bir kyl ayaklanmasyla Han slalesi sona erer.
Hanlarn yklmasyla lkede krallk kurulur. Hiung-nu kral-
lnn kuzeyinde, iniiierin Tu-Pa (Topa) dedikleri Tapgalar
Sani'nin kuzeyine yerleirler. Ve burada Vey slalesi adyla an
lan bir idare kurarlar (386-556). Bu slale, in'de Budac inan-
cyla nemli bir kltrn domasna sebep olur. VI. yzyl
da, merkezi Karakurum olan Dou Trk Imparatorluu ile Bat
Trkistan'daki Bati Trk Imparatorluu arasndaki anlamazlktan
yararlanan inliler, snrlarn geniletirler ve stnlklerini sa sonra, Bat devletleri kendi karlarn dnerek in'in japonlara
larlar.
in'de Tang slalesi (618-907) ve ondan sonra gelen be slale
de 907-959 arasnda in' e hakim olur. Tang slalesinin kurucusu
Li imin'dir. Bu a, in iin byk lks, ihtiam ve refah dne-
mi olur. Matbaann icad da bu Tang stalesinin sonlarna rastlar.
Bu dnemde, Sudacla kukuyla baklmaya balanr. 712-727
yllar arasnda imparator olan HsuDen-Dzung zamannda edebi-
yat ve gzel sanatlar geliir. An Lu-an Ayaklanmasi'yia impara-
torluk karr. Isyan, Uygur Trklerinin iniilere yardmyla bastr
lr. Ite bu dnemde in uygarl Tibet'e girer. Hatta in klt-
r Hint ile Iran snrna dek etki yapar. Uygur Trkleri, VIII. yzyl
da in'le birleirler ve Moollar yenerler. 715 tarihlerinden son-
ra da inliler, Uygurlar Araplara kar korurlar. in ordusu da bu
sralarda, Fergana, Semerkant ve Baktrian krallan tarafndan Arap
istilasna kar yardma arlr. Ancak in ordusu 751 'de Araplara
yenilir. "Be Slale" dneminde byk bir karklk iinde yaayan mutur. Bu kemikler, kahinlik iin kullanlmaktayd ve bu yzden
in, 920 ylnda da baz devletler arasnda paylalr. . de zerlerine in krallarnn adlar yazlmt. Kemiklerin yannda
Sung slalesi (960-1280), in'i kendi ynetimi altnda yenden
toplamay baarr. Geleneksel deerler yeniden nem kazan~r.
Sunglar, Han ve Tanglar gibi yabanc lkelerin alnmasna gr
mezler. nceleri lkeye egemen olurlar, ancak uri1erin saldrla
rna urarlar ve bakentlerini gneye tarlar. Kuzey in Tatarlarn
idaresine geer. Sunglarn dneminde byk sanat ve yazarla-
rn yetitii grlr.
1280-1368 yllar arasnda Yuen1er (Yuan), yani Cengiz Han'n
Moollar, in' e egemen olurlar. Cengiz Han'n 1209'dan 1279'a
kadar srdrd savalar sonunda in, Mool ynetimine grer.
iN SANATI 1 299
Cengiz1n torun u KubiJay Han, in Imparatoru olur. Savalar sonu-
cu in'deki nfus 100 milyondan 60 milyona iner. in yazarla-
r halkn an layabiiecei kitaplar yazarlar. ilk halk romanlarnn ve
tiyatrosunun ortaya k bu dnemdedir. M ing stalesini kuran
u YDen-cang'n ynettii ayaklanmalar sonunda, YOen stalesi-
nin egemenlii sona erer. Ming slalesi 1368'den 1644 yllarna
dek in'i ynetir. Pekin'in gelimesi, bugn bile hayranlk uyand
ran saraylarn yapm, hep bu dneme rastlar. Bu slalenin sonu-
na doru Avrupallar in' e szmaya balarlar. 1514'te Portekizliler
in'e gelirler. O tarihten bu yana in' e, Avrupal kurumlar ve mis-
yonerler iyice yerleirler ve Manu'larn idareyi ellerine almalary
la Ming slalesi ortadan kalkar.
Man/larn egemenlii in'de 1840 ylna kadar srer. 1659'da
in, Manu ynetimini kabul eder. Bu dnemde Hristiyanlk da
in'de yaylmaya balar. Ancak 1715'te bu din in'de yasaklanr.
Bu slale dneminde aristokratlarn byk arazilerine el konur,
topraklar kyllere datlr. Saraylar, Ming'lerin planiarna gre
yaplmaya balanr. Yabanc mimar ve sanatlarn in' e geldik-
leri ve byk itibar kazandklar grlr. 1840'tan sonra Avrupa
etkisi gittike kuwetlenir. Batllar, in'in smrlmesi iin eitli
entrikalar evirirler. 1894-1911 arasndaki in-japon savandan
smrge olmasn nlemek amacyla aba harcarlar. 1911 ile
1949 yllar arasnda in'de halk eylemlerinin rgtlendii gr-
lr.
R. 683: Pei-Ma Sseu'de on kat/1 bir
in sanat pagod. Honanfu civarmda. Song d-
in sanat, Msr ve Mezopotamya gibi uzun mrldr. Hatta nemi.
gelenekiere bal bir lke olduundan, in, sanatlarn a
mza kadar getirebilmitir. in tarihi, kaynaklara gre, lsa'dan
1500 yl ncesine dek az ok aydnlk bir durum gsterir. Pekin
Sinanthropus'unun Prehistorik alarda, in'de yaadna dei
nilmiti. Honan yresinde jeolojik kazlar yaplrken, I.. 3000 yl
larna ait olduu tahmin edilen renkli kap-kacaklar bulunmutur.
Honan'n Chang-to-fu kesiminde, l.. XIV. ile XII. yzyl arasnda
in'in ang ve Yin slalelerinin ikamet ettii tahmin edilmekte-
dir. Burada kaplumbaa kabuklar ve zeri yazl kemikler bulun-
bulunmu olan seramik kaplarn, ince ve beyaz amurdan yapld
, fakat srsz olduu grlmektedir. Bu kaplar zerinde grlen
sslemeler, in'in kutsal olan ilk bronz kaplarndaki sslemelerle
byk bir benzerlik gstermektedir. Bu bronz kaplarn, in'in 3.
slalesi olan u'lara ait olduu kabul edilmektedir. u slalesin-
den nceki aile hakknda, tarihi bir belge yoktur. Belgeler ilk kez
bu u slalesi zamannda oalmaktadr.
in, tarihinin en eski dnemlerinden bu yana, hep igaller ve
tahripler grmtr. Buna paralel olarak devaml yabanc istila-
Ianna sahne olmu ve tahrip edilmitir. Bugne kadar, in sanat
300 /DNYA SANAT TARiHi
R. 684: 652 yilmda kurulmu Ta Yen
Ta tula pagodu. Tang dnem:
eserlerinin bir tasnifi yaplamadndan, slupsal aamalar zerin-
de gvenilir bir alma yoktur. u dnemindeki bronz eyalar
dan bazlarnn, Sarmat lskitleriyle Sibirya Iskillerine ait olduklar
ve "barbarca" biimlendirildikleri gerek in, gerekse Bat kaynak-
larnca kabul edilmektedir.'"
in sanatnn gemiine olan ilgi, ].G. Anderson'un yapt Kuzey
in'deki kazlardan sonra balamtr (1921-24). Anderson'un
in'in Yenita a ve Cilalta a'na ait olduunu syledii
baz kaplar, Mezopotamya'daki Susa ll seramikleriyle balantla
r olduunu dndrmektedir. Ayrca Trkistan'daki Anau sera-
miklerini de hatrlatmaktadr. Bu renkli kaplar, 'geni karnidr ve
zerlerinde gayet zarif izgiler vardr. Bu ssler bir helezon mati-
linden meydana getirilmilerdir. Kahverengi ve siyah helezonlu
desen ler, krmz bir fon zerine yaplmlardr. Bu ss desenlerin-
de bir dinamizm de vardr. Bunlarn yannda Kan-su yrelerinde-
ki kaplar ayakldr. Bronz olan bu kaplarn yapldklar tarihler
henz kesin olarak saptanamamtr. Eldeki tarihler de kaba bir
snflandrmadan elde edilmitir.
Yin Sanat1: in sanatnn karanlk dnemleri "Yin"ya da "ang"
ana aittir. I.. 1200 yllarnda beyaz kaolinli kaplarla bronzlar
grlmektedir. Bronz kaplar zerinde helezonik ve ematik ssle-
meler bulunmaktadr. Kare ve "S" biimli helezonlu sslerin karak-
terleri, Meksika'daki Prcolombien sanatn tarzn hatrlatmakta
dr. Bu iki uygarlk arasnda birok balant olduu dnlmekte
dir.I.. 1050-249 tarihleri arasnda hkm srm olan u slale-
si dneminde, ilgi ekici bronzlar ortaya kyor. Bu kaplarla atala-
rn ruhuna ikiler, et vb. eyler adanyordu. Bu vazolarn miktarlar
adak yapan ahsn nemine gre artyordu. Genellikle inliler bu
bronz kaplarn " Sla/e Dnemi" denilen Hia (I.. 1989-1559),
ang (1558-1123)ve u (1122-255)'lara ait olduklarn iddia eder-
ler. Ancak Batl aratrclar, bu kaplarn yapmnn byk oun
lukla u slalesi dnemine ait olduklann kabul ederler ve hatta bu
slalenin bin yllkegemenliinin sresi iinedatrlarve bunlardan
bazlarnn da Yin ve ang slaleleri dnemine ait olduklarn iddia
ederler. Ancak bilginler, bu bronzlarn iniiierin iddia ettikleri gibi,
ok eski kltrlere ait olmadklar inancndadrlar. Bunlarn deiik
biimde olanlar vardr. En nemlileri, ayakl ve silindir biim in~
dedir. Ayrca bu kaplarn iinde hayvan biiminde olanlar da var-
dr. Hatta tamamen soyut biimlerde olanlar bile grlr. Ancak
fonksiyonlarnn ne olduu hususunda bir ey bilinmemektedir.
Bayku biimlerinde olanlar yannda, ayaklar hayvan aya ek
linde olan kaplar da bulunmutur. Hayvan biimli kaplarn zerin-
deki ssler, tamamen soyuttur. Bu arada koca gzl mascaron'lar
da yaplmtr ki, bunlara t'ao~t'ie denir. Bu t'ao~t'ie1er uzun yzyl~
lar gelenek olarak biim ve nemini korumutur. Bu motifin, atala-
r sembolize ettii, baz bilginlercekabul edilmektedir. Dier ssle-
melerde, "S" helezonunun birbirlerine dolanarak meydana getir~
(1) O. Kmmel, Handbuch der Kunstwissenschaft, Die Kunst Chinas und japans, s. 7
iN SANATI 1 301
di i motifler vardr. Genel olarak uzmanlar bu motifleri n hayvanla-
r, canavarlar, ejderhalar ve masal kularn temsil ettiklerini kabul
ederler. Bir de hayvanlarn bedenlerini rten, gayet ince helezon
desenleri vardr. Bu desenler "ylfdmm"Jar ve "yamur" bulutlarn
anlatrlar ve verimlilik semboldrler.
u bronzlar olduka byk bir eitlilik gsterir. Ancak bu eit
li oluun, zaman fark ya da blgelerle ilgili olmas yznden mey-
R. 685: Tong Yuan. Manzara. ini m-
dana geldii hususunda hibir kaynak yoktur. Bu kaplarn mum rekkebi (X. yzyii).
dkmyle yapldklar, baz uzmanlarca iddia edilmektedir. Bu
kaplardan bazlarnn zerinde yer yer emaylar da grlmekte-
dir. Krmz, kahverengi, turkuaz renginde kaln ve sert emayla-
ra rastlanmaktadr. Bu kaplarn son derece ince bir ilenii var-
dr. (Resim 687)
I.. 206-I.S. 220 yllar aras, yani Han slalesi dneminden nce
Ts'in slalesinin hkm srd bir dnem vardr. (I.. 256-206).
Bu dnemin eserlerinde tam bir birlik grlr. Sentetik bir espri-
de biimlendirilmi deiik hayvan uzuvlar, olduka realist bir iz-
gi kompozisyonu gsterir. Vazolarda son derece gelitirilmi bir
biim grlr. Fakat ssleri, figrlerin genel yaplarn bozmazlar.
Bu dnemin btn kk el sanatlarnda Ts'in slubu etkisini sr-
drr.
Ayn dnemde (I.. 300 yllarnda) bronzdan yaplm ember
biimi aynalar grlr. Bunlarn bir yz dz ve parlak, dier yz
ise rlyef bir sslemeyle rtldr. Bu aynalarn Uzakdou'da bir
by arac olarak kullanld bilinir. Rlyefle ssl yzlerindeki
motiflerin, bugn anlayamadmz anlamlar olduu kabul edil-
mektedir. Ss motifleri, merkezi bir dzende gruplandrlmtr.
Bat kaynaklar, VII., VIII. ve IX. yzyllarda, yani Tang slalesinin
hkm srd dnemlerde, motifleri n ortasnda yer alan desen-
lerin, Yakndou'dan geldii zerinde birlemektedir. Merkezi
olmayan motif dzenleri, Song ya da daha sonraki alarda biim-
lendirilmilerdir.
Han dneminde yaplm olan eyalarda, bu hayvan motifle-
ri geleneinin devam ettii hususu biraz kukuludur. nk kap-
lar (vazolar) bir kere ok basit bir grntedir. Ayrca Han dne-
minin sonuna doru, bronz sanat yenilekniklerle zenginleirve
in'de emay teknii grlr. Bronz kaplarn st emayla kaplanr.
Emay, altn ve gmten yuvalar iinde eritilir. Bylece, yar geo~
metrik zengin bir motif kompozisyonu ortaya kar. Bu kompo-
zisyon iinde hayvan ve peyzaj unsurlar belirir. Dalgalar halinde
gsterilen da silsiteleri de birer resim esi olur. Turkuaz mavi-
si, krmzlar ve yeiller, altn ve gm telierin snrtad yuvalar
iinde ayr bir renk olarak zenginlik kazanr. Bu yeni teknik, uzun
ss inelerinde, kak saplarnda ve bronz kaplar zerinde grl-
mtr. Mine, Han slalesi (I.. 206-I.S. 220) dneminde grl-
dne gre, Avrupa'da Keltlerle birlikte grlen (I.S. 1. yzyl-lll.
yzyl) emaydan daha ncedir.
in' de u stalesinin egemenlii srasnda, ensi eyaletinin
Wei kesiminde, piramit biimli tmlsler yaplmtr. Han slale-
3021 DNYA SANAT TARiHi
R. 686: Wen Tchen-Ming. Ming dne-
mi. Kayalklar ve iekler.
si zamannda ise, tmlslerin evresinde eitli antlar ylkselm'
ye balar. Tmlslerin zellikle gney ynnde yer alan
lu kapdan itibaren aalkl bir yol dzenlenmitir. Bu yolun
iki yanna, koruyucu olduu dnlen hayvan heykelleri 1 ler yaptna inanlyordu. Bu eserler, eski deyimle kk risaleler
tirilmitir. Yol boyunca ilerledike, hayvan figrlerinin yerini
figrleri almaya balar. Tmlslerin iinde yer alan tula
l odalar, kaliteli bir iilik gsterir. Gene sz edilen yol ;;,,,;,,,."
adaklarn muhafazas iin bir de kulbe yaplmtr. Bu vaolarn
i duvarlarnda yer alan rlyeflerdeki konular, izgiyle
rilmitir. Yani bunlar, Msr'daki gibi boyal rlyeflerdir. Han
lesinden Wei zamannda (l.S. 1. yzyl), bu rlyef resimlerin
re izgileri son derece sadedir. Usta desenci eli, bu ilerde kerdiri
hissettirir. Resim-rlyeflerde gsterilen binalarn deseninde,
pektife uygun bir biimlendirme dikkati eker. Insan
pazlar rahat bir optik grntye sahiptir. Bu nedenle yer yer
pektil bir anlatm, kiilerin biimlendirilmesinde nem k"''"n'm""
tr. Anlald zere, ayiumcu biimlendirmeyle, kiilerin n"'"'""
r ndaki arkaik-frontal kompozisyondan uzaklalmaktadr.
figr resmedilmesinde ll bir hareketliliin balamas
ysyla portre resminin ortaya kmas ilgiyi eker. Insan tesviiidnrlo
ll bir hareket frontaliteyi bozunca, optik grntlere uygun
figrlerin neden ortaya kt izlenebilmektedir.
Vu-Leang Ts' dneminin taa oyma resimleri, heykelciden ok
ressam iine benzerler. Resimdeki gibi, heykelde de nc
bu dnemde terk edilir. "in glgesi" denen dekoratif bir i
lendirme ortaya kar. Tasvirlerin konular efsanelerden al
Han slalesi dnemine atfedilen, kimi antsal hayvan hevkPlc.
leri de vardr. Ancak bu heykellecin kesin snflandrlmas
madndan, burada ayrntlara gitmek mmkn nPi,ilrlir:
Aa yukar gene bu dnemlere ait kimi sfenksler, Msr
Mezopotamya'dakiler kadar ilgi ekicidirler ve antsal bir
lendirmeye sahiptirler. Bu sfenksler at, aslan gibi hayvan ekli
dirler. Sfenkslerin durularnda arkaik bir frontalite ve teknik
tur. Ba ve vcut kmldan , saa sola hareketle, hayvan va'"'""'
nn tek ynlln bozmutur. Bu z~llik klasik slup rlnPrnle.: .. atfedilmiti.
rinde izlenebilmektedir. Bu nedenle, Han slalesi dneminde,
sanatnda klasik bir anlatmdan sz edilebilmektedir.
IN BOYA RESIM SANATI
in resim sanatnn eserlerini tarihsel ak iinde sr~lamak,
ki eserlerin yetersizlii yznden olanakl deildir. Ornein
dnemine ait olduu kesin olarak bilinen resimler olduu
Tang dnemine ait bir resim bulmak zorlamaktadr. Ancak
japonya, Amerika ve bir miktar da in'de bulunan eserlerle,
olarak bir kanyasahip olabiliyoruz. Eski statlara ait kimi ke,nal<
lar varsa da, bunlar hikayelerden ibarettir. rnein VI. vi"7vlda
yaayan Sie Ho, VIII. yzylda yaam olan Wang Wei ve Xl.
ylda yaad rivayet edilen Kouo Hi gibi sanatlar ismi bilinip
eseri tannmayan ressamlardr. (Resim 689)
iN SANATI 1303
Daha yakn zamanlara kadar, VI. yzyldan ancak Kou K'ai-
e'nin resimlerine sahip olunduu ve bu ressamn da yalnz kendi
zamanna ya da kendi dneminden nceki hayata ait kk eser-
halinde idi. Bu eserlerden en nemlisi NSaray kadmlanna tavsiye-
ler" adn tamaktadr (Halen British Museum'da). Ancak bugn
bunlarn VI. ya da VII. yzyldan kopyalar olduuna inanlyor.
Fakat bu resimlerde en ufak bir arkaizm grmek mmkn deil
dir. Ve in sanatnn bilinen zellikleri bu resimlerde vardr. inli
ress~m, bu resimlerdeki doa motifine ok uzaklardan bakm
tr. Oyle ki, bu resimlerde yukardan aaya doru yer alm olan
figrler, uzal<lklara gre ok az fark gstermilerdir. Bu resimler
rule halinde olup, sadan sola doru gsterilerek almaktadr.
Bylece, resimdeki sahneler birbirlerine balanmakta, bir ksm
kaybolmadan, dier ksm gz nne gelmektedir. Bu resim ek
li, Uzakdou sanatnn en ilgi eken bulularndan biridir. Bylece
resim seyretmekzamanla kaytl olmaktadr. Bu ilgi ekici olay ba
ka hibir kltrde yoktur. Bu resim rulelerine japonca ''makimo-
no" deniyor. VI. yzylda yaam olan Kore krallarnn mezarla-
rnda, cilal granit zerine dorudan doruya yaplm resimler-
de, zamann kostmleri iinde gsterilmi kiiler, sembolik iek-
ler ve kvrk dal biiminde bezerneler grlmektedir.
Biz bugn Tang dneminde yaam birok ressamn isimlerini
ve hayatlarn biliyoruz. Ancak bunlara hangi eserlerin ait olduu
na dair ok az bilgimiz bulunmaktadr. Tang dneminde, sonrala-
r ilgilenilecek olan birok konu ilendii gibi, birok da tarz orta-
ya kmtr. Bu dnem ressamlarndan Yen Li-Pen tarihsel kiile
ri; Han Kan adl ressam ise, kudurmu atlar tasvir ediyordu. Koyu
mavi ve yeiller iinde boyanm peyzajlaryla Li Ssu-hsn byk
bir n kazanmt. Wang Wei adl ressam, son derece detayl pey-
zajlar boyuyordu. Wou Tao-Tsi ise, kimi zaman son derece ince
izgilerle resim yapt gibi, kaln fra vurularyla da alyor
du. Bu ilgi ekici sanat, in sanatnn nemli, etkili kiilerinden
biriydi. Hatta kendinden sonraki birok eser, yanl olarak ona
Song slalesi dnemine ait resimler, bu slalenin in'e egemen
olmasndan sonra grlmektedir. 907 yllarna doru, Tang sla-
lesinin devrildii anlalmaktadr. Song slalesi in' e, e/i (Tche-
li) blgesi dnda egemen olmutu. Bu blge, Ki-t'an Tatarlarnn
elinde idi. Moollar, 1126'da Song slalesi hkmdarlarndan
Houei-tsong'u esir alnca, Song slalesi Gney in'e g etti ve
Moollar kuzeyde "Aitm krallar" ad altnda Kin slalesini kur-
dular. Buradan da, Kuzey in'i bu Mool slalesinin ynettii
anlalmaktadr. Gney' e yerleen Song slalesi ise, bu blgede
1130'dan 1280 yllarna kadar 150 yl hkm srmtr. Ite bu
Song slalesinin zayf dneminde, sanat alannda yetenekli dev-
let adamlar, airler, filozoflar, hattatlar yetimitir. incede yaz
ustadyla ressam, ayn szck altnda ifade edilmitir. Bu bakm R. 687: Hayvan biim/i bir kap. Bronz.
dan in yazsna fra resmi gibi nem verildiini gryoruz. Ge-u (Chou) dnemi.
304/ DNYA SANAT TARiHi
R. 688: Hayvan biim/i bir kap. Bronz.
Ge u (Chou) dnemi.
Denilebilir ki, in kltr resimde yazsal izim ve boyarnay
kefeden bir gelime gstermitir. Avrupa sanat ise resimde,
sal biimlerneye ancak barok dnemde ulamaya balamtr.
boyann fra darbeleriyle kendine zg nitelie kavutuu anla-
lmtr. Ancak Avrupa'nn en erken XVII. yzyldan sonra an la-
maya balad bu sanat kalitesinin, in'de byk bir ihtimalle
1 000 tarihlerinden ok nce anlald da sanlmaktadr. Bat bil-
ginleri, bu hususu in lehine ge deerlendirmilerdir. in yaz"
s sulu mrekkep kullanarak trayla yazldndan, kiisel karakte-
ri ve heyecan da yanstmaktadr. Ite ayn trayla yaplan resim-
de bu fra tuu ifadesi kendine zg resimsel bir anlatm olmak-
tadr. (Resim 682, 686, 690)
Song slalesi prenslerinden birou, ressam olarak n yapm
lardr. Bu slalenin resim koleksiyonunda 6000 dolaynda resim
olduu, fakat bunlarn savalar sonucu tahrip edildii sanlmak
tadr. lmparator Mi Fei'nin, ilgi ekici bir kii ve nemli bir res-
sam olduu kadar, bir sanat eletirmeni olduu da kabul
mektedir. Kouo Hi adl sanatnn resimlerinde, aal dalarn
uzaklardan grnen iiri okunur. Pien-Leang dneminde yaam
bir sanat olan Fon K'ouan'n resimlerinde, Orta-Song devri'nin
karakteristii olan e azl iinde bir iirsellik duyulur. (Resim
685)
in' de, gemie zlem ve milli efsanelere bal grler de bu
Song slalesi zamanndadr. Bu dnemde gemie olan eilim,
Taoist grte kendine uygun bir g bulur. u Hi (Tchou Hi) adl
filozof, kendi grlerini bir eit Yeni-Konfyslk'te canland-.
rr. u Hi, Tae'nun doktrinlerini bir eit "Yeni-Konfyslk"ya
da Tch'an (an) Budizmi'y\e birletiriyordu. Bu Budizm, japonlarda
"Zen" ad altnda Bat dnyasnca tannm ve in'e VI. yzylda
girmiti. Zen, byk mezheplere kar yararl bir tepkiydi. Riyazete
ve inzivaya dman olan Zen mezhebi, "gerek ortama" dn
olarak kabul ediliyordu. Zen, her eyden nce bir tasawur ve ira-
de disipliniydi. Zen'e gre ruhun, doa iinde yaamas isteni-
yordu. Dolaysyla bu dncenin sanata ne kadar yararl oldu-
u anlalabilir. Bylece in san<tna, byk uzaklklar, vahi da mektedir. Ancak, bu sanatnn eserleri ok kopya edildiinden,
lar, akam karanlnda gl sular, alayanlar, uurum kenarn hangilerinin kendisine ait olduu bilinmemektedir.
dan aa sarkm amlar, rzgarda titreen kamlar, hep dn
cenin kefettii ve insan ruhunun dinlendii, huzur duyduu ke
fedilmi yeni doa konular giriyordu. Burada yeni konular iinde
temsil edilmek istenen, evrensel insan ruhuydu. Ite bu konulara
uygun olarak, ini mrekkebiyle yeni bir resim anlatm douyor
du. ini mrekkebi lekeleriyle yaplan resim, ayrntlara fazla ola-
nak vermiyordu. Bu lekeler, ak-koyu deerlerin eitli dereceie-
rin i, doann optik izlenimlerine gre yanstyordu. Bu tarz resim-
lerde in'in zengin, kontrastl peyzaj, sisH atmosferi arasndan yer
yer kendini gsteriyordu. Bu nedenle Buda'ya ait eski "boluk"
teorisi, yeniden deer buluyordu. Deerli en nemli ey, "boluk"
idi. Bundan dolay Zen anlayndaki peyzajlar, aydnlk ve sn
r belli olmayan bir alan gsteriyorlard. Bu boluk iinde grl-
iN SANATI/305
meyenlerin de, seyirci tarafndan tasarlanmas ve tamamlanma-
s gerekiyordu.
Doann geni alanlarn, hayvanlar n, bitkilerini resmeden Song
ressamlar, ayrca Zen din adamlarn, onlarn manyetizmac bak
larn ve Hintiiierin byk gzlerine sahip olan Bodhisdharma'y
resmediyorlard.
Song slalesinin Hang-eu (Hang Tcheou) anda, Ma adl bir
ressam ailesinin efsaneletii grlr. Bu ressam ailesinde byk
Ma Yuan, kardei Ma Kouei, olu Ma Lin nemli sanatlardr.
Onlara mal edilen eserler, bugn bile bize byk heyecan ver-
mektedirler. zeilikle Ma Linln imzasn tayanlar, en ilgi eken
eserlerdir (Guimet Mzesi, Amerika). Bu eserlerin Song slalesin-
den hemen sonra yaplm olmas gerekiyor. nk bunlar, Song
Ekol'nn sahip olduu zellikleri hala tamaktadr.
XIII. yzyln byk ressamlarndan olan Hia Kouei ile Mou K'i
zellikle japonlar zerinde byk etki yapmlardr. Hia Kouei1n
1 eserlerinde iradeli bir anlatm vardr, Mou K'i'nin kompozisyonla-
rnda ise, yumuak ve tatl bir biimlendirme grlr. Mou K'i'nin
1250 tarihlerinde ok faal olduunu, eserleri gstermektedir.
7280-7 367 arasmdaki Yuandnemi: XIII. yzyln ortalarna do
ru Cengiz Han slalesinin in'de ynetimi ele ald grlr, ve
in'de YGen ya daYuan adyla anlan bir slale kurduklar gzlem-
lenir. Marea Po/o'nun anlarnda Moollarn in'de ticareti nasl
gelitirdikleri, liberal bir ynetim kurduklar ve in uygarlnn
. parlak bir dnem yaad anlatlr. zellikle Ku bi/ay Han'n dne-
mi, bu uygarln en ilgi ekici zamandr. Bu ada resim sanatn
da, Seng dneminin resim gelenekleri devam eder. Bu dnemin
zellii, Song dneminde olduu gibi, resimlerin tek renkli oluu
dur. Moollar zellikle av sahnelerinin, biniciliin ve halk hayatna
ait sahneleri n zevkini yaymlard. ao Mong-Fu (Tchao Mong-Fou)
adl ressam bu zelliklerin temsilcisidir. Ve birok tarzda baarl
olmutur. Fakat zellikle at resimleri yapmakla byk n kazan-
mtr. Bu resimlerde hem atn hareketli hali, hem anatomik kons-
trksiyonun sratle ve inanlmaz bir baaryla uyguland grl-
1368-1643 arasnda Min slalesi dneminde, resim alannda
yeni gelimeler grlr. Bu dnemde bir eit "edebi resim" anla-
y ilgiyi eker. Aalar, kayalar vb. birok konularn resimlenme- R. 689: Atll{ar. Kt zerine gua tek-
si, bir tarz olarak kurallara balanmt. Yalnzca dalarn tasvi- niinde resim. Tang dnemi. Guimet
Mzesi.
ri iin, 16 eit fra darbesi saptanmt. Bu nedenle artk yaratc
izienimler yerine, ressamlkta belirli reete\ erin uygulanmas oa
lyor ve in resmi l bir akademizmin iine giriyordu.
1643-1911 aras Ts'in slalesi dneminde resim sanat bak
mndan in'de bir deiiklik grlr. Bu da Bat etkisidir. Ancak
biz Ts'in slalesinin Bat etkisine kar koymak istediini gr-
yoruz. XVIII. yzylda ise, Bat etkisinin gittike kuwetlendi-
i ve Avrupallarn lkeye iyice nfuz etmeye baladklar gzle-
nir. Bylece binlerce ylda kendi slubunu bulmu olan byk
DST 20
306/ DNYA SANAT TARiHi
R. 690: Li Tang. XII. yzytlm ilk yan-
st. "Ilkbahar bayramna gtrlen sar-
ho kyl". U Tang, Song dnemi or-
tasmda yaamtr. Yalfmda Hang-
Tcheou'da bu resmi yapmttr. Kyl ve
kzyle ilgili Taoist afegori, Song d-
nemi sanatJfanm birok kez ilgifendir-
mitir.
in sanat, zelliklerini yitirmeye balar ve kendi slup emberin-
den karak Bat slup emberine girer. Buna kar, in sanat da
Bat sanatn etkisi altna alr ve yaz karakterli bir Bat resim sana~
t (lekecilik) ortaya kar. Frayla dile getirilmi bir f~ra izlenimcili-
i yannda Avrupa sanatndaki empresyonist (izlenimci) ve post-
empresyonist (izlenimcilik sonras) sanatlar, hep bu Uzakdou
sanatndan etkilenmllerdir.
in resim sanatnda fra yazs karakteri
Hibir lke, trayla ilgili resim sanatn in kadar abuk benimse-
memi ve fra eserlerini bu denli halk tabakaianna indirmemi
tir. Bu yzden, daha lsa'dan ok nce in'de birok resim okul-
lar domu, on binlerce ressam yeti mitir. Halka byk bir ilgi
gren resim sanat, hem ressama sayg, hem de resme kar kolek-
siyon merakyla kendini gstermitir. in'de resim yapmak ve yaz
yazmak ayn szckle belirtilmektedir. in'de edebiyat, dans ve
heykel son derece ilgi grm, resim sanatyla edebiyat da in
sanatnda zel bir ilgi alan olmutur. Imparatorlardan yalnz mes-
lekten ressamlar deil, akademi ynetenler de kmtr. Burada
nemle zerinde durulmas gereken noktalardan biri udur: in
ressamlar dnya tarihinde ilk olarak frann tu gzellii'ni anla-
mlar ve almalarn ona gre deerlendirmilerdir.
in resmi, doay ve doa iinde insan anlatmtr. in ressam,
bir insan bir hayvandan ya da bir aa parasndan daha dikkat-
le resmetmemitir. Onun resmC doay incelemekten ve frann
igdsel kullanlndan doar. in ressam kad rselemeden,
rahat fra vurularyla alr. Suluboya resimlerinde fra, nesne
grnts zerinde dolar. Bu yzden de anlatm, fra dilinde-
dir. in resminde, Avrupa'da bilinen anlamda resim yaps grl~
mez. Insan, orman, deniz, bulut ve hayvanlar, o kadar birbirine
girift bir biimde resimlenmitir ki, bunlar ilk bakta grnmez-
ler. Ancak gz, resim yzeyi zerinde dolatka, bunlar fark eder.
Balk aviayan lar, ormanda odun toplayan keiler, eek zerinde
bir yere giden kimseler, askerler vb., yava yava insann gzne
grnmeye balarlar. Bylece kk paralar, elbise ayrntlar
na, hayvanlarn btn anatomik zelliklerine varncaya kadar fark
edilir. Bir in ressamnn deseniyle Holbein'n bir deseni arasnda,
byk bir kesinlik benzerlii vardr. Bu bilenmi dikkat, yzylla
rn geleneinde gizlidir. inli ressam, Bat'da olduu gibi, doa
nn k-glge altndaki durumunu resmine koymamtr. O, doa
nn tipik ve ebedi oluunu ak olarak grmeyi tercih etmitir.
in ressamnn izgileri igdseldir, fakat ezbere deildir. Ancak
Avrupa'da olduu gibi in' de de akademik almalar olmu, hay-
van, iek, rdek, kuu ve maymun gibi konular, kat bir mani-
yerizm iinde resimlenmilerdir. in'de, ressam uzun inceleme~
ler sonunda yapaca nesneyi iyice tanr. Bu alma tarz in' de
btn sanat dnemlerinin esasl bir zelliidir. Esasen yzylmzn
otomatik el yazs dediimiz igdsel resmi, bilinmeyen sonulu
fra resmi olarak in resminden ok eyler almtr. Bat'nn oto-
iN SANATI/307
malik el yazs, kiisel bir i otomatizmine dayanr. Fakat in'deki
otomatizm, grlen ya da gz nne getirilen bir nesne yaant
sn, etdeve sezie dayanarak saptayan, kendinden emin ressa-
mn fra otomatizmidir. Bat'yla birletikleri nokta, ikisinin de fra
tuu karakterini muhafaza etmeleridir. Bu arada frann srl
srasnda birok fra srprizleri olmaktadr ki, bu zellik stat in
ressamnda ilgiye deer sonular verir. in ressam , ak hava res-
mini yani manzaray, Bat'dan ll 00 yl nce kefetmitir. Ressam
Ku Kai~Chih, British Museum'daki yegane eserinde, saray haya~
tyla ilgili bir peyzaj, fon olarak kullanmtr. Bu elde kalan, biri-
cik resimdir. Kukusuz Ku Kai~Chih, zamannda yalnz deildi. Bu
bakmdan bunun bir ncesi olmas gerekir. Buna karlk Bat, ilk
optik grntl peyzaj XVI. yzylda resmine almtr. in res-
samlar denizi de dnya tarihinde sanatsal olarak ilk kez resim-
leyenlerdir. Msr'da her ne kadar Nil nehri primilif bir biimde
resimlenmise de bu anlatm biimi, bugnk primitif Buman
halk resimlerinden farkszdr. Bu bakmdan inli ressamn, peyza~
j optik bir grntden yararlanarak yapt, bu nedenle de yara-
tc bir sanat gzlemine sahip olduu anlalr.
in resminde perspektif de Bat'dan baka bir biimde ele aln
mtr. Bat'da anlald anlamda perspektif kuralna tabi tutul-
mam olan in resmi, kendiliinden doan bir derinlie sahip-
tir. Ancak inli, resmi kat bir kompozisyon halinde dzenlemez.
Ressam resminde doann sonsuzluunu bilir. Ve doa onun res-
minde devam eder. Bundan dolay dikey bir perspektifin uygulan-
mas zorunlu olur. in resimleri daha ok yukardan aaya doru
asldndan, aaya doru uzunlamasna yaplmlardr. Esasen
in yazs da yukardan aaya doru yazlmaktadr.
IN MIMARISI
in mimarlnn yaptlar, genel olarak ahap olduundan, bu
eserlerin byk ounluu amza dek dayanmamlardr.
Bunlarn ancak tatan olanlar bugne ulamtr. Bu nedenle, eski
ahap antsal mimarl bu lkede grmyoruz. Ahap yaplarn
galeri ve kattan olan pencerelerini hava artlarndan korumak
iin, saaklar beden duvarlarndan abartl bir ekilde dar ta
rlmt. Bu nedenle at bym ve hafifletilmiti. in yaplarn
da at, iki ksmda incelenmektedir. Bunlardan birinci blm, i
direkler tarafndan tanan zirve ksm olup, krma at biimindey-
R. 691: Vu Vey (Wau Wei) (1469-
di. Dier blm ise her katta grlen ve dar taan ara saaklar- 1508) "Av Zevki". ini mrekkebi.
d. Bunlar da sundurma at biimindeydiler. Tang dneminden Ming dnemi. Resimden ayrmt1. Bu ser-
bu yana, atlarn ularn yukar doru kvrk olarak yapmak gele- best tu resmi Avrupa'da daha sonra-
lan grlecektir.
nek olmutu. atlarn ularn kvrma gelenei, Gney in'de
Kuzey'e oranla daha abartldr. at ularn kvrmann, in'de
revata olan byyle ilgili olduunu savunan sanat tarihileri var-
dr. in yaplarnda kullanlan kiremiller de bu lkeye zgdr.
Dam, gen biiminde bir at makasyla tanmamaktadr. Yap
ats, daha ok dikey ve yatay atmalar zerine oturtulmutur.
Beden duvarlarndan ok fazla dar taan saaklarn arln
308 1DNYA SANAT TARiHi
R. 691/A: Tai Tsin (XV. yzyl). Nehir
zerinde balkilar. Resimden bir ay-
rmt.
beden duvarlarna aktarmak iin, aritrav ile at kua arasna
bir sra halinde konsollar yerletirilmitir. Bu nedenle, at kua
ile aritrav arasndaki konsollar, kendine zg bir yap ss te
kil etmektedir. Ancak bu ss, saan karanl iinde kendini faz-
la gstermez. Yapnn beden 'duvarlaryla i dikdrtgen arasnda,
bir koridor teekkl etmitir.
in stunlar da kendine zgdr. Kaideyle balklar yoktur.
in'de stunlarn ta kaidelere oturlulduu ender olarak gr-
lr. at kua da aritrav ve kolonlar bir kare zerinde birbirle-
rine balar. at kua, sahte konsollar ve yartularak modle edi-
lip ilenmi payandalarla sslenmitir. in'in bu yaplar., genellikle
az ya da ok yksek tepeler zerine kurulmulardr. Yapnn zeri-
ne kurulduu zemin de, ykseke bir ta platform zerindedir. Bu
platform, tatan masif bir kitledir. Bu masif ve biraz ykseke plat-
forma, ya geni bir merdivenle ya da bir rampayla klr. Yaplarn
her katnda bulunan stunlar arasnda balustradlar yer alr ve yap
ya kendine zg bir hafiflik kazandrr.
Karakteristik bir in yapsnn ok fazla esi yoktur. in yaps
genellikle dikdrtgen planl bir pavyondur. Geniliine olan yz,
daima gneye bakar. Yapya; eer ok katl ise "Ko", her taraf
ak bir kk tipinde ise "Ting" ad verilir. Yksek bir teras zerine
kurulmu olanna da HTe" denir. in yaplar arasnda kare, ok-
gen ve daire planl olanlar da vardr. Yapnn alt katlarnda at
lar krk ve piramidal, en st katnda ise koniktir. in mimarisinin
en nemli zellii, inaat prensiplerinin yzyllar boyunca dei
memesidir. (Resim 681)
in yaplarna kan ram pa esi, ok tekrar edilmi bir motiftir.
Bu rampalarn ou tulayla delidir. inliler, muntazam kesme
talarla dzenlenen kubbe mimarisini de biliyorlard. LS. V. yzyl
da yaplan drt kapl bir pagodda bu unsurun kullanld gr-
lr. Pagodlar, in' de Buda diniyle ilgilidir. Bunlar, Hint stupala-
r gibi Buda dininin ulularna bir eit mezar grevini grr ve bu
yaplarn ilerinde onlarn kemikleri muhafaza edilir. lik pagod-
lar ahap olarak ina edilmiti. Ancak ahap yapnn zellikleri-
ni sonraki tula pagodlar uzun zaman tamlardr. Tan'lardan
bu yana, btn pagod eitleri uygulanmtr. Pagod eitlerinin
basamakl kuleli, az katl kuleli ve tek katl olanlar vardr. Bu tek
katl pagodlar, genellikle konik bir zemin zerine yerletirilmitir.
Bunlarn planlar kare, altgen, sekizgen biimindedir. Daire planl
bir pagod grlmez. Pagodlarn ykseklikleri 40 ile 99 m arasn
da deiir. Song slalesinden sonra yaplar renkli seramikle kap-
lanmtr. (Resim 683)
japon Sanat
Tarihi: japonlarn eski bir Mool kolundan geldiklerine degin
grler vardr. japonya da zaman balangc, "Amaterasu" de~_i
1
len gne tanrsnn slalesinden Mikada )immu Tenro ile 1.0.
660 ylnda balar. in yazs LS. 400 yllarnda Kore zerinden
japonya'ya girmi ve benimsenmitir: Buda dini de in yoluyla
bu lkeye girmitir. Japonlar in kltrnden byk lde etki-
lenmilerdir. lke LS. VII. yzylda tamamen bir memur devletiy-
le ynetilir. Bu dnemde memuriyellerin babadan oula geen bir
grev olduu saptanmaktadr. Krall yzlerce yl ogun denilen
kral na ipleri ynetmitir. Bu naipler, asillerin kral zerindeki nfuz-
larn tamamen kaldrmlardr. 1281 ylnda gene kral naiplerin-
den biri, Ku bi lay Han'n ynettii bir Mool aknn durdurduun
dan, lkede naipliin prestiji kuwetlenmitir. Bat'ya Japonya (bu
lkeye japonca "Zipangu" denir) hakkndaki ilk bilgileri Marea Polo
getirmitir. 1543'te ilk olarak Portekizliler bu lkeye deniz yoluy-
la ayak basmlardr. Ancak lkenin da kapall buna ramen
devam etmitir. "intoizm" denilen, japonya'daki ilk halk dini
yannda, Budizm ile in asll Konfys dini, lkede ok yaylm
tr. japonya'da zellikle gzel sanatlarn XVI., XVII. ve XVIII. yzyl R. 692: Kitagawa Utamaro (7 753-
da ok gelitii ve resim alannda byk statlarn yetitii grlr. 1806).
1853'te Amerikal Am iral Perry, japonya'nn da kapalln krma
ya alm, Avrupa ve Amerika lkeleriyle ticari ve siyasal anlama
lar yaplmas iin aba gstermitir. 1861 'de yabanclarn lkeden
karlmas taraftar olanlarla, olmayanlar arasnda bir i sava ba
lamt. 1877'den sonra Japonya'da geni reform hareketleri bala
m, anayasasndan ordu ve endstri kurumlarna kadar her ey, Bat
normlarna gre deitirilmeye allmt. Bylece japonya kendi
geleneklerini deitirmeden Bat dnyasnn karsna kmt.
japonya'nn gemii, in kadar geriye doru bir aydnlk iinde
deildir. in'le ilikileri de Han slalesinin balarna rastlar. Ondan
nce de Japonlarn Kore ve Tonguzlarla ilikileri olduu zerine
kimi yazlara rastlanr. Ancak Japon sanatnda, bu kltrlerden
hibir yansma grlmez. Japonlarda h asr rgs desenli kaplar,
geometrik ssler, iekli salkmlar ve rlyeffigrler grlmektedir.
Son derece ematize edilmi keli yzl kk insan figrleri,
Polenezyallarda grdmz zevk ve estetii hatrlatrlar.
japon klasik sanatn doadan ayrarak anlamak mmkn
deildir. Japonlar, in kolani sanatyla temasa geince, bunlarn
mezarlarnda grlen kap-kacaklarn sluplarn beceriksizce tak-
lit etmilerdir. Bu kaplara japonlar "Hanibeiki" demektedirler. Bu
dnemde yaplan vazolarn sslendii grlr. Gene bu alarda
3101 DNYA SANATTARiHi JAPON SANATI /311

R. 693: Horyuji Tapma1 (Nara yakl
nmda). VII. yzyii.
japonya'daki bronz iilii son derece ilkel bilgilere dayandn in'de Tang dneminde sanatn sratli bir gelime gsterdii
dan, bu sralarda in kara ktasnda grdmz kaplarn tatan grlmtr. Tang dnemine ait bu sanatsal geliimin etkilerini
kopyalarnn yapldna tank oluyoruz. Bu genel grnmden Kore'de de gryoruz. VIII. yzyln ortasnda Silla'nn merkezi olan
japonya'nn bu sralardaki sakinlerinin son derece ilkel bir hayat Kyng-su yaknnda Pul-kuk-Sa Tapna, granitten birteras zerin-
srdn anlyoruz. Bunu Japonya'da o sralarda grlen "into" de ykselir. Bu tapnan ek bir yaps olan Sk-Kui-Am adl m aara
ad verilen son derece ilkel tapnaklardan da anlamak mmkn- da normalden ok byk dev boyutlu bir Buda heykeli bulunmak-
dr. intolar, bizde izbe ya da Franszcada lsba denilen tahtadan tadr. Ite bu heykelin bulunduu maarann duvarlarnda, deko-
R. 695: Ogata Krin. Bir paravana.
evlere benzer. Bu intolar, temel kazklar zerinde kurulmu, alti ratif rlyeflerde Buda'yla ilgili kiiler tasvir edilmitir. Rlyeflerdeki iekler, sanki sanatmm atlyesinden
bo, etraf ak ve st katn evresini tamamen bir balkanun evir~ kiilerin giysileri, in'in Tang dnemindeki bezemelerin slubun- grnyor gibi resimlenmilerdir.
di i Japon evinin karakteristiini tar. Bu intolar "intoizm" deni- dadr. Ancak bunlarda, XI.-XII. yzyllarn etkileri yoktur.
len din in tapnaklardr. intoizm yznden, soiiralar in mima- Kore'de grlen in etkilerine paralel olarak, japonya'da da
risinin benimsenmesi gerekecekti. japonlarn "Miya" ad veri- ayn etkiler grlr. Tang slalesi andaki dekoratif fakat erotik
len byk tapnaklar, sundurma ve revaklaryla yeni bir biimde zellikli heykeller, japonya'da da yaplmtr. japonlar bronz eser-
geliecekti. japonlarn bir de "Torii" ad verilen tapnaklar vardr. lerinde, in'deki statiarn yava yava gemeye balarlar ve ken-
Bunlarn Hindistan'daki "Torana" ad verilen tapnaklada benzer- dilerine zg bir slup ortaya koyarlar.lin ilgin yn, in'de bu
likleri olmakla birlikte, bir balantlar yoktur. dnemden japonya' dakine oranla pek az eser kalmtr ve kalan-
japonya'daki Budist tapnaklar ise, !.S. lll. yzyln sonlarndan lar da japon sanatnn bronz heykelleriyle kalite bakmndan yar
itibaren grlmeye balar. Budizmin in'den bu lkeye gelmesi- amazlar. Bu heykellerde grlen orant ve zarafetin, japonlarn
ne karn, yerlemesine Koreli Budist kei heykelciler, doktorlar, efsanevi geleneklerinden ileri geldii zerinde durulmaktadr.
ressamlar ve elsanatlar sebep olmulardr. Budizmin japonya'ya japonya'da bu dnemden kalan dini resimler arasnda antsal
giriinden sonra, bu lkede yeni bir sanat ve kltrn domaya panolar vardr. Bunlara "Kondo Pano/anN denir. Bu panolardaki
balad grlr. Bu geliim, japonya'nn 71 O tarihlerinde ba renkler, krmz ve siyah olmasna ramen, bugne yalnz siyah
kenti olan Nara'da (Japonya'nm en byk adasmm gneyinde bir konturlar kalmtr. Bu panolarda, Hint resimlerine benzerlik

kent) olmu ve birok Budist tapnak yaplmt. Bu tapnaklar
la, "into" tapnaklar karlatrlrsa, bu yeni tapnaklarn, in d kabul edilmektedir. Guimet Mzesi, bu eserlerden birou
tapnaklarndan kopya edilmi olmalarna ramen, onlara gre
ne kadar sanatl olduklar anlalr. Eski into tapnaklar bunlarn
yannda gerekten ok ilkel kalr. Bu nedenle, japon mimarisinin
ve dier sanatlarnn, Buda dininin lkeye girmesinden sonra ken~
di karakterini bulduu sylenebilir.
Biz, Kore'nin de japonya'yla sk kltrel ilikileri olduunu sap-
tyoruz. Buna ramen Kore sanatnn bir orijinaliteye sahip olma-
d zerinde tarihilerin ortak grleri vardr. Kore, ancak gele-
neksel Buda heykellerinden kopyalar brakmtr. Bu heykellerin
iinde en ilgi ekici olan "Merhametli byk insan" denilen hey-
kel tipidir ve Yunkang'da bulunmaktadr. Kore'deki Buda diniyle
R. 694: Ogata Krin (1653-1716) "36 ilgili kurumlar, ]aponlara Buda heykellerinin kopya edilmesinde
air" adl kompozisyon. ok yardmc olmulardr. uguji (ChDguji) ad verilen "Merhametli
byk insan heykeli", dier kopyalardan daha olgun bir eser gr-
nm vermektedir. Fakat bu farkllk bir japon sanat orijinalitesi
olarak kabul edilmemektedir.
Nara dnemi diye adlandrlan srede, Buda heykellerinde aca-
yip bir zarafet ve saf bir duygu gzlemlenir. Topa'lara ait slu-
bun karakteristii olan uan melek tasvirleri, VIII. yzyl ile XIII.
yzyllar aras Kore'de grlmektedir. Bu matillerin ve slubun
japonya'da etkileri olduu konusunda da kimi grler vardr.
rnein japonya' da plak ve resimli panolarda eitli unsurlarn
bir araya getirildii ve Kuzey Asya'yla ilikili olduu dnlen
peyzajlar grlmektedir.
grlmekle birlikte, bunun onlarla olan ilikileri yznden olma-
nu bir araya getirmitir. Bu resimlerde grlen papazlara degin
zellikler, Hint resimlerindeki gerekilik duygusundan ok uzak-
tr. Ancak bu resimler, kesin olarak bir sanat eseridir ve sar rka
zg zellikler tar.
IX. ile XII. yzyllar arasnda grlen sanat anlay, "Heian" ya
R. 696: Keishoki, XV. yzy1l sonu.
da "Fujivara" dnemi iinde aklanr. 794 tarihinde, lkenin ida- Aikaga a1. K1t zerine tue m-
re merkezi, bugn Kyoto denilen o gnk Hei-an-kyo'ya nakledil- rekkebi. SanatI son derece serbest ola-
mitir. Bu ada sanatn hemen her kolunda eserler oalr. Bu rak f1rayla karakteri yakalamayi ba-
armi. Bu yaz1 yazar gibi rahat izi,
dnemde din adam Eshin'e (942-1 017) atfedilen boya resimler
japon resminin nemli bir zelliidir.
yaplmtr. Bunlardan en nemlileri yaprak halinde bir kom-
pozisyon olan ve Amida (Hinte Amitabha) mezhebine atfedilen
resimlerdir. Buda'nn bu mezhebi, zellikle ]apooya' da zamanm
za dein ok itibar grmtr. Fakat bundan nce iki mezhep var-
dr ki, sk skya Hindistan'la balantldr. Bunlardan biri "Tendai"
mezhebi olup, japonya'daki temsilcisi dnr Dengyo'dur (767-
822). Dieri ise "ingon" mezhebidir ve bunun da temsilci-
si Kobodaii'dir. Her ikisi de, fakat zellikle ingon, japonya'ya
bir yn ok kollu tanr heykelini sokmutur. Bu tanr heykelleri-
nin korkun grnleri vardr. Bunlarn yannda, gruplar halinde
heybelli grnleri olan iri gvdeli heykeller de vardr ve bunla-
rn resimleri de japonya'da ok ilgi grmtr. Bu heykel konu-
larnn uygulama glklerine ramen japon heykelcileri bunlar
gl bir ekilde biimlendirmilerdir. Toba'l (Topa) olan Tande
(Tendai) adnda bir din adam (japonca bu din adamlarna "Sojo"
312/DNYA SANATTARiHi JAPON SANATI /313

denilmekteydi) tarafndan sratle, trayla izilmi rule halinde vir eden aa heykeller de vardr. Bu heykeller, Gingaku, Dengaku
van karikatrleri yaplmtr. Bu karikatrlerdeki efsanevi hayvan' ve Gigaku diye adlandrlan dini bayramlarda yaplan danslardr.
larla Avrupa Ortaann rlyef heykellerinde bir paralellik gr- Bir de "No" denilen ve Aikaga dneminde (1336-1573) orta-
lr ve bunlarn Bat'yla ne t.r bir ilikileri olduu Roman mimari~ ya kan iki perdelik manzum, dansl ve arkl dramlar vardr. Bu
si aklanrken anlatlmtr. dramlarda, milli efsanelerle, Buda fikirlerinin karm bir hava var-
japonya'nn din-d sanatnn gelitii en nemli dnem, VII. ile dr. Bunlarda, iki aktr ve onlar izleyen refakatiler yer alr. Ba rol,
Xl. yzyllar arasnda japonya'y idare etmi olan Fujivara zama- genellikle birinci perdededir ve adna (Shite) denen metamorto-
ndr. Bu aile, sanatn gelimesi iin byk aba gstermi ve biz- zu temsil eder. Ite bu barol oyuncusu, yani metamortozu temsil
zat aile mensuplar arasnda ok sekin ressam ve air yetimitir. eden kii, muhakkak maskelidir ve bu nedenle japonya'da bir mas-
R. 697: Hokusai (1760-1 849). "Fu- zellikle sarayda son derece byk sanatsal almalar yaplm ve ke sanat gelimitir. Bu maskeler baz tipleri canlandrr. rnein:
ji'nin Yz Grn" adl albmden bunlar hakknda bilgi veren tarihiler de olmutur (Sei Shonagon, gen adam, ihtiyar, gen kz ve eytanlar gibi. Bunlar davurumcu
bir yaprak. Notes de I'Oreil/er). Bu dnemde zellikle "Yamato" denilen bir gl bir modleyle icra edilmi nemli heykefeilik sanat rnleri-
kasabadaki "Yamato Okulu" japon kltrnn merkezi olmutur. dir. Bu "no"lar birka tanedir ve bugne kadar muhafaza edilmek-
Bu ekoln resimlerinde hikaye edici bir gerekilik dikkati eker. tedir. ('No"lar, dier sanatlar zerine de byk etki yapmtr.
Resim sahneleri dikine bir grn iindedir. Bir evin ii, sanki Japon sanat zerinde, Zen Budizmi denilen mezheple, ay
tavan kaldrlm ve izilen yaz silinmeyecek ekilde ele alnmtr. trenlerinin nemli etkisi vardr. Hatta japon sanatn iyi anla-
Az ya da ok uzun olan bu sahneler, birbirlerine peyzaj paralar mak iin "Zen'in ne olduunu iyi bilmek gerekir. Zen anlay
ya da itibari olarak biimlendirilmi bulutlarla birletirilmitir. Bu zerine in sanatnda da bir aklama yaplmt. Zen, Orta Song
dnemde japon resimlerinin ruleler halinde yapldn gryo- dneminde in resim sanatna da etki yapmt. Zen, Moollarn
ruz. En nemli ressamlardan biri Toba Sojo takma adl Kuruyu'dur. japonya'y tehdidi srasnda in'den japonya'ya gelmi ve felsefesi
Bu sanat, zellikle hayvanlar stn bir optik gzlemle resmet- olmayan "into" dini yannda bu lkede yaylmt. Hatta in'den
mitir. Yukarda sz edilen hayvan karikatrlerini yapan ressam daha ok bu lkede tutunmutu. Mool ynetiminin zayflama
budur ve 1053 ile 1140 arasnda yaamtr. syla japonya'nn in'le olan ilikileri yeniden kuwetlenmiti. Ve
japonya' da, 1192-1333 arasnda Kamakura dnemi denHen ve in'den japonya'nn merkezi olan Kyoto'ya, in'in Song ve Yuen
Amida mezhebinin son derece yayld bir a vardr. Ulkenin dneminden bir resim anlay getirildi. Bylece japon tasarmla
idare merkezinin Kamakura olmas yznden, bu dnem by- r in resim konularna ilave edilmeye balad. rnein "Tong t'ing
R. 699: Ogata Krin (1653-1776).
le adlandrlmtr. O sralarda, muazzam byklklerdeki Amida glnden sekiz grn", "Siao ve Siang zerinde gnein batit" "Kargo". Lavi. fira tuunun sta-
heykelle ri 20 cm kalnlnda bronz paralar halinde dklm ve gibi. Bu dnemin byk ressam Sessh (1420-1505) in'de uzun di olan sanatmm yaz/Siyla resmi ay.
sonra birletirif mitir. Bu tr bronz heykeller, yalnz japonya'da zaman kalm dindar bir air ve ressamdr. Bu ressam sratli fra m karakterdedir.
R. 698: Sessh, ''Yaz". Tek renkli boya
-resim. XV. yzyl. grlmektedir. Amida heykeline Kamakura Daibutsu'su denir tularyla, ipek zerine bazen bir peyzaj, bazen seyircinin tasawu-
ve Ono Goraemon'a atfedilir. 15 m 30 cm yksekliindedir ve runda alacak tomurcuklu bir dal resmeder. Bazen de Zen dini-
Asya'da olduka ok olan bu kolossal heykellerio en gzel rnek- nin saygdeer ihtiyarlarn ve ounlukla byk Bodhidharma'y
lerinden biridir. Bu dnemden, )apon heykelciliinin en gzel resimler. (Resim 698)
rneklerinden olan, lake aa heykeller de kalmtr. Bu Buda hey- Bu resimler, japonya'da kar-kocann yatt yatak blmesinde
kelleri, Buda'nn keileri olan Bodhisattvalar, Kvannon (Kwannon) tek olarak, bazen da ikili olarak aslr. Bu blmeler hemen btn
ve Seii her iki yannda durur biimde gsterilmilerdir. )apon evlerinde bulunan bir yerdir ve kutsal saylr. Buraya genel
1200 yllar srasnda, japonya'da orijinalfii olan bir okul orta- olarak iekli bir kompozisyon aslr. Ayrca japonya'da ay hazr
ya kar. Ve birok sanat jokei ve Unkei adl sanatlarn anlay lama, yaygn bir sanat idi ve ay akna yaplan toplantlarda bu
n benimserler. Bu okulun heykelleri dini olmakla birlikte ilgi ekici resim eserlerinin gsterilmesi ve bunlar zerinde konuma, nem-
bir doa incelemesine sahiptirler. Bu natralizma, zellikle Budist li bir zevk kayna olarak kabul edilmekteydi. Bu gelenee Zen
tapnaklarndaki doktorlarn heykellerinde, byk bir baaryla mezhebinin sebep olduu ve japon estetii zerine byk etki
uygulanmtr. yle ki, tipik bir barak slup, Avrupa'daki XVII. ve yapt kabul edilir. ayhanelerin baheleri ve dzenfenii son
XVIII. yzyl doaclyla karlatrlabilir. Optik grntye sadk derece ince bir dneeye dayanyordu. ay bahelerinde her
bir anlatm tarzn heykellere uygulayan bu anlay, Bat sanatn ey ay stad tarafndan dzenlenmekteydi. Bylece japonya'da
dan ok nce olmakla birlikte, ayn onlara benzer. Genellikle aa bir sanat disiplini ve eitimi, felsefi bir dneeye oturtulmutu.
tan yaplm olan bu heykeller, japonya'nn bu dnem sanatlar Bu bahelerde doa grn, yere den yapraklarn miktar ve
nn aa ilemesine ne derece egemen olduklarn da gsterir. yerleri, bizzat ay stadlarnca dzenleniyordu. yle ki, hibir ey
Bu heykeller dnda, japon plastik sanatlarnn en ilgin rnekle- iki kez tekrarlanmyordu. Bu sekin atmosfer iinde yine hibir ey
rini tekil eden ve herharekefn bir anlam olan dansfigrlerini tas~ ihmal edilmiyor ve mekan bir ressamn tablosunu dzenledii gibi
3141 DNYA SANAT TARiHi
R. 700: japon kii saplannm koruyu-
cu paralarmdan bir(. Tokugava aJ.
Demir.
ele alnyordu. aydan sonra, ayhanelerin yatak ksmna konu-
lan resimlere baklyordu. Bu ay trenleri hi kukusuz her zaman
yaplmyordu. Yksek bir kltr, zarafet ve ki barlk bu toplantlara
itirak edenlerin en belirgin nitelikleri oluyordu. Bu nedenle ay
toplantlarna herkes katlamyordu. Ite japonya'da bugn hala
grlen ince zevkin kayna bu ayhanelerdir. Bylece stn nite-
likli japon sanatsnn yetitii ortam ve sekin japon sanatnn
dou nedeni anlalm oluyor.'"
XV. yzyl sonuna doru ressam Masanobu (1453-1490) Kano
Okulu'nu kurmutur. Bu ad birok japon sanats almtr. Ancak,
bu ad altnda grlen sanatlarn hibir ailevi balar yoktur. Bu
aslnda tamamen bir in geleneidir. Kana Okulu'nun sanatlar,
birbirlerine daima esin kayna olmulardr. Bu dnemde, evlerde
bulunan paravanalarn zerinde grlen resimler yaplmt. Ayrca
Kyotoyaknnda "Aitm Pavyon" denilen birevin duvarlar M asanebu
adl ressam tarafndan dekare edilmiti. Aikaga (1336-1573)
zamann, Tokugava slalesi dneminin izgileri izler. Tokugava1ar
867'de Amerikallarn japonya'ya geliine kadar japonya'ya
hakim olurlar. 1605'ten itibaren Tokugavalar japonya'da burjuva
snfnn ve tccarlarn zenginliini artrrlar. Bylece resme yeni bir
tarz, bir okul egemen olur (Ukiyo-Rex Okulu). Bu okul dnyevi bir
moday ortaya koymakla birlikte, tamamen Budist bir anlaytadr.
Ukiyo okulu, zarif formlar ve M ing dnemi resminin souk ifadesi-
ni benimser ve japonya'da byk ilgi grr.
japon sanatnda en ilgin ey, XVII. yzylda grlen son dere-
ce serbest ve orijinal olan byk dekoratrlerin resimleridir. Bu
sanatlarn iinde Ogata Krin (1652-1 716), son derece duygu-
lu bir anlatmla japon dehasnn byk zelliini temsil eder. Bu
sanat inanlmaz bir sratle en ilgin, en kac hayvan ve insan
hareketlerini yakalamtr. Fras ilerde btn Avrupa sanatn da
etkileyecektir. Eserleri fra izlenimciliinin en nemli zellikleri-
ni verir. Spontan, rahat ve dengeli kompozisyonlar, suluboyann
izlenimi en kuwetli rneklerini vermitir. (Resim 694, 695, 699)
japon sanatnn bir dier alan da renkli aa bask lardr. Hibir
lke, japonlarn bu alandaki baaniarna yaklaamamtr. XVII.
yzyln sonunda aa bask sanat byk bir ekol haline gelir ve
halk arasna yaylr. Aa bask sanatnn XX. yzyl Avrupa gra-
fik ve resim sanat zerine byk etkisi olmutur. japon ressamla-
r tahta zerine trayla yaptklar izimleri, basit aletlerle oyuyarlar
ve oyulan yzeyi mrekkepleyerek, pirin kepei hamurundan bir
kat zerine basyorlard. Bask resim, Bat' da grdmz biim-
de, hazrlanan aa kalp zerine oyulmu resmi presleme yoluyla
deil, bir bambu aac yardmyla kalp zerine konulmu bir kat
ovuturularak elde ediliyordu. Ancak bu alandaki bilgileri, onlar
Bat'nn vasat almalarndan ok daha yetkin sonulara gtr-
yordu. japonlar aa basklar, yalnz siyah-beyaz deil, renkli ola-
(1) bkz. Okakura Kakuzo, ayname, eviren: Ali Sha Delilba, Remzi Kitabevi,
Istanbul, 1944.
JAPON SANAri 1 315
rak da uygulamlard. XVIII. yzylda Harunobu tarafndan yapl
m basklarda gen kadnlarn zarif ve batan kartc hareketleri
resmedilmitir. (Resim 701) Ayrca Korysai gibi sanatlar, krm
z, yeil ve sar armonili basklar yapmlardr. Bunlar izleyen sanat-
lar, son derece ekici olan tiyatro ve Tokyo'nun elence sem-
ti Yoivara'ya ilikin konularla ilgilenmilerdir. Bu dnemin nem-
li sanatlarndan Utamaro (1754-1806), kadn ressam olarak ve
"Yeil Ev" adl yerin hayatyla ilgili kompozisyonlaryla tannmtr.
Bu sanatnm eni dar, boyu byk basklarn da, byk siyah ve gri
lekelerle antsal etkili bir stile ulatn gryoruz. Bunlarn yann
da Hokusai (1760-1 849) kuwetli ve orijinal kiiliiyle japonya'nn
bu olgun anda kendini gsterir. Bu sanat ancak doksan yan
da izmeyi renebileceini sylyordu. anda "desen delisi ihti- ! ::. ~'
~}
yar" diye adlandrlan bu sanatnn, bask eserleri arasnda bulunan
"Fuji'nin (Fuji Yama dai) yz grn" adl eseri iki ci lt halindedir.
--
Ayrca "Acayip yz nh tim" adl baka eserleri de vardr. Hokusai, lan- R. 701: Harunobu (7 718-1 770),
tezisi geni ve dekoratif kompozisyon duygusu son derece gelimi "Gen ift satran oynarken".
bir ressamd. Tek konunun bu kadar deiiklik kazanabildii bug-
ne kadar hibir sanatda grlmemitir. (Resim 697)
japon sanatlarndan Hiroige (1 793-1 858) Batl manzaracla
rn almalarna gre, iakat daima japon kalarak ok verimli bir
eser brakmtr. Hiroige, gr asn deitirmi ve ufku ok
alta koymay denemitir. "Kyoto sokaklarmm 53 grn"nde,
insanlar ve doay kaynatrmtr. Bu eserlerde grlen janr,
Meio denilen kitaplarda grlememektedir. Batllar, sanatnn
"Yoivara'da iek/i kiraz/ar" adl eserindeki derinlie varan bir pers-
pektifin, Avrupa'dan esinlendiini kabul ederler. Fakat bu eserde
grdmz desen ve glgesiz biimlendirmenin Van Gogh' da
grlen izgi anlatmna ok benzedii bir gerektir. nk Van
Gogh'un japon sanatndan ne denli etkilendiini biliyoruz. Bu
sanat da, izgilerle doadaki optik inay aynen yanstr. R. 702: Sharaku, XVlf. yzytf sonu. "Iki
japon seramii de byk nem tamakla birlikte, bu sanatn Aktr".
japonya'da derinliine birtarihi yoktur. Seramiksanatnn Kore'yle
yaplan ticaret sonunda japonya'ya getii sanlmaktadr. Bylece
bir in buluu olan kaolin-fayans ileri, in'den Kore aracl<yla
japonya'ya gelmitir. ilk kez 161 8'de kaolin japonya'da bulunmu
ve bu tarihlerden sonra bu lke, in seramiiyle yarabilmitir.
Bunlardan baka japonya'da kl saplarnn balar, gzel bir
motif olarak gelitirilmitir. Bunlardan bir rnei, Resim 700'de
gryoruz.
japon sanat, zellikle gereki ve gzlemci zellikler gsterir.
japonlar, doay< resim sanatna iniiierden sonra, fakat Avrupa-
llardan daha nce aktarmasn bilmilerdir. Ayrca resimde soyut
fra tu gzelliini yaz< sanatndan resme aktarmlardr. Bu ilgi
ekici husus, zellikle bir fra izlenimciliinin domasna neden
olmu ve bu zellii de Batllar izlenimcilerle birlikte benimsemi
lerdir. Bunun, kiisel fra damgas olarak kabul edilmesi, japon fra
ressamlarnn kendi mizaiarn yanstmasna da neden olmutur.

Eski Amerika Yerli Halklannn Sanatlan
R. 703: Teotihuacan Kalesi. Meksi-
ka'daki Toftek uygarl eser/erinden.
R. 704: Kafatas biiminde bir Aztek
kab.
R. 705: Pimi topraktan kap, vazo.
Peru'da Trocadro'da bulunmutur.
Bu heyket biimfi kapta insan, optik bir
gzleme gre biimlendirilmitir. Hibir
idealizasyona tabi tutulmadan yapl
mi olan bu heykefde kiisel zellikler
baanyla yaka/anmttr. Amerika yerli
kltrnde heykelci/ik, yetkin bir gz-
lem gcyle gelitirilmitir.
XVI. yzylda lspanyollar, "Yeni Dnya"y kendilerine kolaniyapmak
iin gittiklerinde, bu lke halklarnn devletlemi byk uygarlklar
dzeyinde olduklarn grmlerdi. Bu halklar, aslnda burada belir-
tilenlerden oktur. Ancak bunlarn iinde byk devletler kuran ve
byk eserler brakanlar Meksika'daki Aztekler, Peru'daki lnkalar
ve Mayalar idi. Bu halklarn kltrleri incelendiinde, Antikile'nin
byk uygarlklar dzeyinde olduklar ve nemli bilimsel alma
lar yaptklar grlmtr. Kurduklar kentler, mimarlk eserleri ve
dier almalar, lspanyollartarafndan ounlukla tahrip edilmi
lerdi. Bugn elde edilen eserler, yalnz kazlardan karlanlardr.
Dier taraftan, ortaya karlanlar da, zaman bakmndan sapta-
mak gerekiyordu. Tarihleri hakknda elde edilen bilgiler, arta kalan
Amerika yerlilerinin belleklerinde gelenek olarak babadan oula
birbirlerine naklettikleri efsanelerden ileri gitmemektedir.
Aztek Sanatt: Meksika ve Guatemala' da iki halk yayordu.
Bunlardan biri, lkenin byk blmn iine alan Atekler lke-
si; dieri, Yucatan denilen ve bugnk Guatemala'y ve Orta
Meksika'y iine alan Mayalarn lkesiydi.
Aztek lkesinin bilinen en nemli kenti, I.S. 132S'te kurulmu
olan Tenochtitlan'dr. Bu kentin, Atekierin en eski kentleri oldu-
u tahmin edilmektedir. Atekierin efsanelerine gre, bu lke-
ye XII. yzyln ortalarnda kuzeyden gelmiler ve orann Toltek
(To/teque) denilen kark bir halk tarafndan iskar edildiini gr-
mlerdi. Teltekler kark bir halk olarak saptanmtr. Ancak
Tolteklere ait dilin, kendi dillerine benzediini grmlerdi. Bu
yerli halkn uygarlklarn ok gelimi grdklerinden, kltrlerini
tamamen benimsemiler ve yalnz politik ynden egemen olarak
kalmakla yetinmilerdi. Atekierin aklamalarna gre, her eyi
onlardan renmilerdi. rnein takvimi, yldzlar bilimini, hiye-
roglif yazsn, heykelcilii, al zerine resim yapmay, ta mozaik
tekniini ve eitli bilimleri, hep Telteklerden renmilerdi. Toltek
uygarl, efsanevi bir varlktan yaratlmt. Bu varlk, kahraman;
uygar bir insan ve din adamyd. Ad "Ketzalkoat/" (Quetza/coatl)
olan bu kiinin efsanevi varl ve Ay'la ilgili ifadesi:'..-~~.~~.~,~~~~~
tarihsel gereinden phe ettirmiti. Ancak onlarn
dan kalan birok kalnt, bu kukuyu ortadan kaldrmtr.
Atekierin aklamalar da Taltekierin varlklarn ortaya Ku~1uyu
du. Gene kazlardan edinilen bilgilere gre, Teltekler de bu
ye geldiklerinde burada "Otomiler" adl bir halkla k~~~~~,;~::~::~;;:
Otomiler, Avrupa Yenita a'na paralel bir uygarla
Otomiler, Meksika'nn gneyiyle Gney Amerika'nn bir
ESKi AMERiKA YERLi HALKLARININ SANATLARI/317
ne yerlemilerdi. ok deiik formlu, renkli, ssl, pimi sera-
mikler ve genepimi topraktan heykeller brakmlardr. Bu hey-
keller, bazen duz, bazen da renklidir. Michoacan'da, ilkel bir halk
olan Tarasklar da, adalar olan dier uygarilkiara paralel geli
mi br arkaik kltre sahip olmulard. (Resim 703, 704)
Toltek mmarlna rnek olarak San )uan Teotihuacan harabe-
leri kalmtr. Bu kalntlar da Gne ve Ay piramitleridir. Iki pira-
mit de ka demeli kesin bir kare plana sahiptirler. D yzeyler kaln
duvarlar halindedir ve destek duvarlaryla yukardan yaniara do
ru takviye edilmilerdir. R. 706: Meksika'da Toetihuacan'da
tatli bir meyifde olan To/tek basamak-
Bu pirarnillerin biraz uzanda, dikdrtgen biimli bir alan ll piramidi. Bu hasamakil piramidin,
bulunmaktadr ve ortasnda da Gne ve Ay piramitlerinden daha M1s1r Eski Imparatorluk dneminin ka-
alak, gene terasl piramitler bulunmaktadr. Dtan bir merdiven, demeli piramitleriyle byk bir benzer-
tek meyl halnde pirarnillerin zerine kmaktadr. Bunlardan biri- Jik iinde olduu grlebilir.
nin d duvarnd~ grlen byk rlyefler, alegorik acayip cana-
var balar bmnde, duvardan dar boyutlu heykel olarak
tamaktadrlar. Tyl ylanlar ve yamur tanrs Tlaloc'un mask-
lar, bu duvarlarda biimlendirilmitir. Teltekierin heykelleri, eski
Amerka uygarlnda grlenierin en bykleridir. (Resim 715
n~71~7~ '
Teltekierin pimi kaplar arasnda ayakl vazolar, karn l testi-
ler ve kvetler bulunmaktadr. Bu kaplarn zeri bazen dz bazen
kesme suretiyle yaplm sslemelidir. Bazen de sslemele;, kaba-
rk olarak biim_lendirilmitir. Seramikler arasnda, pimi toprak- R. 707: Bir Maya tapma1. Yucatan'da
tanbmlendrlmi ba heykelleri de vardr. Ve portre gibi, kii ina edilmi olan bu piramidin zerinde
sel ozellk yanstan bir etki yapmaktadrlar. Ancak slup bakmn bir de tapmak bulunmaktadir. Dikkat
edilirse bir To/tek piramidinin yanmda
dan arkaik zellikleri yanstmaktadrlar.
bu piramidin meyli daha diktir ve ba-
Teltekierin sanatlarnda grlen zelliklerden biri de, al zeri- samak/an daha oktur. Aynca geni bir
n~ raptkl~r resimlerdir. Bu duvar resimlerinde yer alan konu ve merdiven, rampa gibi ykselmektedir.
bmlendrmeler, elyazmalarnda ve kap-kacak sslemelerinde de
yer alr. Bu resimlerde genellikle ilenmi olan konu, din adamla-
rna at ki sunma ayininin temsilidir. Resimlerde grlen nemli
renk, emarod yeili denilen bir eit nefti renktir.
Aztek sanat, Tolteklerinkinden byk ayrlk gstermez.
Onlarn mimarlk yaplar da ayn piramit biimine sahiptir ancak
dk basamakldr. Ve Tolteklerinki gibi hafif bir eime sahip deil
dir. (Resim 707) R. 708: Maymun biiminde bir Aztek
Atekler bazan hiyeroglif biiminde hayali, ar, kutsal heykeller kp.
yapmlardr. Bazen de, heykellerinde tam bir doa gzlemi dik-
kati eker ve hayat doludurlar.
. Seramiklerinden Cho/u'/a (o/u'la) denenleri arasnda kular
ekler ve meyve biimleri vardr. A.ztekler de pimi toprakta~
eyalar yapmaya devam etmilerdir. O rnein maskeler, insan hey-
keller_, k~tsal eyalar, hayvanlar ve zellikle Telteklerden ren
dkler asl ya da yar asil talardan yaplan ss eyalar iiliini sr-
durduler. Bu kymetli talar, heykelde, insan kafataslarnda, aa
tan ve tatan yaplan masklarda ve aletler zerinde kakma olarak
d~ kullanlmt. Bylece, vaktiyle Meksikalllarn byk nem ver-
dkler br mozaik teknii domutu. (Resim 704, 708, 720)
3181 DNYA SANAT TARiHi
R. 709: La Paz Stadyumu'nun nne
dikilen Tiawuanacu dikilita biimi hey-
kellerden. !nka kltr.
R. 77 O: Vera Cruz. Totonak/ann "Ni/i
Piramit"i (1.5. XII. yzyii).
R. 111: Polenque'de "Yazst/ar Tapna
i."
Meksika uygarlna Zapetek (Zapoteques) ve Tatanak (Totona-
ques)'larn eserleri de eklenir. Bu halklar, Meksika krfezinin kena-
rnda Vera Cruz'da yayorlard. Bunlarn piramitlerinin temel
zellii, piramit duvarlarn n. kenarlannda nilerin bulunmasyd.
Heykellerinde, ifade ettii eyin mehul olduu bir sluplatr
ma grlmektedir. sluplatrma biimi, bize tamamen yabanc
dr. Ancak bu iladelerin llerle ilikili olduu sanlyor. Bu heykel-
lerde son derece ince bir ileme vardr. (Resim 71 O, 721) "Glen
balar" ad taklan heykellerde bir eit simetri olmakla birlikte, bir
ilkel barak anlatm da sz konusudur. Kapkacaklar Tolteklerinkine
benzemektedir. Bunlarn zerinde bitkisel ve geometrik sslerle,
insann da ss unsuru haline getirildii baz biimlerneler dikka-
ti ekmektedir.
Zapoteklerin uygarlna Miksteklerin (Mixteques) uygarln da
katmak ve onlardan ayrmamak gerekir. Bunlar Oaksaka (Oaxaca)
devletindendiler. Ve Pasifik Okyanusu kenarnda yerlemilerdi.
Bunlarn takvimleri de Mayalarn ve Meksikallarnkine benziyor-
du. Mikstekleri n mimarilerinin en ilgi ekici yn, kral mezarlarnn
bulunduu "Mitta" harabeleridir. Geni saraylarn yer ald arazi,
teraslar halindedir. Saraylarn duvarlar eitlilik gsteren geomet-
rik sslerle kaplanmtr. Ve her ss, ebekeler halinde erevelen-
mitir. Bu ssler dikey aldrlar ve kilimierin zerindeki motifleri n
karakterini andrmaktadrlar. Bu ssleri meydana getiren ta para-
lar, mozaik olarak harcn iine gmlmlerdir. Alt sra halindeki
stun dizisi nin, tavann tuttuu uzun bir salonu vardr.
Zapoteklerin elde kalan tatan heykelleri azdr. Buna karlk bol
olan seramik kaplar, stn bir teknikle icra edilmilerdir. Bu kap-
larn zerinde bazen alak rlyefler de grlr. Bazlar ise ok
renklidir. Bazen de, bu kaplarn zerinde son derece yumuak
biimlendirmeli ve canl iladeli bir ylan motifi yer almaktadr.
Zapoteklerin corafi bakmdan bulunduklar yer, Meksika ve
Maya lkeleri arasnda bulunduundan, sanatlar da bu iki lke
sanatnn bir karmn yanstmaktadr. Zapotek ve Tatanaklarn ce stn bir teknikle yaplm hayvan sil u etleri vardr. Seramikler ise
heykelleri tamamen arkaik zellikler gsterir. Ancak primitil halk
sanatlarnda grlen fazla parallkla unsurlarn optik gzleme
dayanmayan, kat bir biimierne halinde yan yana getirildii gz-
lemler ir. Ve ok fazla ayrnt, heykel yzeylerini paralar. Figrl
heykellerin balarnda bir ylan resmi, aynen Msr kltrnde
grld gibi biimlendirilmitiL Tatanak heykel sanatn, ilgi
ekici bir sluplatrma karakterize eder.
Maya/ar: Meksikallar, Mayalara barbar gzyle bakyorlard.
Esasen Mayalarn dilleri de Meksika dilinden farklyd. Meksikallar,
Mayalarn yalnz dokumalarn beeniyorlard. Mayalardan gne
ye g edenler ise gelimemilerdi.
Huakstekler (Huaxteques): Mayalarn soyundan addedilirler.
Bunlarda grlen heykel, resim ve sslemeler zellikle ilgiyi ek-
mektedirler. Kapkacak genellikle ok enderdir veender olarak da
sslenmi olanlar vardr. Heykeller normal byklkte ve genel
likle geometrik biimlerdedirler.
ESKi AMERiKA YERLi HALI\LARININ SANATLARI 1 319
Maya halknn geri kalan, homojen bir uygarlk gstermekte ve
Orta Amerika'yla Guatemala'y kaplamaktadr. Bunlardan kalan
antlar da hiyeroglif karakterlidir. Tarihlerinde kronolojik bir sra
grlr. Ancak bugne kadar dier Amerika kltrleriyle bu tarih-
ler arasnda bir iliki kurulamamtr. Arkeologlar, Maya antlarn
da belirli iki dnemin olduu kansndadrlar. Bunlardan birincisi
Yucatan'daki yeni dnemdir. Ikincisi ise, eski olan ve Gneydou
yresindeki eserleri kapsamaktadr.
Mayalarda da Meksika'da olduu gibi, mimarinin belirli zelli-
i setli piramitlerdir. Fakat burada kutsal olan yer, geni bir tap
nak olarak geliir ve cephesi ayakl bir galeri haline gelir. Yalanc
kubbe rts modas, salonlar dar galeri formunda gelitirmi ve
uzunluuna bir salon meydana getirmitir. Tapnaklarn damlar
yksektir ve yksek bir alnl vardr. Ayrca ajure denen bir ssle-
meye sahiptir. Duvarlar al zerine resimlerle, ayaklar da rlyef-
lerle biimlendirilmitir. Bu resimlerde insan figr canl bir biim- R. 712: Yucatan'da "El Caracof" deni-
len eski Maya rasathanesi.
de ifade edilmitir. Kafalarn kesilip muhafaza edildii dnemler-
de, Mayalarehrenin eksilen ksmlarn suni olarak tamamlyorlar-
d. Yukarda belirtilen bu canl ifade, pimi topraktan yaplan hey-
kellerde de vardr. Pimi topraktan yaplan kaplar, bir eit kaval
olan akarina'ya benzemektedirler.
Maya sanat, Yucatan'daki sanattan daha yenidir. Mimari form-
lar ve al zerine resimler bol olmakla birlikte, byklkleri fazla
deildir. (Resim 707, 712)
Tanr motifleri, masklar halinde st ste konmakta ve bir stun
haline getirilmekteydi. Bu tanr masklar, geometrik matilli olarak R. 713: Meksika kltrnde 1885 ytfm-
da kefedilmi olan bir elyazmasmda,
biimlendirilmilerdiL Bantlar, kafes biimli ve meandrlar anmsa
insanm kurban ediliini gsteren bir re-
tan motifler dikkati eker. Kap bazen tek bir hayvan maskesi halin- sim. Bu resmin /spanyol igalinden k
dedir ve bykl bir kap grevini grecek biimde ayarlanm sa bir sre nce yapildi tahmin edil-
tr. Giri bylece bu hayvan azndan olur. Maya Sanat'nda adak mektedir. Resimde figrler itibari kiiler
olarak saptanmaktadir. Mekfnda bir
masklar, yar asil talardan yartularak yaplmtr ve yetkin birtekni- perspektif gzlem vard1r. Meksika'da
i yanstmaktadr. Bunlarn yannda, doal cam tandan son dere- Mayalarm tresk/erinde (Chiapas) ip-
lak ve giyinik insan vcutlarmm doa
genellikle basit biimlerle, ya da ie doru keserek oyulmu birka dan ett/e meydana getirildii anlaii
maktadir. Tipierin isabetle belirtifmes;
matille sslenmilerdir. Maya heykel ve resim sanatnda, genellik- her kiideki az, burun, ene, gz, sa
le optik grntl biimlendirme grlmez. Bu biimlendirmeler zelliklerinin getirilmesi, ressamm mo-
tamamen keserek yaplan oyma tekniine uygun bir katlktadr. del ku/land1m aka gsteren husus-
/ardr. Eller, yzlerdeki hayret ifadele-
Bunun iin, Maya sanatnda Teltek etkisi kabul edilmektedir.
ri, yer yer japon usta/ann alma/arm
Yucatan'daki Maya tapnaklar, yeni cephe biimleri almlardr. hatrlatmaktadr. zellikle Maya tresk-
Bunlarn zengin sslemeleri, esas motif olarak, sabah yldz bii- lerinde bu baan dikkati ekmektedir.
minde Quetzalcoatl'n maskesinin biimini alr. Bu maskenin yz,
duvarlardaki resim ve rlyeflerde de bulunur. "]aguar" adyla bili-
nen, yatan tanr heykelleri, gerekte T/aloc adl tanrnn ta kendi-
sidir. Bu nedenle Mayalarn, Meksika halklar ve Totonaklarla ilgi-
s vardr. Heykellerdeki kiilerin balar da, Maya halknn tiplerine
benzemez ve yasslatrlm ehreleriyle bu zellik fark edilir.
Toltek etkisi ise Mayalarda da devam etmitir. Pal en k (Pa/enque)
denilen yerde Mayalara ait yetkin freskler, acayip bir biim-
de sluplatrlm bitki ve insan figrleri gsterirler. Bunlarn,
3201 DNYA SANATTARiHi
R. 774: Tula'da Quetza/coatl Pirami-
di'nin karyatidleri, To/tek dnemi. 1.5.
/X.-X. yzyl Msr kofos/anyla benzerli-
i dikkati ekiyor.
R. 77 5: Tula'da Quetzafcootl Pirami-
di'nin nndeki "YIIan/ Duvar"dan b-
lm. Bu heykelli friz, ylanlan ve iskelet-
leri sanlms ekilde gstermektedir.
Teotihuacan'da grlen fresklerle byk bir akrabalk iinde
olduklar kabul edilmektedir. (Resim 713)
Maya tarihinin saptanmasnda Alman ve Amerikan
Iarna gre farkllklar grlr. Almanlar en eski Maya tarihini I.S.
VIII. yzylda, Amerikan aratrmaclar ise LS. 1. yzylda balat
maktadrlar.
/nka/ar: lspanyollar bugnk Peru'yu almaya geldiklerinde,
burada lnkalar yaamaktayd. lnkalarn toplum dzeni, kat bir
sosyalist anlay yanstmaktadr. Halkn kendisine ait mlkiye-
ti yoktu. Herkes ayn yemei yemek ve dzene gre ayn elbi-
seyi giyrnek zorundayd. Eitim, gzde insan yetitirme zerine
dayanyor ve eitimden geenler lnka oluyorlard. Ancak byle
yetimi olanlar, halk gruplarnn bana lider ve ynetici olarak
geebiliyorlard.'''
lnkalar Peru'nun dou blgesiyle Bolivya'nn bir ksmn kap-
lyorlard. Ayrca bir ksm halk Pasifik kysnda, dier bir ksm
da sahilden ierierde olan yksek dalk blgede oturuyorlard.
Bu dalk blgedeki Titicaca glnn gneyinde (denizden yk-
seklii 4000 m' dir) Tiahuanaco harabeleri bulunmaktadr. Burada
Peru'nun antik harabeleri vardr. Ite burada "Akapana" adl suni
bir da meydana getirilmi ve zerindeki bir hektar aan bir ala-
na, kare biimli bir kale yaplmtr. Bu kaleden bugn bize ancak
duvarlarn ayakta tutan istinat duvarlar kalmtr. "Ca/asaya" adl
surun bat blmnde, daha eski olduu sanlan duvarlar arkaik
sluplu balarla sslenmilerdi. Ve baz yerlerinde de halen resim-
ler grlmektedir. Tiahuanaco denilen bu kent, volkanik talar
la denmitir. Bu kentin kaplarndan birine "Gne KaplSI" den-
mektedir. Kapnn stnde bir tapnma sahnesini gsteren rlyef
vardr. Buna yakn bir dier kap da "Aslan/i Kap"dr. Bu kapnn,
yap harabelerinden kalan bir kap deil, sonradan uygulanmasn
dan vazgeilen inaatlardan olduu kabul edilmektedir.
Titicaca gl kesiminde, zellikle gln dou ynnde bulu-
nan Umayo glne doru, yuvarlak ya da kare planl mezar kule-
leri grlmektedir. Bunlara "u/pas" (Chulpas) denmektedir. Bu
mezar kuleleri kesme talardan yaplmlardr. Tepesine doru git-
tike genileyen bu ulpaslarn, beden duvarnn st bitiminde bir
duvar saa vardr.
Tiahuanaco slubu, dikdrtgen biime bir eilim gsterir.
okgen biim Mayalarca bilinmiyordu. Tiahuanaco uygarlnn,
Aymaras'a lnkalar tarafndan gtrld sanlyor. Ancak bunun
ne zaman olduu bilinmiyor. Bu kltrn, lkenin sahil kesimle-
rine de gtrld grlyor.
In ka kltrne atfedilen en nemli eser, Titicaca gl dolaynda
bulunan, Huiracocho denilen efsanevi bir tanr adna yaplm olan
tapnaktr. Bu tapnan kalntlarna gre, uzun planl ve iki aknt
l bir ats olduu anlalyor. Duvarlarnn her kenarnda yuvarlak
stunlar sralanmtr. Duvar ve stunlar tuladandr. Ve stunlar
(1) bkz. Louis Baudin, Der Sozia/istische Stoat der /nka, RDE, Hamburg, 1959.
ESKi AMERiKA YERLi HAU<LARININ SANATLARI 1 321
dikdrtgen bir kaideye oturtulmulardr. lnkalarn dier yaplar
tatandr. Bu tatan yaplarn ta ekilleri, poligon ya da dikdrt-
aratrmael gen biimindedir. Birincisine rnek olarak Cuzco'ya egemen olan
Sacsahuaman mstahkem mevkiidir. Cuzco'da N/nka Rocca" sara-
ynda ise dzgn dik a kendini gsterir. Poligonal biim daha
ok subasmanlarda vardr. Dika ayrca Coricancha'da Manco-
Capac'n evinde ve gene Cuzco'da gne tapna denen "Altm
Saray" da grlr. lnka yaplar duvarlarnn plaklyla Meksika
R. 716: Quetzalcoatl Tapna'nn bir
ve Maya yaplarndan ayrlr. yle ki, bu yaplarn duvarlarnda duvar. Meksika'da Teotihuacan'da
hibir heykel ya da rlyef yer almaz. Bu yaplarn iieri hal ve altn bulunan tapnakta grlen bu heykel-
dan bir frizle dekare edilir. Bu yaplarda talar dzgn kesilmi ler, davurumcu bir biimlendirme iin-
dedirler. Bu heykel/erin Ta/tek uygarli
olmamakla birlikte her konulan ta, dierlerine o ekilde uydurul- mn efsanevi yaratcs Quetzafcoatl'm
mutur ki, her tan btn evresindekilere tamamen intibak etti- sembolik tasvirleri olduu samlmakta-
i grlr. Ta bloklar arasnda har bulunmaz. Bu duvar teknii dr. Bunlarn arasmda son derece so-
aynen Hititlerde de grlmt. yut biimlendirilmi figrler bulunmak-
tadr.
Kk boyutlardaki eyalar zerinde kendine zg bir ssleme
vardr. evresi ylanlar ve lama figrleriyle donatlm kupalar da
yapmlardr. Seramikler geometrik motiflidir. Natralist motifler
ise, uzun boyunlu arnioraiarda yer alr. Bu motiflerde iekler,
bcekler ve insan figrleri ele alnmtr.
lnkalarda ayrca, monolit olarak, yksek, insanslatrlm hay-
van ve insan figrlerinin biimlendirildii tek tatan yaplm dikili
antlar vardr. Bunlar dikilitalar olarak alak kabartmalar halinde
biimlendirilmilerdir. Ancak hangi amala yapldklar hususun-
da elde yeterli bilgi yoktur. (Resim 709)
Pasifik kysndaki seramikler, genellikle ky boyunca uzanan bir-
ka lkeye gre incelenir. Baz yerel zellikler, bu sahil lkelerinin
kaplarnda grlmekle birlikte, natralist aniatml heykeller, sti-
lize edilmi gagal hayvanlar, ekspressit iladeli koca gzl insan
balar ve meyve tasvirleri, ortak bir grte resimlenmitir. Ayrca
hastalar ve sakat insan resimleri beyaz, krmz ve siyah vazolarda
yer almlardr. Bunlar Chimuv lkesine atfedilir. Bu lke 1450'de
lnka Tupac Yupankiler tarafndan igal edilmitir. (Resim 705) R. 77 7: Yucatan'da "Maskeler Evi".
Maya barak sanatndan.
Gney kys seramii, Chinchalara atfedilir. Burann seramikleri
gayet ince, dayankl, ok piirilmi ve vernikli bir srla boyanm
tr. Bunlar, koyu krmz ve st beyaz renktedirler. Kullanlan renk-
ler son derece zengindir. Yalnz mavi renk yoktur. izgiler sepya
ve siyah renktedir. Biimleri basit fakat muntazamdr. Boyal ss-
lemesi de primitil zellikler gsterir. Kaln bir kontur izgisi ssle-
melerde dikkati eker. Bunlarn dnda daha birok kark biimli
meyveler, balklar ve insanlar resmedilmitir. Biimlendirme pek iyi
deildir. Seramikte, geometrik motiflerle hayali hayvan resimleri
de vardr. ldoller, resimlerinde de kesik bir insan ban tutarlar.
Gney ve Kuzey sahil i arasndaki fark, Gney'in ok renkli tekni-
i ve sluplatrmay; Kuzey sahilinin ise, gereki ve plastik ania-
tml bir teknii benimsemesidir.
Kuzey kysnn orta blgesindeki Li ma kentinde bulunan Pacha-
ca Tapna, zellikle ok ziyaret edilen bir yerdir. Seramikleri
ok kark bir slup gstermektedir. yle ki, Kuzey'in gereki
DST 21
3221 DNYA SANAT TARiHi ESKi AMERiKA YERLi HALKLARININ SANATLARI 1323

biimlendiriiyle, Gney'in dekoratif slubu adeta birletirilm itir.

Vazolar renklidir. Doal zemin zerine, doal sar boya srlm
tr. Dekoratif motifler, yerel bitkilerden alnmtr. Chimu slu-
bunda gerekilik yoktur. Ancak Chinkacha'nn sluplatrmas na
sahiptir. Pachacamac sanatnda zellik olarak tahta zerine yap
Jan kakmalar vardr. Kakmalar iin, yar asil talarla gm para-
lar kullanlmtr.
Btn ky blgelerindeki yaplar, pimi tuladandr. Kuzey

R. 718: Yucatan'da bir duvar kalmts.
R. 720/A: Oaxaca harabelerinin genel
grn /.S. 100yi/lan. Mikstek kl-
tr.
kysndaMoch ad verilen Gne ve Ay tapnaklar, yksek bir teras
zerinde ve kademeli piramit biimindedir. zerinde al stne
yaplm resim rlyefler yer almtr. Bunlarn motifleri hal tezyi-
natndan esinlenmi gibidir.
lnkalarda en yaygn elsanatlar dokumadr. rme teknikleri
son derece inceydi. Seramikiler mleki tornasn bilmiyorlard.
R. 722: Tatanak hafkmdan bir kadn Seramikte kullanlmam olan yeil ve mavi, dokumalarda grl-
figr. Cilalt seramik. Kiremit kirmz R. 725: Alahaster taindan yontutmu
mektedir. Motifler, seramiklerde grlen matiliere benzemekte,
SI dnda, san ve beyaz renklerle bo- maymun biimfi testi.
yanmtr.
geometrik kular ve ieklerin stilize edilmi biimlerini andrmak
tadr. Bunlarn ilkbahar sembolize ettikleri ve muhtemel olarak
verimlilik, zenginlik ve hayat cezbetmek iin yapldklar sanl
yor. Geometrik motifler yannda ender olarak hayvan stilizasyo-
nu uygulanmtr.
Genel olarak, In ka Imparatorluu'nun kentleri son derece kas-
vetli idi. Sefil kulbeler, lks tapnaklar ve saraylarn hemen yann
da bulunuyordu. Mimarlk ve heykel pratik amal idi. In kalarda
Gne tapna ok nem kazanmt. Duvarlarn bezenmesi iin
hibir sslemeye ihtiya duyulmuyordu. nk duvarlar altn ve
gm kaplyd. Bahede de, her ey altndand. Bu da, altnn

R. 719: llere ait heykel. To/tek uy- Gne'i temsil etmesindendi. Gne tanrsnn dnyada grnen
garl.Teotihuacan'da bulunmutur. maddesi, altn olarak kabul ediliyordu.
O. Le Comeur koleksiyonu. R. 723: Tfatilco'dan Eski Meksika s-
lubunda seramikten bir heykel. (/.. /.
yzyii).
R. 720: Aztek sanatt. Toprak tannst
Coatlicue. R. 724: Totonak/1 kadm figr. Cilall
seram'k.

R. 727: Kuzey Meksika'da XV/f. yz-

yl katedrallerinden birinin cephesi.
Buradaki barak slup bir Hint tapma-
mm cephesinden farkszdtr.

Trk Sanat
TRK SANATININ ANA ZELLIKLERI
Trk sanatnn kendine zg syleyi ve biimierne tarzn belirt-
mek iin baz aklamalarda bulunmak gerekir. Islam sanatn
inceleyenler, kuzey yarmkresinden ekvatora kadar, eitli iklim-
leri iine alan blgelerdeki lkelerde, iklim ve evrenin sundu~u
malzemeyle buralarn koullarna uyan yaplarn geliti~ini izlerler.
Bu bakmdan bir Arap mimarisinin geni alanlar iine alan stun lu
salonunu, Iraniiiarn yksek kapl camisinin yanna koymak mm-
kn de~ildir. Araplar yalnz iklime uygun yaplar ynnden de~il,
R. 726: XV. yzyl Trk minyatrlerin- miza bakmndan da lranllarla ayn keteye koyamayz. Araplar
den biri. SavaI Trk Svarisi. bir kere karakter itibariyle inandklar eylere taassup derecesin-
de baldrlar. Islam dinini kabul etmeleri, nasl ok etin mca-
delelerden sonra olmusa, kabul ettikten sonra da ayn inanla
onu savunmulardr. Araplar Kur'an' harfi harfine kabullenmiler
ve Kur'an'da ne denmise aynen uygulamay mantkl bir gr
saymlardr. Onlarca doru olan, yalnz Kur'an'da yazl alandr.
Bunun dnda kalan hergr yanltr, phelidir. Her Mslman sanat, Grek-Roma sanatnn elerinden yararlanm, fakat ken-
Kur'an'n szlerini kendi mizacna gre yorumlamtr. Bu gerek,
gerek Iran l, gerek Arap ve gerekse Trklerde ak olarak grlr.
Bu miza farklar, kukusuz bir dnya gr olan sanatlarn da
etkileyecekti. rnek o1arak1 Araplarn sslemede, taassup derece-
sine vardrdklar inanlarn, byk bir kesinlik iinde ifade ettikle-
rini gryoruz. Gerek arabes ki eri ve gerekse mukarnaslar, onlarn
kendilerini geometrik kesinlik iinde ifade etmek istediklerini gs-
teriyor. Sslemeleri de bir izgi oyununun, geometrik bir dzen
iine alnmasdr. Bu mimari sslemelerin, onlar hallar na kadar
R. 127: XVI. yzyl Trk-Osmanl doku-
etkilediini ak olarak biliyoruz. Ara besklerinde olsun, mukarnas-
malanndan bir rnek. slup/atmlm
doa motiflerinin dzeni, Trk sanat larnda olsun doa motifine yer verilmemitir. Hatta doa moti~
nm uzun mrl bir zelfiidir.
fine ima yoluyla bile iaret edilmemitir. Bu geometrik hat dze-
ni, heyecandan yoksun olup, amasz dolaan izgilerin kompo-
zisyonudur. Demek ki burada, do~ann dikkate alnmad, geo-
metrik bir soyutlama sz konusudur.
Arap mimarisinde cemaatin toplanmas iin ele alnan yer, yan~
lar ak, st rtl, havadar, glgeli ve bol direkli bir salondur.
Avludan kapal ksma ya da st rtl ksmdan avluya geite,
herhangi bir engel yoktur. lik Arap mimarisinin durumu buydu.
Arap evi de ayn zelliktedir. Arap mimarisindeki ayaklarn ara-
s, zamanla kemerle ba~lanm, tavan da, dz atyla rtlm
tr. Araplar yarm kre biimindeki kubbenin problemlerini ze-
mediklerinden, aty yalnz kemeri i stuntarla tutturmak zorunda
kalmlardr. Bu yzden Arap camiinin ykseklii 15,5 m'yi aama-
TRK SANATI 1 325
mtr. Bunun yannda geni alanlar rten at da, yzlerce hat-
ta binlerce stunla tutturulduundan, Arap camilerinde mekan
paralanm ve cemaat, Osmanl camilerinde olduu gibi tek bir
mekan altna getirilememitir.
Bunun yanndaAraplarn Kur' an' ne dereceye kadar doru telsir
ettikleri hususunda kukuya dmernek mmkn deildir. Maide
Suresi'nin 93. ayetinde, canllarn resmedilmelerinin yasak edil-
dii yazldr."' I.S. 629 ylnn aralk aynda, Hazreti Muhammed
Mekke'ye giderek Kabe'yi ziyaret etmi ve elini, ocuk lsa'y,
Meryem'in dizinde oturmu gsteren resmin zerine koyarak:
"Elimin altmdaki hari btn resimleri siliniz" emrini vermiti. Bu
tutumun, Arap ve dier Islam lkelerinin plastik sanatlarnda ken-
dine zg bir tarzda gelimeye sebep olduuna inanmak gere-
kir. Biz bu bakmdan gerek Abbasi saraylarnda, gerekse Iran ve
Osmanl dnyasnda bir dereceye kadar resim sanatnn bu lke-
lere zg eserlerini verdiini gryoruz (Richard Ettinghausen,
R. 728: Konya Karatay Medresesi ini-
Peinture Arabe; Suut Kemal Yetkin, Islam Sanat1 Tarihi). Arap
/erinden.
resim sanatnda, btn Islam lkelerinin resimlerinde olduu gibi
hacim endiesi yoktur. Esasen Dou ile Bat resminin birbirlerin-
den ayrld nokta, bu hacim endiesiyle k-glge anlatmnn
olmamasdr.c 2 >
Biz, dnya grlerinin kendine zg sanatlarn da birlikte
getirdiklerini biliyoruz. Ancak dnya grlerini yanstan sanat-
lar, btn unsurlaryla yeni olarak ortaya kmaz. Nasl Hristiyanlk
dine zg bir btne gitmise, Islam sanat da temeldeki gre
uygun esaslar muhafaza ederek, evrenin kendine pein olarak
salad teknik, blgesel malzeme ve mimari elerden yarar-
lanmtr. Dini merasirnin eitli lkelerdeki yorumu ve o lkeler-
deki olanaklara gre beliren eitli karakter ve gelii mler, mimari- R. 729: Bir Iran halis!. XVI. yzy1! bitki
sinin olumasnda da grlr. Islam dnya grnn, her lke- ve hayvanfar Iran halstndaki iirin ko-
nusunu tekil ederler.
de deiik olarakyorumlandn ve yalnz Yakndou'nun lke-
si olan Arabistan, Iran ve Trkiye'de deiik anlamlar yznden,
deiik mezhepler doduunu ve bunlarn sanata etki yapaca
n dnmemek mmkn deildir. Bu konuda en iyi rnek, ii
mezhebine kar Iran Seluklularnn bir okul olarak gelitirdikle
ri medrese formudur.(3)
Osmanllarn, problemlerini dier Islam lkelerinden ne kadar
deiik ele aldklarn gstermek iin, Iran-Islam sanatnn ana hat-
larna deinmekteyarar vardr. lranllarn, Araplarn zorlu hareket-
leri sonunda Islam dinini kabul ettiklerini biliyoruz. Fakat lranllarn
kendi iklimlerinin ve mizaiarn n bir sonucu olarak kazandklar
(1) Suut Kemal Yetkin, Islam 5anatt Tarihi, s. 7
(2) Rene Hyge, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nde 1963 ylnda verilen "Dou ve
Bat resim sanatlarnn karlatrlmas" adl konferanstan.
(3) Suut Kemal Yetkin, Islam 5anatJ Tarihi (s. 282-287). Medrese fikri, Bat kaynak-
lannca lran!lara mal edilmek istenmekte ve bu fikri Iranillar da benimsemekte
dirler. Halbuki lranl!arn ii mezhebinde olduklarn ve medreselerin Snni okul-
lan olduunu artk bilmeyen kalmamtr.
3261 DNYA SANAT TARiHi
R. 730: Muhteem Sleyman'n tu
ras.
R. 731: Konya'da Sahip Ata'nn mih-
rap nii ve ini ss/emeleri.
R. 732: Bursa, Yeil Cami'in ss/emele-
rini gsterir bir blm.
baz zellikleri vardr. Hatta bu zellikler o kadar eskidir ki, adeta
her lranlnn kannda vardr diye dnlebilir. Bu husus, onun
panteist grdr. Yani Tanrnn mevcudiyetini onun yarattkla
rnda grmek. Bundan dolay lranl, yaratan ile yaratk arasndaki
snr birbirine kartrr. Yine ci.yn nedenle Islam dininin kurallarn
uygularken bu panteist grnden ayrlamaz. Ve eserinde yara-
tan ele almken, bakarsnz yaratklayaratan birbirine karm. Bir
Iran halsna bakalm! Orada bitkiler, kular, bir iekler alemi ve
hayvan motifleri grrz. Burada, Araplardaki kesin Kur'an mant
deil, neeli bir yaama iradesi vardr. Arap o kat kurall dnya
grnde, adeta Tanry tehis edemez haldedir. Biz ayn espriyi
\raninn mimarisinde de grrz. O, mimariyi deil de, ss iirini
birinci plana alyor gibidir. Hallarndaki o iekli, neeli atmosferi,
bireyvan gibi derin nili yap cephelerinin sslemesinde kullanr.
Iran mimarisinin muazzam kaps, ite bu cephe zerinde yer alr.
Ve bu kap gerekten lranl mimarn sanki zenip ortaya koyduu
esas unsur gibidir. imdi dikkat edilirse, lranlnn nazarnda mima-
ri nemli deilmi de, sanki ssleme iin ok byk sathlar gerek-
tiinden, bu byk yaplar kurma gereini duymu gibi bir kanya
kaplmamak elde deildir.
Grlyor ki, ayn d ine inandklar halde Araplar la Iranillar olduk-
a farkl karakterler gsteriyorlar. Trkler ise, tamamen baka bir
ruhsal yapya sahiptirler. Ernst Egli'nin dedii gibi, Trklerin kilimle-
rinde, ne Araplarn matematik geometrik motifleri, ne de Iranilnn
panteist grl neeli doas vardr. Trklerde grlen, Arap fana- larnda da baz tonaziarn ve kubbeli inaatn grldnetank
tizmi de deildir. Trkler, etrafiarnda grdklerini ak, stilize edil-
mi ve hemen hemen doadan uzaklam motiflere evirmiler
dir. Motifler daima tek hayvann, tek iein stilize edilmi, nere-
deyse soyut biimleridir. Bylece bu biim deitirmi doa e
leri, Trkn ss eleri olmutur. Bizde doa grntsnden nef- lkelerinde tonoz ve kubbeli yaplar olduu gibi, kubbeli yaplarn
ret yoktur. Hatta doa ve manzara, mimarimizin sevgiyle deer
lendirdii balca elerdir. Trk, doay kendi gr iinde ince- mediini tespit etmi bulunuyoruz.''' Ayrca Trkler, daha Dou
ler ve onu kendi dnyasna yakacak ss motifleri haline getirir.
Grlyor ki, Trk n yapsnda bir deitirme ve kendine mal etme
mizac vardr. Mimarimizi btnyle gzden geirirsek, kulland
mz mimarlk elerinin tamamen Islam lkelerinden gelmedi-
ini anlarz. Osmanl mimarisindeki elerin, Arap, Iran ve dier
Islam lkelerindeki mekan anlayndan ayr kompozisyonlara gidi-
lerek oluturulduunu anlamak zor deildir. Trkler hi kukusuz
baz yabanc eleri benimsemilerdir. Fakat bu eler, yabanc bir
mimari formla ilgili deil, daha ok dinin gerektirdii baz unsur-
lardr. Trklerin kendi formlarnn btn zellikleriyle Msr, Suriye,
T,unus ve Cezayir gibi uzak lkelerde bile rnek olarak alnp planla-
nan Istanbul geleneinin eserlerine rastlamak zor olmaz.
Trk mimarlk sanatnn kaynaklarndan bu yana geliimi
Buraya kadar yaptmz karlatrmayla Trklerin karakter iti-
bariyle, dier Islam lkelerinin halklarndan deiik bir miza yap
sna sahip olduklarna ve bu mizac n eserlerinde yansdna iaret
TRK SANATI 1 327
ettik. imdi Trklerin anayurtlar olan Orta Asya'dan itibaren nasl
bir yap karakterine nem verdikle.ri zerinde duralm.
Trkler Orta Asya'da "yurt" adn verdikleri keeden adrlar iin-
de otururlard. Byk bir ihtimalle bugn vatan anlamna gelen
yurt szcnn kayna, bu iinde oturulan 'yurt'tan gelmek-
tedir. Yurt yuvarlak bir adr olup, alak kubbeli bir tepesi vardr.
Yurt'un i ats aa iskeletlidir. Bugn bile Orta Asya Trkleri bu
tip adrlarda oturmaktadrlar.<l) Yurt'un i ve d biimi, Trkler
topraa yerletikten sonra yaptklar binalarn biiminde nem-
li lde etkili olmutur. Trklerin mekan duygusuna bu yurt'un
etkisi olduu genellikle kabul edilmektedir."' lkel konut biimleri-
nin, sonralar antsal mimarilere etki yapt hususunda baz sa R. 733: Bursa, Ulu Cami.
lam gzlemlere sahibizYl
Kubbeli-tromplu ya da tonozlu yaplarn geliimini izlerken
Mezopotamya'dan hareket ederek Sasanileri, Partlar incelemi ve
bunlarn nasya'da antsal kubbe ve tonoz yaplarna yneldik-
lerini tespit etmitik. Trklerin ilk kez Iran'daki Sasanilerle temas
ettikleri srada, bu kubbe mimarisini benimsedikleri gr doru
deildir. nk, Uygurlarda kubbeli tonaziarn kullanl nedeniy-
le, bu yaplarn Ouz Trklerince ok nceden bilindikleri gere-
i ortaya kmaktadr. Ayrca Helenislik ada, lskender'in Sasani
mimarisiyle ilikisi olmasna ramen, biz ilk Roma-Grek ilikileriy
le kubbeli yaplarn Romahiara gemediini, yap kalntlarndan
anlyoruz. lik kez 1.5. olan yzyllardan itibaren Grek-Roma yap
R. 734: Yeil Cami. Bursa. Bursa dne-
olunuyor. Msr'a da kubbeli trbelerin Trkler tarafndan getiril- mi yap1fanmn d1 yzeyleri sadelik iin-
diini biliyoruz. dedir.
lslamiyetten ok nce, Ouz Trklerinin daha Asya steplerin-
deyken, Uygur kltryle iliki iinde olduklarn biliyoruz. Uygur
kelerinde tromp yerine genler olduu ve bunun Iran'da bilin-
lran'dayken adrlarn biimlerini ta mimaride de kullanmlar R. 735: Yeil Cami'nin pencerelerin-
den biri.
dr.
Bizim mimarimizde de bu gr dorulayan rnekler var-
dr. Seluklu trbelerinin biimi, Osmanl trbe mimarisinin ba
langcnda nemli bir ilham kayna olmutur. Bylece gerek
Seluklularda, gerekse Osmanllardaki trbe biimleri eski Trk
adr biiminde olup, adeta tala ina edilmi biryurt'tur. Denebilir
(1) Celal Esat Arseven, Trk Sanat/ Tarihi, s. 5.
(2) "Avrupa ve Asya'da gebelik dneminde kullanlm basit adrlar, yukarda
zikredilen Trk adriarna nazaran adeta sarayn yannda bir kulbe gibi kalr.
Milli adrlar arasnda yukarda tasvir edilen Trkmen adr en bata gelmekte-
dir. Bu muazzam adrlarn tuladan yaplm rnekleri zamanmza kadar gel-
mitir." (Ernst Diez-Oktay Aslanapa, Trk Sanat, l.. Ed. Fak. Yay.).
(3) Biz, baz ilkel ahap (aatan) ev biimlerinin sonralar ta mimariye aktarld
n, gerek Eski Yunan'daki megaran'un domasnda etkili olduunu gerekse
Normanlarn aa kulelerinin Roman mimarisiyle birlikte taiatn biliyoruz
(bkz. Weigert, Geschichte der Europischen Kunst, s. 61 ).
(4) Ernst Diez-Oktay Aslanapa, Trk Sanati, s. 5-6.
328/ DNYA SANAT TARiHi
ki, Trkler atalarndan kalma adr biimini, topraa yerielikten
sonra kendilerine ebedi ev yapmak iin trbe biimine sokmu
lardr. Ayrca yurt'un gergin kubbesi, kapsnn al ekli ve kor-
donlar, ta mimarimizin nemli zelliklerini meydana getirmiler
dir. Konya'da 1250-1270 yllar arasnda ina edilen Ince Minareli
Medrese'nin girii, adr kaps biiminde olduu gibi, kapnn
yanlarnda, adr kapsnn ip ve pskllerinin taiam ekilleri de
grlr. Trbe ya da cam ilerimizin kaplar, aldktan sonra kor-
donlaryla yaniara balanm bir adrn giri yerinin grnne
R. 736: Yeil Cami'nin kbfe cephesi.
Bursa. sahiptir. Yerli ve yabanc birok yazarlar bu hususta, bu ortak gr-
tekrarlamaktadrlar. Ite Ince Minareli Medrese'de de bu giri
biimi aynen vardr ve Sinan ann cami kaplarnda da benim-
senmi bir motif olmutur.
Trklerin Anadolu'ya gelmeden nce 200 yl Iran'da kaldkla
rn, orann ynetimini ellerinde tuttuklarn, Iran kltr ve sana-
tyla iliki iinde olduklarn, biliyoruz. Buna karn Konya'nn Ince
Minareli Medresesi'nde ya da Erzurum'da ve Sivas'taki medrese-
lerde, Iran'n derin eyvan karakterindeki nili kaplarn bulamyo
ruz. Trk kaps, yukarda aklamas yaplan "yurt" kapsnn zel-
liklerini tamaktadr. Iinde kapnn bulunduu ni erevesinin
st ortasndan aa doru, bir ift yaz band iner ve tam kapnn
zerinde bir ilm ik yapp, adr kaps gibi yaz bantlar ikiye ayrlr
ve ortaya da kap yerleir. Bylece yaz bandnn bir kolu, kapnn
bir tarafndan, dier kolu br tarafndan aa iner ve ucundan
aa pskll bir kordon sallanr. Ite burada, Trkn topraa
R. 737: Yeil Cami'nin n cephesi. yerletikten sonra eski yurt'una olan zlemini duyar gibi oluruz.
Demek ki Trk, burada bir zlemini heykelletirmitir. Trklerde
byk mimari yaptiara doru ynelme, gemilerine olan zlemi
de yanstr. Bu nedenle Seluklu ve Osmanl Trklerinin adr ve
kaps, ta mimarileri iin adeta bir sembol olmu gibidir.
Grlyor ki, Trkler adrlarnn iini, mekan birimi olarak ele
almlar ve bunu kendilerine antsal yap iin bir problem edinmi
lerdir. Bylece adrdan trbe ve camisini yapma, belli bir mekan
biiminden hareketle olmutur. Trklerin kubbeli mimari geliimi
ne esas olan rnekleri, bugnk bilimsel aratrmalarla saptam
bulunuyoruz. Fakat bu gelimeyi Bizans Ayasolyas iin izlemiyo-
ruz. nk, Ayasofya'nn ncesi ve sonras yoktur.<
Mimari geliimde, sanat hareketlerindeki organik aamalarn
aranmasn istem ek, bilimsel aratrmalarda bavurulan bir yoldur.
R. 738: Orhanbey Camii. Bursa.
Bu bakmdan mimarimizde bu aamalar aramak, kendimizi tan
mak hususunda nemli bir yol olarak burada kabul edilmitir.
Mimari unsurlarn geliimini incelerken, toplumsal yapyla yap
teknikleri arasnda byk bir iliki olduunu gryoruz. rnein
primitil halk sanatlarn incelerken, yaplarn ancak kerpiten yap
labildiini ve genellikle az mekan l olduklarn gzlernliyoruz. Yani
primitif halk sanatlar devresinde ta mimariye, yani antsal mima-
riye geilrnediini gryoruz. Halbuki kavimlerin devletletii
(1) Semavi Eyice, V. Trk Tarih Kongresi, Tebliler, s. 298-302
TRK SANATI/329
dnemlerden itibaren toplum iinde i blmnn geliliine ve
teknik olanaklarn arttna tank oluyoruz. Demek ki, mesleklerin
kalitelemesiyle, ilk kez arkaik sanat slubundaki eserlerin do
\
duu gzlemlenebiliyor. Bylece, kk kyler halinde yaayan
kavimlerin primitil halk sanatlar, devletlerin kuruluuyla yerlerini
o i
arkaik dnemin salam, antsal sanatiarna brakyor. Ite St'te
yerlemi olan Ouz boyunun basit halk sanatlar, Bursa'nn iga R. 739: Bursa'da YJ!dmm Camii'nin
li ve Osmanl devletinin kurulmasyla arkaik, antsal, ta yaplar pfam: Mekcina gre duvarfar kalmdf(.
oluturmak olanan bulmu oluyor. Btn arkaik sluplu mima-
rilerde olduu gibi Bursa Osmanl mimarisinde de u arkaik zel-
likleri saptyoruz:
a) Kesin bir geometrik biim.
b) Kaln beden duvarlar.
c) Korunmal yap karakteri yannda pencerelerin kk ve az
oluu. (Pencereler bir mazgal delii gibidir. Devlet kuwetlendik-
e ve geniledike bu zellik kaybolur. Aynen Roman kiliselerinde
ve btn ilk byk uygarlk yaplarnda grld gibi.)
d) Ss unsurunun az oluu ve daha ok i oylumda yer almas.
e) Kesme talarn yapda kullanlmas.
f) Yapda fonksiyon fikrinin oluu. Duvar yzeylerinin estetik
dncelerle henz paralanrnam olmas.
Bu zelliklerin deimesi ve yap kalitesinin artmasnn, toplu-
mun kent hayatna giriiyle ilgili olduunu biliyoruz. Yani Osmanl
Devletinin kurulmas srasnda ele alnan baz yaplarla, elli yl son-
ra ele alnan yaplarn nitelikleri arasnda olumlu ynde bir dei
me olduu grlyor. Bu yap kalitesinin, toplumsal ihtiyalarn
fazlalamasna paralel olarak gelitiini biliyoruz. Ite bu toplum
yapsnn, siteleme gereiyle doan eitli ihtiyalara teknik yet-
kinlemeyle cevap vermesi dolaysyla, sanatlarda bir incelik, bir
kalite sz konusu oluyor. Bylece, her alanda uzmaniama bala R. 740: Bursa'da Yeil Trbe'nin cephe-
d gibi, mimarinin her blm de ayr ayr uzmanlara verilme- lerinden biri.
ye balanyor.
imdi tekrar Bursa yaplarn dnelim. Bursa ve Izni k yaplarnn
beden duvarlarnn, mekan byklne oranla ok kaln olduu
gzlemleniyor. Pencerelerin kk ve az olduu, yap yzlerinin
paralara ayrlmad ve yalnz duvar olarak deerlendirildii ve
Seluklu yaplarndaki zengin sslemelere pek yanalmad gz-
lemleniyor. Yap yzeylerinin paralanmasna, slup ynnden
deinmek istediimiz iin ayrntya girmiyoruz. Burada prensip
olarak belirtilmesi gereken nokta, ss unsurlarnn yapda mimar-
lk ynnden bir fonksiyonu olmaddr. Bu bakmdan ssn,
mimari gelimedeki yerini ayr olarak belirtrnek gerekir. Yapdaki
ss unsurlarnn yapsal dokuyu rttn de biliyoruz. Ss oal
dka yap estetiinin kaybolduunu, mimari tarihi bize akla
maktadr. Buradaki yaplarda olumlu olan nokta, klasik slup ss-
lemesinde derinliin az, barokta ise sslemenin yksek bir kabart-
ma niteliinde olmasdr.
Bu bakrndan arkaik slup erevesi iinde kalan Bursa slubun-
da, Seluklu slubundaki yksek kabartmal barok sslemeye de
330 1 DNYA SANAT TARiHi
bir zlem grlmez. Bursa slubu, genel zellikleriyle tipik arkaik
bir yap karakterini yanstmaktadr.
Bursa yaplarnda ku bb e arlklarnn statik hesaplar iin, gerekli
tecrbe edinilmediinden, duvarlarn haddinden fazla kaln oldu-
u grlyor. Kubbe arlklarnn yaniara olan alma gcn,
ancak bu kaln duvarlarn karlayaca dnlmt. Halbuki
bu az pencere li Bursa yaplarna oranla, Osmanl klasik mimarisi-
nin yaplarndaki duvarlarn, yap mekannn byklne oranla
ok ineeldii ve beden duvarlar zerindeki pencere vb. aklkla
rn oald grlmektedir. Hatta insan, grkemli kubbe kitlesi-
nin arln, bu ince duvarlarn nasl ektii kdnusunda endie
ye dmektedir. Klasik mimarimizde byk kubbe arlklarnn ve
alma glerinin ne ekilde karlanaca demek ki, iyi hesap edi-
lebilmekteydi. Bu yap yzeylerinin paralanmaya balanmasyla,
klasik mimarideki estetik problemierin aaldn ve zmlen-
diini, yap hatlar ve kitle balantlaryla ulalan estetik btnl-
R. 741: Bursa'da Yeil Trbe'nin cephe- n de salandn gryoruz. Dikey ve yatay hatl ebekelerle
lerinden biri.
paralanan yap yzeylerinin klasik mimarili zellikleri, btn dn-
yada deimiyor. Bu bakmdan biz, Osmanl klasik mimarisinin
problemlerinin ortaya kmaya balad sralarda, yap yzeyle-
ri atlarnn bir uyum ve sistem iinde paralanmaya baladna
tank oluyoruz. Daha Bursa Ulu Camii'nde balayan pencere rit-
minin, Edirne erefeli Cami' nde, duvarlarn ineelmesiyle oa
lan pencerelerle, daha uyumlu bir dzen kazandn gryoruz.
Ite yap yzeylerinin uyumlu biimde blmlere ayrlarak detay-
Iandnimas ve yapnn katlar haline gelmesi, ilk kez Edirne yap
larnn son zamanlarnda gzlemlenmektedir. Bu geliim yatay ve
dikey ynlerde olmaktadr ve bu husus btn klasik mimarilerde
esas bir zellik olarak karmza kmaktadr.
Bu yzey paralamalar yannda, arkaik yaplarn mekanlaryla
klasik yaplarn ayiumiar arasnda sanatsal bir aama da vardr.
Arkaik yap ayiumiarnn ihtiyaca cevap verecek teknik sorunla-
rn zmlenmeye alldna ve baz teknik hususlarda gerek-
li geliimin yapldna tank oluyoruz. Klasik mimaride gerek
oylum problemleri, gerekse teknik problemler, klasik sluplu yap
larn planland, devletin en gl dneminde zlmtr ve
yap kurulular en yetkin biimde bu dnemde ilenmitir. Bu
husus btn Asya, Avrupa ve eski Amerika lkelerindeki uygarlk
larda aynen gzlemlenmektedir. Bu klasik a zellii, Osmanl
Imparatorluu'nun XVI. yzylnda da aynen grlmektedir.
R. 742: Bursa'da Ulu Cami. ok kubbe- Grlyor ki Sinan, Osmanl Imparatorluu'nun kltrel atmos-
li yaplardan. feri iinde yetimitir. Eer Sinan, doduu Kayseri'nin Amas
kynde kalsayd bir mimar olarak yetimeyecek byk eserini
veremeyecekti. Bu nedenle yukarda aklanan, yap yzeyleri ve
mekanlarla ilgili ina bilgileri ve deneylerinin byk bir mimarn
yetimesinde ne denli nemli olduu aka anlalabilmektedir.
Trklerin kubbeyi ilk kez Ayasofya'da grdkleri ve ondan son-
ra kubbeli minareye yneldikleri eklindeki Bat tezi savunulama-
yacak kadar s bir grtr. Byle bir gr, Trk mimarisinin
TRK SANATI/331
kaynaklarn incelemeden benimsenmi, kilise taraftar fanatik bir
grtr.
Hi kukusuz Trkler Istanbul' u aldklar zaman Ayasofya'ya hay-
ranlk duymulardr. Fakat estetikteki etkiyle taklit kavramlarnn
birbirine kartnlmamas gerekir. Ayrca Bat yazarlarndan ou
nun iddia ettii gibi, kubbe, bir Bat buluu ya da Bat mimari e
si deildir."' Etrskler dnda, Bat Romallar dneminde yapl
m kubbeli bina olarak yalnz Pantheon (i. S. 118-125) grlyor.
Gerek Ayasofya, gerekse Pantheon byk apl kubbeleri tamak R. 743: Osman/i klasik mimarisinde
tadrlar. Baz aratrclar Romallarn kubbeyi Etrsklerden aldkla merkezi kubbe sistemi esas yap1 karak-
rn, bazlar da Dou'dan gelen mimarlar tarafndan bu eserlerin teri otarak geliir.
yapldklarn belirtmektedirler. Bu arada Pantheon'u Kkasyal
mimarlarn yaptn belirten ya da tahmin eden yazarlar da var-
dr. Hatta Apollodorus'a atfedenler de yok deildir. Bildiimiz
gibi Ayasofya'y ina eden Miletli (Balatky) lsidorus ile Trallesli
(Sultanhisar) Anthemios Anadoluludurlar. Her iki mimar da bize
kalan yazlardan anladmza gre, Ayasofya'y yapmadan nce
Iran hududunda bir Bizans sipariiyle urayorlarm. Demek ki,
gerek Pantheon, gerekse Ayasofya'nn Asyal mimarlarn eserleri
olduu zerinde paylalan bir gr vardr. Ayrca burada aka
belirtmek gerekir ki, eer kanaatierin toplamna baklacak olursa,
kubbe Bat'nn yaratt mimari bir unsur deildir. Kubbenin bir
Trk mimari esi olduu da iddia edilemez. Kesin olan udur ki,
kubbeli yapnn, daha ok Trklerin bulunduu lkelerde yaylp
gelitii grlmtr.
(1) josef Fi~k, "Die Kuppel ber d.em Viereck, Ursprung und Gestalt" (Drt Ke
Mekan Ustnde Kubbe, Menei ve Biimi). Karl Alber Verlag Freiburg. Mnchen
1958, s. 80 (Bel!eten, dltXX!ll1959. s. 646654). Bu eserde Karada'da bulunan
Mikhael Kilisesi harabesi ve Istanbul'daki Byk Ayasofya incelenmektedir. Eser
/. Strzygowski'nin "Orient oder Rom" adl kitabndan beri srp giden "Dou
Bat" mcadelesinde Dou cephesini kuwetlendirmektedir. Ancak tesirierin
ynn tayinde j. Fink'in gr biroklanndan daha esasl temellere oturmak-
tadr. Ona gre, Dou'dan Bat'ya bir etki akna inanmak yersizdir. Kubbenin
kp biimli yap zerine oturuu hususundaki geliimi yeter derecede inandr
c bulmayan josef Fink, ikinci defa Bat'ya hicret eden drt duvar stne kubbe
sisteminin, Dou'nun mal olduu neticesine vard. "Als knst/erische Erlindung
gehrt die Kuppel ber dem Viereck al/ein dem Osten ... " R. 144: Bizdeki klasik mimari dnemin-
). Fink ayrca kubbe yapsn ve tarihteki geliimini yle tespit etmektedir: de, Bati'da da merkezi sistemi dini ya-
1- D daire kubbesi (Aussenkreiskuppel) olarak yazarn adlandrd bu plar gerekfetirifir. St. Peter Kilisesi
ekilde, kubbe eteinin izdii daire, kapatt dairenin dndadr. Grn (Roma) iin plan.
basit olan bu kubbenin zellii, kelerdeki bask genlerle bir btn tekil
etmesidir. Burada tayc unsurlar kelerde olduundan intikal probleminin
bir zorluu yoktur. Ker, Girit, Etrsk mezarlannda grldne gr~ bu usul
ltalya'ya Dou'dan gemi olmaldr. Bu gzlem j. Fink'e gre Etrsklerin yur-
dunun tayininde de bir ipucu olabilir.
2- I daire kubbesi (lnnenkreiskuppel), kapatt karenin iinde ve onun
kenarlarnn ortalarna teettir. Burada kubbenin intikali ancak hakiki pandantif-
lerya da tromplarla mmkndr. Bu daj. Fink'e gre Do?Ju'dan gelmitir. Bu tip
kubbelerde bir gei eidi olarak kullanlan ke tromplan, Iran'dan Helenistik
sanata sonra Roma mimarisine atlamtr. Sasanilerin llL yzylda tatbik ettikleri
bu usul Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Msr'da IL yzylda Hristiyan mima-
rilerinde grlmtr. j. Fink'e gre tamamen yabanc bir unsur olan trompa,
d daire kubbesi tatbik edilmemi, bu unsur Dou'dan gelerek Helenistik Roma
sayesinde Bat'ya intikal etmitir.
3321 DNYA SANAT TARiHi
R. 745: Yeil Cami. Bursa. Caminin yan
yz.
R. 746: Murat 1. Hdavendigr Ca-
mii'nin n yz. Bursa, ekirge. Alt ve
st revaklar. D yzeylerin sade/ii il-
gi ekicidir.
Kubbe geliimiyle ilgili olarak douundan bu yana saptanan
bir iki noktaya iaret etmekte yarar vardr. Bize tarihin verdii bel-
gelere gre, ilk izlere Mezopotamya'da rastlyoruz. Asurlularn
yaplarnda kemerli kaplar, ar kovan biiminde yalanc ilkel kub-
beler Koyuncuk'ta ele geen ve halen British Museum'da bulunan
bir kabartmada''' grlmektedir. Sasanilerde de kare plan zeri-
ne tromplu kubbe oturlulduu bilinmektedir. Yaplarn avlular ii-
ne alnmas gene Mezopotamyallardadr. Behet Unsal (Mimari
Tarihi, s. 79 ), Asurlularda kemerli kaplarn olduuna deindikten
sonra (ayn kitabn 215. sayfasnda) "kemer/i kap1 Sasani mimarli-
nn mal!dl(" demektedir. Buradan, Sasanilerin k~merli kap ~
sini Asurlulardan aldklarn karabiliriz. Behet Unsal, part (1.0.
247-I.S. 225) yaplarnn yabanc kaynakl olduunu (ayn eser,
s. 201) belirtiyor ve "yapilannda kemer, tonoz, eyvan ve kubbe
grlmektedir"( 2l diyor.
Sasaniler (i.S. 225-642) gene kemerli tonozlu ve kubbeli saray
yaplarna sahiptirler. Bunun yannda Sasanilerde mezar mima-
risi gelimemitir. nk Mazdeizm dininde, insanlarn gml-
mesi adeli yoktu. Cesetlerin vahi kulara yedirilmesi esasl. Bu
bakmdan Seluklu kmbetlerini Iran yerli mimarisine balamak
mmkn deildir. Iran'daki yap geliimi hakknda bildiklerimiz,
Perslerin kubbeli, kemerli yaplar olmadn gstermektedir. Bu
geliim zerinde''' baz nirengi noktalarn dikkate almakta fayda
vardr. "Samanolu Trbesi, lsfahan'da Sultan Me/ikah'm Mescid-i
Cuma'ya ilave ettirdii muhteem Maksure, Dunaysir'de Ulu Cami
veya Manisa Ulu Camii, Trklerin hkim bir byk kubbeye olan sev-
gilerinin aik delil/eridir."'''
Buraya kadar izieniler yolda, Bat lkelerinde, kubbe ve bunun-
la ilgili unsurlar kompozisyonu tek tek kalm durumdadr. Ancak
Mezopotamya ve Iran zerinden Anadolu'ya doru nemli bir yol
zerinde bu yaplarn gelitii grlyor. Bylece bu mimari yap
geliimi baz karanlk noktalarla birlikte, nasya lkelerinde kme-
lenmi oluyor. Hi kukusuz, kubbeyle ilgili mimarimize, bu den-
li milli bir nazarla bakmamzn nedeni, Bat aratrclannn tekelci
tutumlarndan ileri gelmektedir. Bu arada Trk mimarisinin yeri~
ni sapayan deerli bilim adamlar da yok deildir. Bir Batl sanat
tarihisi olanA. Gabriel'in yapt aratrmalarda da gerein orta-
ya karlmasna byk aba harcand grlmektedir.
Prof. Albert Gabriel, Vakiflar Dergisi'ndekcs bir yazsnda "Szle-
rimden Bizans sanatmm bu sahadaki etkilerini inkr etmek istedi-
im anlailmasm. Fakat messes nizam/arda olduu gibi, fethedi-
(1) Behet nsal, Mimari Tarihi, s. 79
(2) "Partya, HazerDenizi gneyinde bir eyalet. Ahalisi lranl deil, lskit kolundandr.
Bunlar iyi svari, <knc ve oku idiler. lskitler gibi pantolon giyiyorlard. Oysa
nasya halk eteklik giyiyordu." (Behet nsal, Mimari Tarihi, s. 198).
(3) Kemerli tonoz (beik tonoz) Msr'da Haepsut'un mabedinde gr!mektedr.
(Hamann, Geschichte der Kunst, s. 209, Der el~Bahari, Haepsut'un ller meza-
r, 18. slale dnemi, L. 1500 yllar.)
(4) Semavi Eyice, V. Tarih Kongresi, Tebliler, s. 298-302.
(5) A!bert Gabriel, Vak1flar Dergisi, say ll, s. 43, 1942.
TRK SANATI /333
fen memleket/erin hissesi kat'iyen faik deildir. Bu hisse hibir zaman
bidelerin heyeti mecmuasi ile olduu gibi kaynaan mkemmel bir
tip vermez. Hakikatte, daima bir benzeyi ve adaptasyon vard1r"
diyor. Grlyor ki bilim adam Gabriel, bir lkenin eserleri arasn
daki organik geliimde, yabanc lkelerin etkisi katiyen daha bas-
kn deildir, demektedir. Ve esasen bunun aksi, insan ve toplum
psikolojisine aykrdr. Semavi Eyice'nin belirttii gibi,< Osmanl
mimarisinin bir Bizans Ayasofyas'nn devam olduu grne
kar olan en salam kant, Osmanllarn grdkleri birok Bizans
eserinin temeli zerine tamamen deiik dzende bir mimari eser
yapm olmalardr. Burada gerekten ilgi ekici bir nokta daha
vardr ki, bu da biim bakmndan Ayasofya'nn, btn Bizans
mimarisine yabanc bir yap gibi, dier eserler arasnda karm
za kmasdr.<
Kald ki, Sinan' dan ok nce, Osmanl mimarlar Bizans yap
laryla kar karya gelmiler, fakat onlarn etkileri altnda kal-
mamlardr. Hatta tarihi belgelerden rendiimize gre, daha R. 747: pursa. Murat 1. Hdavendigr
Camii. On yzden sol blm ve mina-
Istanbul'un zaptndan ok nce Trk mimarlar Ayasofya'y tamir
resi.
iin Bizansllar tarafndan arlmtr. Bizans ustalar byle bir ii
baaramamlard. Bu olay, kubbe mimarisinin Bizansl mimar-
lara o sralar yabanc olduunu gsteren delillerdendir. Ancak
btn bunlara karn Bat'nn salksz savlar devam etmektedir.
Hatta Spencer Corbett adndaki bir yazarn Sinan- Atik'e ait olan
Fatih Camii'ni bir Rum mimar olan Christodulos'a yaktrdn
biliyoruz.(3) Ancak yazar bu iddiasna hibir kaynak gstermiyor.
Bu aklamalar, Bat yazarlarndan bazlarnn ne kadar uydurma
yazlarla okuyucularn yanltklarn belirtmek iin gerekli grl-
mtr.
Kubbeli yapsisteminin bir gelenek olarak Dou'dan Bat'ya
doru nasl geliliin i ve Seluklulardan sonra Beylikler devrinde R. 748: Murat 1. Hdavendigr Ca-
ilendiini, bu zincirin halkalarn belirtmek iin aklamaya devam mii'nin n yz sa blm.
etmek gerekir. Beylikler XIII. yzyln sonundan XVI. yzyln ba
na kadar devam eder. Seluklularn yap ve ssleme sanat dn
da, Beyliklerin de bu alanda nemli yenilikler getirdiklerini bili-
yoruz. Ve Beyliklerin Trk mimarisinin gelime yolundaki mima-
ri unsurlarndan bazlarn ortaya koyduklarn, bunlardan bazla
rnn ilerde Osmanl mimarlarnn sentezinde yer aldklarn gre-
(l) Sedat Simavi, V. Tarih Kongresi, Tebliler, s. 302
{2) Prof. Albert Gabriel, "Bursa'da r. Murat Camii ve Osmanl Mimarisinin Menei
Meselesi", Vaktflar Dergisi, say ll. Ankara 1942. s. 37-43. Bu makalede yaban-
clarn Osmanl yapsn Bat'ya mal etmek iin nasl altklarn belirten yazar:
"Hulasa, ileri srlen faraziyeler unlardr: 1- 1. Murat Camii eski bir Bizans sara-
ydr. 2- Camiye tahvil ve Islam dinine tahsis edilmi bir Bizans kilisesidir. 3- Bir
cami olarak yapld teslim olunur; fakat bu halde de: a) BirYunanl mimar tara-
. fndan; b) garptan gelen ve . Murat'n seferlerinden birinde esir edildii sara-
hatle Have olunan bir Frank mimar tarafndan ina edildii iddia edilir. Bu iddi-
alar ispat iin istinat edilecek mevsuk bir metin, bir kayt, ufack bir ipucu bile
yoktur" diyor.
(3) Vak1f/ar Dergisi, Say V. s. 194. 2. kolon. Spencer Corbett; eviren: Nermin
Sinemolu "Sinan, Kanuni Sleyman'n bamimar".
334/ DNYA SANATTARiHi
R. 149: Istanbul'da inili Kk'n dou
yz. Bu ta yapnn bir benzer rne-
iniOsmanli sivil mimarisi iinde bul-
mak zordur.
R. 750: Geometrik dzenli kabartma
bir ss/eme.
ceiz. Gerekten Osmanl klasik mimarisini anlamak ve deerlen~
dirmek iin, bu halkalar sralamann, gerekleri bulmak ynn-
de faydas vardr.
Anadolu Seluklularnn camileri, baz blgesel zellikler ta
malarna ramen, genellikle Islam lkelerinde grlen ok stun-
lu cami tipindedir. Bu yaplarda, esas oylumu salayan stun yk-
seltme fikri de henz ele alnmamtr. Seluklu medreselerinde
ise, camilerindeki ok stunluluk yerine toplu mekan fikrine nem
verilmitir. ilk olarak, stun lu cami tipinde, mihrap nndeki kub-
benin bymeye balamas ve gerek Bursa Ulu Camii'nde (1399),
gerekse Edirne Eski Camii'nde (1403) stunlar braklp ayaklara
nem verilmesi ve i mekann bir btn haline getirilmesi aba-
lar dikkati ekmektedir. Cami iini geni ve toplu mekan tipine
srkleyen aba, Bursa'daki Orhan Bey Camii'nde (1339) gr-
lyor. Aydn Oullarnda lsa Bey Camii'nin (1375) iki kubbeyle
geniletildii, ancak bu iki kubbenin kaynatrlamad bilinmek-
tedir. Demek ki, Seluklu camiinin ok stun lu mekanlar yerine,
Beylikler dnemindeki ku bb e kompozisyonuyla, byk mekan fik-
rine gidilmitir. Bylece Edirne erefeli Cami'nin tek oylumuna
ulalacaktr.
Seluklu medreselerinde grlen revakl avlu plan, Seluklu
camilerinde uygulanmamtr. Sivas Ulu Camii'nde grlen avlu,
bilindii gibi revakl deildir. ilk revakl avlu Manisa lshak Bey
(1366) Camii ile, Seluk lsa Bey Camii'nde (1375) grlmektedir.
Ancak bu camilerde avlularn dou, bat ve kuzey ynleri revak-
landr !mtr. Son cemaat yeri ise ilk olarak Aydn Oullarnn
Birgi Camii'nde (1312) grlmektedir. Son cemaat yeri dze-
ni, XIV.yzyln ikinci yarsndan sonra, son cemaat yerinin revaw
kyla avlu revaklarnn bir btn halinde cami nnde bir avlu
meydana getirmeleri, ilk olarak erefeli Cami'de uygulanm
tr. Son cemaat yerini, Bizans kiliselerindeki narteksle bir tutmak
imkanszdr. nk son cemaat yerinin fonksiyonuyla narteksin
fonksiyonlar tamamen bakadr.
Seluklu sanatnda n cephedeki anakapnn kazand nemi
biliyoruz. Fakat Beyliklerin, ssl Seluklu byk kapnn yeryerterk
ettii grlmektedir. Orta Anadolu'daki Beyliklerde, Seluklularn
ssl anakap gelenei devam ederken, Bat Anadolu'da bu gs-
terili anakap itibar grmemektedir.
Dikkat edilirse Seluklu yaplarnda yalnz n cephe bir ssle-
meye tabi tutulmutur. Dier beden duvarlar ise dzdr ve hi-
bir duvar ekillendirmesi grlmez. Bu dz duvarlarla yap ii
ss (inilerle ssleme) bir tezat tekil eder. Seluklu, yap iinde
sslemeye nem vermitir. Yap ana duvarlarnn dzenlenmesi-
nin, pencere dzeninin kurulmasyla ilk olarak lsa Bey Camii'nde
salandna tank olunmaktadr. Bylece Seluklularn tek cep-
he ekillendirmelerine karlk, Beylikler dneminde btn beden
duvarlarnn ekillendirilmeye alld grlmektedir.
Grlyor ki, panaramik bir bak bize Seluklu yaplary
la Beylikler mimarisi arasndaki fark ak olarak ortaya karyor.
TRK SANATI/335
Bylece Seluklu yap unsurlarndan ve kompozisyonundan uzak-
laldn saptayabiliyoruz. Elbette Edirne'deki erefeli Cami
ile Seluklular'n ok stunlu cami tipi arasndaki mesafenin orga-
nik olarak kapatlmas iin, gereken denemelerin yaplmasna 00
yldan fazla br zaman gerekecekti. '"
Bir kubbenin evresinde yarm kubbelerin gruplanmas ve
bununla ilgili de~emele~~ yeni birmekan geliimine olanak veriyor-
du. Bu yoldan gderek U erefeli'ye (kubbe ap 24.1 O) ulayo
ruz ve bunun devamnda Mehmet Aaolu'nun yapt aratrma
R. 751: Beikta Saray1.
sonunda eski plan meydana kan, Sinanw Atik'in Fatih Camii'ne
(1471) (kubbe ap 26 m) ve buradan da Beyazt Camii'ne giden
yolun nasl hazrlandn daha iyi anlyoruz.
Burada Ernst Diez'in (Trk Sanat, s. 164) u aklamasn vere-
lim: "Eer Sinan Iran seferinde (lrakeyn) yenieriler/e Tebriz'den
daha ileriye Herat'a kadar gitmi olsayd, hi phesiz oradan kbik
bir mekandan sferik bir mekana dorudan doruya intikal eklini
alarak Istanbul camilerinde tatbik ederdi. Fakat Sinan Tebriz'de ve
dier Bat Iran lkelerinde her admda Sasoni/er dneminden beri
kullanlan tromplu kubbeyi grm ve kk camilerde bunu terci-
han kul/an.mtr..:'"' Bu dncenin yanll u bakmdan ortaya
kyor. unku Turkler lk kez Sinan vastasyla Iran mimarisini tan
mamlardr. Orada 200 yl sren idareleri srasnda yalnz Herat'
R. 752: Istanbul Boaz!'nda eski ya/i-
deil btn Iran'n mimari problemlerini incelemilerdir. Kald ki, /ardan.
bizde btn Beylikler dneminde kp ve tromp zerine kubbe
tatbik edilmitir. Trk sanat zerine inceleme yapan bir aratrc
nn byle tezatlara dmesi dikkate deer.
. Rfk Melul Meri'in (!rk Tezyini Sanat/an, s. 23-24) de deindi
Turk m1mansmJ Bat1 us/up emberine balama gayretleri (3) Ernst
~i e~'~ n T~rk Sanati adl eserinde grlyor. Biz btn bu ~ek yn-
lu fkrlern_, gerekten salam belgelere dayanmadn anlyo
ruz. unku kubbe ve bununla ilgili mimarlk elerinin kullanl
mas ve geliimini Bat'da grmyoruz. Ayrca yaptmz ak
lamada ve verdiimiz dokmanlarda, kubbenin meneinin ve
geliiminin izlendii topraklar da burada belirttik. Bu bakmdan
bu nokta zerine tekrar tekrar deinmenin artk gereksiz oldu-
R. 753: Beikta Saray1.
(1) Suut Kemal Yetkin, Islam Mimarisi, s. 167,257.
(2) Ernst Diez, Trk Sanat/, s. 164.
(3) Rfk_ M~l~l rv:eri~'in "Trk Tezyi~i S~nat!an" adli es_erinin 23-24. sayfalarmda y
le dwor. fst!klol hatta mevcudyet1 kabul edl7meyp fs/am sanattiinde mtalaa
o:~nan mua~h~r. Trk sa~a~mm umumi heyke!i mevzuubahis olunca da, Araplarm
sutunlu ~am1_ t~pt, lik_ Hmsttyan Roma ile Yunan sanat zincirine ba/andt gibi,
Sel~uk mtmanst de, b1r taraftan Bizans mimarisine, dier taraftan da (Acem medre-
ses, Seluk medresesinin rnei olduundan, Acem-fslam sanat da Sasani sanatm-
dan tkttmdan ve bu sanat da He/en san'at! dairesine mensup olduundan dola-
YI! K~dfm Yunan mimarisine; byk kubbeli Osmanl cami tipi, Trklerin kendi ken-
dterme iktfbas ve tatbik etme kabiliyetinden mahrum olduk/art kanaat! sebebiyle
~an/anna gre, Rum mimarlar taratmdan Ayasofya kubbes/ rnek ittihaz edilerek
b~a edildiinden Osmanlt mimarisi de, Yunan mimarisinin tll bir kolu otarak kabul
~dt/en Bizans mimarisine balanmakta, bu suretle de Trk sanat Avrupa emasma
tdha/ olunmaktadr.
R. 754: Istanbul'da eski Osmanli yal
Gliick'e gre, bu yanfi gr ve hilkm, tercih principe'inden domutur." lan.

3361 DNYA SANAT TARiHi
R. 755: Sinan. skdar Iskele Camii'nin
son cemaat yerindeki stun baflkfarm
dan.
u kansndayz. Kald ki bu alanda aratrma yapan). Fink, Albert
Gabriel, Ernst Egli, Babinger ve Glck gibi, problemleri derinleme-
sine izlemi yazarlarn ortaya koyduu esaslar, burada belirttii
miz gibi, herhangi bir etnik pein kan ya itibar etmediimiz gr-
ne tamamen paraleldir. Kald ki, kilise taraftar grlerin sahip-
leri bile, sonunda kanlarn deitirmeye balamlardr. Richard
Ettinghausen, Ernst Khnel ve Rene Gresset bunlardan birka
dr.
imdi burada nemli saylabilecek bir antitezi aklamak da
mmkndr. Seluklu ve Osmanllarn nceleri Anadolu'da,
sonralar Avrupa ktasnda saysz kubbeli bina yaptklarn bili-
yoruz. ltalya'da ise n-Rnesans'la ilgisiz olarak Rnesans'n
olgun dneminde birdenbire kubbeli yaplara bir ilgi balyor. Bu
ilgi Pantheon'un Roma'da oluu kadar yalnz bana kalmakta-
dr. nk Hristiyan dininde yatay (horizontal) yap sistemi, bu
dinin, tapnma biiminin gerektirdii, apside doru olan hareket-
ten domutur. Demek ki, bazilika biiminin Hristiyan litrjisine
uygun gelii yznden ilk Hristiyanlarca seilmesi bouna deil
dir. Ve biz bu formu, Dou etkisinde olan Bizans mimarisi dnda
grmyoruz. Bu bakmdan Rnesans'n birdenbire kubbeli mima-
riyi kendisine semeye kalkmas, bir d etkiyi dorular grnmek-
tedir. Ite bu etkinin Osmanllarn byk tek mekan problemini
halletmelerindeki byk ustala dayanmasn dnmek pek yer-
siz mi olur?(l> Kald ki, Saint Pierre Kilisesi'nde havari kilise biimi
iindeki kubbenin yaratt mekan dalmaktadr. Ve bazilikal yap
biimine ne denli yabanc kald da bilinmektedir. Dnmeli ki
Osmanl mimarlar, grkemli kubbeli yaplarn kolaylkla oturta-
bildikleri halde, yalnz Saint Pierre'in inas bir buuk yzyl sr-
mtr. Ve bir kubbenin oturtulmasnda ka Rnesans sanats
nn hayatn tkettii de tarih kitaplarnda kaytldr.
Brunelleschi'nin kp ve zerine kubbe dzenini denedii
Sagrestia Vecchia Kilisesi' nin yaps, biryenilik olarak grlmtr.'''
Sonra Bramante'n St. Peter Kilisesi iin yapt ilk plan inceledii
miz zaman bu plann tamamen merkezi sistemli olduunu gr-
yoruz. Ancak yapnn yzyl aan inas srasnda kilise, kubbe-
li bir bazilika formu almtr. johannes )ahn St. Peter Kilisesi'nin
kubbeli merkezi planl yapsn, Rnesans'n ideal formu olarak
gsteriyor, ve kubbenin bir kudret ve byklk ifadesi olduuna
(1) johannes jahn, Wrterbuch der Kunst, s. 571: der Kirchenbau bedeutet im 16.
jh.in den sog. Laendern wenig, in ltalien bedeutet er im 15. und 16 jh. sehrviel.
Dabei tritt hier eine Neigung zum Zentra!bau hervor, wie sie dem Mittelalter
fremd gewesen war. Zu reinen Zentralbauten ist es jedoch nur in wenigen
Fallen gelmmmen ... "
(2) Wilhelm Worringer, Prob/eme derGotik adl eserinde aklamalary!a bu noktaya
deiniyor.
(3) ]ohannes ]ahn, Wrterbuch der Kunst, s. 572. "Der Zentralbau entsprach eben
dem Ideal vollkommener Harmonie und vollkommenem Spannungsaus-gleich
am besten. Weithin sichtbarer Ausdruck von Macht und Grsse (diesen zu ers-
treben istauch ein Merkmal der ltal. Renaissance) wurde die KuppeL.." diye
aklamada bulunuyor.
TR!< SANATI 1337
deinerek "buna ~rime /talyan Rnesans'mm bir zelliidir" diyor.
St. Peter Kilisesi 1506-1669 yllar arasnda yaplmtr.
ltalya'da kubbeli Rnesans mimarsnn statlar olan
Brunelleschi 1377-1446, Bramante 1444-1 S14, Michelangelo
1475-1564 yllarnda yaadlar. Tm Rnesans mimarlarndan
0
-1-\
St. Peter'in inasnda hissesi olanlar bu yapya u tarihler arasn ~.:.:.;
daki hayatlarn balamlardr. Bramante: 1506-1514; Raphael
1515-1520; Antonio da San Gallo 1S20-1546; Michelangelo
1547-1564. Grlyor ki St. Peter bu kadar mimar eskitmek-
le de bitmemi ve kubbe inas ok byk zorluklar dourmu R. 756: Beyaz1t Camii'nin plam.
tur. Michelangelo'dan sonra birok mimar birlikte almlar
dr: Vignola, Giacomo della Porta, Dam. Fontana ve Maderna
hep beraber 1603-1629 arasnda; Sernin i 1629-1669 arasnda.'''
Grlyor ki Osmanl mimarisinin en yaygn ekilde kubbeli yap
ina ettii sralarda, birden (). jahn'n da belirttii gibi), kubbeli
merkezi binaya bir eilim belirmitir. Yani Osmanl klasik mima-
risinin btn eleri ortada iken ve byk bir heyecanla bu kub-
beli eserler yaratlrken ve ltalya'yla sk ilikiler de ortadayken,
Rnesans mimarisinin kubbeye ynelmesinde bizden bir etki ola-
bileceini kabul etmek herhalde yanl olmaz.
Sanat eserinde unsurlarn nemi, sentez paralarndan olma-
s dolaysyladr. Fakat sanat eserine damga vuran unsur deil,
sentezdir. Bu bakmdan unsurlar birinci planda tutmak mmkn
deildir. Kald ki ayn unsurlar biim deitirebilirler. rnein
kemer tek biimde deildir. Bir Hint kemeriyle bir Bursa kemeri
ya da bir sivri kemer ayn deildir. Bunun yannda hemen belirt-
mek gereken ey, sentezin basit bir teknik birletirme olmad R. 757: Osmanl mimarisinde kubbe
?.r. Sentez sanat eserine yaatc havasn verir. Bu ok nemlidir. geliimi: 1- lznik'te Yeil Cami; 2 ~
Ornein bugn gemiin eserlerini taklit eden bir eser yaplsa, Bursa'da Ulu Cami; 3- Bursa'da Orlan
Bey Camii; 4 - Bursa'da Yeil Cami; 5
yapma ve sahte hava derhal fark edilecektir. Kald ki, bugn eski
...
- Istanbul'da Sultan Selim Camii 6 -
mimari elerle ok kt, hatta baya etki yapan yaplar vardr. Edirne'de erefeli Cami. '
Bunlarn bugn birou lkemizin kentlerinde ya da tara kasa-
Gm
balarnda gzlemlenebilmektedir.
Bu bakmdan yabanc elerin bir mimari eserinde yer alma- ....
s yaratcln olmad anlamna gelmez. Yoksa Roma sanat gibi . .
toplanm unsurlarn sentezine dayanan bir sanatn varlna da
inanmamamz gerekir.
1 '
Edirne'deki erefeli Cami prensip olarak avlulu, adrvanl ve
merkezi kubbeyle ina edilmitir. Mimar bu eserin teknik problem-
lerini halletmi grnmektedir. Dikkat edilirse, erefeli'de yap
beden duvarlar Bursa ve Izni k yaplaryla kyaslanamayacak kadar
incedir. Esasen bu husus, mimarn kubbe arln nasl yere indi-
3
receini iyi hesapladn gstermektedir. Bunu, esas caminin n
ve arka duvarlarna yapk olarak koyduu karlkl drt ayakla,
yan sahnlarn ortalarna koyduu birer ayaa datarak halletmi
tr. Boylece altgen tekil eden alt ayak zerine esas kubbeyi oturt-
(1) bkz. lahannes jahn, Wrterbuch der Kunst. s. 526-527. Ayrca A Raichle u. R.
s
Kempter, St. Peter zu Rom, 1955.
'
DST22
3381 DNYA SANAT TARiHi
mutur. Fakat esas kubbenin drt aya, karlkl olarak caminin
n ve arka beden duvarlarna yapk olduundan, caminin
li i esas ku bb e geniliini amam, buna karlk eni, yan sahnlar
la birlikte derinliinin iki katn amtr. Yan sahnlar da, esas kub-
be kemerlerine bal ikier yarm kubbenin rtt mekanlardan
meydana getirilmitir. Bu eser, bilindii gibi merkezi bir yap
olmasna karn, henz bir mekan birliini temin edememitir.
nk esas kubbeyi tayan ayaklar yeterli derecede yksek olma-
dndan, yan sahnlar esas kubbeden ayrymlar hissini vermek-
tedir. Ite mekan byklklerinin birbirleriyle ballklar, Edirne
devresinde henz yeterli derecede dnlememitir. Bu neden-
le, mimari yaplarda mekan kurmayla mekan ilikilerini tasarlama,
tarihte daima uzun yllar iine alan atma ve denemeler sonun-
da olmaktadr. Yaplarn mekanlarn oranl bir ekilde birbirine
balamak, esere bir birlik vermektedir. Biz bu birlii mekan bak
mndan, ne Arap ne de Iran yaplarnda grebiliyoruz. Esasen bu
lkelerin yaplarnda mekan paralamalar, Osmanl rnimarlnn
zelliklerine tamamen tezat tekil etmektedir. Ite Osmanl Bursa
mimarisinde bile, bu mekan bir btn haline getirme abalarn
gzlemliyoruz. Dikkat edilirse Bursa yaplar, Seluklu geleneini
hi dikkate almam grnmektedir. Ite geliimin bu noktasnda
klasik mekan tipi yer almaktadr.
Hindistan'da Babrl Trk Sanat
Ortaa' dan amza dein, Bat sanat tarihileri Hindistan mima-
ri eserlerin i, Hint sanati bal altnda incelemilerdir. Ortaa'da
din ve feodalile savalaryla ilgili olarak Hindistan'a gelmeye ba
layan yabanclar yznden, kale biimli bir ato yaps domutur.
VI. yzyldaki Hint atolar, Raca Man Singh'in saraynn biimine
benzemektedir. Bu yaplar, unga ve And h ra dnemlerinde, Sani
ve baka yerlerde grdmz gibi, yksek duvarlar zerine kuru-
lan hafif pavyon biimindeydi. Bu yaplar terasl katlar halindedir.
Kaplar kemerli ve geni bir tek giri biimindedir.
Bu prensip gz nne alnnca Hint mimarisi, Pers ve Hin-
distan'daki Trk mimarlndan tm olarak ayrlr. Bunun yann R 158: Iran Islam mimari rnekle-
rini XVI. yzyildan itibaren vermitir.
da, Hindistan'a gelen Trklerin resim sanatlar da, Hint resim anla- lsfahan Camii bunlardan biridir.
yndan farkldr.
Bir kez Hint mimarisi, esas olarak bir mekan mimarisi deildir.
Yaplarn d da bu durumu ak olarak yanstr. Bu mimari, genel
grn bakmndan natralist bir heykel etkisi yapar. Batllar,
Hindistan'a egemen olan Timur slalesinden Trk hanedann,
Mool olarak gsterirler ve Moollarn Pers mimarisini Hindistan'a
getirerek yeni bir mimarlk yarattklarn yazarlar. Oysa, Moollarn,
Seluklu mimarisini ele alarak, bunu plan bakmndan ancak daha
byk boyutlarda uyguladklar bir gerektir. Bu bakmdan Hint-
Trk mimarisini Moollara balamak mmkn deildir.
Hindistan'a gelen Trkler, Hint mimarisine ilgi gstermedi-
ler. Ancak eski tapnaklarn talarndan yararlandlar. Onlar daha
ok Osmanl Imparatorluu'nun mimarlk almalaryla Iran yap R. 759: De/hi'de Kutp Minar (1226).
unsurlarndan kendilerine kimi olanaklar aradlar. Trk mimarlar,
yeni lkelerinin sanatnda birinci derecede bir rol oynayarak, Iran
ve Osmanl sanatndan ayrlan yepyeni bir sanat ortaya koydular.
Bu yeni sanatn elerini toplamakla birlikte, yeni bir komposiz-
yon biimine vardlar. Bu nedenle Hint-Trklerinin mimarlk yap
lar, yeni bir anlay yanstm ve ok renklilikten kanan saf biim
anlay onlarn zellii olmutur. Bu lke gre ta, kalkerli talar
ve mermer ynnden ok zengindi. Bu ta zenginlii yznden
Iran'da tula mimarisi, bir iki istisnasyla fazla ilgi grmedi. Sivri
kemer yannda, drt merkezli ka kemer, geni biimde kullanl
ma olana buldu; Trkler, Hintiiierin galeri ve localaryla ok katl
teraslarn yeni biime soktular. Ve en nemlisi, Hint mimarlnda
gz ard edilen manzaray, kendi mimari eserlerinde dikkate ala-
rak, bir yenilik getirdiler.
Trklerin bu lkeye getirdikleri yeni mimaride kubbe nem-
li bir yer alr. 1806-1857 yllar arasndaki egemenlikleri boyunca
3401 DNYA SANAT TARiHi
R. 760: Timur'un gelini Gauhar ah'n
Herat'daki trbesi. Semerkant'taki GQr
Mir'in benzeridir (1457).
R. 761: irinbika Trbesi, Semerkant.
Hindistan'da, Iran ve Trkistan etkili
bir trbe mimarisi gefimitir.
R. 762: Dwarka'da bir cami mihrab1.
Hint etkisi, zellikle sslemeferde gr-
lyor.
Trk mimarisi, Hint geleneklerine tamamen zt bir anlayta geli-
ir ve byr. Bunun anlam, Trk mimarisinin, gerek d, gerekse
i biimlendirme bakmndan Hint mimarlndan tamamen ayrl
masdr. Genel olarak Hindistan'daki Trk mimarisi, iki blmde
incelenir. Bunlardan biri Hindistan'daki De/hi sultanlan mimarisi
(1206-1412), dieri ise 1526-1707 yllar arasndaki Babrl impa-
rator/armm mimarisidir:
Aslnda Islamlk Hindistan'a ok daha nce, 712 yllarnda gir-
mitir. Trk egemenlii ksmen, Gaznelilerin bu lkeye X. yzyln
sonlarna doru yaptklar aknlarla gerekleir. Ilk Trk egemenli-
i tam olarak 1206 tarihinde Kulbeddin Aybek zamannda gr-
lr; Trklerin Hindistan' da idare merkezini Del hi olarak semele-
ri ise, bu ilk dnem Trk idaresine "De/hi Sultanlan Idaresi" den-
mesine neden olmutur.
Bu sultanlarn mimarilerinin genel zellikleri ve eserleri yle~
dir: Kulbeddin Aybek'in valilii srasnda yaptrd Kuwet'//slam
adl cami (1199) ve bu caminin Kutp Minar adl minaresi kendine
zg zellikler tar. Ykseklii 73 m' dir. Caminin ancak harabe-
leri kalmtr. Yapnn geni avlusu ve sivri kemerleri vardr. Byk
olmayan haremi batya bakar. Bu yapda Hindu etkileri, zellikle
fazla kabark olan sslemelerde grlr. Ayrca kubbe yapmn
da henz gerekli teknik olgunluk grlmez. Bu dnem, bir eit
Hint-lslam yap unsurlarnn hazrland dnem olarak belirir. Bu
nedenle, Aybekilerin, Hindu etkiierini de alan mimarlk eserleri
brakt gzlemlenir.
Hindistan'da bu dnemde ayrca Trk trbeleri de yer alr. XV.
yzylda yaplan trbeler sekizgen planldr.
Timur'un nc olu Celalddin Miran ah'n slalesinden
gelen Babr ah, 1526'da Hindistan'da byk Trk-lslam devle-
tini kurmutu. Bu imparatorluk 1707 ylna dek devam etti. Babr
ah'n ksa sren saltanat srasnda fazla mimarlk eseri grlmez. Orta salon da gene sekizgen biimindedir. Avlunun drt kesin
Bu dnemde ilk yaplan eser Ekber ah zamannda balatlan ve
olu Cihangir'in zamannda biten Fethpr Camii Mescidi'dir. Yap
143x168 m boyutlarnda bir alan kaplar. Yapya gney ynn-
den byk bir merdivenle klr ve bir anakapya varlr. Avlunun
batsnda kble ynnde salonlu harem blm bulunur. Her dr. Bu kk kubbeler, sanki stunlar zerinde duruyor gibidir-
blmde birer mihrap vardr. Ve ayr ayr her kble nnde birer
kubbe yer alr. Ortadaki salonun kubbesi dierlerinden daha
byktr.
Babrl camileri, genel olarak byk boyutlarda birer set ze-
rine yaplmtr. Avluya yap boyunca uzanan geni basamaklar
sonundaki derin eyvanl bir kapdan girilir. Bu kap, haremden ok
daha byk bir avluya alr. Tam giriin karsnda, ortadaki bir
eyvanl kapyla harerne girilir. Bu kapnn iki yan, avlu iinin drt
bir yan gibi revakldr. sahnl haremin her sahnndaki mihrap-
larn nlerinde birer soanba kubbe bulunur. Minareler, hare-
min avluya bakan cephesinin iki kesinde yer alr.
Genel olarak bu cami plan, Delhi Camii Mescidi'nde olsun,
dierlerinde olsun, ok az farkllkla uygulanr. Ancak bazlarn-
HiNDiSTAN'DA BABRL TRK SANATI 1341
da anakap (porta!) yeri deiiktir. Bazlarnn da avlu kelerinde
birer pavyon bulunur. Ayrca camiierin bulunduu alan, zellikle
ok byk olduu halde, harem ksmlar bu lye oranla olduk-
a kk olur ve avlunun nihayetinde salonlu kapal bir mekan
olarak kalr. Hindistan'daki Trk camileri, sarayiarna oranla daha
byk llerdedir. rnein FethpOr Camii Mescidi 143x168 m,
boyutlarndadr. De/hi Camii M escidi ise 108x1 08 m boyutunda bir
avluya ve 68x30 m boyutunda da bir harerne sahiptir. Camiierin
avlular, haremleri yanlardan kuatrlar. Anakaplar, eyvanl Iran-
Seluklu camilerinin portalleri tipindedir.
Hindistan'daki trbeler, kare planldr. Genellikle ortalarnda bir
byk kubbe ve yanlarda da birer kk kubbe vardr. Kare plan-
l trbelerin kenar lleri olduka byktr ve kubbeler i ve
st kubbe olarak iki rt halinde ina edilmitir. Trbeler bir ka
katl olarak ele alnmlardr. Bu yaplarn hafif ve zarif bir etki-
si vardr. Trbelerde kullanlan ak ve krmz mermerler, genellik-
le sade bir iilik gsterirler. Ancak sslemelerde bir Hindu etkisi
genellikle ilgiyi eker. Bu trbelerden Hmayun'un trbesi (1569), R. 763: Tae Maha/. Agra. ah Cihan,
Ekber'in trbesi(1614), ltimad'd-Dev/e'nin trbesi (1630) saylabi ei Mmtaz Maha/ iin ina ettirmitir
lir. Trbe rneklerinin en nemlisi Tae Maha/ (1646-1653) tarih- (7646-1653).
lerinde ina edilmitir. Bu yaplar Bat Trkistan'daki trbe mima-
risine balan r.
Trk-lslam mimarlk eserleri arasnda, Hindistan'daki en nem-
li yap hi kukusuz ah Cihan'n 1629'da 38 yanda len ei
Mmtaz Mahal iin yaptrd trbedir. 1653 ylnda tamamla-
nan bu yap, bahesi ve kapsyla sekin bir planlamay yans
tr. Yap, 95x95 m lsnde, keleri kesik bir kare tekil eder.
Yapnn ortasnda bir salon, plann kegenlerinde ise gene sekiz-
gen biim li salonlar vardr. Yap, drt tarafndan girii olacak ekil
de planlanmtr. Ve giriler, geni eyvanl ta kaplar halindedir.
de de, drt tane minare yer almtr. Iki katl olan yapnn her pen-
ceresi, derin bir hcre iindedir ve sivri kemerlidir. Trbenin orta
salonunun zerinde, soanba biimli bir kubbe yer almtr. Bu
R. 764: Delhi'de Cami Mescidi. XVII.
orta kubbenin drt tarafnda da, birer kk kubbe bulunmakta- yzyii.
ler. Son derece sade ve ince bir iilii yanstan bu yapnn cep-
heleri, beyaz mermerle kaplanmtr. Ana kap istikametinde uzun
bir havuz baheyi kateder ve bu havuzda, yapnn cephesi, btn
ak ve temiz yzyle yansr. Yeil bir doa rts iindeki yapnn R. 765: Ajurlu bir pencere kafesi. Sidi
bu ak giysisinin ne denli nurlu bir etki yapt aktr. Galiba dn- Sayid Camii. Ahmedbad (Gujarat).
ya mimarl iinde, tan bir anlama brnd ender yaplar
dan biri Tae Mahal Trbesi'dir. Bu yapya Franszlar u/nci Saray"
demektedirler. Yapnn beyaz mermer kitlesi, son derece hafif bir
etki yapmaktadr. Yap, merkezi planldr. Tae Mahal, ah Cihan'n
mimar Ahmed tarafndan yaplmtr. Bu mimar, Sinan'n yetitir
mesi olan Mimar Yusuf'un rencisidir.c
(l) S. K. Yetkin, Islam Sanat1, s. 209.
342/ DNYA SANAT TARiHi
R. 766: Haydarbad'da bir trbe.
R. 767: Agra'da Divan Am. XVI. yz-
yl.
R. 768: Delhi'de Kutp Camii'nin Hint
etkili stunfon
HiNDiSTAN'DA BABRL TRK SANATI/343
Hint mimarisinin bitki motiflerinin etkisi karsnda, bu mimarlk
yaplar tamamen soyut unsurlardan dzenlenmi bir btndr.
Ve Hint mimarisinin barok etkili, figratif heykel sslemelerinden
hibir biim burada yer almaz.
Ekber'in Agra'daki "KtrmiZI Saray" da Hint mimarlyla ilikili
deildir. Cephenin dikey ve yatay hatlar, klasik bir denge unsu-
ru olmutur. Eyvanl ta kaps da, Trk-Hint mimarlnn tipik
karakterindedir.
Trk-Babrl trbe mimarisinde ilgi eken en nemli zellik,
yapnn bir bahe iinde yer almasdr. Kompozisyon bakmn
dan bu bahe zevkinin Dou kl olmas gerekir. nk biz
Rnesans'ta bahe mimarl grmyoruz. Ancak barak saraylarla
birlikte Avrupa'da ortaya kmaya balayan bahe zevki, Dou'da
japonya ve in'de daha nceden grlyor. Ayrca Endls'te
Granada'daki Elhamra Saray'nn Gemiralife adl bahesi de, o ince
R. 773: ah Aurengzeb tahtirevanda
mimari dzeniyle Bat'da gene tek olarak kalmaktadr. gtrlrken. Minyatr. Louvre, Paris.
Buna karlk Hint mimarisinde Trklerden nce bahe grl-
myor ve Hindistan'daki Trk mimarlnda grlen bahe anla-
y, bu lkeye yeni bir zevki getirmi oluyor.<" R. 769: ah Cihan, Babasi Ekber'in R. 771: Kular. lkhlas taratmdan ya-
portresini elinde tutarken. Minyatr. piimltir. ah Cihan Dnemi. Guimet
Ekber'in zamannda Agra' da be yzden fazla saray ve kk XVfl. yzyil ba1. Louvre, Paris. Mzesi.
yapld bildirilmektedir. Divan-1 Am ve Cihangir-i Maha/ bunla-
rn nemlilerindendir. Divan-1 Am (1566) 22x66 m boyutunda,
Cihangir-i Maha/ ise 87x97 m' dir. Ve gene kum tandadr. ah
Cihan'n Delhi'de yaptrd Divan- Am adl salon 33x67 m' dir
ve dier saraylarn salonlar gibi ii ve d kymetli kakma ta
larla sslenmitir. Btn bu ince ss giyimine karn, bu yaplar
yatay ve dikey izgileriyle sade ve enerji dolu gerginlik gsterir.
D biimleri de ssleriyle deil, mekanlarnn da yansmasyla
kazanlmtr.
Hindistan'daki Trk Resim Sanatt: Hint resim sanat yannda,
Trklerin bu lkede yaptklar resimler incelenirse, yeni bir resim
anlaynn sz konusu olduu anlalr. Babrl Imparatorlar
anda resim sanatnda eitli resim sluplar grlr. Hmayun
(1530-1556), Iran ah Tahmasp'n yannda srgnde bulunduu
ve sonra Kabil'de kald sralarda, Mir Seyyid Ali ve Abd us-Samad
adl sanatlara rastlamt. Hmayun 1555'te tahta knca bu iki
ressam sarayna getirtmiti. Bu sanatlarn yanna yardmc ola-
rak yerli 50 sanat daha vermi ve bunlardan "Hamza--Nme" adl
bir eserin resimlenmesini istemiti. Bylece Hmayun'dan son-
ra gelen Ekber'in (1556-1605) "Ekber-Name" adl eserini resim-
teyecek yedi kiilik bir sanatlar grubunun yetimesi salanm
t. Ancak bu sanatlarn kimler olduklar bilinmiyor. Bu elyazma-
larnda yaplan almalarla, kolektif eserler meydana getirilmitir.
Resimlerde, boyutlu derinlii olan bir resim anlayna gidildii R. 770: Trk-Hint resmi. XVIII. yzy1f. R. 772: ah Cihangir Aslan Avmda.
grlr; bundan nceki ikiboyutlu dekoratif minyatr resim ifa- Gey1kler. XVII. yzyl. lndian Museum Kalkta.
desinden uzaklalr. Bylece artk Iran minyatrnn etkisinden
R. 714: Prens Humay ve Prenses
(1) Babr ah, Babrname adl hatratnda Hint seferi srasnda beendii yerlere Hmayun Bahede. Tirnuri dnemi.
baheler yaplmasn emrettiini yazmaktadr. Herat Okulu. 1430 yi/lan.
3441 DNYA SANAT TARiHi
sz edilemez. Tek renkli ar bir gk, mavi ve pembe atlar, servi-
ler ve akaaalar bu resimlerde yer alr. Doann incelenmesine
ve en g insan hareketlerinin izilmesine balanr. Cihangir ah
(1605-1628) zamannda Babrl Trk resmi, henz kendi gele-
neksel estetiine devam eder. Cihangir'in evini ve aitesini gste-
ren baz resimlerle gene nemli baz kiilerin de portreleri yapl
mtr. Eer biz Hint sanatnda portre sanatnn olduunu, zel-
likle racalarn saraylarnda gelenek olarak grrsek de, bu resim-
lerin biimlendirme anlay tamamen bakadr. Cihangir, hay-
van resimlerine de merakl bir devlet adam idi. Ressam Manohar,
Marsur ve Bishndas gibi sanatlara yaban eel, maymun, hindi
ve ahin resimleri yaptrmtr. Yaplan portrelerde belli bir biim-
cilik dikkati eker. Kiiler profilden, oturakl ve omuzlar cephe-
den resmedilmitir. Bu portrelerde zemin, ya beyaz ya da tek,
dz bir renktedir.
ah Cihan'n saltanat srasnda (1628-1666), Trk sanat artk
yksek yaratc dnemini doldurmu grlr. nk bundan
nceki dnemin sanatlar artk i banda deildir. ah Cihan'n de halk, sanat, bilim ve din adam ayn kilise inancna para-
olu olan Aurengzeb (1659-1807) fanatik dindar bir insand ve
gzel sanatlara nem vermiyordu. Bu nedenle resimli elsanatlar
ortadan kalkmaya balad. Yalnz portre gelenei asiller tarafndan
ilgi grmeye devam ediyordu. XVIII. yzyldan XIX. yzyla dein
Mohammed ah, ll. ah Alem, ll. Sahadr ah nemsiz sanatlar
la yetindiler. Esasen bu ahlarn saltanatlar da ksa srmtr.
Trk Hint egemenliinin son zamanlarnda yaplan resimler-
de gk, bulutlar, sisli dalar gibi unsurlar yer almaya balad.
Bu biimlendirme tarzn Batllar Avrupa resim sanatnn etkisi-
ne balarlar. Ancak bunun ne derece kesin olduu zerine hi-
bir kaynak verilmemitir. Yalnz Venedikli )eronimo Veroneo adl
bir ressamn Hindistan'da Trk mimar Yusuf'un yannda ssleme
ilerinde alt iddia edilmektedir.'"
(1) bkz. Rene Grousset, L'inde, Paris 1949, s. 137.
Rnesans
AVRUPA'DA RNESANS'! HAZlRLAYAN ETKENLER
Ortaa sanat dnyas iinde tohumu atlan ve eitli etkenler-
le byyen bu yeni dnya gr, birden ortaya kmamtr. Bu
oluuma, toplumsal yap iinde gelien olaylarn ve dncelerin
nemli yardm olmutur. Sanat hareketlerinin de, bu toplumsal
geliime tamamen paralel olarak belirip gelimeye balad anla-
lr. Yeni dnya grnn bir baka zellii, insann kendi dn-
yevi glerini anlamasdr. Biz bu dnemde Ortaa'dan farkl bir
R. 775: Brune/leschi. Ospedafe deg/i
grn de ortaya ktn anlyoruz. Bilindii gibi bu dnem- lnnocenti. Floransa.
lel bir Tanr grne sahipti. Halbuki, Ortaa, zellikle Gotik
sanat incelerken, mistik inanlarn, kilisenin birliini bile bozdu-
u gzlemlenmiti. Bylece daha Ortaa iinde Avrupa' da, kili-
seyle ayn grte olmayan insanlarn ortaya kmaya balad
saptanmt. Ayrca, daha Ortaa iinde bile, din kurumlar
nn ortaya koyduklar dnya grne paralel olmayan baz anla-
ylarn tartld grlmt. Ite bu ayn din grn pay-
lamama, dinin insan akl terazisinde llp deerlendirildiini
gstermektedir. Demek ki, dnya grnn btn olarak, tm
toplum kiileri tarafndan paylalan birlii sarslm oluyordu. Bu
hareket durmam, gittike bym ve insann, kendi eletirisi
ne nem vermesiyle sonulanmt. Bu eletiri, Ortaa anlay
n da ele alacak ve dinin, Rnesans anda zayflamasna sebep
olacakt. Esasen bir dnya grnn, toplumlar arasnda zayf
lamas na, o dnya grnn eletirilmesiyle balandn biliyo-
ruz. rnein Paris'te XIII. yzylda "Averoist" denilen felsefe oku-
lunun eletirileri gibi. Bunlara paralel olarak Hristiyanl benim-
semeyen filozof krallarn da ortaya kt saptanmt. Bu kral-
larn merkezi sistemli birer memur devleti kurmaya baladklar, R. 776: Bromonte (1444-7514). St.
Ingiltere'de ve Almanya'da papala kar kimi hareketlerin do Peter Kilisesi'nin p/am. Vatikan, Roma
(7505).
duu ve kimi krallarn baz papalar istedikleri gibi ynlendirdik-
leri, hatta srgnde tuttuklar grlmeye balamt. Ite btn
bunlar, din kurumunun, dnyevi ilikilerden gittike uzaklatrld
~nr gstermektedir. Biz esasen Roman kiliselerindeki Tanrry tem-
sil eden apsid tarafndaki kulelerin, Gotik dnemde krallar sem-
bolletiren bat tarafndaki kulelerden daha alak yaplmaya ba
landna da tank olmutuk. Bu yeni grleri yanstan biimle-
meler, insann kendi yorum ve dncelerine dogmalardan daha
fazla nem verdiini yanstmaktadr. Bu, dncenin nda din
grnn yeniden ele alnmas, Ortaa'dan Rnesans'a gei
te nemli etken olmu ve bir nceki an grne zt bir anla-
346/ DNYA SANAT TARiHi
R. 777: St. Peter Kilisesi ve Meydam.
Roma, Vatikan. ndeki kofon/u mey-
dan Lorenzo Bemini'ye aittir.
R. 778: F/oransa Baptisteriumu.
y ortaya kmtr. Bu yeni gr, Ortaan Gotik l<atedrali kar-
snda, Rnesans'n merkezi yapsyla da biimlenmi olmaktadr.
1400 yllarnda Regensburg' da yaplan ve kulesi adeta sonsuzlu-
a ykselir gibi ina edilmek istenen Dom'la, bundan 100 yl son-
ra 1502 ylnda \talyan Mimar Bramante tarafndan Montoria' da
ina edilen S. Pietro Kilisesi'nin orta gemisi, bir yarm kreyle rt-
lyordu. Ve n cephesi de yarm daire bir plana gre biimlendiri-
liyordu. Bylece yap dzeninde hareketlilikten, kendi iine dnk
bir yap anlayna dnlyordu. Ksacas, ufki sistemli bazilikal
Gotik yap, Rnesans'ta merkezi sistemli yapya dnyordu.
ember ve kre, Antikada mutluluk sembolb addediliyordu.
Ortaa, br dnyadaki kurtulua, Rnesans ise dnyevi yetkin-
lie ve bu dnyadaki kurtulua nem veriyordu. Bunun anlam,
insann br dnya nimetlerinden vazgemesi ve bu dnyann
nimetlerine nem vermesi oluyordu. Ortaa dogmalarnn yeri-
ni Yenia'da bilgi, dnyevi gzellik, kiisel baar, mal ve mlk
alyordu. Ortaa'da eserlerine imzasn atmayan sanat, bu a
da yani Rnesans'ta artk kendi yarat gcne inandndan ese-
rinin altna imzasn da atacakt.
Yenian mant nce resim sanatnda biimlenmeye bala
d. br dnyann mekansz, temsili biimlenmesine, Rnesans'ta
mekan anlatmnda kullanlan perspektifin gerei yoktu. nk
Yenia'da bak, insann gr asyd ve bu bir noktadan bak eden dmen" diye yazyordu. Bunlara paralel olarak, \talya dn
adayal optik grnty oluturan perspektife gereksinim duyu-
ruyordu. Bylece doa grnts, biimlerecek nesne oluyordu.
Bu nedenle Rnesans, yeni dnya grne paralel olarak bilim-
sel perspektifi ortaya getirecekti. Ayrca mimaride Ortaan dikey
Go lik yap biimi yerine, yatay biim geliyordu. Sonsuzluk yerine
l, ok parallk yerine sakin ve dnyevi yap tarz ortaya kyor etmiti. Bilimsel izgi perspektifi, Hollanda'da Eyck'tan tam 120
du. Yenian hayat amac; bu dnya sorunlarnn zlmesiydi.
Doa bilginleri, denizierin kefine kan cesur kaptanlar ve mucit-
ler, hep bu dnyann kazanlmas grndeydiler. Demek ki, bu
ada grlen keifler tesadfen balamyordu. Din adamlarnn
hayatlarn karikatrize eden, onlarn ikiyzllklerini ortaya koyan
yazarlar, hep bu dnemde grlmeye balyordu. Bu konularn
Ortaa'da, yazlmas akla bile gelmiyordu. Insan anatomisinin
kefedilmeye balanmas, yeni bilim dallarnn ortaya kmas, hep
bu dneme rastlamaktadr. Incilin yeniden ele alnp yorumlan-
mas ve Latince'den dier dillere evrilmesi de yine bu Yenia'da
grlyor. Mimar-heykelci Brunel/eschi (1377-1446) ilk kez bilim-
sel olarak tek bak noktasna gre perspektif bilimini ortaya koyu-
yordu. Hi kukusuz perspektifin Antikada da hissedildii ve bu
alanda kimi almalarn yapldn bilmiyor deiliz. Ancak bunlar,
bizim Pompei'de grdmz gibi "paralel perspektif" idi. Ayrca
Romal MimarVitruvius ile Lucretius Carus'un "ka noktas"n bil-
diklerini de saptyoruz. Ancak bu buluun resimde kullanlmad
anlalmaktadr. Bu nedenle o sralardaki mekan tespitinin, dier
gzlemlerde olduu gibi, sezgisel alanda kald grlmektedir.
Buradan da Antikitenin bilimsel bir sistem aramadn, bu arama
RNESANS /347
iradesinin Yeniaa zg olduunu saptyoruz. Yenia'da, resim
yapsnn, gznndetutulan eyaya gre ele alnd, Ortaa'da
ise her eyin kutsal nemi asndan grlp saptand anlal
yor. XIV. yzylda matemalikle de bir hamle yaplyor ve baki nok-
tasi, aratrmann merkezi oluyordu. Resimde kai noktasi'n ilk
bulan ressam Ambrogio Lorenzetti, Antik dnemde yaam olan
Ptolemeus'un optik anlayn incelemiti. Larenzetti "Tebli" adl
resminde (1344), zemini, ka noktasna gre belirliyor. Ondan
nce de 1300 tarihlerinde Giotto, Bizanslllarn yzeysel biim-
Iernesine ve ltalyanlarn "Maniera Greco" yani Grek tarzna gre R. 779: Bmmonte (1444-1514). Santa
mekan biimlernesinin resimde de kazanlmas iin ilk adm atm Maria de/la Pace Kilisesi'nin av{usu.
t. nk boyutlu figrlerin zerinde durduu zeminin tespi-
tine, Giotto daha o zamanlar gereksinim duymutu. Giotto'dan
sonra gelen ressamlar da mekan gene tamamen duygusal olarak
saptamaya devam etmilerdi. ilk olarak Brunelleschi, bu tahmini
ve duygusal mekan biimiernesin i, bilimsel bir izim zerine otur-
tuyordu. Bu yEini bilimsel biimlendirmeye gre, Floransal ressam
Paolo Uccello, karsn uyurken resmediyor ve bu husustaki gr-
n "perspektif ne kadartatii'' szleriyle belirtiyordu. 1480 ylnda
da \talyan ressam Piero della Francesca, Euklid'e dayanarak pers-
pektif zerine ciltlik bir eser meydana getiriyordu. Leonarda
da resim hakkndaki nl kitabnda perspektif iin "resmi idare
da 1441 'de len Hallandal ressam jan van Eyck da, matematik ve
doa gzlemiyi e bu iin altndan kalkacan anlam ve bu yolda
almaya balamt. Ancak Eyck, bu ii, kahverengi bir n, yeil
renk iinde birorta ve mavi bir arka planla yani ksacas bir eit hava
perspektifi yoluyla halledeceini dnm ve buna gre hareket
yl sonra uygulanmaya balanabilmiti. Ancak bu da Ambrogio
Lorenzetti'nin eserlerine gre uygulanmt. Kuzey Avrupa'da ilk
R. 780: Brunelfeschi (1311-1446). Flo-
kez 1500 tarihlerinden sonra, ltalya'nn etkisiyle perspektif kulla-
ransa Kilisesi.
nlmaya balanmt. Drer bile resimde mekan hatasn ortadan
kaldrmak iin bu bilimi renmek amacyla gizlice ltalya'ya git-
miti. Bu hususlar onun yazlarndan anlalmaktadr.(l) Bu sralar
da perspektifin dilden dile gizli bir bilim olarak dolat ve bir sr
olarak sakland anlalyor. Gerekten, doa gzlemine dayana-
R. 781: Leon Battista Alberti ve Mattea
rak figrn optik hacmini yakalama, Rnesans sanatlarnn bir- de' Pasti. Malatesta Tapma (1446-
ounda grlmektedir. Ve dnyada insan figr ilk kez, optik 1455). Rimini.
grntl bir mekan iinde saptanabilmiti. Yani Ortaan kut-
sal br dnyas yerine, bu dnyann gzlemine dayal bir mekan
dnyas ele alnmaktadr. Ortaa, gerei tmdengelim (deduc-
tion) yoluyla, Yenia ise trnevarm (induction) yoluyla bulmaya
alyordu. Daha ak bir deyimle Yenia, rasyonel olarak birey-
lerin alglanmasyla tme varmaya alyordu. Buna gre Yenia
ynteminin "deney" olduu ak olarak anlalmaktadr. Ortaan
{1) ]. Beer und Wort e au s Drers Schriften, Albrecht Drer als Ma/er, Karl Robert Lan ge
Verlag, s. 15.
3481 DNYA SANAT TARiHi
R. 782: Bramante (1444-15 74). Man-
torio'da San Pietro Tapmat
R. 783: Tintoretto (1518-1576). Suzan
Banyoda (1560).
gerei "vahy-i ilahi" ye dayanyordu. Yenian yntemi ise "bil-
gi" idi. Grlyor ki, birbirini izleyen bu iki a, birbirlerine birer
kutup tekil etmektedir. Bylece insan tanma felsefesinde gerek-
ilik<ll ve nominalizm<2l birbirleriyle atma halindedirler.
Ortaa dnya grnn ykln biz zellikle resim sanatn
da gryoruz. Ortaa felsefesi nominalist gre dayanr. Bu
bakmdan Ortaa, antik kavramlardan, Hristiyanln iine gelen
grleri srdrmtr. Ortaa'daki "realizm", felsefi gr a
sndan Platon'a dayanr. Ve bu realizm, kavramlar fikirler olarak
kabul eder. Buna karlk nominalizm ise kavramlar yalnz isimler
olarak kabullenir. Bu gr ilk olarak XIII. yzylda mantki olarak
. incelendi. XIV. yzylda ise Ingilizler bunu gerekiere dayal bir
dnceyle gelitirdiler.
Ortaan bu felsefesine uygun olarak ona ait zaman srecin-
de, akhava resmi (manzara) grlmyor. Ancak manzara
dnlmektedir. nk, akhava resminde doann gzlemiy-
le deil, doann iaretleriyle yetiniliyordu. Yani manzara doa
(1503).
nn bir tasawurundan ibaretti. Bu nedenle Ortaan akhava
resmi, belli bir yerin gzleminden deil, itibari bir manzara tasa~
rmndan, ksacas bir kavramlar toplamndan ibaretti. Bu neden-
le biz, Ortaan ele ald manzarann, optik bir gzlem sonucu
elde edilen yanstma olamayacan anlyoruz. Buna paralel ola-
rak Ortaa resminin renkleri de itibaridir. Btn unsurlar, doal
yaplarna gre ele alnmyordu. rnein bir aacn gvdesi, dal-
lar ve yapraklar bir araya getirilerek inai olarak resmediliyordu.
Bu inailik yznden unsurlar ak izgiler halindedir. Unsurlarn
kompozisyon iindeki oranlar, birbirleriyle ilikili deildir. Ksacas
bu resimlerde aa, bulut, da, insan ve ev fikirleri yalnz tem-
sil edilmilerdir. Ve her unsur, kutsal kavramlarn yerini tutar.
rnein kadn, Meryem'i; ocuk lsa'y ve ev, lsa'nn iinde do
duu bir a l temsil eder. Bu kompozisyonlarda grlen kule de
Kuds' simgeler.
Demek ki Ortaa resim sanatnda iaretler nesnelerin yerini
tutarlar. Ve bu iaretler, gerek grntleri yanstmazlar. Buna
ramen Ortaan formle edilmi biimleri, Antikile dneminin
sadeletiriimi unsurlarna dayanr.
Ite bu kavramiara dayal unsurlarn mantki inalar, Yenia'da
ortadan kalkar. Bylece Ortaan itibari formlar, yerini optik
grntl doa karsnda, bir noktadan baka gre edinilmi
biimlere terk etmeye balar. Bu ilgi ekici durum, Ortaa anla-
y gibi, yeni bir dnya grnn ortaya ktn gsterir. insan
kendini tanmaya ve evresini incelemeye balar. Ortaa
lerinin fonunu tekil eden altn yaldzl arkaplan ortadan kal-
kar. Ikiboyutlu Ortaa resminin karsna, insan hacimli olarak
(1) Felsefede realizm yani gerekilik, bilindnda bir gerek oldu~unu kabul eder.
Insan tanma felsefesinde ise realizm, tannan kiiden bamsz bir d dnyann
olduunun kabul anlamna gelir.
(2) Nominalizm, bir felsefi gr olup, buna gre genel kavramlar srf isimlerden
ibarettir ve hibir anlam yoktur.
RNESANS 1349
ifade eden bir anlay ortaya kar. 1450 yllarnda Domenico
Ve~e~~a.no'nun .bir _res~inde, insan ve evre gzlemine nem
verldg ve optk br gozlemin sanatnn amac olduu anla
lr. Bu yen anlay her ne kadar resimde tam bir yansma gster-
miyorsa da, Ortaan yan yana ve yzeysel anlatmna oranla
derinli~i~e ~ir perspektif ister. Bu hususlar, sanatnn artk gele~
neksel tbar reetelere deil, optik gzlemlerine bal olduu
nu kantlar. Bu optik gzlemler, Ortaa'da akla bile gelmemi
tr vebu nedenle de yoktur. Ortaa'da unsurlar juxtapose deni-
len_ br ~an ya~.a .~ralam~dan_ ibarettir. Bu nedenledir ki, Ortaa
resmlernde butun arkak resmierde olduu gibi, figrler derinli-
ine st ste getirilmez. Oysa Yenia'da derinliine bir anlatm
R. 784: Tintoretto (7 518-1516). Suzan
sz konusu olduundan superpose denilen st ste bir biimle- Banyo da (1560). Ayrmtt.
menin olduunu grrz. Esasen perspektif olarak tek noktadan
artk gr, bunu gerekli klmtr. Bu yan yana ya da st ste resmet-
me, Bat ile Dou sanatlarn birbirlerinden ayran zellikler olarak
B~tdla'.ca kabul edilmitir. Hi kukusuz bu, tamamen yanl bir
gorutur ve yalnz Avrupa'daki Ortaa anlayna bal bir husus-
tan ileri gelmektedir.
. Ite ~at~ Rnesans'tan itibaren bu oylumlu mekana ynelmi
tr. Dogu se geneliki e ikiboyutlulukta kalmtr. Ancak Asya' da
bunun dna kan in, japon ve Hindistan resim sanatlar var-
dr.
Bu doasalla yneli, doann gzlemine gidi, kutsal olu-
~. t~~ zt_ ~ir res,i~ anl~y ~~ay~ karmtr. Bylece Hristiyan
goruu, blmsel or deymle the1sme", yerini upanteism"e brak
maktadr. Fflozoflar bu deimeyi daha sonra bilinli olarak anla-
mlardr. O rnein Spinoza' dan (1632-1677) itibaren bu gr
daha y anlalr. unku Domenco Veneziano, optik olarak bu
d~nyann resmini yapmasna ramen, kiliseyle ilgili bir resim yap-
tgn sanyordu. Demek ki gzlernde olan deime, artk bu dn- R. 785: Giotto (1266-1337). Arena
adlt freskten bir para. judas 'm Busesi.
yay objektifi altna almt ve kilisenin kavrarnlara bal tasvir ek
Padua (7 303-1305).
lni terk etmiti.
..K~v~~ml~rn ~ant__ki tasarmlarnn tasviri yerine, doann optik
gorunu gozlemne o nem veri, insan ve manzarann resmedilme-
sini salamt. Bu gzlem, kendine zg estetii de birlikte getiri-
yordu. Manzarann nem kazanmasnn esas nedeni, gene dinde
bulunmaktadr. Buna gre, insan ruhu da tanrsal olarak kabul edil-
mekte, doann eytanlarla dolu olduu, ve Tanrnn iyiletirme
plannda, doann istisna olarak tutulduu kabul edilmekteydi. Bu
ne~e~le do...an~ aslnda bir sanat objesi olmamas gerekirdi. Fakat
resim- Hrstyanlgn br eytandan arnma yerine, bir sevgi dini olmaya
balamas, Tanrnn yaratt eylerden biri olan doaya da geni
b~ sevgyle baklmasna sebep oluyordu. Tanry, geneonun yarat-
t?~nda gdrme fikri, eer izlenecek olursa, Hristiyanln doa sev-
gsnde saptanm olur. Bu nedenlerle Bat'da zellikle kilise men-
supl.ar. arasnda, doayla ilgili iirler ve ak arklarnn yazld
n~.goruyoruz. Ornein Hristiyan evliyalanndan Assisili Franciscus
gune ritmini ve krlar iir trnde anlatmtr. ' R. 186: Giotto. Evliya Franz'm Bandi
Kifisesi'nde Grnmesi. Floransa.
3501 DNYA SANAT TARiHi
R. 787: jan van Eyck, jodocus'un
Portresi 1430.
R. 788: Botticel/i. Palfas ve Santor.
Uffizi, Floransa.
Doann deerlendirilmesi ve resim konusu olmasna yardm
eden dnyevi etkenler de vard. Bu da, doada Tanrya yakn
olma dncesiydi. Ortaa'da kentler bymeye balamt.
Ve krlar yani doa, insan eseri olan kentlerin karsnda bir Tanr
eseri olarak grlmeye balanmt. Esasen kentlerin bymesi,
manzaraya kar bir zlemi de kendiliinden douruyordu. Bu
duyguyu ilk dile getirenler, !talyan airlerinden Dan te ve Petrarca
oldular. Bylece Dante'nin iirleriyle, doadaki n, ormanlar-
daki derinliin, frtnal denizierin edebiyata girdiini gryoruz.
Petrarca'nn da dalara ktn ve geni bir manzara temaas
nn iirini kaleme aldn gzlemliyoruz.
Grlyor ki, Yenia doann iirini kefetmiti. Hatta
ca 'nn kent hayatndan nefret ettiini de biliyoruz. Leonarda
Monte Rosa dana karak kar snrn aan ilk Yenia saratcc
s oluyordu. Hi kukusuz Leonarda ile Dante ve Petrarca
daki zaman fark yznden airlerin doay ressamlardan
kefettii anlalyor. nk Dante zamannn ressarn,rndan
olan Giotto, ancak resimde mekan biimlerdirilmesiyle lal<ni''
yordu. Siena Okulu'ndan Simone Martini de, ancak geleneksel
doa grntleriyle, 1328 tarihinde yapt bir eserinin arka pla-
nn dzenlemiti. Ambrogio Larenzetti de, Simone Martini'den
az sonra Tascana'nn tepelerinden, aklda kalan bir grnty res---
mediyordu. ilk kez 1400 tarihlerinden sonra Burgundlu LoJra
kardeler, peyzajda insan ele alyorlar ve manzarada derinliine
bir perspektif iinde gsteriyorlard. Ayrca )an van Eyck da
sonsuzluuna uzanan frtnal bir denizin atmosferini yarstyor v<
bununla ilgili gzlemlerini saptyordu.
Dikkat edilirse resimde konu yenileniyor ve Gotik dnemin
resminden kalan altn yaldz da ortadan kalkyordu. Bununla
likte XV. yzyln bandan itibaren geleneksel gzlem bi<:irrleri'
nin devam ettii, ancak doann hem makrokozmozunun
de mikrokozmozunun nem kazand gzleniyordu. Bu
anlaynn tasvirinde doa paralarnn sentez biimi, daha
tkl biimlendirilme nitelikleri \ayordu. yle ki, bir kaya
snn biimiendirilmesi bir manzara anlamna geliyordu.
1500 tarihinden itibaren manzara, resme yeni giren kii
karsnda sahneden ekiliyordu.
Fakat Kuzey' de 1530 tarihlerinden itibaren Alman Altdorfer i
Hcllandal Patinir manzaray esas konu olarak resimlerneye
ladlar. ltalya'da ise manzara, ilk kez 1550 tarihinde VeedlikiL
Andrea Chiavone tarafndan yaplyordu. XVII. yzylda ltalya
Fransa'da manzara resminin klasik fakat ayn zamanda pek
bir atmosfere brndn, bylece bir insann tutumu)da e
havay yansttn, buna karlk Hollanda' da, ak havann tam
gzlemini ve yansmasn greceiz.
Doann tasvirine paralel olarak, XV.yzyln bandan
insann kii zelliklerinin ele alnd grlyor. Bu kii c,zelllikle
rinin gzlemlenmeye balamasyla, portre sanatnn da '"tned
belirecei anlalabiliyor. Demek ki, nce insan vcudu
RNESAN~ 1351
altna alnyor; ve sonra anatemi biliminin, sanatlarn gzlem-
leriyle balad grlyor. Bu dnemde, oklarla vcutlar delik
deik edilen Hristiyan evliyalaryla ilgili resimlerin ele alnmas
ve sanatlarca sevilen bir konu olmas, bunlarn putperestlikten
bu yana ilk kez plak resim yapabilme olanan vermesi yzn-
dendi. 1470 tarihinde Antonio Pal/aiuo/o'nun insan cesedi ze-
rinde anatomi almas yapan ilk ressam olarak ortaya kt
n gryoruz. Bu ressam anatemi incelemeleri sonucu, on plak
adamn dvmeterini canlandran bir tablo yapmtr. Bu eser-
deki adale gzlemi, Antik dnemden bu yana ilk kez grlmek-
teydi.
Akhava resmi ve anatemi yannda, Yenia'da nem kaza-
nan bir dier zellik, insan fizyonomisinin tablo yzeyinde belir-
mesi idi. Ortaa'da yaplan resimlerde bir portre resmi grl-
memiti. Esasen Ortaa'da resmin objektifi kii zerinde deil
di. Kii yok, kutsal kimselerin sembolleri vard. Ve bu resimlerde-
kilerle, tasvir edilm~k istenen kiilerin fizik grnleri arasnda
hibir iliki yoktu. Ornein Ortaa'da lsa'nn tasviri, Yenian
30 yalarnda ideal bir tipi idi. Kral ve saray adamlar da, gene
kiilikten yoksun, Tanry arayan birer insan oluyorlard. Kii port-
resinde kiisel zelliklere ynelme, bal bana bir sorundu ve
sanatnn da kiiyle ilgilenebilmesi iin, gerekli zgrl kazan- R. 789: Benvenuto Ceflini. Zalim.
mas gerekliydi. Dikkat edilirse, Ortaa dogmalarnn gelenekle-
rinden, sanatnn yava yava kurtulduu anlalmaktadr. Daha
Gotik dnemde, kilise heykellerinde, doa gzlemine daya-
nan kiisel zellikli portrelerin yapld grlmt. Ancak kii-
sel zellikli portre, ilk olarak !talya' da Simone Martini ile Paris'teki
saray sanatnda grlyor. Bugn halen elde bulunan en eski
portre, 1 350-1366 yllar arasnda Fransz kral olan jean le Bon'u
gsteren bir resimdir.
Benozzo Gozzoli ve Batticelli "Krallarm Secdesi" adl resimlerin-
de Medici1eri resmetmeye almlardr. Ghirlandaio, Roma'daki
Sixtine Kilisesi'nde Floransa kolonisinin 23 yesinin portreleri-
ni yapmak zere grevlendirilmiti. Floransa'daki Campanile adl
yapda yonttuu peygamberler kendi anda yaayan nllerin
ehrelerini yanstmaktayd. Fransa'da ressam jean Fouquet, bir
tarihinin anlattna gre Anversli Madonna diye bilinen eserin-
de, Madonna iin kral ailesinden Ange Sore/'in tipini biimlendir-
miti. Grlyor ki, ressamlar farknda olmadan kutsal din kiileri
ni dnyeviletirmeye balamlard.
Portre gibi lden alnan mask yapm da, Antikite sonras
Avrupa'dan uzaklamt. lik kez Fransa Kral VI. Charles'n l-
mnde (1422), yz kalb alnm ve cenaze merasiminde tabu-
tun zerine konmutu. l tasvirinin tabut zerinde tanmas
~~~eskidir. Ancak Antikite'den uzun bir zaman sonra, Avrupa'da
olu mask kiinin ehresini yanstmas bakmndan tekrar nemli
oluyor ve portre sanatnn geliiminde etkisi grlyordu. Burada
aslnda kiinin biimsel dnyevi halinin elde kalmas istendii ak
a anlalmaktadr.
3521 DNYA SANAT TARiHi
RNESANS/353
Bu maskelere paralel olarak bsller de grlyordu. rnein deimeler vard. Bu da, orta tabakann, yani burjuva tabakas~
Viyanal Peter Parler tarafndan ilk bsller yaplyordu. jan van nn, asil tabaka yannda kendini kabul ettirmesi ve zenginleme~
Eyck, portre olarak nce krallarn, 1425'ten sonra da burjuva sidir. Hatta ynetim de kilise ve asillerin yannda burjuva tabaka~
kiilerinin resimlerini yapmay~ balyordu. Bu burjuva portre leri, snn eline gemeye balamt. Daha XIV. yzyldan itibaren poli-
gittike kutsal kiilerin itibari resimlerinden ayrlyor ve ilgi gr- tika da burjuva snfnn menfaatlerine gre ayarlanmaya bala~
meye balyordu. Bu tr portrelerin ltalya'da Kuzey Avrupa'ya mt. Ve politika, kiliseye gre deil, gereklie, bteye ve tica-
oranla 1450 yllarna doru balad grlyor. Hollanda'daki ri ilikilere gre ayarlanyordu. Burjuvazi, kendi i hayatnda hesa-
tuval zerine yalboya sanatn ltalya'ya ilk getiren !talyan res- ba dayanarak gelimi ve bymt. Yani artk burjuvazi, tica-
sam Antonelle da Messina'dr. Ve bu ressamla birlikte asil ve ri hayatta gelimeyi kiliseden beklemiyordu. Bu nedenle sanatn,
ynetici nemli kiilerin resimlerinin duvara aslmas gelenei baka bir dnyayla ilgili deil, yaanlan dnyayla ilgili olmas iste-
balyordu. niyordu. Bylece kii iradesinin grnd bireyci bir anlay, dik-
Gelenek ve miras olarak, gemiten kalan resim anlayndan kati ekmeye balamt.
doaya, yani gzlemlerimize bal olan biime gidiin, eitli Burjuva ya da kentsayi u, ehirlerde yaayan ve ehrin imtiyazla-
nedenleri vardr. Bir kere kolektivist bir dnya grnden, kiisel rndan yararlanan kiidir. Burjuva snf yani burjuvazi, Yenia'da
bir dnya grne doru gidi, ak olarak ortaya kmaktadr. dnsel geliimin en nemli yaratcs olmutur. Yenian
Bu kolektif gr, devlet, kilise ve !onca tekilatlarnca ortak ola- bykleri arasnda olan Leonarda, Raphael, Voltaire, Goethe, R. 792: jean Dominique lngres. Portre.
R. 790: Raphae/. Bakire Meryem'in XIX. yzytl. Fransz klasisizminin efi
rak kabul edilmekteydi. Idare ve kilise, ayn inanc phe gtr- Beethoven vb. birer burjuva idiler. Burjuvazinin kilise ve asiller-
Evleni. M1ano (1504). olan sanatt, Raphael'i rnek afmtt.
mez bir tek inan olarak paylayorlard. Halbuki Yenia, bu tek le atmaya balamas ise daha Yksek Ortaa'da grlyordu.
dini inan btnnde kimi atlamalar meydana getirmiti. Ve bu Bylece soylularn tarma dayal zenginlii karsna, mal retimi-
inan btnnn ierdii fikirler, artk incelenmeye balanmt. ne dayal burjuvazi zenginlii kyordu.
Roman kilisesinde inanlar, halka tartlmaz bir biimde payla 1265'te ilk kez Ingiltere'de bir burjuva parlamentoya giriyor-
lyordu. Bunun kant da udur: Roman kilisesinde kilise yapsnda du. 1295'te ise bu hak btn burjuvalara tannd. Gene bu sra
ki silmeler olsun, dier yap paralar olsun, hep altar istikametine larda Kln ve Strasbourg katedrallerinin yapmn burjuva taba-
yneldii halde, Gotik'te btn isiikameller yukarya, yani Tanrya kas, kardinaiierin elinden alm ve inaatlar kendi hesaplarna
doru ynelmiti. Esasen biz Hristiyanlkta ilk mistik dncele yrtmeye balamlard. Bylece XIV. yzyldan sonra burjuva-
ri de Gotik dnemde gryoruz. Bu anlay, insan bu dikeylie zi idareyi ele almaya balam ve serbest ticarelle kapitalizmin
paralel olarak Tanr'ya balyordu. Bylece, XIV. ve XV. yzylda, ilk belirtileri grlmt. Bu kapitalizm, Yukar ltalya'da ticare-
yukar doru uzanan silmeli ayaklar arasnda kiilere ait altariarn te, Hollanda'da ise dokuma imalatna dayanyordu. Bylece bu
da doduu grlmekteydi. Luther1n biryazs da "H"istiyan insa- iki lke, hem ekonomi, hem de sanat alannda nde gelen lke-
mn hrriyeti" adn tamaktayd. ler oldular.
Dikkat edilirse, Gotikteki mistik dnce, kilise dnda yeni bir Yeni sanatalannda sanat ya verilen ilk devler bu burjuva taba-
anlay olarak karmza kmaktadr. Orta ve Kuzey Avrupa'da
R. 193: Xffl. yzy/m sonundan itiba-
kasndan gelmeye balamt. rnein Hollanda'da mesen1erin ren, bu byk katedra/ferin inastm
kiinin Ortaa dncesinden ayrld grlmektedir. Bunun hep bu burjuvalardan olduu grlmekteydi. Fransa'da ise yne- burjuva tabakas zerine almaya ba
yannda ltalya'daki ilk dnrler, Islam dnyasnn Yunancadan tim, henz derebeyleryle prensierin elindeydi. Sipariler de bunlar !Jyordu.
evirdii antik eserleri ve putperest dnyann yeni bir dnya tarafndan sanatlara veriliyordu. Ancak bu lkede bile, Ortaa
gr olduunu anlamaya balamlard. Bylece antik klt- artk son demlerini yayordu. ltalya'da Ortaa'dan Yeniaa
rn Bat'da tannmasnda Islam dnyas belirgin bir rol oynam~ gei dneminde tiranlar hkm sryordu. Fakat bu tiranlar,
t. Bunlar Burckhardt'n dedii gibi "Dnyamn ve insann kefi"ni sanatlar, airler ve bilim adamlaryla yarattklar kltrel ortam-
salyordu. Bylece grnen dnya, grnmeyen dnyann yeri- la, kendi meruluklarn bir sre daha devam ettirdiler. Bunlardan
R. 791: Raphael. Atina Okulu. Vatikan
(1509-1511).
ni alyordu. Ve tasvir, sanatn konusu oluyordu. Tasawur, yani ~ilano' da Sforza, Mantua' da Gonzaga, Ferrara' da Este, hep asil
spritalizm yerine, gzlem ve doasyla, deac optik grn sulalelerdendiler. Bunlarn en nls olan Floransa'daki Medici
ortaya kyordu. Ve an eserinde nesneler, doadan renil~ kendi durumunu zenginliine ve bankaclna borluydu. Bu ail~ R. 794: Michelangelo. Vatikan'daki
meye balyordu. b_ireyleri kentin idaresini ele alm, akademiler kurmu; gene bu Sixtine Kilisesi'nin tavam. Bu eser iler-
de Barok Avrupa resmine tavan figrle-
Hi kukusuz Yenian konusunu ortaya karan ve gzlem aleden X. Leo (1513-1521) ile VII. Clemens (1523-1534) papa rini getirecektir.
nedenlerini oluturan daha birok neden vardr. Ancak burada olmulard.
temel gr olarak her dnya grnn belli bir doyma nokta- talya'daki ynetici aristokrasi ve !talyan kentleri, sanatlara
sna vanldktan sonra yerini, oluan baka bir gre braktn byk nem vermiler ve onlara sosyal bir mevki temin etmi
hatrlamakta yarar vardr. lerdi. Bu durum Orta Avrupa'da yoktu. nk sanatlar henz
Bu dnsel geliim yannda, bir de toplumsal yapda grlen esnaf loncasna balydlar. Drer, Venedik'ten Nrnberg'e yazd
DST 23
 RNESANS 1 355
3541 DNYA SANAT TARiHi

mektupta, kendisinin orada bey gibi yaadn anlatyor, oysa terin uyanmas kolaylamt. Dolaysyla sanat olsun, bilim olsun,
memleketinde sradan bir insan durumunda kaldndan, yak yaygnlk kazanyordu.
narak sz ediyordu. \talya' da Ghiberti, daha o zamanlar sanat zellikle aa bask sanat Orta Avrupa'dan dier lkelere yayl
biyografilerini topluyordu. ma olana bulmutu. Fransa'da Lyon kenti, bu bask resimleriy-
Yenia dneminde kiisel grlerin, bu portre sanatyla le n yapmt. Ingiltere'de de 423 ylndan sonra bask alma
ayn sralarda ortaya ktn ak olarak saptyoruz. Bu, ege- lar yaylmt.
men bir kiiliin ortaya karlmas abasdr ve ok ynl bir Bakr-oyma bask zerine ilk sanatsal almalar ele alan ressam
renimle gelimeye balamtr. Bu sralarda yazlm olan Martin Schongauerolmutur.ltalyan jacopo de Barbari de mitolojik
biyografiler incelendiinde, Yenia talya'sndaki bir tccarn konular ilk kez bask-resim haline getiren sanat olmutu.
Yunanca ve Latince konutuunu, kzn hmanist bir grle Ayrca bir dier nemli nokta, sanatn din konular dna k R. 797: Niceoto Pisano. kutsal kra-
yetitirdiini gryoruz. rnein, Rnesans'n' ilk mimarlarn , estetik deerlerin birinci plana alnmas idi. Demek ki, gzellik ln secde etmesi. Pisa Baptisteriumu
dan Leon Battista Alberti'nin ( 404- 472) spor alanndaki baa duygusu ayr bir kavram, bir dnya gr olarak kilise deerleri (7260).
rlaryla evresini akna dndrdn, geni bilgili bir hukuk- dnda nem kazanyordu. Leonarda, resim hakkndaki nl kita-
u ve fiziki olarak altn ve ayrca air olduunu gryoruz. bnda unlar yazyor: "Kim bilgisiz kitle iin resim yapworsa, onun
Onun bu ok ynll, bir deha dzeyindeki Leonarda'da da resimlerinde az hareket, rlyef ve rakursi bulunur" diyordu. Demek
grlmektedir. ki Leonarda, kltrl ve estetik ynde eitim grm kimseler
Genel olarak sanat eserinin sosyolojisinden sz etmek mm- nezdinde kabul edilmeye deer veriyordu. Bylece sanat konu-
kndr. rnein Ortaan btn eserleri, mterek ibadet iin- yu, artistik muhtevadan aynyar ve neye nem verdiini belli edi-
R. 795: Peter Paul Ruben s. Son Hkm. yordu. Michelangelo 504 ylnda Leonarda'nun nl "Svari/erin
Mnih (1620). Sanatmm eserine
di. Altar tasvirleri, yaplarn cephelerindeki heykeller, vitraylar ve
Michelangelo'nun abartlf1 figrleri et- dini n btn eserleri hep kiliseyle ilgiliydi. Sava1" adl eserinin karsna, bir dier sava resmi yapma sipa-
kili olacaktr. Oysa Yenia'da sanat eseri kendi kiiliini kazanyor ve kilise- riini almt. Fakat resim, bir sava sahnesi yerine bir ksm aske-
den yakas n kurtaryordu. Ve Yenian sonunda ''!'art pour rart" rin ykandklar srada alarma geiriliini yanstyordu. Aslnda res-
dncesi ortaya kacakt. sam, bir sava resmi yapmak deil, yalnz plak erkek figrlerinin
Yenia'da bunun yannda tuva i, yani bez zerine yaplan resim resmi iin bir bahane aryordu. Bu tablonun n \talya' da dalga
de kefediliyordu. jan van Eyck'n ilk boyad banyo odalar, hep dalga yayld srada, bunun sava konusu olup olmad hususu
tuva! zeri neydi. \talya' da da Giorgione ( 478- s O) serbest ola- kimsenin aklna gelmiyordu.
rak tuva! zerine resim yapyordu. Ayrca evinde dkkan ayor Burada nemli olan nokta udur: Sanat dine hizmet ettii sra
ve yapt resimleri mterisine sunuyordu. Yani kilise dnda larda herkes srf dini anlatt iin resimle ilgileniyordu. Bylece
kendisine mteri aryordu. Buna paralel olarak Quentin Massys en cahilinden en kltrlsne kadar herkes, sanatla dolaysz ya
Anvers'de, Lucas van Leiden Hollanda'da gnlk hayat yanstan da dolyl olarak ilgilenmi oluyordu. Ancak sanat dinle ilikisi
resimler yapyorlard. Konular da bylece kilise ibadetinin gerek- ni kesince, bu kez din nedeniyle sanatta ilgilenen sradan insa-
R. 796: Giovanni Pisano. Pistoja'da St. tirdii resimler dna kyordu. Tuva! resmine dnyevi konula- nn, bu ilikisi de kopmu oluyordu. Bu nedenle artk sanatsal
Andrea kilisesinde (7 298-1307 ). Daha rn gemesi, gelimesi ve orta tabakadan halk kesiminin evlerini problemierin anlalmas iin, sanat alannda kltrl insanlarn
Gotik'te doa gzleminin ne denli op- resimlerle sslemeye balamas, Hollanda'da XVII. yzylda yay- olmas gerekiyordu. Dolaysyla sanat artk dar bir zmreye hitap
tik grntye balandi aik olarak
gnlar. XIX. yzylda ise btn Avrupa bu dnyevi resimleri satn etmeye balyor ve sanat evresinde speklatif bir durum yara-
grlmektedir.
almaya balar. tlm oluyordu. Yani ancak eitim grm ve zevk sahibi olan-
Tuva! zerine yaplan resimler, konu bakmndan hrriyetleri- lar renk ve formdan hazzetrnek durumundaydlar. Ksacas kl-
ni kazandktan sonra, boya resimlerin n hazrlklar olan desen trsz insan yalnz konuyla ilgilenmektedir. Bu nedenle sanat ese-
R. 798: Giovanni Pisano. kraln sec-
ve kompozisyon taslaklar da bizzat deer grmeye ve mstakil ri, Yenia'da dar bir zmreye, yani ancak burjuvaziye hitap edi- desi. Pisa Kilisesi (7 301-1311 ).
resimler gibi koleksiyonlarda yer almaya balar. Aa bask, bakr yor ve esas geni halk kitlesi, sanat eserlerinden uzaklatrlm
zerine oyma-bask resimler XV. yzyldan itibaren aranmaya ba oluyordu. Dolaysyla ilk kez sanat eseri toplumdan koparlyor
lad. nce oyun kartlarnn yaplmasnda ie yarayan bu teknik du. Bu durum Bat sanatnda ok nemli bir dnem olarak kabul
gittike nem kazanm, sonunda ev altariar iin ucuz resimle- edilir. nk halkn sanattan kopmas olaynn XX. yzylda oldu-
rin yaplmasnda kullanlmt. Bylece bask resim, minyatr res- unu iddia edenlerin bu kanlarnda yanldklar bylece anlal
minin yerini alyordu. Ayrca tuval resminin gittike yaylmas ve m olmaktadr. Gene Yenia'la birlikte, sanat eseri uzmanl da
gravrn ucuz resim salamas, eski duvar resimleriyle cam boya- ortaya kyordu. Ayrca hmanist eitim alanlar okumaktan yok-
ma vitraylarnn ortadan kalkmasna neden olmutu. Bu olanaklar sun kalanlardan tamamen ayrlm oluyordu.
yannda, kitap bask sanatnn da gelimesi, bilim almalarnn Buraya kadar olan aklamada, yalnz Ortaa'dan Yeniaa
geni halk kitlelerine yaylmasn salyordu. Bu nedenle de kitle- gei faktrleri sraland. Buna bir de Antikile'nin yeniden dou-
356 1DNYA SANAT TARiHi
u ekleniyordu ki, biz buna yanl olarak Rnesans diyoruz: Eer
Antikite bir Rnesans getirseydi, XIX. yzyldak Klasszm onem-
li bir deer tard. Bilindii gibi 1500 tarihlerinde Laokoon gru-
bu Herkl ile Be/vedere Torsosu topraktan karlmt. XIX. yz-
ylda ise yalnz Roma civarndaki kazlarda 60 000 .kadar heykel
ele gemiti.''' Dolaysyla bu kadar heykeln XIX. yuzylda da br
Rnesans yaratmas grekirdi. Bunun yannda ayrca Rnesans'ta
karlan eserler klasik sluplu deil, barak zellikli Helenistik eser-
lerdi. Bu durum bile bu heykellerin Avrupa'da klasik sluplu eser-
leri ortaya kartmayacana nemli bir kant olmaktadr .. \te bu
ilgi ekici durum, Antikite'nin klasik bir Rnesans esern ortaya
karmayacan ak olarak gstermektedir.
Bu nedenlerle aslnda Antika, Rnesans'ta bilinmeyen
deerler olarak devam ediyordu. Herkes Antik dnem .eserinin
ne olduunu bilmeden kopya yapyordu. 1800-1825 tarhlernn
Klasisizmi ise, Antikite srlarnn yeniden ele geirilmesiyle sk sk~
ya ilikiliydi. Rnesans sralarnda Orta Avrupa' da, \talyan sanat-
larn sanatn srlarn Antik eserlerden rendiklerine dair sar~
slmaz bir kan vard. Bu yzden Antik gzellie ait srrn kanun
R. 799: AmbrogioLorenzetti. Madonna. olduuna sanatlar inanyorlard. rnein Drer, Nrnberg'e
Siena (1330). gelip yerlemi olan \talyan sanats joeapo de Barbari'yi (1450-
1515) bu srlar renmek iin sktryordu. \talya' da k sanat
tarihi yazar Floransal Giorgio Vasari (1511-1574) "rinascita"nn
(yeniden dou) "Maniera antica"nn (antik tarz) ye~den lya
syla olduunu yazyordu. Bunun yannda Perre Bay/e Octonare
historique et Critique" adl eserinde Rnesans ve Yenia 1453'te
Trklerin lstanbul'u almalaryla buradaki Yunanllarn ltal-
ya'ya glerine balyordu. ]. Michelet de Rnesans'n ol~u
nu Yerkre'nin kefine ve insann kendini kefetme geregne
balyordu. jacob Burckhardt'n (1818-1897) da 1869'ta yaz-
d "Rnesans kltr" (Cultur de Renaissance) adl esennde
Rnesans'n balamas gene ]. Miche/et'nin fikirlerine balanyor
du. Ayrca kitapta buna, Yunan klasiklerinin ltalyancaya evrilme-
sinin de etki yapt gr katlyordu. L. Courajod "Les veritab-
R. 800: Umburg Kardeler takvim re- le origines de fa Renaissance 11 adl kitabnda Rnesans'n nemli
simferinden. Chantilfy, Musee Cond sebeplerini, Antik dnyann kefine deil, Gotik'ten natralizma-
(1416).
ya geie balamaktadr. . .. ..
Bu fikirler aslnda salam kabul edilmemektedr. unku, Gotk,
Orta Avrupa sanat idi ve ltalya'y etkilememiti. Kald ki, \talya' da
gerek Rnesans ncesinde, gerekse Rnesans'ta natralizma
grlmyor.
yle ise burada gerek nedir? Rnesans'n olumasna ,ne se~~?
olmutur? Endividalizm ve natralizm ilk nce Hollanda da goru-
lyordu. Genellikle sanat tarihileri insann kendi ~ki n kef~tme
sini Rnesans'n nemli nedeni olarak grmektedrler. Bz uslup~
lar~ deimelerinde, insann dnyay grme anlaynn etki yap- Bu yeni anlaya gre btn kurumlarn da deimesi gerekmi
tn kabul ediyoruz. Bu nedenle, insan aklnn geliimi ele alnn-
(1) bkz. H. Taine, Philosophie de /'art, s. 7, 13. bask. 1909.
RNESANS 1 357
ca, Rnesans'n, Antikite'nin yeniden canlandrlmas sz konu-
su olmadan da ortaya kacan kabul etmek gerekir. Wlfflin de
bu paralelde dnerek, \talyan sanatnn geliim rayna girmesi
yznden sonuca nasl olsa gideceini belirtiyor. Ksacas burada
insan aklnn ve fizik yapsnn kefi sz konusu idi. Daha doru bir
deyimle, Yunan Antikitesi'nin dou nedenleri, bu kez \talya' da
oluuyordu. Esasen bu aratrc ve aklc anlay dolaysyladr ki,
bu a Yenia oluyordu. Raphael, Leonarda ve Michelangelo,
dikkat edilirse insan anatomisinin optik grntsn veriyorlar-
d. Insan dima, karsnda duran eyin gereini yakalamak iin R. BO 1: Rogervan der Weyden. armih-
onun aratrlmasnn gerektiini anlyordu. tan lndirili. Madrid Escarial (7 440).
Orta Avrupa'da ise, Rnesans'a karlk dinde reformasyon
hareketi vard. Dikkat edilirse aslnda bu da insan aklnn uyany
la ilgili idi. Bu bakmdan Rnesans, oluan ve gelien insan aklnn
nemli bir sonucudur ve btn Hristiyan dnyasyla eski dn
ce sisteminin kyle ilgili bir sonutur. Bu nedenle yeni orta-
ya kmaya balayan bu grn getirecei bir sanat olacakt ve
ortaya kan da ite bu grle ilgili idi. Dolaysyla sanatn konu-
su da insan ve onun gereiydi. Btn bilimsel alanlarn oai
mas da dikkat edilirse hep bu grle ilgilidir.
Orta Avrupa'daki reformasyon hareketi ve Ingiltere'deki kalvi-
nizm, aslnda kilisenin bir eit restorasyonu anlamna geliyordu.
Calvin sanat tamamen reddediyordu. Luther ise, sanata kar son
derece ilgisizdi. Hatta "sanata sahip o/sak da, olmasak da bir, hatta
ona sahip olmasak ne kadar iyi olurdu" diyordu. Protestan lk, rne-
in mzik gibi optik olmayan sanatlara nem veriyordu. johann R. 802: Gotik heykef rneklerinden bi-
Sebastian Bach (1685-1750) bu anlayn en nemli kompozit- ri. Regensburg. Tebli sahnesinde Mer-
yem. 1300 ytlfan Gotik'te portre yok-
r oluyordu. tu.
Btn bu belirtilen nedenlerle, 1500 tarihlerinden bu yana
\talya' da klasik sluplu bir sanat belirmeye balyor ve kii gz-
lemine dayanyordu. Bylece insan aklnn yeni grne paralel
alarak gzlemle kefedilen yeni bir dnyann bulunmas sz konu-
su oluyor ve Bat ile Orta Avrupa'da bu anlayn kvlcmlar parl
damaya balyordu. Dikkat edilirse Orta ve Kuzey Avrupa' da Gotik
anlay bu yeni grle beraber ateini kaybetmiti. Dolaysyla bu
lkelerde de yeni anlay bir imlenme zeminine sahipti. Hatta
. Gotik sanatlar bile son zamanlarnda tamamen optik grnt-
nn saptanmasna dayanan resimler yapyorlard. Bu dnemin
Kuzey Avrupa sanatlar olan Schongauer, Memling ve Drer de
bu yeni anlay paralelinde alyorlard.
Sanat tarihileri 1350 ile 1500 yllar arasn, Prota-Rnesans
olarak adlandrrlar. 1500-1550 arasn Olgun Rnesans ve 1550-
1600 yllar arasn da Ge Rnesans olarak nitelerler. Bu son dne-
me maniyerist dnem de denir.
Yenia, insan bakn br dnyadan bu dnyaya evirmiti.
tL Biz bylece Rnesans'tan bu yana tm toplum hayatnn, ei
timin, askerliin, politikann ksacas hayattaki btn kurumlarn
yeni anlaya uygun olarak deitirilmeye baladna tank olu-
 RNESANS 1 359
3581 DNYA SANATTARiHi

R. 803: jan van Eyck. Akademie-Mu-
seum'daki Madonna resmini vakfeden
kiinin portresi. Bruges (1416).
yoruz. Ayrca mimarlktan mbleye dein her eyde biimler de mesen olmutu. Philipp gibi baka krallar da sonradan sanat des-
deiiyordu. teklediler. Bunlar, sanat eserinin dind grevini kabul ediyorlar,
Giotto ile !talya' da yeni hareketin baladna tank oluyoruz. sarayiarna ressam ve heykelci alyorlard. Grlyor ki, Yenia
Resimdeki yenilik hem ligrn resmedilmesinde, hem de ak anlay, kral sarayiarna ressam sokuyordu. rnein C/aus Sluter
hava resminin ele alnmasnda grlyor. Burada tek etken, optik (muhtemel olarak Hollandal) Philipp'in heykelcisi oluyor ve
gzlem oluyordu. Giotto'da optik bir figr ve heroik, yani kahra- eserlerini burada veriyordu. Efendisinin ta sslemeli mezaryla
manca bir tutum dikkati ekiyor. Bi. Floransah ressamdan son- "Musa emesi" adl alt keli, ligrl bir eme iin alm
ra !talya' da Siena kenti de, yeni harekette nc oluyor. Siena' da t. Heykelcinin 386 ylnda jean de Marvil/e1n yannda balad
lirik, ancak optik grntl doann sezilmesine nem veriliyor. bu eseri, Sluter'in yeeni 4 ylnda bitirmiti. Sluter'in ne-
Ancak Siena/1 Ambrogio Lorenzetti, Simone Martini gibi Gotik anla- mi, zellikle portre zellii tayan yzleri Fransz heykeline sok-
y tamamen terk etmemitir. Floransal Masaccio ile balayan masdr.
doa biimlerinin siyah beyaz kontrasl anlatmna, bu sanat Bu sralarda Limburg kardeler 1416'dan nce, Kont von Berry
ok sonra katld. Bu, Siena'nn kendi egemen grnden ile- iin resim yapyorlard. Limburg'lar, kutsal sahneleri Giotto'nun
ri geliyordu. Asl ad Stefano di Giovanni olan ll Sassetta ( 392- geleneinde, kent kaplarn Simone Martini'nin anlaynda,
1450), eserlerinde Siena slubunu en saf biimde gsteriyordu. sokak ve evleri ise bir Fransz kentinin zelliklerine gre yanstyor
XIV. ve XV. yzyllarda Siena'da birbirlerinden ok farkl slup- lard. Buradan da sanatlarn gelenek dnda zmlernek duru-
R. 805: Oonatello. Tebli. Sta. Croce.
lar grlr. rnein Ambrogio Larenzetti ile ll Sassetta ve Sana munda olduklar resim elerinin olduu anlalmaktadr. Bylece Floransa (1435).
di Pietri (406-148) arasnda nemli fark, bu son ikisinde kiilik sanatlarn !talya' dan aldklar emalarn, Franszlarn ihtiyalarn
zeliklerinin, ett suretiyle resme giriidir. Demek ki bu iki sanat- resmetmeye yeterli olmad ve eksik olan eyleri doa gzlemiy-
da, kii zelliklerini ett ediyordu. Bir dier zellik de, Gotik le Fransa'da halletmenin gerektii anlalmaktadr.
resmin zelliklerinden olan altn yaldizm, bu sanatlarn resim- Bu dnemde katedrallerde, aylarn tasviri, bir insann yapt
lerinden tamamen kaybolmasyd. Buna ramen, Siena resmin- eitli i ekilleriyle ifade ediliyordu. Ite Limburg kardeler sem-
deki oylum anlatm, bir minyatr niteliinden kurtulamamt. bolik insan figrleriyle, ilk kez doa gzlemine dayanarak ay kav-
ll Sassetta'nn eserlerinde, resim yzeyinde son derece hafif bir ramn anlatyorlard. Bu gerein gzlemini Hubert ve jan van
hareket ve kapal kompozisyon dikkati eker. Siena okulundan Eyck Kardeler'de de gryoruz. Bu iki ressam Hollanda resmi-

Sana di Pietri'de ise, figrlerin resim yzeyine ablon gibi yapk nin kurucular olarak grlr. nemli eserleri, birlikte yaptkla
bir hali vardr. Ancak elbise kvrmlaryla yz, para para, doa r St. Bavo Kilisesi'nin kanatl altardr ( 432). Tablonun konusu,

dan kesin bir ettle meydana getirilmilerdir. Indideki Apokalypse suresi'dir. Dinsiz halklardan meydana gel-
Siena okulunda altn yaldzn resimden uzaklamasyla, kompo- mi bir kalabalk bu resimde tasvir ediliyor. Tanr, Meryem ve
zisyonlarda dind konular ortaya kmaya balar. Bunlar, satc Yohannes, mzik yapan meleklerle Hawa ve A.dem'in arasnda
larla dolu sokaklar, atllar, dans eden kzlar gibi konulardr. oturmaktadr. Panonun alt tarafnda ise Hristiyan ordusu gidi-
Kuzey lkelerinde de bu !talyan zellikleri grlmeye balar. Bu yor. Soldaki kanatta atllar ve hakimler, sadakinde ise halk ve
etki, hem Fransa'daki Avignon zerinden, hem de bir Alman ken- haclarla hayat emesi; altarda da lsa'nn sembol k saan bir R. 806: Stefan Lochner. Meryem Gll
R. 804: Luca de/la Robbia. Meryem ve ti olan Bhme zerinden kuzeye yaylr. figr olarak resmedilmitir. Altarn kanatlar kapand zaman, ardak Aftmda. Kln, Walfraf-Richartz-
lsa (fayans). d yzde de altar yaptran n, altarda bulunanlarn nnde diz Museum (1440).
Bilindii gibi 309- 375 aras, Fransz krallarnn basksyla
Roma'daki papalar Avignon'da oturmaya zorlanmt. Bu papa- ker ekilde resmedildii grlyor. Fakat btn bu konuya
lar, ad geen Fransz kasabasnda byk bir ato-saray ina ettir- ramen, dnyevi ifadeler uhrevi ifadelerden daha inandrcdr.
diler. Ve yapnn sslenmesinde Fransz, !talyan ve Alman sanat Melekler de gkten inmi mahluklara deil, kilise konseri veren-
lar altlar. Bunlarn arasnda, 339'dan itibaren Simone Martini lere benzemektedir. A.dem ve Hawa ise birer plak vcut et-
de vard. Bu Avignon almas, sonradan Fransz saraylarnn dnden ibarettir. Yalnz Hawa, kiisel olmayan bir gzellik idea-
sslenmesinde nemli bir etki yapacakt (Burgund ve Paris'teki lini yanstmaktadr. Bu tabloda yalnz kiisel zenginlie ve gst~
Dijon saraylar gibi). Bu saraylardaki almalar sonunda, mimar- rie nem verildii grlyor. Ayrca, eserde manzarann da ke
lar, ta yontucular, heykekiler, ressamlar, vitrayclar ve kuyum~ fedildii anlalyor. Aalar ve kuleler yeni bir sevgiyi iaret edi-
culardan meydana gelen bir inaat ordusu domaya balyordu. yor. Bu esere Hubert van Eyck balam jan van Eyck bitirmitir.

Venedik, Floransa ve Limoge, zellikle kuyumcu ileriyle n yap
yorlard.
Fransa'da 328'den itibaren Valois hanedan yeleri kralla
gelmeye balad. Ancak bunlarn ou ruh hastasyd. Yalnz Cesur
Philipp salam bir aile kurmu ve sanat eserine nem veren bir
Van Eyck'n bir ada, onun iin "amzm ressamlar arasmda
bir prens" demektedir. jan van Eyck ayrca kimi minyatrler de
yapmtr. Iyi Philipp adl bir kontun ressam olmutur. jan van
Eyck'n yapt kendi karsnn portreleri onun dind resimleri-
nin en gzelidir. Bu iki sanat karde, Hcllandal ressamlar ara-
360 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 807: F/emalle Ustas diye tanman ve
aslad1 bilinmeyen bir ressamn "Gen
adam portresi".
R. 808: Masaccio. Gmrk Paras. F/o-
ransa (7427).
snda ilk byk portredler oldular. Kiisel bir yz anlatmn ilk
olarak onlar kefettiler. !talyan sanatlar iinde kiisel karakterle-
ri 0 sralarda hibir sanat onlar gibi yanstamamtr. Hollanda
resim sanatnda, kiisel zellikleri yanstma daha da geliecektir.
Ilk kar koca resmi, samimi bir dnyevi hayat iinde, gene bu
sanatlarca ele alnmtr.
XIV. yzyla dein btn Fransz krallar hep profilden gste-
rildiler. Bu gelenek, !talyan resim sanatnda da XV.yzyln orta-
larna dein bir gelenek olarak devam etti. Halbuki jan van Eyck
yarm yandan bir grn ilk kez portreye getiriyordu. Ayrca jan
van Eyck, karsyla kendini bir kompozisyonda ilk kez tasvir edi-
yordu. Bu kar koca resminde k-glgenin resme sokulduu da
grlyordu. Bu keif, Leonarda'dan nce yaplm olan bulu
tur. Ka noktas da resimde gayet ak olarak pencere ve yatak-
la elde edilmitir. Arka duvar zemini zerinde, ressam karsyla
grlmektedir.
jan van Eyck ayrca denizi de ilk anlatan sanatdr. Denizin son-
suzluunu, frtnal havasn Van Goyen ve Ruysdae/'den nce yap-
mtr. Ayrca Vermeer van De/tt ve Pieter de Hooch'dan nce, bir
ev iinin samirniyetini resim sanatna sokmutur. Evin dsel ses-
sizliini, dnyevi hayatn bir nans olarak gene bu sanat ke
fetmitir. Bu ressamn konular, dikkat edilirse !talyan ressamlarn
konularyla hi ilikili deildir. Onda hibir dramatik ifade yoktur.
Ksacas o, rasyonel olarak ina edilmi bir mekan ve figr ressa-
mdr. Bunun iin onda Antikite'den hibir iz ve yansma grl-
mez. jan van Eyck'n resmi Kuzey'de Yenian ilk resmidir. O,
gayet objektif olarak bilimsel bir sadakatle eyay incelemekte-
dir. Bu inceleyici gr ayrca bir dier Kuzeyli' de, Orer'de de
vardr.
Van Eyck'n bir dier zellii, yalboya resmini yetkinletirme
sidir. Yalboyay bulan o deildir. Vasari her ne kadar yalbo
ya resminin bulunmasn ona balyorsa da Fransa'da XIV. yz-
ylda baz yalboya almalarn olduu grlmektedir. Fakat o,
yalboya renge bir kllk, renk deerlerine dayanan bir uyum,
bir hayat scakl vermitir ki, ite bu onu byk sanatlar aras
na sokmutur.
Optik anlatrnn gerekletirilmesinde biz, bir sanat daha gr-
yoruz. Bu,. Toumai'de yetimi Ftemalle Ustas1 denen bir ressamdr.
Bu sanatnn Roger van der Weydenln retmeni Robert Campin
olduu sanlyor. Felemenk toprann bir sanats olan Flemalle
Ustas'nda Kuzey Avrupa gerekilii grlmyor. Bunun yann
da bir duygululuk gze arpyor. Aynen Rubens'teki gibi. Ancak
bu sanatda da bir ak hava resmi sevgisi vardr ve arka plany
la n plan birletirmeye almaktadr. Ancak bu balant o sra
larda tam olumamtr ve esasen Bruegel'de bile o sralarda yok-
tur. Yani arka planla n plan arasndaki orta-plan bu dnemde
henz grlmyor.
Hollanda ve Burgund, ltalya'dan nce optik gerei kefet
mitir. Ayrca bu yeni gzellii ltalya'ya duyurmaya balamtr.
RNESANS 1361
rnein Centile da Fabriano (1370-1428) "Kral/ann Secdesi" adl
eserinde yapt iekleri, Burgund minyatrlerinden esinlenmi
tir. Hatta Antikile'den beri ilk kez Kont von Berry'nin yaptrd
madalyonlar, sonradan Veronal Pisanel/o'nun (1397 /98-1450)
yapaca madalyanlara rnek olmutur.
Ancak ltalya, Yenian buluu olarak, perspektife uygun
mekan izme bilimini kefetmiti. Bu nedenle, bilimsel perspekti-
fin bulunuuna dein !talyan ressamlar, daima Giotto'nun mekan
anlay..na dnmlerdi. Giotto, o sralar ressarnlara k olmu
tur. Ornein kk formlara ya da sse den sanatlar, tek-
rar tekrar Giotto'nun o ak mekan anlatmna bavurmulardr.
Giotto'dan sonra paralanmam ilk mekan anlayna Masaccio
(1401-1428) varmt. Masaccio, Rnesans iin en nemli basa- R. 809: Fra Fifippo Lippi. Meryem ocuk
mak olmutur. Bylece, Olgun Rnesans'n mekan anlatm lsa'ya Taparken. Medici'nin evinde al-
na bu son basamaktan atlayarak varlmtr. Masaccio'dan son- tar resmi. Berlin, Kaiser-Friedrich-Muse-
ra Verrocchio ve Fra Filippo Lippi tekrar kk paralarn ifadesine um (7435).
gitmiler ve gelimeyi durdurmulardr. Son olarak Michelangelo,
Floransa'daki Sta. Maria del Carmine kilisesinde, Masaccio'nun
yapt treskieri rnek alarak almaya balamt. Michelangelo
gibi Raphae/ de, Masaccio'nun antsalln rnek almt. Hi ku
kusuz Michelangelo, XV.yzyln salad mekan ve lig r olanak-
larndan yararlanmtr.
Masaccio, 27 yllk ksa hayatnda, nce altn zeminli tuvaller
zerine ince ve zarif figrler yapmtr. Ancak ksa zamanda byk
gelime gstermi ve 1425'te Roma'da 5. Clemente'deki freskle-
riyle, byk bir gelime kaydetmitir. Bizans'taki kademeli, merdi-
ven biimi doa anlatmn tamamen terk etmi ve dalar yuvar-
laklatrmtr.
Ayrca Masaccio, figrlerinde serbest hareketin doal ifadesi-
ni de yakalamtr. Modaya uygun elbiselerin kvrmlar, ilk olarak
onun resimlerinde sevilmitir. Bylece !talyan resminde gereki
insan ve eya yannda, dnyevi mekann yakalanmas da grl-
mektedir. Oysa biz bu dneme kadar, oylumun sembolik ve figr-
lerin orantsz bir tasvirini gryoruz.
Gene bu dnemde "melek yzl" anlamna gelen "Angelico"
takma adl Fra Giovanni (1387-1455) vardr. Bu sanat Gotik R. 870: Lorenzo Ghiberti. Adem ve
anlay iinde mistik bir akmn temsilcisidir. 20 yanda iken Hawa'mn Yaratil. Floransa Baptis-
teriumu 'nun Cennet kapsmdaki ka-
bir Daminikan manastrna giren Angelico, 1435'ten sonra bartma/ardan biri.
Floransa'da 5. Marea manastrndaki hcrelerin ve manastrn
bahe revaklarnn duvarlarndaki resimleri yapmtr. 1447-1450
arasnda da, Vatikan'da Laurentius kilisesinin resimlerini boya-
mt. Angelico, perspektifle oylum derinliini, Taskana'nn da
lk manzarasn ve gneli, iekli doasn saptayarak, bunlarla
ruhsal, duygulu hali kaynatrmasn bildi. Onun en gzel eseri,
"Meryemfn Ta Giymesi" adl eseridir. Bu eserde balar, doadan
izilmi ve elbiselerin kvrmlar da doasal yapya uygun olarak
dzenlenmitir. Yzler, yumuak, itibari ve tasarmsal bir oylum
vererek yaplmtr. ndeki tek tek figrlerin arkasnda her ba
ayr ayr sralanmtr. Saf dinsel bir duygu kii yzlerinde oku-
3621 DNYA SANAT TARiHi
R. 811: Donatello. Condottiere Gatta-
me/ata. Padua'da S. Antonio nndeki
bronz amt (1446-1453).
R. 812: Desiderio da Settignano. Mari-
etta Strozzi'nin mermer bst. Berlin,
Kaiser-Friedrich-Museum (145 0).
nur. Sert bir anlatm, onun resimlerinin hibir yerinde yoktur.
Esasen bir papaz olan Angelico, kendi zayf ve ince mizacn bu
mistik havayla badatrmtr. Bu dini saf duygu, XIX.yzyln
romantik "Preraphaelite"lerine rnek olmu ve kendinden son-
ra gelen Raphael'in yumuak fakat salam inas iin bir hazr
lk olmutur.
Dikkat edilirse bu yzyl iinde, XIV. yzylda olduu gibi, biri
Gotiin, dieri Yenian oylum ve figr biimiendirmesi gr-
lr. Ite biri bu dnyaya, dieri br dnyaya ynelik resim biim-
Iernesine paralel olarak, heykelde de ayn duru:n sz konusudur.
Bu bakmdan Gotik miras, heykelci jacopo de/la Quercia (1374-
1438) ve Lorenza Ghiberti (1381-1455)'de de vardr. Ressam
Masaccio'nun temsil ettii anlay, heykelci Donate/lo'da da gr-
lr.
Heykelci Ghiberti'nin esas eseri, F/oransa Baptisteriumu'nun
bronz kaplardr. 1330-1336 aras, Andrea Pisano bu baptisteri-
umun gney kaplarn bronzdan yapmt. Ghiberti'nin ilk kap
s, insann hayatn canlandrr. 1425~ 1452 aras alt ikinci
kap ise dikdrtgen blmler iinde Tevrattan sahneleri gsterir.
Bu rlyef alan, bir oylum ve manzara gr9ntsne brnm~
tr. Birinci dikdrtgende melekler arasndaAdem hayata sakulur-
ken grlmektedir. Ayn resimde altta, Adem'in yaratl gste-
rilmektedir. plaklar ve manzara, ayrntsz fakat doa gzlemi-
ne dayanlarak modelden yaplmtr. Bir izgi ak, btn hepsin-
de kendini gsterir. izgiler ve hareketler sluplatrlm bir zara-
fet iindedir. Her figr ve unsur, bir uyum ve simetriye dayanm~
tr. Ayrca btn figrler, derine doru bir mekan perspektifin-
de grnd gibi klrler. Ghiberti'ye, muhteem gsterili
gzel hareketler, vcut oranlarndan daha ~nemli gr~n~tr.
Figrlerin boylar normalden ok uzundur. Adeta, Gotk uslupta-
ki uzatmalar ve (S) biimli hareketler, burada yer alm gibidir.
Demek ki sanat gerekten ok idea le, gzlemden ok itibari ola-
na ve bulua nem vermitir.
XV. yzyl ltalyan heykelinin en nemli yaratcs olan
Donatel/o (1386-1466), Ghiberti'nin rencisi olup ondan be
ya kkl. O, Ghiberti gibi rlyefte ve heykelde bir hat zara-
feti deil, gayet iyi alglanm, grlen karakteri yanstmak iste-
miti. F/oransa Domu'nun an kulesinde yer alan heykellerinw
de, Masaccio'nun yolunda gittii grlr. Heykellerin bala
r ada olan tannm kiilere aittir. Donatello, ilk dnemle-
rindeki heykellerinin niteliklerini, Ge Antikile'nin sarkolajlarn
dan ald. Bu dnyayla ilgili motifler onu Antikile'ye srklemi
tL Bu aray, dostu Brunelleschi ile Roma'ya gitmesine sebep
oldu. Baz hikayelerden anlaldna gre, bu iki sanat hara-
beler arasnda kaz yaparken, hazine aradklar phesini uyanw
drmlard. Halbuki, bu dncelerin aksine baka eyler bul-
mulard. Donatello Floransa'ya dndnde "Barge/lo Davidi"
adl heykelle Sta. Croce iin yapt "Tebli" adl eserini gerek-
letiriyordu. "Bargello Davidi" Antikile'den bu yana yaplm lk
RNESANS 1 363
plak heykeldi. Sta. Croce'deki "Tebli" adl eserinde, figrlerin
arkasnda grlen ift kanatl kap ve evresindeki ssler, tama-
men Antikite'den alnyordu. Bylece masklar, plasterler, bon-
cuk ve yumurta dizileri, dili sslemeler, rezetler ve i ekti bezek-
leri kullanyordu. Yine de eserin tamam gz nne alndn
da, Antikile'de byle bir eser grmek olanakl deildir. Byle bir
kompozisyon da gene yoktur. Bu bilinen toplanm unsurlara
ramen eserindeki hava ok deiiktir.
Yukarda sz edilen geziden dn te, bir atl heykelinden olu-
an ant yapt. Veredildi muzaffer bir kumandann heykeli olan
bu eser, sanatnn Padua'da yaad on yllk sre iin de ger-
ekletirilmiti. Bu tip heykellecin ilk rneklerinden Roma sana-
tnda bahsedilmiti. Bu atl heykellerinin ilk rnekleri, Marcus
Aurelius ve Dou Gollar Kral Theodorih'e aitti. Sonralar ise R. 87 ~.: Domenico Veneziano (?).
Kutsal U Kra/m lbadeti. Berlin, Kaiser-
Aachen'da Byk Karl'n kk bir atl heykeli yontulmutu. Friedrich-Museum (7 450).
Ancak bu motif Rnesans'ta, tekrar dnyevi heyket olarak ele al
nacakt.
Donatelio'nun yetitirdii Desiderio da Settignano (1428-1464)
ustasnn gereki ifadesini, sevimli ve zarif biimlerneyle dei
tirmiti. Vasa ri, Settignano'yu zarif ocuk heykellerinin ustas ola-
rak gryordu. Settignano'nun Floransal bir bankacnn kzna
ait heykeli, onun gzlemlerini nasl antsal bir motif haline getir-
diini gstermektedir. Bu 17 yandaki kzn, geni alnnda, duru-
unda, salarnn biiminde, gs ve elbiseyle kvrmlarnda hi-
bir abartma ve sluplatrmaya yer verilmemitir. Burada, ilk kez,
yaam sevincinin sanat eserine getii grlyor ve eser dinle ilgi-
li en ufak bir duygu telkin etmiyor.
Donateli o ve rencisi Settignano'dan sonra XV.yzylda btn
ltalya'da, Donatelio'nun gerei alglama anlay devam etmitir.
8u gerekilik ve hayata yakn olma duygusu, nemli bir zellik
olarak daha_ nce dindar olan ustalarn yannda alanlarda bile
grlmez. Ornein bir kei olan Fra Filippo Uppi (1408-1469)'de
retmeni Fra Angelice'dan hibir iz yoktur. Uppi'nin eserlerin-
de grlen kiilerde canavar irkinlii, olduu gibi yansr. Onun
Madonnalarnda bile aptal bir kasaba kznn tavr vardr. Lippi'nin
dnda Domenico Veneziano'da renki bir anlatm dikkati eker ve
Floransal ressamlar arasnda ilk renki olarak belirir. Soyadndan
dolay Venedikli olduu kabul edilmektedir. Veneziano'nun eser-
lerindeki atmosfer ve k, balca zellik olarak belirir. Ayrca kii
nn karakterini olduu gibi yakalamay o, kendine grev edinmi
tr. Des1denos ad verilen bst, Veneziano'nun daac ve natra-
list gcn yanstr.
Kendisine atfedilen iki ya da eser, Floransal gen kzlar gs-
termektedir. Profilden saptanm olan bu figrler, Desiderios bs-
tne benzerler ve gen kadnlarn ekici gzelliini yakalamak iin
yaplm gibidirler.
Demenice'nun rencisi Umbria'l Piero del/o Francesca'dr.
O, XV. yzyl ortasnn en dikkati eken sanatsdr. Rimini,
Ferrara ve Urbino prensleri adna eserler vermi ve Arezzo'da
3641 DNYA SANAT TARiHi
R. 814: Oomenico Veneziano. Portre.
Milano, Museo Poldi-Pezzoli (1440-
7450 aras).
R. 815: Hugo van der Goes. ocuk
lsa'ya Tapan obanlar. Floransa Uffizi
Mzesi (1473-1475).
S. Francesco Kilisesi'nin ha zerine yatrlm lsa'sn boyam
t. Soba Kralm1 Izleyen Kodm/ar'n Domenico'yla hi ilikisi olma-
d grlr. Geni yzeylerle ifade edilen figrler yalnz, onun
eserlerinde vardr. Onun son. derece ak renkli bir paleti vardr.
Renkleri beyazla kartrlm souk etkilidir. Yzlerde olsun, elbi-
selerde olsun sadelik dikkati eker. Figrlerin i ve d izgileri rit-
mik bir dotama iindedir. Son dneminde, yer yer fra leke-
lerine varan deiik bir biimierne gzlemler ir. Ik problemine
byk nem verdii de saptanr. Hatta "Konstantin'in Ryas"
adl eserinde, bir melek sanki k saan merkez haline gelmi
tir. Biz bu anlay ok sonra Rembrandt'da greceiz. Daha ilgi
ekici olan, modern sanatn onda kendi nclerinden birini bul-
masdr. Bunun nedeni, Quatrocento yani XV. yzyln ve a
mzn arkaik biimlerneye olan eilimidir. Ayrca her iki ada,
sanatta antsal form ifadesine nem verildiinden birok sanat-
FranceSca'y kendi anlaynn ncs saymtr. Bu sanatda
k varsa da, glge kontrast yoktur. Bu nedenle Francesca'nn
izgiye dayanan bir anlatma nem vermi olduu kabul edilir.
Bylece yzeyler belirgin olarak snrlandrlm olur. Bu nedenle
yzler maske gibi, kat ve vcuilar stun gibi bir aniatmda gr-
nrler. Dikey ve yatay bir dzen, kompozisyonlarn karakterize
eder. Ve figrlerinde, nceden bulunmu bir biimin tekrar edil-
dii grlr. Onun bykl, buna ramen byk formlar iin-
deki figrlerinin antsal biimlendirilmesinde gzlemlenebilmek-
tedir. Ve onun kiisel anlatm da esasen budur. Grlyor ki o,
bu antsal anlatmla bir eit soyutlamaya da gitmitir. Bu zel-
likleriyle biz Francesca'y, Jan van Eyck'tan ayrabiliyoruz. Onda
ayrnt yoktur. Bu nedenle Quatrocento ressamlan Piero della
Francesca'y izlememilerdir. Denilebilir ki, o , bu dnemde yal-
nz kalm bir sanatdr. Fakat edebi ynden, gelecekteki kuak
lar etkileyecekti.
Kuzey Avrupal jan van Eyck'n, XV. yzyln ilk kuandan nce
gzlem ynnden yeni bulular yaptna deinmitik. Ancak
o, ikinci kua da gene geride brakmt. unu da belirtmek
yerindedir ki, Kuzey'deki hibir sanat Donatello ve Piero del-
la Francesca'nn yolundan gitmemitir. nk bu !talyan sanat-
lar, antik deerleri bir lde olsun deerlendirebilmilerdir.
Kuzey'de ise gemile bu iliki olmadndan yalnz doa gz-
leminin unsurlarna bal !<alnmt. Bu nedenledir ki XV. yzyl
Prota-Rnesans, yalnz ltalya snrlar iinde kalmt. Kuzey'de ise
Ge Gotik XV. yzyl kapsyordu. Yalnz gzlem, Kuzey'de olsun
Gney'de olsun ortak inceleme yntemiydi. XV. yzyln ilk kua
yumuak, ikinci kua ise sert izgiye bal bir anlatma gitmi Juvaevlernde de grlr. lsa'nn Son Akam Yemei, Gney'de
li. Yani ligrn arkaik-blok anlatmna. Bu sert izgisel anlatm,
!talya' da Francesca, Almanya'da Konrad Witz ve Fransa'da da jean
Fauquet temsil ediyorlard.
Kuzey'de Jan van Eyck'tan ksa bir sre sonra, 1400 yln
da doan Roger van der Weyden 1464'te lnceye kadar yapt
almayla, btn Kuzey Avrupa'y ve Ispanya'y etkisi altn-
RNESANS 1365
da brak~t. Alman ressamlarndan Schongauer ve Memling bu
sanat ogrenmek ~ ona kotular. Schongauer, Drer'e dein
Alman heyket ve resm sanatn nemli lde etkilemiti. Ancak
Memling, Roger van der Weyden'in yannda kalm ve Hollanda
uyruuna gemiti.
Roger van der Weyden (asl ad Rogelet de la Pasture) Robert
Campin1n rencisi olmu ve sonra Brksel'de almt (1435).
1449'da ltalya'ya gittiinde Fra Angelico'nun "lsa Iin Alayanlar"
adl esern kopya etmiti. 1462'de Francesca Sforza, Milarolu bir
ressam ona rak olarak gndermiti.
Roger van der Weyden'in nemli eserlerinden biri, Kln'deki
"Columba Altan"dr. Bu resimde Meryem, bir sedir zerindeki R. 876: joaclim Patinir. Evliya Anto-
yatan nnde diz kmtr. Put biimli pencereden bir figr nius'un Batan tkanfmast (1520).
halinde Ruh:J Kuds ieri szlmektedir. Bu eserde her ey ak Madrid, Prada Mzesi.
halldr ve saglam br yapya sahiptir. Eserde k-glge olmad
gb esrarengtz br atmosfer de dnlmemitir. Bu resim 1500
tarihine kadar btn Orta Avrupa'da yaplm olan "Tebli" resim-
lerine rnek olmutur.
Onun "arm1htan lndirili" adl eserinde daha ak bir anla-
tm grlr. Bu resim, nce Lwen kasabas iin yaplm, sonra
kral ll. Philipp iin Ispanya'ya gtr im t. Bu resimde Van der
Weyden yeniden Gotiin altn yaldzna bavurmutur. Franszlar
bu sanaty, bir Fransz yannda yetitii iin Latin sanats ola-
rak grmlerdir. Bununla beraber o, bilinli doasal bir gzlemin
yansmasn on plana almtr. Kompozisyonlar son derece ak
ya~h olduundan anlalmas kolay olmutur. Arka planda geriye
dogru br perspektf, bu sanatya zg bir zelliktir.
Van der Weyden'in nemli rencisi Dirk Bouts idi. Haarlemli
olmasna ramen daha henz seviyeli bir Hollanda resim sana-
t olmadndan bir Flaman sanats olarak kabul ediliyor ve
Lwen'in kent ressam oluyordu. 1464-67 arasnda Lwen'deki
Pater kilisesi iin kanatl bir altar resmi yapmt. Bu eserinde R. 8 77: Piero de lfa Francesca. Soba
mine nne oturmu olan lsa'nn evresini mritleri almlar: Krafmtlzleyen Kadmlar.
Salonun penceresinden bir Ortaa kenti grnmektedir. atnn
tahtalar, masann keleri ve demelerin parkeleri, paralel izgi-
ler halinde yukar kyorlar. Fakat gerek duvarlar, gerekse masa
perspektifi, ayr ayr ka noktalar gsteriyorlar. Demek ki, mer-
kezi bir perspektife gre dzenlenen piramidal kompozisyon bu
sanat tarafndan bilinmemektedir.
Ku~ey Avrupa' da, sanatlara sipari verenler, esnaf loncalaryla
beledye meclisleriydi. Buna karlk !talya' da, sanatya mesenler
veryordu. Bu tezat, !talyan saraylaryla Kuzey Avrupa'nn bur-
b.uyuk sanat eserinin domasna sebep olurken Kuzey'de bu tas-
vrler, kk elsanatlar erevesinde burjuva tabakasna hitap
ed~o'.du. Ite Jan van Eyck ve Dirk Bouts, bu elsanatlaryla ilgi-
l .kuuk esen, lk kez byk sanat eserine dntryorlard. ve
boylece ibadetin sessiz atmosferini veren kutsal sahneleri yara-
tyorlard. Bu eserlerin bu Kuzey lkesinde grlen hastalk ve
366 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 878: jean Fouquet. Elinde arap
Barda Tutan Adam (ayrmtJ). Paris,
Louvre(1470).
R. 819: jean Clouet./. Franois'mn Port
resi. Paris, Musee du Louvre (1540).
savalar yannda, birbirlerini yiyen ayr grteki insanlarn ar-
pmalar srasnda ortaya kmas, artcdr. Yani huzur telkin
eden sahnelerin yaratlmas, evrenin durumuyla adeta tezat te
kil etmektedir. Ve gene byle huzursuz bir ortamda bu elsanatla-
r dzeyinden antsal sanata gei de byk bir olay olarak grl-
mektedir.
Fransz resmi de Felemenk ve Hollanda lkelerinde grlen
gzleme dayal dini resimler yolunda geliiyor. XV. yzyln orta-
snda bu lkede jean Fouquet "Tour Okulu''nun ba olarak, ]an
van Eyck'n portre sanatn gelitiriyor. Ancak Fouquet bir saray
ressam olduu halde, acayip gz ukurlar, kula'l<lar, dudaklar
olan irkin ehrelerin ressam gibidir. Ayrca fizyonemi zerinde
btn i duygularn en kk nanslarna kadar ifade edebilmek-
tedir. Fouquet gzel minyatrleri olmasna ramen, btn n-
n birka portresine borludur. Minyatrlerinde Boccaccio'nun
hikayelerinde grlen erkek ve kadnlar yannda, eski Yahudi tap
naklaryla ilgili sahneler resimlemiti. O, 1443-1447 yllar aras
bulunduu !talya' dan Rnesans dekorunu ilk olarak Kuzey Avrupa
resim sanatna aktaryordu.
Hollanda ya da Felemenk topraklarnda doduu sanlan Hugo
van der Goes'n, 1465'ten itibaren Gent ve Brksel'de altn
biliyoruz. Bugn Floransa'da St. Maria Nuovo adl kilisede bulu-
nan "ocuk lsa'ya Tapan obanlar" adl altar resmi bu sanatya
Medici ailesinin bir temsilcisi tarafndan sipari edilmiti. Bu eser~
de Hugo van der Goes'e dein grlmeyen bir gzlem vardr.
obanlarn yzleri, olaslkla modelden allmtr ve izlenimle-
rin ak bir ekilde saptanmasna dayanr. Bu yzlerde aslnda en
kk bir dini duygu ifadesi grlmyor. Ite bu tamamen kii
sel gzleme dayanan ve gelenekle hi ilgisi olmayan resim tarz,
Floransa'da byk bir etki yapmt. rnein Ghirlandaio, boyad
ayn konulu resimde (1485 yl) ba ve elleri bu resme gre yap-
mt. Goes'n yzlerinde grnen o iyi duygular iindeki tavr,
ltalyanlar vaktiyle hayrete drm olmaldr.
Baz sanat tarihileri, Goes'deki bu figr hareketliliini barak bir
zellik olarak grmektedirler. Gerekten de XVII. yzyl, bu anlk
tavr ve halleri bilhassa tekrar edecekti. Hayatnn sonuna doru
bir melankoli iine den Goes 1482'de bir manasra ekilip ora-
da ldnde, onun hakknda bilgi veren bir arkada, birok ese-
rini yarm braktn ve bir eit delilik ve dehann bu adamda yan
yana olduunu yazmtr.
ltalya'da Antonel/o da Messina, gerek bir gzlemci ola-
rak grlr. 1450 yllarnda, Sicilya'dan Hollanda'ya giden bu
!talyan ressam 1475 yllarndan itibaren sanatn Venedik'te
gelitiriyordu. Bu sanatnn renk kltrnden jan van Eyck ok
yararlanmt.
Goes ve Messina, Gotik sanatn barak gelenei iinde eserleri~
nivermi olarak kabul edilirler.
Hieronymus Bosch dind tutumuyla kiliseyi hicvetmeyi res-
minde deniyordu. Onun resimlerinde bir damuzun rahip bar-
RNESANS 1 367
ts takt, bir bankacnn byk bir sana benzeyen eylana ezi-
yet ettii, ksacas olmayan bir alemi tasawur ederek adeta kili-
seyi hicvettii grlr. Ressam, Ge Gotik rlyeflerinde grlen
st ste ylmay, resimde adeta devam ettirmitir. Bosch, ev-
resinde grd aletleri ve eyalar birbirlerine ekleyerek bilin-
meyen bir dnya oluturur. Onun eserlerinde perspektif olarak
byyen ya da klen lig r ve eyalar yoktur. Onda, resim yze-
yindeki sahneler adeta i iedir ve birbirleriyle ilikili deildirler.
Ancak eserin biim ynnden atmosferi, srrealist (gerekst-
c) bir dnyann tasvirini yanstr. Tek tek figrler ve yzler kesin
biimlenmeler nedeniyle, sanki baka bir dnyann modellerin-
den resmedilmi gibidir. Onun "Inci/ Yazan johannes" adl ese-
rinde, Patnos adasna srlm Johannes'in figrne ait elbise~
ler, tamamen itibari kvrmlardan meydana getirilmitir. Hemen
arkasndaki, zerinde bir melein durduu tepe ve daha arkada-
ki ehir ve nehir manzaras da, itibari bir manzaradan ibarettir.
R. 820: Martin Schongauer. Evlfya
Tablonun stsol kenarnda da dalunayn zerinde tal, siyah el bi- Antonius'un Batan ikarlmasi. Bak1r
seli Meryem gsterilmitir. Gene bu tablonun hemen sa alt ke oyma-baski (1480 ).
sinde insan bal akrep vcutlu bir yaratk grlmektedir. Bosch
kiliseyi hicvederken, hep br dnya tasawuruyla hareket ediyor.
eytan, Bosch'ta daima esas motif oluyor. Biz eytan tasawuru-
nun btn Orta ve Ge Ortaa'da Bat dnyasna hakim olduu
nu biliyoruz. Ite, cehennem, eytan ve benzeri br dnya tasav-
vurlar zerine oturan bu a, Hieronymus Bosch sembolik ola-
rak bu ekilde anlatmtr.
eytan fikri, Martin Schongauer tarafndan da ilenmitir.
Genellikle bakr oyma basklarnda hayvan ve insanlar parala-
yp birletirerek bir "Kark Mahluk" dnyas yaratmtr. Onun
eserleri putperest doa eytanlarn deil, gnahkar fikirleri, ahla- R. 827: Hieronymus Bosch. Cehennem
ki dn~eleri yanstr. Schongauer 1445'te Kolmar'da domu, adli bfmf tabfonun sa kanad1:
Bin Y1f!Jk Imparatorluk. Madrid, Prada
Leipzig Universitesi'nde okumu ve Brksel'de Roger van der (7500).
Weyden'in yannda mesleini renmitir. Ve o sralarda bir tek-
nik olarak gelitirilen oyma bask, bu sanat tarafndan dini konu-
larn illstrasyonu iin kullanlmtr. Bylece aa bask yann
da bu teknik de byk bir yaylma gstermitir. Onun yalbo
ya eserleri, kk bir burjuva denemesi olarak kald halde, gra-
fkleri btn Avrupa'y etkilemitir. Hatta gen Michelangelo
onun Evliya Anton i us' unu kopya ettii gibi, Raphael de, Martin
~chongauer'in lsa'nn ha tamas motifini benimseyerek ilemi
tr.
Dik~at edilirse, Felemenk-Hollanda lkesi, daha ok doa
nn gozlemine, k-glgeye ve dnyevi bir ifadeye nem verir-
ken, Almanya sanatlar grafik alanda eserlerini oaltmlar
d:. zeilikle aa ve bakr oyma basklar bu lkede geliiyordu.
Guneyde ltalya'da ise modelin etd devam etmekle birlikte gene
de br portre sanat ortaya kmyor ve sanatlar itibari figrlerden
meydana gelen bir kompozisyona yneliyorlard. plak vcudun
anatomik yaps en ok !talya' da ele alnyor ve yer yer barak bir
anlatma varan deerlendirmelere gidiliyordu.
368 1DNYA SANAT TARiHi RNESANS 1 369

Andrea Mantegna (1431-1506) Quatrocento denilen XV. yz-
yln nemli bir sanatsdr. Rnesans'n .d~~a k kaynaklarn figr, klasik slubu getirecek kuan anlayn, yani idealleti
dan biri olan Mantegna ile Kuzey ltalya'da Ronesans, sanat hare-
ketinde yerini alyordu. Floransa, Padua, Venedik gibi kentler,
nemli almalar yapan sanatlara sahiptiler. Padua Venedik'ten
nce elebal kazanyordu. Bu kentte Venedikli jacopo Bellini,
kendi ressam oullaryla byk nc grubu tekil etmiti. jacopo
Beliini'den nce de Francesco Squarcione (1394-1474) Padua
resim okulunu kurmutu. Ite bu sanat Mantegna'y daha on
yandayken yanna alm ve yetitirmiti.
Mantegna iin gerek, uyumlu bir gzellikten daha nemliy-
R. 822: Andrea Mantegna. lsa'ya A
/ayan/ar'dan bir blm. Milano, Brera
di. Sanatnn problemi, hareketli bir modelin tespiti, paralarn
(1470). oranlar, optik grnt, mekann derinlii, antik sahnelerin kaza-
nlmas gibi hususlard. O bu elerin gerekletirilmesiyle lm-
sz bir gzellii yakalayacana inanyordu.
Mantegna'nn genliinde, Mantua sarayndaki resim slu-
bu, arkaik bir titizlie, elbiselerde kat kvrmlara ve buna ra
men vcutlarda bir kitle ifadesine dayanyordu. Sanatnn "Evliya
Sebastian" adl, halen Viyana Mzesi'nde bulunan eseri, plak
vcudun etd iin ona olanak salyordu. Ancak vcudun duru~
unda Gotiin (S) biimi etkisi halen devam etmektedir. Sebastian
konusu, Quatrocento dneminde ressamlar tarafndan ok sevi-
liyordu. nk bu konu, plak vcut resmi iin bir bahane ola-
biliyordu.
Ayrca bu kutsal sahne, antik bir tapnak nnde gsterildiin
den, sanat tarafndan Roma' daki bir tapnan grnts arka
plan olarak kullanlmt.
Mantegna'nn "lsa'ya Alayanlar" adl eserinde, lsa, tablonun
derinliine doru uzanm srtst yatyor. Bylece derine uza-
nan bir perspektif hareket, eseri hacimlendiriyor. Eserde vcudu
bele kadar rten rt, eskiye oranla daha yumuak anlatmi dr.
Adaleler, hacimlemi biimleriyle gsterilmi ve bylece yuvar-
laklaan formlar haline getirilmi. Gerek lsa'n n, gerekse alayan
larn yzleri, davurumcu bir strap iinde grnyor. Bu eser,
plak vcut etd ve bunun rakursi yani perspektiften dolay
ksaltlm olarak kompoze edilii ynnden bir yenilikti. Ayrca
vcutlardaki ar abartma ve oylum duygusunu, barak bir ei
lim olarak deerlendiren sanat tarihileri vardr. Ite bu abart-
malar, Floransa'da Fra Filippo Lippi (1457-1504) tarafndan da
du. Ancak kendi rencisi olan Leonarda'nun resimiedii melek
riimi vcut etdn gsterecekti. Bylece biz Quatrocento ile
1500 yllarndan itibaren geliecek resim sanatnn zelliklerini bir-
birinden ayrt edebiliyoruz.
Demek ki Quatrocento sanatlarnda doa etd barak bir
abartma iinde olduu kadar, buna Gotik gelenein etkileri de
karyordu.
Fra Filippo Lippi'nin rencisi olan Sandro Batticelli (1445-
151 O) hem retmeninin gerekiliini hem Quatrocento'nun
biim problemlerini benimsemiti. O Medici ailesinin sipari etti-
i resimler iin hmanist bir grte ettler yapyordu.
Botticelli, Lorenzo Medici'nin sevdii air olan Poizian'n bir
iirinden esinlendii "Vens'n Douu" adl eseri iin, bu kez
Trecento yani XIV. yzyln yaln izgisine bavuruyordu. Vens
iin model olarak alnan Simonetta Vespucci adl kadn, air
Lorenzo tarafndan seilmiti. Resimde Rzgar Tanrs sol taraftan
tlyor ve bir midye kabuu iinde Vens douyordu. Bu aleve
benzeyen midye iinde ykselen kadn motifi uarcasna duran
bir figr gibi, Gotik gelenekten bir yansma alyordu. Ancak figr R. 824: Bottice/li. Meryem, ocuk lsa
antik bir vcut biimlendirmesinden oluuyordu. Ayrca zarit ince ve }ohannes ad!J tablodan bir blm.
Dresden.
bir lirizm, ligrn izimi ve havasna katkda bulunuyordu. Dikkat
edilirse bu anlatm, bu dneme kadar ltalyan Quatrocento'sunda
grlmyordu. Bylece Botticelli'nin antik deerleri kendi dne-
minin anlayyla birletirdiini ve li ri k, efsanevi bir konu yaratt
n gryoruz. Nee ve dnyevi ett, onun, eserinde nem verdi-
i deerler oluyor. Sanat gerek XV. yzyln, gerekse XVI. yz-
yln sevilen bir ressam olmasna ramen, hayatnn sonunda bu
yaama sevincini ve neesini kaybetmi, son eserlerinde ar bir
melankoli iine dmt. nk Savonarola adl bir Daminikan
papaznn vaazlarnn etkisinde kalmt. Bu papaz XV. yzy
ln sonunda Floransa'da Gotik resim unsurlarna yeniden dnl-
R. 825: Bottice/li. Vens'n Douu.
mesine sebep olmutu. Bu vaiz, tm gzel eylerin yaklmasn
Floransa, Akademie (1480).
gerekli grm ve evresini ok etkilemiti. Bu etki altnda kalan
Botticelli, o antik gzellikteki plaklar gsteren eserlerini topar-
layarak yaklmak zere odun ynlarnn zerine atmt. Bylece
Batticelli son eserlerinde Fra Angelico anlaynda bir biimlen-
dirmeye gitmiti. Yukarda ad geen papaz Savonarola da 1498
ylnda yaklmt.

R. 823: jean Cousin. Eva Primo Pan-

yaplyordu. Ayrca Antonio Pol/ajuolo (1429-1498) ile Andrea del
dora. Louvre (1548). Verrocchio (1435-1488) da heykelci sanatlar olarak bu abartma-
lara nem vermilerdi. Bunlardan ilki olan Pollajuolo, Rubens gibi
sava motiflerini sevmiti. Verrocchio da Medici iin 15 eser yap-
mt. 1480 ylnda Venedik, Verrocchio'yu ararak ona bir atl muna gitmeyi salyordu.
heykeli sipari etmiti. CandoWere Col/eoni adl bir kahramann at
zerinde gsterilmesiyle ilgili olan bu eser, Romallardan kalan br
heykel geleneindeydi.
Verrocchio ayn zamanda ressam olarak "/sa'mn Vaftizi" adl
eserinde vcut etdyle de Quatrocento resminde yerini alyor-
XV. yzyln son dneminde klasii hazrlayan son bir eilim
vardr. Bu da gereki, perspektifi ve anatomiyle ilgili grtr.
Fakat bu resimsel zmler gene kilise temalarnn ilenmesinde
kullanlyordu. Ite btn bunlar antsal aniatml bir gzellik for-
Floransa, lncil konularn, ok ligrl ve detayl biimde anlat-
maya devam etti. Benozzo Gozzofi (1420-1498), Medici sarayn
da (imdi Riccardi deniyor) " Kutsal Kralm Gidii" adl eseri-
ni resimliyordu. Bu eserde Medidierden birounun portresi de
yer alyordu.
DST24
3701 DNYA SANAT TARiHi
R. 826: Domenico Ghirlandaio. Mer-
yem'in Douruu. F/oransa (1486-90).
R. 82 7: Luca Signorelli, Panlarm Okulu
(1945'te yanmtr.) (1490).
R. 828: Pieta, Vilfeneuve-les-Avignons
(Gney Fransa). Paris, Louvre (1490).
RNESANS 1 371
Domenico Ghirlandaio (1449-1494) kendinden ncekilerden bir sis ve deniz lkesi olan Venedik'in buulu atmosferi telkin edi-
kalan btn sanat bilgilerini deerlendirerek bunlara Giotto ve yordu. Hatta bu durumuyla, Hollanda'nn renkiliine paralel
Masaccio'da grlen antsal biimlendirmeyi katmasn bildi. bir anlatm zenginliine ulayordu. 1505/6 yllannda Venedik'e
"Meryem'in Douruu" adl ~serinde antik frizleri ve groteskleri gelen Albrecht Drerde renk bakmndan bu ra nn sanatlarndan
de kulland. Yatay ve dikey bir biimleme grlmekte olan eserde yararlanmt. Drer, Giovanni Beflini iin: "Giovanni ok yah oldu~
merdivenli salon ve tavan izgileri yannda friz ve kadnlar, tek tek u halde boya sanatmda gene en iyisi" diyordu. Giovanni gne-
portreler halinde antsal pazlar iinde grnmekte ve yava yava in douunu ilk ifade eden bir sanat olarak, atmosferi renk-
Meryem'e doru ilerlemektedirler. Bu eserdek fgurlern bm, li olarak aniatmay deniyordu. Giovanni'nin "Drt Evliya Arasmda
Raphael'in sanatnn unsurlarn hazrlamaktadr. ... Meryem" adl eseri, ltalyan resmindeki byk aamay derhal bel-
Raphael'in ustas olan Pietro Perugina (1446-1523) da, fgurle li eder. Ondaki oylum biimlemesi, tamamen doal bir lde
rine yumuak, sessizlik iinde byklk telkin etlen geni biim- olup figrler, antsal pazlar iindedir ve k-glgenin temin etti-
ler veriyordu. Perugino, ald en byk sipari olan Valikan'daki i kart siyah-beyaz etkisinin arpc grnn kazanmtr. Bir
Sixtine Klisesi'nin duvar resmini, Botticelli, Ghirlandaio, Cosima podyum zerine oturmu olan Meryem, kucanda lsa'yla, kom-
Rosselli, Luca Signorelli'yle paylamt. pozisyonun merkezini tekil eder. Merkezdeki podyumun iki tara-
Bu sonuncu, yani Luca Signorelli (1445-1523) Umbria fnda da ikier figr yer alr. Meryem'in ayaklarnn dibinde, elin-
Okulu'nun Piero della Francesca'dan sonra en byk sanatla de yayl bir algyla bir kz oturmutur. Yerin kara izgileri, pers- R. 829: Hans Memling. Martin von
rndan biridir. Bu sanat, bir anatomi ustas olarak !talyan res~ pektif olarak tablonun merkezinde birlemektedir. Ve btn bu Nieuwenhove'nin Portresi. Bruges'de
(Belika) johannishospita/ (7487),
minde yerini alr. Ancak anatominin ayrntlar arasnda kendini figrler, eyrek kubbeli bir niin iine yerletirilmitir. Ancak bu
kaybetmez. yle ki, onda anatomi, hareketin anlatmnda uzuv- kompozisyon, Roma ya da Floransa resimleri gibi, izginin hakim
lara ayrca bir enerji ve anlatm kazandrr. "Panlarm Okulu" adl olduu bir kompozisyon deildir. Elbiselerin kvrmlar yumuak,
eserinde, vcutlarn uzuvlar, ak bir kesinlik iinde, izgili kon~ doal bir anlatmdadr. Bylece Venedik, ltalyan resminde yeni
turlarla gsterilir. Ancak bu uzuvlann gvdeleri, adeta iirilmi bir anlatrnn ncs olmaktadr.
gibi bir etki yaparlar. Buradan da kompozisyonun, temadan ok Bu klasik anlatma ynelen ressamlara, Fransa'da baz sanatlar
bu izim eklinden olutuu anlalr. Ayrca kaval alan Pan'n, katlr. Ancak bu dnemdeki sanatlar, byk bir eser brakma
antik bir konu olarak resim sanatna girdii grlr. Arka planda- mlardr. Bunlarn iinde bazlar, Felemenk'te yetimilerdir.
ki zafertakda bize antik etkinin resme sokulduunu ayrca kant~ .. Bu sralarda Almanya'da da klasik biimin gelitii grlr.
lar. Signorelli' deki anatom i sevgisinin kendinden sonra gelen O rnein Martin Schongauer' de grld gibi.
sanatlar zerinde de etki yapt, zellikle Michelangelo'yu Almanya'da Mainz'da doup da Hollanda'ya gen bir sanat
etkiledii grlecektir. olan Hans M emiing (1435-1494) nce Bruges'de yerlemi ve bu
Venedik, ancak Quatrocento'nun sonlarna doru \talya' da bir kentteki resim okulunun ba olmutu. Roger van der Weyden'in
sanat kenti olarak belirmeye balar. nk Venedik, ne aratr rencisi olan Memling, klasik anlay bir eit romantik anlat R. 830: Giovanni Bellini. Drt Evfiya
mac, ne de gereki bir sanat gryle ilgilenmemiti. Bu kent ma ulatrm ve XIX. yzylda ok sevilen bir ressam olmutu. Arasmda Meryem. Venedik'te Sta.
Zaccaria'nm aftar resmi (15 05 ).
sanatlarnn mizac, daha ok tok renkleri ve zarif bir anlatm Yz kadar tablosu arasnda, Martin van Nieuwenhove'nin portre-
dile getiriyordu. Yzyln banda Gentile da Fabriano (1370- si onun gzlem ve icradaki byk baarsn gsterir. Byk biim-
1428), Umbria'nn lirik, yumuak slubunu Venedik'e getirmiti. ler iindeki bu eser, diyagonal bir perspektifle merkezi piramidal
Sicilyal Antonel/o da Messina (1430-1479) bu kentte on ay yaa kompozisyonundna km grlr. Esasen pencerenin yandan
mt. Messina, Hollanda' dayalboya ve portre sanatn renmi perspektifi de merkezi anlay geride brakmtr. Klasik aniatmda
ve zengin bir renki biimlemeyi Kuzey'den bu kente aktarmt. olan bu portre, ll bir duygululuu, ak biimleri gstermek-
Burada verimli bir sanat grubu olarak Beliini ailesi de nemli bir tedir. Ayrca gzlemde, zellikle yz adalelerinin doal ten grn-
tsne varmaya balad da hissedilir. Biz bu yolun, Kuzey sanat-
etki yaratmt. jacopo Beliini (1400-1470) Padua'ya gitmi ve ora-
da Mantegna'yla almt. Onun olu Centile Bellin i, 1479/80 yl larn Van Dyck'a ve Rubens'e gtrecei ni greceiz.
lannda Istanbul'da Fatih Sultan Mehmed1n yanna ressam olarak
gnderilmiti.lacopo'nun ikinci olu olan Giovanni Beliini (1430- RNESANS'IN OLGUNLUK AGI
1516) kaynbiraderi olan Mantegna'nn madeni, sert hatl anlat XVI. yzyln ilk yars Rnesans'n olgunluk dnemi olarak kabul
mn yumuatyordu. Giovanni Beflini ayn zamanda Giorgione ve edilmitir. Bu an, gzel sana~ar alannda bulduu deerler,
riziano'nun retmeni olmu ve onlar renkynnden etkilemiti. XIX. yzyln ortalarna kadar devam eder. Bu dnemin byk
Bylece Venedik, XVII. yzyl ressamlarna, yani Guardi'ye kadar, sanatlar Leonarda, Raphael, Michelangelo ve Tiziano'dur.
renki sanatlarn lkesi oluyordu. Buna karlk Roma, tamam:" Raphael, tanrsal gzelliin en yksek temsilcisi olarak kabul edi-
izgisel bir anlatm n kompozisyonu iinde kalyordu. Renklg, lir. Onun eserlerinin saysz kopyalar, dnyann birok lkelerine
372! DNYA SANAT TARiHi RNESANS 1 373
yaylmtr. Estetiki, onun olgun formlarn zevkle seyrettii gibi, edecek" szne dayanmaktadr. Bu sz zerine havariler bir-
dindar olan kii de onun eserinde kend ulv duygularn bulur. birlerinin yzne bakmakta ve birbirleriyle tartmaktadrl;r. lsa
Katalik kilisesi, Raphael'in eserindeki bu dnyayla ilgili gzellie dndaki 12 figr, grup halinde kompoze edilmitir. O aa
ramen, dinle ilgili ifadeye de son derece byk de:r _vermti. kadar bylesine bir dramatik tezat, hibir eserde yer almamtr.
Kendi adalarna, onun eseri, btn alarn en buyuk sanat Figrlerin bu hareketliliine karlk, lsa, sakin, iki elini masann
olarak grnmt. . zerine uzatm olarak gsterilir. Ayrca yemek salonunun pers-
Ancak, 1900 yllarndan itibaren, klasik eserin savunulmasnn pektif izgileri, lsa'nn arkasndaki ak pencereye doru, yani
gerektii kabul edilir. Gerekilik ve izlenimci~k, gzellik yerine merkezdeki derinlie doru Uzanmaktadr. lsa, kompozisyonun
gerei; ve her zaman iin gzel addedilen d:gerler ye~~e, gun- ortasnda, sanki kendi kaderini bekler gibi bir paz iinde sakin
lk ya da anlk rastlantsall getiriyordu .. Bbyle:e bu k akmn durmaktadr.
getirdii saysz izienimler yannda, klasik otan_n_ son derece fakr Leonarda'nun bu eseri, fresko duvar suluboyas olarak deil,
ve hatta bo pazlardan ibaret olduu kabul edlyordu. "" . kuru sva zerine yal tempera olarak boyandndan ksa zaman-
Dikkat edilirse, alar deitike deer hkmler de degyor. da bozulmu ve duvarda kabuklanarak dklmeye balamtr. Bu
Bu bakmdan, gzel sanatlarda en olgun deerlerin bile baka resimde lsa figr aslnda bilirilmemi olarak braklmt.
alarn dnya gr karsnda temsil edici niteli~lerini,_ an:ak Leonarda ok az eserini tamamlayabilmiti. Baz eserlerinde
R. 831: Leonarda da Vinci. Evliya Anna. kendi alar iinde koruduklar anlalyor. Ve her ag kend deger de rencileri almlardr. Kendi elinden kt bilinen ese-
Paris. Louvre. 15 01 'de ba/anmttr.
hkmlerine gre kendine uygun eserler talep edyor. ri "Kayal!k!arda Meryem", "Evliya Anna" ve "M ona Usa"dr. "Ev!iya
Ite Rnesans'n olgun dnemi, klasik gre uygun olarak en Anna''ya muhtemel olarak 1501 ylnda Floransa'ya dnd R. 833: Leonarda. Kayaltk/arda Mer-
az yzyl itibarn yitirmeyen bir Leonarda (1452-1519) yett yem'den melek ba.
zaman balamt. Bu eserin tasla, Annunziata Manastr'nda
rir. Floransal bir noterin gayri meru ocuu olarak dunyaya gelen sergilendii zaman, btn Floransa'nn sekin tabakas hay-
bu byk aratrc, baba evinde bydkten sonra_1566 ylnda ran kalmt. Eser, Leonarda'nun Milana'da bulunduu bir ba
Andrea del Verrocchio adl ressam ve heykelcnn atolyesne rak ka zamanda tamamlanmt. Eserde klasik slubun oluumunu ve
olarak girer. 1472'de usta olarak esnaf loncasna al~r. Onun ilk tarzn ak olarak gryoruz. Bu kompozisyonda Meryem, anne-
eseri Verrocchio'nun "lsa'nn Vaftizi" adl eserndekk melek fgu si Anna'nn kucanda oturur ekilde gsterilmitir. Anna dik otur-
rdr. Vasari'nin szn ettii ilk eserleri ise, bugn kaybolmu maktadr. Meryem ise, kollarnn altndan tuttuu lsa'ya doru,
tur. 1482'de Floransa'da birok eserini yarm brakarak Milana'ya sa tarafa eilmitir. Bu harekete ramen figr piramidal bir
gider. Ve bu kentin hiikimi olan Lodovico Sforza:n_n hizmetine kompozisyon meydana getirmektedir. Bu da, klasik slup prensi-
girer. Kendini kale mhendisi, eitli sava aletl~r.nn, bomba~a binin burada uygulandn ve bir denge iin sanatnn figrleri
R. 832: Leonarda do Vinci. eda ve
rn tanklarn, kurun geirmeyen gemilerin mucd olarak takdm topladn gsteriyor. Leon Battista Alberti, "Yetkin, btn boz-
Kuu (ayrnt).
ed~r Sulama kanallarnn mkemmelletirilmesi iin eitli plan- madan en kk bir parann deitiri/emernesi durumuna denir"
lar y~par. Ayrca Lodovico Sforza'nn babas iin, bir a:l heyk~li demektedir. Ite bu ll ve hesapl biimleme, Rnesans'n z-
nin taslan biimlendirir. Hatta yapt yepyen br muzk alety meye alt sorun olmutur.
R. 834: Leonarda. Desen el etd.
le o zamana dek iitilmemi mzik kompozisyonlar alar. Vasar, Bu resimde grlen btn resimsel eler, Quatrocento deni- Windsor Cast/e, Royal Library (7 4 78 ).
o~daki bu "gzellik, zarafet ve kuwet"in herkesin stnde oldu- len XV.yzyln ortaya koyduu resim eleri zerine ina edil-
undan sz eder. . .. mitir. Ancak bu deerlerin dnda baka yenilikler de getirilmi
Leonarda'nun yapt atl heykel tasla, antik br mezar relye- tir. Figrler nce, daha byk olarak resimlenmeye balanmtr.
finden esinlenilmiti. Ve konu, yere den bir dmann zerin- Pazlar daha rahat ve tavrlar daha bir onurlu havadadr. Ayrca
deaha kalkan atl olarak tespit edilmiti. Bu motif, sonradan XVII. XV. yzyln tapnma sahnelerinin kat elbiseli, kendinden gemi
yzylda yere dm insan olarak Madrid' de IV. Flp n yapl- insan tavrlar ortadan kaybol mutur. Hareketler rahat ve yumuak
olmutur. Yeni birtavr idealinin 1500 yllarndan itibaren ltalya'da
m~~~~atnn bu eserinden ok, btn Avr~~a'da nn~ yayan ortaya km olduu sanlyor. Bu tavr dnyevi bir tavrdr. Hatta
eser "Akam Yemei" adl bir duvar resmdr. Bu resmn ~~re~k Costiglione Kontu, "Mkemmel Kovaiyenin Kitap" adl eserinde
tekniinde yapld genellikle yazlrsa da, bu gerek degldr. byklk ve vakarllk zerine bilgi vermektedir.
1495-1498 yllar arasnda Milana'da Sta. Mario del/e Graze kl Bir dier yenilik ise resmin k unsurunu kazanmasdr.
sesine yapt bu eser, Klasiin en nemli resmi olarak kabul Quatrocento sanatlar, resim yzeyini her ynden gelen bir
edilmitir. Yatay bir pano olarak dzenlenen eserde, lsa, tablo- a gre biimlendirdiler. Oysa Leonarda, bir hareketi kar bir
nun tam merkezine ve ka noktasnn bulunduu yere otur- hareketle dengeledii gibi, kl grnecek yeri, glge bir yerin
tulmu ve iki tarafna da havarileri altar altar iki grup halin- yanna getirmektedir. Bylece XV. yzyln deerlendirmedii
de yerletirilmilerdir. Konu, lsa'nn "Iinizden bm bana hanet k unsurunun, ehreleri, elleri, vcutlar buulu bir glge iin-
374/ DNYA SANAT TARiHi
!"r --~- ~
~- ,:,.~
R. 835: Leonarda. Kendi portresi (de-
sen). Torlno, Ubrary (151 2).
R. 836: Leonarda da Vinci. M ona Usa.
(La Gioconda). Sanatt bu eserinde
Rnesans'm evre izgilerini deta bir
buuylartmeye altmtr.
de aydnlatt grlr. Tatl glgeler iine yerletirilen yzler,
Rnesans'n bu dneminin getirdii gene tatl ve yumuak bir
kla aydnlanr.
Bir baka yenilik ise gerein gzlemidir. Quatrocento'da ger-
ek, yeni bulunmu bir grt. Bu bakmdan XV. yzyl sanat-
s, gznn altndaki her eyi tespit ediyordu. Ksacas bir nes-
nenin ayrntlar, bir Quatrocento ressamnca saptanacak eler
olmaktadr. nk ressam kendini "doanm bir hizmetkr" say-
maktadr. Oysa Leonarda, "doanm hkimi" olmak istiyordu. O
gznn altndaki her eyi almak yerine, esas olan, antsal olan
alyordu. XV. yzyl, bir eyin ne olduuyla, XVI. yzyl ise deerli
olanla ilgileniyordu. Leonarda, kendinden ncekilerin srdrd-
yz ettlerini gelitiriyor ve sradan ehrelerden ilk karikatrle-
ri, olmayan tipleri, ideal gzellii ortaya koyuyordu. Bylece her
zaman deerli olacak ezeli ve ebedi gzellie ulayordu.
Olgun Klasiin Quatrocento'dan ayrlan en nemli zellikle-
rinden biri, arka plandaki manzarada belli oluyordu. XV. yz-
ylda gerek Hollanda ve Felemenk'te, gerekse ltalya'da portre-
lerin !anlarnda, doadan gzlemlenmi ak kr ve kasaba-ehir
grntleri saptanmtr. Ite doadan alnan bu optik g_rnt-
l kent ve kr resimleri, olgun-klasik dnemde grlmez. O rnein
Leonarddnun Evliya Anna'da ya da M ona Usa'da grlen fon res-
mi, herhangi biryerden yaplm ak hava resmi deildir. Leonarda
resimlerinin zeminini meydana getiren o kayalkl ak hava resim-
lerini, kendi hayalinden bulmutur. Bu an sanat her ne kadar
grneni yanstyorsa da, bunlar tamamen yaratc hayal gcn-
den bulup karlm bir grnt kompozisyonudur. Bu yeni resim
anlay eer bir formle indirgenmek istenirse, Quatrocento'nun
gerekilii bir idealizme dnmtr, denilebilir.
Mono Usa, Napolili olup, Floransal Francesco Gioconda'un kar
syd. Leonarda 1503 ylnda resme balad zaman, Mona Usa
26 yandayd. Vasari'nin belirttiine gre, Leonarda bu eserine
drt yl alm, ancak ona son almasn yapamadan brakm Ortaa, sanat ibadet iin bir alet saymtr. Aynen Buzul a
tr. Portrenin yznde gzler ve dudaklarda ll bir tebessm
ilgiyi ekmektedir. Gioconda, sssz bir elbise ve bir tl\e rtn-
m. Arkada, mavi-yeil bir kayalk arazi grnyor. Bu tebess-
mn Mona Usa'ya ait olup olmad hususunda tereddtler var-
dr. nk Evliya Anna'nn dudaklarnda da gene ayn tebessm
vardr. Hatta "Kayalklarda Meryem" adl eserde de biz bu esrar-
l tebessm gryoruz. Demek ki, Leonarda, aynen Grek kla-
sik heykelinde gzlemlediimiz dudak biimi gibi, kendine zg
bir tebessm bulmutur. Bunun yannda Leonarda, inik bir per-
de gibi olan gzkapaklar nn gzelliine de varmtr. Ayrca bu
bilgin ressam, insaniarna antsal, adeta sarslmayan bir byk-
lk kazandrm, i duygunun en ince nanslarn hissettirebile-
cek bir fizyonemi biimlendirmi ve bir duyguyu en sade bir yz
biiminde yanstmay baarmtr. Bylece biz Leonarda'yu stn
bir i analizine varmay baarm, bilgin bir ressam olarak gr-
yoruz.
RNESANS 1375
Leonarda 1503 ylnda, Floransallarn M ilanolular Anghiari'de
yenmelerini gsteren bir kompozisyon siparii ald. Palazzo
Vecchio adl belediye sarayna yaplan bu eserin karsna,
Michelangelo da "Banyo Yapan Askerlerin Alarma Geii" adl
esern boyuyordu. 1506'da Leonarda, tekrar Milana'ya gitti-
i zaman bu eserini henz tamamlamamt. Ve Floransallar
stattan resmini tamamlamasn bouna rica ediyorlard. Bu ese-
rin kartonu kaybolmutur. Ancak elimizde Rubens'in yapt bir
kopya karton vardr. Ve bu eserin an nasl atn, slubun-
dan anlyoruz. Bu kartonda birbirine giren drt svarinin hamle- R. 837: Leonardo da Vinci. Mono
si gr.lyor. Biz bu hareketlilii ancak barak eserlerde gryo- Lisa'nm efierinden ayrmt. Elferin rahat
ruz. Ornein Rubens'in kompozisyonlarnda bu eserden yansyan ve idea{ formu sanatmm biim endie
baz izlenimleri grebiliriz. sini gstermektedir (1503-1507).
1507'de Leonarda, Milana'da bu kenti igal eden Fransa Kral
XII. Louis'nin hizmetine girer. Anatomi, hidrolik, kanatta uu ve
uak yapm zerinde alr. 1513-1516 arasnda da Roma'da
Vatikan'da alr. 1517 ylndan itibaren de Fransa'ya gider. Ve
Amboise'da Cloux Saray'nda kalr. 1519'da da orada lr.
almalar hakknda tuttuu notlar, rencileri iin nemli
bir retim sistemi dndn gsterir. zellikle resimle ilgili
kitabnda "Ressam yalnzlik iinde yaamafldir, zira sen ancak yal-
mz olduun takdirde kendine ait olabilirsin" demektedir. Leonarda
hayatnda ne bir kadna balanm, ne evlenmi, ne bir dosta,
ne de bir yere bal kalmtr. Hatta kendini bir esere bile bal
ya da ykml hissetmemitir. Hayatnda ne ne ne de bir ken-
tin kendine salad olanaklara nem vermitir. Vasari onun
vicdanl olduunu, bir ie ok esasl ettlerden sonra balad
n yazyor. Ancak bu nitelikleri yannda onun gvenilir olmad
n, iini sonuna kadar gtrmediini belirtiyor. Byk sanat
lardan hemen hibiri onun kadar yarm kalm eser brakmam
tr. Ondaki ihtiras eser vermek deil, aratrmak ve taslaklar yap-
maktr.
sanat~snn resmi, av iin bir ara olarak grmesi gibi. Yenia R. 838: Miche/angelo. Vatikan, Sixtine
sanat se, din sahneleri yerine, insan ve onun evresinin en- ide- Kilisesi'nin tavanmdaki freskten tan-
n ba.
al ekilde ifadesini ele almtr. En nemlisi, bir sanat eseri bilin-
cinin ve sanat deerinin, bu sralarda nem kazanmasdr. Ite
Ol.gun Rnesans'n bu havas iinde yetien bir dier sanat,
Mchelangelo'dur. Btn dnyas yalnz sanat olan bu insan, ger-
e.kten lmsz biimlere varma mutluluuna ulam, resim ve
mmarlk alannda byk eserler vermitir. Fakat Michelangelo,
her eyden nce bir heykelci olarak kalmtr. O kadar ki onun
~ixtine tavanndaki muazzam treskinin figrleri, heykeltemi
~nsanlarn grntlerinden ibarettir. Michelangelo, resimdeki
lk bar~k biimiemeleri yaratmasna ve hatta desenle perspektif
dernlg yanstmasna ramen, adale ikinlikleri ve hareketlerin-
deki tutumuyla bir heykelci nitelii gsterir.
. Onun figrleri dev insanlardr. Hatta biz ne \talya' da ne baka
br yerde onun o devasa insaniarna rastlamayz. Michelangelo,
3761 DNYA SANAT TARiHi
R. 839: Michelange!o. David. F/oransa.
1501.
o muazzam insanlar aynen Leonarda gibi kendi dnyasnda
bulmutur ve bunlar ona zg figrlerdir. Michelangelo, deni-
lebilir ki, bu onurlu, dneeli dev insan tiplerini ann byk
hakszlklarna, gaddarlklarna kar yaratmtr. Bu nedenle biz
onun, kalbinde yaayan midi lmszletirmek gereini duy-
duunu anlyoruz. tyedici'nin Floransa'daki mezarnda, kar.
lkl uzanan heykellerinin altna u sz yazdn gryoruz: riyle uygulamt. Bugn bile baarl bir treski n yaplmas ok zor
"Uyumak tatldir ve sefafet ile utan verici bu durumlar devam
ettike, tatan olmak daha iyidir. Hi bir eyi grmemek ve duyma-
mak benim mutluluumdur. Bu yzden beni uyand!fma. Ah! Alak
sesle konu." Bu szlerden Michelangelo'nun Iini ve duygula.
rn anlayabiliyoruz. Onun heykellerinde o dev insanlar grn.
ce, bunlar ona esinleten duygunun ne olduunu anlyoruz.
Sanat, i dnyasndaki o kabna samayan hiddetini anlata-
bilmek iin, bu dev insanlarla toplumun karsna kuwetlenmi
olarak l<mak istemitir.
Grlyor ki Michelangelo, ann getirdii grle, ltalya'daki lar da yok deildir. Michelangelo Rnesans'n en byk desenci-
hayata tepkisini gsteriyordu.
Floransal Buonaretti ailesinden gelen bu sanat, 1488'de res.
sam Domenico Ghirlandaio'nun yanna rak olarak girdi. Fakat
heykelci olarak da Lorenzo Magnifico'nun kendi viiiasnn bahe-
sinde at Akademi' de yetiiyordu. Bu vi ll ada, mermerden bir-
ok antik heykel bulunuyordu.
1496'da 21 yandayken tesadfler onu Roma'ya srkledi.
Floransa'da Quatrocento sanatnn aratrc, belirgin biimleri~
ni renmiti. Roma'da ihtirasl hareketlerin byk formlarnda
aranan detaylarn ncln yapacakt. Bu ehirde Raphael ve
Michelangelo Papa ll. julius (1S03-1513) ve X. Leo' nun (1513-
1521) hizmetine gireceklerdi.
1497'de Michelangelo bir Fransz kardinalinden St. Peter iin
Pieta heykelinin sipariini ald. Bu, Meryem iin halka merha-
met duygusu alayar bir eserdi. Heykel, gayet az nansl bir
figr olmakla birlikte vcut uzuvlarnda bir yn ztl dikkati
ekiyordu. Ve Quatrocento'dan klasik sluba ynelmi bir eser-
di. Geici bir sre iin yeniden Floransa'ya dnd. Burada bir
"David" heykeli, Bruges kenti iin bir "Madonna" ve sevmedii
Leonarda'yla bir yarma sonucu ald "Banyo Yapan Askerler"
konulu kartonu yapt. Tekrar Roma'ya dnd. Papa Julius'dan
onun mezarn yapma teklifini, 1508'de de Sixtine Kilisesilnin
tavan treskierinin sipariini ald. Sixtine, Papa Sixtus IV' n yap-
trd dikdrtgen tavanl bir salon idi. Ve orta duvarlar nem-
li Quatrocento sanatlar tarafndan resimlenmiti. Tavana,
Michelangelo tarafndan Tevrat konular resmedilmiti. Btn
tavan yzeyinde simetrik olarak blnen paralarn iine 343
figr getiriliyordu. Koca fresk, drt ylda bitirilmiti. Iin ban
da yanna ald alt yardmcy da savmt. Orta yerde Adem'e bet etmektir". Bu fikir onun sonnette'lerinde birka defa tekrar
can verilmesi sahnesinde, yere bir dirseini dayam plak
vcutlu ilk insan, adeta uyur gibidir. Tanry temsil eden sakal-
l bir adam ise, elini uzatyor ve iaretparman Adem'in eline
RNESANS 1377
dedirmeye alyor. Adem'in eli son derece rahat bir ekilde
havada duruyor. Vcut anatomisi ise rahat ve belirgin. Bu nor-
malden byk resmedilmi figrler, hacimli biimlendirilme ve
btn olarak ifade edilmeyle antsal klasik anlatrnn en gzel
rnei oluyorlard.
Michelangelo Sixtine tavannda fresk tekniini stn bir bece-
olduuna gre, sanatnn tavana yapt bu eserin, nasl bir daya~
nkllk istedii aktr. Ayrca yakn mesafeden yaplan bu normal-
den byk figrlerin uygulanmas ve plastisitesinin zmlenme-
si de nemli bir sanat sorunudur.
Michelangelo Sixtine tavannda yer alan btn kompozisyonla-
R. 840: Miclelangelo. A.dem'in Yara-
rnda, bir anatom i gsterisi sunmutur ve Luca Signorelli'den son-
ti!J sahnesinde Adem. Vatikan'da Six-
ra ltalya'da grlen en byk anatemi ustasdr. Onun bu resim- tine Kilisesi tavanndaki treskierden
lerinde gene heykel olmu figrler yer almaktadr. Bu figrlere (1508 -1512).
biraz renklerdirilmi ok baarl desen gzyle bakan uzman-
si olarak grlmtr. Tavanda grlen btn figrlerin ne ve
arkaya uzayan uzuvlarnda baarl rakursiler ve derinlikler yaratl
mtr. Biz bu rakursileri, ondan nce yalnz Mantegna'da grdk.
Michelangelo'dan sonra da bu rakursiler barak sanatlarda gz-
lemlenir. Fakat bu ar rakursilere ramen, sanat kompozisyon-
larda, dengeyi byk bir sezgiyle korumasn bilmitir.
Papa ll. julius'un mezar, 3 katl muazzam bir mozote olarak
planlanmt. Iinde elli kadar heykelle, eski St. Peter Kilisesi'nin
yerine ina edilecekti. Bu yapyla Papa'nn n lmszleecek
ve ant, Papa'nn politik gcn artracakt. Fakat Papa'nn l~
mnden uzun zaman getii halde eser yaplamam ve yalnz
Michelangelo'nun yonttuu "Rahel ve Lea", f/Musa", "Tutuklular"
ve "Esir" heykelleri kalmt. Bu esir heykellerinden ikisi bitirii-
mi olarak Louvre Mzesi'nde, bitirilmemi drt esir heykeli ise
Floransa'dadr. Bu heykellerde ruh-vcut arasnda bir ifade bera-
berlii yoktur. Bu zellikler Helenislik dnemle Gotik heykellerin-
de vardr. R. 841: Michelangelo. Pieta. Roma'da
St. Peter Kilisesi'nde (1498-1500).
Michelangelo'nun eserleri arasnda portre ve bst yoktur.
Onun konular, hep baz lmsz tarihi kiilerle ilgilidir. rnein
"Musa", kanun yapc, bir peygamber, halkna biim veren bir
kiiydi. Ve Michelangelo, ihtiyar bir insandan geliip byyen dev
bir tip yaratmt. Sanki Papa'ya rnek olacak bir sembol. Ksacas,
kiisel karakter, Michelangelo iin hibir ey ifade etmemektedir.
Esasen Michelangelo bir kere modelden altktan sonra, lig-
rne istedii ekli verebilmektedir. Bylece o kafasnda kendi-
ne ait olan tipler yaratmaktadr. Bu gr dorulayar onun bir
iiri yle diyor: "Sanat, gerekte olan ey deildir. Aksine, lm-
sz evrensel forma ulama ve yaratma hususunda Tannyla reka-
edilmektedir. Bu nedenle o, "Musa"snda bir portre deil, iinde
Papa Julius'un bulunduu bir dev yontmutur. Bu adam ada
lar tarafndan ''mthi", flkorkun" lakaplaryla anlrd. Musa'nn
378/ DNYA SANATTARiHi
R. 842: Michelangefo. Lorenzo de Me~
dici'nin sarkofaj zerindeki "Sabah"
adl heyke/. F/oransa (1524-1537 ).
R. 843: Michelangelo. Papa fl. julius'un
mezan iin yaplm esir heykeli. Paris
Louvre {1513-157 6).
kalar ve alnnda, mthi bir asabiyeti gsteren ifade tercih edil-
mitir. Sakin bir duru iinde frtnalar olacan ifade eden bir
biimlendirmedir bu.
Papa ll. julius'u, Medici aiJesinden olan Papa ll. Leo (1513-
1521) ile VII. C/emens (1523-1534) izlemiler ve Michelangelo'ya
baz siparilerde bulu~mulardr. X. Lee'nun ailesi iin verdii
mezar siparii, neticede bir duvar mezar olarak kalmtr. Ayrca
Sagrestia Nuova Kilisesi'ni de ina etmitir.
Floransa' daki M edici aile mezarnda, karlkl, ikier heykel gru-
bu (1534) ancak Michelangelo'nun yardmclar tarafndan biti-
rilmitir. karlkl iki sarkofajn zerine de temsili olarak gnn
drt zamann temsil eden iki kadn ve iki erkek figr konulmu
tur. Giuliano'nun stnde Gece ve Gndz, Larenzo'nun stnde
de Akam ve Sabah' temsil eden figrler vardr. Bu plak figrle-
rin deiik durularyla bu zamanlar temsil edilmitir. Vcutlarn
inanlmaz biimdeki ar ve gl etkisi, oranlar bakmndan o
zamana kadar grlmemi bir boyutta idiler.
1534'te Michelangelo, Alessandros de Medici Floransa hakimi
olunca Roma'ya gitti ve eserini bitmemi olarak brakt. Roma'da
"Son Hkm" ve "Capella Pao/ina"nn treskierini yapt. Klasik
Antikileyle Hristiyanl bir arada deerlendirmek isteyen sanat
da, gnah duygusundan arnm bir iyilik gr vard. Artk sana
y gzellik ve yetkinlik fikri tatmin etmiyor ve ona bir huzur ver-
miyordu. Sanat hayattan usanm bir ruh durumu iindeydi. Bu
yzden Hristiyanlkta kurtuluu arad. Bylece Pieta (Rondamini)
adl figrl kompozisyonunu yonttu. Bu eserde, onun artk fizik
yapy ihmal ettiini gryoruz. Ve sanat son gnlerini bu ese-
rini yontarak geirdi. Bu eserinde eski vcutlarnn arl kalma-
d. "Artik beni kurtar" szleri, yal sanatnn kendini tamamen
Tanrya vakfettiini gsteriyor. Ve ihtiyar dev, 1564 ubatnn 18.
gn, gnein batna doru hayata gzlerini yumdu.
Rnesans'n nc byk sanats, 1483'te Urbino'da doan
Raphael oldu. Babas ressam Giovanni Santi idi. Bu sanat da resim-
leriyle n yapmt. Raphael 17 yanda Perugia'da Perigino'nun
atlyesine girdi. Bu atlyede yumuak bir anlatm tarz vard. Baz
altar resimlerini bamsz olarak yaptktan sonra, bu atlyede-
ki yumuak anlatm zayf bularak, 1504'te Floransa'ya gitti ve
burada Leonarda, Fra Bartolarneo ve Michelangelo'nun eserle-
rinden yararland. Fakat gene eski yumuak anlatrnma dnd.
1506 ylnda, nnde iki ocuu tutan Madonna resmini boya-
d. Bu eseriyle erken-klasik sluptaki ilk resmini meydana getir-
mi oldu. Raphael bu resminde figr bir gen iine yerle
tirdi. Leonarda'nun Evliya Anna'da yapt gibi, figrleri yatay ve
dikey olarak kompoze etti. Fakat burada Leonarda'daki gibi, figr-
lerin i ie oluu yoktur. Arkadaki manzarada Meryem'in iki yan
na gelecek ekilde, iki ince aa simetrik olarak konulmutur. Arka
planda da uzak tepeler yer almaktadr. Kompozisyonda hareket-
li durular grlmez. Fakat klasiin btn denge ve lll
vardr. Sixtine Madonnas1 (1515) adl eserinde, hareketler dei-
RNESANS 1 379
mitir. Kompozisyonda ortada Meyem, kucanda lsa'yla bulut-
larn zerinde ayakta durmaktadr. Meyem'in ayaklar plaktr.
Vcudunu da bandan aa doru bir kuma doal elbise kvrm
lar halinde rter. Bandan itibaren de bu kuma biraz saa do
ru havalanr. Bu kuma uuu erken barak zelliklerin ilk belirti-
Jeridir. ocuk lsa ise, ban annesinin yanana dayamtr. Sakin
bir ocuk edasyla bakan ocuun vcudu ve kollaryla bacakla-
r, doal bir hareketi yanstr. Meyem'in sa ve solunda ise Papa
Sixtus ile Evliya Barbara yer almtr. Kompozisyonun alt ereve
kenarna dayanm, iki ocuk melek vardr. Bu figrlerde ocuk-
lar son derece sevimli pozlardadr. Barbara aa doru bakar-
ken Papa, yukar, Meyem'e ynelmitir. Bu ifade ve kompozis-
yon biimiyle Raphael, yeni bir altar resmi meydana getirmitir.
Bu kompozisyon biimi zerine sonradan btn Avrupa barak
resim sanat oturacaktr.
R. 844: Raphaef. Sixtine Madonnas1
Raphael kendinden ncekilerin btn fizyonomi, anatemi ve (1516). 1753'te Dresden'e, 1945'te
Rusya'ya kamld1.
perspektif bilgilerine sahipti ve bunlarn sentezini baaryla yap-
mt. Fakat o bu dnyaya ait deerleri, kutsal olann emrinde
kullanyordu. O, gerein stnde olan, gerei inkar etmeden
oluturuyordu. Kendi bulduu formlar ve gzellik iin 1516'da
Kont Castiglione'ye yle yazyordu: "Gzel bir kadm resmi yap-
mak iin bana yardmci olmalan bak1mmdan, mmkn mertebe faz-
la gzel kadm grmem laz1m. Bylece aklma belli,bir fikir gelme-
si mmkn oluyor" diyordu. Onun iin model, yeri belli bir fikir,
hareket noktas olmakta idi. Fikir ve ideal, gerekten daha faz-
la nem kazanyor ve realizm idealizme dnyordu. Idealin
douu hususunda Raphael kafasn yormamt. Esasen antik-
klasik de, bir seme dncesine dayanyordu. Burada nemli
olan, birok izienimin sentezi ve sonu olarak sanatnn hayal
gc idi. Bunun bir dier anlam, gerek ve denge fikriydi. Bu
anlay vaktiyle antik-klasik sanat yaratt halde, Rnesans'ta kili- R. 845: RaphaeJ. Madonna. Floransa.
se sanatn biimlendiriyordu. 1754'te bu resim Dresden' e geti- Uffizi (1506).
rildii zaman, kral tahtn bir kenara iterek "Byk Raphael'e yer
am" diyordu. Sixtine Madonnas1 Roma'da meydana getirildi-
i gibi Rnesans da bu kentte olgunlamt. Papa ll. julius, ona
Vatikan'n odalarn resimlemesini sipari ettikten sonra Raphael,
nl "Disputa" adl eseri boyamaya balad. Bu freske "Atina
Okulu" da denir. Roma hamamlarndan esinieniimi olan muaz-
zam bir mekan iinde, nde byk bir kemer altnda merdiven-
lerin zerine ve zemine oturmu ya da ayakta duran Antikite'nin
nl filozoflaryla Platon ve Aristo evresinde de birok nemli
kii yer atmt. Merdivenin stnde Sakrat'n evresini sual soran-
lar almlar. Diyojen'e de orada yer verilmi. Onlarn altnda geo-
metriciler, astronomlar, aritmetikiler ve mzisyenler grlmek-
te. stte geni bir salonda, birok figr var. Bu salonlarn zerini
beik tonozlar rtm. Figrlerin hareketleri, son derece zengin
ve birbirleriyle rahat balantlar halinde olup mimarinin silmele-
ri, bu hareketlerin dank elbiseleri zerine inmektedir. Bu hare-
3801 DNYA SANAT TARiHi
R. 846: Raphae/. Atina Okulu. Vatikan,
Roma (1508- 757 O).
R. 847: Fra Bartolomeo. lsa Iin Ala
yanlar. Palazzo Pitti. Floransa (1514).
R. 848: Andrea del Sarto. Madonna
de/fa Arpie. Floransa. Uffizi Mzesi
(1511).
ketlilik de ilerde ancak barok eserlerde grlecektir. adalan,
doann ifadesinden, gerekst ideale varan bu resme "manie.
ra grande" diyorlard.
Kiisel olmayan ve ideal. gzelliin stad, ayn zamanda bir
portre yaratcsyd. ll. ]ulius ve X. Lee'nun portrelerini yapan
Raphael bir de Kardinal portresi boyamt. Bu son resimde
Quatrocento'nun o keskin konturlu portrelerinin biimlenii artk
yoktur. Ve fonun koyuluu, yumuak bir glge halinde figr sar-
maktadr. Bu k-glge biimlenmesi Leonarda'da bile grlme-
mitir. nk bu Kardinal resmi tipik olarak doadan alnan gz.
lernin keskin izgilerini tamaktadr ve Evliya liarbara'nn pazun-
daki idealletirmeden uzaktr. Bir dier nemli zellik, elbise ze-
rfnde k ve panltlarn ortaya kmasdr. Bunlar elbise zerindeki
prltlardr ve d grntlerle ilgili olan zelliklerdir. Bu nedenle
Avrupa resminde natralist izierin ilk belirtileri olmaktadr. Ancak
Quantrocento'da grdmz kiisel detaylar, burada yeniden
ortaya kmaktadr. Bundan baka manastr hayatnn yzde yan-
stt, titiz dini ruh, baaryla biimlendirilmitiL Biz burada fiz-
yonaminin zelliklerine nfuz eden mahir bir portred gryo~
ruz.
Raphael mimar olarak da alt. Olgun Rnesans'n Leonarda
ve Michelangelo'su yannda, o da bu alanda yer ald. Kiliseler ve
saraylar ina etti; Farnesina Viiias'n yapt. Hayatnn son yllarn~
da bir ressam gibi deil, bir kral gibi yaad ve 37 yllk hayat iin-
de hretin ve zenginliin zirvesine ulat. Rahat ve zntsz
yaratt eserleri, yetkin bir uyum ve saf bir mutluluu yanstrlar.
Fakat Ferrara elisi onu saraynda ziyaret ettii zaman, stad mut-
lu deil, melankoli iinde bulduunu yazar.
Olgun Rnesans'n bu byk dehas yani Leonarda, Michel-
angelo ve Raphael evlenmemilerdir. Ve Rnesans sanatnn zir~
veleridirler. Onlardan sonra gelenler arasnda da baz kabiliyet-
lere rastlanr. Bunlarn arasnda Floransal Fra Bartalarneo (1472-
1517) adl papaz, grlenden seremoniyel ve patetik hareketlere
varan bir ifadeye ulamt. Andrea del Sarto (1486-1531) renkli
bir k-glge anlatmnda kendi ifadesini bulmutu. Onun "Arpie
Madonnas1"nn teatral hareketleri ve zarif elbise kvrmlar, ahenk-
li olarak figrleri birbirlerine balamaktadr. Bylece barak anlat
rnn kvrm bol elbise zevki, artk kendini hissettirmektedir.
Biz zellikle Raphael ve Michelangelo' da, maniyerizm de deni-
len ilk barak dnemin zelliklerini hissetmeye balamtk. Kuzey
ltalya'da kendisine Correggio diye ad taklan Antonio Ailegri (1489-
1534), 1518 ile 1530 arasnda Parma'da tamamen yalnz alm
t. bykleri n mirasn devralan bu sanatda Rnesans resmi,
baka yne doru gtrlyordu. ilk byk eseri olan "Madonna
ve Evliya Sebastiyan"da, drt evliyann tepesinde Meryem, lsa'yla
birlikte pirarnidi tekil etmektedir. Ancak bu eserde sanat hare-
ketleri abartm, el ve kol hareketlerinde mantkszla doru git-
mitir ve kompozisyonda figrler tamamen birbirlerine girmitir.
ite Rnesans'n olgun klasiinde grdmz kapal kompozis-
RNESANS 1381
yonun, yava yava tablonun dna tamaya baladn bu eser-
de gzlemliyoruz. Hatta biraz dikkat edilirse, tabloda hareketlerin
(S) biimli erilere doru gittii de aka grlr. Bu eseri gibi
"Kutsal Gece" adl kompozisyonunun da diyagonal bir dzene gir-
diini gzlemleriz. Demek ki sanat, biimierne ynnden barak
zelliklere kendiliinden varmtr. Ayrca Meryem ve kucanda
ki isa, sanki Rembrandt'n eserlerindeki k saan figrler olmaya
balamtr. Denilebilir ki, bu sanat barokun birok zelliklerini
kendi bana ortaya koymutur. 1530'da yapt bu eseri, tezatl
k-glgesiyle, Rnesans iinde nemli bir aamadr. Ve bu anla-
tm ekli, Leonardo-Raphael ikilisinde hi yoktur. izgi, hviyeti-
ni tamamen yitirmitir. Yzlerde yava yava i ifadesi yansmaya
balamtr. Ancak Rembrandt'ta grdmz k ylesine ifade
edilmitir ki, kompozisyonda bir ligrn gzleri kamam ve ba
n baka yne evirmitir.
Ayrca k ve glgenin resme getirdii bir hava perspektifi de
R. 849: Correggio. Kutsal Gece.
vardr. Parma'da S. Giovanni'deki Corregio'nun freskleri, lsa'nn 1945'e kadar Dresden'de Gemi:ilde-
ge ykseliini gsterir ve figr sanki kubbeden ge do galerie'deydi. 1530.
ru uar. Bu anlatm, sanki barak kiliselerin, kubbelerindeki figr
uuuna adeta nclk etmektedir. Bu eserdeki espri, 1474'te
Mantegna'nn Mantua'da yapt treskierden esinlenmi gibi-
dir. Correggio'daki mekan de.itirme kubbede adeta hzlanr.
Correggio'nun bu hayali de barok sanatn ideali olacaktr.
talya'da Venedik kenti nemli bir sanat merkezi olarak 1500
yllarndan sonra geliir. XV. yzyln problemleri, Floransa ve
Hollanda tarafndan zlmt. zellikle Floransa'nn konstrk-
tif, yani ina i biimlemeli ba resimleri bu an form sorunlarnn
zln gstermektedir. Ancak renk sorunlar burada, ikinci
derecede rol oynuyordu. Ite ltalyan Rnesans'nda rengin resme R. 850: Correggio. Evliya 5ebastian ile
Madonna. 1945'e kadar Dresden'de
giriini 1500 tarihlerinden itibaren Venedik salad. Bylece res-
Gemi:ildegalerie'deydi (1525).
min btnnde uyum ve atmosfer! e ilgili yeni problemleri getiren
bir zmleme, heyecanlar tazeledi. Bu, kanallardan meydana
gelmi ada halindeki ehir, dnyay kendi izlenimlerine gre renkli
gren bir mizaca sahipti. Nasl Disegno, Floransa'da izgi deseni
temsil ediyor idiyse, Venedik'te de Carpaccio ve Giorgione, yava
yava hayat renklendirmekten zevk alyorlard. Bunlardan son-
ra da Tiziano ve Tintoretto bu kenti renki sanatlar diyar ola-
rak tantyorlard. Giderek bu kentin zellii olan renk, Tiepolo ve
Guardi'yle barok sanatn iinde en gzel eserlerini verecektir. Bu
sanatlarda resim yzeyi, ayr ayr elere blnm olmaktan
ok, birbirleriyle kaynatrlm bir btn tekil eder. Ve her iki renk
arasndaki sr:m, dier ara renkle lmlandrlmtr. Venedikli sanat-
lar, k ve glgeyi de renk olarak grmeye balamlar ve her
renk parasn, resimde yanndaki renkle ilikisi bakmndan deil,
tablo yzeyinin tmyle ilikili olarak dzenlemilerdi. Bylece
resim, ilk kez yalnz bir figrler dengesinin zerine karlmtr.
Bu zmleme ekli ]talyan ve dnya resminde yeni bir problem
olarak ilk kez karmza kmaktadr. Bu tarihe kadar japon resmi
dahil hibir yerde bu sorunla ilgilenilmemitir. Bu bakmdan dik-
3821 DNYA SANAT TARiHi
R. 851: Tiziano. Urbino Vens. Flo-
ransa, Musee des Offices (1538).
R. 852: Giorgione. Krda Konser. Paris,
Louvre(1509).
R. 853: Tiziano. Kirazl Madonna. Viya-
na, Kunsthistorisches Museum (1504).
kat edilirse, Avrupa resminde yeni bir anlatm biimi ilk kez o sra~
da Venedik'te ortaya kmtr.
Venedik resmini, Quatrocento anlayndan klasik anlay
a gtren Giorgione olmutur. 1478'de doan bu sanat,
Giovanni Beliini'nin rencisi olmu ve 151 O' da vebadan lm
tr. adalar onu Leonarda'nun yannda en byk sanat ola-
rak grmlerdir. XIX. yzylda eletirmenler bu sanatnn eser-
lerinin tarihsiz ve imzasz oluu ve hayat hakknda bilinenie-
rin de yalnz ak hikayelerinden ibaret olmas yznden, onun
yaadndan bile phelenmilerdir. lik kez Ludwig justi adnda
bir sanat aratrmacs, onun monografisini yehiden yazma ola-
na bulmutur. Giorgione'nun yapt ilk byk eser, dodu
u yerdeki Castelfranco kilisesinin Madonna'sdr (1504). Bunun
yannda da yalnz portre ve tuva! zerine baz resimler yapm
ve bir de altar boyamtr. Bylece onun sanat, kilise konutar
n deil, evresi ve kendisiyle ilgili atmosferi yanstmtr. Eserleri,
kitiseyi bir yana brakan, bir atlye havasnn rnleri oldular.
Bylece Giorgione, kltrl mesenler ve dier mterilerin ilgi-
lerini eken yeni bir dnya ortaya koydu. rnein "Uyuk/ayan
Vens/ adl eseri, hibir dini atmosferi olmayan ilk resim olarak
grlr. Bu, gzel duruuyla bir yamacn eteindeki glgelie
uzanm, ahane, olgun bir kz vcududur. zerine yatt ar-
af fevkalade gzel dzenlenmi, akc bir kvrm kompozisyonu-
dur. Dikkat edilirse byle bir kompozisyonu, bu tarihe dein hi
grlmemitir. Yatan plan arkasndaki yatay biimli manza-
ra da deiiktir. Hava tabakas gmi bir k iindedir ve hava,
ince, hafif klanm bulutlarla kapldr. Manzarada belirli yn-
den gelen bir k yoktur. Fakat bu, sanatnn, kompozisyonun
geni ahengini, nasl bir yatay hatlar dzeni zerine ina ettii
ni gstermektedir. Yalnz figr diyagonal olarak yerletirilmitir.
Bylece hem konu, hem kompozisyon dzeni bakmndan, yep-
yeni bir dnyevi havay resme sokmutur. Esasen Giorgione'nin
"Ktrda Konser" adl eseri de, onun dnyevi atmosferli resim anla-
ynn tesadfi olmadn kantlamaktadr. "Uyuyan Vens" adl maktadr. Ve resim asndan daha ilgi eken nokta, artk insan-
eserin ayakucunda, resim bitirilmeden nce bir cupidon olduu
nu, fakat sanatnn sonradan bu figrden vazgetiini anlyo
ruz. Figrn sa baca, ileriye doru uzanan sol bacan attnda
kalm. Figr, genel grnyle bir blok etkisi yapyor. Vens,
burada doal antik bir konu olarak ele alnd halde, ondan
sonra Tiziano, Rembrandt, Veli:lzquez ve giderek Goya, lngres,
Manet ve hatta Gauguin onu dnyevi bir figr olarak ileyecek
lerdir. Giorgione'nun Vens', kendi gzelliinin tehir edildii
nin farknda deildir. Oysa Giorgione'dan sonrakilerin Vens'leri,
gzelliklerini bilhassa bilinle sergilemektedirler. Giorgione'nun
Vens', ilk olarak ahane bir dnyevi gzelliin, taze bir gen
kz vcudunun dirilii ve zariflii iinde, sanat tarafndan bulu-
nup ortaya karldn gstermektedir. Hemen hibir yerde by- kil kapal formlar halindedir. Meryem ve iki yanndaki ocuklar,
le bir gzellii biz bu dneme dein grmedik. Ayrca krda bir
uyku sahnesini konu al ve bunu gzel insanlarn yakld bir
RNESANS 1 383
dnemde tehir etmesi, sanatnn cr'et ettii nemli durumlar-
dan biridir. Dier bir zellii de Olgun Rnesans'ta grmeye al
tmz hayali manzaralarn sz konusu olmamasdr.
Giorgione, 1508'de o zamanlar Venedik'in en zenginlerinden
olan Alman Ticaret Evi'nin cephesine bir fresk yapmt. Bu fresk
sonralar rutubetli kanal kentinin havasyla bozulmutu. Ite bu
resim, daha 1760'1arda bozulmamken, onun kl renklerini ve
kan krmzlarn ven yazlar okuyoruz.
Fakat sanatnn, hayatnn sonuna doru yapt en nemli
eserlerinden olan "Ktrda Konser" adl tablosunu, gene !talya tari-
hine en byk yenilik getiren resim olarak gryoruz. Resimde
iki delikanlyla iki plak gen kz grlyor. Insan burada sanki
Boccaccio'nun hikayelerinden birinin bir sahnesini gryor gibi-
dir. Bu ligrl eser, tam anlamyla diyagonal bir kompozisyon
olarak dzenlenmitir. Iki delikanl krda yere oturmular, birinin
elinde uta benzeyen bir alg, dierinin elinde bir baka mzik
aleti grlyor. Yerde bir rtnn zerine oturmu olan srt
dnk gen kz ise flt alyor. Sol tarafta aacn altnda ayak-
ta duran kadn ise, elinde bir kapla duruyor. Eserde, hareketinin
gzel bir poz olarak deerlendirildii bu gen kz vcudu, bize
dnk ve plak. Yalnz bir rt, bir para sol kalasn ve pek az
da bacan rtyor. Kuma daha ok dizierin altnda toplana-
rak bacaklar bir kitle halinde gsteriyor. Manzara da hayali deil,
hatta atmosfer tabakasndaki yksek bulutlar, Venedik ve civar
krlarn havasnn tam bir gzlemine dayanyor. Sanat, yazn
scak ve ssz gnterinden qirinde, krda bir kuytuda elenen iki
gen ve kz ufka kadar uzanan bir manzara altnda gsteriyor.
Biz Giorgione'nun o zamann sosyetesinde aranan bir arkc ve
lavta alan bir mzisyen olduunu da dnrsek, bu konula-
rn onun tarafndan \lenmesini pek yadrgamayz. Bylece sev-
gi, mzik ve gnein, bu resimde arzuyla neden bir araya geti-
rilmi olduunu da anlarz. Ayrca bu dnemde insan dncesi
nin yaama sevincine ynelmesi ve resimlenmesi de nem kazan- R. 854: Tiziano. Meryem'in Ge!ktt.
Venedik (1518).
larn profil ya da cepheden deil, eyrek grnen yzlerle detay-
dan uzaklam sa vesaire iinde gsterilmesidir. Giorgione'nun
hayat dolu dnyasn evresine sunmaya baiayabiidii de anla-
lyor. Dikkat edilirse din duygusu, artk resimlerden gittike eli-
ni ayan ekmektedir.
Giovanni Beliini ve Giorgione'nun etkisi altnda Tiziano Vece/lio
(1476/77-1576) yetiti. Aa yukar yz yl yaayan bu ok
byk sanatnn hayatn ancak bir veba salgn durdurabilmiti.
Tiziano'nun "Kiraz/ Madonna"snn, Giovanni Beliini'nin "Santa
Konumast" adl bir eserinden esintenmi olduu belirtilir. Onun
eserlerinde genellikle klasik durular gzlemlenir. Bu eseri belirgin
bir geometrik kompozisyon zerine yaplmtr. Her figr msta-
bir gen meydana getirirler. Iki yandaki sakall ihtiyar ise koyu
deerleriyle bu gen i daha belirgin hale getirir.
384/ DNYA SANAT TARiHi
R. 855: Tiziano. lsa'ya Dikenli Ta
Giydirilii. Alt e Pinakothek (15 73 ).
R. 85 6: Tiziano. Papa Paul f/1 Fomese
Yeenferiyle. Napoli. Museo Nazionale
(1545).
Her geliimde, basitten detaya doru bir hareket vardr. Biz
her ne kadar Raphael'in kompozisyonlarnda ok ligrll gr-
dkse de, bu figrler makul ll hareketler iindeydiler. Ancak
Tiziano'nun "Meryem'in Ge ikiI" adl eserinde, adeta mantk~
sz hareketlerin kompozisyonu'na gidildii grlr. Sanki her hare-
ket bir kompozisyon balants iin bahane olarak yerletirilmi
gibidir. Yerden, bir bulutun stnde cupidon'larla ge karlan
Meryem'e yukardan Tanr yaklamaktadr. Ve burada, Tanr'dan
ok Meryem'in nem kazand ak olarak grlr. Kompozisyon
3 blm halinde dzenlenmitir. Meryem'in, elleri ak olarak
ge bak, ligre merkezi bir yer temin etmitfr. Ve genel ola-
rak btn dier figrlere ikinci derecede bir byklk verilmi
tir. Renkler alt blmdeki dini kiilerde ar ve tok olup, yukarda
sar bir k her eyi hafifletmektedir. Resimdeki bir Ortaa konu-
sudur. Fakat figrler, o an anlay iinde deil, doal yapnn olduu gibi, grlen eyann renginden deil ona zg mavi ve
doast hale getirilmesiyle oluturulmutur. Doay inkar etme-
den doann stne klmtr. Ve bylece Tiziano, kendinden
sonraki yzyllk kutsal kilise resminin prototipini vermi gibidir.
Bu eser Venedik'te Frari Kilisesi'ndeki altariin yaplmt.
Tiziano uzun yaam boyunca bir hayli eser vermitir. Bunlarn
iinde Papa lll. Paul'n Alessandro ve Ottavio ile olan kompo-
zisyonu ilgi ekicidir. Burada vcutlar, adeta saa sola hamle-
ler yapar durumda gsterilmitir. Bu da bize sanatnn, a
nn genel gzlemlerine uygun olarak yetitiini gstermektedir.
Tiziano da, Giorgione gibi yatan kadn motifini ilemitir. Onun
plak kadn "/gnuda" ayn zamanda onun stn tekniini de
yanstmaktadr.
Burada gzel sanatlarn resim dalnda oluan bir yeniliine de
deinmek gerekir. Floransa ve Roma, plak form gzelliini bul-
mulard. Venedik resmi ise rengin, k-glge iinde deerlen
dirilmesini dnya sanatna getirmiti. Ancak Tiziano byk bir
yeniliin ncs olmutur. Bu, Rembrandt ve El Greco'dan nce
resimde fra tularndaki gzelliin kefidir. Ite bu bulu, doa
grntsnn dnda olan yeni bir unsurdur ve daha nceleri in
sanatnda rnekleri bilinli olarak verilmitir. Bu ilgi ekici bulu,
Tiziano'nun olgun alarnda deil, lmne yakn 1573'te yap-
t "/sa'mn Dikenli Biralille Talandmlmas" adl eserinde gr-
lr. Burada btn figrler, elbiseler ve yzler o harikulade fra
darbeleriyle biimlendirilmitir. Bu olgunlua Rembrandt ancak
hayatnn sonuna doru varmtr. Daha ilgi eken noktalardan
biri de udur: Eserde el ve ayak parmaklar, hemen hemen adeta
izienim halinde karalanmlardr. Bylece Rnesans'n bu olgun
dneminde yetien sanatnn, barokun en nemli zelliklerin-
den birine erkenden vard grlr. Eserinde kontura bal kalan
Tiziano, bu resmiyle kontur izgisini paralam ve datmtr.
Demek ki, ilk kez konturlarn dalmas olay Tiziano'da grlm
oluyor. Bu nedenle sanat .ann en nemli nirengi noktasn
tekil eder. Ayrca Tiziano'yla ayakta kral portresi ve tm ligr-
l portre sanat !talya' da grlmt. 1545'te Tiziano, Roma'da
RNESANS 1385
kral seviyesinde trenle karland ve Papa lll. Paul', Alessandro
ve Ottovio Famese ile bir arada boya d. Bu portre kompozisyonun-
da, yeenieri tarafndan Papa'ya nasl dalkavukluk yapld daha
iyi anlalyor. Bylece psikolojik bir durum iinde Pa pa ilk kez ifa-
de ediliyordu.
Tiziano belli bir noktada kalmam, devaml kendini yenileyen
bir sanat olmutur. Krk yandan itibaren lnceye dein, ev-
re izgisine bal kald, ama renkli hayatnn sonunda izgiyi par-
alad. Ayrca o Floransallar gibi desen olarak ayrntl deil, srat-
li fra darbeleriyle yaplm tasiakiara gre alyordu. Bu husus
da resim sanatnda nemli bir yenilikti. Bylece resim, desen-
den deil, renkten oluma olanana kavuuyordu. Resim sanat,
doann izgi formu yerine, fra darbelerinden meydana gelen
bir biimlerneye gidiyordu. Ayrca onun renkleri XIX. yzylda
R. 857: Mathis Gothardt (Grnewafd).
krmz kontrastndan oluuyordu. Krmz dnyevi olan, mavi ise armthta lsa (1512-16).
zlemi ve br dnyay sembolize ediyordu.
1500 tarihlerinden itibaren, Almanya'da da bir deime olu-
yor. Bu deiim hem burjuva portrelerinde, hem de kutsal kiile
rin resimlerinde grlyor. Fakat bunun nedeni, ltalya'da oldu-
u gibi Rnesans deil, reformasyon hareketiydi. Bu durum,
1517'de Luther1n Wittenberg saray kilisesinde kendi gr
n aklad zaman balyordu. Bu harekete Drer, Cranach ve
Mathis Gothardt adl ressamlar katldlar. Dikkat edilirse, kilise-
nin kat dogmalarnn knlmasyla birlikte, resimde de ilgin bir
deime olumaktadr. Bu, sanki kat formun renkle birlikte krl
mas gibi bir eydi. Bak yn de deiiyordu. Ancak bu dn
ce btnnn paralanmas, her lkede ayr zellikler gsteri-
yor. Bu olay Almanya'da ayr bir biimde grlyor. Almanya' da,
ltalya'daki ressamlarn problemlerinden tamamen baka hususlar
dikkati ekiyor. 1471 doumlu Drer, 1472 doumlu Cranach,
1473'1 Burgkmair ve biri 1O dieri 20 yl sonra doan Mathis
Gothardt ile Gen Holbein hep birbirinden ayr ynlerde al R. 858: Afbrecht Drer. Bir portre.
mlard. ltalya'da form ve renk sorunlar vard. Dikkat edilirse bu Madrid, Prado(7521).
sorunlar, aslnda resmin biimlenmesiyle ilgilidir. Alman sanat-
larndan olan Drer, salam, klasik belirgin bir anlatma var
yordu. Mathis Gothardt, vecd iinde bir mistisizme ynelmi
ti. Holbein tarafsz gereki bir anlatma nem veriyor, gene
Alman ressamlarndan olan Altdorfer ise, romantik bir iiri, gr-
kemli gklerin altna yerletirdii da ve ovalarda cereyan eden
savalarda gsteriyordu. Ite bu dnce dnyasyla ilgili tasvir-
ler, italya' daki form ve kompozisyon btnnden Alman sanat-
larn uzaklatryor, dolaysyla formun geliiminden onlar yok-
sun brakyordu.
Daha 1450 yllarnda Ghiberti, Floransa'da sanat biyografile-
ri yazarken, Almanya'daki sanatlar anonim olarak Tanr hizmeti
yapyorlard. Bu nedenle altar resimlerinin yaratc lar, tamamen
unutulup gitmiti. Hatta bu nedenle Mathis Gothardt'a 1675'te bir
Alman sanat tarihisi yanllkla Grnewald adn vermiti. Esas ad
DST 25
386/ DNYA SANAT TARiHi
R. 859: Gen Hans Holbein. Sanatnn
kans ve ocuklan Basel. ffentliche
Kunstsammlung (1530).
R. 860: Albrecht Drer. Otlar. Viyana,
Albertina (1505).
bu yzden ilk kez 1938'de bulunmutu. Mathis Gothardt 1460'ta
Wrzburg'da domu, nce Aschaffenburg saraynn heykelci-
si ve mimar, sonra da Brandenburg sarayna ressam olmutu.
Fakat 1525'te isyan eden kyllerin tarafn tutunca, Halle kenti-
ne kam ve 1528'de orada lmt. Yapt/senheimer Altan adl
resimde, Dante byk rol oynamtr. Bu sanatnn resimlerin~
de, ltalyanlarn o geni planl, ak formlar yoktur. Vcut btn-
lklerinin evreyle olan ilikileri de henz bir akla kavuma
mtr. Ve gzlemler de para para saptanmtr. Ayrca, lsa'nn
yeniden douunu belirten eserinde ise, hemen kompozisyonun
tm mistik bir atmosferi yanstmaktadr. yle ki lsa, ge yk-
selirken daire biimli bir k iinde grnr. Bu sanatda her nes-
ne ve figr irkin bir katlk iindedir.
AlbrechtDrer, dnyevi gzellie ait konular aratrr. Bu neden-
le o, toplumdan, kendi "Ben"inden hareket eder. Bylece bizzat
kendini bir problem olarak ele alr. Onun kendi portreleri, esasen
bu grn yanstr. Drer o dneme dein yaplmayan bir eyi karya olduunu
yapyor ve kendi resmini veren ilksanat oluyor. Yalnz Rembrandt
sonralar onu bu yolda aabilmitir. Ayrca onun otobiyografisine
ait yazlar da dikkate deer. !talya' dan mektuplar, ailesiyle ilgi-
li tarihi yazlar, Hollanda seyahatinde tuttuu gnl, bu an
en nemli kiisel izienimlerini verirler. Babas Macaristan'daki
Alman kolanisine mensup biri olup, sonradan Nrnberg'e yerle
mi bir kuyumcu idi. Albrecht, nce babasnn yannda alm
ve heykelden resme dnmt. Kolmar'da yannda almak iste-
dii ressam Schongauer, Drer oraya geldii zaman lm bulu-
nuyordu. Drer Strasbourg ve Basel'de kitap resmiyle megul
olmu, aa-basklar yapmt. 1494'te Venedik'e gitmi, oradan
Mantegna'nn yapt bakr oyma basklardan kopyalar getirmi
ti. Nrnberg'de hmanistlerle olan dostluu onun dnceleri
ni belirlemiti. 1505-1507 arasnda yeniden Venedik'te yaayan
Drer, burada !talyan lar tarafndan son derece byk ilgi grm
t. 1520'de Hollanda'ya gitmi, Anvers'te sanatlar onu bir kral
gibi karlamlard. Raphael, Roma'dan ona bir desenini gnder-
miti. Avrupa'nn o sralardaki en byk dnr Erasmus onun
iin: "Resim sanatmda ilk hret" diyordu. 1528'de Nrnberg'de
len Drer, konstrktif teknik resmin btn hesaplarn ve esasla-
rn da ortaya koymutu.
Onun grafik eseri, bir aa-bask serisi olan 1498'de yapt
''lohannes'in Vahyi Ilahisi" adl resimleridir. Bu bask resimlerinde
btn formlarn birbirlerine baland, btn yzeylerin ayrnt bunlarn !talyan portrelerinden ok farkl olduunu saptyoruz. Bu
lardan olutuu gzlemlenir. Bu nedenle bu seride klasik gzellik,
aklk ve btn anlatm sz konusu deildir. Resimlerinde Antik
gzellik anlay da yoktur. Fakat bunlara ramen o, Wlfflin'in
dedii gibi, sanatna akl ve klasik gzellii getirecektir. 1500
tarihinde yapt kendi portresi, onun klasik anlatma gittiini gs
terir. Bu gidi Orta Avrupa'nn klasik anlatrnn balangc olmakta
dr. Drer'in klasik anlatma varmasnda yardmc olan en nemli
almalar portreleri ve portre desenleri olmutur.
RNESANS /387
Drer'in nemli bulularndan biri, doa grnlerini ve hay-
vanlar incelemek ve izmektir. Doa karsnda Avrupa'da yap
lan ilk suluboyalar da ona aittir. Ona gre bu peyzajlar doa et-
d idiler. Grafiklerinin esas zellii, izginin formlar belirgin hale
getirmesidir. Ancak onun resminde kat bir biimierne ve titiz-
lik yansr. Bakr oymann, ineyle ilk kazma bask-resimlerini de
o yapmtr. Bu teknik de gene onun nemli bir buluudur ve
yaptklar derin bask tekniinin ilk rnekleri olmutur. Drer'in
aa ve bakr oyma resimleri btn Avrupa'ya yaylm, ona ser-
vet ve n getirmiti. Bakr oyma-bask eserlerinden "Svari, lm R. 861: A/brecht Drer. Nrnberg civa-
rmda bir ky resmi. 5ufuboya. Bremen
ve eytan" adl eseri, bunlarn iinde en tannm olanlarndan biri- Kunsthafle (151 O). '
dir. Bu resim, Drer'in ok sevdii Luther'in bir sznden esinle-
nerek yaplmtr. "/nsanm eytandan korkmamaSI m, Tan n muhak-
kak ok sever". Bu szn yannda sanatnn kendini deerlendiri
i de ilgintir. rnein gene Drer'in: "Ben kendim yetkin bir insan
olmadtmt biliyorum" sz, sanatnn kendi i dnyasyla kar
bize hissettirmektedir.
Drer'in, Leonarda gibi sava mhendisi olarak baz alma
larn yazdn gryoruz. 1527'de "ehirlerin, saray/ann, kasa-
balann tahkimati zerine birka ders" ad altnda dndkleri~ i
de yazmt.
Gen Hans Holbein (1497-1543) Drer'den 15 yl sonra, kla-
siin btn miras iinde yetiti. Babas gene nemli bir res-
sam olan Yal Holbein idi. Augsburg'da nce babasnn yannda
yetiti. ltalya'da kimi !talyan ressamlarnn eserlerini grmt.
Holbein 1517'de Luzern'e, 1518'de Yukar ltalya'ya, 1519'da
Basel'e, 1526'da da Ingiltere'ye Erasmus'un bir mektubuyla git-
ti. Mektupta hmanistlerin efi olan bu nemli kii yle yazyor R. 862: Albrecht Drer. valye, lm
du: "Burada Basel'de sanat lm durumda. SanatI Ingiltere'ye ve eytan. Bakroyma-bask (1513).
bir melek bulmak iin geliyor". Burada Holbein birka Alman tc-
carn portresini yapt. "Utopia" adl eserin yazar Thomas Morus, R. 863: Albrecht Drer. Portre.
onu saraya soktu. O sralarda Ingiliz sosyetesi bir portre ressa-
mna sahip olmadndan, sanat burada alma olana bul-
du.
Antsal bir anlatrnn btn zelliklerine ulam olan Holbein'n
Ingiltere' de yapt portre ve desen ler, onun esiz bir biim anlay
na sahip olduunu gsterir. Ayrca Rnesans'ta gremediimiz
natralist izlenimleri saptamada baar gsterdii de anlalmak
tadr. Saptad ehrelerde kiilerin btn i dnyalarn da yanst
maktadr. Bu resimlerde, antsal byk formlar grmekle birlikte,
natralist-gereki anlatm, !talyan ressamlarnda hi grlm-
yor. Bu resimlerde yalnz bir form dzeni olmad da aka tan
nyor. Holbein, Drer'den daha fazla bir form ve portre sanats
olduunu gstermektedir. Onun zellikle portre desenleri sonra-
lar lngres'e ve birok XIX. ve XX. yzyl sanatsna yol gstermi
ti. Bu bakmdan Holbein'n, Ingres gibi, eer nnde bir model
olmazsa alamadn anlayabiliriz. Bu yzden de Holbein, hi-
br zaman kendini tekrar eder duruma dmemitir. Onun desen-
3881 DNYA SANATTARiHi
leri genellikle ksa sreli modelden almalarla meydana getiril-
miti. Ingiltere'de Windsor, onun bu desenlerinden 87'sini ve baz
boya resimlerini zamanmza dein korumutur. Insan karakteri-
nin yumuakln, zayfln, enerjisini, hainliin i onun desenle- le devam eder.
rinde saptanm gryoruz.
Holbein, ayrca aynen Drer gibi bask resme nem vermitir.
Ve zellikle aa basklar zerinde alm, Indi'den ve Tevrat'tan
birok konular ilemitir. Bu bask resimlerde, ne piramidal kom-
pozisyon, ne kapal dzen vardr. Figr ve nesneler birbirlerine
karm olarak biimlendirilmilerdir. Ancak her nesne son dere-
ce belirgin ve kesin kontur izgileriyle gsterilmitir. "eytan ve
RNESANS 1389
sndan, ordularn ve dalarn zerinde yer yer prltlar saar. Ve
sava, bu gk ve dramatik atmosfer altnda, btn grltsy-
Altderler'in rencilerinden Wo/d Huber (7-1553) ve Hans
Sebald Lautensack (1524-1563) zellikle manzara ressam oldu-
lar. Mrekkeple yaptklar manzara desenleri, yaln bir resim ola-
rak deerlendirildiler. Bu an Alman sanatlar arasnda nem-
li yer edinenlerden biri de Luca Cranach (1472-1553)'\r. Onun
nemli resmi "MlSir'a Ka1 S1rasmda Dinlenme"dir. Bu resimde
grlen manzara, Almanya'ya aittir. Melek ocuklar, ocuk lsa'ya R. 867: Yal Pieter Bruegef. Avcfarm

R. 864: Albrecht Altdoier. Gnein ba-
tt. "/skender'in Meydan Sava" ad-
lt eserinden ayrnt. Mnih Afte Pina-
kothek (1528-1 529).
R. 865: Gen Hans Ho/bein. Grossad-
miral Fitzwi/liam. Fzen desen. Windsor
(1527).
R. 866: Yal Pieter Bruegel. Kyde D-
n. Kunsthistorisches Museum, Viya-
na (1566).
lm" adl eseri, sanatnn sembolik tasarmlar da ele aldn arl arl akan bir kaynaktan su ve aynamas iin bir ku getiriyor. Dn. Ay resimferi dizisinden ubat.
Resmin genel havas bir tebrik kartnn ilkellii iindedir. iekler, Kunsthistorisches Museum. Viyana
gstermektedir. Bu bask resimlerde onun modelden alma ihti- (1565).
ras, sanki unutulmu gibidir. am aalar, bir hu aac ve uzaklara doru mavileen bir da.
Drer ve Holbein, desenlerini ve bask resimlerini model- Ite bu atmosfer, sanat tarihinde "Tuna Okulu" denen bir sanat-
den alarak gerekletiren sanatlardr. Bu dnemlerin nem- lar grubunun resim anlayn yanstmaktadr. 1504'ten itibaren
Cranach Saksarya saraynn ressam olur. 1508'de Hollanda'ya
li bir sanats olan Albrecht Altdorfer ise romantik bir ressamdr
ve desenci deildir. Onda her eyden nce bir manzara sevgi~ Y.~pt seyahatte, !talyan Rnesans'nn baz resimlerini grm
si vardr. Belirttiimiz gibi Drer, manzaray bizzat doa gz- tur. Sanatnn rahat hayata kavutuu oranda, eserinin daha
Iemiyie resmetmektedir. Albre.cht Altdarler ise, kendi roman- yzeysel bir biimlenmeye gittii gzlemlenir.
tik ruhunun manzarasn, kendi yaratc muhayyilesinde gr- Rnesans srasnda Franszlar ne yapmlardr? 1500 yllarnda
yor, iinden geldii gibi resmediyordu. Onun dnyas airane bu lkenin resmi Hollanda'ya bal idi. jean Clouet bu dne-
bir dnya idi. min nemli sanatlarndandr. Portre anlaynda Holbein'a
Altdcrler 1480'den nce domu, 1505'te Regensburg ken- benzer. Olu Franois Clouet ise (151 0-1572) 1. Franois'nn
tinin hemehrilik hakkn kazanmt. 1526'da bu kentin mima- ressam olmutu. Franois Clouet zellikle portre sanatnda R. 868: Yal Pieter Bruege/. Krler.
r olmu, 1528'de de kendisine teklif edilen kentin belediye ba titiz bir teknikle, gznn altndaki her eyi saplayan bir gzle- Napoli. Mu seo Naziona/e (1568 ).
kanl grevini, kendisince ok nemli olan "lskender'in Meydan me sahiptir. Onda hayali en kk bir ayrntya rastlanmaz. Bu
Sava1" adl eserini tamamiayabiimek iin kabul etmemiti. bakmdan talya'daki byk form dzenlemesi, onda sz konu-
lm tarihi 1538'dir. O, figrlerini grkemli ufuklara dein uza- su olmaz. O yalnz gznn altndaki saray kiilerini baaryla
boyamtr.
nan byk atmasierli manzaralar iine yerletiriyordu. Boyad
altar resimlerinde kutsal hava ok az yer alyordu. Ayrca ky Hollanda'da XVI. yzylda ekonomik g gittike artm ve
uaklar, sevgili iftler, antik mitolojiler, baz satir konular, vah- Brksel endstri merkezi, Anvers ise nemli bir kent olmu
i erkekler, cadlar ve Kuzey'in efsane dnyasn resimlemitl. tu. Bruges de btn deniz yollarnn ura olan bir yerdir.
R. 869: Yal
Luca Cranch. Msr'a Ka
1526'da yapt Berlin'deki "arm1ha Germe Sahnesi"nde Gney Anvers'de yaplan altarlar (bunlar zellikle aa oymayla ssle- SrasmdaDinlenme. Berlin, Deutsches
Almanya'nn dalk arazisinin yarsd grlr. Bir doa misti- meli idi), Ispanya'ya dein btn komu lkelere ihra ediliyordu. Museum (15 04 ).
sizmi, Altdorfer'in eserlerinin karakteristii olur. Ayrca Altdarter Bu nedenle bu kentin atlyeleri devaml alyordu.
ilk kez manzara resmini kutsal konulardan bamsz olarak yap- Bu lkenin sanatlarndan Quentin Massys (1466-1560) ve
mtr. Bu nedenle onun "Regensburg'da Tuna Vadisi" (1522) adl ]oos van C/eve (1485-1540), iki yoldan kendilerini bulmular
eseri, Bat'nn ilk manzara resmi olarak kabul edilir. Ancak bu d. Bu yollardan biri Hollanda'daki Roger van der Weyden gele-
resim, bir doa gzlemine uyuyorsa da, hayali, optik bir resim nei, dieri ise ltalya'dan edinilen bilgilerdi. rnein 1517'de
olarak deerlendirilir. Yani hayalden boyanm bir manzara nite- Raphael'in kartonlar Brksel' e gelince (bu kartonlar Valikan'daki
liindedir. Sixtine iin hal olarak dokunmutu) bu resimlerden nem-
Onun "/skender'in Meydan Sava1" (1529) Bavyera kralnn li ekilde e:kilenen sanatlar olmutu. Bylece Raphael'in ge-
bir sipariiydi. Bu resimde lskender'in ve Darys'n ordular uslubu bu ulkede derhal bir etki yaratmt. Mabuse diye ad tak
nn byk bir gk altnda savat grlr. Figrler son dere- lan ]an Gossaert ise (1478-1533/34), Leonarda'nun etkisi altn
ce kk olarak ele alnm olmasna ramen, arpmann btn da kalmt.
gerginliini, patlayc atmosferini ve canlln yanstrlar. Byle Hollanda'da ]anr ressami olarak tannan joachim Patinir (1475-
bir kompozisyon, o zamana dein hibir yerde grlm, iitil 1524) manzara resimleriyle kendini gstermitir. Onun resimle-
mi ey deildi. Batar gnein sar klar, ar bulutlarn ara- rnde bir dramatik hava grld gibi, figrleri de manzara iin-
de klmlerdir. Fakat o, figrden tamamen vazgemi deil-
3901 DNYA SANAT TARiHi RNESANS 1391

dir. Resimlerini aynen Altdarter gibi yapyor, dalar, aalar,
tepeleri ve ehir grnlerini hayali olarak kompoze ediyordu.
Mmkn oranda fazla ey gsterebilmek iin de, ufuk hattn tab-
lonun st izgisine yakn alyordu.
Halk hayatn yanstan resimleri, zellikle Quentin Massys ve
riye, ne o gzel kadnlara, ne de ssl, ideal yaamn izlenimine
rastlarz. Buna karlk bir masa evresinde birasn ien ky kadn
ve erkeklerini, kabaca dans eden neeli kytleri, pen ve sevi-
en kaba suratl iftleri grrz.
Yaamnn son yllarnda "Krler'1 resmetti (1568). Arka arka-

Luca van Leyden yaptlar. Ve bunlar, XVII. yzyln janr resmi iin ya, her biri bir ndekinin bir tarafn tutmu olan bu krlerden en
nemli birer n alma oldu. Bu janr resmi konular arasnda ndeki, fltn alarak giderken bir ukura dyor. Arkasndan
Quentin Massys "Sarrafve KariSI"n, Luca van Leyden de "Satran gelen de, onun zerine kapaktanyor. nc kr ise sapasn uza-
Partisi" ve "/skambil Oynayan/ar" adl eserlerini, Kuzey' e zg bir tarak ne olduunu anlamak istiyor. Olay bir ky kenarnda olu-
gzlem le saptadlar. Hi kukusuz bu eseri er, Gio[gione'nin "Kirda yor. Her taraf sakindir. Hemen arkada kyn evleri ve kilise gr-
Konser" adl eserinden farkldr. lyor. Tipierin dikkati eken ehreleri, trajik bir kr i dnyasnn
Bu dnemin sanatlar arasnda, dnyevi yani dind resmin ac komedisini veriyor. Belki bu konu, Mattheus'un bir sznden

R. 870: Angelo Bronzino. Elenara di
Toledo. Floransa, Uffizi Mzesi (1547).
R. 8 77: Giorgione. Vens. Dresden.
Gemtildegalerie. Arka manzara Tiziano
tarafndan yaplm1ttr (1508-151 O).
esas stad (Ya/i) Pieter Bruegel (1528-1569)' dir. Ky kkenli olan esinlenmitir. Bu Inci! yazarnn: "Eer bir kr bir dierine klavuz
sanat, stn bir gzlemle, ann btn hayatn sahne sah- olursa, ikisi de ukura der" sznn sanat iin esin kayna ota-
bilecei dnlmektedir.
ne gz nne sermektedir. Sanatn dorudan doann bir gz-
Iemi olmadn, sanatnn gzleme gereksinme duyduka ba Dikkat edilirse, Kuzey lkeleri Gney'e oranla antik dnyay-
vurduunu biliyoruz. O, dnyay yaarmas gereken bir kader la daha az ilgilidirler. Kuzey, hayata, onun gzlemine ve gnlk
atmosferine baldr. Biz ilerdeki alarda da bu eilimin devam R. 872: Giovanni da Bologna. Sabin'in
olarak kabul ediyordu. O zamanlar Limburg, bugn ise Bruegel Kamli. Fforansa, Loggia dei Lanzi
denen bir Hollanda kynde doan sanat, Anvers'e geldiinde, edeceini greceiz. (7583).
Bosch'un eserlerinden kopyalar yaparak geiniyordu, Bakr ze- Bylece Kuzey Avrupa ile Gney arasnda, belirgin gr fark
rine yapt kazma resimlerde, bu teknie hakim olduu grl- burada aklanm oluyor. Sanatn da bu grlere paralel olarak
mektedir. talya'ya yapt seyahatten birok manzara resimleri eserini verdii grlmektedir. Ancak Kuzey'de olsun Gney'de
getirmiti. Fakat o talya'da kendi dili iin hibir ey bulamam olsun sanat eserinin gzlemle ve doann optik grntsne
ve kendi dnyasn gene kendi lkesinde resmeirneye balamt. paralel olarak gelitii anialmakla ve Ortaan fizik yapdan
Bylece jan van Eyck'tan sonra memleketini insanlaryla resme- uzak anlatndan tamamen ayrlnd resimlerde de gzlemlen-
den ikinci ressam olmutu. mektedir.
"Faing, Oru" ve "Mthi Grete" denilen korkun bir cadyla
Ortaa'n bu Kuzey lkesindeki hayat mkemmel bir ekilde
yanstmt. O, toplumu, kent ve hayatn basit bir olaydan yaka- MANiYERiST SANAT
lamay ve yarslmay beceriyordu. Ondan baka hi kimse a
nn karakteristiini ve hayatn yakalayamamt. "Avet/ann Kye Klasik, tarihin ak iinde ok ksa bir dnem, adeta bir andr.
Dn" adl eserinde, Kuzey'in souk, buzlu, fakat berrak hava- Insan bir eyin tepesinde uzun zaman tutunamad gibi, klasik
sn manzarann perspektifi iinde gsteriyor ve Hollanda knn de !talya' da uzun srmemi, en ok 20 yl kadar dayanmtr. Bu
bir kydeki hayatn btn dramyla yanstyordu. Bu kompozis- mddet sonunda olgun-klasiin o dengeli, ll durumu bir-
yon, ilerde barak resmin nemli gzlemleri iin salam bir daya- den kayboluvermi ve geliim eitli ynler gstermeye balam
nak olacakt. nk bundan nce de deinildii gibi burada da tr. Daha klasiin bnyesi iinde bile hareketli form, barak'un bir
kompozisyon diyagonal dzen zerine oturuyordu. Bu kompo- zellii olarak belirmeye balamt. Bunun gibi heyecanl, daha
zisyon anlayn, onun btn eserlerinde bulmak mmkndr. dorusu abartl hareketler, barak zellikler olarak birka byk
rnein, "Kyde Bayram", "Kyde Dn" ve "Kyde Dans" adl ve nc sanatda gzlemlenmiti. Bunlar Raphael, Leonarda,
eserlerinde, ayn diyagonal dzeni gryoruz. Bruegel'in resim- Michalengelo, Correggio ve Barocci gibi sanatlardr. Bunlardan
lerinin nemli zellii, k-glge unsurundan yararlanmaydr. sonra ounlukla klasik anlaytaki sanatlar, kk zenginletir
' Bunun yannda, konunun karikatrize edilmesi iin, figrleri kes- melerle biraz deiik yolda yrdler.
kin izgilerle poz paz tespit eder. Hareketin, nemli bir zellik Cinquencentonun son dneminde, birka usta sanat, Veronese
olarak benimsendii bu resimlerde, kat bir evre izgisi dikkati ve Andrea Palladio, klasii, bir renk armonisi iinde zenginletir
eker. Ayrca figrleri gzelleiirmek iin hibir aba grlmez. milerdir. Bu dnem sonradan "Ge Rnesans" diye adlandrl
Hollanda hayatnn hemen btn ayrntlarnn yarsd bu eser- mtr. Bakalar da bu Ge Rnesans hareketini devam ettirmi
lerde, byk form anlay vardr. Aalarda, evlerde, insanlarn ler ancak Rnesans'n aratrc mantn yitirmiler ve sonunda
elbiselerinde hibir itibarilik yoktur. Biz o hayat adeta yaarz. hareket ve adaleleri abartmlardr. Bylece, ii bo bir form ima-
Dikkat edilirse, talya'daki hayallerde yaatlan ne o antik mima- lat, onlarn eserlerine hakim olmutur.
392/ DNYA SANAT TARiHi
R. 873: Daniele da Vo/terra. armihtan
lndirme. Roma, S. S. Trinita dei Monti
(1 541 ).
Bu dnemde Antikile'nin elerine kar bir tepki de balam
tr.Gotik'in o dini duygusu sanki yeniden canlanr. Bu duyguy-
la klasik anlay adeta kaynar. Bylece Hristiyanln ycelme
duygusu, reformasyona bir tepki gibi yer yer dirilmeye balar. Bu
hareket Rnesans'n zerine bir karanlk gibi ker. Ve figrler
resimde yer yer glgelerin iine gmlrler. Ite bu iki hareket,
"maniyerizm" bal altnda sanat tarihinde incelenir.
Genellikle Franszlar, bu dnemi barak anlay iinde incelerler.
Alman ve Ingilizler ise "maniyerizm"i ayr bir balk altnda deer~
lendirirler. Maniyerizm, szlk anlamyla aarlayrcrdr, ancak
buradaki anlamn, szlkteki tanrmryla ilgisi yoktur. nk bu
dnemde, greceimiz gibi byk sanatlar yer alrr.
Bu slup hakknda /artistik maniyerizm" ve "transandan mani-
yerizm" szckleri altnda belirtilen aklamalara da rastlanmak-
tadr.
Maniyerizm tanm, ltalyanca "slup" anlamna gelen "Manie-
ra"dan tretilmitir. rnein Vasari, Giotto'dan nceki sanata1
yani Grek, daha dorusu Bizans slubuna "Maniera Greco" demi
tir. Maniyerizme aarlayrcr anlamrnr Lodovico Do/ce 1557 yrin
da vermitir.
1564'te Giovanni Andrea Gilio, sanatlarn yeniden objeye
dnmelerini istemekte ve bunun, sanat eski shhatliliine gt~
receini belirtmektedir. 1672'de Giovanni Pietro Bellori, duru-
mun nedenlerini aratrm, Raphael'deki biimierne anlaynn,
Greklerin yaptklarna eit bir baar olduunu belirtmiti. Klasikte
doa ve sanat, bir denge halindeydi. Maniyerizm, manzaray
ihmal etmi, geni mekana son vermi, insan birinci plana alm~
tr. Ancak bu kez insann doal hareketini inkar etmiti.
Geen yzylda, Yeni Rnesans denen Klasisizmin szcs olan
)acob Burckhardt'le gereki akrmrn sanatlar ve sanat tarihileri,
maniyerizmi aa grmlerdir. Ancak 191 Oyrinda sanatn mani-
yerst zellikler gsterdii kansyla Voss ve Dvorak, Rnesans'tan
gelen maniyerizmi olumlu olarak deerlendirmilerdir. Dvorak,
ltalya'da Michelangelo ve Bemini arasnda, Tintoretto drrnda hi-
bir byk sanat olmadn kabul etmektedir. Bemini'nin esas
eseri 1625 yrlrndan sonra yaplmtr.
1530'dan sonra ssleme sanat, Dou'dan arabeski almt.
Bu unsur V. yzyldan itibaren Bizans'ta ve Msr'da ve sonra da
Islam sanatnda akantus yapraklarndan soyut bir bezemeye do
ru gitmiti. Bu krvrrk ss motifi sonralar (S) biiminde hamieli
hareket' gstermiti. Bu ss, doann bir eit yabancrlatrrrlmas
idi. 1000 yri kadar bir zaman Bat, bu ss esine yaban cr kalm
tr. Klasik sanat kuwetini kaybed ince, bu (S) biimli motif yeniden
ilgiyi zerine ekti ve bitkiyi kendine esas nesne olarak aldr. Insan
figr de izgiye has bir hareketlilik kazand. Klasikte izgi, bildi-
imiz gibi tamamen duruk bir anlatrmdaydr. barak ise, izgiye
duygulu bir hareket getirdi ve figr, mekanda dalan bir btn
haline geldi. Bylece Rnesans, maniyerizm ve barokun deiik
birer karakter gsterdii de anlalr. Klasik izgisel, duruk; mani-
RNESANS /393
yerizm izgisel, dinamik; barak ise kitlesel dinamik birer zellik
gsterir.
Maniyerist heykel zellikleri, hemen btn Avrupa'da Giovanni
da Bo log na tarafndan saptanmtr. Bo log na 1524'te Felemenk'te
Douai'de dodu. 33 yanda Roma'ya gitmi ve Bologna'da bir
Neptun emesi'yle "Sabin'in Kamli1" adir eserlerini yapm
tr (1583). Bu son konu Helenislik a'da da ilenmiti. Heykel
figrlyd. Bir ihtiyar yere dm, onun zerine yryen bir
adam da, gencecik bir kadrnr kalalanndan yakalayarak havaya
kaldrmrtrr. Gen kadn ise, kollarn iki yana aarak avazr rk-
trr kadar barrryor. Ancak haydullara kar kendini savunduu
grlmyor. Bu figrler, genel kompozisyona mekan iinde (S)
formunu vermektedir. Buna "figura serpentinata" denir. Bu ylan
gibi krvrak figr kompozisyonu boyut iinde uygulanmtr. Bu
hareket, yere dm ihtiyarla, kollarn yana aan kadrnrn el ucu-
na kadar devam eder. Biz Rnesans'ta byle bir grup heykeli gr-
myoruz. Ayrca bu ekilde dzenlenen bir hareket kompozisyo-
nu da sanatlar tarafndan benimsenmemitir.
Floransa'nrn ilk Maniyerist heykeltrar olarak Benvenuto Cellini R. 874: Parmigianino. Melek/i Madon-
tannr. Cellini'nin nl bir sz vardr: "Heykelin sekiz grn na. Floransa, Palazzo Pitti (7534-40).
ofmalfdtr ve her grn n aym ekilde iyi olmasi gerekir". Giovanni
da Bologna, mekan iinde ilk hareketli heykeli yapmakla birlik-
te, bunu virtz bir zmlemeyle halletmiti. Esasen onun iin
nemli olan biim sorunuydu. Konu ise ikinci derecede nem-
li oluyordu. 1. Cosima'ya yazdrr bir mektupta, Antikile'deki krz
karma konulu bir heykelden sz ediyor ve bu heykel gibi bir
kompozisyon yapabileceini belirtiyordu. Bologna, "/'art pour
/'art" yani sanat iin sanat prensibini ilk kez gerekletirmitiL
Yani sanatnn kiisel ve ruhi durumuna cevap veren bir formu
ele almrtrr. Hi kukusuz bu, Floransa'da estetik eitim grm
geni bir halk kitlesi olduundan, sanatta bir d anlamna
gelmiyordu. nk halk, bu sanat hareketini grptayla izliyordu.
Hatta kentin gbeine dikilen "Sabin'in Kamlii" adir eser, hay-
ranirk uyandrmr ve hakknda gzel iirler yazrlmrtr. Avrupa'nn
sanat merakls krallar, Giovanni da Bologna'dan saraylar iin
kk bronz heykeller satn almlar, Avrupa'nn birok lkesin-
deki heykelciler, bu sanatnn buluunu tekrar etmeye balam
lard.
Resim sanatnda da ltalya, bu hareketin nde gelen temsilcisi
oldu. Ancak bu alanda daha ok form sorunu sz konusu olmu
tu. Raphael'in rencileriyle Michelangelo'un kopyacrlarr, Papalrk
salonlarnn duvarlarnda, figrlerle mimari unsurlar kartrarak
bir eit dekarasyana gidiyorlard. Bylece mekan, bu mimari
grntlerle karyar ve barok resim biimierne mant hazr
lanryordu.
Maniyerist resim anlayn temsil eden en nemli altar resim-
lerinden biri, Danie/e da Volterra'nrndr (1509-1566). Onun kom-
pozisyonundaki ha ve merdiven, henz kat ve duruk biimde
gsterilmesine ramen, son derece abartl bir anlatmla heye-
3941 DNYA SANAT TARiHi
R. 875: Paofo Veronese. Levi'nin Evinde
Ziyafet. Venedik, Akademi (1573).
R. 876: joeapo Tintoretto. Son Yemek.
Venedik, S. Giorrgio Moggiare (1593
-1594).
RNESANS 1 395
can verici bir etki yapmaktadr. Bu dnemde, Michelangelo'nun te, bunlarn bir btn halinde harekete balanmas sz konusu
Sixtine Kilisesi 1ndeki "Son Hkm" adl eseri hem Daniele da olmuyordu. Vcut uzuvlarnn oranlar deiiyor, ba, boya oranla
Volterra'nn okulu, hem Michelangelo'nun hayranlar tarafndan klyordu. Parmigianino'nun "Melek/i Madonnas1"nda bu zel-
zerinde nemle durulan bir eserdi. Byk Rnesans sanats iin likler grlr. Hi kukusuz bu eser, doadan yaplm bir portre
bu eser, kutsal bir konu olarak heyecan vericiydi. Fakat maniyerist niteliinde deildi. Fakat Angelo Bronzina'nun (1502-1572) yap-
dnemin sanatlar artk, Michelangelo'yu bu kompozisyondaki t Elenara di Toledo'nun portresi bize yukarda belirtilen zellikle-
hareketleri ve heyecan verici pozlar iin seviyorlard. Dolaysyla ri yanstmaktadr. Ayn ekilde, ba kk, kollar uzundur. Kat bir
bu dnemde tiyatrovari hareketlerin ve heyecann nem kazand~ anlatm, yani biimlendirme sertlii dikkati ekiyor. Elbise de ara-
n gryoruz. Volterra'da bir eit yapmack hareketlerin kom- beskil kvrmlar olan bir ssleme iindedir. Eer Bronzina'nun bu
pozisyonu sz konusu olmutu. Bu sanatnn "/~a'mn armihtan resmine kadar ltalya'daki resimler incelenirse, byle bir arabesk
/ndirilii" adl eserinde, figrlerin mekan iinde makul ve doa ssn grlmedii dikkati eker. Ayrca bu resimde yzde melan-
yasalarna uygun bir yerletirilii grlmez. Vcutlar zerindeki kolik bir duygu da gzlemlenir. Bu melankoli, yzlerde bouna yer
kumalarn uuu, kvrmlar, adamlarn el ve kollarnn yaptklar almaz. Bu sralarda Floransa'da zellikle intihar olaylarnn oal
iler, makul bir nedene dayanmaz. Insanlarn bi_rbirlerini :utma~~~ d, okunan belgelerden anlalmaktadr. "Ham/et" tipinin de bu
r, adamlarn bastklar yerler, konuda bir fonksyona sahp degl ada sembol figr olduu biliniyor.
R. 877: El Greco. Yeniden Dou. Mad-
dirler. Kadnlarn modaya uygun sslenmeleri, Meryem'in bayl Bu tarihte duygularda bir deime oluyor. Yeniden bu dn- rid, Prado (1600).
mas olayyla tezat iindedir. Ksacas maniyerist bir resim, man~ yadan bir vazgeme, yeniden bir br dnya zlemi, kii ben-
tktan yoksun hareketlerin ve kiilerin tiyatrovari bir kompozisyo~ liinden nefret duygusu, kasp kavuran bir rzgar gibi ltalya'y,
nudur. lspanya'y, Orta Avrupa'y dolamaktadr. Bu duygusal yeni ortam,
Maniyerizmin bir kolu da, Parma stad Correggio Okulu'ndan klasik, aratrc yeni dnyaya bir tepkidir. Klasik hrle, dogma-
kp geliiyordu. Bu kentin adna dayanlarak Parmigianino (1504- Jarn kuwetlenmesiyle verilen bir cevaptr. Bu sralar engizisyon
1540) denilen Francesco Mazzola, Correggio'nun rencisiydi. Bu tekrar kuwetlenir. Formlarda bir ikinlik, figrlerde bir uzama
anlaya uygun esas eseri olan uzun boyunlu "Madonna"s, ma~i~ eilimi balar. Bu hareket, Rnesans'la balayan dindeki reformas-
yerizmin en nemli eserlerinden biridir (1534-1540). Meryem'n yon eylemine kar bir cevap gibidir. Daha sonra Otuz ve Yzyl
bir kuu gibi uzanan boynu, fonksiyonsuz eller, haddnden faz- Din Savalar btn Avrupa'y kasp kavuracaktr.
la uzatlm vcudu, Rnesans'n doa gzlemine dayal aratrl Ite dine bu yeniden ar balanma duygusu, aslnda eitli
m figrlerinden ne kadar uzaklaldn ak olarak gstermekte- menfaal gruplarnn, gerei gren evrelere kar uyandrd
dir. Bylece piramidal figr kompozisyonundan ayrlnarak, fgu bir eylem oluyordu. Demek ki, klasiin lll, yeni bir duy-
ra serpentinata'nn (S) formlu hareketli. figrlerine geiliyor. Bu guyla kar karyadr. Resim ve heykel sanatlarnda doa gzle-
figrlerin kompozisyonu birok (S)'Ierden meydana geliyordu. mi, gene bu dnyaya bal kalyor. Ancak yeni ycelme duygu-
Ayrca figrler, bir uzuvlar kompozisyonundan olumakla brlk- su iinde figrler, br dnya zlemiyle maneviletirilmeye ba
lyordu.
Ite Bronzina'nun ve Parmigianino'nun resimlerini inceltip uza-
tan, sahteletiren, duygululatran anlayn nedeni bu idi.
Bu reforma kar olan durumu Burckhardt, hmanistlerin d R. 878: El Greco. St. Pierre'in Gzyalan
olarak niteler. Bunu hmanizmann henz kendini devam etti- (ayrmt1). To/edo.
recek esas kuweti ve aratrmay yapamad gerekesine bala
yanlar da vardr. 1530'da Gyraldus adnda biri, bilimin olmad
a "o/tm a" olarak nitelemektedir.
Bir bakas Sacco di Roma, 1527 ylnda kraln uaklar isyan
edip Roma'y yama ettikleri zaman, bunun, hmanizmann ve
Rnesans'n putperestliine Tanrnn bir cevab olduunu yazyor~
du. Papalkta eitli toplantlarn yapldn, birok Katolik mez-
heplerinin doduunu, Papa Paul'n (1555-1559) yasak kitaplar
bir liste halinde bildirdiini gryoruz. Bylece yeni bir dini disip-
linin doduunu Ispanya'da da bir mistik grn olutuunu
ve yeniden mucize yaratan din adamlarnn ve evliyalarn nem
kazandn gryoruz.
Bu hava iinde El Greco'nun eserlerini yarattna tank olacaz.
 RNESANS /397
396/ DNYA SANAT TARiHi
nem vermiti. Eserleri arasnda "Evliya Markus'un Mucizesi" adl
Daha 1522'de joeapo Pontormo (1494-1556), Rnesans'n deer eserinde ilgi ekici, hayrette kalm bakl figrler, plak vcut
lerine kar olan ve lll terk eden resimler yapt zaman rakursileri grlr. Konu, esasen Reformasyon eylemine tam kar-
Vasa ri, Pontormo'yu yermi, Alman ve Hollandallarn sanat ren. olan bir gr, yani mucizeyi gstermektedir. Klasikte, tanr
me k iin ltalya'ya geldikleri srada, bu adamn Rnesans deerleri- sal olan ey, dnyevi olanla gsterilmiti. Burada ise, insanlarn
ni bir tarafa brakmasn knamt. ruhen dnyevi olmayan bir olay iinde yaadklar gsteriliyor-
Bu mistik dini resim, Orta ltalya'da Federico Borocci'do (1535- du. Bu yzden burada, dnyevi olann bykln inceleme
1612) esas ve ilk temsilcisini bulmutu. Milarolu bir heykelci- yoktur. Maniyeristlerin Rnesans'ta elde edilen sonularla yetin-
nin olu olan bu sanat, Urbino'ya ekilmi, Cenova, Mila~o ve dii, ancak bu bilgilerle dnyevi olmayan olaylar yaratt gr-
dier !talyan kiliselerine eserler yapyordu. Floransa: Madrd ve lyor, bu nedenle de doa etdnden uzaklalyordu. Bylece
Prag'a gelmesini isteyen davetler reddetmt, O, dn duygular Tintoretto'nun efsane dnyas kendi hayalinden kyordu. Ve
iinde kendinden gemi insanlar, kendi iine kapanm drdar Hristiyan mitolojisi, Rnesans'n antik mitolojisinin yerini alyor
Iar resmediyordu. Kiiyle ilgili resimler yerine, lsa, Meryem ve du. Demek ki Tintoretto, figrlerini doadan deil kendi muhay-
havarilerle ilgili, kiisel olmayan tiplerle dolu resimler boyuyordu. yilesinden alyordu. Vasari onu, resimde en acayip, en orijinal, en
Tatl yzl melekler, dnyevi gzellikleriyle br dnya gzelli- grlmemi bir tip olarak nitelemi ve resim sanatndaki nemi-
ini sunmak istiyorlard. Bylece abartl, ii bo formlu, madde- ni adeta gklere karmtr. Bu sanat taslak yapmadan alm R. 881: El Greco. Kont Orgaz'm G-
den uzaklam vcutlar, resim kompozisyonlarnda yer ednme- tr. Tintoretto "Scuola di san Rocca" adl bir dini cemiyete, ken- mlme Treni. Toledo, Santo Tome
di ruhunun selameti iin girmi ve ok kk bir yllk gelir karl (1586).
ye balamt. . .
Bu Reformasyon hareketine kar olan sanat eserlen, klaskte nda, her sene resmini bu kuruma vermeyi taahht etmitir.
Ortaa dnya grnn bir eit kartrlmasndan oluuyor ok mtevaz bir evde, kendi kabuuna ekilmi olarak yaam
R. 879: El Greco. lsa'nn Elbiselerinin
karlmas.
du. Bu alandaki en nemli eserleri, Venedik sanatlar yapyor ve kendisinin lanrya hizmet iin yaratldna inanm, levrat ve
du. Bu kentte, yaama sevincinin abartlmasn, boyad ziyafet Inci! sahnelerini boyamt.
resimleriyle gsteren Poo/o Veronese ile kutsal br dnyay tasvir Dikkat edilirse, Olgun Rnesans sanatlarnn resimlerin-
eden Tintoretto nemli maniyerist sanatlar olarak grlr. de mimari yaplar, merkezde bir ka noktasnda toplanr
Esas ad Poolo Ga/iari olan ve doduu kent Verona'ya atfen lar ve figrler de merkezde bir araya gelirler. Ite, Maniyerist
Veronese (1528-1588) diye tannan ressam, Maniyerist dnem dnem resimlerinde, biz bu merkezi ka noktasn bulama-
srasnda yetimi bir sanatdr. Onun sanat, klasik yani Rnesans yz. Cepheden olan mimari anlay ortadan kalkmtr. rnein
sonras bir anlay yanstr. 1554'te Verona'dan Venedik'e gelir. Leonarda'nun "Son Akam Yemei" resminde olan merkezi plan-
Burada nl eseri "Levi'nin Evinde Ziyafet" kompozisyonunu lama Tintoretto'nun "Son Akam Yemei" adl resminde yoktur ve
bayar. kemerli bir geitte byk bir ziyafet sahnesi grlr. masa tabloya diyagonal olarak yerletirilmi ve ka noktas da
Kompozisyonun arka tarafndan saraylar, kuleler ve akamn kzl merkeze deil tablonun sa st kesine kaydrlmtr. Bylece
latrd bulutlarn grnd bir manzara uzanr. Resim, yzey- Maniyerist dnemde barak'un diyagonal kompozisyon anlay
sel bir dekorasyondur. Figrlerin bir friz halinde sralanmas, ortaya kmtr. Figrler, resim yzeyinde diyagonal olarak da
kemerierin tam kardan grnmesi ve renklerin snflandrlma tlmtr. Karanlk bir zemin zerinde belirgin olmayan bir nesne-
s bu dekor etkisini kuvvetlendirir. zellikle renkleriyle ok renkli ler kompozisyonu, resimde nemli olmutur. Ite bu ilgi ekici
R. 880: El Greco. Beinci Mhrn AilI.
Paris, lgnatio Zu/oaga'mn koleksiyonu s~natlar arasnda yer alr. Gm gris"nden stunlar, inciler takl geliim, klasikten sonra kazanlmas gereken aamalardan biridir.
(1600). sar sal kadnlar grlr. Sarlar, sinabr krmzlar, erguva~ renk- Figrlerin hareketleri abartl gsterilmeye balanmtr. Yzlerde R. 882: jean Goujon. Orta Fransa'da
leri elbiseler arasnda dolar. Veronese'den sonra ancak lepolo gerilmeler, hain tavrlar, kendini kontrol edemeyen tipler, sevi- Anet Sarayi'ndaki bir emenin Diana
' heykeli. Paris, Louvre (1550).
bu kl renklere ulamtr. V len motifler olmutur. Ite btn bu zellikler, sanatnn ara
Veronese zellikle Franszlar tarafndan ok begenlm trp bulduu renklerle boyanmtr. Kompozisyonda kederli,
tir. Tintoretto (1518-1594) ipekli kumalar boyayan bir esna- zntl mistik bir hava iin, yanan, karanlk, lo renkler kulla-
fn oluydu. Ve bu yzden kendisine kk boyac anlam nlmtr. Bylece doadan ok, insann dinle yanan i dnyas
na gelen Tintoretto denmiti. Venedik'te domu ve ancak nn bir resmi yaplmaya balanmtr. Tintoretto, Ortaa'da kay-
bir tek gn liziana'nun rencisi olmutu. Otuz yalarn?a bedilmi olan dini duyguyu, Rnesans'la kazanlm olan resim
iken Michelangelo'nun Roma'daki etkisini duymutu. Bu tar~ bilgisiyle yeniden ele alm ve sanat, renklerinde olsun, desenin-
ten sonra yapt resimlerinde, Michelangelo'nun plastik goru- de olsun, yeni bir anlatm biimine varmtr. Bylece resimde,
nlerine nem vermiti. Kendisine atfedilen sze gre o, dnyevi mekan ve ligrn kullanld, yeni optik bir br dnya
Michelangelo'nun deseniyle liziana'nun renklerini kaynatrmak tasawuru domutur.
stiyordu. Bylece resimlerinde ldayan, kaynayan renkler yer al Bu vecd iindeki kendinden gemi dindar sanat tipine, Girit'te
yordu. Ancak o, perspektife dayanan bir mekan anlatmna da

398/ DNYA SANAT TARiHi
domas ve Yunanl olmas nedeniyle El Greco denilen Domenico
Theotopcopuli ( 57 4-614) de katlr. El Greco,
rencisi olmutur. O, 570'te Roma'da Michelangelo'nun yal
lk eserlerini grmt. O sralarda yapt kendi portresi, ressam-
lar arasnda heyecan yaratm.t. Sonra Roma'dan Ispanya'ya git-
miti. Bu lkede Hristiyanlk banazlk iindeydi. Koyu bir dogma-
tizm ve engizisyon, e1 hararetli dnemini yayordu. El Greco'nun
byle bir lkeye neden gittiini bilmiyoruz. Madrid'de kral ll.
Philipp, onun bir Hristiyan evliyasnn ehadetiyle ilgili res~ini
reddettiinden 577'de ilk sipariini ald Toledo'ya yerlet. Bu
kentte itibar grm ve birok yardmc edinmiti. 586'da nl
eseri "Kont Orgaz'm Gm/me Treni" adl byk kompozisyonu-
nu boyamt. Eser iki blmden meydana gelmiti. Altta bir port-
reler dizisi, stte de tamamen br dnyayla ilgili bir sahne vardr.
Bu eserde hibir mimarlk esi yer almamtr. Alttaki portreler-
de fanatik bir inan ciddiyeti, tam bir doa etdne dayanr. Ust
blmndeki sahnede ise, tamamen maniyerist, sahte bir boya
almas dikkati eker. Bylece alt ve st blmler, adeta birbir-
lerinden kasten ayr yaplmlar gibi grnr.
R. 883: jean Goujon Loggia Lescot'da El Greco'nun resimlerinde, aynen Tintoretto'da grld
bulunan iki su perisi (Nymphe). Paris,
Louvre (1549).
gibi, figrler uzarlar. Fakat Tintoretto'da izime dayanan belir-
ginlik, El Greco'da yoktur. Tintoretto klasiin desenci ynn
terk etmemitir. Yzlerde tenin optik izlenimi biimlendirilmemi
tir. Halbuki El Greco' da, form deil madde haline gelmi yzler,
vcutlar boyanmtr. Bylece barokun nemli zelliklerinden biri
olan maddesel yapya, daha bir yaklam salanmtr.
Dikkat edilirse Rnesans, doa etd ve mistik bir dnya gr-
iinde olmamasna ramen insan formuna, form gz_~~~-~i~.e
nem vermi, fakat ten anlatmna yani etin maddesel goruntu-
sne gitmemitir. Ilgin olan udur ki dnyevilie en uzak olan
\spanya'da, insan maddesinin anlatmna en ok yaklaan br
resim sanat ortaya kyor. Bu husus nemli paradokslardan bn
dir. yle ise bu nasl oluyor? Birynden gerekst, dier ynden
doann en yakndan gzlemine dayanan bir portre sanat para-
doksunu sanat tarihinin birok dnemlerinde greceiz.
El Greco'nun "Beinci Mhrn Ap/" adl komrozisyonJncJa,.
adeta ge ykselircesine uan kadn ve erkek plak figr~er
grlr. Bu insanlarn vcutlaryla elleri ve kollar, sank Gotk n
alev biimli hatlar olan pencerelerini yanstyor. Doast bu
yaratklar, sanki yere basmyorlar. Onlar in mekann n_em. yo~M
mu gibidir. Gerekten, Rnesans resimlerinde, ne denl mma~M
ye dayanan bir mekan gryorsak, El Greco'da da o kadar mekan
fikrinden uzak bir anlay resimlerine egemendir. O, dindar olduM
undan daima bir ah ret zlemi iinde yaamtr. El Greco, hare-
keti resme sakmu ve maniyerizmi en yksek noktasna
tir. Jspanyollar ona "ruhlar gren kii" diyorlard:
El Greco'nun "To/edo manzaras", onun mistik, karanlk
nu manzarada yanstan en nemli bir eseridir. Bylece m<nzara
resminin, insann ruh durumunu yanstan bir eser eidi ocuuu
RNESANS 1 399
nu anlyoruz. Toledo zerine km me'um bulut, onun res-
minde bir su buharndan baka bir eydir. Bu duygulu anlatm, El
Greco'nun ruhsal durumunun biimlere nasl brndn gs-
termektedir. Bu ynden baklrsa El Greco bir ekspresyonisttir ve
bu nedenle Ekspresyonistlerce byk nem kazanmtr. Sanat
bu resminde arkada kalesi ve katedraliyle grnen Toledo ehri
zerindeki bu melankolik, felaket ncesi beliren sessiz atmosfe-
ri kendi ruh durumunu yanstmas iin kullanmtr. Bu sanki bir
kabusun optik grnts gibidir.
R. 884: St. Peter Kilisesi'nin arka yz.
Bu Maniyerist dnemde Avrupa sanat deiir, eitli ehrelere Kubbe Michefangefo tarafndan yapl
brnmeye balar ve bir btn halinde olan klasik, her lkede dei mtr (1541-64).
ik bir ekilde dalmaya balar. Orta \talya' da Michelangelo'nun
ikin adeleli vcutlar oalmaya balarken, Kuzey \talya' da zarif
bir hareket ifadesi moda olur. Bu moda Correggio' dan km
t. Almanya'da ise Rnesans sanatlarndan sonra sert biimle-
me balamt. Fransa, Yksek Gotik'ten fazla ayrlmadndan
tutucu bir anlay iinde kalm ve yava yava \talya' dan klasik
eleri almtr. Esasen 1. Franois tarafndan Leonarda (56)
ve Andrea del Sarto (58) arlmlar ve klasik sluplu eser-
ler yapmlardr. Ancak fazla bir etki yaratamamlardr. Yeni
Fontainebleau Saray'nn sslenmesi iin arlan Primoticcia
(S04-S74) s3'de gelince, burada geni etkisi olan bir okul
kurmutu. Bylece Fransa'ya maniyerist dekorasyon slubu gir-
miti. S4 'de Primaticcio, Roma'dan 133 sandk heykel ya da
kopyalargetirtmiti. Bunlarn etkileriyle yetien ve kendisine vatan-
dalar tarafndan "Modern heykelin kurucusu" diye ad verilen jean R. 885: St. Peter Kifisesi. Orta gemi.
Gaujon'da (5 O- 568) heykelci ve mimar olup Vitruvius'un ese-
rini Franszcaya tercme etmiti.
RNESANS MiMARiSi
Ge Gotik, Orta Avrupa'da XIV. yzylda eserlerini vermeye bala
d sralarda, ltalya'da Floransa'da Erken Rnesans eserleri yap
lyordu. ltalyanlar, Gotik'i bir barbar sanat olarak kabul ettikle-
rinden, nce Floransa Gotik'e kar bir sanat hareketi balatm,
Roma SOO yllarndan itibaren bu yeni anlay en yksek dzeyi-
ne karmt. Bu yeni sanata Rnesans sanat denilmiti. Rnesans
mimarisi ite bu hareketin sonucu olarak balam ve ltalyanlarn
varisi olduu Roma mimarisinden yararlanlmt.
Gotik'e kar Rnesans mimarisinin kurucusu, Floransal Filippo
Brunelleschi (1377-1446)'dir. Bu mimar, yeni sluplu ilk yaps
n krk yandan sonra yapt. O yaa kadar heykelci olarak al
m ve Ghiberti'yle kah kar karya, kah birlikte olmulard.
Brunelleschi'nin ilk yaps, Gotik bulua dayanan kaburgal bir
kubbesi olan Floransa Domu'dur. 42 'de S. Leronzo adl kilise-
nin sipariini almtr. Bu yapsnda Gotik unsurlardan kurtulmu
ve lik Hristiyanln arpraz gemili, dz tavanl bazilikasn ele
alm ve transeptin zerine bir kubbe getirmiti. Kk kubbeler-
4001 DNYA SANAT TARiHi
le rtl gemilerin her blm, kemerlerle kendi iine kapal hale
getirilmiti. S. Leronzo Kilisesi sonradan Michelangelo'nun yapa~
ca M edici Mezar Kilisesi iin bir rnek olacaktr. Bu_ yap, evre-
si dehlizli bir kare mekan zerine gelen kaburgal br kubbeden
ibarettir. Dehlizlerin girileri, kenarlarda plasterler ve zerinde de
R. 886: Vignola. Gesu Kilisesi. Roma
(1568-1584).
R. 887: Filippo Brunelleschi. Fforansa'da
S. Lorenzo Kilisesi'nin plan (1421 ).
kabartma gen alnlklarla biimlendirilmitir. Beden duvarlan-
nn keleri, pandantiilerle kasnaa ulatnlm ve kasnak zeri-
ne de kaburgal bir kubbe getirilmitir. Brunelleschi'nin 1430'da
yapt Pazzi ailesinin Floransa'dakikilisesi de bu plandadr.
Bu yaplardaki sslemeler, Gotk onces bmlen br araya getr
dii halde, merkezi yap heyecann Bizans'tan alyordu. Bi;ans'la
olan ilikiler, ticaret yznden son derece canl d. Gotk e olan
dmanlk, Bizans mimari anlayna bir yaknlk temin ediyor-
du. Fakat ltalya bu sralarda henz altn paralan da kullanlan
mozaik resme yabanc idi. nk onlar, salam formlan datan
duvar yzeyleri istemiyorlard. Bu bakmdan Batl sanat tarihileri
Ilaiyaniann salam formlu merkezi yapya yneldiklerini benim-
semilerdiL Rnesans mimarisinde merkezi yap, byk ~i~ i~~i
grmtr. Leonarda da Bizans mekan fikrine uyarak etl kl
se eskizleri izmiti. Bu yaplarda yatay bir sistem deil, dikey bir
eksen e gre bir ku b be dzeni ele alnmt. Onun adalan, mer-
kezi yapy, Bramante ve Michelangelo Roma'da St. Peter'i ina
edinceye kadar eitli ekillerde uygulamlardr.
Yeni yap sanatnn ilk aamasn Brunelleschi, Roman ve lik
Hristiyanlk eserlerinden yararlanarak biimlendirmiti. Ikinci aa
mada ise antik kaynaklara ynelinmiti. Bu hareketin temsilcisi
Leon Battista Alberti (1404-1472), artc bir sportmen, kompozi-
tr, hukuku, fiziki ve airdi. Aslen Floransal olan, fa~~t ~en?va:~~
srgnde yaayan bir ailenin oluydu. Bologna Unverstes n
bitirmi ve papaz olmutu. Ancak din zerine deil, sanat, ..mate-
matik ve felsefe zerine yazlar yazmt. 1435'te Resim Uzerine
11
Kitap" adl eserini bastrd. lmparator Augustus zaman
nn sanat kurarncs Vitruvius'un eserinin bir nshas St. Gallen
Manastr'nda 1415 ylnda bulunmutu. O, bu kitaptaki Roma
yap aletlerini bizzat imal etmi ve bu aratrmalara dayanarak yap
sanat zerine bir kitap yazmt. Bu kitap birok dle evnlmtr.
Oysa, Ortaa'da inaal birliklerinde btn bilgiler szl olarak
reti! ir, yazlmaz ve sr olarak kalrd. . .
Alberti, Hristiyan kutsal yapsyla Roman yapsn brletr
rnek yolunu tuttu. Bu sentezi Rimini' de, S. Francesco Kilisesi'nde
uygulamak istemi, esere balam fakat yarm kalmt. Bu, ah~p
tonozlu ve bir orta gemisi olan bazilikadan ibarett. Orta gemnn
sonunda da bir kubbe planlamt. Yan beden duvarlannda ise,
sarkolajlarn konulmas iin n iler yaplmt. .. . . .
Alberti'nin bir dier yaps, Mantua'daki S. Andrea klses d.
Bu yap, uzun bir salon ve iki yanda birbirlerinden ayrlm kap~l
la nilerinin yer ald blmelerden ibaretti. apraz gemnn kes Valikan'n yeniden planlanp ina edilmesi oldu. Bu i, Antikile'den
tii yeri de, bir kubbe kapatyordu. Uzun salonu tatan, kas~tli
bir tonoz rtyordu. Bu yap Gotk plandan ayrlyordu. Gotk te
RNESANS /401
her yneli derine ve yukar doru hareket halinde olduu hal-
de, burada mekan hareketsiz, yerinde duran bir etkide idi. Yan
gemilerdeki kapella yerleri, birbirlerinden ayr olarak orta salona
alyordu. Gotik'te duvarlar, ayaklar ve tonozlar silme ve kabur-
galarla hareket eden ve bir yne ynelen etki iinde dzenlen-
milerdi. Rnesans, kaburgay ve kaburgal ha tonozu onlarn
dinamik hareketleri dolaysyla reddediyordu. Bunun yerine kla-
sik tonazla kubbeyi ele alyordu. nk bu unsurlarda hareket
. zelii bulunmuyordu. Bu unsurlar, tavanlardaki kasellerle daha
duruk hale getirilmiti. at rts ekli iin, eski Roma'nn saray
ve hamamlar rnek alnmt. Buradaki Gotik'in tonaziarn ayak-
ta tutan, fakat birbirlerine paralel silmeler ve kaburgalarla dnye-
vi tan arln hissettirmeyen ve inkar eden ve hatta doast
bir mucize gibi muazzam bloklan havada tutan ve ayak olduunu
hissettirmeyen anlay, Rnesans mimarisinde grlmez. Burada
stunlar, plasterler, ayaklar, yap ats, aynen Antikile'de olduu
gibi dnyevi bir arlk ve gc hissettirirler. Daha dorusu, arlk
ve onu tutan kuvvet fonksiyonu, tamamen yapsal ilikilerin gerek-
leri olarak zmlenmitir. Insan, Antikile'de olduu gibi yeniden R. 888: Michelangelo, Roma'da Palaz-
zo Famese'nin avlusu (1534).
yapnn l birimi olmutur. Duygusal bir lszlk karsna,
sakin bir arballk, denge olarak konulmu gibidir. Ksacas insan
ruhu yatm, kendi evresini gene arbal gereki soylu bir
ruhla seyretmeye balamtr. Rnesans yaps bu nedenle mantk
l, matematiksel bir dnce zerine oturur ve Gotik'teki mantk
h olmayan dini dnceyle tamamen ilikisini keser. Bylece geo-
metrik, ak biimli ve sade bir grn kazanr ve tamamen insa-
. ni ve dnyevi bir yap olur. Ykseklikleri ve mekan byklkleri de
insan artc olmaktan uzaklar.
Bu klasik anlayta, Floransa dnda yalnz Alberti yaplar kurar.
XVI. yzyla kadar Yukar ltalya'da kank bir slup hakim olur. Bu
kark slup, Ge Gotik'le antik unsurlar birletirmeye alm
tr. Yukar ltalya'da Rnesans'n mimarlkta klasik sluba dn-
, bir fresk ressam olan Donoto Bromonte (1444-1 S14) ile ba
lamtr. Ressamlk yapt Milana'da Sta. Maria del/o Grazie adl
kilisenin dou blmn transept orta kulesi evresinde apsid
eklinde biimlendirmiti. Bu form bilindii gibi Ortaa formuy-
du. Ancak Bramante bu biimi, koro evresinde bir merkezi yap
anlay iinde dzenlemiti ve merkezi yap dzeni, ilk olarak
Roma'da gerekletirildi. Bu merkezi plan, antik mirasla zengin-
R. 889: Bramante. St. Peter Kilisesi iin
letirildi. 1499'da Bramante, Papa VI. Alessandra Borgia'nn hiz- plan.
metine girdi ve 1500-1502'de Antikile'nin yuvarlak planl tapna
ndan esinlenmi Tempietto'de S. Pietro'yu ina etmiti. )acob
Burckhardt, "' bu yapnn kompozisyon ve biimlendirme bak
mndan 1200 yllk bir aradan sonra, tamamen antik anlay iin-
de kurulduunu belirtiyor. Bramante'n bundan sonraki gre-
vi, papalarn Avignon'daki srgn sonrasndan beri yaadklar
(1) /acob Burckhardt, Geschichte der Renaissance in ltalien, s. 273.
DST26

4021 DNYA SANAT TARiHi
R. 890: Michefangelo. St. Peter Kilisesi
iin plan (1547).
RNESANS 1403
sonra ltalya'da ilk ehireilik anlayna gre bir alma oluyordu. Michelangelo'nun lmnden sonra (1564), reforma kar bir
Valikan ehrinin orta noktasnda ve eksenin balad yerde St. hareket, klasii mekan formu ynnden terk etmeye balar ve
Peter Kilisesi ina ediliyordu. O zamana kadar Katalikliin ana kili- merkezi yap yerine, gene bazilikal, yatay eksenli bir yap plana
sesi hala, lmparator Konstantin'in yaptrd bir ilk Hristiyanlk egemen olur. 1607 ylnda Maderna, St. Peter Kilisesi'ne uzun
yaps idi. Baz Kuzey lkeleri bu tarihlere kadar ana katedralleri- bir salon ina etmeye balar ve 1612'de bitirir. Litrjik nedenlerle
ni defalarca yenilemelerine ramen, bu yapi byle kalmt. Ite yapnn bu ekilde deiiirildii anlalyor. Bemini daha sonra bu
bu i, bu srada ele alnd. Yaplacak yapnn btn Hristiyanla uzun salonu daha da uzatm ve yapnn cephe plann deitire
rnek olmas istendi. Papa ll. Julius, Bramante' yap ilerinin ba rek ay biiminde kolon lu bir meydana amt.
na getirdi. Brama n te, yapy bir Yunan ha biiminde, merkezde Bu Reformasyona kar hareket, ltalya dnda yeniden Gotik'e
bir esas kubbe, ha kollar arasnda da birerden drt adet kk dn salar (Ispanya, Almanya ve Belika'daki Cizvit kiliseleri
kubbeyle dzenledi ve ha n her ucu birer apsidle sonulandrld. gibi). Rnesans'n, kutsal bir yap tarz getirmedii gibi bir gr,
Yapnn dzeni eski Bizans yaplarnda uygulanmt. Ve yap kare- bu sralarda dillerde dolayordu. Fakat ltalyanlar, Rnesans'n R. 891: Siena'da Pafazzo Spannocchi.
Giuliano taratmdan yapilmitir (1460).
sinin her kenan 140 m'yi ayordu. Kelerine de birer kule d gerek hayattan, gerekse mimarlktan uzak tutulamayaca
nlen bu yapya 1506'da baland. n, bu nedenle de Hristiyanl ada gereklerle badatrma
Bu tam merkezi yap sistemi, aslnda Hristiyan litrjisine ayk~ nn art olduunu anlyorlard. Bu gr de, sanat, doal ola-
ryd. Altara doru gidi kaybolmu, hareket drt bir yana dal rak barak sluba srklyordu. Bu sralarda bir Cizvit by,
mt. Bu yap dzeni aslnda Antikile'den deil, Bizans'tan yani Michelangelo'nun btn Hristiyanln en byk sanats oldu-
Dou'dan geliyordu. Ve merkeze de muazzam bir kubbe oturtu- unu bildiriyor ve 1568'de, yani Michelangelo'nun lmnden
luyordu. Ite bu kubbenin altna Michelangelo, Papa ll. Julius iin drt yl sonra balanm ve 1584'te bitiriimi olan ll Gesu Kilisesi,
muazzam bir katafaik hazrlamak istiyordu ki, bu da, Bramante\ uzun bir salonla, merkezi Rnesans yapsn bir araya getiriyor-
yapnn akn bozaca dncesiyle endielendiriyordu. du. Yapdaki uzun salon gayet az k alyor, merkezi yap tara-
Yap, klasik mantki bir merkezi plana sahipti. Ancak bu yap, f ise, kasnak zerindeki pencerelerden bol bol aydnlanyordu.
klasik Osmanl yapsyla de plan bakmndan nemli benzerlik- Yap.eleri, Ortaala Rnesans anlaylarn bir araya getiriyor-
ler gsteriyordu. du. Ornein uzun bazilikal orta gemi, bir beik-tonazla rtlm,
1514'te Bramante lnce inaatn bana Raphael getirildi. Bu yan gemiler ise kapellalara ayrlmt. Btn bu Ortaa unsurlar
sanat yapy bir Latin h a biimine gre planiad ve bazilikal uzun nn yapya girmesinde Cizvit tekilatnn rol vard. Vignola'nn ll
salonu yapya ekledi. 154Tde de yapnn bana Michelangelo Gesu Kilisesi'nin yan cephelerinde, kapellalarn st kat hizasndan
getirildiinde 72 yandayd. Michelangelo orta kubbeyi taya bir aritrav gibi saak geliyor ve bu saak da kapellalar arasna yer-
cak ayaklar, Bramante'n plannn aksine kalnlatrd. Kuleleri kal- letirilmi ikier plaster zerine oturmu grnyordu. Unsurlar,
drd ve han kollar arasna gelen kk kubbeleri de tam kele yapya yatay ve dikey hatlarn estetiini kazandryordu. Cephede
re getirdi. Yap, Bramante'n ok paral mekanlarna gre basit~ de saaklar ve kat kntlar, ayn zellikleri gsteriyor, tam orta-
leti ve daha belirgin bir hal ald. Aynen onun kitleli heykelle- da stte, bir Grek alnl yer alyordu. Alnlklar, pencere ve kap
ri gibi. Michelangelo, yapy kubbe kasnana kadar ina etti. lar zerinde kullanlmaya balyordu.
Kubbeyi onun planna gre, Giacomo della Porta 1588-1590 yl
lan arasnda ina etti. Bu kubbe de Bramante'n yarm kresin~ Rnesans'ta sivil mimari
den farklyd ve yukar doru ykselen bir papa balna benzi- Rnesans'n dini ve sivil yaplar aynr unsur ve zellikleri gster-
yordu. Bramante'n ll kubbesi yerini Michelangelo'nun abar- mektedir. Ancak Rnesans'n sivil mimarisi, Patricia slalesine bir
tl adaJelerine benzeyen ve yukar doru ynelen bir biime terk pa/azzoyani saray kazandryordu: Bu terim, Roma'daki lmparator
ediyordu. Yani Rnesans'n ideali olan lllk yerine, lszM saray Palatinum'dan alnmt. Ortaa'da saray yerine ato vard.
lk yapya giriyordu. Bylece de barak, klasik bir Rnesans sanat- imdi Yenia, kral iin saray uygun gryordu.
snn biim anlayyla getirilmi oluyordu. Dnyevi lll Bu yapda, toplum iinde kendini kabul ettirmi, tccar, banka-
benimseyen Rnesans, Michelangelo'nun son yllarnda grd- c zihniyeti olan bir kral oturuyor, kudreti ve hmanist kltry-
mz dine dnn, tutkusunu yanstyor ve br dnya duy- le evresindekilerden stn olduu kabul ediliyordu. Palazzo'da
gusu iinde bu dnyay terk ediyordu. Helenislik stun! u avlu (peristil) nemli bir unsurdu. Muhteem
Bu yapnn ii, dndan daha ok Roma mimarisini anmsatr. bir temsil gc olmas gereken yapnn, zellikle cephesi gsteri
nk tonozlar ve kubbeler, Roma hamamlaryla li idi. Konsollu friz ve ruslik tarz yer yer heraik bir etki yaratyor
alnmtr. Ayrca stunlar, plasterler ve kasetler de gene du. Siena'daki Palazzo Spannocchi (1460) ak bir yap dzeni-
mimarlk eleridir. Burckhardt, bu yapnn Antikile'yi gerek ni, ruslik bir sadelik iinde yanstyordu. Leon Battista Alberti'nin
ler, gerekse kompozisyon birlii bakmndan atn yazar. 1466'da Floransa'da yapt Paiazzo Farnese'nin alt katndaki kr

404/ DNYA SANATTARiHi
R. 892: Antonio da Sangallo. Palazzo
Farnese. Saak Michelangelo'nun ese-
ridir.
arkadlar dorik, ikinci katta iyon ik ve nc katta ise korent stun
balklaryla .sslenmiti. Katlar belli eden kntlar fazla taknd.
Btn yap cephesi, dikey silmeler ve kr kemerlerle bmlend
rilmiti. Yapnn cephesini Antonio da Songo/lo (1482/83: 1546)
planlamt. Yap cephesinde, grld zere br antk sulunlar
kompozisyonu sz konusudur.
Rnesans yap anlaynn ksa bir zaman iinde son bulmas ve
bizzat Yksek Rnesans sanatlarndan Miclelangelo tarafndan
baroka yneliilmesi dikkat ekicidir. Roma'nn Kapitol tepesinde-
ki alan evresinde, birbirleriyle balantl olarak kurulan yaplar
dzeni, Rnesans'n tek tek yap planlamas yerine bir ehireili
in baladn gstermektedir. Byk bir benzerlikle, Grek:Helen
sanat dneminden hemen nce ve Roma'ya esn verecek onem-
li ehir planlamalarnn yapld griiTit. Dikkat edilirse, tan
bir ehireilik dncesinin ilk kez barok uslupla brlkte sanatta soz
konusu olduu anlalyor. Ite Kapital tepesinde, verilen resme
gre sa da Palazzo dei Conse!Vatori, solda Palazzo de Senatan ve
tam karda da 1650 ylnda yaplan Kapital Mzesi yaplar, 1540
ylnda Michelangelo tarafndan dzenlenmitir. ..
Klasik mimari dzenini Ge Rnesans anlayna yonelten
Venedik okulu mimarlar arasnda }acopo Sansavina (1486-1570)
ve Vicenzal Andrea Palladio (1518-1580) vardr. Sansovino,
Bramante'n rencisiydi ve 1527'de isyan eden sefil ky rgatlarM
nn Roma'y yama etmeleri zerine Venedik'e gelmiti. V~nedik,
XV. yzyl sresince Ge Gotik elerini kullanm, dekoratf olan,
ilevi olana tercih etmiti. Sansovino 1532'de ina ettii Palazzo
Corner'de (Venedik), rustik zemin kat, kemerli pencereler arasna
RNESANS /405
yzeylerini gsterir. Bu ciddiyet ve sadelik, XIX. yzyldaki birok
mimar, geriye dndrerek, eserlerinden esinlenilmesine neden
olacaktr. Palladio'nun 20 kadar viiias genellikle yukarda belirti-
len zellikleri tar. Bunlar dnyevi bir toplumun neeli ve davet
edici sakin havasn telkin ederler. Ancak Villa Rolonda'y Goethe
1786'da grd zaman, i yaps bakmndan iinde kalnabi
leceini, fakat oturulamayacan yazar. Bu ilgi ekici gzlem,
yapmn fonksiyonel olmadn aka belirtir. Villa, dmn btn
sadeliine ramen, fonksiyonel olmayan bir gzellik iin yapl
m estetik bir deneme gibidir. Villa Rotonda, drt bir taraftan
ayn biimcilii koruyan ve her taraftan grlmesi gereken bir
heykel gibi idi. Aynen Grek klasik heykeli ya da Parthenon'u gibi,
R. 895: }acopo Sansovino. Palazzo
evresinde dolanlacak bir yap olarak dnlmt. Palladio,
Corner. Venedik (7532).
Ingiltere'de ok itibar grmt ve bu yzden, onun eskizle-
ri Ingiltere'de Kra.liyet Mimarlk Akademisi'nde saklanmaktadr.
Palladio, Maniyerist dnemin en nemli bir temsilcisidir.
Rnesans mimarisi, ltalya dnda bir varlk gsteremedi. D
lkelerde daha ok dekoratif yn etki yapt. Fransz krallar, zel-
likle 1. Franois dneminde ltalya'dan bu lkeye herhangi bir
mimari anlay intikal etmedii ve Fransa'nn daha ok Ge Gotik
yap ve Ortaa gelenekleri iinde kald grlyor. Ancak XVI.
yzyln ortalarndan itibaren, Ortaa anlayndan kendini kur-
taran Fransa, kral iin Louvre'u yeniden ina etmeye balyordu.
Bu yap, baz !talyan unsurlaryla Fransz milli Rnesans'n meyM
dana getiriyordu. lik Louvre yaplar, Kral Philippe Auguste (1180-
1223) tarafndan kurulmu, zamanla eitli ilaveler olmu ve 1546
ylnda Mimar Pierre Lescot, yeni Louvre yaps iin grevlendirilM n. 896: Andrea Palladio. Vicenza'da

R. 893: Kapital Meydam, Roma. Solda
Senatrler, sada KonsetVatrfer Sara-
y. Cephede Kapital Mzesi (Michelan-
gelo tarafmdan). Plan 1534, uygula-
ma 1650.
ift gmme stunlar, ar balkon mermer parmaklklar (balu:t- miti. Korent tarz at kirileri ve yarm stunlaryla belirgin yap V!lla Rotanda plam. XVI. yzytlm ikin-
ct yanst.
radlar) ve belirgin kat kntlaryla henz Rnesans'n klask belr blmleri, klasik duruklua uygundur. Fakat, !talya' daki yaama
ginliini korumakla birlikte, barok unsurlar kullanmaya balar. _Bu ve biim sevinci bu yapda grlmez. Yapda, jean Goujon'un
anlay, aslnda XV. yzyl Venedik ressamlarmn eklektk goru heykellerine ll olarak yer verilmitir. Ayrca yuvarlak pencere
lerinin mimarideki paralelini yanstmaktadr. Boylece sus, yava alnlklar ve niler iine de heykeller yerletirilmitir. Portalin ze-

yava, klasik yap unsurlarnn titiz ve ll ilevliliini rtme- rindeki yuvarlak alnlk zerine de Kral //. Henri'nin (1547-1559)
ye balar. 1536'dan bu yana, btn devlet yaplarnn sorunl~ bir amblemi konmutur. Bu kral, Louvre'un ilk biimini tamamlat~
su olduu srada ina ettii "Kitaplik"ta (1536-1548), bu susl".luk mt. Kars Katharina deMedici de, Mimar Philibert de L'Orme'a
ve fonksiyonsuzluk daha da artar. Girlandlar, fonksyonsuz gom- (1515-1570) Tuillerie Saray'n balatmt.
me stun ve plasterler, silmeli kemerler, cephe galerler, arkadM Bu saray inaatndaki Rnesans mimarl, hemen hemen ya!M
lar, ar balustradlar ve yeni balayan balkon gsterisi, cephe- nz ltalya snrlar iinde kalmtr. Buna karlk resim Rnesans'
lerin ne denli paralanmaya baladn gsterir. zeilikle yap daha yaygn bir anlay olmutur. Bu nedenle, Avrupa sanat,

R. 894: Andrea Palladio. Palazza Chie-

nn saak altndaki ss gsterisi, barak mimarhnn Venedk'te barok anlaya girdii zaman, Ge Gotiin barok ifadelerine daha
regati. Vicenza (1560). domu olduunu aklar. Bu neeli fakat ar yap l<itleleri, Ge abuk intibak edecekti. Her ne kadar 1600 yllarnda Almanya'da
Rnesans'n yeni mimari anlaydr. belediye yaplarnda yer yer Rnesans mimarlk eleri grlyor- n. 897: A. Palfadio. Vi/fa Rotonda'nm
Andrea Palladio ise, Sansovino'ya oranla daha klasik anlayta sa da, bunlar bir sslemeden ibaret kal mlardr. grn.

dr. Vicenza kentinde bir bazilika, bir tiyatro (Teatro Olimpico) ve

bir saray (Palazzo Chieregati) ina ederek yeni mimarinin temelle-
rini ata rken, burasn bir sanat kenti haline getiriyordu. Venedk'te
S. Giorgio Moggiare'yi ina ederken, Vitruvius'u ve antik yaplar
dikkate alyordu. Vicenza'da ina ettii Vi/la Ratonda's (1567-91)
iyonik dzenli alt stunlu drt cephesiyle son derece sade yap

Osmanl Klasik Mimarisi ve Sinan
"Dnya durduka bunlan grecek zevk ehil/eri-
nin abamm ciddiyetini gz nnde bulundura-
rak insaf ile bakacaklan ve hayJr/i dualarla ana-
cak/anm umanm."
Mimar Sinan
(Tezkiret-l Ebniye'den)
Osmanl lmparatorluu'nu, XVI. yzylda mimari ynnden ekil
lendirmeyi baaran, ender ve ender olduu kadar da uygun
zamanda yetimi olan Mimar Sinan, tek bana an ekillen
diren byk bir sanatdr. Daha yaarken, yaratt eserler onu
halknn gznde bytm ve a ona "Koca Sinan", "Byk ,
Sinan'~ "Ser Mimaran-I Koca Sinan" ve "Mhendishane-i Devran"
gibi, ancak lmsz addedilenlere verilen byk, aaal isimle-
ri layk grmtr. Tarihte ender grlen bir mucize olmu
Tanrnn inanlmaz bir ltfu olarak yalnz bana o, Bizans'n muh-
teem, unutulmaz biimini, kendi bana ve kendi mr iinde,
"kubbeler ehri" lstanbul'a evirmitir. Bylece, ufuktan Bizans
siluetini silmi ve Osmanl-Trk lstanbulu'nun imdiki panorama-
sn btn arl ve zarifliiyle izmitir.
Trk ve Islam dnyasnca ismi ok iyi bilinen Sinan, tek
na Trk-Osmanl klasik mimarisinin biimlendiricisidir. Yaplar
btn Osmanl Klasik a mimarlk eserlerinin tmn tekil
eder. Bylece onun alkanl, yaratcl derhal ortaya kar.
Sinan' biraz anlamaya baladmz zaman, onun
Rembrandt, Leonarda gibi lmez sanatlardan olduunu gr-
rz. Sinan, deiik olduu kadar, ok sayda olan eserleriyi e, Trk-
R. 898: Osmanl klasik mimarisinin s-
tun ve ba{Jk/armdan. Osmanl mimarisini anlatm ve biim olarak zenginletirmi, imrew
nilecek ve rnek alnacak seviyeye karmtr.
Onun anda devlet bykleri kendi hayratlarn yaptrmak
iin sraya girmilerdir. Inantmayacak bir alnyazsdr ki, Sinan
bu istekleri yerine getirecek kadar uzun mrl olmu ve yz yl
lk abas karl diktii antsal yaplaryla lmsz olmak mutlu-
luuna ermitir.
Sinan tahminen 100 yla yakn bir mr srmtr. Bu uzun
mre karlk eitli kaynaklara gre deien 81 cami, 50 mescit,
55 medrese, 7 kuran okulu, 19 trbe, 1 7 imaret, 3 ifahane (has-
tane), 7 ya da 9 su kemeri, 8 kpr, 17 kervansaray, 32 saray, 6
maaza, 33 hamam ina etmitir. Ancak bu yaplarn byk bir ks
mnn yaplma tarihleri bilinmedii gibi yerleri zerinde de tered-
dt vardr. Baz yaplar da zamanla ortadan kalkmlardr.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1407
tezkerelerde belirtilen eserleri dnda yapt yaplar da olmas
gerekir. Hi phesiz Sinan, baz dostlarna, hi olmazsa kendi-
ne, evlerde yapm olmaldr. Bu gibi eserler ise yap listelerine gir-
memitir. Ayrca Sinan'n yapt saraylardan bugne hibir kalnt
intikal etmemitir.''' Saraylar genellikle ahap olmalar yznden,
kan yangnlar sonucu ortadan kalkmlardr. Bu nedenle Sinan'n
saray yaplar hakknda hibir fikre sahip deiliz.
Bu, millelimize ait gurur kaynaklarndan biri olmu olan byk
yaratcnn yaplarn inceleyerek onun lmezliinin nedenlerini
karmak, ona olan saygmz duygusal nedenler zerine deil,
belgelere dayamak, burada sunulan almann amac olmutur.
Bu gerekten saygya layk sanatnn yaplarn inceleyerek onun
kiiliini ortaya karmak, slubunun analizini yapmak ve Osmanl
mimarisi iindeki yerini belirtmek bir devdir. R. 899: Osmanli klasik mimarisinin s-
Sinan'n eserleriyle karlaan herkes onun byk bir mimar tun balk/anndan.
olduu hususunda tereddde dmez. Ancak bir mimarn ger-
ek yerini bulmak iin yaplacak ey, onun an bulmak ve ken-
dinden ncekilerle sonrakiler arasnda, onun tuttuu yeri tespit
etmektir. Bu yolu izlemek gerekince, Trklerin yaptklar eserlerin
geliimini byk izgilerle saptamak gerei doar. Kald ki, im
diye kadar yabanclar Trk sanatn daima Islam sanatnn bt-
n iinde grmeye almlardr. Ancak son zamanlarda bu gr
ve terk edilmeye balanmtr.'''
Sinan ann yaps ve ekonomik durum
toplum
Sinan'n doum yln
tespit etmek, eldeki kaynaklara gre tam
olarak mmkn olmamtr. Ancak Sinan'n ada ve arkada-
R. 900: Osmanli klasik mimarisinin
air, nakka Mustafa Sai'nin, onun azndan kaleme ald yaratiCISI Koca Sinan'n Sleymaniye
"Tezkeret-l Bnyan" adl yazmasnda 895 hicri Recep aynn 9. Camii yakmmdaki kk trbesi.
gn doduu yazlmaktadr. Buradan Sinan'n 1490'da dodu
unu anlyoruz. Gene ayn kaynaktan rendiimize gre Sinan
986 hicri ylnda yani 1578'de lmtr. Ahmet Rifat Efendi ise
"Lugat-1 Tarihiye ve Corafiye" adl kitabnda Sinan'n 1588'de
R. 90 7: Kanuni Sleyman. Nigri'nin
(hicri 996'da) ldn yazmaktadr. Sinan'n mezar tandaki minyatr.
tarih ise, gene hicri 996 yani 1588'dir. Sinan'n 1512 ylnda, 22
yanda askere alnd o dnemin kaytlarnda yazld iin onun
1490 ile 1491 yllar arasnda doduunu karabiliriz. Ancak bu
tarihierin aratrlmas gerekir. Ayrca Sinan'n yz yandan fazla
yaad da yazlmaktadr. Bununla beraber burada, mezar tan
daki kayt doru olarak kabul edilmitir. Yani hesabmzca Sinan
{1) Sedat etinta, "Sinan'n eseri olan Atmeydan Saray yklamaz", 1 Haziran
1938 tarihli Cumhuriyet gazetesi; Yazar "Sultanahmet yaknndaki Hapishane,
Tapu Dairesi, Maliye Evrak Hazinesi ve Dikimhane arnbar arasnda paylald
na inand binann lbrahim Paa'nn Atmeydan Saray olduu" nu iddia etmek-
tedir.
{2) Kurt Erdmann, fslamische Kunst, Atlantisbuch der Kunst, s. 534-551. Yazar, XIV.
yzyldan itibaren Osmanllarn kendilerine zg bir anlatm gcne ulamaya
baladn, ancak Yenian bana kadar bir Arap, Iran, Trk sanatndan sz
edilemeyeceini belirtiyor (s. 536, p. 3).
4081 DNYA SANAT TARiHi
R. 902: Osmanl klasik mimarisinin ka-
plfarmdan biri.
R. 903: Osmanl klasik mimarisin-
de erefe stafaktitleri (skdar Iskele
Camii).
R. 904: Sinan'm Sultanahmet'teki Ha-
seki Hamam.
1588'de lmtr. u halde Sinan 1490-1588 arasnda 98 yl
kadar uzun bir mr srmtr.
Sinan, yz yla yakn yaam boyunca ll. Bayazt (1476-1512),
Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Sleyman (1520-
1566), 11. Selim (1566-1574), ve lll. Murat (1574-1595) gibi
be sultan dnemini yaamtr. Fatih Sultan Mehmet'ten itiba-
ren Osmanl Devleti, topraklar iine birok yeni lkeleri alarak
bym, zellikle Kanuni dneminde bir dnya imparatorluu
haline gelmiti. Bu alarda imparatorluun snrlar Badat'a,
Kafkaslar'a, Krm, Polanya ve Viyana zerinden btn Balkanlar
ve Srbistan'a, gneyde Arabistan yarmadasn(jan Afrika ilerin-
deki Sudan'a ve btn Kuzey Afrika kylarn iine alarak Atlas
Okyanusu'na kadar uzanmt. Bu geni topraklarn idaresi iin
kuwetli bir dzen kurulmutu. Imparatorluun askeri ve ida-
ri bnyesine aznln ocuklar da kabul edildiinden devle-
tin mukadderatnda rol alma olana btn imparatorluk men-
subu lkelerin kiilerine salanm oluyordu. Yabanc doum
lu genler Istanbul ve Edirne saraylarnda eitiliyorlar, askeri ei
tim yannda sanat reniyorlard. Devirme olanlarnn aldk
lar eitim haknda bugn kesin bir bilgiye sahibiz. Trke oku-
ma ve yazma, Islamlk ve Trk adetleriyle askeri eitim iin 7-8
yllk bir alma gerekiyordu. Bu bilgilerle Enderun'dan mezun
olmaya "Kapudan ikma" deniyordu. Koca Sinan'n 1520'de
Enderun'dan kt anlalyor. Genler acemiolan ad altnda
Yenieri Oca'na alnyorlard. 1512 ylnda Yavuz Sultan Selim
tahta geince, Anadolu'dan da devirme olanlar toplatlma
sn emretti. Halbuki o zamana kadar yalnz Rumeli ve Osmanl
Avrupas'ndan devirme olanlar toplanyordu. Devirmelerin
salam, zeki, onurlu, anneli ve babal yabanclardan olmalar art~
t. Ayrca devirme olacaklarn Rus, Acem, ingene, Harputlu,
Diyarbakrl ve Malatyal Hristiyanlarn ocuklar olmamalar
gerekiyordu.<l) Topkap Mzesi arivinde bulunan Sai'nin "TuhfetM
i~Mimarin" adl yazma yaptnda, Sinan'n devirmelii iin
"Karaman Vilayeti ve bi/ad1 Yunanda" devirme olanlaryla bera-
ber lstanbul'a getirildii yazldr. Bylece ilk defa Anadolu'dan
devirme olanlar toplanmasyla Kayseri'nin Amas (o zaman
Kesi ve Arnas, Karaman vilayetine bal idi) kynden Sinan"'
Istanbul'da lbrahim Paa'nn Atmeydan'ndaki sarayna getiril-
miti. Tezkeret-l Ebniye'de Sinan: "Ben, Abd/mennan olu ba
mimar Sinan, Sultan Bayaz1d'm olu Sultan Selim Han'm padiah
fll esnasmda devirme alarak lstanbul'a geldim" demektedir. Afet
lnan, Mimar Koca Sinan adl kitabnda kaynak vermeden Sinan'n
dedesinin Dlger Doan Yusuf Aa olduunu belirtiyor. Ahmet
Refik'in kitabnda belirttii zere, devirme olanlar ya Atmey-
(1) lbrahim Hakk Konya l, Mimar Koca Sinan, s. 46
(2) Tuhfet~l Mimarin'de: "filhakika Abdullah olu olmala sinini sabkada kanun-u
Osmaniyye ve iyini hakaniyye zere Vilayeti Karaman ve bilad Yunann dev-
irme olanlaryla deri Devlete gelip ve andan birka zaman tarada baz hde
matta kullanlup ta ki acemi olanl payesin kat idp yenieri olmak ... "
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1409
dan'ndaki saraya, ya Enderun-u Hmayun'a ya da Edirne Saray
ile Topkap Saray'na gnderiliyorlard.
Devirme olanlar, yukarda sz edilen eitim yannda gene
sarayiara alnm an nemli ozanlarn, filozoflarn , bilginlerini
tanmak olanan buluyorlard. Bu devirlerde sullana veya dev-
let byklerinden birine yazd bir med hiye yznden hayatlar
nn sonuna kadar geimini salam airler vard. Ayrca hattatlar,
din alimleri, minyatr ressamlar, bu saraylarda dnemin sanat
ve kltrn temsil ediyorlard. Yavuz Sultan Selim ile Kanuni
Sleyman'n kendileri de airdiler. Latifi, Baki, Molla Abdllatif,
Necati, Zati, Sinan dneminin el stnde tutulan airleriydiler.
Bunlarn yannda tarikatlarn eyhleri, dervileri, halk aydnlatan
kiilerdiler. Tarikatlarn Osmanl kltrndeki yerinin nemli oldu-
unu burada belirtmek yerinde olur. Devirme olanlar ya gn-
lerinde Hac Bekta tarikatna alnyorlard. Sinan'n da Hac Bekta
tarikatnda yetitii Tezkeret-l Ebniye'de yazldr. Bu kltr! eyeti- R. 905: Sinan. Hsrev Paa'nm Tr-
en Sinan'n evresinde, vezirlerle Anadolu ve Rumeli beylerbey- besi.
leri, kazaskerler, sancakbeyleri, aalar, prens ve prensesler gibi
dnemin bykleri vard. Osmanl Imparatorluu Sinan dne-
minde en zengin an yaamaktayd. Felsefe, edebiyat, mzik
Osmanl.lmparatorluu'nun bir karakteristii idi. Dnemin mzis-
yenleri, kompozitrleri byk bir yekn tutuyordu.'"
Burada devirme olarak saraya alnanlarn geleceklerine biraz
deinmek yararl olur. Osmanl Imparatorluu'nun uzun yllar
boyunca ayakta kalmasnn nedenlerinden biri, yabanc doum
lu aznlk ocuklarna memleketin idaresine katlma olanann
verilmesidir. Aznln sekin ocuklar toplanyor, Istanbul ve
Edirne sarayiarna getirilerek Trk-lslam kltr iinde yetitirilip
Trk toplumuna kazandrlyordu. Bu sistem iinde yetiip devle-
tin mukadderatn eline alm sadrazamlar, paalar, sancakbeyle-
ri, hatta pa diaha damat olanlar vard. imdi, dar bir evresi olan
Amas kynde, Sinan gibi bir deha ne olabilirdi? Hi. Ancak bu R. 906: Sinan. Barbaros Hayrettin Pa-
dar evrenin dna ktktan ve Sinan' Sinan yapan evreye gir- a'mn Beikta'takitrbesi.
dikten sonradr ki, Trk mimarisi stadn kazanmtr. Bu neden-
le Sinan'n yabanc doumlu olmasnn ya da olmamasnn hi-
bir nemi olmayaca anlalr. Bunun yannda, devirme olarak
alnanlarn sonralar kendi yaknlarn da Islam dinine soktuklarn
biliyoruz. Sinan da daha sonra kardeinin olunu lstanbul'a getir-
terek Islam dinine sokmutur. Sinan'n 1512'de lstanbul'a getiril-
diini, devirme eitimi aldn biliyoruz. Fakat Acemiolan ola-
rakYenieri Oca'na alnd tarih hakknda kesin bir bilgimiz yok-
tur. Ancak eitim 3-7 yl srdne gre, 1515 ile 1518 arasnda
yenierilii olaan grlyor. Bunun iin Sinan'n 1514 aldran
Seleriyle 1517 Msr Seleri'ne katld phelidir. Saray eitimi
nin ila yedi/sekiz yl devam ettiini gz nne alrsak, Sinan'n
yenieri oluu en az 1515 ylna dorudur. Tezkeret-l Bnyan'da
(l) Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi C. 6, s. 256-260. an antolojilerinde 500 kadar
airinad vardr (a.g.e., s. 241-256.)
4101 DNYA SANATTARiHi
R. 907: Sinan. Klt Ali Paa Trbesi.
R. 908: Sinan. Sako/lu'nun Trbesi.
R. 909: Sinan. Zaf Mahmut Paa
besi.
da Sai'nin yazdna baklrsa Sinan 1522 Rodos, Belgrad sefer\ eri-
ne, 1526'da Viyana seferine ve 1534'te Badat seferine katlmtr.
Ahmet Refik'in Mimar Sinan adl kitabnda yazd gibi, Sa i, Iran
ve Msr seferlerine hi deinmemitir. Tezkeret-l Ebniye'ye gre
Sinan 1526'da atl sekban, bunu izleyerek yayaba (piyade yz-
bas), zemberekiba (bamakinist), 1534'te Badat selerinden
dndkten sonra haseki olmutur. Bundan sonra padiahla birlik-
te Korfu ve Balya seferlerine (1537), daha sonra da Karabudan
seferine katlmtr. Sinan'n 1537 ylndan sonra mimarlkla me
gul olduunu kesin olarak biliyoruz. Ancak Hal,ep'teki Hsre~iye
Camii'nin 1534 Iran selerinden dnte yaplm olmas mum-
kn grlmektedir. Sinan'!, bu baarl askeri hizmetlerinden son-
ra Ltf Paa, Padiaha usta bir mimar olarak takdim etmi ve
"Mimar, haseki olan suba1 Sinan olmak gerekir. Bu kra kadir kimes-
nedir" demitir. Sinan bylece 1539'da 48 veya 49 yanda has-
sa mimarlna getirilmitir. Sinan'n bamimarla getirildii tarih
hakknda da kesin bir bilgimiz yoktur. Ancak hassa mimarlna
getiriliiyle mimarbala tayini arasnda uzun bir zaman olma-
mas gerekir. Ayas Paa'nn lm zerine (1539) bir trbe yapl
mas istendiinde bu ii sttenecek bir kimsenin olmad grl-
m olmaldr. Hassa mimar Acem lsa'nn lm 1536 ylndadr.
Ite bu sralardaAyas Paa'nn yerine Sadrazam olan Ltf Paa'nn
Sinan' eskiden tanmas ve onu stat bir mimar olarak Padiaha
takdim etmesi bu srada olmutur. Eer Sinan 1539'dan nce has-
sa mimar olsayd, Ayas Paa'nn trbesi iin bir mimar aranmas
akla gelmezdi. Bu bakmdan Sinan'n 1539'dan nce hassa mima-
r tayin edilmi olmas mmkn deildir. Ancak 1536 ile 1539 ara-
snda sarayda bir hassa mimarnn olmamas da mmkn deildir.
Belki bu tarihte sarayda bulunan mimarlar, Ayas Paa'nn trbesini
yapacak yetkinlikte deildi. Tezkeret-l Bnyan'da Ltf Paa'nn
sadrazamla getirildikten sonra (1539) Sinan' Padiaha stat bir
mimar olarak takdim ettii yazldr.
Hi kukusuz Sinan askerlikten bamimarla birdenbire geti-
rilmi olamaz. O zamana kadar onun mimarlk alannda bir hayli
alm, eitli mimarlk yaplar yapm olmas gerekir. Bu bakm biimleri ak olarak grlmektedir. Ve i mekan formu tamamen
dan Sinan'n askerlik devini yaparken kprler\e, kalelerle, kuat
ma yap\aryla, ele geirilen lkelerdeki kiliseleri n cami haline geti-
rilmesiyle, gemi yapmyla, kaldrma aletleriyle uram ve bu
gibi ileri baaryla sonulandrm olmas akla gelmektedir ki, bu
iler byk tekilat ve yetimi teknik e\emanlar\a olur. Gerekten
1534'te Sultan Sleyman'la Badat Seleri'nden dnerlerken,
Sinan'n Van Gl'nde gemi yapt,c Ahmet Refik'in Mimar
Sinan adl kitabnda anlatlmakta; ayrca 1538'de on gnde
Prut nehri zerinde bir kpr yapt'" yaz\maktadr.
Sinan'n 1539'da bamimarla getirilmesiyle Osmanl lmpa-
(1) Ahmet Refik, Mimar Sinan, s. 10.
Tr- (2) Ahmet Refik, Mimar Sinan, s. 16.
(3) Ahmet Refik, Mimar Sinan, s. 7- 8.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1411
ratariuu yz akn sanat yapt kazanmtr. Onun bildii
miz ilk yapt daha bamimarla getirilmeden nce balad
Halep'teki Hsreviye Camii'dir. Cami, Sinan'n ilk yaps olmasna
ramen onun kiiliini tamaktadr. Caminin etrafnda medrese
hamam ve dier iki yap vardr. Bu yaplar caminin avlusunu ev~
reler. Yapya 1535'te Badatseteri dn baland tahmin edil-
mektedir. Gene tahminen cami bir yl sonra, yani 1537'de bitiril-
mitir. Camiyle medrese kar karyadr. Medresenin (U) biimi,
caminin nnde bir avlu meydana getirmitir. Fakat medresenin R. 910: Sinan. emsi Paa Camii'nin
revak/an
(U) formu, cami nnn kenarlarna balanamamtr. Caminin
esas kubbesi, adrvan ve medresenin orta kubbesi, caminin tam
ekseni zerinde bulunur. Son cemaat yerinin zerindeki be ku b-
bey le caminin esas kubbesi birbirleriyle balanmtr. Bu kubbe
ykseklikleri zerinde caminin kaba fakat salam minaresi ykse-
lir. Minare bodur ve kalndr. Caminin nne gelen ve be ,kubbe-
nin rtt son cemaat yeri, esas kubbenin oturduu kare priz-
mann kenanndan taar. Bu taan ksmlarn arka tarafna den
yere birer oda sktrlm, stne de sekiz keli bir kubbe oturtul-
mutur. Bu son cemaat yerinin arkasna yerletirilen odalar, Bursa
camileri mimarisinin bir zelliidir. Ss ok azdr. Bu, sse kar
bir eit perhiz titizlii gibi grnr.
Sinan'n ciddiyetini, ssten ziyade yapsal biime nem veriin
den sezeriz. Bu onun askeri ciddiyetine de yakr. Medrese ve iki
bina, caminin arka hizasna kadar uzandklarndan, cami avlusu-
na giri, arka tarafn her iki yanndan yaplyor. Caminin etrafnda
ki binalar geni ve basktr. Buna karlk caminin son cemaat yeri- R. 911: Sinan. Kara Ahmet Paa Ca-
nin stndeki be kubbenin ykseklii, etrafndaki binalarn kub- mii'nin san cemaat yeri.
be\erinden daha fazladr. Cami simetrik bir dzene gre kurul-
mu, esas kubbeye doru dier kubbe ykseklikleri dereeelen-
dirilmi ve caminin dier eleri bir btn olarak kompoze edil-
mitir. Buradan u sonu kyor: Sinan o zamanki btn Osmanl
mimarisinin zelliklerini tanyor ve bunlar kullanmada ustalk
gsteriyor. Bursa mimarisini, yap unsurlarn ve bunlarn birle-
tirilmesini biliyor. Bina sslerle boulmadndan, esas mimarlk
R. 912: Sinan. Topkap'da Kara Ahmet
da aksettiinden binann inas stereometriktir. Da akseden i Paa Camii. Plan.
mekan formuna, dtan baka bir ek yaplmamtr.
Burada deinmek istediimiz udur: Bir Osmanl cami formu
vardr. Bu, bir kare prizmayla stnde kubbe ve bir de kare priz-
ma nnde yer alan ve kubbelerle rtl olan son cemaat yeridir.
Buna ilave olarak caminin yannda bir de minare yer alr. Bu for-
mu, Sinan ve Sinan'dan sonra pek ok Osmanl mimar benimse-
mi ve camileri iin esas biim olarak almlardr.
Sinan'n yaplarndan Mihrimah Sultan (Kanuni'nin Hrrem
Sultan'dan olan kz) Camii'nin balama ve bitme tarihleri zerin-
de eitli kaynaklar birbirleriyle elimektedir. Celal Esat Arseven
"L'Art Turc" adl kitabnda binann ina edildii tarihi 1555 olarak
gsteriyor. Bunun yannda 1945'te kan Mimarlik dergisinin 2-3.
saylarnda "Sinan ve Sanati" adl yazda bu yaptn 1552 yln-
412/ DNYA SANAT TARiHi
da yapldna deinilmektedir. Dier
kaynaklar bu cami inaat
nn balangcve bitimi hakknda hibir bilgi vermemektedirler.
Tezkerelerde de bu hususta herhangi bir bilgi yoktur. Bununla
beraber Mihrimah Sultan'n lm tarihi 1558 olduuna gre
caminin yapmnn bu tarihten ewel olmas gerekir. Ernst Egli
"Sinan" adl kitabnqa caminin ina tarihini eitli tarihlere baka-
rak 1540 ile 1550 arasnda gsteriyor.
Cami genel formuyla yledir: Esas cami kubbesi drt byk
kemer ve drt ayak zerine oturtulmutur. Bu kemerierin ii
R. 913: Sinan. MihrimahSultan Camii.
duvarlarla rlm ve bu duvarlara da birok pencere alm
Ask kemerler ve aralanndaki pence-
re dzeni. tr. Sinan hibir eserinde byle muazzam bir 'kemer gsterisine
girimemitir. Dikdrtgen prizmann kelerinde bulunan ayak-
lar, cami dna kuleler halinde ykseltilmi, zeri de kubbe bii-
minde rt lmtr. Caminin dikdrtgen prizmasnn nne geti-
rilmi olan son cemaat yerinin stnde yedi kubbe sralanmtr.
iliZ''
Bu son cemaat yerini, medresenin (U) formu iki yandan sarar ve
'"' esas cami ksmnn yan duvarlarn birka metre geer. Bu yz-
den caminin avlusuna bu ksmdan ne doru yrnerek girilir.
Caminin adrvan cami ekseni zerinde bulunur.
o f,i
:-
""
Esas kubbenin yanlarnda yarm kubbeler yoktur. Fakat caminin
iini yaniara doru bytmek iin caminin her iki yanna er ku b-
'- 1--., be konulmutur. Bu kubbelerin esas kubbe alt prizmasna bala
n ikier stunla yaplmtr. Bu stunlar ayn zamanda caminin
~ esas kubbesini tayan ve ii daldurularak d duvarlar haline geti-
rilen ve zerlerine pencereler alan duvarlar tar. Ayrca cami-
R. 914: Sinan. Mihrimah Sultan Ca-
mii'nin plan.
nin esas kubbesinin n taraf, yani giriin iki yan nilerle geni
letilmitir.
Caminin n gney tarafndaki ince, yivli ve yksek bir mina-
re, btn caminin siluetini gzelletirir. Tek erefesi kubbeye
hakimdir. Caminin yan duvarlar stunlu bir koridorla caminin
arka sa tarafndaki bir baka binaya balanmtr. Cami her taraf-
tan grlsn diye, Istanbul'un en h.kim tepelerinden biri olan
Edirnekap'da yaplmtr. Kubbenin ap 19 metredir. Bu yap,
Istanbul zerinde gerekten zarif bir siluete sahiptir. Caminin cep-
hesisurlara baktndan girii yol zerine almak gerekmitir.
Dikkat edilirse, Hsreviye Camii'nden itibaren Sinan'n camile-
ri nde, camiyle medresenin btnl dnlm, yani eskiden
R. 975: Sinan. Mihrimah Sultan Ca- ayr ayr btnler halinde olan bu iki yap (cami ve medrese), tek
mii. bir btn olarak kaynatrlmtr.
Sinan'n mimarideki stn bulular, kendisine olan siparile
ri artrmt. 1543 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n sevgili olu
ehzade Mehmet"' lnce (6 kasm 1543) Sinan'a bu gen sulta-
nn hatrasna bir cami ina etmesi emredilmiti.
Inaata derhal balanld. 1548 ylnda biten cami, bir kub-
beler kompozisyonu gibi grnr. Caminin plan gayet aktr.
(1) Sultan Sleyman, Hrrem Sultan'dan olan ilk olu ehzade Mehmet'in meza-
rnn zerine tahtadan bir taht koydurtmutur. Kanuni, ok sevdii olu
Mehmet'in lm tarihini bir msrayla tespit etmitir:
"ehzadeler Gzidesi Sultan Mehmedim" (6 Kasm 1543).
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN /413
Esas kubbe, drt ayak zerine oturtulmu ve ayaklarn arasnda
ki arlk da kemeriere bindirilmitir. Esas kubbenin alt, drt bir
taraftan kemeriere ilave edilen yarm kubbelerde geniletilmi ve
yarm ku b bel er arasna da birer kk kubbe yerletirilmitir. Giri
cephesi, yani son cemaat yeri genel cami emasna uygun ola-
rak gene kubbelerle kapatlm ve revakl bir koridorla da med-
resenin (U) formuna balanmtr. Sinan'n bu tarihe kadar gr-
dmz yaplarnda cami avlusuna giriler, yanda veya arkada-
dr. ehzade Camii'nde ise cami avlusuna giri, hem avlunun iki
yannda, hem de medresenin (U) formunun cami ekseniyle kesi
tii nokta zerindedir. Bu eksen, caminin esas kubbesi, cami iine
alan kap, adrvan ve medresenin (U) formunu iki eit blme
ayran dz bir izgi zerindedir. Medresenin (U) formunun cami-
ye baland ve giri kaplarnn bulunduu blmlerin stne,
yani caminin n cephesinin iki yanna bir kubbe oturtulmutur.
Son cemaat yerinin iki tarafnda ikier erefeli iki minare bulu- R. 916: Sultan Sleyman'n olu eh
nur. Cami esas kubbesi, dier kubbelerin hepsinden yksektir ve zade Mehmet'in ssl trbesi.
medrese kubbelerinin en alakta olduu bir ku b bel er sras olutu-
rur. Son cemaat yerinin kubbeleri, medrese kubbelerinden daha
yksektedir. Ancak son cemaat yerinin orta kubbesi (qu kubbe-
nin altnda caminin iine alan kap bulunur) son cemaat yerinin
dier kubbelerinden daha yksektir. Grlyor ki, Sinan med-
resenin kubbelerinden itibaren esas kubbeye doru cami e
lerini gittike ykseltmektedir. Son cemaat yerinin orta kubbe-
sinden sonra, ondan daha yksek olan ve caminin avlu taraf
na bakan yarm kubbe gelmektedir. Yarm kubbeden sonra da
gz esas kubbeye doru ynelir. Bu kademeleme, gzn aa
dan yukarya kolayca kaymasn salamaktadr. Bu ku b bel er kom-
pozisyonunun d grn, insana hzn telkin eden bir hava
yaratr ve biz bu atmosfer yaratc gc hissederiz. Ar kitleleriy- R. 917: Mimar Sinan. ehzade Ca-
mii'ninplam.
le esas kubbenin etrafnda evrelenen kubbeler, kendi iine kapa-
nk dneeli bir insann ifadesini tarlar. Medresenin d duvar-
larnn ikinci kat, kr pencerelerle kapi dr. Bunlarda da kendi ii-
ne kapanm insanlarn o hznl ifadesi vardr- Bu kr pencere-
ler, altlarndaki ak pencerelerle beraber, dikdrtgen ereveler
iine alnmtr. R. 978: Mimar Sinan. ehzade Ca-
mii'nin gney-bati yz ve ilemeli mi-
Caminin i mekan formu aynen dayansmtr. Yani i mekann
naresi.
snrlar, caminin d formlarn vermektedir. Demek ki, Sinan'n
bu mimarisi de stereometrik konstrksiyona sahiptir. Onun bu
anlay mantkldr. Binann i atmosferi ince duygulu ve soy-
ludur. Camiye her giren zarif bir dzenin rahatlk ve huzurunu
duyar. Binann d ne kadar oturakl ve ar bal ise, ii de o
kadar rahatlk vericidir. Medrese ve avlunun btn mimari e
leri (stun, kemer, ni, kubbe, saak seviyesi) son cemaat yerinin
mimari elerinden, son cemaat yerinin mimari eleri ise, esas
cami prizmas iindeki mimari elerden daha aada ve l
olarak daha kk tutulmutur. Caminin esas byk kubbesi alt
na kadar grnen bu yatay geliim, byk kubbe altnda birden
dikey bir karakter gsterir ve adeta Tanrya ynelir. lnanlmayacak
4141 DNYA SANAT TARiHi
bir mekan her taraftan yukarya, kubbeye ynelir. Caminin mekan
formu, kapal bir dikdrtgen prizmadr. Avlunun kapal (U) formu,
caminin kapal dikdrtgen (kareye ok yakn) prizmasyla
tirilmitir. Avlunun medreseyle evrili olmas burasn dar
mektedir. Bu dar avludan caminin geni iine kck bir kap
dan girilmesi, caminin i tesirini bytmektedir. Ite Sinan'n ger-
ekten kendinden iceki ve sonraki mimarlara stn olan taraf,
onun yaptlarnn bu trl artistik zelliklere sahip oluudur.
ehzade Camii, Sinan'n ikinci slup ana aittir. Bu slup an
da Sinan, yaptiarna ssleme unsurlar da katmtr. ehzadeba
Camii, Sinan'n en ssl camiidir. Bunun sebebi, bir ehzade cami
oluu mudur? Bu zayf bir ihtimaldir. nk Sinan, daha sonra
pa diahiarn camilerini de yapmtr. Bu camiler ok byk olduk-
lar kadar grkemlidirler de. Fakat ssl deildirler. Bundan dolay
bu sslemenin mimarn hayatnda bir dnem tekil ettiini kabul
R. 919: Mimar Sinan. skdar Vafde
etmeliyiz. Sinan bu ssleme elerini ok ksa bir sre kullanm
tr. Sinan', sslemeden hangi dncenin vazgeirdii bilinme-
Sultan Camii avlusundan. Cami ekse-
ni zerindeki, adtvan camiye giri ve mektedir. Ancak, onun, mimarlk elerinin usta bir kompozit-
esas kubbeye doru. r olduu dnlecek olursa, bunu anlamak zor olmaz. Mimari
elerini sslemelerin kapatmas, Sinan' bu gsteriten vazgeir-
mi olabilir. Bu dnceyi onun ehzade Camii'nden sonra yap-
t sssz eserleri dorulamaktadr. Anlalan o ki, Sinan, ssle-
mede mimari bir g grmemektedir. Buradan da Sinan'n saf
mimari eleri aradn ve mimarinin amacn bunlarn kompo-
zisyonunda grd sonucuna varyoruz.
Bu ss esi zerinde biraz durmak gerekir. nk Sinan, bir
ta sslemesine, rnein bir Gotik talna itibar etmemitir.
Kald ki biz Seluklularda barok kabartmal portalleri gayet bol
R. 920: Mimar Mehmet Aa. Sultan-
ahmet Camii'nde cami iine giri. gryoruz. Sinan kukusuz bu eserleri daha iyi durumda iken gr-
Sinan Okulu'nun eksenli yap gelenei mt. Fakat o, bu ssl kaplara itibar etmemitir.(l) Sinan ayr
devam etmektedir. ca Bizansllarn dantel gibi olan stun balklarn da benimseme-
mitiL
Sinan, yaplarnda mimari deerleri ne kadar dnyorsa, bir
yaptn yeriyle de o kadar ilgileniyor. Eer yaptnlmak istenen yap
iin verilen yer bir tepe, bir deniz kenan veya bir meyil zerin-
de ise, Sinan planna, araziye uygun bir form aryordu. Bu da
onun arazi durumuna gre yap yerletirmeyi en nemli bir prob-
lem kabul etmesindendir. Sinan'n simetrik dzene her eserinde
yer vermemesinin nedenini de bylece daha iyi anlyoruz. nk
ona gre arazi ve siluet bir btn tekil etmelidir. Sinan'n buraya
kadar grdmz Mihrimah ve ehzade Camileri birer tepe ze-
rinde idiler. imdi de Sinan'n deniz kenarnda bir yaptma hangi
biimi verdiini grelim.
skdar Iskele Camii: Camiye 1546 veya 1547'de balanm ve
ayn yl iinde bitirilmitir. Bu cami de Mihrimah Sultan'n bir vak-
(1) Trklerin, gzellii ar sste deil, biim ve sadelikte aradklar hususunda,
Trk sanat zerinde aratrma yapm olan yazarlar birleirler. Suut Kemal
Yetkin, Islam Sanat s. 266; Ernst Eg[i, Sinan. s. 19.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1415
fdr. Sinan bu camiyle ssleme unsurlarn terk etmitir. Bylece
ikinci slup dneminin kapandn gryoruz. Cami Istanbul
Baaz'nn Anadolu yakasndadr. lik yapldnda tam deniz
kenarndaym. Sonralar kyya rhtm yapldndan cami 100
metre kadar ierde kalmtr. Sinan bu yaptyla mimari inancna,
mimaride esas olan mekan formu buluuna yeniden dnmtr.
Yani Sinan'n mimari inanc bir mekan plastiidir. Bunun iindir ki,
Iskele Camii'nde Sinan'n slubundaki nemli bulu ve deiikli
i izleyebiliyoruz. Ayrca bu eseriyle Sinan, Trke zg cami e
R. 921: Mimar Sinan. skdar Iskele
leri saylan, son cemaat yeri, camiye giri kaps, avlu ve ortasn Camii. n yznden grn.
daki adrvanla nasl yeni bir kompozisyona gittiini gstermek-
tedir. rnein kitabn banda da deinildii gibi, son cemaat
yerine medresenin (U) biiminin ak ksm kapatlnca avlu orta-
ya kmaktadr. Burada Bursa camilerinde avlu olmadn hatr
lamak doru olur. Bunun yerine hepsinin nnde revakl bir kori-
dor, yani son cemaat yeri vardr. Daha sonralar avlu, caminin
nne getirildii halde, avluyla caminin nndeki revakl ksm ............. !~[
birbirleriyle kaynatrlamamt. Bylece camiyle avlu birbirle- ~~~''""
rinden ayr iki unsur olarak kalmlard. Yani avlunun (U) biimi
camiyle birletirilememiti. Avlunun (U) biiminin ular, sonrala-
r son cemaat yerine yaklatrldnda, buraya avlunun giri kap
lar konulmutur. Btn bu gelimeye ramen, esas cami prizma-
syla avlu birbirleriyle birletirHememi ve ayr eler halinde kal-
mlardr. Ite bu hususlarda, Osmanl-Trk mimarisinde Sinan'n
byk yeri kendiliinden ortaya kar. Sinan yukarda aklanan
cami elerini, kendi yap fikri etrafnda birletirerek bir sentez
yapm ve btn bu eler birbirlerinden ayr paralar olmaktan
km, caminin genel plan iinde yerlerini almlardr. Bylece bu
elerin yepyeni kompozisyonlar ortaya kmtr. Ite, Sinan'n
skdar Iskele Camii, bu mimari elerle yepyeni bir kompozis-
yon yaptn gstermesi bakmndan nem tar.
Sinan, skdar Iskele Camii'nde avlu esini kullanmamtr. R. 922: Mimar Sinan. skdar Iskele
Son cemaat yerinden itibaren avlunun bir ksm meyilli bir aty Camii'nin plan.
la rtlm ve bu atnn orta ksm adrvana doru uzatlarak,
adrvan ters (T) eklini alan atnn altna sokulmutur. Ancak bu
saak altna alnan ksmn etraf aktr. Bir taraftan, caminin n
ksmnn deniz tarafna verilmesiyle adrvana yryen bir kimse-
R. 923: Mimar Sinan. skdar Iskele
nin denize doru ilerlemesi ve adrvanda aptes alrken Boaz' Camii'nin (Mihrimah Sultan) medre-
seyredebilmesi temin edilmitir. Cami giriinin deniz tarafna sesi.
alnmasyla, Sinan gerekten stat bir mimar olduunu gster-
mektedir. Yani Sinan camiyle, fevkalade manzaras olan Istanbul
Boaz arasna kapal bir avlu koyarak camiyi kr bir hale getir-
mek istememi, bilakis Tanrnn gzel bir doa kompozisyonu
olan Boaz'n manzarasn, insanolunun gzel bir kompozis-
yonu olan camiye katmak istemitir. Ite Sinan'n caminin n-
ne medresenin (U) formunu kapal olarak koymamasnn sebebi
budur. Buradan Sinan'n, yaptn deerlendirecek doa elerini
grebilen ve bu elerden yararlanmasn bilen bir mimar oldu-
unu aka gryoruz.
4161 DNYA SANAT TARiHi
R. 924: Mimar Sinan. Sultan Sley-
man'n Trbesi'nin iinden bir gr-
n.
R. 925: Mimar Siian. Sultan Sley-
man'n Trbesi.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1417
Caminin son cemaat yeriyle, advann ne ekilde birletirildi ve d avlularyla bir dikdrtgen zerine yerletirilmitir. Caminin
ini grdkten sonra, caminin i ksmna gelelim: Caminin esas temeli 1550 ylnda trenle atlmtr. Temel atma trenine gelen
kubbesi gene bir kare prizma zerine oturtut mutur. Bu kare priz- Muhteem Sleyman, alnda da bulunmutur. Kanuni, cami-
mann cephesi hari tarafna birer yarm kubbe konulmutur. nin anahtar elinde, etrafndakilere sorar. Bu caminin kapsn ilk
Prizmann n tarafna bir yaim kubbe kanmadndan cepheden olarak kim amaldr? Bu soruya mabeyinci: "Padiahm, bana
caminin iine giren bir kimse, esas kubbenin ve yanlardaki yarm kaflrsa, miman, kwmetli ve aziz bir stottw. Buna loytk olon do odur"
kubbelerin altn bir anda grebilmektedir. Bylece Sinan, cami- diye karlk verir. Sultan Sleyman bunun zerine Sinan'a dner:
den ieri girene, mabedin btn iini bir anda grebilme olana- "Bu bina eylediin Beytullah, stk-u safa ve dua ile sen amak ev/a-
n salamaktadr. Ayrca camiye giri, yepyeni bir ekilde ele dir" der. (1)
alnmtr. Giri, daha nce grdmz cami formlarnda oldu- Caminin d avlusunun iinde kalan blm 225x150 m l- R. 926: Mimar Sinan. Sleymaniye Ca-
u gibi ne cephede, ne de avlunun iki yanndadr. Burada giri, sndedir: Caminin evresini bir ilkokul, drt akademi, peygam- mii'nin k1ble taratmdan grn.
caminin yalnz bir yerindedir. yle ki, nce bir merdivenle cami- berin eyalarnn saklanmas iin bir salon, Kur'an okunmas iin
nin batsndan, deniz istikametinde st meyilli bir saakla rtl bir baka salon, bir eczac okulu, bir hastane, bir imaret, bir han,
ksma girilir. Buradan caminin ekseni zerinde bulunan adrva bir kitaplk, bir sebilhane, yabanclarn yiyip iip yatmalar iin bir
na doru yrnr, st meyilli saakla rtl adrvandan, gide- binayla, bir de hamam evirmitir. Cami evresindeki bu yaplar,
rek bir reva klar. sistemine varlr. Bu revaklar sistemi, son cema- camiyi skmayacak ve birbirlerini deerlendirecek dzende yerle
at yerinin kubbelerini bir grn olarak toplayan ve iki yanda- tirilmilerdir. Bu dzen, bir eksen zerinde karlkl arlklara yer
ki minarelerini gene bir grn olarak birbirlerine balayan n vermez. Gerekten de bu eksen zerindeki d yaplarda, caminin
cephe saan stnde tar. Estetik olarak bu meyilli saan dz kendi ritmine uygun baka bir ritme rastlanmaz.
st izgisi, arkasndaki kubbelerin eriler devinimini ortaya karr. Caminin avlusu, bir avlu duvaryla evrilmitir. Bu engel, iinde-
Cephedeki bu meyilli geni saan glgesi, zerinde kubbenin ki Tanr evini, evresindeki her eyden ayrr, ona bir dokunulmaz-
ve minarelerin aydnlk ehresiyle bir k-glge kontrast meyda- lk, bir ulalmazlk, bir arballk ve ycelik salar.
na getirir. Sinan'n bu yaptnda ss esini terk ettiini yazm Duvarn zerine srayla pencereler almtr. Pencereler demir
tk. Bu yapda ss unsuru yalnz minarelerin erefelerindeki stalak- parmaklkldr. Bu pencereli duvara gayet sade yapl, kemerli bir
titlerle stun balklarnn sade plastiidir. kap yeri almtr. Caminin batsnda akademilerin bulunduu R. 927: Sinan. Sleymaniye. K1ble y-
Sinan'n Trk-lslam mimari unsurlarn kullanrken, binann yeri- n.
tarafta kap, eczact okulu ve imaretin bulunduu tarafta ise
ni ve siparii veren kimsenin karakterini daima gz nnde tuttu- tam cami ekseni zerine rastlayan ve dierlerinden daha byk-
unu burada belirtmek gerekir. Bu, onu daima yeni mimari korn- e bir kap daha vardr. Bu kapdan girilince caminin (U) biimin-
pozisyonlara doru gtrmtr. Bina sahiplerinin, binann ala- deki i medresesinin ekseni zerinde bulunan kapsyla karlalr.
ca i ve d formda nemli rolleri olduunu gryoruz. Ornein Bu kap antsal bir kapdr ve bir binann cephesine almtr. Kap
Sokollu Mehmet Paa'nn trbesiyle ehzade Mehmet'in, veya yksek, sade ve asil grnl binann cephesinin ortasndadr. R. 928: Mimar Sinan. Sleymaniye
Barbaros'un trbelerini kar karya getirdiimizde, bu yaplarn Sinan byle bir giri kapsyla Muhteem Sleyman'n camisine Camii (7 550-1556)'nin plam.
biimlerinin, sahiplerinin karakterlerini de yansttn gryoruz. girildiine dikkati ekmek ister gibidir. Sinan, bu kapya medrese-
Ayn ekilde Mihrimah Camii ile Rstem Paa Camii' ni, bu yn- nin (U) formunun son cemaat yerine bititii yerde alan dier iki
den ksaca gzden geirirsek, kii karakterlerine Sinan'n yaptla yan kapdan daha fazla nem vermitir. Onun bu kapy bir bina
rnda nasl yer verdiini anlam oluruz. cephesine amakla deerlendirmek istedii anlalyor. knl
Sinan'n en nemli yaptlarndan biri olan Sleymaniye bir dikdrtgen ereve kapnn yerini binann cephesinde daha
Camii'nin yapmna kadar, ne kadar bina yapt kesin olarak bilin- bir belirtiyor ve binay iki blme ayryor. Kap erevesinin her
miyar. nk yaptlarnn yaplma tarihleri tam olarak elde yok- iki yannda ikier sra, kat pencere sralanm olup, bu pence-
tur. Bu tarihierin aratrlmas gerekiyor. Ancak bu arada Sinan'n reler de birer ereve iine alnmlardr. Bunun dnda bina cep-
Sleymaniye gibi bir yapt baarabilecek kadar kendini yetitirmi hesinde hibir ss yoktur. Yalnz kap erevesinin st bir tala
olduu apak bir gerektir. sslenmitir. Kap erevesi iinde bir yaz bloku ve bu blokun da
Osmanl- Trk klasik mimarisinin vlmeye deer en byk tam ortasndan yaniara doru adr kaps gibi alan bir n i vardr.
yaptlarndan biri olan Sleymaniye Camii, Bizansllar'n Kapital Niin ii stalaktitlerle kubbeletirilmitir. Kk apta bir giri yeri,
Tepesi adn verdikleri bir yere, zerinde eski bir sarayn bulundu- niin loluu iine sokulmutur. Niin her iki yannda, bir adrn
u, Hali'eve Istanbul Baaz'na bakan birtepe zerine kurulmu yaniara balanan giri yeri kordonlar, sanki ta kesilmi halde aa
tur. Hali tarafndan cami yandan, profil bir siluel olarak grl- sarkmaktadr. Btn bu mimari ve ss unsurlar, kapya alm-
mektedir. Bu cami de, ehzade Camii gibi revakl bir i avluy-
la, caminin tmn iine alan bir d avluya sahiptir. Cami, i (1) Mufassa/ Osman/i Tarihi, s. 1272.
DST27
418/ DNYA SANATTARiHi
l bir biim vermektedir. Binaya bu tr bir kap yerletirmek ne o
zamana kadar, ne de ondan sonra gerekletirilmitir. Bir kapya
bir bina ayrmak, eski Msrllarn plonlu yaplarnda grlmt. le alglanamayacak kadar geni bir mekana girilir. Bu byklk,
Ieriye girilen kapnn boyutu, insan lsne uygundur. Osmanl
1
kaplarnn tipik zelliidir bu.
.
:
R. 929: Sinan. Sleymaniye Camii'nin
,
I avlu drt taraftan kapatlmtr. Avlu dzeni sadedir. Sivri
kemerli medrese reVaklaryla caminin son cemaat yerinin revak-
lar, birbirleriyle iyice kaynatrlmtr. Fakat son cemaat yerinin
revaklar, medresenin yani avlunun revaklarndan bir hayli yk-
sek tutulmutur. Bylece camiye doru yaklarken, btn mima.
dtavlusuna bakan, yap haline getiril-
ri unsurlarnn ykseldii grlmekte ve avluya gre esas cami-
mi giri kapts.
ye, daha fazla nem verildii belli olmaktadr. nce, medresenin
revaklar son cemaat yerinin revaklarndan daha alaktr. Demek
ki, son cemaat yeri ve revaklar, avlunun revak ve zemininden
daha yksektedir. zellikle son cemaat yerinin orta kemeri daha
geni olup, burada caminin iine alan kap bulunur. Buna para.
lel olarak son cemaat yerinin kubbeleri, medresenin kubbeterin
den, son cemaat yerinin ortasndaki ku bbe ise yandakilerden yk
sektir. Gz bu kademelenmeyi takip ederek n cephedeki byk
yarm kubbeye, oradan da esas byk kubbeye ynelir. Anlalan,
Sinan yle bir dzen kurmutur ki, bu dzen iinde btn mima.
ri eler nce ufki bir geliime ayak uydurmakta, sonra da cami
nin iine girildiinde, birden bir ahlanmayla, caminin asl gr-
kemli kubbesine ve Tanrya ynelmektedir. Bu dzen, hi kuku
suz Mimar Hayrettin'in Beyazt Camii'nde de v~rdr. Ancak bura
da mimari elerin birbirlerine olan nispetleri daha bir ahenkli-
lik salamaktadr. Caminin avlu ve son cemaat yeri revaklarnn
yksekliklerini, Sinan insan llerini gz nnde tutarak tespit
R. 930: Sinan. Sleymaniye Camii, son etmitir. adrvan da incelenecek olursa, insan llerinin bura
cemat yerinin grn.
da da ele alnd grlr. adrvann nnde aptes alrken veya iinde gstermeyi baarmtr. Bu dayanma kulelerinin caminin
orada dikilmi dururken, insan, avlunun etrafn yksekten evre
leyen medrese revaklar ortasnda, kendi kkln ve hilii ken, bir yandan da, yarm kubbeler ve esas ku b be kompozisyonu-
ni iyice duyar. Ayrca burada aptes alma, temizlenme ii de, say-
gnn artmasna dier bir sebeptir.
Bu mimari dzen, bir yandan dini ihtiyalara cevap verirken, bir
yandan da kompozisyonda grld gibi Tanrya ait olanlarn
tanrsal, insana ait olanlarn insani llerde ele alnm olmasy
la, ayr bir anlam kazanr.
Ieriye, cami ekseni zerindeki son cemaat yerinin ortasndaki
R. 931: Sleymaniye Camii i grn-
m. kapdan girilir. Kap ve iki yanndaki pencereler birer dikdrtgen
ereve iine alnmtr. Kap erevesinin iinde bulunan kap Ayrca dnemin byk hattatlarndan Karahisarl Hasan Efendi
niinin her iki yanna, motif olarak ince bir stun eklinde, Trk
adrnn kap kordonlar sarktlmtr. Bu, klasik bir Osmanl kap yaptlarnda olduu gibi, i mekan formunu aynen yanstr. Sinan
sdr. Osmanl kaplarnn ebatlar yledir: en 2,50 veya 2.60 m,
ykseklik ise 4.00 veya en ok 4.50 m' dir. Grlyor ki, Osmanl
Trk klasik mimarisinin kaps insan llerini iyice benimsemitir.
Rnesans kaplar gibi 8-1 O metre yksekliinde yaplmamtr.
Ite bu kap yerini hazrlayan niin st, stalaktitlerle kubbele
tirilmitir. Bu stalaktitler zerinde batdan gelen akam gnei,
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN /419
ilgin k-glge oyunlar yapar. Giri yeri bir ekilde hazrlandk
tan sonra, insan lsnde olan alak kapdan, ilk bakta tmy-
etraf revaklada snrtanm avludan sonra, zellikle kendini his-
settirir. Ve bu grkemli boluk, insan dilsiz klar. Ieri giren insan,
sessiz bir hayranlk iinde ban esas kubbeye kaldrdnda, bo
lukta yzermi hissini veren byk kubbeyi grr.
Caminin i formu kendini hemen belli eden bir sadeliktedir.
Drt byk ayak bir karenin kelerine konmu, bu ayaklarn ara-
s da, drt byk kemerle balanmtr. Caminin giri tarafnda R. 932: Sleymaniye Camii'nin son ce-
ki kemerle, bunun tam karsna rastlayan mihrap, yani kble tara- maat yeri.
fndaki n i, birer yarm kubbe eklenerek bu istikamette genile
tilmitir. Buna ramen cami, bu istikamette uzunlamasna deil,
genilemesine bir salon gibi grnr. Planyla Ayasofya'ya ben-
zer gibidir. Ancak kilisenin i mekan, apsid (mihrap) istikametin
de uzunlamasna bir salon etkisi yapar. Bunu, Hristiyan baziiika-
snn kubbeli mimariye etkisi olarak gren aratrmaclar vardr.
Halbuki Sleymaniye'nin i mekan, enlemesine bir genilik gs-
termektedir ve Ayasofya'y taklit eden kimsenin byle bir hacme
varmasn akl gerekten kabul etmez.
Esas kubbenin, cep h eye gre iki yannda bulunan byk kemer-
Ierin ii daldurularak duvar haline gitiriimi ve bu duvar arl da
cami zeminine, fil ayaklar arasnda kalan kemer ve iki stun la
indirilmitir. Ortadaki kubbe altnn iki yannda, caminin yan gale-
rileri bulunur. Caminin esas kitlesi bir kare prizma zerine otur
tulmutur. Bu karenin drt kesine, kubbelerin alma arlkla
rn karlamak zere dayanma kuleleri yerletirilmitir. Bu kule-
ler Beyazt Camii'nde de vardr. Ancak Sinan bu kuleleri, binann
muazzam ykn tad halde, bunu hissettirmeyen bir zarafet
R. 933: Sleymaniye Camii'nin mimber
drt kesine oturtulmas, bir yandan kubbenin arln tar ve mihrabt.
nu oluturur. Bylece bu kubbelerden esas kubbeye doru ykse-
li, gayet ahenkli bir siluel izer.
Camide mihraba nemli bir yer verilmitir. Titiz ve iyi bir iilik
yannda zengin bir malzeme, buraya deer verildiini gstermek
tedir. M ihrabn drt bir yan mermerden olup ii iniyle den
mitir. Mihrap erevesinin stnde olan pencere, zengin bir
renk kompozisyonuna sahip vitraylarla sslenmitir. Bu vitraylar
Gotik kiliseleri n vitraylar kadar tok ve ar renklerle yaplmtr.
caminin yazlarn yazmtr. (ll Caminin d formu, Sinan'n btn
binann hibir yerinde tekrarlara yer vermemitir. Ayrca yapsn
da kart eleri yan yana getirerek, mimari elerin birbirleri-
ni deerlendirmesini dnmtr. Bylece btn mimari e
ler deerlenme olana bulmulardr. Avlunun drt kesine drt
(l) Ahmet Refik, Mimar Sinan, s. 30.
420 1DNYA SANAT TARiHi
R. 934: Sleymaniye Camii'nin iinden
bir grn.
R. 935: Mimar Sinan. Selimiye Camii.
Yapdaki biimsel kurulu ve mimarlik
elerini bir btn fikri evresinde top
lama, Sinan'm byk meziyetidir.
minare konmutur. Bu minarelerden son cemaat yerinin iki tara-
fnda olanlar, te yandakilerden daha yksek olup er erefeli
dirler.
Mimar Sinan'n camiye drt minare yapmasnn anlam Kanuni
Sultan Sleyman'n Istanbul'un alnndan sonra drdnc padi-
ah olduunu, erefelerinin on adet oluu da, onuncu Osmanl
hkmdan olduunu gstermektedir.
Bu camiye sarfedilen paray Peevi Tarihi 537 yk aka ola-
rak gstermekte,''' Hammer Purgstall ise 760.000 dka altn
na mal olduunu yazmaktadr. 1549'da balanan cami, 1556
veya 1557 tarihlerinde bitmitir. (Caminin bitimini baz kaynak-
lar 1556, baz kaynaklar ise 1557 olarak gsterdikleri iin buraya
bu ik" tarih de alnmtr.) Sinan, Sleymaniye Camii'ni yaparken,
byyen Istanbul'un su derdini halletmek iin, Sultan Sleyman,
Kathane'deki su kaynaklarnn sularn toplayarak ehre getre
cek ben tl erin ve su kemerlerinin yaplmasn da emretmiti. Bunun
iin Sinan, 1554 ylndan itibaren hem bu su ileriyle, hem de
Sleymaniye Camii'yle uramak zorunda kalmtr. Su bent ve
kemerlerinin bittii tarih 1563'tr. (2)
Sleymaniye Camii'nin esas ibadet editen ksmnn eni 69, boyu
63 m' dir. Esas kubbenin zerine oturduu ayaklarn drt adet olu-
u Sinan tarafndan dini n drt direi olan Ebubekir, mer, Ali ve
Osman'n anmsamasyla ilgilidir.(3) Sleymaniye'nin kubbe l-
leri evkaf kaytlarna gre 27.25 m apnda, zeminden kilit ta
na kadar ykseklii ise 47.75 m' dir. Ayasofya kilisesinin geni ap
31.82, dar ap 30.90 m' dir. Grlyor ki, Ayasofya'nn kubbesi
elips eklinde bir kubbedir. Zeminden kilit tana kadar ykseklii
ise 59.99 m' dir. Bu rakamlardan anlaldna gre, Ayasofya'nn
kubbesi, Sleymaniye'nin kubbesinden daha byk ve daha yk-
sektir. Ancak Sinan, Ayasofya'daki dayanma duvarlarnn kaba-
ln grerek, Mimar Hayrettin'in daha nce kullanm olduu olan babasnn yerine 1566'da tahta ktktan bir buuk yl son-
dayanma kulelerini Sleymaniye'nin drt kesine koymutur. Bu
kulelere ehzade Camii'nde de deinilmiti.
Sinan, btn yaptlarnda olduu gibi Sleymaniye Camii'ne
de bir siluet gzellii vermitir. O, bir heykeltra gibi yaplar-
(1) Peevi Tarihi, C. 1, s. 424. .
(2) Ekrem Akurgal D.T.C.F.D., 1944, ll. cilt s. 373-384'te "Sanat tarihi bakmndan
Sinan" adl incelemesinde yle demektedir: "Istanbul' un en gzel, monumen
tal ifadesiyle en byk eserlerinden ikisi olan Eri Kemer ile Mualliik Ke~er'i
Trk tezkereleri Mimar Sinan'a, Avrupal bilginler ise srasyla Konstantn ve
jstinyen'e atfediyorlar. Gen yata len Alman arkeleogu Mimar O!of Dalman
tarihi vesika!ara dayanarak Bizans dneminde bu kemerierin mevcut bulunma
dn, stil ve teknik m lahazalar bakmndan da onlarn ancak Sinan tarafndan
yaplm olacaklarn ispat etmi bulunuyor. .. ..
Tarihi Hammer tarafndan jstinyen aquadukte'u olarak goklere karlan ve
Strzygowski'nin 'Bizans mhendisliinin ahaseri, Aya~~fyanm bir ei~i' medihle
ri ne na'l olan Muallak Kemer, bylece burada adn hurmet ve sevgyte anmay
bir bor bildiim Alman mimar ve arkeologu Dalman'n aratrmalar sonunda
milli sanatmza iideta yeniden kazandrlm oluyor."
Dalman diyor ki: "Bylece Bizans sanatna yaplan metihlerin hepsini Trklerin
hesabna geirmek lazmdr".
(3) Celal Esat Arseven, Trk Sanat Tarihi, s. 330.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1421
nn siluet grnn drt bir taraftan tasarlamtr. Yaptnn,
yeriyle uyumasn temin iin gereken btn n hazrl yap-
mtr. Sleymaniye Camii'nin etrafnda yer alan imaret, hasta-
ne, okul gibi dier binalara, yle bir seviye vermitir ki, bu bina-
lar esas caminin grne hibir ekilde zarar vermemi, bilakis
onu deerlendirmitir. Bu yer dncesi yannda Sinan, bugnk
modern mimaride grld gibi, aalandrma yoluyla mima-
ri yaptn deerlendirmek kaygsn da duymutur. Bu bakmdan
Ziya Kocainan, Sinan ', modern bir mimar olarak grr.
Sinan'n bu byk almalarnn gerek mimari nitelii, gerek- R. 9 36: Mimar Sinan. Selimiye Ca-
mii'nin i avlusundan son cemaat ye-
se okluu, Bat'daki birok sanat tarihisini ya da buraya gelip
rine bak.
onun yaptlarn grenleri, gerekten byk aknla dr
mtr. Dikkat edilirse, Sinan, tarihin bir cilvesi olarak Osmanl
Imparatorluu'nun en zengin bir anda domu ve yetimi
tir. Dnmek gerekir ki, Sinan'n yapt yaplar, bugnn para-
syla trilyonlar bulmaktadr. Bu kadar ok yaptn Bat memleket-
lerinde bir insan mr iinde yapld grlmemitir. Bu bakm
dan Sinan'n yetimesinde nasl bir mali gcn rol oynad
n anlamak mmkndr. Uluslarn zayf ve yoksul zamanlarnda
byk mimari yaplara rastlanmad bir gerek olarak kabul edi-
lirse, Sinan'n iinde yetitii toplumun, ona kltr yannda, nasl
parasal bir olanak da salad daha ak olarak anlalr. Yoksa bir
mimar iyi olarak yetise bile, bu kadar deneye olanak bulamadk
tan sonra yaptlarnn sonularndan elde ettii geni tecrbeiili-
i ve kiilii'" de kazanamayacakt. Bu geni mali gcn salad
yaptlardan biri, belki en pahals Edirne'deki Selimiye Camii'dir.
Yaptlaryla ana biim veren Sinan, kendi adn ancak bakala
rnn adna diktii antlarla heykelletirmitir.
Selimiye Camii: Sultan Sleyman'n olu ll. Sultan Selim'in cami-
ini neden Istanbul'da yaptrmadn bilmiyoruz. Zigetvar'da ehit
ra, ihtiyar Mimar Sinan'a derhal camiine balamasn emretmiti
(1567). Babas Kanuni ise kendi camii olan Sleymaniye'yi, tahta
ktktan tam otuz yl sonra balatmt. ll. Selim'in, camiinin ina
s iin gsterdii sabrszlk kaytlardan anlalmaktadr. Edirne'de
yaptrmasnn esas sebebi bilinmemekle beraber, ll. Selim olsun,
veziri (devirme) Sokollu Mehmet Paa olsun, Trakya'da birok
binalar ina ettirmilerdir. Sokollu Mehmet Paa, Sinan'a Hafza,
Lleburgaz ve Surgaz'da camiler ve eitli binalar yaptrm
tl. Ayn tarihlerde Sultan ll. Selim de Sinan'a Trakya'da orlu ve
Karapnar'da kendi adna cami ve dier binalar kurdurmutur.
Esasen Trklerin, Avrupa'ya geilerinden itibaren, eitli yap
almalarna rastlyoruz. ll. Selim, camiini neden Edirne'de yaptr w
mtr? Istanbul merkez olduktan sonra ihmale urayan Edirne'ye
esasl bir yap kazandrmak fikri akla geldii gibi, bu arada dini
yaplarn gittike Bat'ya kaydnlmas ve bylelikle din in yaylmas
(1) Heinrich Lzzeler, Welt Geschichte der Kunst, Bertelsmann Lexikon~Verlag. s. R. 937: Mimar Sinan. Edirne Selimiye
581. Sinan'n Sleymaniye kubbesini ahsiyetsiz bulmaktadr. Camii'nin plan (1567).
422/ DNYA SANATTARiHi
R. 938: Mimar Sfnan. Selimiye CamH'
nin genel grn.
R. 939: Sinan'n Edirne'deki Selimiye
Camii'nin gney yz. Yapt, uyumlu
katlar halinde dzenlenmitir.
fikri dnlebilir. Ancak btn bu ileri srlenlerden hangisinin
esas sebep olabilecei kestirilemiyor. Ayrca ll. Selim'in Edirne'yi
ok sevdiini ve buraya sk sk geldiini biliyoruz. Hatta buraya bir
de saray ina ettirilmitir. Ayrca Istanbul tepelerinin dolmas da ll.
Selim'in, camiini Edirne'de yaptrmasna sebep olabilir. Caminin
etrafn evreleyen d. avlunun duvarlar, muntazam bir dikdrt-
gen tekil eder. Bu dikdrtgenin ebad 186xl35 m'dir. Selimiye
Camii'nin bahesine alan d kap, gsterisiz bir profili olan bir
ereve iindedir. erevenin iki yan stun biimindedir. Kapnn
st kemerlidir. Camiyi evreleyen bahe duvarna, dizi halinde
profilli pencereler almtr. Bu pencereler, dUvar monotonluk-
tan kurtarmtr. Ancak pencereler dizisi, duvarn salam ve otu-
rakl grnn bozmamtr. Caminin arkasnda, kbleye do cereler, kap niinin ve erevesinin seviyesinden alaktadr. Bu
ru ve iki yanda olmak zere iki okulla, gney-batsnda bir yap
daha vardr. Bu binalar bir klliye tekil ederler. Cami, d avlu-
nun ortasna yerletirilmitir. Cami ve i avlu, birbirlerine bitiik iki
dikdrtgen halindedir. Caminin i avlusu klasik Trk avlusudur.
(U) biimindeki medresenin ortasnda kalan avlunun yer seviyesi,
son cemaat yerinin tabanndan aada kalr. Bu yer seviyesinin
asl camiye doru gittike ykselmesi, btn Osmanl-Trk klasik
mimarisinde ayndr. Medresenin (U) formuyla son cemaat yeri-
nin birletikleri yerlere yan giri kaplar konulmutur. Medresenin
kemerlerine gre son cemaat yerinin kemerleri daha yksektir.
Bylece Sinan bu yapsnda da esas camiye yaklaldka btn
mimariyi ykseltmektedir. Son cemaat yerinin avluya bakan cep-
hesi, ortada yksek ve geni bir kemer, bunun iki yannda dar ve
alak birer kemer, bu dar ve alak kemerierin de tesinde geni
ve yksek birer kemer, yani bir a, b, a, b, a dizisi. Bylece Sinan
son cemaat yeri iin yeni bir kemer ve stun sras bulmutur.
Demek ki cephe, bir byk, bir kk, bir byk kemer ritmi-
ne tabi tutulmutur. Stunlar da ikili bir ritim dzeniyle planlan-
mtr. Son cemaat yerinin orta kubbesi klasik Osmanl mimari-
sinin dier camilerinde olduu gibi, iki yanndaki kubbelerden
daha yksektir. Son cemaat yerinin st be kubbeyle rtlm
tr. Son cemaat yerinin kemer aralar da yzey farklaryla derin-
liine ekiilendiril mitir. Bu yzey farklar, k-glge olanaklary
la cepheyi zenginletirirler. Alakl yksekli yzey ekillendi rmesi,
yatay ve dikey silmelerle yaplmtr.
Caminin iine alan kap, dier camilerde olduu gibi eksen
zerindedir. Sinan burada da avlu giri kapsn, adrvan, hare-
me giri kapsn cami ekseni zerine yerletirmitir. Bylece cami-
. nin iine giri belli bir yn almtr. Caminin iine alan kap, kla-
sik Osmanl kapsdr. Boyutlar:3x3,5-8 m' dir. Yani ayn altn kesit
oranlar. ok ilgintir ki, Sinan'n mimari elerinin lleri, hep
altn kesile uymaktadr. Sinan'n altn kesit hakknda bilgisi olup
olmadn bilmiyoruz. Ancak onun bu l orann kendi sezgi-
siyle bulmu olmas mmkndr.
Giri kaps, k-glge oyunlarna olanak veren st stalaktit-
li bir niin iine yerletirilmitir. Bu ni de, profilli bir dikdrtgen
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN j 423
ereve iine alnmtr. erevenin zerinde de bir tak vardr.
Tekrar bir ereve, btn bu kap unsurlarn bir defa daha ii-
ne alr. Ite bu kap, klasik Trk-Osmanl kapsdr ve dzeni, kla-
sik Osmanl mimarisinde daima karmza kacaktr. Bu kap er-
evesi stnde pencere grlr. Bylece gzn kapdan yuka-
r doru kaymas salanr. Kapnn niinin st ieriye doru sta-
laktitlerle kubbeletirilmitir. Bu kubbeleen stalaktitlerin d cep-
hesi gen biimindedir. genin iki yandan balayan kenarla-
r, kapnn st ortasnda birleir ve ak bir adr girii biimini
alr. Bu adr kaps motifine daha nce de deinilmiti. Bu giri
kapsnn iki yannda, zerieri stalaktitlerle ekiilendirilmi ve etraf
profilli ereveyle evrelenmi pencereler yer alr. Yalnz bu pen-
da Sinan'n kapya verdii nemi gstermektedir. Fakat caminin
n duvarlarndaki dier pencereler, st stalaktitli bir ni iine
alnmamtr. Sinan binann elerini bylece nemlerine gre R. 940: Sinan. Edirne'de Selimiye Ca-
biimiendiriyor ve tm detaylar, esas btn etrafnda topluyor. mii'nin mihrap ve mimberine bir bak.
Caminin iine giri bu ekilde hazrlanmtr.
imdi caminin iini inceleyelim. I yap merkezi bir dzene gre
kurulmutur. Esas cami ksm, ortada bir kare, iki yanlarda da birer
galeriye ayrlmtr. Esas kubbeyi tayan ayaklar, bu kare iinde
izilen ekenar bir sekizgen in kelerine oturtulmutur. Kemerler
zerine de kubbenin oturlulduu kasnak yerletirilmitir. Kasnan
etrafna pencereler almtr. Ite bu kasnan i ap 31 metre
30 cm' dir. Ayasotya'nn kubbesi ise 30 metre 90 cm' dir. Demek
ki, Selimiye kubbesinin i ap, Ayasofya'nnkinden 40 cm daha
byktr. Ite Selimiye'nin btn zellii sekiz ayakla zerinde-
ki kasnan zerine oturtulmu olan bu kubbedir. Dier mimari
eleri, bu kitleyi tutan yardmc elerdir. Bu kadar byk l-
leri bu trl bir mimari kompozisyon iinde bir araya getirebil-
mek iin salam bir inaat bilgisi, teknik ve uygulama gc gere-
kir. Bunlarn yannda bir de yaptn mimari estetiini gzden uzak R. 94 7: Bir caminin i ss giyimini gs-
tutmamak gerekir. Btn bunlarn stnde, a kltrnn st- terir resim. Mihrimah Sultan Camii.
Kble duvar.
ne km, yeni bir mimari dnyasnn yaratcs olma durumunu
kazanm olmak gerekmektedir. Ite Selimiye'nin plan ve uygula-
masndan biz bunlar okuyoruz.
Selimiye'nin kk yarm kubbeleri, esas kubb.enin drt bir
yanndadr. Bir demihrabn zeri bir yarm kubbeyle rtlmtr.
Esas cami ksmnda Sleymaniye'de olduu gibi dayanma kulele-
ri ve kk kubbeler yoktur. Yalnz son cemaat yerinin zerinde
be kubbe vardr. Kubbenin alma gcne kar gelecek tarzda,
kubbeyi tayan ayaklada arkalarndaki dayanak duvarlarnn ara-
s kemerlerle balanmtr. Bunlarn aralarnda kalan ksrnlara da
Sinan yarm kubbeleri yerletirmitir. Ayaklarn zarif grnmeleri
iin, zerieri dikey panolara blnmtr.
Bina tam bir merkezi dzendedir. Esas kubbe alt, drt yarm
kubbeyle her ne kadar geniletilmi ise de, mekan olarak yine
gz dolduran burasdr. Bylece caminin btn mimari eleri
nin, bu grkemli kubbeyle altn hazrlamak iin bir araya getiril-
4241 DNYA SANAT TARiHi
dikleri anlalr. Btn hareket caminin esas kubbesi altnda
lanmakta, buradan da bak yukarya grkemli kubbeye
ynelmektedir. 43 m 28 cm ykseklikte duran bu ba ddciri
c kubbe, tm cami mekannn tac durumundadr. Bu, muaz:am
sekiz ayan zerinde duran kubbe, sanki bolukta yzer i yazalm. Diez, Beyazt Camii' nin, ehzade'nin, Sleymaniye'nin,
Byle bir kubbe altnda tm cemaati toplamak, ancak 300
lk mimari bir abar1n sonunda mmkn olmutur. Ne Ar<lPI<rri
ok stun lu, ne de lranllarn byk aviulu geni camileri UUJ".u"
mimari btnlk gsterirler.
Selimiye'de kubbe arln sekiz ayaa blmekle, aykizrn
zarif bir incelikte yaplmalar mmkn olmutur.
Mihrap, camide son derece zevkli bir iilikle yapld
hareket mihraba doru ynelmemektedir. Bununla beraber
rap, plan bakmndan caminin giri ksmnn i tarafndaki
karlk konulmu bir denge unsurudur.
Caminin d grn yledir: Esas kubbe, caminin
minaresi arasna alnmtr. Minareter yivli olup er 'erefelirllr.
ler. Vurdumuzdaki en yksek minareler, Selimiye Camii'nin
releridir. Caminin kitlesine gre ince ve gayet yksek ni\riiniirC
ler. Minarelerdeki her erefeye ayr ayr merdivenlerden
lr. Caminin cephesi drt katl bir yap etkisi yapar. Ve bina,
mit biiminde bir ykseli gsterir. Bu ykseli, katlarn yatay
gileriyle yukar doru kademelidir ve gkte de bu 1 nai kazamlmtt1r." Gurlitt gene Selimiye iin: "Stun ve kemerie-
minareterin erefeleri devam ettirir. Bylece Sinan, Edirne'nin
yksek tepesinde gklere doru ykselen, tatan, mimari bir
ye, hafifletici rahat bir ritim vermeyi baarmtr.
Selimiye'ye 1567'de balanm ve 1574 ylnda bitirilmitir.
R. 942: XVI. yzy1fn ini panolanndan Selim tahta ktktan bir yl sonra caminin yapmn balatm
biri. lznik'te yapiimtir. camii bittikten ksa bir sre sonra da lmtr. Selim'in, cami
yapmnda bu kadar acele etmesinin nedeni sanki dahi mimarn
ok ihtiyar oluu deil de, kendi erken lmn sezinlemi ol
sdr. Sultan Selim, caminin bitirilmesi iin Sinan'a baka
la megul olmamasn da emretmiti. ll. Selim, iilerin
aldklar gndelik ve camiyi ssleyecek sanatlar gibi konularda
sk Sinan'la yazmtr. Bu arada ihtiyar mimarn her arzusu
ah tarafndan yerine getirilmitir. Kbrs alndktan sonra Kaarran
eyaletindeki Zmmilerle, Kayseri civarndaki lmmilerin
srlmesi ll. Sultan Selim tarafndan emredilmiti. S~:~:~~~,~~~
arasnda Sinan'n akrabalar da vard. Sinan, Sultan 1 yapt denemelerde edindii salam bilgi ve gelitirdii teknikle
akrabalarnn srgnden aifedilmelerini dilemi, padiah da
sunu derhal yerine getirmiti.{lJ,(lJ, (lJ Selimiye camisinin yazlarn
Molla Hasan yazmtr.(4 J Ernst Diez, "Trk Sanatt" adl kit<bda
(1) lbrahim Hakk Konyal, Mimar Koca Sinan, 1948 s. 40.
(2) Ahmet Refik, Mimar Sinan.
(3) Ahmet Refik, Alimler ve Sanatkrlar.
(4) Ahmet Refik, Osmanl Mimar/art.
lbrahim Hakk Konyal ve Ahmet Refik, Babakanlk Arivi, 23 No.lu Mhlmme
defterinin 238. sayfasndaki ll. Selim zamannda yazlm bir hkm'e
rak bu bilgiyi vermektedirler.
OSMANLlKLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1 425
cami minarelerini kubbeye gre ok yksek bulduunu yazyor.'"
su minarelerin, yle bir kubbeyi aralarna alarak bir ta gzelliiy
le Edirne'nin tepesinde oturmasn, bizzat Diez anlayamamtr.
Ancak ibret iin, bu kiinin Trk sanat hakkndaki bir iki cmlesini
Sultanahmet ve Edirne'deki Selimiye'nin, Ayasofya'nn ocuklar
olduunu yazyor ve Sleymaniye iin "program itibariyle entere-
san olan yapt, toplu tesir bakimmdan her trl sanat inceliklerinden
uzak, gndelik ihtiyalan kariiayan fakat tatmin etmeyen bir abide-
dir" diyor. Ancak 1955'te baslan dier "Trk Sanat1" adl kitabn
da ise, Selimiye hakknda yle demektedir: "Burada mekan tesi-
ri fevkalbeer ykseklii ve byklyle, Hindistan'da Bicapur'da
44 metre apmdaki daha byk kubbesiyle Gol Gumbaz (Adil ah
Trbesi), Roma'da Pantheon ve Sen Piyer Kilisesi dahil yer yznde-
ki btn dier yap1/an glgede b1rakmaktad1r. "'" Gurlitt ise "Die R. 943: Sinan. Rstem Paa Camii'nin
yandan kesiti.
Bauten Adrianopo/is" adl yaptnda Selimiye hakknda unlar yaz-
maktadr: "Kompozisyonun bykl, konstrktif bilgiye dayan-
maktadir. 3 7.40 metre geniliindeki kubbenin a1ril1, sekiz paye
(ayak) ve bunlarm arkasma yerletirilen payandalar zerine taksim
edilmitir. Bylece 45x36 metrekarelik bir alam kaplayan btn i
mekiim tap/u bir tesir altmda birletirmek ve muazzam bolua ai
Iacak bir vuzuhla ideal bir Islam mabedinin ana hat/anm vermek ola-
rin mimarisi, Trk mimari sanatmm yaratt yapltiann gerekten en
asil ve en mkemmefidir" demektedir.
Genel hatlaryla Selimiye'nin mimari kompozisyonunu ince-
ledikten sonra caminin genel grnne bakalm. Sinan'n bu
yaptnda da i mekan tamamen da aksetmitir. Bu bakmdan
stereometrik bir ina tarzndadr. Cami, zarif siluetiyle eski serhat
kentimiz Edirne'nin bir sembol olmutur. Caminin yarm kub-
beleri ve dayanma kuleleri olmadn yazmtk. Sinan kubbenin
byk arln sekiz ayaa ve yan dayanma duvarlarna ykle-
mitir. Bylece Gurlitt'in dedii gibi, bir tek kubbe altnda muaz-
zam bir boluu rtrnek incelii ve buluu Sinan'a aittir. Sinan
bu camiye kadar meydana getirdii yaplarn ounda, rnein
Mihrimah Sultan Camii'nde, Kadrga'daki Sakol/u Mehmet Paa
Camii'nde (1571 ), skdar'daki Va/de Camii'nde (1583) ve daha
nceleri tamamlad Beikta'taki Sinan Paa Camii'nde (1555)
R. 944: Sinan. Rstem Paa Camii'nin
plam.
Selimiye'yi kurmutur. Grlyor ki, Sinan kendine zg bir bulu-
u zaman zaman denemi ve sonunda en byk yaptna, bu sa~
lam uygulamal estetik ve teknikle balamtr.
Sinan'n dile dm bir sz var. "ehzade Camii prakfmm,
Sleymaniye kalfalmm, Selimiye ise ustalmm eseridir". Bu sz
(1) Ernst Diez, Trk Sanat1, s. 132.
(2) Ernst Diez bu fikirlerini 1946'da Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yayn
arasnda kan "Trk Sanatt" adl kitabnda yazmtr. Ancak Oktay Aslanapa'yla
birlikte hazrlad ve 1955'te yaymlad "Trk Sanatt" adl kitapta eski birok
fikirlerini terk ettii grlmektedir.

4261 DNYA SANAT TARiHi
esas olarak alrsak, Sinan'n asl mimari bul\-llarn ve yaratcln
anlamadan gemi oluruz. Sinan' genel olarak anlamamz iin,
onun birka kk yaptn da incelemek yerinde olur. Bu camiler-
den biri Rstem Paa Camii'dir. Rstem Paa bilindii gibi Sultan
Sleyman'n kz Mihrimah Sultan'n kocasdr. Rstem Paa dev-
irme olarak yetimi, sonunda Muhteem Sleyman'n damatl
na ve sadrazamlna ykselmiti. Diyarbakr'da vali olduktan
sonra devlet hazinesini zenginletiren tedbirleriyle dikkati ek-
miti. Cimri, haris, sanattan anlamayan bir kimseydi. ldnde
2000 at, 50 deve, 5000 dikilmi elbise, 2000 zrh, 600 gm
eyer, 500 gm tulga, 000 gm eyper, 180 000 altn sikke,
80 000 t\bent, 33 kymetli ta, Anadolu ve Rumeli'de 000 ift-
R. 945: Sinan. Rstem Paa Camii'nin lik, 476 deirmen brakmt.(l) Bunlarn arasnda d'er binalar da
dardan grn.
ayrca sayabiliriz. Tarihler rvet aldndan da sz ederler.
Ite bu adamn camii, Istanbul'da Eminn ile Unkapan arasn~
daki Nalburlar civarnda, Hali'e yakn bir yerde yaplmtr.
Caminin inaat alan, geniliine 55, kble istikametine de 40
metre derinliktedir. ehrin en kalabalk bir semtinde bir cami yapl
mas emriyle birlikte, Sinan'a ayn arsa iinde birtakm dkkaniarn
da bulunmas arzusu belirtilmi olmaldr. Rstem Paa 56 yln
da lmt. Caminin ina tarihi de 560 veya 56 'dir (Ce\~\ Esat
Arseven bu tarihi 560 olarak gstermektedir). Sinan, Rustem
Paa'nn bu arzusunu yerine getirebilmek iin, caminin zemini~
ni yerden ykseltmi ve dkkaniar caminin altna yerletirmitir.
Cami cephesinin iki yannda bulunan merdiven\erin ykseklii 6
metredir. Bu merdivenler st ak, dar ve uzun bir terasa kar.
Bu teras motifi Sinan' da yenidir. Stunlu ve kemerli -~ir avlu, cami~
yi iki yandan gene bir (U) biiminde sarar. Ayn Uskdar Iskele
Camii'nde olduu gibi. Bu avlunun st, meyilli bir saakla rtl-
mtr. Burada, Iskele Camii'nde olduu gibi son cemaat yerin-
den veya bu st rtl galeriden denizi seyretmek mmkndr.
Sinan'n burada yapt bulu gerekten ilgintir. Cami
ni yerden ykseltmekle, Sinan hem camiyi ehrin
kurtarm, hem camiye gelene etrafn grme olanan
m, hem de Rstem Paa'nn dkkaniarna yer temin em"""
Bunlarn dnda da yepyeni bir cami girii dzenlemi
R. 946: Sinan. Azapkap Camii'nin d
tan grn. Sokollu Mehmet Paa tadr. Sinan, insan sokan grlts iinden alp, ehrin
tarafndan yaptmlmtir (1517-1 578). yundan kurtulmu bir mabede gtrmeyi becermitir. Bu .
aMsr'da Kahire'de Tel\al Camii'nde de rastlyoruz. Bu cam
ehrin grltl bir semtindedir ve ayn ekilde grltden
tulmak iin zemini yerden bir hayli yukarya alnmtr.
Caminin terasna ktktan sonra, nce st meyilli atyla
l galeriye, sonra da son cemaat yerinden geerek camiye
kapya varrz. Bu nisiz bir kap olup, yalnz st kemerlidir.
sadelikle, caminin zengin ini elbisesi bir tezat tekil
Cami iinin kap kars taraf nili olup dikdrtgen bir plan
dr. Kubbe, bir kare prizmann stne oturtulmutur.
(1) Mufassal Osmanl Tarihi, c./1, s. 1107.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1427
iki galeri, salonu iki yana uzatr. Ortadaki kare ksmn kelerine
birer yarm kubbe konularak bir sekizgen meydana getirilmiir.
Bu sekizgenin zeri de embere evrilerek kubbe oturtulmutur.
Yan galeriler a\ak kubbelerle rtlmtr. Cami iinin k duru-
mu, duvarlarn renkleri, yerden kubbeye doru n oalma
s, bir mabet havas yaratmak isteyen Sinan'n dehasn gsteren
bululardr. Bu cami genel havasyla insan grltden alp tan-
rsal skOta, irkinlikten kurtarp erin verici bir gzellie, karan-
lktan kurtarp aydnla gtrmektedir. Sinan bu yaptyla da bir
mekan yaratcs olduunu gstermitir. Caminin dikdrtgen pla-
n zerinde ykselen duvarlar, saak korniine kadar ykselir. Bu
R. 947: Sinan. Azapkap Camii'nin pla-
duvarlarla meyilli dam arasnda, son cemaat yerinin be kubbesi m.
sralanr. Bu damn ufki izgisi, be kubbeyi birbirine balar. Esas
cami kitlesinin ortasnda da sekizgen prizma ykselir. Bu prizma
bir tambur eklini alm olup bunun stnde de zarif bir yay bii-
minde olan geni kubbe yerini alr. Minare, cephenin sa taraf-
tan son cemaatyerinin camiye baland ke zerindedir. Ince,
yksek ve dik yivli minare ge doru olanca zarafetiyle uzanr.
Sinan'n yepyeni bulu\ar\a kendini gsterdii bir dier cami
de Azapkap'da Sakaf/u Mehmet Paa Camii'dir. Bu cami, skdar
Iskele Camii gibi deniz kenarndadr. Yeri, Unkapan kprsnn
Kasmpaa ynnde, Azapkap denilen yerde, Hali'in hemen
kenarndadr. Caminin temelleri denizin iindedir. Ancak camide
bugne kadar en ufak bir atlama veya kayma olmamtr. c
Bu cami Sokollu'nun Sinan'ayaptrd camilerden biridir. 577-
578 yllarnda cami ina edilirken Sinan 87 yanda idi. Mimarisi
o zamana dein grlmemi bir kompozisyondadr. Ant, Galata
srtlarnn denize olan meyli zerine yerletirilmitir. Bu meylin
deniz taraf bir duvarla ykseltilmi ve binann zemini, bu yksel-
tilen set zerine getirilmitir. Bu set haline getirilen ksmn alt
na, caminin zeminine klan merdivenler konulmutur. Camiye
giri alt katn her iki kesinde bulunan bu merdivenler\e yaplr.
Caminin d ve i avlular yannda, son cemaat yeri de yoktur. Bu
zelliklerle, Sinan'n Trk~Osmanl mimarisinde yepyeni bir dze~
ne gittii aka grlmektedir. Ancak son cemaat yerini alan bir
galeri, caminin btn cephesini, yani son cemaat yerinin bulun~
duu ksm kaplamaktadr. Ite yukarda bahsettiimiz alt katn iki
tarafndaki merdivenlerden bu galerinin iki yanna klr. Bu gale- k. 948: Sinan. Azapkap Camii'nin
rnn zeri kubbeli deildir (son cemaat yerinin kubbesiz oldu- kubbesi.
u o zamana dek grlmemiti). Cephede revaklar da yoktur.
Revaklarn yerini, yzn pencerelerin kaplad~ bir duvar tama-
(1) lbrahim Hakk Konyal, "Mimar Koca Sinan" adl yaptnda (1948, s. 32) Mustafa
Saf'nin Topkap Mzesi'nde 1461 nurnarada kaytl "Tuhfet-l Mimarin" adl
yazm~sndan aldn bildirdii notta, Mimar Sinan'n temel atmay, mimarinin
temel saydrn yazmaktadr.
Emin~~ndek! Val.~de S~ltan Cami!'nin de temelleri kayaya oturmam olup
amur ndedr. Boyle br yerde, br cami arln tayabilecek temelin atl
mas kolay deildir. Bu iin zorfuu, Venedik'te sahilde yaplm, fakat eri ve
atlak duvarl kiliseleri grnce daha iyi anlalr. Kald ki, Venedik'teki kiliseler
kktr.
 428 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 949: Sinan'n eseri Rstem Paa Ca-
mii'nin inilerinden
R. 950: XVI. yzy1fa ait ini panolar-
dan biri.
R. 951: Sinan'n yapt1 Rstem Paa
Camii'nin inHeniden.
men rtmtr. Caminin iine alan kap tek olmad gibi
bu ki imdiye kadar grdklerimiz hep tek kapl idiler), cami ekse' '.
ni zerinde de deildir (o zamana kadar grlen klasik Osmanl
kaplar bilindii gibi hep cami ekseni zerinde idiler).
Caminin iine alan kaplar sz edilen galerinin iki yannda
dr. Bu kaplar zerinde, ereve iine alnm ikier pencere
dr. Kaplar arasnda, kapdan yana, nce tavana kadar varan bir
ereve iinde, st stalaktitli birer ni bulunur. Bu iki niin de
arasnda, gene kntl bir dikdrtgen ereve iine alnm, st
ste iki sra ikier pencere vardr. Caminin iine alan
zerlerinde de, ereve iine yerletirilmi ikier pencere bulu-
nur.
Caminin .ii son derece basit bir kompozisyondadr. Esas KUIJDE>-
si sekiz ayak zerine oturtulmutur. Demek ki kubbe, aras kener'
lerle bal olan ayaklarn zerindeki kasnaa yerletirilmitir,
Caminin yarm kubbeleri, sekizgen in aralarndaki kemeriere ba-
lanmtr. Bu yarm kubbeler, mihrabn zerindekiyle dier
kubbelerden byktr. Mihrabn yeri, caminin esas
den darda ayr bir dikdrtgen halindedir. Kubbelerden, caminin
iki yanndaki galerilerin zerinde olanlar, byke; caminin ke
lerinde olan drt tanesi ise birbirlerine eit olup daha kktr.
Cami kubbesini tayan byk ayaklar, kemerlerle cami duvarla-
rna balanmlardr. Caminin giriindeki yarm kubbe, mihrabn
stndekinden kktr. Cephe tarafndaki i galerinin iki ke
sinde, iki kk ku b be vardr. Caminin dier ksmlar, drt para-
l kubbelerle rtlmtr. Minare sol tarafta, caminin gvdesine
bal olarak fakat ayr bir kare zerine oturtulmutur.
Kubbenin bulunduu karenin evresi, taraftan, yani giri
tarafyla her iki yandan galerilerle evrilmitir. Son cemaat
deki galerinin cami iine alan kaplar, Osmanl klasik mimari-
sinin kap lleriyle yaplmtr. Cami ok aydnlktr. Drt bir
tarafndaki birok pencere camiye bu aydnl salar. Ernst Egli
"Sinan" adl kitabnda bu camiyi, Soko11u'nun divanna ya
kabul salonuna benzetmektedir. Cami akustik bakmndan
lenmeye deer. lbrahim Hakk Konyal, cami duvarlarnn iine
Sinan'n bo kpler koydurduun u, zeminin iinde de bo yerler
braktn yazmaktadr.c)
Sk bir pencereler dizisi, kubbenin oturduu kasnan
evirir. Kubbenin derin boluu iinde, pencerelerden giren k
stunlar kesierek muhteem bir k oyunu oluturur.
Sinan'n bu eseri, 1941 'de yaplan tamirle tamamen eski
ni almtr. nk Unkapan kprs yaptnlrken son cemaat
"galeri" yktrlmt. imdi ise tam orijinal halindedir.
Sinan, burada bir ksmn incelediimiz camileri
Tezkeret-l Ebniye'ye gre mescitler, medreseler, trbeler,
ler, hastaneler, su yollar, kprler, kervansaraylar, saraylar,
zenler (maaza, ambar anlamnda) ve hamamlar yapmtr.
(1) lbrahim Hakk Konyal, Mimar Koca Sinan'n Eserleri, s. 36.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1429
300' aan ve her biri birer ant olan Sinan'n yaptlarnn henz
monografisi yaplmadndan, bu byk mimarmzn karanlkta
kalan bulular oktur. Sinan'n bykgcn gzmzde canlan-
drabilmek iin, Istanbul panoramasndaki camiierin birka dn
da hepsinin ona ait olduunu bilmek gerekir. Sinan'a, bu neden-
le Kubbe/er ehri lstanb~l'un yaratcs denmektedir. \nanlmayacak
br ener, blg ve mekan esiniyle, lstanbul'u gerek iten, gerekse
dtan ~kllendren bu dev mimarmz, bu byk ii baarmak iin
kendsnn teklatlandrd bir mimarlar, kalfalar, marangozlar,
duvarclar, ta~lar, lamclar, nakkalar, hattatlar grubuyla al
mt. Ayrca agr ierde altrlan yrkler vard.
Sinan'n, mimarba olarak Istanbul'un inaatna, caddeleri-
ne, kaldrmlarna, su yollarna, lamlarna, evlerin ina biimleri-
ne, inaat malzemesinin kalitesine bakmak gibi devleri de vard.
Bunlarn yannda Istanbul dnda dier Osmanl eyaletlerindeki
kale, kpr, cami, medrese vb. gibi inaatlar iin divanla yazr ve
?na~ a_l_d_~tan. sonra, _oralara mimar gnderirdi. Emrinde, bu gibi R. 952: Sinan. Soko/lu Mehmet Paa
i ler buyuk br beceryle yapacak mimarlar vard. Emrindeki has- Camii'nin mihrab1 ve ini kapfl duvar-
sa mimarlarn kendisi yetitirmiti. Kendinden sonra Sinan ekol- lanndan bir blm (7571-1572).
n devam ettiren bu gl mimarlar unlardr:
1- Mimar Mehmet Aa (Sultanahmet Camii'ni ina eden)
2- Mimar Davut Aa (Eminn'ndeki Yeni Cami'yi ina eden)
3- Dalg Ahmet avu (Mimar Davut Aa'dan sonra Yeni
Cami'nin inaatna devam eden)
4- Mimar Mustafa Aa (Azak kalesini ina eden, sonralar ba-
mimar)
5- Mimar Sleyman Aa
6- Mimar Kara aban Aa (Navarin kalesini ina eden)
7- Mimar Hayrettin Aa (Bosna' nn batsnda Maarika kalesini
ve Mostar kprsn ina eden)
9- Mimar Hseyin Aa. R. 953: Mimar Mehmet Aa. Sultan-
ahmet Camii'nin iinden bir blm
Bu mimarlarn hepsi gl, yaratc kiilerdi. Sinan hassa mimar- (7 609-7 67 6).
l~na getirilmeden ewel, sarayn mimar bakmndan ne kadar
zayf olduunu biliyoruz. 1538'de len hassa mimar Acem lsa da
gl bir mimar deildi. Sinan lmeden ewel, arkasnda nasl bir
mmar kitlesini braktna baklrsa, yaplan almann bykl
anlal_r. Bunun yannda Sultanahmet Camii, Yeni Cami gibi yap
larn Sman'n ekolune dahil olduu dnlrse, 1718 tarihlerine,
Y".n Lale Devri'ne kadar, klasik slubun hakim olduunu grrz.
B?yle_ uzu~ bir s_? re imparatorluun en cra kelerine kadar giren
b~~ mmar ekolu devam ettirmek, ancak ayn eitimi almakla ola-
blr. yle bir soru akla gelebilir. Sinan'n rencileri olmam
myd? Hi kukusuz, saraylarda toplanlan genler nasl yetitiri
lyordyse, bu-genlerden Sinan'n payna denler de oluyordu
k, bz onun ogrenclernden bazlarnn isimlerini lbrahim Hakk
Kony~l'n~ bulu~ kard Sinan'n vasiyetnamesinden reniyo
ruz. Snan n emrnde her be ylda bir asgari elli mimar yetitii-
(1) Ahmet Refik, Trk Mimar/aa, s. ll
4301 DNYA SANAT TARiHi
R. 954: Mimar Mehmet Aa. Sultan~
ahmet Camii'nin plan.
R. 955: Mimar Mehmet Aa. Sultan-
ahmet Camii'nin ii.
OSMANLI KLASiK MiMARiSi VE SiNAN 1431
ni hesaplarsak, onun elli yllk bamimarlk devi srasnda e yaylmaktadr. Bu piramidal ykselme ve yaylma, mekanda da
bulan bir mimar kitlesinin yetitiini ve imparatorluun mhteBf aynen yaanmakta ve gz, yaniara ve yukar ulaabilmektedir.
yerlerine daldn tahmin edebiliriz. Sultanahmet Camii'nden ( 609- 6 6) sonra, Osmanl Impara-
Sinan'la ilgili blmn bu kadar geni alnmasnn nedeni, torluu'nun yava yava d gaileleri artm, mali zorluklar ba
mimarn yalnz bana Osmanl klasik mimarisini lamtr. Bu durum nedeniyle Sultanahmet Camii'nin inasndan
ve XVIII. yzyla dein, kurduu okula hakim olmasndandr. nce balanm olan Yeni Cami ( 597) ancak 663 ylnda bitiri-
lebilmiti. Yapnn plan Mimar Davut Aa'ya ait idi. Yapy devam
Osmanl klasik mimarisinin durgunluk dnemi ettirenler Ahmet avu ile Mimar Mustafa Aa oldular. Yapnn
ve Bat etkisi plannda ehzade Camii rnek alnmt.
Sinan 588 ylnda ld zaman, Osmanl klasik Yeni Cami, Osmanl mimarln n snmekte olan klasik slubu-
tm eserlerini vermi ve kendi mimari okulunu devam ettire:ek nun son eseridir. Ancak caminin deniz kenarnda yapl, temel
mimarlar da yetitirmiti. Bu nedenle Sinan'n brakt miras, inaat sorunlarna Osmanl mimarlarnn ne denli egemen olduk-
ondan sonraki yzyldan fazla bir zaman kurtarm ve XVII. larn ak olarak gsteriyor. nk deniz kenarnda ok sonralar
yl, Sinan'n yaratt yap anlay iinde devam etmiti. yaplan Daimabahe ve Ortaky gibi camileri n, kaymalar ve otur- R. 956: Mimar Mehmet Aa. Sultan-
lmnden sonra bamimarla getirilen Mimar Mehmet malar yznden kme durumlaryla karlatklar dnlrse, ahmet Camii.
. Ahmet'in camiini Sultanahmet diye bildiimiz bugnk ve Venedik'te sahilde yer alan kk kiliselerin bile byk atla-
tam Ayasofya'nn karsna.getirip oturtmutur. Sinan bu malar iinde olduu dikkate alnrsa, Yeni Cami'nin hala salam
n kullanmadna gre, bunun bir nedeni olmas gerekir. olarak duruunu, son derece salam bir temeli olmasna balama
Mehmet Aa'nn ise Ayasofya'nn karsna byk bir iddiayla k nn yerinde olduu anlalr.
mak istediine kuku yoktur. Caminin harem blm, her kenan 36 m olan bir kareden mey-
Sultan 1. Ahmet'in mimara bu cami iin her trl kolayl gs- dana gelmitir. 7,5 m apnda orta kubbesine, ayaklar arasndan
terdii biliniyor. Mimar Mehmet Aa'nn caminin zeminini yer drt yarm kubbe balanmaktadr. Orta kubbenin ykseklii 36
seviyesinden ykselttiine baklrsa, onu belli bir seviyeden itiba- m' dir. Drt yarm kubbenin aralar da, kk kubbelerle kapatl
ren evreye gstermek istedii kesindir. Ayasofya'nn karsna mtr. Esas kubbe ise drt ayak zerine oturtulmu ve kemerle-
yapaca binann, daha yksek grnmesini istedii anlalabi riyle kasnak aras, pandantiflerle rtlmtr. Her yarm kubbenin
lir. Bunun iin, caminin yalnz ii, avlu ve haremi iin bir set yap~ kenarlar na da eksedralar getirilerek geniletilmitir. Mihrap, kb
mtr. Ayrca Ayasofya'nn civarnda duran bir insana, caminin le duvar iinde yer almtr. Ayaklarn cami dndaki ykseltileri,
nasl grnecei de ok iyi hesaplanmtr. nk Ayasofya'nn dayanma kuleleri haline getirilmi ve biraz ykseke tutulmutur.
Sultanahmet Camii'nden grn, kitleli, oturakl, masif bir etki Caminin d cephesi de, Sinan'n byk camileri gibi detayland R. 957: Sleymaniye Camii'nin avlu-
sundan son cemaat yeriyle kubbeleri-
yapmasna ramen, Sultanahmet Camii, harem ve avlu rlmtr. Yapnn cepheleri dz kesme tatan olup, dier Osmanl ne bak1.
le panoramik piramidal bir siluet vermekte ve silueti de alt mina- klasik camileri gibi ssszdr.
re yere balamaktadr. Bylece Ayasofya asndan Sultanahmet'e Bu camide kubbenin ne kadar kld dikkati ekiyor. Son
ince, zarif bir siluet kazandnimak istenmitir. cemaat yerinin kelerine iki minare getirilmitir. lik camiierin
Sultanahmet Camii, bir esas kubbeyle drt yarm ku b beden iba- eksenli ve simetrik girileri aynen korunmutur. I avlu iinde,
rettir. Yarm kubbeler de eksedralarla tekrar geniletilmitir. Esas eksen zerinde gene bir adrvan yerini almtr. Ayrca caminin
kubbe, 5 metre apnda, yuvarlak drt ayak zerine oturtulmu' gneyindeki beden duvarnn altna, aptes musluklar sralanm
tur. Caminin haremine adm atar atmaz, ilk yarm kubbenin yuka- tr. R. 958: Sinan'm eseri Sultan Sley-
r kan meyli, gittike esas kubbeye doru ykselir. Bylece gz Bu camiyle Osmanl klasik mimarisi son bulur ve artk tek- man 'm Trbesi iindeki inilerden bir
blm. Bu iniler o dnemde lznik'te
kayar ve yerden 43 m ykseklikte ve 24 m apnda olan kubbeye rarlanmaz. Cami yapm da durur. 7 8 ylndan itibaren ba yapiiyordu.
varr. Aslnda mimar, son cemaatyerinin 9 kk kubbesini, dier layan La/e Devri'nin, kasrlar, kkleri zellikle Kathane kasr
klasik dnem camilerinden daha kk alarak, harem iinin gr- lar, Patrona Halil lsyan'yla yaklp yklmtr. Bu bakmdan sivil
kemliliine bir kontrast salamak istemiti. Bu ilgi ekici mekann mimariden rnek olarak bugne bir ey kalmamtr. Muhteem
muazzam boluunu snrlayan duvarlarnn iniyle kapland ve Osmanl klasik dncesi ve mimarisi 1700 tarihlerinden itibaren
vitraylarn da renk renk ayr bir yansma yapt dnlrse, ilerleyen Bat kltr karsnda eskimi ve devletin ilgisi Bat'ya
iinin irrasyonel bir hava yarataca ve bunun da dini bir yap i ynelmitir. Bu Bat'ya dnten sonra Istanbul'da dikkati eken
ne derece gerekli olduu anlalr. tek yap olan Nuruosmaniye Camii, 748- 756 yllar arasnda
Sultanahmet'in i mekan, neresinde durulursa durulsun btn barok etkiler iinde ina edilmitir. Tek bir esas kubbeden ibaret
mekana egemen bir gr salayabilmektedir. Cami esas kub- olan harem blmyle, yuvarlak planl kk bir avludan ibaret-
besinin kk olmasna ramen, mekan yukardan aa gittik- tir. Son cemaat yeri ise be kubbelidir. Avrupa'nn barok yapla-
4321 DNYA SANAT TARiHi
R. 959: Sinan. Rstem Paa Camii'nin
iindeki inHerden bir blm.
R. 960: Nuruosmaniye Camii.
r ndaki gibi, avlunun d duvarlar, girintili knl bir plandadr. ;
Yzeyler paralanmtr. Salam beden duvar anlay da,
l bir giyimle dejenere edilmitir. Caminin mimar olarak Simon
Kalfa ve Mustafa Aa'nn ad. geer. Bu husus dikkat ekicidir
artk Trk mimarlar yetimemektedir. Mimari gelenek
Caminin iki minaresi son cemaat yerinin iki kesine
mitir. Mihrap da Selim iye' de olduu gibi, k bl e duvarnn d
na tarlm ve zeri bir yarm kubbeyle rtlmtr. Kubbe kas-
ra zerinde 32 pencere yer alm, ancak bunlardan bazla
r krletirilmitir. Pencereleri Avrupa barak yaplarnda olduu
gibi ssl ve paraldr. Esas kubbe kasnann' zerine uuJruu- ..
u ayaklar, ask kemerlerle birbirlerine balanm ve kemer
de pencerelerle donatlmtr. Minareler ise daha incelmi, klah
yeri de bomakl bir biimde yaplmtr. Yzeylerin
la, avlu ve harem yksekliklerinin tezat tekil edecek ekilde
birlerinden ayrlmas, Bat barak mimarisindeki tezatlarn
bir yansmas gibidir. Hi kukusuz bu yap, bir Trk mimari ese~
ridir. Ancak etkinin Fransa'dan ithal edildiini gsteren, kemer-
li pencere ekilleriyle duvar paralamalar ilgi ekicidir. Ve artk
Osmanl klasik mimarisinin o ciddi, arbal ritmi k unsurlar dze-
ni de kaybolmutur. XIX. yzylda da baz yaplarn ele alndn
biliyoruz. Ancak bu yaplardan, Bat mimarlarnn memleketimize
adeta yerletiini, arnpir slubundan, rokoko bozmas ssleme-
lere kadar birok etkilerin bize geleneklerimizi unutturduunu;
Istanbul'daki Daimabahe ve Ortaky camileriyle Daimabahe
Saray'nn, tamamen aznlk mimarlarnn eserleri olduunu gr-
yoruz. Bat kltrnn, Osmanl Imparatorluu'nun son yzy
l iinde, kltr ve toplum hayatmza ne denli etki yaptn ak
olarak saptayabiliyoruz. Esasen savalarda sk sk yenilmemiz
raklarmzn klmesi, Bat'da olan bitenle ilgilenmemizi zorunlu
klm, okullarndan idare sistemlerine dein her eyi benimserne-
mize sebep olmutu. Bu konuya ilerde deinilecektir.
Rus Sanat
i
RUS MIMARISI
Bugnk Rusya topraklarnda X. yzyllarda kk devletlerin
yaad biliniyor. Ancak sanatlar hakknda fazla bir bilgi yoktur.
Bu geni topraklarda, primilif halk sanatlar erevesinde ahap bir
mimarinin yaygn olduu anlalmaktadr. Hristiyanlk yaylma
ya baladktan sonra, ilk kez antsal sanatlarn yer edinmeye ba
lad saptanyor. 988 ylnda Vladimir yresinin halk, Bizans'n
Ortodoks mezhebini kabul eder. Bizans'tan gelen bir metropolit,
bu kentte Bizans dini mimarisini ve resmini yayar. Hristiyanlktan
nce ise, bu yre halknn dikey olarak uzuvlandrlm ve iinde
putperest heykeller bulunan tapnaklar olduu anlalmaktadr.
Rusya'nn hemen her tarafnda halkn itibar ettii mimari, ahap
bir yap idi. Bu yaplar, fakir kulbeler olarak zamanmza dein
gelenek olarak devam etmitir.
Hristiyanlktan sonra 988'de Rus kiliseleri nceleri gelenek-
sel mimariye gre ahap olarak ina edilmiti. Novgorod'daki 13
R. 967: Moskova'da Kremlin'de Koi-
kubbeli bazilika da ahapt. ilk ta yap olan, Desjatinnaja Kilisesi, mesis Katedrali. 1415-1479 arasmda
Kiev'de ina edildi. Kiev'deki Sophia Kilisesi, ha biimli, merkezi ina edilmitir.
planl ve kubbeli idi. Novgorod'daki Sophia kilisesi de ayn gele-
neksel tipe bal kalmt. Bu kubbeli ha biimli kilise motifi XX.
yzyla dein aynen devam edecektir. Novgorod ile Kiev'deki kut-
sal Sophia kiliseleri beer gemilidirler ve Bizans geleneindedirler.
ilk kutsal Sophia kilisesi Kiev'de ina edildii (1 017-1 037) iin, bu
R. 962: Moskova'da Pokrov Katedrali
kent "Rus kentlerinin anas" addedilmitir. (1555-7560). Soanbai kubbeler,
Rusya'da dier ilk ta yaplar, Vladimir Susdal adl kk bir Rus an kulesi ve ek kilise XVII. yzy1lda in-
devletinin kral tarafndan, din ve devlet adna btn lkelerden a edilmitir.
ustalar arlarak yaptrld. Bunlar, zellikle \talyan ve Kafkas usta-
lar idi. Bu ilk dini yaplarn hep yabanc mimarlar tarafndan yapl
d saptanmtr. Bu nedenle, yerli Rus mimarisinin ikinci plan-
da kald anlalmaktadr. Dolaysyla gerek ltalyanlar, gerekse
Bizans kanalyla, lkede bir Bizans mimari gelenei kurulmutur.
nk o sralarda ltalya da da Bizans mimarisinin eserleri itibarda
idi. 1238 ylnda Vladimir, Tatarlar tarafndan istila edildi ve 250
yl onlarn elinde kald. Yalnz Novgorod kenti, bu istiladan kur-
tulmutu. Tatarlada yaplan mcadele sonunda Moskova yeni bir
kent olarak geliti. Burada kimi Rus krallar birletiler ve XV. yz-
ylda Moskova'da Kreml adl tepede, ilk ahap saray ina edildi.
Kreml "kutsal tepe" anlamna geliyordu. Bir Rus atasz yle der:
"Moskova'mn zerinde yalnz Kreml, Kreml'in zerinde de yalnz
gk vardr" 1453 ylnda, Trkler Bizans' alnca, Moskova, n-
c Roma sfatn benimseyerek Ortodokslarn koruyucusu oldu. Bu
DST28

434 1DNYA SANAT TARiHi
R. 963: Putinkovskaja Kilisesi. Moskova
(1649-1652).
R. 964: lkonostasis denen "Resim Du-
van" Moskova, Tebli Ki/isesi'nde. XV.-
XVII. yzyl.
RUS SANATI 1435
hami rol, 111. Ivan'n (1462-1505) Bizans'n son kral slalesi olan olan Kolomenskoje Kilisesi'ne, (1532) Moskova kilisesinin temsil-
Palaeloglarn kz Sophia'yla evlenmesiyle gereke buldu ve Ivan cileri kar ktklar iin, yap evresine bir galeri ina etmiler
kendini meru Roma varisi sayd. di. Galerisinin zeri sekiz adet soanba kubbeyle rtlm olan
111. Ivan, 1326'da Kreml'de ina edilmi olan "Meryem'in ge Pokrov Katedrali ise (buna Vasiliy Blazenny de denir), IV. Korkun
ikiI" anlamna gelen Koimesis Kilisesi'ni tamir ettirdi... An_cak lvan'n, Tatarlardan Kazan ehrini almas zerine, Tanrya k
iki Moskoval inaatnn yapt kilise kt. Bunun uzerne, ran ifadesi olarak 1555-1560 yllarnda ina edilmiti. Bu yap,
Bolognal Mimar Aristate/e Fioravanti'den, ltalya'da rnei olan kendine zg mimarisiyle Rus karakterini yanstmaktadr. Yap,
Koimesis katedralinin benzerini yapmas istendi. O da (1475- Barma ve Postnik adl Rus mimarlar tarafndan ina edilmitir.
1479) arasnda, ayn ykseklikte gemiden meydana gelen Halk arasndaki sze gre Ivan, bu iki mimar yap bittikten son-
ve zeri be kubbeyle rtl bir kilise ina etti. Yapnn bat ra, bunun kadar gzel bir yap yapmamalar iin ldrtm
sna bir de narteks ilave edildi ve ii Rus ve '\talyan motifleriy- tr. Yapdaki Bizans gelenei, Rus mimarisine dnt iin,
Rus mimarlnn bir karakteri olarak grlr. Bu yapda Bizans
le sslendi.
Bu yapyle Bat'dan ha tonoz, yuvarlak ayaklar, kare prizma mimarisinin toplayc byk oylumunu bulmak mmkn deil
biimli Roman stun balklar, kademeli_ porta! ve kor arkad- dir. Yap dna, renkli Rnesans stunlar getirilmi ve d cephe-
lar Rusya'ya girdi. Yani \talyan, Roman, Venedik ve Bizans ya~ leriyle i oylumu srl inilerle kaplanmtr. Bu gelenek, Bat'da
unsurlar Rus mimarisine aktarld. Bu srada, arlar n Kreml e olmadna gre, gene Iran-Seluklu yaplarnda grlen i nile-
bir mezar kilisesi de Alvise adnda Milanolu bir mimar tarafndan rin buralar etkiledii tahmin edilmitir. Yap ii oy! umlar, birbir-
R. 965: Ustjug'un Teblii (aynntt). XII.
1505-1509 yllar aras ina edildi. Bu kilise, \talyan Rnesans'nn lerine dar geitlerle balanmtr. XVII. yzylda soanba kub- yzyl.
St. Peter Kilisesi formunda ele ~lnm, ancak Bizans formunda be beler, burmal, yivli, damarl biimler almtr. Bunlarn da gzel
kubbeyle rtlmt. rnekleri, Timurilerin Semerkant ve Trkistan'daki dier trbe-
Rusya'daki ilk tatan sivil yap, Kreml'deki Taht Salonu'dur. Bu lerinde grlmektedir. Ancak Ruslarn mekandan yoksun mima-
yap da \talyan lar tarafndan Taskan ve Rustik slupta yapld. XVI. rilerinin zerine gelen bu kubbeler, acayip, korkun, byk bir
yzylda Bat Avrupa lkeleri, \talyan sanatlarn Ronesans mma etki yapmaktadrlar. Daha dorusu kasvet verici bir etki iinde-
risi iin ardklar halde, Rusya, ta iiliini bilmedii i'n bu dirler. Bu yap tarz, Rnesans'n insani llerinden ve modl
aratrmalarndan uzak olup, kendine zg bir barok slup mey-
mimarlara ihtiya duyuyordu. .
Ilk kez XVI. ve XVII. yzyllarda, Rusya'da milli yap karakter dana getirir.
sz konusu olmaya balad .. Soanba kubbe denilen karn geni 1598'de i savalar yznden Rusya'da yap almalar dur-
acayip bir kubbe, Rus mimarisinde grlmeye balad. Bu k~bbe mu, ancak Romanov ailesi tahta geince yeniden balamt.
formunun menel bilinmemekle birlikte, Iran ve Hndstan dan, Byk Petro'nun babas ar Aleksey Mihailovi (1645-1676)
daha dorusu Dou'dan getirildii sanlmaktadr. Ancak bu kub- zamannda, yap almalar hzlanm, zenginleen kilise cema-
beler ahap olup, ha plann ortasyla kanat kele~ine yerl~tid atleri ve tccarlar, bugnk Rus kentlerinin ehresini veren
R. 966: Selanik Demetrios'u. XII. yz-
liyor ve biimi de bir aleve benzetiliyordu. Halkagzmda: KiliSe evler ve kiliseler ina etmeye balamlard. XVI. yzyln merkezi ytf.
kubbeleri ate gibi yanyor" sz dolayordu. ~lse uzer.nde yer biimli geleneksel katedralleri, gittike bollaan ahap mimarln
alan kubbe saylarnn mecazi anlamlar vard. Ornein: U kubbe etkisiyle, renkli ve tasarm g yeni biimler iinde, zengin bir
Teslis'i; be kubbe lsa ve lncil yazarlar n; on kubbe ise, lsa ve ekilde ina edilmiti. Bu yeni yaplar, Bat'daki barak yaplarn
Havacileri simgeliyordu. .. .. dan ayr, fakat barak sluptadrlar. Moskova'da 1649-1652 ylla
Kubbenin ahap yapya ne ekilde getii bilinmiyor. unku r arasnda ina edilmi olan cemaat kiliselerinin en gzel rne-
bunlarn ilk rnekleri ortadan kalkmtr. Ancak yuvarlak planl i Putinkovskaja'dr. Bunlarn planlar da deiiktir ve iki kare-
ahap kiliseler, Kuzey halklarnda kkenierini bulan Gotik ~ulelere nin birbirlerine kelerinden birletirilmeleriyle dzenlenmiler
benzemektedir. Eek srt kemerierin (bir eit ka kemer) ust uste dir. Zemin katta i duvarlar dz bir hale getirilmi, Rnesans'n
bindirilmesiyle oluturulan yap yzeyleri, Rus mimarlnn kar~k ke pencere alnlklar kullanlm, Ge Gotik'te grlen eek
terini biimlendirmitir. Bu yuvarlak planl kule yaplarn, br dg-~r srt kemerler st ste bindirilerek deiik bir yap unsuru kulla-
ynden \ran Seluklularnn yuvarlak trbelerinden intkal _ettg nlm ve yapya bir giri blm getirilmitir. Yapnn st de
ni belirten Batl yazarlar vardr. Daha ilgin yn, bu kule klselere bir kmbet eklinde rtlm ve kmbet stlerine de dardan
Rusya'da "ad1r kilise" denmesidir. Bilindii gibi Orta Asya'nn atl soanba kubbeler geirilmitir. Bylece ykl, ilevsiz, fantastik
gebe kavimleri, ahap iskeletten kubbesi olan yuvarlak adrlar bir yap tipi ortaya kmtr.
Ite bu cemaat yaplar, Rus halk mimarlnn bir daln mey-
iinde yayorlard. ..
Dolaysyla Ruslarn steple ilikisi dnlebiliyor. Kule kl dana getirmitir. XVII. yzylda primitil ahap ky kiliseleri, cema-
se evresine bir deambulatorium getirilmektedir. Byle bir yap allerin barok etkili, ssl yaplarna karlk, daha tutucu ve sade-
4361 DNYA SANATTARiHi
R. 967: Evliya Katharina ve onun haya*
t. Novgorod. XV. ve XVI. yzyii.
Gangra'l lgnatius
R. 968:
yat (ayrnt). XV. yzyl.
RUS SANATI 1437
dir. Ayn ekilde metropolitlerle ~ari ara ait kiliseler de tutucu ve bakmdan, Demetrius heykellerinin yerli bir menei olduu sanl
ssten arnm bir havada idiler. Ornein Patrik Nikon, Ortodoks mamaktadr. Esasen Vladimir-Susdal'e gelen mimarlar da yaban-
kilisesinden ayrlmak iin bir reform yapt zaman, Bizans'n be c idiler. Tatarlarn Vladimir'e gelileriyle heykel sanatnn kalkt
kubbeli titiz biimini, kendi kilisesi olan "7 2 Apostol Ki/isesi"ne ver. anlalmaktadr.
miti. Heykel sanat ancak XIX. yzylda Fransz klasisist eilimine
Byk Petro (1672-1725), Rus mimarisinde ve sanatn paralel l bir sanat olarak Rusya'da saraylarda yer almtr.
da temelden bir reform yapmaya giriti. O, Rusya'nn Bat kl-
trne girmesinde yarar grm, hatta ordu ve devlet yneti- RUS RESIM SANATI
mini bile, Batda gelien yeni biimlere balamak istemiti. Bu Bizans resminin kural ve gelenekleriyle balam ve ancak XIII.
grnde srar eden Petro, reform dman olan olu~u bile yzyldan itibaren bir zellik gsterdii grlmtr. Rusya'ya
sonradan lme mahkum etmiti. Bylece byk katlarniara gelen ilk sanatlar, Bizansllar olmu ve mozaik tekniini kullan-
mal olan yeniliklere girimiti. nce vey kardeleriyle hkmet mlard. Bu teknikle alan ilk Rus ressam, Kiev civarnda bir
etmi olan Petro, 1689 ylnda ynetimi bizzat kendi eline alm maara-manastrda yaayan ve 1114 tarihinde len Alysios adn
t. 1697 ile 1698 yllar aras, Prusya, Hollanda ve Ingiltere'yi gr- da bir keitir. 1433'te Rus ressamlannn bir !onca kurduklar bili-
m 1709'da lsve'i yenip Baltk kylarn ele geirmi ve Baltk niyor.
sahilinde "Batwa alan kap" olan St. Petersburg kentini kur- Rus resmi de, mimarisi gibi Hristiyanlkla balam ve nce R. 969: Mefc!Jisedek. Novgorod Kated-
mutu. lkesini Avrupallatrmaya alan Petro, klasisis_: sanat Kiev'deki Sophia kilisesinde ilk rnei saptanabilmitir. Ilk kili- rafi'nde bir fresk (duvar sufuboyasl)
uygulayan lkelerden, zellikle Fransa'dan sanatlar .agrmt. se resimlerinin mozaikle yapld ve halkn zerinde byleyi- (1378).
Sonradan XIX. yzylda Pan-s/avstler, esk geleneklern canlan- d etkisi olduu kroniklerde okunmaktadr. Bu kilisedeki resimde,
drmak istedikleri zaman, Byk Petro'yu, Rus kltrne ihanet- Bizans'n "Drt melek" konusu yer almtr. Bunlar kanatl melek
le sulami ardr. deildir. Ayrca apostol ve lncil yazarlannn resimleri de Sophia
XVII. yzyln son eyrei iinde, yap kitlesinin kutsallatrlma kilisesi mozaiklerinde yer almtr. Bunlarn iinde, Meryem res-
s, detayiandnimas sz konusu olmu ve yap yeniden yksel- minin, dierlerinden byk resmedildii grlmektedir. Bu sra
tilmiti. Petro zamannda Bat'yla ilikiler yznden, Bat barak lardaki Rus kral Bizansl din adamna: Cennete gidenler kimbilir
sanatnn etkileri de Rusya'ya gelmi, zellikle Gotik'le kark bir ne denli mutludur/ar" der. Din adam ona yle cevap verir: "Sen
Hollanda barou itibar grmt. Rusya'da geni ovalar yzn- de aym kaderi paylamak istersen, Bizans'n dogmalanm tammak
den ta bulmak zor olduundan tula mimariye nem verilmi ve zorundasm". Bizans din adamlarnn Rusya'daki etki derecesini
Hollanda yaplar rnek alnmtr. bu kayt ak olarak saptamaktadr. Bu etkiler altnda, Bizans'taki
Dikkat edilirse, Rusya'da mekan mimarisi gelimemi ve bir gs- resim sanatnn, bir Tanr ibadeti olarak Rusya'ya aynen intikal
teriden ibaret, kark bir detay kompozisyonundan ileri gideme- ettii grlmektedir. 1511 'de bir konsl: "Para kazanmak iin
mitir. Genellikle Bat'yla Bizans'a baml olan Rusya'da Trkistan resim yaplmamaldr" diyordu. Hatta sanatnn beceriksizlii ya
ve Seluklu yap unsurlar da ele alnarak bir kompozisyon mey- da kabiliyetsizlii, Tannya hakaret sayld ndan, kt resim yapl
dana getirilmitir. mas affedilmiyordu. Eer sanat, ok becerikli ise ve kendine faz-
R. 970: Andrey Rublev. Tes/is. Mos-
XIX. yzylda ise, Batnn klasisist ve barak unsurlar da Rusy~'ya la gvenerek, zgn yaptiara kalkyorsa, bu takdirde de resim kova'da bir manasttrda bulunmakta-
girmi ve hatta rustik cepheler, gsterili ar Bat mmar:nn yapmasna msaade edilmiyordu. Sanatnn ok dindar bir hayat dr. XV. yiizylf. bat.
unsurlar arasna karmtr. amda ise Rusya modern mma srmemesi de resim yapmasna engel olan bir sebepti. Bu neden-
ve onun ha- risi, Bat geleneklerine bal kalmakta, ancak nc saylabilecek bir lerle Bizans sanatlar, byk bir disiplinle dogmalara baianyor
yap ortaya koyamamaktadr. ve belirli reetelerin dna kmalanna msaade edilmiyordu. Bu
dogmalar 1700 tarihlerinde, yani Petro'nun Bat kltrne nem
RUS HEYKEL SANATI veriine de.in devam etmiti.
Ortodoks kilisesi, Bizans'ta heykeli yasaklarn t. Tahamml ettii Rus mozaiklerinde, Bizanslllardan farkl olan zellik, altn mozaik
rlyef de, Bizans'n tildii kabartmatarnn ancak boyut bakmn yerine renkli merrnerierin kullanlmasyd. Ayrca Bizans'ta moza-
dan biraz bykleri idi. Bu nedenlerle Rusya' da rlyef sanat ancak ikler, yalnz duvar ve stunlar rtt halde, Ruslarda mozaikler
pek snrl olarak deerlendirilmitir. Vladimir-Susdal kenti, dog zemine kadar uzanyordu. Mozaik teknii, nce gene Ki ev ve civa-
malara bal metropolillerden uzakta kald iin, zengin bir yap rnda ele alnm, dier yrelerde ise mermer bulmak zor oldu-
heykeli yaratabilmiti. Bu kentteki Demetrius Kilisesi'nin bir kapel- u iin, fresk resmi nem kazanmt. Kiev yannda Rus resminde
Ias nda, 1197'de yontutan "Melekler Arasmda Davut" heykeli yer nem kazanan yer Novgorod kenti idi.
almt. Ilgi ekici olan udur ki, bu sralar, Bat'da heyket sanat Fresk resmi alannda ilk eser, 1194 tarihlerinde ve Nereditza
nn gelitii yllardr ve Rusya'da heyket gelenei de yoktur. Bu denilen bir yerin kilisesinde grlmektedir. Burada Bizans etki-
438/ DNYA SANAT TARiHi RUS SANATI/439

si azalm ve desen disiplini zayflamt. Bu fresk etkisi yznden lmaktadr. Btn kat ve kaideci karakterine ramen, gene
desen disiplininin zayflamas, XIII. yzyldan itibaren Kiev'de de de kiisel baz biimler resimlerinde hissedilmektedir. Ancak
grlmeye balyordu. Mozaiklerin uyumlu renk armonisi de sert Avrupa'daki, her ~eyi canl grmek isteyen dnce, bu resim-
lokal renkle re dnyordu, Ancak Bizans'tan gelen yeni bir akm, lerde yoktur. Rublev'in Teslis resminde, elbiselerin itibari renkle-
bu primitil fresk eilimine son vermiti. XIV. yzylda, Yunanl bir rinden ayrlnd grlmektedir. Bu da, sanatnn resimlerinde
ressam olan Theop~anes, Kiev'de kilise, Novgorod'da ise bir tonlar sezinlediini gstermektedir. Tes/is'de resmedilen kii~
kilisenin resimlerini yapnca, yeniden Bizans hayranl balamt. yi, Hazreti lbrahim'e grnen " melek" sembolize etmektedir.
Yunanl ressam Rusya'ya gelmeden nce Bizans ve Thedosien'de Ortadaki melek Tanry temsil etmektedir.
almt. Tarihler bu ressam ayn zamanda filozof olarak kayde- Rublev'in kurduu okulun, ismi bilinmeyen kimi ustalar yann
derler. Theophanes, zellikle Ortodoks dnyasnn kutsal kahra- da, Dionisios adl bir ressam da 1500 tarihlerinde baz freskler yap-
manlarn resmetmitir. Renkli, pitoresk bir teRnii ve fanatik bir mt.
ciddiyette olan kat bir deseni vard. Maara hayat yaayan kei Novgorod kenti, Moskova'dan daha tutucu kalm ve XIII.
leri korkun bir biimde gstermitir. Bu anlatm Bat dnyasnn yzyl geleneini korumutur. Moskova ile Vladimir-Susdal kent-
fresklerinde grlmez. leri ise, 1380'de Rus egemenlii karsnda Palaeloglarn Bizans
Bizans'n Rus sanat zerine olan ikinci bir etkisi, Palaeologlarn etkisine kaplmlardr. Novgorod resim sanat, zengin tccarla-
slubudur. Bu yeni akm, eski motiflerin yeniden zenginlik kazan- rn ilgisiyle devam ettirilmi ve antsal bir anlatm yerine, cema-
R. 973: Evfiya Elias. Novgorod. XIV.
masn salamtr. Bu dnemde ikenalarn tuva[ zerine yaplma ate hitap eden freskler, kiisel tablolar ve ikona resimlerine ilgi yzy/m sonu.
R. 971: Vladimir'in Tanra Anas1. XII. lar salanm ve eski motifler resimlerde daha ok yer almtr. gstermi~tir.
yzy/m Bizans ii. Moskova, Tarih MO- En nl resim, "VIadimir'in Tanna Anas1"dr. "Rus Topraklannm XVI. yzylda Rusya'da, Bat Avrupa'nn tam zdd bir anlay
zesi.
Anas1" diye de adlandrlan bu resim Moskova'ya gtrlm~~ grlr. Bat'da Yksek Rnesans, kiinin ve dnyann kefiyle
t. Bunu izleyen ikonalarla ibadet resimleri yannda, XIV. yzyl nem kazanm, byk sanat kiilikleri yaratm ve objeyi sana-
dan sonra da tarihi resimler yaplmtr. lkonalar, btn Rusya'da tn inceleme konusu yapmt. Rusya'da ise, konular sabit oldu-
ky evlerine dein girmitir. Ky evlerinde buikonalar iin. "gzel u gibi, anonim ve kolektif bir sanat zerine almalar yaplm
ke" denilen bir yer dzenleniyor, kentlerde ise orta ha Ili halk, bu tr. 1554'te pheci ve katiriere kar Konsl Sobor, dogmalar
ikona resimleri iin evlerinde bir oda ayryordu. son derece kat bir ekilde saptamt. lkonalar, yalnz dini dnya-
Ortodoks kilisesi, kilisede tek kiinin sakin bir kede yalnz ba nn resimleri olacakt. Hatta Bizans resimleri, antik vcut gelene-
na ibadet etmesine msaade etmiyordu. Rusya' da bireycilik zayft inden bnyesinde kimi eler muhafaza ettiinden, dogmalar
ve ancak kolektif ayinler gerekli grlyordu. Bu bakmdan resim- yeniden saptamak gerekmiti.
ler kiliselerde ikonostasis denilen bir yere, halk tarafindan grl- Moskova'daki resmi ve temsili sanat yerine, taralarda daha
mesi iin konuyordu. samimi (intime) bir resim anlay devam etti. Soljvycegodsk'da
Rus ressamlar, Bat etkisine kapldklar zaman onlara: "Siz evli~ 1631 'de Polenyallarn talanndan sonra, zengin tccarlar, gayet R. 974: Teb/i~. Bir Bizans ustasmm
Moskova'da yaptii bir eserden (aynn-
ya/ann resimlerini deitirdiniz ve kendiniz naslfsamz yle resmet- usta ressamlar altrmlar ve kk boyutlarda ikonalar yaptr t). XIV. yzy1fm sonu.
tiniz" deniliyar ve itharn ediliyorlard. Buna ramen bireyci Bat mlard. Bu ressamlarn resim anlayna tccar szcne atfen
etkisi, resimlere girmeye balam ve doa gzleminin getirdii "Stroganov Okulu" denilmitir. Eski Rus resmi olarak bu okul,
R. 972: Drtl lkona. Novgorod. XV. yuvarlak ve yumuak hatlar, normal ller yznden ifade katl bugn byk nem kazanmtr. Bu okulun resimlerinde Iran min-
yzyil. n yumuatmaya balamt. Bu nedenle resimler, kutsal nitelik- yatrleriyle Bat resim etkileri birbirlerine kaynamtr. Bir dier
lerini yitirmeye ve daha insani bir karakter kazanmaya balam resim okulu ise, ar Boris Godunov'un mensup olduu Godunov
lard. Bat' da, Bizans etkisinden kurtulup doa gzlemine gei, ailesi tarafndan Kastroma'da kurulmutur. Bu her iki okulun iko-
1200 yllarnda balamt. Rusya'da ise ilk kez 1400 yllarndan nalar, minyatr resimlerine benzerler ve zellikle ev k~eleri iin
itibaren Palaeloglarn resim akmndan sonra grlyordu. Btn yaplmlardr. Bu ikenalarn ounun altnda Bizans gelenekle-
bu etkilere ramen Rusya, Ortaa anlay ve katlna bal kal- rinin aksine, imza bile vardr. Buradan da sanat kiiliinin artk
m ve konu olarak da, evliyalar ve dogmatik konularn dna ka deerli addedildii anlalmaktadr.
mamtr. Bu okullarn ikonalarndan birinin konusu, lsa'nn mezara
Bu konulara eski nl Rus ressam Andrey Rublev de bal kal- konulmas sahnesidir. Sarkofajn perspektifi terstir. l lsa'ya,
m~tr. Bu sanat, XV. yzyln en byk Rus ressam idi. Kiev'de, Yohanna ile Yusuf, candan bir ekilde veda etmektedirler. Arka
Koimesis Katedrali'nin resimlerini, 1408 ylnda ressam Daniel'le plandaki kiiler ise duyduklar znty kollarn havaya kald
birlikte yapm~t. Ayrca Moskova'daki Tes/is Kilisesi iin "Tes/is" rarak belli ederler. Buradaki, kademeli olarak biimlenmi kaya,
ikonasn boyam~tr. Rublev'in resimlerinde \talyan Rnesans'nn Bizans'n geleneksel manzara resmini sembolize etmektedir. Bu
illstratif karakteri olmakla birlikte, yerel etkilerin de olduu anla- resimlerde Rus kadn ruhu, li ri k bir itenlik iinde yanstlmtr. Bu
4401 DNYA SANAT TARiHi
melankolik ve dokunakl figrler, Rus halk arklarnn karan-
lk ruhlu melodilerinde de yansr. Rus insannn kutsal dnyaya
kendini vakfedii, Rus sanatnn ifade etmek istedii biricik arzu
olmutur.
XVI. yzylda resim sanatnda bir kabalama grlr. Bu kaba-
lamay gidermek iin Byk Petro'nun babas, ar Aleksey
Mihailovi, bir eit devlet sanat akademisi kurar. En iyi ressam-
lar devlet hesabna burada altrmaya balar. Bu ressamlar, bu
okula ait bir slup yaratrlar ve yayari ar. Okulun en iyi ressam olan
Simon Usakov, Bat motiflerini benimseyenlerden biridir. Batc lar,
resim sanatna yeni bir hava getirmek iin alt11ar, ancak o sralarM
da Avrupa'daki barak slubuna deil, Bat Ortaa anlay iinde
bir resim sanatna yneldiler. Bylece Rus resminde, Bat-Ortaa 1
Bizans-Ortaa resminin yerini almaya balad. "lsa'nn Mezardan
Kalktt", "Meryem'in lm" gibi konular ilendi. Bu konularyann
da bir de perspektif geliti. Ancak bu, Bat'daki ka noktas olan
ve seyirci atsndan konuyu biimleyen perspektif deil, paralel
R. 975: Andrey Rub/ev. Tes/is'den (ay- perspektifli. Esasen Rus resmi, XIX. yzyla kadar hibir kez, ka
rnt). XV. yzyl ba1.
noktalt perspektife varamad. Ayrca XV. yzylda Hollanda'da
olduu gibi ehir grnleri resimlerin fonunda yer alm ve kara
deli yerler resimde mekan iinde kullanlmaya balanmt. Bu
dnyevi mekan, bundan nce yoktu ve yalnz Bizanslllarn itibaM
ri kaya resimleri manzaray temsil ediyordu. Hi kukusuz bunlar,
doa gzlemine dayanmayan bir resim biimi olarak benimsenM
miti. Ancak bu itibarilikten farkl olarak yzlerde boyutluluk ve
kiisel karakterler de yer almaya balamt. Bu sralarda tablolarda
Van Eyck'n rnek olduu, Drer'in Apokolypse adl eserinin kop-
ya edildii de biliniyor. Ayrtca Bat'daki bakr zerine yaplan kaz
ma gravr de, byk ilgi uyandrmaya balamt.
Rusya'da barak sluplu resim, yalnz Volga kenarndaki jaros/avlj
kasabasnda grlmektedir. Bu kentte kardinal olmad iin, zen-
gin tccarlar, yeni resimlere ilgi gsteriyorlard. Kentin Yohanna
kilisesinin kubbesi, stunlar, i ve d yzeyleri tamamen boyan-
mt. Burada kilise mensuplarnda, seremonilerin ve dini konu-
larn resmedilmesine bir eilim belirmiti. Ayrca, bu kentte, ok
ligrl resim kaliteli addediliyor ve bu Bizans etkisinin zayflamas
na yol atndan Bat etkisinin kuwetlenmesine yartyordu.
XVIII. yzylda Byk Petro, Bat'dan Fransz ressamlarn ve
mimarlarn ararak yeni Rus sanatnn Bat anlayna ynel- karsnda duygulanarak ya hkrrcasna alar ya da inanlmaz bir
mesini istemiti. Hatta IV. Ivan, XVI. yzylda im paratar V. Karl'a
Rus sanatlartnn yetersizliinden yaknmt. XVII. yzylda saray ce plak ve sade ya da ikonostaslarda grld gibi, bir unsur
evreleri, kendi resimlerini Batl ressamiara yaptryorlard. nk
Rusya'da portre ressam yetimemiti. Rus sanatlar yetirnek iin
Bat'ya gidiyorlard.
Petro, Batl sanata nem vermekle birlikte, kiisel biimlerneM
ye deil, kendi merkeziyeti idaresinin temsil edilmesine yarayaM
cak ideal resme msaade ediyordu. Ne olursa olsun, Petro'nun
bu anlay, br dnyann deil, bu dnyarm kiileriyle ilgili idi. lendii; ancak, Deli Petro'nun (1672-1725) giriimleriyle arlk
R. 976: Selanik/i Demetrios. Rub!ev
Okulu. XV. yzyl. Petro, kiisel ifadeye olduu gibi yeni kiliseler yapmna da msa-
RUS SANATI 1441
ade etmiyordu. Rusya' da, XVII. yzytlda portre resmi yaptrlma
dt gibi, duvara ayna asmak bile yasaklanmt. Bu nedenle Rus
bulunduu an yayor ve ne tarih, ne de gelecek iin bir endie
duyuyordu. Rus iin zaman ve mekan da bir anlam ifade etmiM
yordu. O, yaadtt an, kutsal kiileri ifade etmekle tespit etmi
olduunu kabul ediyordu. Ancak dini kiileri, tarihi bir sra iin-
de ifade etmiyordu. Onun resimleri, zaman d olan tanrsal lt-
fu ifade ediyordu. Kutsal kiiler, altm bir zeminle sembolize edi-
len, ruhani bir devlette yayorlard. Bu nedenle Rus ressam, gz-
lem yoluyla dnyevi mekann tasvirine gerek duymuyordu. Onun R. 977: Akam Yemei (ayrnt). Rub/ev
ii, dnyevi mekanla ilgili olmad iin, Rnesans'n perspektifine Okulu. XV. yzyl.
de gerek duymuyordu. O, grdnden ok, kilisenin ona verdi-
i dini, sbjektif gereklerin yorumunu yapyordu ve bunlarda da
mekan ve zaman sz konusu deildi.
Bu resim, belirli bir kompozisyon emasna gre yapld iin,
monoton bir anlatmdan uzaklamamtr. Rusya'da Protestanlk
yoktu. Bu bakmdan dini grn zayflamas sz konusu deil
di. Bat' dan stzan kimi pheci grler ise, kalirlik telakki ediliyor
ve iddetle cezalandrlyordu. Rusya bylece, hep Ortaa gr-
nn snrlar iinde kald ve sanat da Ortaa dininin ve gzle-
me dayanmayan anlayn iinde grevini yapt. Bu Ortaa zih-
niyeti iinde kal, Rusya'y Rnesans anlaytndan da dolaysty
la uzak tuttu. Ayrtca, Rusya'da sanatta slupsal bir geliim de sz
konusu olmamtr. Kat bir anlatm, kilisenin dogmalarna uyu-
larak uygulandmdan, halk sanatlarnda gzlemlenen bir slup
dzeyinde kalmtr.
Rusya'da halk belli bir inanem kalb iinde yaam, bunun
dna kmas sz konusu olmamtr. Bu anlayta Rusya'nn ve
Ruslarn karakteri de sz konusudur. Rusya'da iklim ya ok scak
ya da ac bir soua sahiptir. Alabildiine geni ovalarn zerin- R. 978: Evliya Barbara. Novgorod (?).
XV. yzy1l.
de uzanan gk, insan ya dondurur ya yakar. ssz bir step hava-
s, aasz ufuklara dein gider de gider. Ya da balta girmemi
ormanlar iinde insan kendini hapsolmu hisseder. Ingiltere'de ya
da Avrupa'da olduu gibi orada parklar yoktur. Rus yernede ve
imede de ifratldtr. Ya lnceye kadar ier ya da Tanrnn ona his-
settirdii hiliini d uyarak adeta oru tutarak yaar. o, bunun iki-
sinin ortasm bilmez. Ya inanlmaz bir ekilde tembel ya da lgn
ca bir dansn hareketlilii iindedir. lsa'nn ve Meryem'in resimleri
ekilde gaddar ve merhametsiz olur. Resimlerinde de ya son dere-
ynt, eseri kalabalk, ykl ve ar bir hale getirir. XVII. yzylda
ki kilise resimleri bu hususlart dorular. Bu nedenle Rusya'da ide-
al insan gzellii, rnek insan anlatm sz konusu olmamtr.
nk Rus, inancnn tezatlar iinde yaar.
zetlenirse, Rus mimarlk, resim ve heykel sanatlarnn ilk olu-
umlarnn Bizans sanatnn l dalgalarnn etkisi altnda biim-
R. 979: F/or ve Laurus. Novgorod. XV.
saray ve aristokrasisinin Bat Avrupa sanatnn etkisine girdii ve yzy1/.
4421 DNYA SANAT TARiHi
R. 980: Vladimir Tat/in, Petrograt'ta
eski Gzel Sanatlar Akademisi'ndeki
lll. Enternasyonal Sergisi iin yapt
antn ilk maketi 1920, aa, yksek-
lii 5.48 m.
R. 981: El Ussitzky, Proun Room, 1923
(7 965 ylmda yeniden oluturulmu
tur) 3 x 3 x 2.60 m.
gene onun ina ettirmeye balad yeni Petersburg kentinin
rnek alnarak kurulduu, saray mimarisi iin de Louvre ,...,,."'"
rnek alnd ve Bizans sanatlar yerine Fransz kltr ve sanat.-'_
larnn ithal edildii ilgili lite_ratrde yer almaktadr. Ayrca,
saraylarnn adab muaereti ve adetleri yannda soylularn ken-
di aralarnda Frans,zca konumas da moda haline geliyordu.
Paris' e seyahat etmek ve orada bir-sre yaamak da gene bir soy-
luluk gerei gibi grlyordu. Bu Batllama giriimlerine paralel
olarak XVIII. ve XIX. yzyllarda Fransa'daki klasisist sanatn etki'
sinde olan Fransz sanatlarn Rusya'daki akademilere arld
ve onlarn portreyle manzara resim anlayfarnn toplum zev-
kinde etkin olduu gzlemleniyordu. XIX. yzyldaki Avrupa'nn .
romantik, empresyonist, post-empresyonist ve kbist akmlarnn
resim ve heyket alanlarnda da Rus sanatlarn etkiledii ve bu
anlaylar paralelinde sanat almalarnn yapld grlyordu.
Bu sanat anlayiarna ilikin etkilerin Rusya'ya gelmesinde Fransa,
ltalya, Almanya ve] svire'ye giden ve oralarda renim gren Rus
sanatlarnn da rol oynad ilgili kaynaklarda belirtilmektedir.
XIX. yzylda Rusya'da geni fikir hareketlerinin, dini kalpla
rn krlmaya baland grlr. Tolstoy, Dostoyevski, Turgenyev,
Maksim Gorki ve Pukin gibi byk yazar-dnrler Rusya'y,
ynetimi ve Bat'y eletirmeye balarlar. Batl yazarlar ihtirasla
okunur. Kilise etkisini kaybetmeye balar. Yeni bir aydn kua
yetiir. Eski sanat, kltr ve din anlay eletirilir. Gzel sanat-
lar akademileri kurulur ve Bat' da olduu gibi insan vcudu ince-
lenmeye balar. Fransz klasisist resim anlay lkede hayranlk
la izlenir ve uygulanr. Romantik, natralist bir portre resmi geli-
ir. Itibari resim yerine doa gzlemine dayanan resim n plana
kar. iko, Ayvazovskygibi manzara ressamlar yetiir. Vereogin
(1842-1904) ileRepin (1844-1930) gibi tarihi resimler yapanlarla,
natralist bir gerekilik anlay alr yrr. Bu son iki ressam zel-
likle Rus hayatndan sahneleri, hercik bir gerekilikle biimlendi-
rirler. Bunlar Rusya'nn janr ressamlardr.
Ancak, 191 O' larn bandan itibaren Avrupa' da renim gren
baz Rus ressamlarnn Bat'dan nce kimi ilgin sanat akmlarnn
yaratclar olduklar ve onlarn grlerinin Batl sanatlan etki-
ledii, bizzat Avrupa kaynaklarnda saptanmaktadr.
rnein Rus resim sanatnda, soyut geometrik biimleri hibir
doal nesneyi ima etme amac glmeden kullanmay amalayan
bir anlay olan Sprematizm'i, ilkolarak 1913'te bir sanatgr ve
terimi olarak ortaya atan Kazimir Malevi'tir (1878-1935). Malevi
bu anlaya, o sralar Rus sanatlarn derinden etkileyen kbist ve
ftrist grlerin etkisi sonunda varmt. Ftrist akmn savunu-
cusu Filippo Tommaso Marinetti'nin (1876-1944) Rusya seyahati
ni o sralar yapt ve ftrist akm tantan konferanslar verdii de ,
bilinmektedir.<n Ayrca gene o tarihierin nl Rus sanateseri kol ek-
(1) Marinetti ayn tarihlerde lstanbul'a da gelmi ve Ftrist akmla ilgili nlc.kkon
feranslar vermiti.
RUS SANATI 1443
siyoncusu olan Sukin ile Morozov'un da Kbizmin ortaya atld
~ sralarda Picasso ve Braque'n kbist eserlerini Moskova'ya geti-
rip sergiledikleri de ilgili kaynaklarca belirtilmektedir. Yani o sra
lar Paris'teki sanat olaylarnn, Rus sanatlar ve aydnlar tarafn
dan dikkatle izlendii anlalmaktadr. Ite Bat kaynakl bu sanat
grlerinin tartld ve deerlendirildii bir ortamda, Malevi
sprematist anlayn ortaya atyordu. Onun Sprematizm adn
verdii sanat biimlernesinin amac, resim sanatn, obje grn-
ts biimlernesinden kurtarmak iin soyut geometrik biimleri
yaln olarak resme sokmakt. Malevi'in, Rus Devrimi'nin ardndan
1926'da Berlin' e gitmesine, yani Rusya'dan kmasna izin verildi-
inde, orada, Soyut Dnya (Die gegendstands/ose Welt) adl kendi
sanat grn ieren ve ancak 1970'lerde yaymlanabilen kitab
n hazrlamt. Malevi bu kitabnda soyut resimdeki ekspresyonis
biimierne anlayn ve resimdeki hikayeci anlatma son vermeyi
ve mutlak saf biimlerin basit uyumlarda kullanlmasn neriyor- R. 982: Kazimir Ma/evi, Kasap, 1911,
Amsterdam Stedelijk Mzesi.
du. O, "1913'te sanat figratifevrenin gereksizayrmtlarmdan kur-
tarmak iin yaptim mitsiz aba/arm sonucu kare formlarna ka-
mJtlm" diye yazyordu. Sprematizmin dier soyut biimleri; a,
ember, dikdrtgen kare ve ha idi. Bunlara sonradan zikzakl hat-
lar ve oval biimleri de eklemiti. Malevi'in ilk sprematist resmi,
1913'te beyazzeminli bir tuva i zerine boyanm yaln biimli tam
geometrik bir dikdrtgen idi ve gene ayn tarihte sergilemiti. o,
bu anlayyla resimde kesin birfigrszl amalyordu.
191 O' larn banda Rusya'da ortaya atlan ve 1920'lerde ve
sonrasnda Avrupa'nn nemli sanatlarn da etkileyen akm
lardan bir dieri de gene 1913'te Vladimir Tatlin'in kabart-
ma olarak gerekletirdii geometrik soyut bir tasarm make-
ti, Yapmcltk yani konstrktivizm anlaynn ortaya kmasna
neden olmutu. Ilgi eken nokta, bu akmn Tatlin dahil aada
adlar geen mensuplarnn Almanya ve Paris'te renci ya da
sanat olarak bulunmu ve Kbizmden etkitenmi olmalaryd.
R. 983: Kazimir Malevi, Ilk Blmn
Yapmclk, sanatn mhendislik teknolojisine yaklaan ve ondan 50VOISI 1914, t..y. ve kolaj,
yararlanan bir anlayl. Bu anlaya itibar eden Rus sanatlar, 53 x45 cm.
makine ve onun teknolojisi yannda ilevsellie, cam ve elik gibi
endstri malzemelerine dayal bir konstrksiyona nem verme-
yi ngryorlar ve bu endstri rnlerine ilikin almaya da
"malzeme kltr" adn veriyorlard. Tatlin'in yapmc anlay,
nesne grntsn resmetmek yerine, nesneyi gerek mekan R. 984: Vladimir Tat/in, Ke Rfyefi_
iinde sergilerneyi semesine de dayanmaktadr. Tatlin'in lll. Demir, alminyum, astarboyas1. Boyut-
lan bilinmiyor.
Enternasyonal Sergisi iin hazrlad ant maketi, sanatn ilev
sellie hizmet etme fikrine uyuyordu. Bu anlayta 1913-1922
aras eser verenlerin El Ussitzky, Naum Gabo ve Antcine Pevsner
olduu belirtilmektedir. Rus Yapmclk anlayndaki gereki-
lik mantnn 1954'lerden itibaren ABD'deki Op Art ve mini-
mal anlaylarn etkiledii hususunda literatrde kimi grlere
de rastlanmaktadr. Bunun yannda Avrupa'da geometrik soyut
akmlarn yaygnlamasnda konstrktivizmin etkisi olduu da
genelde kabul edilmektedir.
4441 DNYA SANAT TARiHi
R. 985: Malevi'in Petersburg'taki 0.1 O
sergisinden bir grn Malevi'n
Siyah karesi kede grnmektedir,
7915
R. 986: Alexander Rodenko, Astfm
Ova! Konstrksiyon No: 12, c . 7920,
61 x 84 x 47 cm, kontroplak, yafdzl!
boyal.
R. 981: Kazimir Malevi, Krm1z1 Kare
(Iki dirnansiyon/u kyl kadnn boya-
sal reafizmi) 1915, t.ii.y 53 x 53 cm.
RUS SANATI 1445
Yapmclkyani konstrktivizm, 1920'de Na um Gabo veAntni<noi alyordu. Bu bilgiler, 1914'te Paris' e giden ve yaamn orada sr-
Pevsner'in Moskova'da "Rea/ist Manifesto"yu yaymlladklrrda dren Larionov'un almalarnn Bat dnyasnda ne denli dikka-
yeniden bir canlanma gstermitir. Pevsner heykelci olarak o te alndn belgelemektedir.
soyut geometrik heykel bi.imlemesine varmadan nce re,;sarn El Lissitzky (1890-1941) ise, 1909-1914 aras Almanya'da
olarak Paris'te alm, kardei Naum Gabo ise, matematik Darmstadt'ta inaat mhendislii renimi gryor. 1919'da
nimi iin Mnih'te bulunmutu. 1917'de Rus Ihtilali'nin ba,lllana' Rodenko ve Tatlin'in konstrktivis hareketine katlyor. 1921 'de
syla ikisi de yeni ynetirnde yer almak iin Moskova'ya rli'inrnii" Moskova'da profesr olarak atanyor. Fakat ayn yl Sovyet hk-
lerdi. 1917'den sonra aktif bir ksm konstrktivistler, gelil mekt;~ metinin modern sanata kar tavr koymasyla, Berlin'e gidiyor.
olan yeni makine teknii olanaklarnn yardmyla ve mutlak, Orada van Doesburg ve Moholy-Nagy'yle birlikte eitli dergi-
deimez, yani bir eit radikal biimiemelere ulamak iin lerde alyor. 1923'te Bauhaus'a profesr olarak alnyor. 1923-
1925 aras svire'de ABC Grubunu kuruyor ve ayn ad tayan bir
alglara dayanan biimiemelerden vazgeiyorlard. Tatlin ve
tarlar, ben imsedikleri Yaptnclk anlayndaki "malzeme '''""" de dergi karyor. Ayrca, Hans Arp'la birlikte "Sanatm lzm'leri"
ve ilevsellik fikrini, Rusya'da o sralar oluturulmakta olan (Les lsmes de /'art) adl bir kitap yaymlyor. Ve Berlin'de ksa bir
list toplumun gelimesinde bir ara olarak kullanmak iistiV<>rlarc sre kaldktan sonra 1928'de tekrar Rusya'ya dnyor.
d. Ancak bu gre Malevi, El Lissitzky, Naum Gabo, Antoie Bu Rus sanatlar iinde Bat plastik sanatlarnda en etkili kiilik,
Pevsner ve o sralarda Almanya'dan Rusya'ya dnen Kandinskv nce hukuk ve milli ekonomi, sonrasnda da Mnih Akademisi'nde
kar ktklarndan, Yaptnclk gr etrafnda toplanan renim gren Wassily Kandinsky (1866-1944) olmutur. Onun R. 988: El Lissitzky, 1. Rus Sanat Ser-
dalm; Tatlin ve taraftarlarnn dnda kalanlarn ou, da 1917 Rus Ihtilali sonras Moskova'ya dnd ve konstrk- gisi'nin Kata/ou iin kapak tasfa1,
7922.
min olduka kartrd Rusya'y terk etmilerdi. tivistlerle birlikte aba harcad ve 1921 'de tekrar Almanya'ya
Tatlin'in Konstrtivizmi yannda ayn sralarda dnd ve 1922'de Weimar'da kurulan Bauhaus'a profesr
Rodenko (1891-1956) da Moskova'da Non-objektivizm adn olduu biliniyor. Kandinsky'nin soyut sanatn douu ve gelii
verdii, nesnesizlik anlamna gelen bir sanat anlayn ilan mindeki rolne, 1896'dan 1933'e kadar byk etkinlik gsterdii
yordu. Bu anlay da Sprematizmle ok yakn biimierne Almanya kl Soyut-Ekspresyonizmle ilgili blmde deiniliyor.
na sahipti. Ancak o, Malevi'in yannda deil daha ok T"'"''i Rusya'da 1913'1erde balayp 1922'1ere dein sren ve genel-
ilevsellikle ilgili amal grlerine katlyordu. Onun anlaynda de Rus konstrktivistlerinin yaratc aratrmalar olarak kabul edi-
cetvel ve pergelle gerekletirilmi a ve izgi gibi resim len ve Bat dnyasnn sanat anlaylarn da etkileyen bu dnem,
ri tamamen geometrik estetie dayandrlyordu. Rodenko 1917 Ihtilali'nin yeni yneticilerince sona erdiriliyor.
ralar bask ileriyle ilgili tipografik almalara ve Dalayl olarak Rus konstrktivislierinden nceki akademik, yani
ynelmi ve Bat sanat literatrnde ad geen bir sanat olrnu~;c, heroik-gerekilik, ihtilalden sonra aynen korundu. Sosyalist dev-
tu. let de bu anlay sanat ya empoze etti. Lenin yle diyordu: "Bir
ey yalmz yeni olduu iin ona neden tapmald~r? Bu anlamsiz bir
Rusya'da gzlemlenen bu sanatsal hareketlere, 1922'1er
s Rus Devrimi'nin yneticilerince izin verilmediinden, onllarclan, eydir. Peinen anlamsizdr. Ben kendimi barbar olarak ilan ede-
birou Almanya, Fransa ve !svire gibi lkelere kaarak cek kadar cesurum. Ekspresyonizmin, ftrizmin, Kbizmin ve dier
da etkin olmulard. Bunlar arasnda yukarda ad geenler btn (izm)lerin yaratti k/arm, artistik dehanm en yksek yaratmala-
da Bat sanat dnyasnda nemi kabul edilen Mikhall ,,;nnnv: n olarak telakki etmiyorum. On/an anlamyorum ve onlar bana hi-
(1881-1964) ve Markovi Lissitzky'nin (1890-1941) de bir zevk vermiyor/ar."
li yeni grler getirdikleri kabul edilmektedir. Odesa'da Byk SovyetAnsiklopedisi'nde (s. 1501) yleyazlyor: "Stalin R. 98 9: Mik hail Larionov, Kompozisyon,
Moskova'da resim, heykel ve mimarlk renimi gren ve resimde sosyalist gerekilik fikrini gerekletirdi." Ad geen sos- 1913, Paris.
1909' da "Serbest Estetik" adl d ernekte hemen hemen yalist gerekilik 1920'1erden sonra daha belirgin bir hale gel-
soyut olan ilk resimlerini sergileyen Larionov, 1920'de Rayorist m ve nesneler olduklar gibi deil, olmalar lazm geldii ekilde
Hareket'i balatyor; 1913'te de Rayonist Manifesto'yu yaynly,or bimlendirilmeye balanmt. Bu da aslnda bir eit akademik-
du. Malevi ve konstrktivizmin yaratcs Tatlin'le ark:ad.as idealizmden baka bir ey olmuyordu. Dou Berlin gazetelerin-
Larionov, 1914'te Paris' e gidiyor ve katalog yazsn Annllinoi,o'in den Tiigliche Rundschau'da 1951 ylnda, Sovyet yazarlar derne-
yazd bir sergi ayor. Rayonizmle ilgili sergileri i bakan, sanat zerine unlar yazyordu: "Sanat, kendi kurtu-
1917'de Roma'da ve 1948'de Paris'te dzenleniyor. Onun lu savam yapan halklarm bir si/ahdr. Sanatta, geni halk kitlele-
ni st eserleri Paris'te Galeri e M aeg ht tarafndan dzenlenen rnce anlailabilecek biimde, bilgi Itmi ve yeni, ilerici fikirleri anici-
Sanatm ilk usta/an" (Les premiers ma1tres de de L'Art abstrait) tacak kuwet vardr." Buna paralel olarak Macaristan'n merkezi
nemli sergiyle yine Paris'te Musee d'Art mederne'de 1 ~u?apete'de ressarnlara resmetmeleri iin u konular veriliyordu:
"Yirminci Yzyln Eseri" (L'oeuvre du XXe Siecle) adl sergide B1r casusu yakalayan s mr askerleri': "Bir vatan hainine savci ta ra-
4461 DNYA SANAT TARiHi
R. 990: Antoine Pevsner, Zafer Stunu,
1946, Boyu: 104 cm.
tndan ceza teklif edilirken", ''Ekonomi Bakan, Stalin'e Bulgar ii/e~
rinin minnetini arz ederken/!.
Bunlar, Rusya ve peyk lkelerdeki toplumcu ressamlarn konu-
lar oldu. Burada kalite deil, konu nemli idi ve dolaysyla halkn
anlayaca sorunlarn sanatlarca da bir kez sylenmesi sz konu-
suydu. Bylece, Bat'daki halkla temas kopmu bir sanat yerine,
halkn ilgilenebilecei bir anlay tercih ediliyordu. Ekspresyonizm,
Kbizm, ftrizm ve soyut sanat akmlaryla Batl demokrasiler,
halka yabanc bir anlaya doru gitmilerdi. Bu nedenle, Rus
sanat nazariyecileri, Bat dnyasnn sanatn, bireyci bir snobizm
ve burjuva dekadans olarak gstermilerdir. Ayrca Bat dnyas
nn, bireyci bir paralanma ve amaszlk yznden felaket iine
dtn yazan sosyalist yazarlar, Bat'nn iine dt teh-
likeyi, sanatta olduu kadar hibir ey, daha ak olarak gster-
memekledir diye aklamaktaydlar. Buna karlk Dou'da, kitle
insannn llerine ve ihtiyacna uygun bir sanatn ele alndn
ve bunun arpc gcnn daha byk olduunu kabul etmek-
teydiler.
1989'lara dein sren ve Sosyalist-Gerekilik denen sanat anla-
y, 1990'lardan itibaren Rusya'daki komnist ynetim knce,
yerini Bat dnyasnda grlen akmlarn etkisine brakyordu. yle
ki, 1989'da merkezi Paris'te olan Uluslararas Sanat Eletirmenleri
Dernei'nin bir kongresi Rusya'da toplanyor. Bu yeniden Bat'ya
dnte birlikte Rus sanatlarnn tekrar uluslararas sergilerde yer
ald ve Bat paralelinde almalara yneldikleri grlyor.
Barok Sanat
Barak sanat douran kltrel ve toplumsal ortam
sanat tarihlerinde, Avrupa'daki R~nesans ve Maniyerist dnemi
izleyen ve 1580-1750 yllar arasnda gzlemlenen bir barak sanat
anlayndan sz edilir. Barak szc Portekizce "barocco" ya da
Ispanyolca "barucca"dan gelmitir. Esas anlam "dzgn olma-
yan inci" dir. Bu szck, nceleri Rnesans ve Maniyerist dnem-
den sonra beliren barak sluptaki eserleri aalama amacyla kul-
lanlmtr. Ancak XIX. yzylda, bu anlamda kullanlmamaya ba
land. Barokun bu anlam, snrl bir zaman kapsar ve biz buna
XVII. ve XVIII. yzyl "Avrupa Baroku" diyoruz.
Dier taraftan barak, Avrupa'nn belli bir dneminin sanat
olmaktan uzak bir baka anlam da bnyesinde tar. Bu, barak
slubudur. Ornein l.. lll. yzyl ile l.. . yzyl arasndaki
Helenislik-Antik sanat, Ge Gotik sanat, Hindistan'daki V. yzyl-
dan XV.yzyllara dein devam eden ve btn pagodlar delik R. 997: Bernini. Fransa Kral XIV. Louis.
deik eden sanat gibi. Ayrca Osmanl Imparatorluunda XVIII. ve Versailles (1665).
XIX. yzyllardaki sanat anlayyla Rusya ve in'de grdmz
ok ikin kubbeler ve ssl saakl mimarili sanatlar, hep barak
slubunu yanstrlar.
Barak anlay, bir slup aamas olarak, her klasik dnemi izle-
yen zamanlarda, sanattaki bir biimleme ekli olarak grlr. Bu
slup, klasiin salam, ak ve kesin hatl formlarnn gevemesi
ve biimlerin bir kompozisyon iinde erimesi ve birbirleriyle kay-
namasdr. Klasiin sakin ve duruk figr, barokta hareketlen-
mekte ve sessiz!ik, grltye dnmektedir. Formlarn domas,
bymesi ve dalmaya balamas, aslnda bir doa kanunu ola-
rak btn hayat kapsar. Kesin hatt formun zlmesi yannda
tipik ve ortak ideal-klasik zellik, kiisel gzellie dnr. Klasik
eser, baz prensipiere ve kurallara baldr. Barak ise, bu kural
ve prensipleri reddeder. O, kiisel ve acayip biimlere, bir defalk
olana, insan artan eylere ve etkilere nem verir. Barak sanat-
, orijinal buluu, yeni ve moderni, kaprisli, acayip ve son derece
cretli olan konu olarak ele alr. Avrupa Barak' u dneminde nl
bir !talyan airi olan Marina: "artlCI eser vererneyen bir sanat,
ancak ahr ua olabilir" diyordu. Bu sbjektivizm ve bu acayip
lhamlardan holanma, sanaty Rnesans'tan, Antikite'den ve
zellikle Romal Vitruvius'un titiz kurallarndan tamamen uzakla
tryordu. Bu nedenle Avrupa Barak' u, rnekleri ve ka ideleri brak
yor, bunlarn yerine sanatnn keyif ve mizacn esas alyordu.
Sbjektife, kiinin kapris ve keyfine dn, heyecann nem
kazanmasn salamtr. Klasik sanat, sakin figr ama edinmi-
448/ DNYA SANAT TARiHi
R. 992: Schlter. Kral heykefi. Berlin,
Lange Brcke (1698- 7703).
R. 993: Bernini. Evfiya Theresa'nm Vecd
Iinde Kal1. Roma (7 644-4 7).
ti. Barak ise her eye hkmeden bir heyecandan hareket ediyor-
du. Vecd iinde kendinden geen bir hareket, ligrn taknaca
rol oluyordu. Bylece sanat ortak sabit biim yerine, keyfi hare-
keti gsteren bir heyecan formlatryordu'. Bu keyfi heyecan, hi
kukusuz zamanla geliiyor ve sanat politik, toplumsal ve dinsel
gerekiere uyan kiisel bir tepki gsteriyordu.
Avrupa' da barak sanatn ortaya kmasnda rol olan etken-
ler arasnda, bu sralarda oluan ynetim deiiklii de vardr.
Rnesans'ta hmanist kltrn iinde doan burjuvazinin, zaman-
la geliip bir eit kltr ve zenginlik aristokrasisi haline geldiini
grmt k. Ancak bu sralarda beliren byk i<rallklar, kendi ida-
re mekanizmaianna eski toprak sahipleri olan, fakat ehirlerde ara-
ziye dayal tarmsal ekonominin yerini para ekonomisinin alma-
s yznden gten den asilleri, yksek memur olarak almaya
baladklarndan, burjuva gene deerini kaybetmiti. Bylece asil-
ler kral evresinde nemli, politik bir mevki elde etmiler ve kraln
temsilcileri durumuna gelmilerdi. Fransa'da 'Gnein Krali" diye-
1
adlandrlan XIV. Louis "devlet benim" diyordu. Bu monarinin asil-
lere nasl bir kuwet olduu aktr. Habsburglarn da ayn kuvet-
te bir aristokrasiye merkez olduklar grlyor. Richlieu: "Krallar
Tanrmm yeryznde vcut bulmu eklidir" diyordu. Bylece kral,
bir yandan politik, dier yandan dinsel bir temsil gc kazanyor
du. Ayn ekilde kralla zlem iindeki Almanya' da da 350 kadar
kont, byk bir dnyevi devlet kurma hayaliyle birbirleriyle sava-
yorlard.
Fransa ve Avusturya'daki bu monarik ve asiilere dayal merke.
zi devlet yerine, Ingiltere ve Hollanda'da baka bir ynetim ekli
ortaya kmaya balad. rnein Ingiltere Kral 1. Charles, bu sra
larda mutlak bir idare kurmak istiyordu. Ancak Cromwell, Charles'
ordusuyla yenince, 1649'da Ingiltere'de Commonwealth ad veri-
len bir cumhuriyet idaresi kurmutu. Hollanda da ekonomik ve
dinsel gerekler yznden, lspanyollara kar seksen yl sava plan, Parisli mimarlarn eletirilerine uyarak uygulatmadn
m, sonunda egemenliini kurtarm (1609) ve byk burjuva-
nn nderliiyle mutlak idareli bir cumhuriyet kurmutu. Bylece
Hollanda, politika alannda sz geer hale gelmi ve ticaret ala-
nnda zengin olmu, buna paralel olarak, yeni egemen cumhuri-
yet idaresi sayesinde burjuvaya dayal bir sanat domutu.
Vaktiyle Kalvinist grl Pritenler yznden, Ingiltere'de
hemen hemen hibir sanat eseri meydana getirilememiti.
Hollanda ise, egemenliini kazandktan sonra, Avrupa'daki aris-
tokratik mutlak ynetime karlk, hem Avrupa'nn en gl
denizci lkesi olmu, hem de dnyevi gerekleri ifade eden bir
sanat ortaya koymutur. Buna karlk aristokratik-monarik ida-
reli devletler, gerei ele alp, onu ululatran ve idealize eden
bir sanata ynelmilerdi. Ite bu aristokratik idealizme karlk
her burjuva kltr, gereki anlayla objenin durumunu doal
ortam iinde samimi olarak anlatmaya koyulmutu. Aristokrat,
resminde temsili bir tavr gerekli grrken, burjuva kendi haliy-
le yetiniyordu. nk burjuva birey olarak herkesin bir dee-
BAROK SANAT 1449
ri olduunu biliyordu. Bu bakmdan Hollanda'da grlen bur-
juva portreleri, gnlk hayatn bir paras iinde gsteriliyordu.
Rembrandt ve Frans Hals gibi sanatlar, ingenelere kadar her-
kesin resmini yapyorlar ve ehirliyle kyllerin hayatna kadar
her eyi konu olarak ele alyorlard.
Gotik hareketin, Kuzey, Orta ve Bat Avrupa halklar tarafndan
yaratldn, ltalyanlarn ise Rnesans'la, Avrupa sanat ve kl-
tr dnyasnda nder duruma geldiklerini biliyoruz. Barak hare-
ketin nereden kt hususu, lke mizalaryla ilikili grlyor.
Biz, Gney Avrupa halklarnn daha hareketli, daha jestli konu
tuklarn, duygularn daha kolay aa vurduklarn, lsa'nn ar-
mha gerilii sahnesinde insanlar daha haykrl alamalar iin-
de ifade ettiklerini biliyoruz. Ayrca opera gibi hayat hi olma-
yacak ekilde ifade eden bir sanat tarznn !talya' da doduunu
ve bu sanatn jestlerle mzii birletirmek istedii de biliniyor.
Ite Gneyin bu tiyatroya dkn tutumu, teatral gzellie sahip
figrleri resme sokmaya yetiyordu. Gneyiiierin bu mizacna kar-
lk, Kuzey halklar duygularn Gney' e nazaran daha ok ileri-
ne atyorlard. R. 994: Lorenzo Bemim: Apolion ve
Daphne. Roma. Galeria Borghese
Barak bir anlatrnn daha Rnesans'ta Michelangelo'nun (7616-1625).
hem resimlerinde, hem heykellerinde grldne deinilmi
tL Barak duygunun Gney' e doru kuwetlendiini belirten kimi
kantlar da yok deildir. rnein Prota-Rnesans'n Floransa' da,
klasiin Roma'da ve barokun da daha gneyde Napali'de do
duunu da saptayabiliyoruz. Ayrca Bemini'nin Napolili oldu-
unu da gryoruz. Buna karlk ingiltere'nin Hollanda'nn ve
Kuzey Avrupa lkelerinin baroku reddettiklerini ve Palladio'nun
kendilerine getirdii sakin ve dz yzeyli mimariyi tercih ettik-
lerini saptyoruz. Bylece Kuzey'in, klasisist bir grle yetindi-
ini ve Gney'den ayrldn anlyoruz. Hatta XIV. Louis'nin,
Louvre'a yaplacak yeni ilave iin ard Bemini'nin yapt
ve Bemini'nin plan iin tiyatrovari diyen bir eletiriye nem ver-
diini anlyoruz. Aslnda bu eletiri gayet gereki idi ve !talyan
Baroku'nun en esasl zellii idi ve Gney'in tiyatrovari anlat
ma verdii nemi de aklyordu. Gerekte olmayan bir haya- R. 995: Bernini. Evliya Theresa'nm ba
le, bir dneeye balanma, gereki bir duyguya dayanmaz. heykeli (ayrnti).
Ite Kuzeyle Gney bu noktalarda birbirlerinden ayrlyorlard.
!talya' da gerekten ok, bir hayalin nem kazanmas ve baroku n R. 996: lspanyol barok kiliselerinden
abartmalarna nem veri, bundan ileri geliyordu. ltalya'da bu biri. Yapidaki ssn mimari kuruluu
dnemde, birok mimarn ayn zamanda sahne dekorcusu olu- ortadan kaldmidii grimektedir.
u (Guarini, juvarra Pozzo vb. gibi) ve bizzat Bemini'nin mimar-
lk yannda nl bir heykelci, bayramlarda kent ssleyicisi, sah-
ne ressam ve dram yazar oluu ilgintir. Barak mimarn, son-
suzlua giden mekan tasawurunu, ressam, tavan ve duvarla-
ra yapt gz aldatc resimlerle geniletiyordu. Bylece gerek
olmayan mekanlar, gerekte olana ilave ediliyor ve hayaile ger-
ek birbirine karyordu. 1650'1ere doru, bir zahiri mekan kav-
ramnn, kiJiselere de girdiini gryoruz. Bylece kilise, saray ve
DST 29
4501 DNYA SANAT TARiHi
tiyatro, zahiri grntlerin topland birer yer oluyordu. Tanr
dnyas, dindarn gzne bir tiyatro sahnesi gibi sunulma ola~
nana kavuuyordu. Barak kilise de saraylardaki gibi, dev stun-
lar, ar saaklar, korniler, cilal mermerler, altn yaldzl girland-
lar, uuan puttolar, evliyalar ve melekler, boya ve yaldz kar
kl iinde dindarn nne karlyordu. Figrlerin, tiyatrovari
hareketlerle ge ykselmelerinin tasvir edildii kubbelerin, artk
mekan snrllndan uzaklatklar grlr. Bylece kilise, baro-
kun aydnlk saray atmosferini de benimseyince, kilise ilerinin,
dnyevi fakat hayal edilen cennete alan birer pencere olarak
grldkleri saptanr.
Protestan dnyasnda ise, ahlaki deerleri izleyerek, metafizik
bir dnya grne de nem verildii anlalyor. Rembrandt,
R. 997: Montanez. Mater Dolorosa. herkesin kendine yakn bulduu, sonsuz insan sevgisiyle dolu bir
Camdan bir gzya damlasmm yze
lsa'y, sefil ve perian, fakat i zenginliiyle grlr hale getiri-
yerfetirildii boyall heyke/.
yordu. Maniyerist dnemin Greco'su ise, esrarengiz gc olan
bir lsa'y, majik bir varlk olarak gsteriyordu. Bylece Kuzey'in
genel mizac, hayata uygun bir tipi, tanrsal g olarak kabul edi-
yordu. Hallandal bir dnrolan Spinoza (1632-1677) pante-
ist bir dnceyle doay kutsallatryordu. Esasen panteist din-
darlk, Hollanda ak hava ressamlarnn XVII. yzylda bulduklar
yeni birdoa anlayyd. Hollandal, dnyevi olan eylerin sonsuz-
luunu, panteist bir grle kefediyordu. Bylece doa artistik
ynden, Rembrandt, Ruysdael ve van Goyen gibi Kuzeyli ressam-
larca; dnyevi deerlerin sonsuzluu da bilim adamlarnca ke
fediliyordu. rnein matematikte diferansiyel ve integral hesap-
lar bulunuyordu. Astronomide ise, eski dnceler iflas ediyor
ve daha XVI. yzylda Leonarda: "Dnya kinatm merkezi deil,
bir yildrzdrr" diyordu. 1543'te Kopernik (1473-1543) gne sis-
temini bilimsel olarak ispatlyordu. Giordano Bruno (1578-1607)
da evrenin saysz dnyalardan meydana geldiini akladndan
Roma'da yaklyordu. Kilise artk kendi evren kavramnn yklmak
la tehdit edildiini gryor ve bunu engizisyonla cezalandrmak
R. 998: Caravaggio (15651609). St. yoluna giderek nleyeceini umuyordu. Descartes (1596-1650),
Sebastian. teoloji yerine ortaya att yeni grle, doay ve evreni l-
ye gre tanmak istiyordu. Descartes, teolojinin yerini matema-
tiin aldn aklyor; Cali/ei (1564-1642) de doa bilimlerinin
deney yntemini ortaya koyuyordu. 1590'da mikroskop, 1608'de
de teleskop icat ediliyordu.
Hi kukusuz bu yeni objektif dnceler ve bulular, dnya ve
evreni hayal zre deil, gzlem ve llere gre tanmay istemek-
ten ortaya kyordu. Bu nedenle, Ortaan kafalarda kurduu
gerek olmayan alem, kendini koruyacak durumdan uzaklayor
du. Eski paralanyor, birok yeni gr birbirini izliyordu. Bylece
Ortaan dnceleri, gittike gemiinhurafelerihaline geliyor-
du. Fakat bu yeni inanlarn ve grlerin olutuu dnya, daha
ok Kuzey'de kuruluyordu. Esasen dikkat edilirse, Gney'in barak
mekan, Kuzey'in panteist gryle bir kartlk iinde idi.
Gotik hareket, br dnyann sonsuzluuna, barok hareket ise,
BAROK SANAT 1451
bU dnya ve evrenin gizli sonsuzluuna ynelmiti. Barak sanat,
kuvvetlerin dramatik arpmasn temel motif olarak ele alyor
du. rnein mimaride kullanlan atlantlar, atietik bir gle saan
arlna kar koymaktadr. Kolossal plasterler de, ikin saakla-
rn arlna kar kmaktadr. Rubens'in resimlerinde, savalar
arslanlarla dvrler. Aynen Helenistik Barak'taki Laookon grup
heykelinde, kiinin ylana kar savamas gibi. Rembrandt'ta
ise, manevi kuvvetli bir k, adeta karanlkla bouur gibidir. Bu
bouma, kuvvetli, dramatik bir inanla Ortaa ile Rnesans'n
aydn fikirlerinin boumas gibidir. Barak, hareket halindeki figr-
lerle, adeta devaml bir bouma ve olay sahnesini canlandrr.
Btn figrler, dini, politik, toplumsal ve sanatsal elerin birbir-
leriyle bir lm kalm savana girdii bir karklk iinde, birbirine
girmi bir btn gibidir. Her ey btn detaylaryla, kendini gs-
teren btn abartsyla ortaya km gibidir. Ksacas barak, btn R. 999: Caravaggio. Evliya Mattheus.
deerlerin eletirildii bir ortamdr; ancak bu eletiri bir sentez iin 15 90. Berlin, Koiser Friedrich Museum.
yaplyordu. rnein, Hristiyanlk ve Antikite deerlerinin bir sen-
teze tabi tutulmas gibi.
Antikite'nin mitolojik tanr, yar tanr ve tarihi kahramanlan nn,
Virgil ve Ovid'in, Roma Cumhuriyeti ve imparatorluk dnemle-
rindeki nemli insanlarn, bu barak dnemde, Hristiyan evliyala-
n yannda incelendii ve eletirildii ve bir arada gsterildii gz-
lemlenir. Ancak bu eski deerler, yeni deerleri sembolize etmek
bakmndan bir eit alegori olarak kullanlmtr. Kraln Tanr'nn
yerdeki glgesi addedilmesi, bu saray elerini kiliseye de so k mu
ve bylece kilise, putperest Olymp tanrlarn, mitolojinin konu-
lar, tavan ve duvarlarnda Hristiyan evliyalaryla bir arada tas-
vir etmiti.
Dikkat edilirse barak, gereki grler yannda, mitolojiyi, ge-
mii, Hristiyanl bir araya getiriyor ve kaynatryordu. Bu, asln
da barak kltrn tm manzarasn vermektedir. Bu dnemde bir
kilise bayram, aynen bir resmi geit, bir dn, muhteem bir
kabul treni gibi, elenceli, tantanal bir sahne oluyordu. Amaca
uygun, rahat denmi bir mekan, barak dnemde kavranlmas
olanaksz bir eydi. Yalnz, gsteri, tantana, debdebe, ss, baro-
kun havas idi. Bizans'n ve btn Bat dnyasnn saray adetleri, R. 1000: Zurbarn. Bonaventura ve
Thomas von Aquino. Berlin, Koiser
bir dzen iinde sistematize edilmi ve XIV. Louis dneminin o Friedrich Museum.
tantanal konuma ve aristokratik saray adab muaereti domu
tu. Bu yapmack gsteri, bu zarafet ve nezaket atmosferi, barak
saray ve kiliseleri n, boyal, ykl, ssl ve kl bir gn resme-
dildii kubbeleri altnda cereyan ediyordu.
Barak, mimarisi, resmi ve heykeliyle, mutlak hakim olan gste-
rili bir krala layk grlen bir saray ve kilise sanatdr. Kuzey'de
ise, mreffeh ve hayatndan memnun bir burjuvazinin sanat ola-
rak grlmektedir.
1700 yllarndan itibaren Osmanl Imparatorluu, k dne-
minde, Bat'daki bu abartmal sanat grecek ve k iinde
olmasna ramen, kendine layk bir sanat olarak benimseyecek-
tir.
452/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1001: Escarial Sarayt (Ispanya).
}uan Baptista de Toledo ve ]uan de
Herrera tarafmdan yaplmtt1r.
R. 1002: Louis Le Vau. Bakan Fouqu-
et'nin saray1. Vaux-Je- Vicomte (165 6
-1660)
BAROK MIMARI
Michelangelo, gerek heykelci, gerek mimar olarak, n Barak'un
ilk temsilcisidir. Ancak sanatnn ortaya koyduu yeni doa
yorumu ekli, kendisinden sonra gelenlerce gelitirilmedi. nk
talya'nn kuzey kentlerinde, klasik, ihtiaml bir Ge Rnesans
eseri ortaya konuyordu. rnei~ Vicenza'da Palladio; Cenova'da
Galeazzo Alessi; venedik'te Sansavine gibi. Fransa'da 1594'e
kadar Louvre ve Tuillerie saraylar, Olgun ve Yksek Rnesans
eserleriydi. Ingiltere'de ise XVI. yzyln sonlarnda, Ge Gotik
anlaynda (Tudor slubu) eserini veriyordu. Ge Gotik anlay,
Ispanya'da Arap unsurlaryla birleerek, plateresk denilen bir slu-
ba kart. Btn bu sluplar maniyerist zelliklere sahipti.
Maniyerist yap slubunda srar edi, Ispanya Kral ll. Philipp'in
"Escoria/" adl Erken Barak saray yapsyla 1S80 ylnda durdu. Bu
Erken Barak, getikin sslemeli yap anlay yerine daha byk
yzeylerin hakim olduu bir bina idi. Orta Ispanya'nn yksek pla-
tosunda yer alan bu byk ebatlardaki gri granitten yapnn drt
bir tarafnda kuleler vard. Ayrca bir manastr ve kiliseyi iine al
yordu. Philipp bu yapda bir kral olarak deil, bir kei olarak ika-
me! etmek istiyordu. Bu yap esasen devlet ve kilisenin bir btn
halinde olduunu gsteriyordu. Btn mimari, Michelangelo'nun
rencisi olan }uan Baptista de To/edo tarafndan 1SS9'da izilmi
li. 1S67 ylnda l nce, yerine }uan de Herrera (1S30-1S97) yap
yneticisi olarak getirildi. Herrera, ayn zamanda kraln mmar
olarak hem Escorial'e bugnk ehresini kazandrm, hem de
lkesinde bir yapnn mimar olmutu. Brksel'de yl mima-
ri eitimi grm, bilhassa Vitruvius'u incelemiti. Yaplarnda
dorik dzeni benimsemi, dz hatl, plak yzl titiz dzeni ter-
cih etmiti. Ss unsurlarndan kam, cephe zenginletiren hey-
kelleride bir tarafa brakmt.
Escarial'n kuzey cephesi saray, gneyi ise manastr idi. Manas~
trn revakl i avlusu, dnyadaki benzerlerinin en by ola-
rak grlr. Son derece sssz, yaln bir yaps vardr. Sarayla
manastr arasnda da kilise bulunur. Yunan ha biimli bir plan-
da olan kollarn birletii orta yerde, bir l<ubbe yer almtr. Giri
ksm, bir narteks olarak dzenlenmi ve st kat, bir tribn halin-
de btn yap evresini dolanmtr. Bu ksmda kraln yatak oda tL Dnya nimetlerine nem vermeyen Pritenlerin zamannda
s da vardr. Bu yapnn burada aklanmasnn nedeni, bu saray
kilisesinin rnek olarak sonradan Versailles'da, Barcelona'da ve
Dresden'de tekrarlanmasdr. Kordaki yksek altarn alt, kral
mezar idi. Bu saray kilisesinin kitaplnn kubbe resimlerinde
Pe/egrino Tibo/di (1S22-1S92), Michelangelo'nun Sixtine tava-
nyla yaryordu.
Bu muazzam yapnn 2673 penceresi vardr ve koridorlarnn
uzunluu da 16 kilometredir. Eski ve yeni dnyann gayet souk
kanl ve duygularn hi belli etmeyen kral ll. Philipp'in mizac
na, Herrera'nn souk titizlii uygun geliyordu. Herrera, bu yap:
dan baka, zellikle Ispanya i harbinde n duyulan Toledo'dak
Alcazar' ve Sevilla'da da dnyann ilk borsa binasn yapmt.
BAROK SANAT /453
1570'ten itibaren de !talyan Filippo Terzi, Herrera'nn slubuna
portekiz'de devam etti. Btn bu yaplar, maniyerizmin Gotik
sonras slubuna kar birer devrim tekil ediyordu. Herrera'nrn
dorik slupta srar etmesi, kuvvet ve soyluluu bu yap tarznn
arlnda bulmasndand.
Bu ssten uzakla biz, Elias Hall'n Augsburg'da ina etti-
i Belediye binasnda da gryoruz. Bu ok katl ve dz cep-
heleri olan yap (161S-1620) lleriyle de asil bir etki yapyor
du. Bunun yannda Paderborn (1612), Nrnberg (1612-1622)
ve Aschoffenburg soray1 (1604-161S) yaplmtr. Btn bu yap
larda, Herrera'nnki gibi titiz hatlar ve dz duvarlar tercih edil-
miti. Almanya'da Maniyerist yaplar, Gotik sonras l dalga
olarak henz devam ederken, bu yaplar barak iin birer temel
R. 1003: Wren. St. Paul Katedrali,
oldular. Hall'n belediye binas inaat devam ederken, Otuz
Londra (1675-171 0).
Yl Savalar balamt. Bylece Alman yap sanat XVII. yzy
ln sonuna kadar durmutu. Halk da bu savatan ok zarar gr-
mt.
Hollanda ve Felemenk, Erken Barak eserlerine en ge bala
yan yerler oldu. Maniyerist sslere dknlk, buralarda Erken
Barak biimlendirmede gecikmeye neden olmutur. Ingiltere'de
Gotik gelenek, ilk kez 1600 yllarnda gcn yitirmeye balam
t. Bilindii gibi, Ingiliz Gotik'i, Tudor slubu ad altnda incelen-
miti. Tudor slubundan sonra Maniyerist sslerin biimlendiril-
meye balanmas, Ingiltere'ye g eden Hallandal ve Almanlar
tarafndan salanmt. lnigo jones (1S73-16S2) oh bir yl, Serlio,
Vignola ve Palladio anlaynda alm ve Ingiltere'de bilhassa
Palladio klasiinin temelini atmt. 1639'da Greenwich parkn
da kralienin villasn ina etmiti. Bu yap, Palladio'nun Chierigati
Saray'nn klasik anlayndadr. Ancak cephelerdeki heykel says
Palladio Saray'na oranla daha azdr. Palladio'nun zemin katnn
arkadl ksm, burada ruslik bir duvarla kapl olduu gibi, cephe-
si de daha sade idi. jones, formlarn kurallara uygun, erkeke ve
suni olmamas gerektiini sylyordu. Bir araya getirilen sslerin
R. 1004: Yukan Bavyera'da bir kilisenin
byle bir mimaride iyi olmadn belirtiyordu. barak slup/u duvar dekoru.
1. Charles'in idam yznden Londra'daki Whitehall saraynn \~
planndan ancak Banqueting-House blm uygulanabilmi
! 4
da sanat eseri yaplmamt. Ilk kez ll. Charles'n 1660'ta idare-
nin bana geri dnmesiyle sanat hayat yeniden canlanmt. Ve
Christopher Wren (1632-1723) zellikle 1666 ylnda, Londra'da
89 kilise ve 13.200 ev yand zaman, byk mimarlk grevle-
ri yklenmiti. Wren'in Londra iin yapt plan uygulanamam,
ancak Londra'ya son derece deiik bulularn yer ald S3 kili-
se ina edilmiti. Ayrca St. Paul Katedrali'ni (167S-171 O) dnya-
nn en byk kiliselerinden biri olarak gerekletirmiti. Bu yap,
geleneksel bir Gotik bazilikas anlamnda idi. Transept karesi ze-
rine de bir kubbe getirilmiti. Ancak bu kubbe, St. Peter (Roma)
kubbesi gibi deil, bir yarm kre biimindedir. Esas bazilika
blm ksalm, kor bym, pencereler gelimitir. Kubbenin
4541 DNYA SANATTARiHi
R. 1005: Manuel Vazquez. Sakristei
Kilisesi. Granada (7 727~1764).
zerindeki aydnlk feneri ve cephenin yanlarndaki stunlu,
yip, kark sluplu iki kule, plasterler, Greklere zg gen
lklar, bu yapnn Olgun Barak zellikleri tadn a:;tem>kto sokuyor ve bu temel plana dier gerekli payvonlar ilave ediliyor-
fakat ltalya'da gelien baroka benzememektedir. Burada,
soukkanllnn, ltalyan heyecann tasvip etmedii . yordu. Ancak btn mekanlarn birbirlerine bal olmas ve kori-
Esasen Wren, ltalya'ya gitmemi, Fransa'da yetimiti. Orada,
souk ve belirgin izgileri olan Klasisizmi benimsemiti. Fransz
yaplarn incelemenin yannda, matematik renimi de yapm.
t. Esasen Ingiltere'ye dndkten sonra, mimar olarak almadan
nce, Oxford niversitesi'nde Newton'un yannda astronomi
dersi veriyordu. Wren'in matematiki gc, St. Paul Kilisesi'nde
ve dier binalarnda grlr. Wren, birok sivil yap da ina etti.
Bu dind yap geleneini devam ettiren john Vanbrugh (1666.
1726) soylulara saraylar (Bienheim Palace, 1715) planiad ve
uygulad.
Bu mimarlar yannda, Lord Pembroke ve Lord Burlington gibi,
Ingiltere'nin soylularndan olan ve mimariyi zevk edinen bilim
adam mimarlar grlr. 1715 yllarnda baroka dayanan kimi
yaplar olmasna ramen, daha ok Palladio'nun Klasisizmi, bu
sralardaki Ingiliz saray yaplarnn slubunu oluturmutur.
Fransa, Ingiltere'ye oranla, ltalyan slubundaki bir baroka daha
ok tepki gstermitir. Buna karlk, souk etkili, sakin klasisist bir
mimariyi benimsemi ve gelitirmitir. Yalnz kilise sslemelerin-
de, baz hareketli biimlendirmeler gsterilmi, ancak bunlarn
yabanc unsurlar olduunu belirtmek iin '?/'/ta/ienne" denmi
tir. Dnrler dinsizlie ynelmiler; keyfi hareketi ve dnceyi
ne srmlerdir. Esasen Michelangelo da olgun yalarnda din-
den phelenmi ve kukusunu ortaya atmt. Teorisyenler akla
nem vermiler ve mimaride akli klasii, dzende kanunsal olma-
y nermilerdir. Bu esaslar, asl olarak Fransz Rnesans'nda ele
alnmt. Bu bakmdan Fransa'da XVI. ve XVII. yzyllar birbirin-
den pek byk fark gstermemiti. Bu anlay XIV. Louis'nin saray
evresinde giderek gelimek olanan bulmutu. Ancak bu muh-
teem kraln sarayndaki mimari, muazzam biimleriyle ok ar
bir etki yapyordu.
Fransa XVII. yzylda edebiyatta Moliere, Racine ve Comei/le ile
byk dnemini yayor ve Avrupallar tarafndan insanln en
byk uygarlk lkesi olarak grlmeye balyordu. Fransz saray
modas Avrupa'da taklit ediliyor ve Franszca diplomasi dili olu-
yordu. Gne Krali da denen XIV. Louis zamanndaki kadar hi-
bir dnemde sanat bylesine istenmemi ve devlet tarafndan
ynetilmemiti. Bu sanatn merkezi Colbert tarafndan kurulan
ve ressam Le Brun tarafndan sert bir ekilde idare edilen Sanat
Akademisi idi. Yaplar, heykeller, tablolar, mbleler, i dekoras-
yonlar, goblenler ve dier deerli eyalar, devlet tekelinde res-
mi olarak imal ediliyor ve lke iiyle, dar ihra iin hazrlan
yordu.
Avrupa'da XVII. yzylda Fransa'nn yapt en byk etki, saray
yaplarnda oldu. Bu yap biimi, gerek ltalyan palazzo'larn,
BAROK SANAT 1455
gerek Ortaa atolarn ve hatta Louvre'da deitirilerek yap
lan kapal, ortas avlu biimli yap tarzn, n ak bir (U) ekline
du. I mekanlarda rprezantasyon ve rahatlk birinci plana aln
dor kavramnn mimarideki neminin henz anlalmam bulun-
mas, bu yaplarn nemli zellikleri arasnda grlr. Bu saraylar
arasnda nder olan yap, Me/un'daki Vaux-fe-Vicomte adl saray R. 1006: Vaux-le-Vicomte Sarayl'nm
plan.Louis Le Vau taratmdan 1656-
idi. Dnemin Maliye Bakan Nicolas Foquet vergi demelerinden
1660 aras1, Melun'da ina edilmitir.
byk bir servet toplam ve mesen olarak Corneille, Maliere ve
Lafonlaine gibi yazariara saraynda yer vermiti. Hatta sonradan
Louvre'un inaatna devam eden Louis Le Vau (1612-1670)'yu,
ressam Le Brun ve Mignardile bahe mimar Anda? Le Ntre'u da
sarayna almt.
Vaux-le-Vicomte, saray rprezantasyonunda nemli grlen
bir eksen zerinde mekan sralanmasn ve ekseni n ortasndaki, iki
kat boyu yksekliinde st kubbeli elence salonunu baka bir
kompozisyona sokmutur. Buna gre ortadaki salon gene kalyor,
ancak yan odalarda eksen kalkyor ve iki yanda birer daire leek
kl ediyordu. Ayrca iki yandaki daireler simetrik oluyorlard. Yap
cephesindeki giri salonunun iki yanndaki birer kapdan dairelere
giriliyordu. Ite bu saray plan Versailles'n yaplmasnda nemli
bir etki yapmt. Gene Vaux-le-Vicomte'un vestibl' Alman Ge
Baroku'nun merdivenli evleri iin de, birer esin kayna oluyordu. R. 1007: jules Hardouin Mansart'm
Paris'te Dme des lnvalides'nln plan.
Ancak bu saray, XIV. Louis'yi kskandrm ve Fouquet'nin aziedil- 1706'da tamam/anm1t1r.
mesine sebep olmutu.
Bu dnemin merkeziyeti mutlak idaresinde Versail/es Sarayi
daima rnek alnan bir plan olmutu. Ancak Versailles, XIII. Louis
tarafindan 1671 'de yaptrlm bir n yapya sahipti. Le Va u, bu
yapnn genilemesi grevini almt. Baheye bakan cepheyi,
ltalyan palazzo'larndan esinlenmiti. Le Vau tarafndan planlanan
bu yap, jules Hardouin Mansart (1646-1 708) tarafndan 1682'ye
kadar ina edilmitir. Bina, iki km uzunluunda bir parkla evril-
mi ve birbirlerine su aktaran akuaduktlarn baland iki mermer
havuzda tskiyeler yer almt. Bu park, an byk elenceleri
ne sahne olmu ve bahede labirent biimi yollar ve gizli keler
de, ak sahnelerinin olutuu yerler dzenlenmiti. Mermerden
bir heykel ordusu, btn park iine datlm ve birok vazo da
deiik yerlere yerletirilmiti. Andre Le Ntre da (1613-1700)
1663'ten itibaren ltalyan bahe slubundan bir bahe mimari-
si gelitirmitir.
Bu sralarda Louvre'un dou cephesi de tamamlanmt. Bu
yap iin alan yarmaya, Fransa'nn btn nemli mimarlar
katlmt. Hatta Bemini'de kendi projesiyle gelmiti. Kral, bilim
adam bir doktor olan Claude Perrault (1 613-1688)'nun plan
n semiti. Perrault'nun kardei olan Charles (1626-1703) yap
nn inasn idare etmiti. Yapnn cephesine 1667'de balanm,
ancak Versailles btn hazineyi kuruttuundan 1679'da inaat
durmu ve ilk olarak 1. Napolyon zamannda yeniden devam edil-
456/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1008: Versailfes Saray1'nm park y-
nnden grn. Hardouin Man-
sart'n eseridir.
R. 7009: Paris. Louvre Saray!'mn do-
u cephesi. Claude Perrauft'un eseri
(1665-1680).
meye balanm ve bitirilmiti. Bu yaplar nce Avrupa' da, son.
ralar da Osmanl Imparatorluu'nda bile kimi uygulamalara etki
yapmt. Hatta Petersburg'u bile etkilemiti. nk Paris'teki
Concorde Meydan'nn ortaya kmasyla bu genel plan,
ri bir okul haline gelmiti. Perrault'nun yapsnda XVII. y;,yln.
XVI. yzyldan ayrl belli olur. Perrault, zemin katn, bO'Idan
boya ayn klasik scidelikte, kemerli ince uzun pencerelerin
land dz bir duvarla gstermitir. Cephenin, kenarlaryla ortas
biraz kntl yaplm ve st katn ifter stunlar, saan boydan ren bir etki kazandrmtr.
boya uzanan silmeli klasik aritravna balanmt. Cephe 1
, ifter stunlarn sraland bir tapnak formuna sm,uTusr yapsn vermiti. Bu yapnn zemini stnde olan iki katn cep-
Yan kmalarda ise duvar, ifter plasterle dzenlenmi ve ortala-
rna kemeri i birer pencere konulmutu. Bu cephede, Bemini'nin
palazzo'suyla antik yaplarn sentezinden farkl disiplinli bir sade-
lik ve temsil edici bir byklk etkisi edin iyoruz. Bu yap,
dehasnn bir eseri olarak kabul edilmi ve yzyllar boyu hayran-
lk uyandrmtr. Bu yapda Fransz olan zellik gereki bir kaide-
cilik ve yap disiplinidir. Btn ller bir modlden gelitirilmi
tir. Bu modl, stun apndan elde edilmitir. Her stun, kaide ve
balyla birlikte, on stun ap olarak dzenlenmiti. Saak ise,
iki modl ls kaln idi. Michelangelo, Barromini ve Guarini'de
duygunun bu modl saylarna tezat tekil ettii grlr. Perrault,
yap sanatnda Rnesans nazariyelerini ve Fransz aklcln dik~
kate alm ve yeniden matematik temeller zerine oturtmutu.
Onun fikri, "akla dayal gzellik"' idi. Ancak bu gr sanatM
nn kendi kiisel sanat anlayna balamas bir "beaute arbitrai-
re" (keyfi gzellik) fikrine dayanyordu. Biz bylece Corneille ya
da Racine'in dramlarndaki hesapl ve ak aniat mn, yap sanaM
trda da gzlemliyoruz. Perrault, Fransz klasik anlayn bu ese-
riyle zirveye ulatryordu.
Bu kesin hatl, ll sivil yap anlay, dini yaplarda da izi eni-
yor. jules Hardouin Mansart (1646-1708), St. Louis des lnvalides
adl kiliseyle (1706), merkezi planl bir yap ortaya koyuyordu.
Kubbeli bir orta mekandan gelien bir Yunan ha plan gelitiril
mi, ha kollar arasna da drt kede birer kubbeli mekan skt
rlmt. Bu yapyla, Rnesans mimarlarnn kubbeli St. Pierre plan-
lar arasnda bir yaknlk grlr. Burada da yap, havari bir kare
plan iinde dzenlenmitir. Yapnn kollar arasndaki birletirme,
Michelangelo'nun St. Pierre kilisesi iin yapt plana benzer bir
dzende zmlenmitir. Bu yap ortasna, sonradan 1850 yln
da 1. Napolyon'un mozolesi konmutur.
Fransa, Ingiltere ve Hollanda'da XVI. ve XVII. yzyllarda titiz
bir Klasisizm, yap sanatnda esas zellik olurken, ltalya'da 1630
yllarndan itibaren Yksek Barak slubunda eserler veriliyor-
du. yle ki, yap yzeyinde objektif, kaideci ve aklc dzenler
terk ediliyor, bir sbjektivizm btn yap yzeyini girintili kn
tl hale getiriyor ve bir k-glge oyunu mimaride deerlendiril
meye balyordu. Bylece ltalyan mimarisi, aklc dzeni terk edi-
yor ve kiisel heyecaniara uygun keyfi hareketlilik, her taraf kap
BAROK SANAT 1457
!ayan bir unsur paralanmasna yneliyordu. Bu slubun yarat
clar Lorenzo Bemini (1598-1680) ile Francesco Borromini (1599-
1667) idi. Her ikisi de adalar tarafndan ok beenildii hal-
de~ sanat tarihilerince XIX. yzyln sonlarna kadar, klasik sana-
t bozduklar gerekesiyle ok aalanmlard. Bernini, S. Pierre
Kilisesi'nin cephesinin nne gelen eliPs biimli ve her iki kenan
kolonlu San Pietro Alam'n dzenlemitir. Bu meydan, Vatikan'n
cephesinin nnde olduundan, ona nem ve byklk verdi-
Lorenzo Bemini Palazzo Odesca/chi ile XVII. yzyln rnek saray
he ortasnda, plasterler boydan boya, aralarna birer pencere ala-
rak sralanmt. Bu dzenin ilk rnei, Kapital Meydan'ndaki
Michelangelo yaplarnda verilmiti. Zemin katn birinci kattan
belirgin bir korni ayrm, cephe ortas ise hafif dar kntl ola-
rak planlanmtr. Kap stne de bir balkon getirilmi ve balkana R. 7O70: f. 8. Fischer von Er/ach. St.
alan kap, iki yannda birer stunla gsterili bir hale getirilmi Kar/Borromtius, Viyana (1716-1725).
tir. Ortadaki kntl cephenin ats zeri de balustradlarla ev-
rilmiti. Pencere zerieri ise ya gen ya da alak kemerli alnlk
larla donatlmt. Cephenin orta saaklarnn altnda da konsol-
lar yer almt.
Barokun bu dneminde henz doa formlar grlmez ve kla-
siin sade cepheleri yaplara hala hakimdir. Doa formlar ilk kez
Bemini'nin emelerinde ortaya kmaktadr. Ancak sz konusu
bu doa formlar, daha nceleri baka an barak sluplarnda,
Helenizmde ve Roma mimarisinde, Nymphe'ler halinde biim-
lendirilmiti. Ortaan kk saraylar (palatina) ve manastrlar,
bunlar Antikite'den almlard. Bunlar ehir kltrnn toplan-
d meydanlarda grlyordu. Bu doa formlar Nrnberg'deki
emelerde de kullanlmtr. Bu emeler, form bakmndan ya
birtasaya da gzel, drtl bir yonca yaprana benzerler. eme
havuzlarnn kenarlarnda rnein Augsburg'da nehir tanrlar yer
almlardr. Havuzun ortasna dikilen bir stun zerine de Neptn
oturtulmutur.
Ancak bu emelerde bu dneme kadar kendine zg bir
mimarlk grlr. Su, tskiyelerden dzenli bir ekilde fkrr ve
stun kenarlarn dolanan yalaa ve oradan da alttaki yalakla-
ra dklr. Ite XVII. yzylda bu emelerde bir deiiklik olur. R. 1011: Wrzburg'da Kardinaf Saray/.
Bernini, 1640'da Piazza Barberini'deki Triton emesrni, hareket- }. Baltasar Neumann taratmdan yapl
li midye, Delphine; daha sonralar Piazza Navona'daki eme mltir.
yi de doadan karld gibi kullanlm doal atlak kayalar-
la dzenledi. Rnesans, biimlendirilmemi kayalar reddetmi
ti; Barak ise bu ekillendirilmemi doal kayalar sevmi ve bun-
lar sanata layk bir sevgiyle deerlendirmiti. Bemini tarafndan
projesi yaplan, ancak 1735-62 yllar arasnda Salvi ve Benaglia
tarafndan uygulanan Fontana di Trevi, bu anlayn zirvesinde
bir eser olmutur. Birbirlerine girmi kayalarn zirvelendii bir
kompozisyon iinde, sular kademeli havuzcuklardan taarak aa
doru akar ve byk bir havuz iine dklr. Barokun uul-
4581 DNYA SANAT TARiHi BAROK SANAT 1459

tuyu, grlty ve doay sevdiini bu emeler ok gzel biimlerini kaybederler. Ana kaps da derin loluu temin eden Barok sluplu elips biimli kubbeleri
larlar. bir n i iine yerletirilmitir. Yap iinde dikdrtgen, oval ve alt olan kilise plan/an:
nce emelerde grlen derli toplu doa biiminin da!jtlma gen planl oylumlar yer alr. Katlar da adeta egemenlii birbirle-
s kilise ve sarayiara da yayld. Yapsal biim, doa me.tervellnir rinden almak iin arpr durumdadrlar. Pencereler de amatan
doal haliyle ele alnmak isteniyordu. Bemini'nin Palazzo uzaklap, hayal gcne dayanan biimler alrlar.
Citorio adl saraynda plasterler, kayalarn iinden kyor Rnesans'ta, pencereler dikdrtgen yani dikey ve yatay hatla-
ler. Orta anakap , onun projesine gre, atiantiar tarafndan r yanstrlar ve zerlerinde de gen ya da bask kemeri i bir aln
yordu. Soyut biimli yuvarlak stunlar yerine, insan vcutlarnn lk tarlar. Maniyerist dnemde pencereler dikdrtgen biimini
bu grevi yapmalar, sonralar Viyana saraylarndaki nortallerrl~ korumakla beraber, alnlklarn zirveleri kesilir ve ak bir biim alr
ve cepheleri merdivenli evlerde, bol bol yer alacakt. lsnanve'rl> lar. Barokta ise bu alnlk ortadan kalkar, dalgal bir biim olarak
Churrihueras'n okulunda, bu doaclk, pencerelerin iistlerlnclek pencere zerine yerleir ve onunla tek bir vcut haline gelir. R. 1013: D. Zimmerman. Steingaden
talandrlmaya kadar kullanld. Bu nedenle Guarini'deki bask kemerli alnlk, artk tannacak Wa/lfahrtskirche denilen kilisenin plan
(1746-1754).
Daaclk eiliminin yaplan, tm olarak, birbirleriyle biimde deildir. Guarini'nin eserleri Lizbon, Prag ve Paris'te de
mazlk iinde idiler. nk mekanlarn duvarlarla uygulandndan Avrupa'da barokun yaylmasn salamtr.
s gerekiyordu. Hareketlerin dalmasn salayan dnce, "Architettura Civile" adl Tariro'da yaymianm bir de kitab var-
nedenle soyut biimler gsteriyordu. rnein duvarlar, dr. Bu kitabnda mimarinin matematikle olan ilikisiyle, erilerin
c itibariyle soyut bir bulutur ve dikey, yatay hatlar dolay:sy, konstrksiyon u zerinde durur.
la, duruk bir biime sahiptirler. Ite bu yzeyler, amacn Guarini'yle ltalyan Barak mimarl, en had derecede sbjekti-
ne, dinamik, kan, inen, savrulan hareketler haline 1 vizme ve mantksz kompozisyonlara ular. Bu anlay, XVIII. yz-
du. Cephelerin hareketlilii yannda, saaklarn ondlleletirilrre yl boyunca Gney Almanya'nn benimsemesine karn, ltalya'da
si, sslenmesi ve arlatrlmas da bunu izliyordu. Filippo juvarra ( 685- 736), Palladio ile Franszlarn klasisizmas
cephelerin ve oylumlarn snrl olmas artk sz konusu olnnu,nr na benzeyen, kaldelere bal hareketsiz bir mimariye geri dn- R. 1014: B. Neumann. Vierzehnheiligen
nceden tasawur edilemeyen, mantktan uzak bir anlamda, mt. adlt Wallfahrtskirche'nin plan.
ranlamayacak ekilde olmas dnlyor ve uygulanmaya Almanya'dayalnz Olgun Barak, OtuzYl Savalaryznden hi-
R. 1012: Roma'da "Fontana di Trevi" lyordu. bir yansma bulmad. XVII. yzyln sonlarnda selalet ortadan kal-
adl havuz/u eme. Nicolo Salvi'nin Grlyor ki, barak dnem, dnyevi gereklerin snrsz knca, getirtilen yabanc mimarlar tarafndan yap sanat yeniden
eseri (7 735-1762). lukta olduuna inanmayla da ilikilidir. Bylece hareket ve caniandnimaya balad. Aa yukar 680 yllarna dein btn
suzluk, barak anlayta esas dnce oluyordu. Ve statik iz!gileri mimarlar, ya ltalyan ya da Hallandal idiler. 700 tarihlerinden
ember, elips ve dz hatlarla, dalgalar haline getiriliyordu. itibaren, birok Alman mimar yetimi ve Ge Barak mimarisini
mimarinin Yksek Barak'la ilgili rneini Francesco Borron"ini. zengin bir sslemeyle her tarafa yaymlard. Aynen Franszlardan R. 1015: Chr. Dientzenhofer. Margo-
( 559- 667), Roma'da S. Car/o Aile Quatro Fontane adl kiilii:;esiy- aldklar Gotik mimariyi sse boduklar gibi, bunu da son derece reten Kilisesi'nin plan. Prag (7 715).
le veriyordu ( 640-67). Bu kilise yapsnda, ha biimin ova i abartmlard. Bylece bir yap ihtiras btn Almanya'y sarmt.
me nasl dnl grlr. Oval aslnda, ember gibi tek Kilise, asi ller, burjuva ve kon tl ar yara girmiler ve bir mekan lan-
kezden ayn uzaklkta bulunan noktalardan olumayan iki merke.z- tezisi alm yrmt. XVIII. yzyln ortasnda barak btn ola-
li, hareketli bir biimdir. Borromini, oval biimi daha da deqitir-. naklaryla tketildL 750'lerden sonra da, bir klasisist eilim, yani
mi ve ovali haa uydurmak iin eri hatlar kullanmt. yatay ve dikey hatlarn skGneti zlenmeye balamt.
yapda i ve dbkeyli eriler meydana getirilmiti. Bu i ve Bu Ge Barak dneminde, byk kiliseler ina edilmedi. Yal-
bkey hatlar, yapnn d yzeylerinde de yer alyordu. Bu nz Salzburg'daki Dom tamamland. Hildesheim, Wrzburg,
le bir i, bir d bkey hareket, yap duvarlarn bir ie sm:uyor,: Fresing ve Passau'daki kardinal kiliselerinin iine barak dekoras- R. 7O16: Barok sluplu bir dier kili-
bir da karyor ve bylece devam ettiriyor. Rnesans'n ve yon yapld. Ancak Benediktin, Augustin, Pramonstratenser v.e se plan.
ta Maniyerist dnemin dz cepheleri, bylece hareketin sorsu<,-: Zisterzienser tarikatlarnn keilerinde yeniden bir sanat ihtiras
luuna kendini kaptrm oluyordu. uyand ve barak sluplu muazzam manastrlar ina edildi. Hibir
Yksek Barak'un ltalyan mimarlar arasnda Guarina ada keiler bu derece dnyevi hayat yanstan sse ve dnye-
( 624- 685) en ok barak zellikler gsteren bir sarat:dr: vi mekana dkn olmadlar ve bu dnemdeki kadar nem ver-
ember plann dbkey ve ibkey erilerin haeketJ,enJirMi mediler. Bu kei manastrlarnn iinde en nemlisi 702- 738
S. Lorenzo Kilisesi, oval bir kara ve duvarlarnda yer alan arasnda Tuna kenarnda ina edilmi olan Benediktin manast
key ve dz kapellalara sahiptir. Onun gene To ri no' daki r "Me/k" dir.
Carignano adl saray yapsnn cephesi, bu i ve dbkey Orta Avrupa'daki barak manastr kiliselerinin planlar, birbi- R. 1017: Plam elipslerden meydana ge-
ketleri srdrr ve penceleri, hareketli rlyef sslerle dlk:d'rtcen rini kesen ovallerden meydana getirilmitir. Bu nedenle de yan tirilen bir barok kilise plan.
4601 DNYA SANAT TARiHi
R. 1018: ]. B. Fischer von Erfach.
Schnbrunn Saray'nn eskizi (1690).
R. 1019: Lucas von Hildebrandt. Bel-
vedere Sarayt. Viyana {1721-1723).
gemiler fonksiyonlarn yitirmilerdir. Elipslerin birbirlerine
si nedeniyle mekanlar birbirine kaynamlardr. Ayrca tran<n'
. kor da belirginliini yitirmitir.
Sivil Barak mimari, geneUikle saray yaplarnda grlr.
ya topraklarnda yer alan 350 kadar kk ve byk
aristokrat bir devlet.olarak Paris'teki "Gne Kral"n yaplarn
ya etmek istiyorlard. Versailles'da yetimi olan Prens
kanatl saray yaplarnn devlet yaplar olarak Berlin, Mnih
lerinde yaplmasnda rol oynamt. Ancak Almanya' da,
yaplarnn 1682'de ele alnmasndan nce, Hannaver'de
ve 1663'ten itibaren de Mnih'te, Nymphenburg saraylar,
mimarlar tarafndan yaplmt.
Bu lkedeki saray yaplarndan Alman mimarlar tarafndn
yaplm olan ilk rnek, Viyana'daki Schnbrunn Saraydr.
Bernhart Fischer (1656-1723) tarafndan 1700 yllarnda Kral
josef iin ina edilmitir. Bu sarayda, !talyan Yksek
Fransz klasisizmasnn bir sentezi yaplmt. Bunun yan
Viyanal Lucas von Hildebrandt (1668-1745) tarafndan, Trklere
kar baar kazanan Prens Eugene iin 1 714-1723 yllarnda bah-
eli bir saray olan "Belvedere" ina edilmiti. Fischer'in Schnbrunn
Saray'ndaki yksek-barok-klasik karmna karlk burada, saak- kurulmu olan San Femando Sanat Akademisi'nin etkisiyle Erken
larda bir hareketlilie, pencerelerde dalgal sslemelere dnen
alnlk paralar yer almt. Bu yapdan baka johann Salthasar
Neumann (1687-1753) Wrzburg'da kral sarayn ina etmitir.
kanatl olan bu yapnn ortas, yan kanatlardaki pavyonlarla
evrelenmiti. Neumann'n esprisi, mekan sralamas yannda bir
n salonla elence salonundan ibaretti. Bunun yannda, bir de
helezoni merdiven dzenini ele almt. 1750'den sonra byk
!talyan barok ressam Venedikli Giovanni Battista Tiepolo ve olu
Domenico tarafndan tavan treskieri yaplmt. Bylece Avrupa
barak saray mimarisi, Orta Avrupa'da tam biimini bulmutur.
Dresden ile Berlin'deki saraylar, asker Kral 1. Friedrich zevk iin
deil, gereinden dolay istemiti. Bu gereklilik, kral rprezantas-
yonundan ileri geliyordu. Yeni Potsdam Saray da ayn gereklilik-
ten douyordu. Ancak bu saray yaplarnda, bir klasisizma yeni-
den douyordu. Prusya krallarnn asker mizalar, titiz, disiplinli
bir yap zevkine daha ok uygundu. Bu nedenle Andreas Schlter
(1660-1714) 1696'da Byk Friedrich tarafndan ltalya'ya gn-
derildii zaman, Yksek Barak'la deil, Michelangelo'nun yap
laryla ilgilendi. Bylece Roma ve Prusya zevki karm, klasisist
bir yap ortaya kmt. ll. Friedrich de Potsdam'da Yeni Saray',
Palladio'nun saraylar esprisinde ina etirdi. Dostu Voltaire
iin de, kendi izdii plana gre Weinberg'de bir elence evi,
"Sanssouci"yi (1745-1747) ina ettirdi. j. B. Fischer von Er/ach'n
bahe-saraylar Palladio'nun viiialarndan esinlenilmiti ve kralla-
rn elenmesi iin deil, sakin bir hayat yaamas iin yaplm Avrupa'da oluan barak resimle, Gney'de oluan arasnda, baz
t. XVII. yzyln sonlarna doru oalan bu yaplar, "mon repos"
(dinlenmem) adn tayordu ve kendi zel hayatn yaamak iste-
yen krala yaplyorlard.
BAROK SANAT /461
Bylece kijinin kendi hayatn yaamak istemesiyle rprezan-
tasyon ve gsteri hayatna da doyulduu grlyor ve kiinin
zgrl nem kazanmaya balyordu .
Ge Barok slubunda Ispanya'nn da yeri vardr. Ispanya da
dekoru btn arlyla kullanm ve !talyan Yksek Baroku'nun
rnatematik-konstrktif prensiplerinden uzaklamt. Salamanca
okulu'nun ba olan Mimar jose Churriguera (1650-1723)'nn
adna gre bu okula ayn zamanda Churriguerism de deniyor-
du. Bu okulun fazla yaps yoktur. Daha ok kilise iierini taber-
nakel denilen baldakenler ve birok bezerne esiyle sslemi
lerdir. Bu sluptaki nemli bir yap Granada' daki Cartuja' dr. Bu
yap mekan da, ovallerin kesimesinden olumutur. Bir dier
Ge Barok yaps ise Valencia'daki Casa del Marques de Dos Aguas
adl sivil binadr. Yapda bol ss, ikin biimler ve abartl eriler
yer alr. Heykel, rlyef, mantksz bitkisel unsurlar kompozisyo-
1 nu, duvarlarla, kap evrelerini kaplar. Fransz Bourbone hanedan R. 7020: Rembrandt. Ty u ile mrek-
Ispanya'ya gelince, Filippo juvarra'ya yaptrlan Madrid'deki saray kepfi desen.
1734'te yandndan, bunun yerine Juvarra'nn rencisi Sacchati
drt kanatl, Fransz klasisist anlaynda ve Herrera'nn slubunda
titiz kurall bir saray ina etti. XVIII. yzyln sonuna doru 1752'de
Barok'a yani bir eit Helenist-klasisizme dnld.
Bylece Avrupa'da Yenian yap sanat, balad noktaya
dnyordu. Rnesans'ta mimari, klasik kurallardan hareket ede-
rek gittike zenginlemi, barokta dz hatlar hareketlenmi ve dal-
gal eriler haline gelmi, barokun sonunda ise gene balang
noktasna, yani yatay ve dikey hatlarn dengesine zlem duyul-
maya balanmt.
BAROK RESIM SANATI
Bat dnyasnn sanatnda, Yenian dnsel, politik ve top-
lumsal hayatnn gelimesine paralel tam bir yansma oluyor.
Maniyerist ve barak sanatn incelenmesinde bu ilgi ekici yans
ma, ak olarak grlmt. Ite barok resim sanat da Yenian
geliimine paralel bir biimlenme gsterir.
Maniyerizm doadan deil, insann kiisel hayal gcnden hare-
R. 7021: Poussin. Medor ve Angelica.
ket etmiti. Ancak bu hayal gc, doann hayali-optik grnt- Sepya ile desen (1640). Stockholm.
sn hedef alan bir resim sanat yaratt. Barak mimaride grlen Nationalmuseum.
girinti-kntllk ve dolaysyla k-glge, resim sanatna da aynen
yansyor. Yzeylerin paralanmas ve yzeylerin zerinde yer veri-
len ayrntlar, aynen resimde de benimseniyor. Ancak resimde
yzeylerin deerlendirilmesinde doa incelemesi esas olarak al~
nyor. Sonra da edinilen unsurlarn hayali bir kompozisyonu sz
ko~usu oluyor. Bu nedenle Maniyerist dnem sanats, hem
doga karsnda, hem kendi hayal gcyle alyor. Fakat, Kuzey
farklar grlmektedir.
Barok mimarinin k !talya' dr. Barok resim de gene bu lke-
de domutur. n Barok eli eserlerin Michelangelo'da belirdi-
4621 DNYA SANAT TARiHi
R. 1022: Nicolas Poussin. Baccha-
na/'lerin dans1.
R. 1023: Andrea del Pozzo. St.
/gnazio'nun tavan resmi (fresk). Roma
(1635).
BAROK SANAT 1463
ine daha nce deinilmi ve Venedik'in Rnesans resminde de duu kardei Agostino ve byk yeeni Lodovico Carracci'nin
baz barok eilimlerden sz edilmiti. yardmlar pek az olmutu. Bu sz edilen atlye, gen ressamla-
Doa taklidiyle ulalacak bir eit gereki anlatm n (verisme) rn bir toplant yeri idi ve akademi diye ad taklmt.
temsilcisi olan, Caravaggio adyla tannan Michelangelo Merisi Annibale Carracci'nin esas eseri, ideal manzara resmidir. Buna
(1574-161 O), barok sanatn ilk byk temsilcisidir. Ancak yirmi klasik ya da heroik manzara da denmektedir. Ideal manzara-
yl devam eden sanat yaamnda, Avrupa resmi nemli bir dev- da, doayla gelenei bir potada eritiliyordu. Aslnda Giorgione
rimcisini bulur. XVII. yzyln btn ressamlar ondan etkilen- ve Raphael daha nce bunun erken bir formunu gelitirmiler R. 1024: Le Guide. afak. Bofagna res-
milerdir. Ald ilk byk siparii, Kardinal Matteo Conterelli, S. di. Tiziano, bu manzaraya heraik bir hava kazandrm, ancak mi. Rama(1613-1614).
Luigi de Francesi (Roma) kilisesindeki bir kapellaya, kendi ruhu- XVI. yzyln sonunda bu manzara, ezbere taklit edilen bir ab
nun ahrette kurtuluu iin vermiti. "Evliya Mattheus" adn ta lon olmutur. Carracci, gerekten kn ve Roma civarn yeni-
yan eserde, Mattheus Inci! yazarken bir melk ona ilham ver- den kefetmiti. Ancak bu ii doada grd gibi ele alm
mektedir. Mattheus ihtiyar, irkin, adeta dnceden yoksun yor, grd tepeleri, harabeleri, akuaduktlar, yksek aala
bir adam olarak tasvir edilmitir. Melek, onun elini bizzat tutarak r, sarmakiar snrlyor ve yeniden dzenliyordu. Kpr kulele-
yazdrmaktadr. Ve adam sanki hibir ey bilmeyen beceriksiz bir rinin dikey izgilerini resmin merkezine alyor, ve bunlarn belir-
ihtiyar pozundadr. Melek pozuyla gzel, fakat yapt ie gre ginliini benimsiyordu. Aslnda bu, klasik sluplu bir manza-
mantksz duru! udur. Ik-glge ve planlarn siyah-beyaz deer ra dzeni idi. nk bu resim, unsurlarn snrlln tanyordu
lendirilii bilgili, gzlem de tam doac bir biime dayanmakta- ve Hollanda manzaraclarnn sonsuz ve snrsz optik gzleml
dr. Anatomi, ideal Rnesans anlatmndan uzaklam, tenin ve deildi. Doay ele alyor, ayklyor ve onu idealize edip resmi-
damarlarn adeta optik bir saptarmasn gstermektedir. plak ne alyordu. Yani gzel bir lkenin, arzu edilen resmini yapyor R. 1025: Annihale Carracci. Ideal Man-
bacaklarn kirliliine kadar varan bir doa gzleml ve bunun sap- du. Ksacas, yetkin bir doa resmi ortaya kyordu. Ayrca res- zara. Berlin Kasier Friedrich Museum
tanmas, yalln tendeki izleri, ressam tarafndan ifade edile- min iine mzik yapan oban figrleri gibi eler koyarak, ide- (1600).
cek yeni eler olmutur. Grlyor ki, nesnenin optik, biimsel al manzarann derinliini ve atmosferini de salyordu. Bylece
durumu, k-glgeyle sanaty natralist bir aniat ma, d~acl resim, arkadlar, Pan tanrlar ve trk aran obantarla antik
a gtrmtr. Bylece kutsal bir kii, dnyevi grntnn ii- bir atmosfere balanyordu. XVIII. yzyla dein bu Antikile
ne oturtuluyor, uhrevi olan dnyevileiyor. Renkler de lokal izle- havasnda, arkadl manzaralarn eitli grnleri yapld.
rimiere dayanyor. Poussin ve Claude Lorrain, bu havada birok eserler boyadlar.
Caravaggio, hiddetli bir mizaca sahipti. Birini vurup yarala- Ite Annibale Carracci ile Caravaggio arasndaki fark bu ekilde
m, polis ve adiiye tarafndan hakknda kovuturma yaplm belirleniyor. Annibale, Rnesans'a yakn bir idealizmaya dn-
tr. 1606'da da bir ldrme olay yznden Roma'y terk etmi; yordu. Caravaggio ise, grdn btn hata ve dorularyla
Napoli, Malta ve Palermo'da yaamtr. alrken, Carracci resimlerinin elerini seerek buluyor ve kafa-
Erken Barok sanatlarndan bir dieri Annihale Carracci (1560 sndaki ideali izliyordu. Onun resmine ald doa ayklanm,
-1609)'dir. Bu sanatnn almas, maniyerizmden Erken Barok'a soylulatrlm bir gzleme dayanyordu.
dn srasn kapsar. Eserleriyle ekol etkisi yapmtr. Fasulye Bu paralelde Kuzey'de ideal manzaray resmine konu edinen
Yiyen Adam, Kasap Dkknt, Bo/ogna'da Bir Dar Sokak gibi resim- Adam Elsheimer (1578-161 O)' dir. Bu ressam, doann huzur R. 1026: E/sheimer. Merhametli Sama-
ler yannda, baz freskler de yapmt. Carracci'nin eserlerinde rit (1600). Leipzig. Museum der bf
verici paralarn ideal bir resim haline getirmitir. Frankfurt'ta
denden Knste.
Raphael, Tiziano ve Correggio'nun iyi taraflaryla toparianm doan sanat, Frankenthal'de orman ressam Hallandal Gil/is
eklektik bir sanat anlay gzlemlenir ve Caravaggio ona naza- van Coninxloo'nun atlyesinde renimini yapmt. Elsheimer,
ran plastik salaml, Rnesans'n belirgin konturuna yaknl ve Roma'da bir mddet kalm ve krlarn ekiciliini kefeimi
Giorgione'nin yarm figr motifiyle daha geriye bal gibi gr- tL Arnavutluk dalar ve Tivoli, onun ideal manzara resmi iin
lr. Carracci, model incelemesi ve hayat dolu oluuyla, maniyerist sevdii yer ve motifler olmutu. Resimlerinde diyagonal kuru-
ifadeden bir bakma uzaklamtr. Aslnda bu tutum hi kukusuz lularla Olgun Barok anlayna ynelmi, aynen Bruegel gibi,
Rnesans'ta da vard. Ite Maniyeristlerde ihmal edilen bu doa sonsuzluk fikrine varamamt. Bu yzden sanat klasik anlay
etd, Erken Barak'ta yeniden ele alnyor, dnya ve insan gzel- ta kald ve objeleri tek tek yakalanacak ekilde belirgin hatlarla
lii yeniden kefediliyordu. Dikkat edilirse, Maniyerist dnem ifade etti. Ak biimli nesnelerin plastik anlatmla ele alnmas,
dncesine kar bir anlay, yeniden itibar grmeye balam ve Gney lkelerinin sanatnda vard. Esasen Elsheimer de bu anla-
bu, Annibale Carracci'nin eserlerinde, zellikle Roma'daki Palazzo tm !talya' da Caravaggio'dan renmiti. Gene Caravaggio'dan,
Farnese'deki galerinin fresklerinde yansmt. Bu .eserde, Grek gece manzaralarnn ay n, atei, mealeyi ve mum n
tanrlarnn ak servenleri de boyanmt. 1595 yllarndan sonra boyamasn rendi. Ayrca kl gn yansmas da, onun ese-
R. 102 7: Caravaggio. iekler ve Mey-
yaplan bu eserde, kendileriyle birlikte Bologna'da bir atlye kur- rinde antik bir manzarann arkasnda saydam bir atmosfer yara- veler. Galerie Ambrosienne, Milano.
464/ DNYA SANATTARiHi
R. 1028: Caravaggio. Evliya Mattheus'
un deve ans.
R. 1029: Zurbar6n. armha Gerili
Saint Pierre'in Saint Pierre Nolasque'a
Gzkmesi (1629). Madrid, Musee du
Prado.
tr. Onun "Merhametli Samarit" (1600) adl ligrl peyzaj, antik
bir kr manzarasn gstermektedir. Bu peyzajda ele alnan aa
lar ve dier eler, manzara iin dzenlenmi bir kompozisyon-
dadr. Aalar itibari, gzleme dayanmayan, fakat optik grn-
tye benzetilen tasarmsal"olarak derlenmi bir yapdadr. Konu
da tamamen Antikite'den alnmtr. Ik resminin Rembrandt'a,
Elsheimer'in resmiriden Lastman araclyla benimsenip akta-
nld saptanmtr. Ayrca k resminin ev iine aktarl, gene selen resim ihtiyac, Andrea del Pozzo gibi bir sanatda daha da
Elsleimer'in resimlerinden Hcllandal Brouwerve van stadetara-
fndan yaplmtr. Fransz Poussin ve Claude Lorrain de bu antik
konulu kl, ideal peyzaj ondan rendiler. Elsheimer, Roma'da
en itibarda olan sanatlardand. Rubens, onunla dost olmu ve
ld zaman onun iin yazd mektupta, ne denli zldn sal bir resim sanat ieklendi. Bu ulusal sanat anlay, Ispanya'da
aklam ve eserleri zerine de: "kk figr ve manzara alanmda
zerine kimse yoktur" diye yazmt. Sanat el ii kadar kk bir dana geliyordu. Ve bu kaynama, Ispanya' da yeni ve kuvvetli bir
resimde, en uzak etkileri bile yaratabiliyordu.
Erken Barak resim sanatnn yaratrclar, bu sanatdan, yani
Caravaggio, Annihale Carracci ve Elsheimer'den ibarettir. Bu
sanatnn yarattklar yeni anlay, dier lkelere ltalya'dan yayl
mt. talyanlar arasnda zellikle Caravaggio'nun ortaya koydu-
u gereki anlay nem kazand. Carracci'nin eklektizmi, Guido
Reni (1575-1642)'de XVIII. yzyla kadar nemini korumu, ligr-
lerde renk ve duygusallk n plana alnmtr. Ayrca Reni'deki
talyanlara zg hareketli miza, onu bo, etkisiz ve sahte tavrl
figrlere gtrmtr.
Yksek ya da Olgun Barok dneminde ltalyan ressamlar zel-
likle tavan ve kii resmi alannda yaratc oldular. Bu resimler,
barok kiliselerini bir dramn oynand sahneler haline getirmiti.
yle ki, kilisede oturan dindar, adeta tavanda alm bir ge
doru stunlarn ykseldiini ve bu gk iinde, uuan melekle-
ri, evliyalar, antik yaplarn stun ve eyalarn, bulutlar ve ilahi
klar gryordu. Duvarlarda yer alan gmme stun, stun ya
da plasterler tavana ykselirken, tuka denen al ssler ve hey-
keller, ressamn yapt grnt-stun ve plasterlerle devam edi-
yor ve ta mimari, hayali bir mimari haline geliyordu. Bylece
gerek, hayal iinde kayboluyar ve sonunda kilise kubbesi, barok
ressamn lantezisi yardmyla ge alm bir boluk haline geli-
yordu. Yap ve onun eleri, tukayla bezeniyor, gerek kuma
lar, boya, mermer ve yaldzla kilise bir bayram yerine dnt~
rlyordu. tukadan heykeller, dekoratif mimarinin stunlaryla
korni ve keleri arasna serpitiriliyordu. Tavan ta deil, genel-
likle ahap olarak ina ediliyordu. Mimarlk elerinin tm
yukar ge doru yneliyor, sonunda resim olarak uumaya
balyorlard.
lik olarak Corregio, barak ncesi dnemin bir ressam olarak,
Parma'daki ku bbe freskleriyle, dindarlarn gzlerini se mavi dnya~
ya evirtmiti. Ondan bu anlay Parmal Giovanni Lanfranco gele-
nek" olarak alm Roma ve Napali'de seyirciye, ge ykselen bir
perspektif iinde bir baka dnya halinde gstermiti. Pietro da
BAROK SANAT 1465
Cortona (1596-1669) da ressam ve mimar olarak, tavandaki bu
hayale, heykel ve mimariyi de sokmutu. O, Roma'daki Barberini
Saray'nda yapt devasa tavan freskinde, Papa lll. Urban' kut-
sallatrmt. Bu Pa pa, mitolojik ve sembolik figrlerle, Antikile ve
Hristiyanl, kilisenin ba, politikac, alim ve air olarak, dnya
ve ahret evrelerinde birletirmekte nc olmutu. Cortona, ate
li bir renki, kuvvetli bir sanat idi. Bu, duvardan kubbeye yk-
kuvvetlendi. Roma'da ve Gney Almanya'da birok tavan boyad.
Bylece bir tavan boyama gelenei, Antikile ve Hristiyanlk konu-
larna karm olarak Avrupa'ya yayld.
Ispanya'da da, Fransa, Hollanda ve Felemenk'te olduu gibi, ulu-
keskin bir doa gzlemiyle dini fanatizmin kaynamasndan mey-
barok resmin domasna neden oldu. n Barak dnemi iinde,
Ispanya'da maniyerizm yeniden Olgun Rnesans'n deerlerine R. 1030: jusepe de Ribera. Kutsal Aile
bir dn yapmt. Ite bu sralarda Francisco Zurbaran (1598 ve Evliya Katarina.
-1664) ilk eserlerini veriyordu. Onun resminde Greco maniyeriz-
mine karlk, ar bir doaya ballk grlr. Buna ramen ele
ald konular, Hristiyan evliyalardr.Ancak bu kiiler, mekan iin-
de salam bir ekilde yere basarlar ve Rnesans'n salam yere
basan figrlerini hatrlatrlar.
. lurbaran'n bu dinsel konulardaki gereki gzlemini, baro-
kun kurucusu Caravaggio'nun etkisiyle yapt ve bylece Olgun
Barok anlay iinde olan bir yola girdii kabul edilir. jusepe de
Ribera (1588-1653) da Caravaggio'dan etkilenerek barok resim
anlay iine girmitir. nk nce retmeni olan Riba/ta
(1551-1628) bu anlay ona retmiti. Ayrca renimden
hemen sonra Napali'ye giderek orada Kk Ispanya/ adyla 40
yl alm ve retmitir. Ribera "parlak Iikil ve koyu fon/u bir
tenebrosr' ressam olarak, Tiziano'nun da etkisiyle renge ynel-
miti. O, Olgun Barok slubunda, dinsizlerin vahetini ve evli-
yalarn kendilerini lme nasl terk ettiklerini ve ektikleri stra
b abartarak anlatr. Prado Mzesi'ndeki "Evliya Bartho/omeus'un
ehit Edilmesi" gibi. Bu eserde evliyann vcudu, paralanrcas
R. 7031: Ribera. Evliya Bartholomeus'un
na gerilmi olarak biimlendirilmitir. Eserde ifadeyi kuvvetlen-
ehit Edilmesi (1630). Madrid. Prada.
diren k ve lo karanlk, Olgun Barak'ta sevilen bir atmosfer
olmutu.
"Sevil/a Raphaefi" diye n kazanan Barto/ome Esteban Murillo,
1617'de domu ve 1682'de resim yaparken iskeleden derek
lmtr. Caravaggio'nun, gz nnde olan adi gerein anlat
mna tutku n bu sanat, dilenci ocuklarn kirli ayaklar, pis trnak
lar ve li me li me elbiseleri iinde zar atarken yakalar. Onlarn birbir-
lerine para saylarndaki ekici tutumlar kefeder. Buna ramen
sevimli, kvrck sal koca gzl bu ocuklar, o kadar da gerek
deildirler. Sanki tiyatro sahnesinde imiler gibi bir etki yapmak-
tadrlar. Ayrca fakir bir semtin ocuklar olduklar inancn insanda
uyandrmazlar. Bunlar, adeta tiyatro sahnesi iin idealize edilmi
DST 30
466/ DNYA SANATTARiHi
R. 1032: Murillo. Meryem'in Gnahkr
Olmadan Gebe Biraklmasi (1665).
Paris, Louvre.
R. 1033: Murif/o. Zor Atan Sokak o-
cukfan (1650). Mnih, Altere Pinako-
thek.
gibidirler. Bylece selalet bir salon gsterisi haline getirilmitir. Bu,
Andaluzia'ya zg dilenci Romantizmi, duygulu halkn sevgi ve
sempatisini kazanmtr. Meryem'in gnahkar olmadan gebe kal-
masn tasvir eden "Concepsion" adl eserinde de, gene teatral bir
gen kz figr, uuan ocuklarn iinde beyaz bir elbiseyle ifade
edilmektedir. Burada tatl yapmack bir gzellik gsterilmektedir.
Bu dini atmosfer; lspanyol resminde Murillo'da kalr. Ve Diego
de Si/va Ve/6zquez (1599-1660) dini hayatn emrindeki bir realiz-
madan holanmaz. Kendini tamamen doann etdne ve onun
yansmasma verir. Ustas olan Francisco Herrara el Viejo'dan (1576-
1656) rendii gibi, Ribera ve Caravaggio'ntn slubunda mut-
fak ve dkkan iieri bayar. Meryem ve Martha ile lsa bir dkkan
iinde, yemek piiren kadn ve yemeklerden daha az nemle ele
alnm gibidirler. Ispanya Kral IV. Philipp onu sarayna ressam
olarak alr ve 18 yandan altmna dein kendi portrelerini yap-
trr. Kral ve asiller bu dnemde sanatsz yapamyorlard. Philipp,
sanatnn zirvesinde olan yazar Calderon'u ve tiyatroyu seviyor-
du. Bu arada Velazquez saray protokol mdr olmu ve ltalya'ya
gnderilmiti. lkede mutlak idarenin sarsld Velazquez'in yap-
t Philipp'in bir portresinden anlalmaktadr. nk Velazquez,
Philipp'i, Bemini'nin XIV. Louis'si gibi efsanevi bir ifade iinde
deil, kendi halinde bir insan olarak resmetmiti. Bu ifadeden res-
samn artk, kral efsanevi, mutlak bir hakim olarak grmediini
anlyoruz. Bu gr biiminden, monarik idarenin halk zerinde
itibarn yitirmeye balad karlmaktadr.
1628'de Velazquez, Rubens'i Madrid'de gezdirir. Rubens
Felemenkli, byk bir ressam, diplomat olarak Ispanya'ya gelmi
tir. Velazquez'e baz nerileri olur. Herhalde Velazquez'i ltalya'ya
gitmeye tevk etmi olacak ki bir yl sonra 1629'da Velazquez,
ilk kez ltalya'ya gider. Orada Caravaggio'nun ilk barak eser-
lerini ve Tiziano'nun resimlerini tanr. Ve ikisinin sentezi iin-
de Tintoretto'yu kopya eder. ltalya'y ikinci ziyaretinde (1649)
Papa X. lnnozenz'in portresini yapar ancak onu da grnd
gibi resmeder. Oysa, Raphael, Papa X. Leo ve ll. ]ulius'u yksek
bir din adamnn onurlu, ar havasyla resmetmiti. Velazquez,
Papay bu gzle grmemektedir. Ite bu gerekilik, aslnda an ri de olgun bir barak resmidir. nde arkn banda ip eiren
Velazquez'e telkin ettii bir grtr. Bu nedenle lnnozenz'in
portresi, duru bakmndan temsil edici bir aniatmda olmasna
ramen, dikkat edilirse bu, gereki bir karakter incelemesi ortaya
koymutur. Bu resim, ayrca basit bir karakter etdnn de dn
da yenilikler getirmektedir. rnein, kuman zerindeki k oyu-
nunu, geni fra ve boya rptrmalanyla anlatr. Bu yenidir ve
sanat taze bir boya zevkini kefetmitir. Demek ki, obje deil,
anlatm nemlidir ve ifade aracnn gzellii birinci plana konul-
mutur. Velazquez, bylece krmz, gri ve beyazla resimsel bir ii
rin yapldn belirtir. Ksacas, sanat konuyu deil, boya gzel- latn ve doay olduu gibi sevdiini bize gsteriyor. Ite bu
liini kefetmitir.
Velazquez, "Breda'nm Teslimi" adl tarihi birsahneyi, gereki bir
biimde gsteren byk, ligrl kompozisyonunda, dini, hayali
BAROK SANAT /467
konularn doa etdnden yararlanlarak yaplan resminden de
uzaklamtr. Dikkat edilirse bu da yeni bir anlaytr. Hollanda
snr kalesi olan Breda'nn, 1625'te birok kez el deitirdii ege-
menlik sava srasnda, yeniden lspanyollarn eline dn
belirten bir sahneyi gstermektedir. Ispanya! ordu kumandan
na kale anahtarnn verili sahnesi canlandrlmaktadr. Bu sahne-
de lspanyol kumandan Spinola, yenilen Hollanda kumandan
na: 'Tenilenin kahramanfl1, yenenin erefidir" derken grlmek-
tedir. ls panyol kumanda n, olgun bir byklk iinde gsterilmi
tir. Solgun yznde ac bir tebessm ve kibar bir ifadenin yans
d muzaffer kumandann aksine, yenilenin yznde perianlk
ve utantan kpkrmz olma, btn gereiyle ifade edilmitir.
Solda iki Hallandal askerle, sadaki at, derinliine bir perspektif-
le sava meydannn duman tten manzaras zerine gz kay-
drmaktadr. Kumandanlarn arkasnda da ktalardan baz gruplar
grlyorlar. Yenilen ktalarn mzraklan eik, yenenierin ise dim- R. 1034: Muri/lo. zm Satan ocuk.
dik tutulmaktadr. Bu mzraklara atfen, kompozisyonun bir ad da
"Los Lanzas" (Mzraklar) dr. Bu resim, Ispanya! ordusunun temsil
edildii bir eserdir. Saray temsil eden resim ise, "Meninas" yani
"Soylu Hammlar" dr. Bu eserde Ispanya! Prensesi Marguerita, ev-
resini alan, cceler, saray memurlar ve nedimeler arasnda gs-
terilmektedir. Eer prenses bir ey imek isterse, cceler hemen
istenileni getiriyor ve bir nedime diz kerek ona bir ey sunuyor.
Sarayn ar havasyla orantl olarak, sa altta azametli, kocaba
l bir kpek yere oturmu. Ccelerin badurluu ve ablak yzleri
arasnda, ortadaki kk prenses adeta k sayor. Bunlarn arka-
snda gene asil bir kadn ve bir yksek saray memuru var. Solda
da byk tuvalin arka plannda ressam Velazquez, kral ve krali-
enin portrelerini yapyor. Kral ve kralie, kar duvarda asl olan
ayna iinde gsterilmiler. Ancak tabloda bizzat grnmyorlar.
Tavann ve arka duvann dz loluu iindeki figrler, yer yer k
R. 1035: Ve/6zquez. Breda'mn Teslimi
landrlyorlar. Sahne zekice dzenlenmi ve byk tuva!, renk-
(1639-1641). Madrid, Prada.
li ve siyah-beyaz olarak, optik, sevimli, karakteristik bir biimde
ele alnm.
Velazquez'in "Haft Dokuyan Kadmlar" (Hilanderas) adl ese-
ler yer alm, arkada ise kl bir yerde, dokuma sahnesi izleni-
yor. Bu tablo, en eski fabrika resmi olarak kabul edilir. Velazquez, R. 1036: Vel6zquez. Hali Dokuyan Ka-
bir yanda saray, dier yanda fabrika hayatn tasvir ediyor. Bu iki dm/ar (1655). Madrid, Prada.
tablo da ayn ylda yaplm. Bu resimde imalat almalarnn ak
c havas ve alanlarn anlk hareketlerinin yansmas, XIX. yz-
yldaki Realistleri ve Empresyonistleri ok etkilemi ve Velazquez'i
ilk empresyonist olarak saymlardr. Sada resmin n plann
da arkadan grnen kadnn gzel srt, knm beyaz bluzu ve
dank salar, sanatnn dzenli-klasik pazlardan ne denli uzak-
anlatm, Rnesans ve maniyerizmde yoktu. Kac, anlk hare-
ketler, bylece ilk kez ele alnyordu. Keskin hatl evre izgile-
ri de ortadan kalkmt. Velazquez, yapaca resmin n etd-
4681 DNYA SANAT TARiHi BAROK SANAT /469

R. 1037: Vel6zquez. Los Meninas
(Soylu Hammfar) (1655). Madrid,
Prada.
n dorudan doruya trayla tuvaline aktaryordu. Rnesans'n,
n doa etdlerinin tuvale aktarlmas onda yoktu. Vel3zquez'in
kl resimleri, birden ortaya kmad. Zamanla geliti. Bu
a nem veri nedeninin ':tenebrosi" ressamlar olduu belirti~
lir. Eski resimlerin kahverengi tonlar iindeki k zamanla deer
lenmitir. "Ienler" adl eserinde, kesit bir le gnei tepeden,
"Breda'nm Teslimi''nde ise gne arkadan gelir. Bu nedenle
Velazquez'in gne n resme soktuu bir gerektir. Sanat,
Empresyonistlerden farkl olarak, doay izlenimlerine gre
dzenler. Empresyonistlerde doa, sevilen motif olarak yanst
lr. Vel3zquez, bu izlenimcilii dolaysyla, fraSn sratle kullan-
makta, bylece tabloda beliren boya tular, eserine bir tazelik
getirmektedir. Ite bu taze boya sr, Velazquez'in boya sana-
tna getirdii en byk yeniliklerden biridir. Sanatnn eserlerin-
de grlen bu izlenimcilik, fra tularyla algnn kaydedilmesine
dayanan bir izlenimciliktir. Yani izgide, doa biimi esas ekline
gre deil, gzn retina tabakasnda teekkl eden izieniminin
fradan kan lekesine gre karalanm, iaret edilmi bir duru-
mu olmaktadr. Bu biimlerneye gre, Rnesans'n optik, man-
tkl, yaln izim) ortadan kalkmakta ve trayla karalanveren ia
retler meydana gelmektedir. Bu husus, aslnda sanatnn, ken-
dini, modeline teksit etmesinden ve vecd iinde almasndan
olumaktadr. Ite bu akli inac olmaktan uzaklama, sanatlar
barok anlayn iine sokmaktadr. Bu yeni durum, sanatnn eski-
yi nasl deitirdiini de gstermektedir. Ayrca Velazquez, pate-
tik duygular da sevimli izienimler olarak eserine nakletmitir. Ve
hayatn canllyla hareketi, barok slubun deerleri olarak yeni-
den kendiliinden onun eserine girmitir. Velazque,'in yapt,
insan ve eyann optik doas olarak yeniden kefidir. Dolaysyla
o Erken ve Olgun Barok resmin yaratcs olmutur. Bu yzden
havay, Roma'da (1624) benimseyen sanat, tekrar Paris' e dn-
dnde Richlieu tarafndan arlm ve XIV. Louis'nin saray
ressam olmutu. Poussin'in eski Yunan ressamlarnn resimle-
ri zerine okuduklar, onu kendi fikirlerinin tasvirine gtrm
t. Ele ald konularnda, antik rlyeflerin yzeyde anlatmlar
n benimsemi ve resmine almtr. Onun eserlerinde barokun o
lo, kara lekelerini bulamayz. O, antik Akdeniz yrelerinin aydn
lk peyzajlarn benimsedi. Poussin, !talyan klasisistlerini tanm
ve Annihale Carracci'nin bir rencisi araclyla bu sanatnn
slubunu renmiti. Tiziano'dan da Bacchanal'lar benimse- R. 1039: Claude Lorrain. Roma Impa-
ratorluu'nun k. Londra (1661 ).
mi, bu konularn ruha skUnet veren havasn sevmiti. Krlarda,
doann gzel, tatl etkilerini incelemi, ancak doay klasik bir
slupta kompoze etmiti. Bu nedenle Bernini, Poussin iin: "q
(kafasm iaret ederek) buradan resim yapyor" diyordu. Bylece
Poussin, doay kendi antik fikrinin biimine sokuyor, onu dei
tiriyordu. Onun kompozisyonunda dikey ve yatay hareketler, kla-
sik dzenin uygulamas olarak grlmektedir. yle ki, dalarn
yatay hatt, aalarn dikeyliini kesiyordu. Onun tam bilirilme-
mi bulunan, Apolion ve Daphne'nin yer ald resminde (1665),
yapsal bir kurulu grlr. Resmin ortasndaki bir ember plan
zerine, efsanevi kiilerin kompoze edildii grlr. Bu eserde
doa, k ve yaam, bir ritim iinde biimlenir. Resim, gnn
en parlak le n, efsanevi, ideal bir yaamn kiileri ve doa
s zerine serper. Bu pastoral, antik yaam, yeil aal, bykba
hayvanlarn doland bir doa iinde yanstlmtr. Poussin, bu
Antikile peyzajlarnda Eski Yunan ve Roma'nn putperest dnya-
sn, Hristiyanln vaadettii cennetten daha gzel olarak yan-
stmtr. Eserinde, Hristiyan dnyasndan en ufak bir izlenimi-
ne rastlamak mmkn deildir. Poussin, efsanevi kahramanlarn R. 1040: C/aude Lorrain. Sabah Man-
yaad antik manzaray kefetmi ve bu ifadeyi zirvesine ulatr zaras.

Velazquez'i, o zamana dein nesnenin emrinde ve onun gsteril- mtr.

R. 1038: Veliizquez. Papa X. lnnozenz
(1650). Roma, Galeria Doria.
mesinde alet olan boya ve tran n, kendi gzelliini belirten yeni
deerlerin kmldamasn ve hareketiernesini salayan bir sanat
olarak grmek gerekir. Ksacas o, nesnenin paz gzellii yann
da, malzemenin izlenime gre kullanlndan meydana gelen
yeni bir estetii bulmutur. Buna K/asik-Barok, patetik-klasik gibi
ad verenler de olmutur. Ancak bu, barokun klasii diyebilece-
imiz yolda, Hollandallar Velazquez'in yannda yer alacaklar ve
bu yeni olanaklar zenginletireceklerdir. Fransa, Olgun Barak'un
resim alaninda, mimaride olduu kadar eser veremedi. Yalnz
Roma'da alan heykelci Pierre Puget (1622-1694) bunun dn
da kald. Fransa, XVII. yzyl boyunca resim ve mimarlk alann
da yalnz klasik sluplu eserler verdi. Esasen Descartes'n felsefe-
si, Comei/le (1606-1684) ve Racine (1636-1671 )'in iirleri de ayn
klasik ifade iinde kalmlardr. Ancak Boi/eau (1636-1671)'nun
iirleri, ressam Nicolas Poussin ve Claude Lorrain'i milli bir Fransz
resmine yneltmitir.
Fransa'da Normandiya'da doan Nicolas Poussin (1593-1665),
bu yrenin manzaralarn Latin anlaynda tuvaline geirdi. Antik
Ideal antik peyzajn ikinci temsilcisi Claude Lorrain (1600-1682)'
dir. Bu sanat da aynen Poussin gibi klasik, dengeli ve salam
yapl peyzaj dzenlemitir. Ancak Lorrain, Poussin'e oranla eser-
lerinde, grnmeyen, sisli, fakat gz kamatrc bir kefet
mi ve bunun ifadesini baarmtr. Ayrca antik yaplarn hayal-
den kompoze edilmi biimlerini, antik ehirler olarak .bize sun-
mutur. Byk aalar altnda kk insan ve hayvanlarn arkas
na, antik kalntlar ve dz mavi renkte hayal olmu dalar yerle
R. 1041: Claude Lorrain. Evliya Ur-
tirmitir. nceleri doadan renkli birer taslak yapan sanat, bun- sula'nm Gemiye Binii.
lara katt figrlerle hayal ettii havay vermitir. Poussin'in le
na karn o, sabah ve akamn sisli klarn tercih etmitir.
Byk aalarn dallar, sis iinde yer yer erimi ve bylece rya
gibi etkiler, siluetler meydana gelmitir. Aalarn lo glgelerin-
de dolaan obanlar, gen kadnlar, adeta eski dnyada hayal edi-
len bir doa parasn verir gibidirler. Elsheimer'den sonra ortaya
kan bu peyzajlar, optik grntl doa resminin yeni olanak-
larn vermektedir. Yalnz 1625-1627 yllarnda dnd vatan
Fransa'ya, bir daha hi gelmemi ve hep Roma'da yaamtr. Bu
4701 DNYA SANAT TARiHi
R. 1042: Louis Le Nain. Demirci. Paris,
Louvre (1640 ).
R. 1043: Rubens. Sanat, kans lsa-
bella Brant ile.
BAROK SANAT 1471
da onun, antik dnyann krlarna, hikayelerine kendini ne den~ Kuzey Fransa'da gereki bir anlatrnn domas da gene bu
li kaptrdn gstermektedir. Zamanla sevilmeye balayan ve n sralardadr. Ancak anlalaca gibi Fransz sanatlar, tek bir yol-
kazanan Lorrain'den, Papa drt resim almtr. Eserleri ok sevildi~ da deil, eitli grlerde almlardr. Le Nain kardelerden
inden kopyalarnn yaplmasna engel olmaya almtr. "Roma Louis Le Nain (1593-1648) ky hayatyla ilgili resimlerini zel-
Imparatorluu'nun k" (1661) ve "Ev/iya Ursu/a'nm Gemiye likle "Demirel'' adl eserini (1640) gereki bir anlatmla, ancak
Binii" (1646) onun sekin eserleri arasndadr. bir tiyatro sahnesi gibi ifade etmitir. Burada sanki bir Hollanda
Gneyin klasikte bulduu mutluluk, uzaklara kar duyulan mizac, resimleri biimlendirmi gibidir. Bir dier ressam jacques
romantik zlem, Roma dnyasnn krlar ve Franszlarn belirgin Callot (1592-1635), groteskleri ve eytani ifadeleri benimsemi
dzen istei, Lorrain'in sanatnda eriyerek birlemi ve bu klasik tir. Floransa'da grafik tekniklerini renmi ve metal zerine kaz
ideal peyzaj domutu. XVIII. yzyln lngilteresi, Claude Lorrain'in bask sanatn mkemmelletirerek, egemen bir sanat haline getir-
resimlerini sevgiyle toplad. Goethe, Lorrain iih: "Orada siz nce, miti. 18 paradan oluan "Savam Sefa/et ve Felaketleri" adl gra-
gzel dnm ve duymu yetkin insanlan grrsnz ve resmin fikleri, Otuz Yl Savalar srasndaki asker hayatn efsaneletirmek
rahatlii iinde, diarda baka hibir yerde rastlanmayan bir dnya istemitir.
bulursunuz... Resimlerde en yksek doruyu bulursunuz fakat onda Felemenk, nceleri kabul etmedii bir babann eviady
gereklikten en kk bir ize rastlamazsmlz." diyordu. Lorrain'in la Avrupa'da resim sanatnda aniden zirveye kar. Peter Paul
Rubens (1577-1640) barak sanatn dev altariarn yapm, kral-
etkisi XIX. yzylda, Corot'nun resimlerinde devam edecektir.
Nicolas Poussin ile Claude Lorrain'in resimleri, merkeziyeti bir lardan eitli kimselerin portrelerine dein bol eser brakm
R. 7044: Rubens. Suzanne Furment
idarenin ideal olaraktemsil edildii anlatmlardr. yle ki, 1. Franois, tr. Babas Anversli bir hukuku idi. Calvinist inanc benimse- Tyl apkas lle. Londra, National
sanat biimini tayin etmi ve klasiin ideal ifadesini Fransa'da bula- diinden nce Kln'e gelmi, sonra da Siegen'e g etmi Gaflery (7 625).
mad iin lkesine ltalyan sanatlarn davet etmek zorunda kal- ti. Rubens'in doumu buradadr. Rubens, katalik olan anne-
mt. Hatta 1622'de Maria da Medici, Fransa'ya kralie olarak si tarafndan katalik olarak yetitirilmiti. Babas ldkten sonra
geldiinde, kalitesi olan bir sanat bulamadndan Luxembourg 1O yanda iken annesiyle tekrar Anvers'e dnd. retmenleri
Saray'nn sslenmesi iin Rubens'e byk boyutlu yirmi iki resim halyan resmini bilen usta idi. 1600 yllarnda ltalya'ya gn-
sipari etmiti. lik kez Richlieu, XIII. Louis'nin saltanatn yanstma derilen sanat, orada Gonzaga kontunun hizmetine girmi
s iin okul kurmak gereini duymu ve 1627'de Roma'dan Simon ti. Venedik'i ziyaret ettiinde, Tiziano' dan etkilenmi ve daha
Voudyi (1590-1649) armt. XIV. Louis zamannda da Bakan sonra Madrid'de ve Prada'da grd eserlerini kopya etmi
Colbert de Academie Rayale de Peinture et de Sculptur' kurmu ti. Roma'da altar resimleri boyad sralarda Michelangelo,
tu. Bu okulun bana da Poussin ya da Lorrain'i deil, itaatli bir Elsheimer ve Caravaggio'nun resimlerini de incelemiti.
dekaratr olan Charles Le Brun (1619-1690)' getirmiti. Le Brun, Caravaggio gibi o da Maniyerist anlayn bo formlarn sevme-
Bakan Fouquet'nin Vaux-le-Vicomte adl sarayn deyip ssle- mi ve Yksek Rnesans'n salam biimlerinden Olgun Barak
dikten sonra, XIV. Louis'nin iirlerini Versailles Saray'nn Aynalt anlaya ynelmiti.
Galeri'sine resimledi. Bylece tarihi konularla al ego ri leri resme sok- 1609 ylnda vatan Felemenk'e dnnce lsabella Brant'le evlen-
tu. Bu dekoratr, bir mr boyu, Colbert'in idaresi altnda mimar- di ve onun portresini yapt. Bu portrede zengin elbiseler, sakin bir
lk eserlerini, resim ve heykel sanatn ynlendirdi. Ayrca goblen mutluluk, ltalyan klasik ifadesi iindedir.
fabrikalarnn mdr olarak bu tesislerde yaplacak olan eserleri Anvers Katedrali iin yapt "armthtan lndirme" adl eserinde,
de tayin etti. Le Brun'n kitle imalat ve byk boyutlardaki eser- Daniele da Volterra'nn kompozisyon anlayn ele alm, onun
leri, sanatsal ynden deil, politik ynden nemlidir. Kraln tas- natralist biimlendirmesini deerlendirmiti. Ancak Volterra'nn
virlerine gsterili bir onur ifadesi vererek, halkn gznde impa- Maniyerist slubunu benimsememiti. Bu tablonun dramatik
ratoru bytmek istemitir. Burada devlet eliyle sanatn vasat bir ierii, k-glge ztlamasyla kuwetlendirilmi ve ihtirasl bir
dzeye nasl dt ak olarak grlr. anlatm elde edilmiti. Bu heyecan ifadesini, k-glge gibi eit
Ancak kurulan bu akademinin etkileri Avrupa'da byk olmu li kontrastiarn arpmas olanaklaryla kuwetlendirerek Yksek
tur. Bylece dller, tahsil ve seyahat burslar, devlet eliyle sanat- Barak biimlerine varan Rubens, 161 S ile 1620 yllar arasnda
lara salanmtr. Ancak konu, kompozisyon, desen tarz ve renk kendine zg barak bir anlatma vard. Bylece arpan byk
tayininde otoriter bir rejimin istekleri birer kural olarak belirtil- kitlelerin ztlklarn belirtmeyi baard. lkl ve lo blmlerin
diinden "akademik" szc, Le Brun'n akademisine izafeten renklendirilmesini de aratrd. Vcutlarda kuwet gsterisini sa
domu ve bugne kadar aalayc bir kavram olarak kalmtr. layan erkek adaJelerini abartt. Kadn vcutlarnda derinin ince-
Ancak Fransa' da, kral iradesinin istedii bu biimci anlay, her liini, adeta nefes alan tenin durumunu ve etin btn canll
sanaty balamam, Poussin, Lorrain ve Laon'lu Le Nain karde n, madde olmu bir boya sryle tuvale yanstt. Bu anlatm
ler, yaayan Fransz sanatn temsil etmilerdir. da, fra srnn inanlmaz bir duygululuu grlebilir hale
472/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1045: Rubens. Sanatnn Steen
iftlii ve solda Saray. Londra,
National Gal/ery (1636).
R 1046: Rubens. Amazanlarm Sava.
Mnih. Alte Pinakothek (1615).
getirmesi onun alglama gc ve rahat deseninin sonucuydu.
Ancak onun resmi optik grntnn duygulu bir aniatl deil
di. Sanat, kl yerleri mat scak renklerle, glge yerleri ise say-
dam souk renklerle ince olarak boyuyor, bylece kl yerlerin
resim yzeyinde canl olarak ifadesini salyordu. Rubens,
renkli glgeli blmlerde kzl ve kahve renkleri izerek deer
lendiriyor ve bylece biimin devamn, glgeli olan blmler-
de devam ettirebiliyordu. Grlyor ki Rubens, yalnz alglamak
la kalmyor, izienimlerini yanstmak iin tekniini de gelitiriyor
du. Optik izienimlerini sratle yazabilecek duruma gelen ressam,
kompozisyon taslaklarn sratli notlar halinde hazrlyordu. Bu
sratli izienim saptamas, onu, anlk grntleri gsteren nat-
ralist bir gerekilie gtrmt. Bylece Velazquez'le arasn
daki benzerlik de ortaya kmaktadr. Sedef ciltli, sarr Kuzey
kadnlarnn pembe beyaz tenli vcutlar, btn etlilii, gzelli-
i, srma salar ve hareketlilii, rahat ve canl bir trayla ifade
olanan Rubens'te buluyordu. Onun deseni de bir Rnesans
sanatsndan ayrlr. Deseninde, mantkl, ideal, inac ve souk
bir izgisel gzelletirme sz konusu deildir. Heyecanla izle-
nimlerini saptayan, fakat rahatl, sertliklere varmayan desenin-
de, Rubens, yeni olumakta olan barok resmin etkili ilk rnekle-
rini veriyordu.
Onun eserleri ni, portreler, peyzajlar, alegeriler ve altar resimle~
ri olarak ayr ayr incelemek gerekir.
Sanat ok ligrl eserlerini uygulayabilmek iin geni bir
atlye kurmu ve sonradan ann nemli ressamlar olan jan
Brueghe/ (1568-1625), Frans Snyders (1579-1657), Van Dyck
(1599 -1641 ), Teniers, jordaens vb. gibi byk sanatlar yetitir
miti. Rubens'in sava sahneleri, Leonarda'nun "Anghiari" sava~
ndan esinlenilmiti. Onun arslan, kurt ve yaban domuzu avlary~
la ilgili sahnelerinin buradan kt sanlmaktadr. nk o, yuka-
rda ad geen Leonarda'nun eserini kopyada etmiti. Esasen bu
konular, barokun temel motifleri idi. Bylece, kapal biimler par-
alanyor, birbirlerine dolanyor, resim yzeyinde kaynayor ve
derinliine bir perspektif iinde dzenleniyorlard. Bir mekan iin-
deki hayaller, diyagonal olarak hareketieniyorlar ve figr kitlele-
ri bir btn halinde kaynayorlard. Rubens, byk bir olaslkla,
Elsheimer'den figrn manzarayla kaynamasn renmi ve res-
min mekan iinde devam etmesini benimsemiti. Biz bu anlay
n Fransz klasisizmine kadar devam edeceini greceiz. Ruben s
bu kaynamay, eyalarn itibari renklerini paralayarak ve glge-
leri de renklendirerek elde etti. Bu gr, Rnesans'n figr tm
paralaryla aklkla belirtmesine karn, kaynatrc ve btn lr. Bu manzarasnda btn eler, kozmik bir btnn uyumuna
evresiyle biimlendiren bir anlaytr.
Bu karmak btn, Yksek Barak'ta dzenleniyor ve paralar
kaynatrlyordu. Rubens'in "Amazonlann Sava" adl eserinde,
bu durumu gryoruz. Kpryle zerindeki insan ve hayvan hare-
ketleri, manzarayla bir kitle halinde boyanmtr. Ayrca savan
btn iddeti iinde, plak vcutlarn tehiri iin baz bahaneler edilmitir. Muazzam bir aacn altnda yaplan dans, bir (S) ha re-
BAROI< SANAT /473
aranm, kadn ve erkek vcutlar, su kenarnda ve iinde biim-
lerdirilerek gsterilmitir.
Ikinci kars Helene Fourment'nn, onun eserlerine byk etki-
si olduu, zellikle Helene'nin vcuduna ait effaf tenin ifade-
sinde sanatnn kimi yeni renk ve anlatm olanaklar arayp bul-
duu kabul edilir. evrenin ve figrlerin eitli ynlerden incele-
nerek resmedilmesi, sanaty zamanla kendi almalarna hay-
ran brakm ve sonunda kendini tekrar eder duruma dmtr.
Ancak Rubens, zellikle karsnn portrelerinde ve bizzat yapt
eserlerinde olgunluunu yitirmemitir. almas kolay ve huzur-
lu olan bu sanat, byk siparileri rencileriyle birlikte yapt
ndan, son almay "balayc tular" (rappe/ de ton) olarak ken-
di uygulamtr.
Aa yukar 3000 eser onun imzas altnda grlr. Ancak bun-
larn pek az bizzat onun elinden kmtr. Danimarkah bir doktor,
Rubens'in kendisine sarayn gezdirdiini, Eski Yunan ve Roma'nn
antik heykellerini ona gsterdiini anlatr. R. 1047: Rubens. Vens'n Tuva/eti.
Vaduz atosu (7 615-167 8).
1626'da ilk kars lsabella Brant lr. Tahmin edildiine gre,
onun lmyle Rubens, diplomatik grevle d lkelere gitme-
yi kabul etmi ve Londra ile Madrid'i bartrma olanan ara-
mt. nk bu lkelerin arasndaki sava, Felemenk'i perian
ediyordu. Bu seyahatlarde Rubens, bir ilim adamna yakr ilgi-
leriyle o a dnyasndaki diplomatik evrelerin dikkatini ekti.
Rubens, zellikle Antikile'yi aratranlar ok takdir etti. Hatta bu
alandaki tartmalara, yazd bir yazyla (De imitatione statua-
rum) de girdi. 1630'da 53 yanda iken, gen bir kz olan Helene
Fourment'le evlendi. Rubens'in bu kadna o kl renklerini bor-
lu olduu kabul edilir. Kars ona daima portre konusu olmu ve
mitolojik figrleri iin model durmutur. Bu kadnn vcudun-
dan yararlanan Rubens, ten ifadesinin zivesine varr. Helen'nin
kz kardei Suzanne da, bu olgun yataki sanatnn, geni tr
ayla alabilmesine neden olmutur. Boyann madde olduu R. 1048: Rubens. armihtan lndirme.
Medici Galerisi iin sipari edifen resim-
ve plastik tonlarn en ince deerlerine vard .Suzanne'n port- lerden. Louvre (7 61 0).
resi gibi e deerde olan birok alma yapmtr. Suzanne'n
bu resminde sanat, 1620 yllarnda ilk olarak "pitoresk klasik'1n
belirgin formlarn paralam ve Yksek Baroun ilk eserlerine
nclk etmiti.
1635 ylnda Anvers civarnda "Steen iftlii"ni satn alm ve
orada, akhava resimleri (manzara) yapmaya balamt. Bu eser-
lerinde toprak, bitki, hayvan ve insan hayatn, hareketli bir doa
atmosferi iinde birletirmeyi denemiti. Steen Saray ve civarn
gsteren resminde, diyagonal bir kompozisyon ak olarak gr-
tabi tutulur. Bu kozmik uyum, onun Kyl Danst ya da "Kermess"
adn tayan eserinde de grlr. Btn bir kyn kadn, olu-
u, ocuu, emzikte olan, olmayan, genci, ihtiyar, evlisi, bekrr,
ikili bir kr elencesinde bir araya getirilmitir. Dans, elence,
iki, bolluk, yaama sevinci, zengin verimli bir doa iinde ifade
474/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1049: Van Dyck. Kontes Elena Gri~
maldi. Philadelphia. Widener kofeksiv
yon u.
ketinin plan zerine dzenlenmitir. Bu resmin konusu,
Bruegel'in "Kirmes" adl eserinden esinlenmi olmaldr.
burada, Bruegel'in Diyonizos bayramna karlk bir ky
cesi sz konusudur. Insan enerjisinin btn vcuda va,!lidda
gsteren hareketlerin ifadesi arzusu, nce Bruegel' de ba:ilann,
Rubens'de en yksek, en barok ifadesini bulmutur. Daha
lar rokoko dneminde, ayn bayram elencesi ifadesinin
m, daha sakin, daha sevimli jestler iinde Antcine W<tt<,au
grlecekti.
Rubens, lkesindeki sanat hayatnn odak noktas idi. Halk
onun hayatna ait atmosferi yakalayan ve ontnla uyum
olan ender bir tipti. Rembrandt gibi iine kapanm, yalnz
di. Yazard. Ciltlerle gnlk yazmt. Eseri, an gzel bir
de yanstmtr. Topluma hitap eden resimsel bir atmosferi,
z ve gzlemci kabiliyetiyle yakalamt. Byk shhatli
n madde zerindeki durumlar, rengin mekan iindeki yeri,
hareketli yaantnn ateli ve enerjik ifadesi, daima shhatliliin
vgs, Felemenk'in sanat hayat iin ideal deerler olmutur.
Onun Diyonizosvari Antikitesi, sanki an iinde yaar gibidir.
Onun lsa's bile bir Herkules gibidir. O, Klasik-Antik'i, barok yap-
mt. Doann ac gerekleri, onun eserinde hayal edilen gzel-
likler olmutur. Rubens, resmin btn dallarnda yaratc olmu,
asillerin ihtiamn yanstt gibi, putperest-hmanist deerleri
ele alm, ann Yksek Klasik resmini olgun bir dzeye getir-
mitir.
Rubens'e, rakip olmak isteyen rencisi Antony van
(1599-1641) yl kadar onun ev arkada ve yardmcs idi.
yetimiti. 1621 'de ltalya'ya gitti ve orada kendi kiiliini ou- ci;l
mak iin alt. O da Tiziano'yu kendine rnek ald. Ancak nce,
Tiziano'nun yallk yllarnda yapt rahat, yumuak ve renk-
li anlatm benimsedi. Sonra da Tiziano'nun ilk klasik dnemi-
ni kefetti. Rubens'in kuwetli hareketli mizacna karn o, daha
duygulu ve sinirli bir yapya sahipti. Bu nedenle olsa gerek,
daha ok Madonnalar ve alayan figrleri semiti. Hi kuku-
suz o, Rubens'in bir gibi byyen bulu gcne sahip deil-
di. Ancak yetkin bir portred olarak evresini bylemesini bildi.
Yapt her portre, kiinin arzu ettii, kendinden byk bir ifade-
ye sahipti. Portrelerinde daima, hassas, soluk yzl, yorgun fakat
ekingen bir tavr seyirciye sunuyordu. Bu tavr, kiiyi ve port-
resini biraz esrarengiz yapt gibi, daha byleyici oluyordu.
ekingenlik aslnda bir eit kendine hkmetmedir, dolaysyla
bakasna hkmetme duygusunu da insanda uyandrr. Bylece
Cenova aristokrasisinde terbiyesi ve arballyla aranlan gen
bir portred olmutur. Sonra da Ingiltere saraynda bu meziyet-
lerini gstermekte devam etmitir. Cenova saraylarnn gurur-
lu sakinlerini resimlemiti. Ayn evrelerde, Rubens, Raphael ve
Tiziano da eser vermiti. O, kadnlara erkeklerden fazla nfuz
etmesini bil mitir.
Onun 1632'den itibaren Ingiliz Kral 1. Charles'n saray ressam
BAROK SANAT /475
olduunu, saysz portre siparileri aldn ve birok renciyle
byk bir atlye idare ettiini gryoruz. Eserlerinde Ingiliz aris-
tokrasisinin btn kibirli tutumlar yansmtr. Van Dyck, renk-
i bir portrelist olarak manzarayla figr, bir btn haline getir-
mitir. Onda da Rubens'in ince renklerini daha sakin formlar iin-
de grmek mmkndr. Rubens ve Van Dyck, aristokrat hayatn
zenginliini ve gsterililiini yanstmlardr.
Ancak gene Rubens'in bir rencisi olan jacob jordaens
(1593-1678) Felemenk'in orta snf halkn resmediyordu. Ele
ald konular gibi, tamamen kalender, kendinden emin, hibir
eye aldrmayan, yemeyi, elenmeyi seven, grltc, ama
tac bir tipti. Asillerin taknd sahte tavrlara karlk o, asln
da salam ve enerjik olan gnlk hayatn insanlarn seiyordu.
Yabanclarn anlayna, konularna aldrmyor, kendini tama-
men halkn yansd matiliere veriyordu. jordaens ara sra halk
konularn Grek mitolojisiyle kartryordu. rnein; kyllerin
yannda Satir gibi. Ancak daha ok "Fasulye Bayram" gibi halk-
la ilgili konular ele alyor, onun kabalklarn yanstyor, sradan
R. 1050: Van Dyck. Lord john ve Bern-
insanlarn kiilere zg deiikliklerini btn samimiyetieri iin- hard Stuart. Cobham Hall, Earf of
de ifade ediyordu. Fasulye Bayram, Krallar Gn'nde bakla- Darn/ey (1636).
giller bitkisi eytanlardan kurtanimt ve eskiden Bat Avrupa'da
her yl kutlanyordu. Bu bayramda pasta, iinde bir fasulye
tanesiyle piiriliyor ve fasulye tanesi kimin pastas iinden kar
sa o kral oluyordu. Bu bayram mnasebetiyle de yklncaya
kadar iki iiliyordu. Bu halk bayramlarnn ifadesi, Bruegel ve
Rubens'ten sonra, jordaens'da da grlyor. Ondan'da Adrian
Brouwer (1605/06-1638) alyor ve devam ettiriyordu. Brouwer,
o zamanlarn fakir halkn, sefil kyllerin yaantlarn, onlarn
basit elencelerini, kart oynayanlar, meyhaneleri, ykananla
r, dvlerini, samirniyetle tasvir ediyordu. Hollanda'da Frans
Hals'in yannda yetimi, sonra Kyl Bruegel'in resimleriyle
Elsheimer'in enteriyrlerini benimsemi ve bunlardan, bu sefil
halk ifade edecek bir anlatm tarz karmt. 32 yanda bir
dilenci kadar fakir olarak len sanat, Anvers Kalesi'nde hap-
sedildii zaman, akllara durgunluk verecek bir yiyecek iecek
hesab yapmt. Onun hakkndaki bilgiler, hep dindarlarla yap-
t tartmalarla ilgilidir. Bir vesika, onun amar olarak yalnz
bir yakayla bir ift manete sahip olduunu yazar. Serseri ola-
rak dolaan ve ilk bohem hayat yaayan ressam olarak kabul
edilir. Bylece onun tam bir meyhane hayatyla mrn tket- R. 1051: jordaens. S. Pierre'in Kay1kfa
KalI. Kopenhagen Mzesi (1635-
tii anlalr. Bu hayata karlk, resimleri ziynet eyas gibi prl 1640).
prl, duygulu, ldayan renklere sahiptir. Bu da onun, boyann
yanan deerlerine ulaabilmi ender sanatlarndan biri oldu-
unu gsterir, Rubens bu problemli sanaty yanna almak iin
bouna uramt. Ancak, koleksiyonu iin ondan 17 resim
satn alabilmitir.
Brouwer'in kyl resimlerini Gen David Teniers (161 0-1690)
taklit etmiti. Felemenk'te en sevilen kk resim ustalarndan
biriydi.
476/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1052: jordaens. S. Pierre'in Kaytkla
Kat (ayrmt).
R. 1053: Brouwer. Birahanede Sohbet.
Kopenhagen Mzesi (7 635~ 7640).
Felemenk'in komusu Hollanda da, en byk sanatsn ken-
di topraklarnda yetitirdi. Harmensz van Rijn Rembrandt (1606
-1669) yalnz ann deil, belki btn alarn en stn resim ve onlarn ne ve derine gidilerini, dikkat ekici bir ekilde yaka-
kalitesine ulam bir sanat oldu. ltalya'ya gitmedi. Doum
yeri olan Leyden'de nemsiz bir ressam olan Swanenburgh'un
yannda bir sre alt.
Sonra alt ay kadar Amsterdam'da Pieter
Lastman'n yanna girdi. Lastman, Roma'da Elsheimer'in klasik
kompozisyonlarn grmt. Rembrandt'n, ann sanat bilgi-
lerini ald kesindir. nk o, son derece salam bir gzlemciy-
di ve o sralardaki bl.ltn resim tarzlarn renmiti. lncil tarihi-
ni, antik mitolojiyi, portreyi ve dier resim eitlerini renmiti.
Ak hava resmini (manzara) ise sonralar halletti. Ayrca Gney'in
ideal izgiye dayanan sanatnn, kendi gerei iin yeterli olma-
dn anlam olmal idi. Rembrandt, 1631 'de Leyden'den
Amsterdam'a gitti ve lnceye kadar orada kald. Burada port-
re ressam olarak n yapt. Bir tablo taeirinin kuzini olan Saskia
ile evlendi. Rembrandt'n bu genlik yllarndaki resimleri ve bakr
zerine yapt oyma-basklar, Olgun Barok anlayn tam anla-
myla yanstr. Bu dneminde yapt "Simon'un Kr Edilmesi" adl
eserinde, gze batan, arpc etkileri kullanr. Klasiin duruk l-
lerini bir tarafa atar. Ilgi ekici bir uzak yakn etkisini canlandrr.
Insan artan bir derinlik ve hacim, klasiin plastisitesini yzeyde
brakr. Figrn bir atmosfer tabakasyla evrildii adeta hayret-
le grlr. Ite bu husus, yani Rnesans'n tek cepheliliinden bu
derine gidi, Yksek Baroun nemli zellii olur. Rembrandt'n
Rubens'den farkl olarak tam bir Yksek Barok resmin temsilcisi
olmasnn nedeni budur.
Rembrandt, derinliine kavrad doay, karakter yakalay
c gzlemleriyle zenginletirdi. Kendine zg, madde olmu
bir boya buldu. Bu boya, Rubens'in maddesi gibi zarif, hafif bir
madde deildi. Daha inandrc, gerek, cann, maddenin ta ken-
disi idi. Ite onun zellikle kendi portrelerinde bu inanlmaz boya
durumunu grrz. Bu salam, dndrc, madde olmu
boya, ondan nce ve sonra artk kimsede grlmedi. Yalnz
bazen Goya'da bir iki kez gzlemlendi. Bu boya durumu, basit
bir iilik deildir. Bu, onun gzlemine dayal, inanlmaz bir fr
a ovuturmas, fra dolatrmas, bir by ve boyann kl la, olduu sanlmaktadr. Bu resimde nemli olan, askerlerin aras
maddeye ve plastik deerlendirilmesine ilikin bir boya olay idi.
Bu nedenle Rembrandt, sr gibi, yaratcln kendi i dehasnal
iine kapanklna, aklna borlu idi. Bu i dnyann en yetkin
yansmas, yalnz kendine ait portrelerinde vardr. nl sanat
lar iinde, kendini model olarak ondan ok deerlendiren sanat-
yoktur. Onun kendini yanstan her portresi, olgun bir i dol-
gunluuna ve yetkinliine sahiptir. Ayrca bu portreler, bizi onun
ruhsal durumuna yaknlatrr. Kendine zg yazsyla o, kendi-
ne ait birok hususu samimi bir dille btn ayrntlarna dein
anlatr. Ancak yapt bu anlatma ramen, o bir hikayeci deil
dir. Resminde, kendi bulduu yksek plastik deerlerle konu-
ur. Daha ak dille, resim diliyle anlatr. Ve szle anlatlacak ey:
BAROI< SANAT 1477
ere nem vermez. Renkleri yakar, klandrr ve en nemlisi,
Rembrandt'n boyas, yzeyleri resmin belli derinliklerinde tutar
lar ve devam ettirir.
Hollanda'da portre siparileri, !talya, Fransa ve Ispanya' dakinden
baka trl kurulularca verilirdi. rnein, Latin lkelerinde mer-
keziyeti idarelerin sorumlulan, sanatlar sarayiarna alyorlard.
Halbuki Hollanda'da durum deiikti. Sipariler esnaf loncalar ve
zengin burjuvalar tarafndan sanatlara veriliyordu. Bu bakm
dan Hollanda'da bu ada burjuva ve daha aa tabakann ger-
ek durumlar, resimlerde yansmtr. rnein Rembrandt, yap-
t burjuva portrelerinde olsun, Janealar tarafndan verilen grup
resimlerinde olsun, bu dnemin insanlarn bize tantmakta
dr. "Dr. Tulp'un Anatomi Dersi" buna bir rnektir. Birok port-
R. 1054: Rembrandt. Sanat ei Saskia
reyi resimde bir araya getirmek iin yaplan bu kompozisyonda ile. Dresden, Gemiildegalerie (1636).
profesrn eli, tablonun merkezini tekil eder. Ortada, l renk-
li bir ceset ve evresinde renciler yer almtr. Resimde pirarni-
dal figr yn, diyagonal bir yerletirme iindedir: Btn figrle-
rin dikkatleri bir noktada toplanmtr. Bu titiz ve ll kompo-
zisyonla Rembrandt, kendinden ncekileri amtr ve ayrca bura-
da siyah-beyaz kentrast o zamana dein hibir ressamn varama-
d bir akla kavumutur.
1642'de bir byk portre kompozisyonu daha yapar. Bu eser,
o zamana dein yaplm olanlar iinde gene tek kalan nl
"Gece Beki/eri"dir. Yzba Cocq'un kumandasndaki bir muha-
fz ktas, yapay bir k iinde, yer yer lo karanln iinden beli-
rir. XVIII. yzyldan beri yanl olarak resme Gece Bekileri den-
mitir. Figrlerin lo bir karanlk iinde kl olarak gsterilmesi,
bu adn ona yaktrlmasna sebep olmutur. 1947 ylnda yap
lan restorasyon sonunda, resmin arka plannda grlen bulu
R. 1055: Rembrandt. Dr. Tulp'un Ana-
ma yerinin ortaya kmas salanmt. Bylece muhafziarn bay- tomi Dersi. Museum des Haag (1632).
raklar altnda, silah akrtlar ve davul sesleriyle yaplan top-
lanma sahnesinin resim konusu olarak ele alnd anlalmt.
Portresi yaplan bekilerden 16 ya da 17'sinin cretini dedii
bu resimdeki kiileri, sonra 29'a kard. Ancak bu resmin kenar-
lar kesilmeden nce, muhtemel olarak kompozisyonda 32 kii
R. 1056: Rembrandt. Gece Beki/eri.
na k saan beyaz elbiseli bir kzn sokulmasdr. Bunun nede- 1947'de restore edilmitir. Amsterdam,
ni, o zamandan kalan bir bilgiye istinat etmemekle birlikte, C. Rijks-Museum (1642).
Neumann n akladna gre, k dalmnn gerei olmas
1
dr. Bu, esasen Rembrandtvari ifadeye de uygundur. Bu eserde
sanat, boyay, kaln fralar kullanarak srmtr. Karalar, yar
deerler ve klarn kompozisyonu, derinliklerin dzenlenmesin-
de nemli olmutur ve bu biimlendirme tam bir Kuzey lkesi
anlatmdr. nk Gney'in belirgin formlu kiileri burada yok-
tur. Her ey, henz Ortaa taassubunun yer yer devam ettii
bu lkede, adeta resmin zerindeki klarla kendini zar zor belli
eder durumda gsterilmitir.
Bugnk deerlendirmeye gre, an resim anlayn en iyi
478/ DNYA SANAT TARiHi
yanstan bu eser, o zamanlar anlalamamtr. Kendilerinden
sonrakilere, bir hatra olarak braklmak istenen bu portreler
pozisyonunun, baz resim deerleriyle kompoze edilmek isten~
mesi, sipari sahiplerini ~zdrm ve Rembrandt'n durumunu
da sarsmt. Gece Beki/eri, onun adalarnca deerlendirile
memiti. Portre ressam olarak n sarslmt. Sipari verenlerin
bazlar, kompozisyonda geride kaldklarndan tannacak durum-
da deildiler. Sipari verenlerin arzularna tamamen zt durum-
lar ortaya kmt. Bu kader, Amsterdam belediyesinin yapt
sipariin de bana geldi. Ve bu resim yznden, byk sanat
nn belediye meclisiyle aras ald, evresiyle ilgisi koptu ve yal-
nz kald.
Siparilerin azald 1642 ylnda bir felaket daha sanaty peri-
an etti. ok sevdii kars Saskia lmt. Rembrandt'n koleksi-
yon merak ve paraya kar ilgisizlii, servetinin ksa zamanda eri-
mesine neden oldu. 1656'dan sonraki yl, stadn koleksiyo-
R. 1057: Rembrandt. Ikinci Kars1 nu da ak artrmaya karld. Bu sralarda yanna ald iyi kalpli
Hendrickje Stoffefs. Hendrickje Stoffels, evin masraflarn tablo ticareti yaparak ayakta
tutmaya alyor ve Saskia'dan olan olu Titus de ona yardmc
oluyordu. Bu srada, Rembrandt'n Hendrickje'den bir kz ocuu
oldu. Ancak Rembrandt, hayatn ayakta tutan bu kadnla eviilii
ni meru bir hale sokmaya gerek duymad. O artk burjuva haya-
tnn dnda kalmt.
Hayatnn maddi yn kmt; ancak sanat, bu dnemden
sonra ald. Deiiklik resimlerinde de oldu. Teatral hareketler,
heyecanl, etkili detaylar ve kimi romantik ilaveler, eserlerinden
tamamen kalkt. Artk gereksiz addettii eyleri resminden atyor
du. Boya, daha geni fralarla srlmeye balanm, renkler altn
gibi adeta ldam ve resmine daha scak bir atmosfer girmiti.
Diyagonal olarak derine doru giden paralar ortadan kalkm,
bir sadelik ve basitlik, sanatnn olgunluk dnemini biimlendir-
meye balamt. Tablo ekseni salam bir yap gstermi, dikey,
yatay ya da ember biimi bir kurulula kapal bir kompozisyon
olarak biimlendirilmiti. Sanatnn bu salam la, bu oturakll
a gitmesi, gereksizden arnmas nedendi? Bu herhalde dnyevi
R. 1058: Rembrandt. Hendrickje
gsterilere sanatnn itibar etmemesi, gerek inancn olgun bir
Stoffels Bethsabee Pozunda. Louvre
(1654). sanat olarak deerlendirmesi idi. Onda artk, en ufak bir gsteri
heyecan kalmad, resmin gerek deerleriyle almak istedii
anlalyor ve tam kiisel bir ifadeye ulayordu. Rembrandt'n artk
an at, 1650 yllarndan itibaren yapt gravr ve boyala- nur. Resim, scak renkler iinde, bir i dnyann portresi gibidir.
rnda da grlr. rnein "/sa, Hastafon fyiletirirken" adl kazma
gravr (bu resim, 100 gulden olan fiyatmo gre, "Yz Cu/den/ik
Bask" odm tayordu), piramidal salam bir kurulu gstermekte-
dir. lsa, ortada nemli bir yerde, hastalarn arasnda ayakta dim~
dik durmakta. Bir kadn kollarn aarak lsa'ya: Yavrucuumu yeni-
den bono getir" diye yalvaryor. lsa'nn sol eli, hastaya deiyor.
Herkes lsa'nn ne yapacan merak etmektedir. Bu merak, grav-
r (bask resim) piramidal olarak bir dnce evresinde de top-
luyor. Kompozisyon byle olumu. Rembrandt'n birok desen
BAROK SANAT /479
ve kazma bask resimleri, hep sefil halkla perian Yahudilere aittir.
kom~ Bu bask resmiyle sanat, hayatn perian ettii ehreleri, merha-
meti, hemcins sevgisini, her eyi seven gcn hayat verici kuvveti-
ni anlatr. Hibir gzelletirici, idealize edici niyet sanatda grl-
myor. Esasen bu zellik, Katelik kilisesinin Antikite'den benim-
sedii ve dini deeri halk gznde kuwetlendirmek iin kulland
elerdi. O, reform yapm olan kilise tarafndand. Bu neden-
le bu bask resim, Protestan kilisesinin gsteriten uzak anlay
nn tam bir ifadesi oluyordu. Resim gerek, dramatik bir durumu R. 1059: Rembrandt. Yz Cu/den/ik
yanstyordu. Baski. Oyma-bask! (7 640-1 650).
Bu dram, onun ak hava resimlerinde de vardr. Bundan
nceki dnemlerinde, daha ok frtnal bir atmosferi olan man-
zaralar ele almt. Hareketli barak doa esprisi, olgunluk dne-
minde bir skOna kavumutu. Yatay ve dikey hatlar olan ide-
al Gney manzarasyla, kendi vatannn az kontrastil atmosfe-
rini sevmeye balamt. Artk olgun yanda olan sanat, dra-
matik etkilerden holanmyordu. Dneeli bir sadelik, bir
eit heyecansz ve hareketsiz anlatm eserlerinde yansyordu.
1662'de, Amsterdam Dokuma Loncas'nn verdii grup res-
mi siparii iin, son derece sakin bir biimlendirme ekli kul-
land. Bu sralardaki eserlerinde, genellikle bir eit klasik ar
ball grmek mmkndr. Ancak Rembrandt, hayatnn bu
son yllarnn eserlerini, yetkin bir rnek olarak grm olmal
dr. Dokuma Loncas'nn sipari ettii "Staalmeesters" adl kom~
pozisyonun, Leonarda'nun Son Akam Yemei'le kimi ilikiler
iinde olmas yznden, sanatnn bir eit klasisizmaya gitti-
ini iddia eden sanat tarihileri varsa da, onun hacimli figr-
leri, duruk bir pozda da olsa, derinlik iinde hareketlidirler. Bu
bakmdan Rembrandt, barak slubun zelliklerini gene tar. Ve
ondaki klasik yn, ancak arbal, dengeli dzeniyle lmsz
anlatmdr. Yzlerdeki kiiye zg karakteri yakalamas, zaten
onun klasikten ayrldn gsterir.
1658 ylnda yapt Hendrickje'nin resminde sanat, karsna
olan derin sevgisini de portreledi. Bu iyi kalpli kadnn tek dn R. 1060: Rembrandt. Ev/iya Mattheus'a
cesi, Rembrandt'a bakmak, ona sevgiyle yardmc almakt. Ite bu Melek Esin Verirken. Louvre (7 661 ).
kadnca efkat, Hendrickje'nin her portresinde yansr. Kulanda
kpeler, srtnda parlak krmz renkte bir elbise grlr. Portre
sakin bir insan ifadesine sahip olup, kadnn durgun, efkatli ve
merhametli hali gzlerinden, yznn genel durumundan oku-
Rembrandt, Saskia'dan olan olu Titus'u da resmetti. In eit~
li yzeylerde yansmasnn, kark etkilerini boya hamurunun
olanaklaryla ifade ederek buna kompleks bir renk kompozisyo-
nunu katmt. Bu arada Rembrandt'n gzlemi ve anlatnda~
ki sanatsal bulular, o aa kadar grlmemi ekilde younla
m ve ifade ekli, basit olduu oranda anlalmas g bir hal
almtr. Kaln bir boya hamuru tabakas haline gelen resim yze-
yi, elde edilmesi ok g biimleri saptamaktadr. Bu nedenle tr
ayla st ste boyayarak, anlatm iin bir nceki boya yzeyle-
4801 DNYA SANATTARiHi
BAROK SANAT 1481
rinden yararlanmas, onun alma tekniini biraz olsun anla ya kyordu. Hollandal, hayatnn devamnn, gereki olmasna
lr hale getirmektedir. Bu, kurumas kolay reineli boyalar neden bal old_uunu anlamt. O, bu gerekilii yznden, Okyanus
setiini aklar. denzclgn baarm, Avrupa'nn en tccar lkesine sahip olmu
1664'te Hendrickje, 166.8'de Titus lyor. Sanat artk tama- tu. Yoksa Hollandal, gereki resim grn baka bir hayat
men yalnzdr. Son resimlerinden biri, "Kaybolan Olun Eve anlayndan edinemezdi.
Dn" adn tayor. Sefil duruma den bir olan, yere diz k- Hollanda'nn XVII. yzyl iinde Rembrandt'n ada olan
m, babasnn gsne deta ban gmm. Baba da ellerini bir dier ressam, Frans Ha/s (1580 [1584]-1666)'dir. Bu sanat-
ocuun omuzlarna koymu. Bu gz yaartc mutluluk ve atiedi , genellikle portre resimleri yapt. Maniyerist bir anlayta olan
sahnesi, Rembrandt'n dilinde anlatlm. Sessiz, szsz bir sahne, ustas Mander'e karn o, kiisel ve karakteristik olan bir defa-
boyasal bir dram, bir kompozisyon, bir aniat olay. Ayn kesit da yakalamak istiyordu. Portrelerini, ince, geni fra darbele-
boya anlatm kendi portrelerinde de var. 1068 ylnda yapt riyle, izlenimi yanstacak ekilde alyordu. Izlenimini srat-
kendi portresi, natralist bir heykel gibi. Acayip, ocuk olmu bir le saptamas yznden Empresyonistler onu 1890'da ncle-
ihtiyarn gl var bu resminde. Sefil ama, zgn deil. Hayatn ri arasnda ilan ettiler. Ancak Hals, Empresyonistler gibi, rast-
btn ilesini ekmi, ama yklmam. lantsal olan deil, gzlemlenen izienimler arasndan nem-
Resminde kontur yok. Rnesans' n, Maniyerist dnemin ya da R. 1063: Vermeer van Delft. Gitar
li, karakteristik olanlarn, geometrik ve dzenli bir kompozisyo- alan Kadm.
R. 1061: Rembrandt. Kaybolan Olun Rubens'in portrelerindeki belirgin izgi kaybolmu. Tiziano'nun nunu aryordu. Bu nitelikler, onun, omzunda bir bayku duran
Eve Dn.
yallk resmindeki boya olay var onda. Rembrandt, aslnda bir- "Fa/o Kadm"nda (Har/em/i Falc) vardr. Hals, eserlerinde glme
ka yldr byle alyor. Bu, her eyi yaam, sanatnn incelik- olayn, kahkahalara kadar gtrm ve bu hali baaryla boya-
lerini tatm, dnyevi hayatn gzleminden, sanat deerlerinin mtr. Hals'de bu ifadenin, sembolik olmayp optik bir gzle-
gzlemine gemi bir insann eseri. Onun bu eserleri, madde ve me dayatld dnlrse, onun gzlemini kesinlikle, izlenim-
ruhun birlikte biimleniidir. Kendinin ve evresinin hayatn tan ci bir yakalamayla saptad anlalr. Bu anlatm dikkate aln
yan ve anlatan bu insan, resimsel deerlerin muhasebesini yapa- dnda, Rnesans'n ideal gzellie ihtiya duyan ortamndan
rak, lmsz deerlere ulam ve dolaysyla Hollanda'nn dn ne denli uzaklald da anlalr. Bylece barokun, idealden
da, insanln mal olmutu. Rembrandt'n arkasndan, resmin bu uzaklap, hayata ynelmi, onun gerek durum ve hareketler
deerlerine kimse varamad. Hollanda' da onun dzeyinde ba ne olursa olsun sevilecek ynleri olduunu kabul eden bir dn-
ka ressam kmad. Hi kukusuz baz kiisel yakalamalaryla, dahi ya grne sahip toplumun sanat slubu olduunu anlarz.
birka byk ressam vardr bu lkenin. Ama o, yalnz bana Hals de, Rembrandt gibi baz kurumlarn resimlerini yapt. Fakat
Hollanda'y byk yapmaya yetmiti. onun resimleri Rembrandt'nki gibi deildir. rnein, "Ihtiyarlar
Rembrandt'n desen kavram, Rnesans'tan bu yana devam Evinin Idareci Kadmlar" adl eseri klasik bir biimlerneye sahip- R. 1064:. Frans Ha/s. Ihtiyarlar Evinin
eden desen anlayn da ortadan kaldrd. Rembrandt, inai, tir. Ancak bu ihtiyar kadnlarn, yzlerinden ellerine kadar btn Idareci Kadmlan.
optik ideal bir biimle ilgilenmedi. Onun deseni, doa izienimi- zellikleri saptanmtr fakat idealize etmek gibi bir gzelletir
nin izilmesi deil karalanmasyla ilgilidir. Bu bakmdan am me abas yoktur. Tek tek durular, bamsz hareketler halinde-
R. 1062: Rembrandt. Kendi Portres(. zn sanatlar, onun bykln ve devrimciliini daha iyi anla- dir. Hepsinin ellerinin zellikle belirtildii ve belirgin bir biim-
Kln, Wa/fraf*Richartz-Museum
(1668).
mlardr. de ele alnd grlmektedir. Klasik bir durgunlua ramen,
Rembrandt XVII. yzyln ikinci yarsnda, selalet iinde lmesi- heps est yaparak poz vermektedirler. Yzlerde disiplinli idare-
ne ramen onun okulu Hollanda'da hzla yayld. Ancak ou res- ci kadnlarn soukluu vardr. Kadnlarn oturularndaki kom- R. 1065: Pieter de Hooch. Beii Salla-
sam, ince bir fra ve son derece titiz bir teknikle, duygulu ve renk- pozisyon dzeni, iyi bir perspektif iinde deildir, daha doru yan Anne. Berlln, Kaiser-Friedrich-
i bir kaliteye ulatlar. Bu ressamlar, mimarili resim, deniz resmi, s~, Rembrandt'n bu tarz resimlerindeki korrlpozisyon salam Museum.
kyl hayat, hayvan resimleri, natrmort ve portreler yaptlar. lgna ve ritmine sahip deildir. Frans Hals de, Rembrandt gibi
Natrmort resimleri yapan ressamlardan bazlar yalnz iek, pek bor altnda kalp selalet iine dm ve yalnz olarak 1666'da
az da yalnz balk resimleri boyadlar. Bunlarda grlmeyen ey, lmtr.
ideale rnek olana ilgi idi. Gerek st olan eyi, Hollandallar bil- Hals, kac anlk hareketleri ve anlk yz mimiklerini srat-
miyorlard. rnein Belika'da Katalik kilisesi, bu idealizmi uyan- li birka fra darbesiyle saptayabilen ender bir ressamd~ Onun
drmak iin byk aba sarfediyordu. Dini kurumlara uzun zaman "ingene Kz" adl eseri gibi dierleri de, daima hayat dolu ifa-
hizmet eden gereki anlay, Hollanda'da imdi bizzat resmin iindedir.
amac olmutu. Hollanda'nn nc byk sanats jan Vermeer van De/tt
Ancak bu Hollanda gerekilii, \talya' da grlen resim nesne- 632-1675)'tir. Rembrandt'n son zamanlarnda olsun, Hals' de
sini inceleme arac deildi. Hallandal sanatnn gerekilii, bur- anti-barak bir eilimin iinde olunduu grlr. Ancak bu
juvann hayatn, evresini gereki bir gzle grmesinden orta- pitoresk bir klasik biimlemesindedir. Yani Rnesans'n,
4821 DNYA SANAT TARiHi
R. 1066: Gerard Terborch. Babaca /h-
tar.
R. 1067: jan Steen. ocuk Kemanct.
Floransa, Utfizi (1660).
izgiye dayanan desen resmine karn, Vermeer'de bir eit
klasisizmas dikkati eker. ldayan renklerle yumuak bir
iinde rlm bir dokudur onun resmi. Hallandal larn, ""'"""''
n natrmort olarak grmek istemeleri, Vermeer tarafndan
fedilmitir. Figrleri, sakin v durumlarn da yanstr. rnein
kadn bir avluda sessiz sedasz megul olurken, bir kz para
ken, bir baka kadn mektup okurken gibi konular, genellikle
iieriyle birlikte canlandrlmtr. Ayrca bir kzn st gugumun dirmektedir.
doldurmas, bir ifti n masada oturup gevezelik etmeleri, bir
nn ayna karsnda sslenii gibi konular, daima bir ev scakl
insana huzur ve skOn veren havasyla anlatlmtr. Geni
lar zerinde bazen bir ayna ya da resim, bazen bir kuma
resmin can ald renklere olanak vermitir. Vermeer bir Venecitk.
ressam gibi renkidir. Ancak o, tipik bir Kuzeyli olarak, gee:
i, ili ve duygulu bir renk uyumunu bu gerekiliine kalmtr.
Figrleri hep sakindir. Onda ltalyan Baroku'nun hareketli figrle'
ri yoktur. Bu ressam hep ll figrlerin, zellikle ev kadnlar
nn ressam olarak kalmtr. Ayrca Delil ehrinin kanallar kena'
rnda yer alm eski ev dizileri ni, onlarn eski, hznl, fakat bir
ihtiyar gibi sevimli hallerini canlandrrmtr. Resimlerinde inciler,
ipekliler, kadifeler, krkler, camdan ev eyalar, zellikle aynalar,
mzik aletleri, onun, renklerini stc olanaklar olarak kullanmas
na neden olmutur.
Konular genellikle ev ilerine ve bir de birka peyzajna daya-
nan hepsi hepsi 39 eserinde, tekrar edilmi bir tek adi anlatm
grlmez. 0 1 ev hayatnn daima zengin, iir dolu bir tarafn bul~
mutur. Daima bir kk burjuva hayat yaam, ekingen ve d
dnyaya kar olduka ilgisiz kalmtr. Hatta eserlerinin ticaretin-
de de fazla bir olanak bulamamtr. Daha ok XVII. yzyldan
sonra, eserlerine gittike fazlalaan bir ilgi gsterilmitir. Vermeer
XVII. yzyl Hollanda'snn lokal renklerini en iyi yanstan bir res-
samdr. Hayat kavrayan ve ona anlam veren ince bir teknik bu res-
me uygun olarak bulunmutur.
Vermeer'in konularnayakn birhayat benimseyen ressamlardan
biri de Pieter de Hooch (1626-1684)'dur. Bu ressam, Vermeer'in
yannda Delil'te yllarca alt. Vermeer gibi o da sakin ev ileri-
ni, evin kadnn ve sevimli ocuunu konu edindi. Klasik bir yap,
heyecansz huzur verici, mzik gibi tatl bir atmosfer, onun eserle-
rine hiikim olmutur. Bu sanat larda, Rembrandt'n ya da Hals'in
o sratli, geni srlm fra darbeleri yoktur. Bunlar, galeri ton-
lar iinde scak krmzlar, kahverengileri, altn sarlarn, ncelikle'
bir iilik gstererek deerlendirmilerdir. Ev iierinin perspektifle-
rini, aydnlk kelerini, pencerelerini ele almlar, ancak k kay-
nan gstermemilerdir.
Hollanda'nn bir dier ad geen sanats Gerard Terborch
(161 7-1681 ), ok seyahat eden bir vergi tahsildarnn oludur.
Birok Avrupa lkesini ziyaret etmi ve zellikle Ingiltere'de Van
Dyck'n kibar hareketli figrlerine hayran olmutur. Mrster'de
kongre ziyaretilerinin portrelerini yapm, ancak Hollanda bur-
BAROK SANAT 1483
juvazisinin bir ressam olarak kalmtr. Genellikle subay kadn
arn, onlarn akalamalarn ve apknlklarn ifade etmitir.
lpeklerin, atlas kumalarn, kadifelerin scak prltlarn, virt-
z bir trayla yanstmtr. Pieter de Hooch ve Vermeer gibi, o
da Hollanda burjuva evlerinin scak atmosferi iinde, gzel kzla
r mzik yaparlarkert ele almakta, mzik aletlerini, kzlarn gzel
taranm salarn, plak sevimli enselerini, ksacas genlii sev-
Dikkat edilirse, Rembrandt, Hals, Vermeer, Hooch ve Terborch
gibi ressamlarn hepsi, daha ok ev hayat iinde alan kadn
larn gnlk, anlk hareketlerini yanstmlardr. Bunlardan son
, zellikle bu anlk hayatn belli, tipik zelliklerini ifade etme-
ye nem vermilerdir. Ite bu gnlk ve belli bir dnemin tipik
hayatna ait resimlere, janr (genre) resmi denilmektedir. Hollanda,
bu resim trnn en gzel rneklerini vermitir. Bu gruba baka R. 1068: Terborch. Konser. Berlin Koiser
ustalar da katlr. Bunlardan biri de jan Steen (1626-1679)'dir. Esas Friedrich Museum (1655).
meslei biraclk ve harclk idi. Bu ii yannda, yapt 500 kadar
eserinde kk burjuvann, zellikle kyllerin hayatn yanst
mt. Onun neeli ve hikaye edici anlatm zellikle dikkati eker.
Hollanda hayatnn hemen her trl sahnesi eserlerinde yer alm
tr. Han hayat, aile t<;>plantlar, ky bayrami ar, doktor ziyaretleri
gibi konularn insan gldren, neeli esprisi, eserlerinde yanstl
m, adeta canl bir tablo haline getirilmitir. air bir ressam zel-
lii, onun btn eserlerinde grlr. Ona "Hollanda Maliere'i/
bu nedenle denmitir. "Gen KemanCI" adl eserinde onun btn
mizac yansr.
Adrian ve /saak van Ostade(161 0-1685 ve 1621-1649) kardeler
de gene Hollanda janr ressamlar arasnda yer alrlar. Haarlem'de
kaldklar bir srada, Brouwe'in resimlerinden heyecanlanm
lar ve bu tarzda ky hayatnn eitli sahnelerini yanstan kk
boyutlu eserler yapmlardr.
Hollanda resim sanat, Avrupa kltrnn en zengin blm-
lerinden birini oluturur. Bu ressam bol lke, zellikle akhava
resmine birok yenilikler getirmi ve talya'nn itibari manzara
sanatna karlk, doann gereki-optik bir anlatmn bulmu
tur. 1609'da lspanyollarla bir anlamayla egemenliini kurtaran
bu lke, yalnz burjuva ve ky hayatnn eitli sahnelerini deil,
ayn zamanda dz ovalarnn daima sisli ve bulutlarla kapl nemli
havasn, btn iiri ve sevimliliiyle gzlerimizin nne sermitir.
Denizi, mee ormanlarn, yol kenarlarna sralanan aalar, yel- R. 1069: Brouwer. Oyunda Hile.
deirmenlerini ve balk kayklarn da ilk kez bu lkenin sanat
lar kefetmilerdir. Hibir lke, kendi sanatlarnca btn deer
leriyle bu denli anlatlmam ve deerlendirilmemitir. Kendine
zg konularyla bir jacop van Ruysdael ortaya km, elalele
ri, destani yabanc dalar, zerlerindeki atolar ifade etmitir.
Ressam, Hollanda'da bir doa sevgisi iindedir. Kendini konusu-
na verir, onu objektif bir gzle inceler, ona kendi sevgisini katar,
bylece manzara resmi, ayn zamanda ressamnn ruhsal durumu-
nu yanstan bir ayna olur.
4841 DNYA SANAT TARiHi
R. 1070: jan van Goyen. Breifter Fluss.
Frankfurt A. M., Stadelsehes /nstitut
(1640).
R. 1071: Ruysdae/. Deirmenfi Manza-
ra. Gaferie de Dulwich.
Hollanda, ilk byk manzara resmini, Hereules Seghers (1
-1645) ile kazanr. Sanatn yalnz doadan edinilecek izlenimler,
doa etd ve sanat katksyla elde edildiini sananlar,
yanlmlardr. Sanatn gelenekten gelen temeller "zeriir de' g<litit
ve daima geleneklerdeki unsurlarn ilenmesi ve zamanla vere
meleri suretiyle yaratc olunabildii, yaplan akl.amalar ve veri-
len rneklerin geliim sras iinde gsterilmesinden anlalabilir,
Ite Hollanda sanat, bu gelenei kurmutur. rnein Orta Rhein
kasabalarndan Frankenthal'de, Elsheimer'in hacas olan Cil/is
Coninxloo(1544-1607)'dan manzara geleneini Hereules Seghers
getirmiti. Bu gelenek, anlaldna gre Fetemenk'te daha eski
idi. Coninxloo, sonradan Amsterdam' da yerlemi ve Seghers
onun yannda yetimiti. Seghers, Alpler'e yapt bir seyahatte
da ve orman resimleri yapmt. Onun esas kefi, kendi lkesi-
nin dz ovalar olmutur. "Rhenen Kentine Bak1" adl eserinde,'
onun bu ova sevgisini grrz. Kvrlarak giden ve n plan kap~
layar yolun ucunda kilise ve kulesi, yeldeirmeni, ovann yatay
hatlarna bir kontras oluturur. Sonsuza doru giden paraleller,
Hollanda ovasnn ufka ynelen kayboluunu anlatr. Rembrandt'n
da Seghers tarafndan peyzaj resmine tevik edildii ve sonra da
bunu Ruysdael'in benimsedii saptanmtr. Seghers'in almalar
genellikle inko zerine kazma-bask resimlerdir. Bu bask resim-
lerinde, ak ve koyuluklar eitli plaklarla temin eden tek ressam
olarak kald. ilk kez gene onda, melankolik mizacnn bir ruh hali
olarak plak biimlerinde yarsd grld.
Hakkndaki belgeler, onun hep bor iinde yaadn gsterir.
Bu sanat, sonralar tamamen unutulmu ve eserleri Rijksmuseum'a
ok sonra kefedilip sokulmutur.
Seghers'den sonra gelen Hollanda'nn nemli manzara ressa-
m jan van Goyen (1596-1656)'dir. Bu sanat daha ok yalbo
yayla alm ve ton resmini benimsemitir. Eserinde gri bir top'
rak sars iinde btn lokal renkler, kaybolmu gibidir. Bu gri okr
sarsyla, Hollanda gklerini de boyamtr. Goyen, Haag kentin'
de yerlemi ve orada denizi, yelkenli gemileri ve onlarn ber-.
rak liman sularndaki yansmalarn anfatmtr. Ya da btn lke-
yi dolanan kanallar resmetmitir. Hollandallarn daha o yllarda
kendi lke topraklarn denizden nasl kazandklarn bu resimler-
de gryoruz. Tablonun alt kenarna yakn alnan yatay ufuk iz-
gisinin stnde, grkemli bir atmosfer, ikin bulutlaryla ova
rine btn arlyla km gibidir. Sonra bu ar gk altnda, duktan sonra grlen bu gelime ve yaratcln k nedenini
yaylp ufukta kaybolan ovalar, yeldeirmenleriyle, dikey-yatay
kompozisyon dengesiyle anlatlmtr. Dier Hollanda sanatla
rnda grdmz gibi, diyagonal kompozisyonu, deirmenie
rin kanatlarnda ve yelkenlilerde barak bir anlay iin
tr. Bylece, Hollanda akhavasndan alnan izienimler barokun
diyagonal kompozisyon prensibine balanmtr. jan van
yumuak renk tonlaryla, Salomon van Ruysdae/ (1600-1
etkilemitir. Bu ressamn yeeni olan jacop van Ruysdae/ (1
-1682)'de Hollanda peyzajn gelitirmi sanatlardandr. Bu
BAROK SANAT 1 485
sonuncu, Rembrandt'a yakn bir olgunlua ulam ve Hollanda
avalarn, grkemli aalar altnda gevi getiren bykba hay-
vanlar konu edin mitir. Motif ve kontrast bakmndan zengin bir
renki, duygulu bir ressamdr. nceleri ovalar, sahilleri, dalgal
denizi; yallk dneminde de muazzam mee ormanlarn, byk
saraylar, alayanlar resmetmitir.
Ruysdael'in "Yahudi Mezarlir" (1680) adl son eserlerinden
birinde, eski harabelerin ve aalarn fon olduu zemin zerinde
yer alan kuru bir aala mezar talar, frtnal bir gece atmosfe- R. 1072: Hereules Seghers. Rhenen
ri iinde gsterilmitir. Bir dere alayan, mezar talarn ykaya Kentine Bak. Berlin, Kalser Friedrich
rak akmaktadr. Goethe, bu nedenle ressam iin "air Ruysdae/" Museum (1630-1635).
demektedir. Bu gerek doa ressam, eseriyle hayat sembolize
etmektedir.
Bu dnemin btn sanatlar, ayn zamanda gk ressamdr
lar. Greco'nun "Toledo Manzaras1"ndaki gk, dramatik, dinsel bir
atmasiere sahipti. Hollandallarda ise bu dinsel atmosfer grn-
mez. Ancak onlar hayatn anlamn ve lkenin btnnde bu
havann da pay olduunu anlamlardr.
Ruysdael'in hem hocas, hem dostu olan Meindert Hobbema
(1638-1709)'da Hollanda manzaraclar arasnda yer alr. Ancak
ok ynl bir sanat olan Aelbert Cuyp (1620-1691) bir portre
ressamnn olu idi ve janr resmi, kilise ileri, hayvanlar ve deniz
resimleri yapmtr. Gn fazla yer kaplad eserlerinde, sessiz
bir atmosfer iinde tembel tembel dolaan bykba hayvanlar
resmetmitir. Onun yetkin bir hayvan portrecisi olduu sylene-
bilir. "Nehirde lnek/er" adl eserinde, onun yatay hatlarla huzur-
lu bir doa resmini boyad grlr. Atmosferin k oyunlary
la da Claude Lorrain'i hatrlatt olur. Fakat Lorrain'deki itiba-
ri doa resmi onda yoktur. Ancak, Cuyp'daki nesnel gerekilik,
onun sevimliliine hibir zarar getirmemitir.
Hayvan ressam olan ve gen yanda len Paulus Potter (1625
1653) olgun bir desinatrd. Bykba hayvanlar bir portre-
ci gibi kesinlikle resmetmitir. Gene hayvanlar resmeden Adrian
von de Ve/de (1636-1672) ailesindeki alt ressam arasnda en se-
kinidir. Avc atllar, ky hayat, sahil resimleri ve hayvanlar, onun
nemli bulduu konulardr.
Hollanda resim sanat, zellikle XVII. yzylda sratle geli R. 1073: Ruysdaef. Yahudi Mezarl.
Dresden, Gemiildegalerie.
mi, byk sanatlar yetitirmitir. Ancak bu sratli gelime gibi
k de abuk olmutur. lspanyol boyunduruundan kurtul-
bilmek zordur. Ancak, kurtulutan sonra, kolaniler kuran bu lke-
nin mteebbisleri, biriktirdikleriyle faizci olmulard. Bylece,
ekonomik hareket ve g Ingiltere'ye gemiti. Kltr ve poli-
tikada, Fransa eleba olmu ve bu yeni durum Rokoko sanat
n talep etmiti. Ite bu yeni saray rokoko kltr yznden ss-
l, sahte, sert bir anlatm Avrupa'y sarmt. Hollanda'da da bu
etki altnda gereki resim unutuldu gitti. Ite Hollanda, ekildi-
i bu sanat sahnesinde, ancak XIX. yzyln ikinci yarsnda yeni-
den grnecektir.
486/ DNYA SANATTARiHi
R. 1074: Bemini. Dr. Fonseca. Roma
(1663).
R. 1075: jacques Blonchard {1600-
1638). Cimon ve Ephigene. Louvre.
BAROK HEYKEL SANATI
Barak sanat, gerekle hayalin birletii bir sentezdir. Bu
dan, ressamlar gibi heykelciler de doay rendiler; ancak
hayalierindeki anlam verdiler. Bu gerek ve hayal, barak
lu heykeli de belirler.
Barok heykelin !talya' daki en nemli heykelcisi Lorenzo
(1598-1680)'dir. talyan Barak mimarisinde tandmz
sanat, "Apolion ve Daphne" (1616-1625) adl eserinde,
me dayanan vcutlarn hayali hareketlerini kompoze etmitir.
heykele yabanc konu, barak hayale dayanarak, ta delik
etmi Ve heykelin devamllk istemesine adeta bir ztlk UILJ<IJH
mutur. Hareketin uuculuu, mermere ar karakterini vitirtrris
tir. Yapraklar, Daphne'nin salar haline gelen tatlan
raklar, hareketin ritmi ne uyarak yukar savrulmaktadr. vucu.arn
birbirlerine uyarak uar gibi kompoze edilii, kol ve ba,ca;:arn)
hareketi devam ettiren biimlenii ve kompozisyonu, Rnesans'ta
grlmemiti. Vcutlar tekil eden mermerin parlatlmas, Larr "'"'
fakat manasz hareketler, dzenleyici diyagonal kompozisyonu
olutururlar. Kumalar ve anatemi ilk defa ok parallk gsterir.
Michelangelo'nun fikrine gre heykel, dadan aa yuvatlanan
bir tersoda n kalan eydir. Ve byle bir yuvarlanmada heykel bt-
nne zarar gelmemelidir. Dikkat edilirse, bu barok heykelde by~
te bir ey sylemek zordur; ve Bemini'nin anlay, Rnesans'tan
ne denli uzaklaldn gsterir.
Bemini eserini Kilisenin emrine verdi. Ancak o da ta maddele
tirdi. "Evliya Theresa'nm Vecd Iinde Ka/11" (1644-47) adl eserinde,
kadn, bulutlardan bir yer zerine oturtulmu ve dalgalanar el bi-.
se yn iinden yalnz rtl ba km gibidir. Bir ocuk melek, lolar iin rnek oldu. Bunlara his/i barok (pathetique barock) da
elinde altndan bir okla diz ker gibi ayakta durmutur. Bu ese-
rin konusu, 1515-1581 yllarnda yaam Theresa adl bir ispanyol
dindar kadnd ve gene evliya addedilmi olan lgnatius'un dos-
tu idi. Theresa, ryasnda, elinde altndan bir ok olan gzel bir
melek grdn ve melein, oku kalbine sokup burduunu ve
sonra barsaklar na kadar soktuunu, sonra oku tekrar kard akademizm de baroku bir sre devam ettirmitir. Bu eilim, gene
n ve kendini Tanr ateiyle sanki yaktn yazyor. Konu bu dini
hikayeden kmt. Bemini konuyu ilemi, grlebilir hale getir- Romanum" ortaya karlmaya balanm ve eserler Bat dnyasn
miti. Bu hikaye, bu dnya ile br dnya arasnda efsanevi bir
kpr gibi kabul edilmiti. Bemini'nin yonttuu papalk doktoru
Fonseca heykelinde dnyevi bir gzlemle, br dnyaya kendini
adam bir insan olarak gsterilmitir. XIV. Louis'nin heykeli de,
gereki, fakat idealize edilmi bir yz bize verir.
Yksek !talyan Baroku'nda, Bemini dnda nemli bir sanat-
grlmez. Felemenk'te Franois Duquesnoy (i 594-1643),
Ispanya'da Alonso Cano (1601-1667), Almanya'da Andreas
Schlter heykelci olarak tamamen kilise emrinde eserler verdiler.
Aa Bavyera'da da insan anatomisini, kuma kvrmlarn ren~ ve Grek sanatnn nemli bir kifi oldu ve Bat sanatnn kla-
mi birok vasat heykelci, kilise ve saraylar iin bir yn heykel
imal ettiler. Ancak bunlar yaratc olmadlar ve yeni bir ey getir-
mediler.
BAROK SANAT i 487
Fransa'da XIV. ve XV. Louis'lerin barak dneminde, klasisist
bir sanat anlaynn olduu grlmt. XVIII. yzyln sonuna
doru bu eilim zayflar. Fransz heykelcisi Marsilyal Pierre Puget
(1622 -1694) Bemini'nin hareketli barok sanatn izler. Krcton'lu
bir atlet olan Milon'a saldran arslan konusu, onu cezbeder. nl
Fransz idarecisi Colbert, onun sanatn kabul etmekle birlikte,
Le Brun tarafndan idare edilen saray sanatnda yer verdirmez.
Fransa'daki resmi sanatn katln, biraz yumuatan heykelci-
ler arasnda Franois Girardan (1628-1 715) ile Antoine Coysevox
(1640-1720) yer alr. Bu iki sanat, Versailles Saray'nn parkn
da keskin gzlemli bir natralizmaya sahip barok hareketli hey-
keller yonttular. Puget'nin barok anlaynda olan kimi heykelle-
ri de Guillaum Coustou (1677-1748) yapt. aha kalkm bir at
zapt etmeye alan svariyi gsteren heykeli, bugn Champs
Elyses'nin banda durmaktadr. Bu tip bir kompozisyon Phidias R. 1076: Coustou. At Ehlifetiridsi.
dnemine kadar uzanr, ve rlyefler halinde Parthenon'da yer Paris (1140-1145).
alr. Byle bir hareket motifi, Fransz mizacna uygun bir motif-
tir. Esasen ll hareket, Fransz Baroku iin en nemli zellik-
tir. Bylece belirgin hareket, belirgin formlara dntrlr ve
gene idealize edilir.
Bu idealize edilmi formlara dn, ince figrlerin zarif pazlar
n arama, Fransz Rokokosu'nun heykel motiflerini saptar. Etienne-
Maurice Fa/conet (1716-1791) "Banyo Yapan Kadm" adl eserinde,
suya admn atmay deneyen bir gen kzn hafif ne eilmi p
lak vcudunu gsterir. Bu zarafet, bu yapay incelik, rokokonun
balca zelliidir. Falconet'nin bu heykeli, Sevres'deki porselen R.. 1077: Fafconet. Banyo Yapan Kadm.
fabrikalarnn tatl, kk, minyon tipli, zarif, zppe hareketli bib- Louvre (7 757).
denir. Falconet, Petersburg'da Katerina'nn ll. Petro iin diktirdi-
i atl heykeli de yapt. Falconet'den sonra Fransz Rokoko eser-
leri ortaya kar.
slupsal geliimde, Greklerde izieniler Arkaik-Kiasik-Barok yol,
Avrupa'da eitli atmalara ramen aynen olumutur. Bir eit
tarihe dnk bir akademizm idi. nk Roma civarnda "Forum
da hayranlk uyandrmt. Bu akademik anlay, temsilcisini Fransz
jean-Antoine Houdon (1741-1828)'da bulmutur. Houdon, aka-
demik portre-bstler yapm ve bu heykellerde, barokun aristok-
rat dnyasna karlk, yeni bireyci insan tipini, yani burjuvazinin
bireysel zelliklerini hedef almt. Bu hareket, burjuva ihtilaliyle
ilikiliydi ve yeni bir dnyann, parlamenter, teknolojik ve bilimsel
bir an geleceini hissettiriyordu.
Almanya'da rokoko: johann joachim Wincke/mann (1717-
1768), bir sanat tarihisi ve ilim adam olarak, Avrupa'da Roma
sisizmaya dnnde nemli bir yer edindi. 1755'te zellik-
le Dresden'de, resim ve heykel alannda Grek eserlerinin kop-
ya edilmesini nermi ve Almanya'da klasisist bir hareketin ba-
4881 DNYA SANAT TARiHi BAROK SANAT 1489

lamasn salamt. Aslnda bu hareket, daha Geethe zamann XIV. Louis zamanndaki sslemede, zellikle tavan dekoras-
da nem kazanmt. yonunda bir akantus yapra kompozisyonu hkm srer. Bu,
Ite XVIII. yzyln zellikle ilk yarsnda balayan bu Antikile Yksek Barok'a paralel dalgal bir hareketin heyecann yanstr.
hayranl yannda, bir de in'den gelen porselenler ilgi uyan- Regence dneminde kalabalk, dalgal ssleme zayflar ve soyut
drmt. Hogr ve felsefe lkesi olarak kefedilen bu eski dn- eritler bunlarn yerlerini alrlar. XV. Louis dneminde ise, btn
yann eserleri, yksek bir uygarlk olarak Avrupa'da geni yanklar bu unsurlar yerine Rocail/e denilen yeni bir e ortaya kar. Bu
uyandrd. ok pahal olan in porselenlerinin etkisi, Almanya' da e, palmiye'den km ve sonra boyutlu biimde midye
porselenden imal edilen bir biblo sanayiinin gelimesini salad. kabuuna dnmtr. Rocai//e szcnn (Franszca roc-kaya) R. 1O79: Rokoko dneminde mimari de-
Oysa XVII. yzylda Hollandallar in ticaretini ellerinde tutuyor- bahelerde yaplan yapay maaralara atfen tretilmi olduu korasyon iin juste-Aure/e Meissonnier
lard. Saksonya'da ilk porselen imal edilmeye balaynca (1709)
taratmdan yap1lm1 bir taslak.
sanlmaktadr. Bu anlamda XVI. Louis slubunda kullanlmtr.
btn Bat dnyas bu porselenleri almaya balad. 1718'de Alman Rokokosu da, bu recaille motifini benimsemitir. Ancak
Viyana, 1750'de Berlin, 1753'te Baden ve Frankenthal, 1758'de buna iekler, hayvanlar, invari unsurlar katarak, btn duvar-
de Mnih'te Nymphenburg'da porselen fabrikalar kuruldu. Daha lar kaplamlardr. Bylece btn dzenler, sistemler dalm
sonra da Kopenhagen, Petersburg ve Fransa'da sevres fabrikalar ve mantksz bir ss ihtiras, btn akli lleri ve mimari espri-
porselen imal etmeye balad. Ancak Almanya'da Meissen imala- yi ykmtr.
t nder oldu ve burada ressam Gregor Haro/d(1696-1775) tarafn Rokoko'nun resimle ilgili olan zellikleri ise, barokun ar, kitleM
dan parlak porselenler zerine, rakokan un duygulu ligrl kr sah- li, dev resimlerine karlk, zarif, dalgal, neeli ve kk figrlerle
neleri resmedilmeye baland. 1730 ylnda da porselen heykeller ilgilidir. Zarif hareketli dansiara uygun menuett ve gawotte'lara
(biblolar), johann joachim Kaendler (1706-1775) tarafndan yapl katlan iftler, akane kadnca bir havay yaratyorlard. Artk baro-
maya balanmt. Ayn sanat, porselenden, tam byklkte hay- kun muhteem salonlarndaki byk balolar deil, zel hayatn,
vanheykelleride biimlendirmiti. Ancak bu byk almalaryayl krlardaki babaa, akla ilgili anlar tercih ediliyordu. Krlarn yal-
mam, aristokrat rejimin zarif, maniyerist-klasik ifadeli ve teatral nzl seviliyordu.
hareketli figrlerine, biblolarn ssl, cici li bicili havas uymutu. Barokun saray ihtiamndan, krn yalnzlna dn
te, XIV. Louis'nin lmyle devleti idare eden Regent Philipp
ROKOKO d'Orleans'n saraya ak hayatn sokmasnn byk rol var-
Rokoko bir slup deildir. nk mimarl kapsamaz. Yalnz bir d. Rokoko dneminde, sosyete hayatnda kimi ilgin deiiklik
dekorasyon anlay olarak kalmtr. 1720-1760 yllarnda yaygn ler de grlr. Buna, sanat tarihisi Hildebrandt da deiniyor.
la-m olan bu ss anlay, Avrupa'nn merkezi idare olarak en yle ki, XIV. Louis dneminde a, erkeke ve kahramanca idi.
zengin ve msrif olduu bir dnemi kapsar. Bu ada Avrupa'da Rokoko'da ise kadnca bir ifade dikkati ekiyor. Fransz ihtilalin-
birok kart grler arpyordu. Rokoko sanatn tutan merke- den sonra Napolyon dneminde ise, gene erkeke ve kahra-
zi ynetimin asilleri, neeli bir zarafeti, ak hayatnn heyecann manca bir ifade nem kazanyor. 1720-1750 yllar aras kadn
konu edinen biimlendirmeyi seviyorlard. Asiller yannda gittike lar her eye hiikimdirler. XV. Louis'nin saraynda, asiller arasn R. 1080: Watteau. Delikanli.
gelimeye balayan ve alma iradesini her eyden stn tutan bir da metres tutmak moda halindeydi ve bu metresler her eye
burjuva vard. Burjuva titiz bir disipline, akla ve kefe nem veri- hiikim durumdaydlar. XV. Louis'nin metresi de nl Marquise
yordu. Bunlarla birlikte akla nem veren Deistler (Deisme; yara- de Pompadour idi. Zarafet, bayramlar ve serven, resim sana-
tanclfk) ve ateistler de vard. Ayrca mistik bir dindarlk da gittike tnn balca konulardr. Watteau, Boucher ve Fragonard, rako-

R. 1078: johann Tobias V. Sergef. Ve

yaylyordu. a, bu fikirlere paralel olarak, Voltaire'in h r dn
ns. Stockholm. Nationalmuseum cesini, Bach'n dini mziini, Watteau'nun ak bayramlaryla ilgiM
(7 716). li resimlerini, Magnascos'un insana korku veren kei resimleriM
ni, porselenden plak kadn heykellerini, Gainsborough'un tab-
lolarndaki Ingiliz leydilerinin kibar ve zarif hareketlerini benimsi-
yor, paylayordu.
Her le kadar rokoko, bir ssleme anlayn anlatyorsa da, zel M
likle Fransa'da baka adlar altnda tannmakta ve Louis slupla-
n olarak gsterilmektedir. Hatta Fransa'nn bundan nceki sanat
da, XIV. Louis slubu ad altnda sanat tarihine gemitir. Bunun
gibi rejans "Regenceu dnemi denilen dneme, XV. Louis slu-
bu (1 723-1 77 4) denir. Sonra XVI. Louis slubu (1 77 4-1792) ve
Napolyon dneminin "Empire" sanat gelir.
ko dnemi ressam lardr. Btn bu sanatlar ak iftierin krlar
da, ku sesleri arasnda, gizli kelerdeki aklarn resimlemiler
dir. Bu an ahlaklar ahlaki knty, apknlklar iddetle
yermilerdir. Herhalde her ada insanlar birbirlerini sevmiler,
ak olmulardr. Ancak bu dnemde ak, ilk kez sanatn konu-
su olmutur. nl Fransz politikacs ve din adam Talleyrand:
Yalmz 1789'dan nce yaayan insan hayatm ne olduunu biliru
diyordu. Bu hayatn bir dier anlam, "Apres nous le deluge" yani
"bizden sonra tufan" idi. Zevk ve hayatn tadn karma esast
ve hibir dnemde byle bir ey grlmemiti. Ite bu hayatn
gerekli ssn rokoko sanatlar yapyordu. Duvarlar, tavanlar,
baheler, elenceyi, sevimeyi, zevki kkrtan bir renklilie br-
nyordu.
490 1DNYA SANAT TARiHi
R. 1081: Watteau. Krda Mzik.
R. 1082: Watteau. Kbns'a Gitmek Iin
Gemiye Bini. Paris, Louvre (7 77 7).
Rokoko resim sanat
Fransa' da rokoko dneminden nce, Poussin taraftarlaryla,
Luxembourg Saray'na byk boyutlarda tablolar yapm olan
Rubens taraftarlar arasnda, byk bir atma vard. Rubens'i
tutanlar, Regence dneminde verdikleri eserlerle Watteau'nun
aaca yola, hazr.l temin etmilerdi.
Antoine Watteau ( 684- n), Claude Cillot ve dekorasyon res-
sam Claude Audran'n yanlarnda yetimi, Flaman Okulu'nun
etkisinde kalmt. Hollanda'nn gereki anlatmna yaklamt. Baptiste Pater ( 696- 736), Watteau'nun o uucu bir atmosfer
"Kbns'aGitmek Iin Gemiye Bini" ( 7 7) adl eseriyle Fransz aka-
demisine ye olmutu. Bu eseri e "apkm/if bayramlanmn sta-
d" unvann da kazanmt. Tabloda flrt eden iftler bir aa bir kald. Bu son iki sanatnn eserlerini, Prusya Kral Byk Friedrich
yukar geziniyorlar. Manzara iindeki aalar, deniz ve dalar bir-
birlerine kaynatrlm ve dalar, scak bir yaz gnnn atmos- dzenlemiti.
feri iinde kaybolmu. Bir ak tanras heykeli de, aalarn yeil
lii iinde yer alm. Bu ak manzaras iindeki insanlar, cennet-
te yaar gibidirler. Kompozisyonun diyagonal balantlar zeri-
ne figrler ve dier doa eleri dizilm itir. Rubens'in manzara-
larndan nce liziana'nun Bacchanal'lerinde, bu diyagonal kuru-
lu uygulanmt.
Biz Rubens'in Kermess1nde bu figrl akhava resmini gr-
mtk. Ancak Rubens'in insanlar btn kabalklar iinde, hay-
vani bir itahla birbirlerine sarlmaktadrlar. Oysa Watteau'da, bir
Fransz incelii, figrleri yannda doay da bir zarafete brm
tr. Bylece Diyonizosvari ak, sosyetik bir oyun haline geliyordu.
Bu doa ve sosyeteyi birletiren ve bunlardan bir ak cenneti yara-
tan Wattea u, aslnda bir veremli, kendi iine gmlm mnzevi
bir kii idi. Hibir olana olmayan, perian genlik yllarndan son-
ra, bazen Paris'te, bazen kylerde dolaan bu duygu lu insan, ken-
dini ister istemez okumaya ve resme veriyordu. Uzun sre Croat
adl bir antikacnn evinde kalmt. Bu tccarn evinde, en ok sev-
dii Rubens ve Veronese'in eserlerini grmek ve incelemek ola-
nan bulmutu. Antikacnn saraynda muhteem balolar, elen
celer grr1 ve bunlar resimlerine konu edinmiti. Ve grdk-
lerine k, tatllk ve zarafet katarak, hi bilmedii ve grmedi-
i XIV. Louis'nin byk zevkini hayal etmiti. Bylece Franszlarn
"Grand si&/e" dedikleri Gne Kral XIV. Louis'nin dnemini, ilk
kez Watteau ifade edebiliyordu. Ancak grerek deil, hayal kura-
rak.
Watteau'nun dier bir esin kayna, bu dnemde ok geli
mi olan Com:die Franaise'nin temsilleri idi. Klasik repertuarh
bu tiyatro, !talyan tiyatrolaryla yarma halinde idi. Watteau, bir
reklam resmi olarak, ltalyanlarn nl komedyeni Pierro iin, tam
boyda "Gil/es" adl soytan resmini yapt. Bu eser, tipik bir sahne
havasndadr.
Watteau'nun doa paralar itibaridir ve dolaysyla hayalidir.
Ancak portre olarak ilenmi kiiler, dikkatli bir gzleme daya-
nr. izgileri ayn sevimlilie, izginin ili bir ifadesine sahiptir ve
sluplatrlmtr. Sanguin (bir eit krmz/kahverengi kalem) mt. Troubadour'larn memleketindeki bir kasabada domu
BAROK SANAT 1491
ile yaplm desenleri, bizzat bir eser kiiliine sahiptir. Yalboya
resimleri ince bir boya tabakasna sahiptirler. Eserlerinde glge
hemen hemen yok gibidir. Barokun ar ve sert k-glge kont-
rastiar bu bakmdan hi grnmezler. Ancak, rk, eserlerin genel
karakterini ve havasn oluturur.
Watteau, Raphael gibi gen yata lmesine ramen, arkasn
da geni bir hayranlar grubu brakt. Sanatnn ak bayramla-
rn benimseyen Nico/as Lancret ( 690- 743) ile rencisi ]ean-
haline gelen, ipek gibi kl peyzajlarna ulaamadlar. Onun effaf
ve zarif renkleri, kendi mizacnn bir aynasr olarak eserlerinde sa kir
toplam ve Rheinsberg'deki saraynda "Watteau Bayram/an"
Rokoko'nun nemli sanatlarndan hir dieri, Franois R. 1083: Watteau. Cil/es. Paris, Louvre
Boucher ( 703- 770) idi. Paris'te doup gene orada len res- (1717-1720).
sam, bu kenti ancak !talya seyahati yznden terk etmi ve
orada Tiepolo'yu sevmiti. Boucher'nin ayrca hal eskizi yap-
mak iin Beauvais'de altn ve in zevkinde (Dans le guut
de Chinoiserie) baz taslaklar yaptn gryoruz. 755 yln
dan sonra da Paris'teki Goblen fabrikalar iin eskizler yapm
t. Onun konular, tanra ve tanrlarn aklar idi. Bu konularla,
arzu ve zevki~i dnen aristokrat sosyeteye, kendi gl-gllstan
hayatn yanstarak veriyordu. Marquise de Pompadour'un sev-
gisini de kazanan Boucher'yi ahlak Diderot knamt. Ancak
hayatn yazan gen biyograflar tarafndan Fransa'nn stad ola-
rak gsterilmiti. O, sosyeteyi Watteau gibi, rya gibi bir bahe
iinde gstermiyor, ona itibari bir dnyada yaayan gzel Grek
tanralarn sunuyordu. Olgun kadn vcutlarna ocuksu eh-
releri yaktryordu. "Diana'nn Banyosu" ( 742) adl eserinde
bu vcut kompozisyonunu gryoruz. Onun tuvaletli vcutlarr,
zarif bol kumalarn evreledii, alayanlarn akt itibari, zen-
gin bir doa iinde gsterilmitir. Doann en gzel gizli kele
ridir, onun figrlerini yakalad yerler. Bu hayali pitoresk atmos-
fer iin, sanatlar atlyeden karlar. Ancak Barok resimde yal-
nz Hollanda'da grdmz gereki peyzajn, Fransa'da itiba-
ri bir dekor olarak yerletii grlr. Boucher'nin hayali, pitoresk
peyzaj iinde gsterdii hafif figrlerini, Tiepolo'nun slubun-
dan ald dnlr. "Vensn Douu" ( 740) adl eserinde, R. 1084: Franois Boucher. Diana'nm
Banyosu. Paris, Louvre (7 742).
biz ayn tipleri, ayn itibari manzaralar deerlendirdiini gr-
rz. Bu itibariliin rokoko resminde neden benimsendii biline-
mez. Ancak Fransa'nrn, klasisist dneminde de ideal bir itibarilik
iinde kald grlmt. Boucher, rnek ald yapay bir dn-
yay ince bir teknikle Tiepolo hafifliinde, ancak kendine zg
bir slupla boyamt. Bu dekoratif, hafif, zarif etkili resim anla-
yna oranla daha az itibari bir gzleme sahip olan jean-Hanare
Fragonard ( 732- 806), zevki olan, rahat, taze bir boya kullanan,
zamannn nl bir ressam idi ve XVI. Louis dneminde yaa
4921 DNYA SANAT TARiHi
R. 1085: }ean~Baptiste Simtion Chardin.
Pancar Sayan Kadn.
R. 1086: Maurice Quentin de la Tour.
Ressam Dupeuch. Musee St. Quentin
(1739).
olan bu sanat, neeli bir mizaca sahipti. Boucher, Fragonard'
kefetmi ve onun be yl iin akademinin pansiyoneri olarak
ltalya'da kalmasn temin etmiti. Tivoli'deki Villa d'Este'de kla-
sik manzarann byk et~isini bizzat yaad ve zerinde alt.
Ancak Fragonard, bu yaps salam manzara esprisinde, kendi~
ni mutlu hissetmedi ve Barocci ile Tiepolo'nun barak hareketlili.
i ve formla rengin zlyle ilgilendi. Fransa'ya dnnce giz-
li ak anlarn bir taslak etkisindeki eserinde yorumlayan sanat-
, Boucher'in akademik pazlarnn dna kt ve Paris'te srat-
le n salad. Ebeveynlerinin gevezelikleri srasnda gizlice sevgi-
lisini pen delikanl; allarn arkasndan, saliicakta sallanan sev-
gilisine gizlice iaret veren ak gen; mutaassp ve sert ailesinin
tutumundan ekinen ve bu yzden dostunu dolaba sokan ak
kz gibi konular resmeden Fragonard, aslnda namuslu bir ailesi
reisi olarak bu konular tamamen kendi yaratc dimanda bul-
mu ve iirletirmiti.
Fragonard olgun kadn vcutlarna, Watteau gibi ocuk-kz
yzlerini yaktrm ve olgun, shhatli kadn vcutlarn daha
ehvani bir biime sokmutu. "Zorla Alman rt" adl resim~
de, kanatl bir ocuk melek tarafndan, yataa uzanm dolgun
vcutlu, plak bir kzn zerinden alnan rt sahnesi canlandr~ ni alacakt. XVII. yzyl, XIV. Louis dnemindeki gibi ideal ortak
lyor. Bu resim, Giorgione'den sonra, Vens serisinden bir konu~
nun, rokokoda, sakin bir pazdan anlk bir poza, tesadfi bir izle~
nime nasl gtrldn ve bunun nasl bir serbest boya sr~ Rokoko devri, fizyonomiyle ilgili olarak pastel boya tekniini
yle biimlendiriliverdiini ak olarak gsterir. Bu sanatnn
bir taslak esprisindeki boya sr, resim sanatnn yeni bir aa~
masn gstermekte ve artk uzun zaman alan resimlerden ne
denli uzaklaldn gstermektedir. Fragonard'n tatl, sevimli,
ehvani vcut biimlendirmelerini daha sonralar empresyonist
Fransz ressamlarndan Renoir miras olarak alacaktr. Bu ekici,
tatl konular, renkli gravr ve kitap resimleriyle daha da yaygn
lk kazanacaktr.
Fransz Rokoko resminde, aristokrasinin ihtiya duyduu bu
duygusal, sevimli ve mahrem hayatn gizli anlarn tatl sahneler
halinde canlandrn yerini burjuva hayatyla ilgili sahnelerin res-
mine terk etmeye balamas, Fransz ihtilalinden ok nce rnek~
lerini vermeye balar. Fragonard'dan bir nesil daha yal olan res-
samlardan jean-Baptiste Chardin (1699-1779), burjuvayla ilgili
konularla eserlerini biimlendirmitir. Konu olarak samimi natr~
mortlar, insan yceitmeyen ve olduu gibi gsteren portreler
yapyordu. Chardin, namuslu, dzenli ev kadnlar n, son derece
titiz bir burjuva hayatnn yansdn gsteren sahneleri, yemek-
ten nce Tanrya kreden ocuklar ele alyordu. Chardin'in
rnek ald Hollanda resimleri de, burjuva hayatyla ilgili idi.
Onun kadnlar Pieter de Hooch ve bilhassa Vermeer van Delft'i
anmsatr. Ayrca Hollanda resminden, ev eyalaryla ilgili gz-
lemleri de benimsemiti. Bir cam bardak yannda soan, basit
bir bakr kap ya da elma ve bir de srahi, aynen bir portre gibi
uzun yllarn izlerini tayacak biimde, natralist bir gerekilik-
BAROI< SANAT 1 493
le ifade ediliyordu. Chardin, gerekten ilk bakta, Hallandal bir
burjuva sanats gibi grnr. Ancak o, Hallandal meslektala
rndan daha airdir. Ve eserlerinde bu basit ev eyalar, olgun bir
renk uyumuna sahiptir. Boya srl de bir hamur etkisi iinde-
dir. Diderot, Chardin iin: "Un des premiers coloriste de la pein-
ture" (Boya resim sanatnn ilk renkilerinden biri) demektedir.
o, konular iddiasz olduu halde, Akademi'ye ye yaplmtr.
Manet'nin natrmortlar, leylaklar ve kukonmazlar, Chardin'in
at Fransz natrmortlar yolunda yaplabilmi almalardr.
Chardin, Fransz Barak resminin renk kltrn oluturan nem-
li sanatlardan biri olmutur. Resimde, rengin plastik deerleri~
nin nem kazanmasn, sert konturlu izginin nemini kaybet~
mesini salamtr.
Fransa' da Le Brun zamannda zellikle tarihi resimler nem-
li addediliyordu. Bu nedenle Chardin'in natrmortlarnn birden R. 1087: Carriera. Dansz Barherina
Campan Dresden, Gemldesammlung
deerlenmesi dikkati ekmiti. Bu dnemde portre ve manza- (1740).
ra resmi ilgi grmyordu. jacques-Louis David bile o sralarda
tarihi resimlerini portrelerinden daha deerli add~tmekte idi~
Oysa biz bugnk yarglarmza gre, onun portrelerini nem-
li grmekteyiz. Ancak bu resim tr de deerlenecek ve yeri-
gzele deil, gzleme dayanan kii zelliklerine nem verme-
ye balaynca, kiiyle ilgili portre resmi de nem kazanyordu.
kefetmiti. Pastel'in pudra gibi uucu hafif etkisi, zarif, okay
c kadn ifadeleri iin ok uygun dmt. Venedikli kadn res-
sam Rosa/ba Carriera (1675-1757) ilk kez pastel boyayla port-
reler yapm ve ilgi toplamt. ltalyan saraylaryla Viyana ve
Dresden'de galerilere eserleri konulmu olan Carriera, Paris'te
Fransa kralnn pastel bir portresini yapmt. Bu kentte, sesye-
te tarafndan da ilgi grmt. Ite bu yeni teknik, byk port-
re sanats addedilen Maurice Quentin de la Tour (1704-1788)
tarafndan benimsenmiti. De la Tour, paselle yapt portre-
lerinde bu teknii baaryla kullanm ve zarif kadnlarn btn
ekiciliklerini, kadnca hareketleri iinde, yz karakterlerini de
tatllatrarak biimlendirmitir. Dikkat edilirse, rokoko dnemi,
kendi yapay zarafet ihtiyacna gerekli bulduu teknii de ke
fetmi ve kullanmtr.
XVII. yzylda manzara, Watteau ve Fragonard'yla rokoko anla-
ynda bir cennet havasna brnerek devam etmi, ancak buna R. 1088: Guardi. Venedik'ten Bir G-
rn. Berlin, Koiser Friedrich Museum
ek olarak bir de, mimari resim ortaya kmt. Bu mimari res- (7 770).
mi, aslnda Giotto'dan bu yana devam etmektedir. Masaccio,
Venedikli Carpaccio ve Gentile Beliini de, geree uygun bir
gztemle mimari resimler yapmlard. Gereki manzara res-
mi ise, esas olarak Kuzey'de grlmt. Manzara resmi gney-
~e ltalya'da, eski alarn ryas iinde, harabe Romantizmi'yle
lgili bir peyzaj sanat dourmutu. Aslnda Fransz olup ltalya'da
yaayan Hubert Robert (1733-1808), bu yeni eilimin ressam
d. Bunun yannda Giovanni Battista Piranesi (1 720-1778), sah-
4941 DNYA SANAT TARiHi
R. 1089: Antonio Canale (Cana/etto).
Vendik. Ktphane ve Doge'/ar Sarayi
grlmektedir.
R. 1090: Francesco Guardi. Venedik.
R. 1091: Tiepo/o. Wrzburg Rezidan-
sJ'nm freskferinden bir para.
BAROK SAN..iT 1495
ne resminden kazanlan bir mimari resmini Roma'da gsteriyor- ve mavi gibi birok renkler saf olarak eserlerinde yer alr. Tiepolo
du. XVIII. yzyln Venedikli ressamlar mimari resmi renklendir- Rokoko ;,a iinde kolay yaplm ak ve parlak renklerin deer:
miler ve btn Avrupa'ya yaymlard. Luca Carlevaris (1663- endrldg aydnlk br resim tarz ortaya karmtr.
1731) bu mimari resmi, Roma'dan Venedik'e getirmi, burada Bu yeni anlatmlar, Rnesans'tan bu yana resim sanatnda
Canaletto adyla tannan Antonio Canale (1697-1798)'de sahne olan deiikli~leri, Bat resim sanatndaki izgiden renge gidii,
resminin kl espris.ini ve pitoresk ifadesini, mimari resme sakma- ak olarak gostermektedir. Ayrca bu oynar gibi resim yapma-
sn bilmiti. Binalar, derin perspektifleri iinde kefeden bu sanat- nn salad ekicilik de birok sanat tarafndan benimsene-
, Venedik'in kanal ve sahilleri ni, kayklarn ve insanlarn, gnlk cektir. Tiepolo, daha Madrid' de iken hreti yava yava Anton
gnelik bir atmosfer iinde boyamt. 1746'da Ingiltere'ye git- Raphael Mengs (1728-1779) tarafndan glgelenmeye balam
mi ve orada saraylarn resimlerini ayn espride canlandrmtr. t. Bu sanat, Raphael'e hayrand ve Winckelmann'n da dostuy- R. 709 2.: jean-Honore Fragonard. Zorla
ehir mimarilerini canlandran bir dier~ sanat Francesco du. Roma'da yapt Villa Albani'deki tavan resminde, tuva! kul- Alman Ort. Paris, Louvre (7 760-10).
Guardi (1712-1793) resmini bir el yazs rahatl iinde dzenle- lanarak .~esmi svadan uzaklatrm ve tablo resmi olarak boya-
di. Ve bu gzellik anlayyla mimari resme pitoresk bir ifade ver- mt. Boylece barokta, resim zemini olan byk duvarlara veda
di. nce figrl resimle ie balam, sonra kentlerin resimlerini edilmeye balanmt. Madrid Saray, Tiepolo'nun resimlerini kal-
kendi air mizacna daha uygun bulmutur. Onun pitoresk boya drp, ~engs'in .resimleriyle ssleme karar almt. Grlyor ki
anlatm, Venedik'i bir efsane kenti halinde gsterdiinden, byk Venedk; daha Tepolo zamannda itibarn kaybetmeye balam,
Akdenz dek ekonomk ve politik yerini baka lkelere devretmi
ilgi uyandrmtr.
O, Venedik'in Marcus ve Piezetta meydanlarnn sevimli taraf- t .. Gderek, Fransayanmda ltalya'da da, k, renk ve gsteriyle
larn bulmu, sularn berrak, ayna gibi yzlerini kefetmi lgl arstokrat kultur ekmeye ve yerine burjuvazinin yeni deer
ti. Bylece Watteau'nun kr resmi yannda mimarinin kat hali- leri yaylmaya balamt.
ni, rengin boya olanaklaryla krm ve yeni bir resim konusunu Rokoko sanatlar Gney Almanya'da da eser vermilerdi.
Avrupa Barou na kazandrm; evre izgilerinin katln kaldra Saray ve kiliselerde, ltalyanlar yannda baz Bavyera sanatlar
rak, Empresyonistlerin o titreyen sisli atmosferini, mimari gibi kat da yer almlard. Fakat bunlarn sanat tarihinde nirengi noktas
olablecek durumlar yoktu. Ancak Ingiltere'de durum bakadr.
unsurlarn yorumunda kullanmt.
i talya'da barak resmin yeni bir anlatmn bulup Avrupa'ya yayan lnglz s~raylarnda bu dneme dein yabanc uyruklu sanatlar
Giovanni Battista Tiepolo'dur(1696-1770). zellikle Veronese'den yer aldg halde, artk kaliteli yerli ressamlarn yetitii grlr.
etkilermi olan bu sanat, rahat, akc, nerdeyse suluboya hafifli- Duzenl ve aklc Pritenlerin Ingiltere'de sanat dman olduk-
i iinde bir anlatm kendine mal etmi ve yalnz Kuzey ltalya'da larna deinilmiti. Buna ramen Ingiltere'de ilk byk Ingiliz
deil, btn Orta ve Bat Avrupa saraylarnn tavan ve duvarla- sanats olan William Hogarth (1697-1764) yetiti. Bu sanat,
rna, barak resmin o sralarda en ilgi gren fresk ve dier tek- br ahlak gb, toplumsal baz deerleri kendine konu edin-
nikteki resimlerini yapmtr. 1750-1753 arasnda Wrzburg'da, miti. Iki alkanl, ehvet dknl, tamahkarlk, dolan- R. 1093: Thomas Gainsborough. Mavi
1762'den itibaren de Madrid'de almtr. Bir bayram atmosfe- drclk gibi kt hareketleri konu alm bask resimleri btn Elbisefi ocuk. San Marina. California
Avrupa'ya yaylmt. O bu fikirleriyle esasen tipik bir priten- (7 710).
rinde olan saray ve kiliselerdeki resimleri yer yer gereki bir gz-
leme dayanarak hayal ettii hareketlerle kompoze etmitir. Bir dr. O, bu gb hareketlerin br dnyada deil, bizzat bu dn-
mavi atmosfer iinde yzdrd figrleri, rahat izilmi hare- yada cezalandrlmasn istiyordu. nl resimleri arasnda "Bir
ketler gsterirler. Renk ve ktan oluan fresklerinde, Hristiyan F~hienin. ~ayat1~', "Modaya Gre Evlenme" gibi resimleriyle,
evliyalarn, Virgil ve Homer gibi antik mitolojinin konularn, arstokrasnn rezl hayatn gzler nne seriyordu. Hi kuku
Floransa'nn muzaffer kumandanlann, kahramanlk efsanelerini, suz, o bu resimleriyle halk nezdinde aristokrat byklk ve asa-
ak sahnelerini resimiemi ve yer yer karmakark olarak bu konu- let ykyordu. Yapt resimlerin bir tiyatro sahnesi gibi olma-
lar birletirmitir. Tiepolo Yksek Barak'un koyu kahverengi fon s~ arzuladn belirten Hogarth'n, bylece Ingiliz janr resmi-
rengini ak bir arka plan haline getirmitir. 1696'da Venedik'te nn temsilcisi olduu anlalr. Hallandal Frans Hals'in teknii
doan Tiepolo, son ltalyan resim hareketinin balamasn sala ~ benzer bir fra kullan ve bol boya hamurunun younlat
yan Giovanni Battista Piazzetta (1683-1754)'dan hareket etmi g br resm anlay vard. Boya etkisi, biimleri daha da kuvvet-
tir. Tiepolo'nun resimlerinde kulland k, XIX. yzylda gr- lendiriyordu. Sanat bir okul kurarak yeni bir gzel sanat re
len doa iinde gzlemlermi bir k deildir. Rengi de, zen- timini de ele almt.
gin yaratc gcnn sanki gzleme dayanyormu gibi gsterdi- Hogarth'n rakibi, 1768'de kurulan Royal Academy of Arts'n
i hayalleri idi. Renkleri kartrlmamtr. Doada da, byle l bakan olan Sir joshua Reynolds (1723-1792) idi. ltalya'da reni
dayan renkler grlmez. Kobalt mavileriyle n etti yeilini (Emaraud mn_ yapmt. janr resimleri, mitoloji ve dinsel resim, onun konu-
yeili) aldatc bir gle kullanmtr. Krmz, sar, turuncu, yeil lar di. Iki bin kadar portre yapm ve genellikle sosyete kiilerini
4961 DNYA SANAT TARiHi BAROK SANAT 1497

resmetmiti. Bir kont hayat sryor ve byk toplantlar dzen- Ingilizierin zelli kle zengin kesimleri, taradaki k rmalikanelerinde
liyordu. Sosyete hayatn resimiernekte yeri olanbir dier Ingiliz oturduklar ndan, onlarda kendiliinden bir kr sevgisinin var oldu-
sanats, Thomas Gainsborough (1727-1788) d. Asalet, zarafet unu kabul etmek gerekir. Bu sevginin, manzara resminin do
ve kibarlk, bu sanatnn. resimlerindeki insanlarn belirgin nite- masnda yeri olabilirdi. Ancak Ingiltere'de peyzaj sanat dier
likleri idi. Ele ald insanlarn ifadesini, kendi arzu ettii bir rolde Avrupa lkelerine oranla ge balamt. lik Ingiliz ressam ola-
gsteriyordu. Rey~olds'un slubu, uluslararas diplomaside z?l- rak manzaray lkede uygulayan Richard Wilson (1 713-1782) idi.
likle portre iin ortak bir forml olmutu. Onun son derece dk O, Claude Lorrain anlayndaki ideal manzaray planlar halin-
kalle eitilmi Ingiliz ocuklaryla ilgili resimleri, ipekliler iinde- de ve antik duygu iinde gryordu. Gainsborough'un manza-
ki dimdik, asil durulu gzel kadnlar, zellikle Amerika'da XIX. ra resimleri, portrelerinden daha az ilgi grmt. Bu peyzajlar-
yzylda zengin olan burjuvazinin portrelerine rnek olm~tu. Bu da Hallandal ressamlardan bilhassa Ruysdael ve Cuyp'un aa
resimlerin gsterii tamamen itibari idi. Ve ressamlarca br reete ve hayvanlar vard.
gibi uygulanarak, abartmaya kadar gtrldnden Ingiliz res- Buna ramen bu dnemde Ingilizler peyzaj sanatna bir yeni-
mini adi bir taklide drmlerdi. Bu resimler Ingiltere' deki zen- lik getirmedile~ Ancak XIX. yzylda romantik Turner ile gereki
ginleen burjuvazinin, aristokrat bir hayata olan zlemini de_ ak john Creme ve john Constable, resim sanatnda yeni ufuklar aa-
R. 1094: Sir joshua Reynolds. Mrs. a gsterirler. rnein "Ne/Iy O'Brien", portresinde adeta br ley- cak bir doa gzlemi yapacaklardr.
R. 7097: 5ir)oshua Reynolds. Lady
Nellie O'Brien. Londra. Wal/ace ili~~ili~ - Cockburn ve U ocuu.
Calleetion 1760. Aslnda Ingiltere'de gerek anlamda bir rokoko gorulmez.
Mimarisi iin de durum ayndr.
Thomas Gainsborough, zenginlerin taradaki malikanelerinde
ve uzun zaman oturduu Modebat Bath' da mterilerini buluyor-
du. Portrelerinde sosyete kadnlar ve sal ne artistieri byk tuva-
leller iinde kendilerini gsterirler. Ve doaya tutkun bir duygu-
luluk iindedirler. Bylece Ingiltere' de gsterililikten, bir doa
hayranlna geildii de anlalr. Insanlar, renkli ve ekici bir kr
iindedir. Bu hava, byk n olan "Mavi Elbise/i ocuk" a?h res-
minde de vardr. Mavi ipekten bir elbise iindeki bu yenyetme
ocuun resmin de, rokoko zarifliinde olan da~tlm renk~ ve
lekelerle byleyici bir portre yaratlmtr. Rengn formu dagt
masnda Fragonard ile Gainsborough arasnda bir iliki var gibi-
dir. Bylece bir renk gzelliiyle ilgili bir kompozisyona varld
ve bunda Barok-rokoko sanat anlaynn rol olduu anla
R. 1095: Thomas Gainsborougl. Siir lr. Reynolds bu resimdeki rokokonun datlm renk anlay n
larm Sulanmas. Londra, Tate Ga/lery,
yle diyor: "Btn bu garip lekeler ve izgiler, kas1tl deil de bir
1777.
tesadf eseri gibi grnr. Bu kaos, bu formsuz kitle, be/11 blf uzak-
lktan bakll~rsa, byleyici bir form'a brnr". Bylece rokoko for-
munun, izgiyle deil, renklerin etkisiyle oluturulduu anlal
m olur. Ayrca, insann tasarm gcnn sanat tarafndan hesa-
ba katld da anlalr. Renkler yumuak fra darbeleriyle tuva-
R. 1096: William Hogarth. Bir Hovar- le aktarlyor ve boyay sr, yeni bir anlay olarak Avrupa resm
danm Hayat.
sanatnda gelimeye balyor. Bu serbest boya sr, resimde "el
yazlSI" olarak gittike itibar grecek ve 1850'1erden sonra modern
teknoloji ann resim estetii olacaktr.
Bu arada lskoya sosyetesinin ressam olan Henry Raeburn
(1756-1823), !talya ve Londra da alm ve Edinburgh
Akademisi'nin bakan olmutu. Bir dier ressam Geord Rommey
(1734-1802), Lord Nelson'un son sevgilisi olan Lady Hamilton'u
model olarak kazanmt. Bu sanat dnda Thomas Lawrence
(1796-1830), Ingiltere'nin Avrupa merkezlerindeki resmi portre
ressam idi.
DST 32

1789 ihtilalinden Sonra Avrupa
R. 1098: Carpeaux. Paris Operasi'nn
cephesini ssleyen heyke/ grubu.
Sanatn toplumsal yapdan ve ynetimden etkilendii kabul edil-
mektedir. Esasen buraya kadar ele alnan lkelerde ynetimlerin,
sanat i ara ya dorudan doruya ya da dalayl olarak etki yaparak
baz isteklerde bulunduuna tank olduk. Tarihin karanlk ala
rndan, tarm kltrlerine, tarm kltrlerinden bu dneme dein
sanatn, aristokrat zmrelerin ve din durumlarnn hizmetinde
ve deien dnya grlerine paralel olarak yeni biimlere girdi-
i grld. Ekonominin tarma dayand binlerce yl sresince,
antsal sanatlar, ynetici ve din adamlarnn hizmetinde ve onla-
rn yararna olduu halde (Hollanda' daki burjuva kesimi bir istis-
na olarak grlr), Avrupa'da zellikle 1789lhtilalini izleyen yllar
dan sonra, genel olarak burjuva kesiminin yaamyla ilgili olmaya
balar. Ilgi ekici olay, bu nemli deiiklikle, milletin oyuna daya-
nan halk ynetiminin byk rol olmasdr. Esasen 1 789 Fransz
Ihtilaline benzer hareketler, Ingiltere'de parlamentonun daha
nceleri kurulmasn salamt. Hollanda'da ise 1606'da lspanyol
egemenlii sona erince, byk burjuva ynetimine dayanan bir
devlet dzeni kurulmutu. Ancak Fransz Ihtilali, btn dnya-
da parlamenter, yani halkn oyuyla kurulan ynetimlerin, burju-
va snfnn eline gemesiyle sonulanmt. Bu bakmdan gzel
sanatlarn, aristokrat snfn hizmetinden kt ve orta snf hal-
kn bnyesinde yer ald grlr. Ancak bu durum birden olma-
mtr.
1789 Ihtilali, aslnda onu kkrtan dncelerin oluturdu
u bir olay deil, bu hareketi salayan likirierin halk kesimin-
de yayldktan sonraki patlama tarihidir. XVIII. yzylda yetien
filozoflar, Ingiltere'de yetien ekonomi nazariyecileri, insan hak-
lar hususunda yeni fikirler ortaya atmlar, insan topluluklarnn
yzyllardan bu yana sre gelen dzeni hakknda phe tohum-
lar ekmilerdi. Ingiltere'deki parlamenter rejimin baarsyla
Amerikan ihtilali, ayn paralelde hareketierdi ve Avrupa uluslar
nn uyanmalarnda nemli birer etken olmulard. Fransa'da j. j.
Rousseau (1 712 -1 778) ve Voltaire (1694-1 779) fikirleriyle byk
etki yapan dnrlerdi. Aydn dnya, artk Tanry yalnz evre-
ni yaratan olarak kabul ediyor, fakat insan hayatnn hakimi ola-
rak grmyordu.
Ancak Fransa'daki bu ihtilal birden sonu vermedi. Krallk
ynetimi eskiydi ve yerlemiti. Buna ramen ynetim deiiklii
Fransa'nn alnyazsnda vard. Ve aristokrasi ancak 1793'te ker-
tildi. Kilise ve asiller tutucu idiler. Bunlarn hakimiyeti altnda insan-
lk tarihi, yzyllar boyunca pek az deimiti. Ancak burjuvazi, fikir
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA i 499
ve ynetim hayatyla ekonomide yerini alr almaz, btn dnya-
da byk bir devrim olmutur. Buhar gc ve elektriin kefiy
Je, endstriyel bir teknik ve ekonomi sz konusu olmu ve btn
toplumu kapsayan bir devrime yol almt. Tp ise salk alann
da baka bir devrim yapmtr. 1800 yllarndaki 187 milyonluk
Avrupa nfusu 150 yl iinde misli artmtr. Manevi deerlerin
yerini menfaat ve srat almtr. XX. yzyln bana dein, aristok-
ratik dnyann kltr, l dalgalar halinde devam etmi, ancak
XX. yzyln bandan itibaren eski mimarinin sluplar, akademik
ve dogmatik eitimler terk edilmeye balanm, tarm kltrleri-
nin monarik ynetimleriyle din kurumlar, tamamen l, zama-
nn doldurmu sistemler haline gelmiti. Bu kltrn sanat da,
kimi yaratc dnemlerine ramen, kendini tekrar ederek tket-
mitir. Ite 1789 Ihtilali, yeni bir an almas olduu kadar, eski
deerlerin iflasnn ilan edildii bir tarihtir. Bu tarihten sonra Bat
R. 7099: jean-Antoine Houdon. Vo/tai-
dnyasndaki her ey, yeni deerlerle yer deitirmek zorunda re'in bo heykeli. Paris, Louvre (1778).
kalmtr.
Biz bu deiimi sanatta da izliyoruz. Watteau, Boucher ve
Fragonard'n aristokrat isteklere cevap veren konular ve yan-
sttklar atmosfer deirnek durumunda idi. Esasen rokokonun
benimsedii apkn hayat felsefesi Diderot (1713-1784) tarafn
dan sert bir ekilde eletirilmiti. Ayrca gene Diderot, 1741-1766
aras yaymlad Ansiklopedi'de, kiliseye saidrmann gerektii
ni belirtiyordu. jean Baptiste Greuze (1725-1805) rokokonun,
ahlakszl sevimli yapan sanatna kar, namuslutuu savunan
ve ahlaki fikirleri telkin eden konular iliyordu. rnein, ocuk
ve torunlar ortasnda Indi okuyan dede, namuslu geline baba-
nn yapt hayr duas ya da slah olmaz oula babann lanet
okumas gibi konular edinmiti. Bu ahlak dersleriyle ilgili resimler
yannda, Fransz Ihtilalinin ressam jacques-Louis David de, gre-
vin kutsalln belirten antsal resimler yapyordu. Bu resimle-
rin halk ve aydnlar zerine de unutulmaz etkileri vard. rnein
David'in "Horace'lann Yeminr' adl kompozisyonu halka tehir
edildii zaman, byk bir heyecan yaratmt. )ohann Heinrich R. 17 00: Cari Spitzweg. Ay ltmda
W. Tischbein adl bir ressam, bu hususta verdii bir haberde, ad Tart1ma (7 850).
geen resmin byk heyecan yarattn ve gnlerce kardinal-
lerin, senyrlerin, rahiplerin, vatandalarn ve iilerin, bu resmi
grmek iin yollara dtklerini yazyor. Bugn bu souk renk-
li resmin, bu heyecan neden yarattn anlayamyoruz. Ancak o
zaman, bu bir devrim olarak grlyor, her hususta rnek olarak
gsteriliyordu. Ve vatana hizmetin ancak bu resmin konusundaki
gibi olaca kabul ediliyordu.
Bu ahlak ve grev kutsall ve erkeke kahraman lk, artk aris-
tokratlar tarafndan krala deil, aksine vatandalarca, Fransz
Cumhuriyetine atfediliyordu. Bu yeni kavramlar, artk bu dnya-
daki hayatn amac idi; ve devlet, Tanr devletinden daha nem-
li tutuluyordu. Ulusallama (nasyonalizm), Hristiyanlk karsnda
bir eit din oluyordu. Bylece ihtilal, ahlakta, politikada ve dinde
bir deiiklik getiriyordu. Bu kadar gr deiiklii getiren ihti-
SOO 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 11 O1: Moritz von Schwind. D*
nceli Yolcu. 1860'tan sonra yapl
mitr. Tablo 7931 'de Mnih'teki Gale-
rie Schack'tan kaybo/mutur.
lalin sanatta da bir deiikHk getirmeyecei dnlemezdi. Bu
nedenle sanatta salam bir form gerekmiti ve eski antik dne-
min klasik deerleri gzde bymt. jacques-Louis David,
lalin parlamenter ynetimi srasnda atlyesinde tam bir diktatr
idi. Ve kendi fikirleri u szlerinde iyice yansyordu: "Antikite'yi etiit
ederek, ahiakl olduu kadar edebiyati ve sanati da yeniden yarat.
mak". Onun bu iCraatna "revolution Davidian" deniyordu. Ancak
rencileri statiarna hayrandlar ve atlyesini bir demokrasi yeri
addediyorlard.
XIX. Yzylda bahe dzeni ve
romantik duygunun douu
Tarihte 1453'te balad kabul edUen Yenian sanat, Anti-
kile'den de yararlanarak eitli grlerin etkileriyle gelimi, ese-
rini vermi ve Ortaan sanat gibi kendini tketmiti. Kukusuz
bu durum, Yenian mimarisi iin de geerli idi. Salam ve sade.
formlarla balayan Rnesans'taki Yenia mimarisi, barok slu-
ba doru gelimi, yatay ve dikey hatlar paralam , sse boul
mu ve sonunda ilevinden uzaklamt. Bu durumda zaten, ilev,
mimariyi esas grevine yeniden aracak ve XIX. yzyln gerek-
lerine cevap vermesini isteyecekti. Barokun dzenlenen ve ss-
lenen parklar, daha rokoko dneminde ak krn hr havas
na bir zlem yaratmaya balamt. Bylece XIX. yzylda Kuzey
lkelerinde doal olarak bym, yetimi aalarn vahi, gr-
bz atmosferi sevilmeye balamt. Bu doal baheler, aslnda
Ingiltere'de domu ve Avrupa'ya "Ingiliz Baheleri" adyla yayl
mt. Baroktaki Fransz park, bir devlet anlay ve fikrinin formu
olarak resmi mimarlarca dzenlenmiti. Ingiliz bahesi ise, hr
kiinin zevkine uygun idL Fransz park, sosyete iin yaplyordu,
Ingiliz bahesi ise, mnzevi, kendi hayatn yaamak isteyen insa-
na aitti ve yetimi, hr kiinin liberal idealine paralel bir biim
almaya balamt.
Grlyor ki, Avrupa'da sanat yaam, belli bir biim ve renge
doyduka yenisini aryordu. Politikada Ingiltere ekonomik gcy
le artk Bat'da, nder olacakt. Merkeziyeti mutlak idare k-
mt. Ingiltere bu yoldaki giriimini 1649'da 1. Charles'in ida-
myla gerekletirmi ve 1689'da Fransa' dan 100 yl nce parla-
menter ynetime gemiti. Burjuvann, bireyin mutluluu, hrl
, sz sahibi oluu kabul edilmiti. Bylece Ingiltere liberal eka
naminin douuna zemin hazrlamt. XVIII. yzyln ortasnda
politik ve askeri gc artan Ingiltere' de, hrriyet fikri ieklenmi,
fikir alannda da eserler yazlmaya balanmt. Bireyin mutlulu-
u ve zgrl, kiinin mutlu olduu i ve d doaya ynel belirgin izgiler iindedir. Onun resimlerinde hep uzaklara doru
miti. Bu kii hayali, mnzevi doada kendi mutluluunu gr
mt. Edward Young 1742-44 yllarnda The Complaint or Night
Thoughts adl kitabnda ayn akp gittii gecelerdeki romantik
ruh durumlarn yazyordu. 1739'da Thomas Gray, Alpler'e yap
t bir gezide da yaamn kefediyordu. Ayrca Eski Galya al
ri Ossian'n iirleri Ingilizeeye evriliyordu. Ingiltere'nin bu yeni
1789 iHTiLALiNDEN SONRAAVRUPA/501
dnya gr, Fransa'y da etkiliyor, Voltaire, 1731 'de yapt
Ingiltere seyahatinden sonra, "Lettres sur Les Angfais" (lngilizler
Hakknda Mektuplar)' yazyordu. J. ]. Rousseau'nun fikirleri de
daac bir zemin zerine kuruluyordu. Bu arada in bahelerinin
Avrupa'daki etkileri yaylyordu. Bylece saray park, yerini doal
manzaral parkiara brakyordu. Bu sralarda iirler saf, insan elinin
bozmad doay anlatyorlard. Bahe sanat, btn sanatlarn
zerinde grlmeye balamt. Ressam William Kent(1684-1748)
ilk olarak, manzaray doal zellii iinde anlatyor ve doal park-
lar iinde kk zevki geliiyordu. Ancak bu kk yaplar, Antik R. 1102: Caspar David Friedrich. Ak-
biimli kk binalard. am Manzaras1.
XIX. YZYILDA MANZARA RESMI
1800 yllarndan itibaren, mimari ve heykelde anti-klasist akm,
dikkati eken bir hayranlkla izlenirken, zellikle manzara resmin-
de daac bir eilim Avrupa'ya yaylyordu. Ancak kiinin yalnzlk
zevkine uygun gelen bu doa hayranl, bir romantik duyguy-
la bamlyd. Schelling: "Doa kendini insanda, insan da kendini
doada bulur" diyordu. O dnemden kalan mektuplarda, insann
ruh halinin, bir doa parasnda kendini yarstaea belirtilmek-
tedir. Bylece manzara resmi, ayn zamanda insann bizzat i res-
mi olmaktadr.
Bu an manzara resimleri, gereki ressamlarn, ya da emp-
resyonistlerin resimleri gibi doay gstermiyorlar. Adeta doay
iirletiriyorlar. Alman romantik manzara ressam Caspar David
Friedrich: "Gzn kapa, manevi gzn/e nce kendi resmini gru
diyordu. Ayrca u szde de onundur: "Ressam nnde grd
n deil, iinde grdn resmetmelidir". Bu gr ayn zaman-
da Alman idealizmine de uygundur. Sanat eserini herkesten ve
her eyden bamsz olarak yaratr. Bu gr zellikle bu dne-
min sanatya verdii deeri gsterir. Bu ideale dayanan kiisel i
dnyann ifadesi, Alman romantik ressamlarnn eserlerinde yan-
sr. Caspar David Friedrich (1774-1840) romantik-ideal manzara-
nn Alman temsilcisidir. "Deniz Kenanndaki Kei" adl eserinde,
aada kalan bir ufka dein uzanan deniz kenarnda, tek ba
na bir insan gsterilmitir. Byk gk altndaki bir insann doa
nn muazzaml karsnda olan kkl, dikkati ekmekte-
R. 1103: Caspar David Friedrich. Meh-
dir. Bylece Tanrnn bykl duyurulmakta, Hristiyan misti-
tab! Seyredi. 181 9, Musee de Dresde.
i, patetik bir doa mistii haline gelmektedir. jasef Anton Koch
(1768-1839) da Almanlarn romantik ressamlarndandr. Bu res-
samlarn hepsi ebedilik fikrini ilemilerdir. Friedrich'de insanlar,
gemie zlem duygusu iinde resmedilmilerdir. Her ey plak,
bir perspektif gsterilmitir. Bu sonsuzlua zlem, Alman roman-
tik peyzajnn dikkat ekici bir zelliidir.
Ingiltere'de de dnyevi strap, adeta bir moda hastal halin-
de idi ve romantik resimde, ayn duygululuk gsteriliyordu.
Sonsuzluk duygusu, bilinmeyen lkelere ve duygulara zlem
Ingiliz romantik ressamlarnn da zellikleri idi. Bu adeta insann
5021 DNYA SANAT TARiHi
hayattan uzaklamas idi. Almanya' daki idealizm felsefesi, iiri ve
resmi, ayn paralelde olan bir hayat deerlendiriyordu. Ve biz
Alman Romantik ressamlarnn akldan resim yaptklarn, onlarn
yazlarndan biliyoruz. Ancak rokokonun dank formlar burada
keskin konturlada snrlandrlmaktadr.
Ingiliz Romantik ressamlarnn en nemlisi William Turner(1775.
1851 )'dr ve Hollanda manzaraclarndan Ruysdael ile Cuyp'dan
ilk resimleri iin ok yararlanmtr. Sonralar Avrupa'da yapt
seyahatlerde kent resimleri toplamt. Ancak bunlar, Canaleto
gibi ehirleri sadk birtrayla saptayar deil, iir gibi bir hayal kur-
maya olanak veren resimlerdi. Onun, resiml~rinde ele ald tema,
n etkiledii manzaralar idi. Bu k, Claude Lorrain' de eyann
R. 7 704: William Turner. Ressam Wilkie
Iin Cebelitark'ta Yaption Cenaze biimini datyordu. Denizin sisi iinde gemiin byk dnem-
Merasimi. Londra, National Gaf/ery lerini yanstan kadrga siluetleri, batar gnein klar altnda
(7842). romantik bir atmosferin iirini sylyor gibidir. Sis, tren dumanla-
r, n datt grnler, onun hayalinde, bir denizcinin uzak- aksine, resimde verilen sbjektif, estetik bir ekiciliktedir. Esasen
lardaki grnmeyen dnyalara olan hasreti iinde resmedil mitir.
Bu romantik iir dnyasnn, silik grnlerde kendini buluu,
Alman Romantik peyzajclarndan tamamen ayrlr. nk Alman
Romantiklerinin keskin kenturlarna karn Turner'de bir sis, her
eyi ince bir tlle rtmektedir.
Turner'in doa grnlerini saklayan romantik duygusu, john
Constable (1776-1837)'de hi grlmez. Aksine o, doay gizle-
mek yerine onu yeniden kefetmeye ynelir. Turner'in bir Angto-
Sakson, Constable'in Kelt asll olmas, bu farkl dnya gr
nn bir nedenidir diye dnlebilir. Onu bu gereki duygu
Hollanda'ya da srklemiti. Ancak o, kendi amacnn doada
olduunu saptamt. Constable yle yazyor: "Eski ressamlarm
grdkleri tarla, imen, gne daima atlyede hayalden aiiilmi
ttr ve yaratma deildir. Dnya byktr~ iki gn birbirine benzemez,
hatta iki saat bile. Dnyarm yaratilimdan bu yana, birbirine benze
yen iki yaprak bile yoktur. Hakiki sanat eserleri, doanm eserleri gibi,
tamamen birbirlerinden farklidir."
Constable programnda yapt devrimin yeni bir ynn ak
lyor: "Sanatimm gerekten bana zg olduunu biliyorum; dakt-
rin/er ve sistemler beni hi ilgilendirmiyor." Ya da yle diyor: "Eer
doa nne bir taslak yapmak iin oturursam, yaptiim ilk ey, eski
den grdm resimleri unutmaktlf." Bunun anlam bir resmi n
R. 11 OS: William Turner. Sahilde Bir tamamen kendine zg, kiisel ve artsz bir i olmas gerektiidir.
Gemi. Ortaa'da sanat eseri, gelenein izlenmesi XV. yzyldan sonra,
doa gzlemlerinin gelenekle kaynatrlmas idi. imdi ise, gele
nekten hibir e bulunmamas ve sanat eserinin direkt olarak
gzlemlerden oluturulmas isteniyordu. Sanat, artk yalnz ege
men yaamak deil, ayn zamanda toplumdan da, tarihte birikmi
olan biim ve bilgilerden de kendini bamsz klmak istiyordu. Bu,
modern, orijinal deha kavramn da belirliyordu. Empresyonistler,
Constable'in fikirlerini beenecekler ve yalnz doa izienimlerini
not edeceklerdir. Bu artsz egemen olma talebi, modern, parla-
menter an bireyini yaratan en kkl dnceydi ve bu gr
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA/ 503
sanat iin zellikle isteniyordu. Bu yeni gr bireycilik (endvidu-
alizm) akmyla ilikiliydi ve hem toplum, hem politika ynnden
kabul edilecekti. Hi kukusuz bunun, hayatn btn olanaklarn
iine almas bir hayal, bir topya idi. Bir kez hibir sanat, yzyl
lar boyu birikmi olan bilgilerden ve tecrbelerden kendini ege-
men k Lamaz. Constable de aslnda Hollanda peyzaj sanatna bal
kalmt. Daha ilginci, modern Empresyonizm bile Constable'den
ok yararlanmasna ramen, gelenee bal olarak kuwet bul-
mutu. Hatta empresyonistlerVelazquez ve Ha ls' i bile kendi nc-
leri arasnda saymlard. Constable'in taslaklar, fikirlerini yanst
masna ramen, kompozisyon ernalar bakmndan Rubensya da
R. 11 06: john Constabfe. Manzara.
Poussin gibi sanatlarda grlen diyagonal ya da klasisist anla- Londra, Tate Gaffery (7 817).
yta idi. Ancak resim paralar, XVII. yzyl fra darbelerine oran-
la daha raslantldr. Resim artk kosmos'un yetkin bir grnts
deildir. Ayrca objektif grlenin mantki analizi de deildir. Tam
Constable' de fra ya da spatl darbeleriyle elde edilen etkiler,
onu kendiliinden bir sbjektivizme srklyordu. Gerek Ingiliz
Turner, gerekse Caspar David Friedrich, kendi i dnyalarnn
zlemlerini, yani bir eit sbjektif ruhsal durumlar saptyorlar-
d. Constable ise, doadan gzyle elde ettii yaantlar yazyor-
du. Dikkat edilirse an sanatlar, bir sbjektiflik noktasnda bir-
leiyorlard. Yalnz, Caspar David Friedrich romantik, Constanble
gereki olarak kabul ediliyor. Friedrich'in arkasndan giden kimse
yok. Ancak Constable, btn XIX. yzyl sanatn etkiliyor ve 1824
ylnda, Paris Salon'unda eserleri sergilendii zaman, Fransz sana-
tn kknden deitiriyordu. Fransz Empresyonistleri onu atala-
r olarak ilan ettiler. Constable'in, modern teknoloji a sanat-
nn olumasndaki yeri, gereki gzlemin ilk rneklerini verme-
sinden trdr.
Ingiltere ve Almanya'daki romantik peyzaj anlaylar birbirlerin-
den farkldr. Fransa'da ise romantik peyzaj grlmyor. Fransz
Romantik sanatnn bambaka nitelikleri vardr ve ligrl kompo- R. 1107: jacques-Louis David.
Kadm. Paris, Louvre (1820).
zisyonlarla ilgilidir.
Fransa'da Klasisizm ve Romantizm: Ihtilal yllarndan sonra,
fransa kendi byklnn Napolyon'la temsil edilmesini kabul
etmi, o da Fransa'nn zerine kan dkt fikirterin aksine, ken-
dini im paratar ilan etmiti. Bu byk mutlak g, kendini temsil
edeceksanatn klasik, antsal, ll olmasn gerekli grmt. Bu
klasisist eilim byk temsilcisini, ihtilalin ressam jacques-Louis
David'de bulmutu. Bizzat lmparatorun dostu olan bu sanat,
btn Fransa'daki sanat hayatnn diktatr olmutu. slubu, a
zevkini tespit ediyor, yaplacak eserleri sanatlara datyor, bay-
ram enliklerini dzenliyordu. Tarihi sahneler olarak "Horace/ann
Yemini"ni, "Marat'mn ldrl"n, ve "Napolyon'un Ta Giyme
Treni"ni resmetmiti. David bu tarihi resimlerini btn eserle-
rinden stn tutmasna ramen, onun en kuwetli eserleri port-
releriydi. Grd eyi gereki gzle resmeden sanatnn, ok
yzeysel bir almas vard. Balayp bitirmedii Napolyon'un bir
504 i DNYA SANAT TARiHi
R. 7 708: jacques-Louis David. Madam e
de Verninac. Biarritz (1799).
R. 11 09: lngres. Banyo Yapan
(1 BOB).
resminden, onun dorudan doruya sonuca gider biimde
tn gryoruz. Portrelerinde kat bir desen ve souk
olan bu sanat, Roma'ya resmen gnderildii zaman, or<aa, AritK
Yunan'a deil, Antik Roma'ya hayran kalmt. O, kuvvetli
sahip, boyun emez bir fazileti olan ilk cumhuriyeti halk
Romallar gryordu. "Horacelarm Yemini" adl kompo:zisycnun.
da, Sezar' ldrefek cumhuriyeti kurtaran Brts' konu
miti. Klasik olduunu iddia eden ve klasisist okulun efi olan
sanat, aslnda tarihi konular ve bizzat szleriyle bir rornantil<tir,
Hatta, salar bakmsz ve alnna dklm, boyun atks kaba
ekilde dmlermi ve bol ceketinin oturm<m dank
grnd portresinde romantik bir pozda grnmektedir.
durumu, rencisi jean Dominique Ingres'de de greceiz.
Fransa'da Napolyon tarafndan monarik idare
Avrupa'ya yeni bir dzen verilmek istenmi, bu yzden llve
ilik eilimi zayflamt. Ite David'in resminde,
merkeziyetiliiyle birlikte, yumuak uyumlu izgilerin
dzeni grlmeye balad. 1800 yllarnda Fransa'nn en
kadnlarndan biri olan Madame Recamier'in ve Madame
Verninac'n portrelerini yapt. Bu resimlerde yeniden eski imoara''
tarluk dnemlerinin salon kadn onurluluu ve zarafeti
Her iki kadn da, gnahkar olmay ifade eden beyaz
ler iinde ve saray kadnlarnn asil iladeli durularnda biiimlen'.
dirildi. Kaldrlm gsler ve uzun vcut esprisi, portrelere
lu bir hava kazandrmaktadr. plak arka plan, vcut hetlernn
belirgin ifadesi iin gerekli grlm. "Eidivenli Kodm"
sunda, David yeniden eski gereki, gzlemci anlayna
1800 yllarnn M me. de Verninac'nda grlen akc hatlar,
ele alnmamtr. kadnda da onlarn kendi halleri
Samimi, gsterili giyinie ramen, yzlerde hibir gsterili i
de yoktur.
Kadn David'in Louvre' deki atlyesinde yetien jean
Ingres (1780-1867), hocasna daima saygl kalmt. 16
iken David'in en sevdii rencisi idi. Daima modelden
rak, gz nndekini ifade etmesini bilen ve doadaki her
aynen cezanne gibi geometrik biimler zerine kuran bu
, David'den sonra Acadmie'nin mdr olmu ve aynen
.gibi, rencileri zerinde mutlak diktatrln kurmutu.
aynen David gibi, o da tarihi resimlerini portrelerinden stn
mutu. Hatta portrelerini, bo vakitlerini doldurmak iin yaot1jn;{'l
belirtiyordu. lngres, uyumlu hatlarn vcut konturlarn helirtnesi:
iin, vcut izgilerinde abartmalar bile yapyordu. Bylece
bir l ve denge, eserinin kurulmasnda yer alyordu. Roma
ln kazanmadan nce, Paris'in ileri gelen kadnlarnn k11rs':
kalemle desenlerini yapmt. Desenine son derece egemen
lngres, "Mme Riviere" ile kznn ve arkasndan "M. Granet"
portrelerini yapmt. Bu eserlerinde renkler souk olmakla
ber, izgiyle son derece ilikili olduklar grlr. Onda her ey
giyle snrlanm gibidir. Ancak Ingres'de romantik arlklara
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA/ 505
rastlanr. rnein, onun daha 1814 tarihli "Odalisque" (Odalk)
adl plak resminde, Istanbul haremindeki bir zarif kadn deil,
Venedik saraynn.bir kadn gsterilmitir. Bu resimde Ingres'in
"Arabesk"leri de artk grlr. Arabeskler, vcut izgileriyle sala
nan uyumlu erilerdir. lngres, erilerin uyumu iin vcutta defor-
rnasyonlar yapmay da gerekli bulmutur. 1829 ylnda yapt
"Odaltk" ve "Trk Hamam/an" adl eserlerinde, bu deformasyon-
lar daha belirgin olduundan, vcutlarda baz abartmalar olmu
tur. Uzak diyariarn bilinmeyen hayatna duyduu ilgi, asln
da onun romantik eilimini yanstr. Ancak o, klasisist anlayn
ahenkli hatlarna daima bal kalmtr.
1846 ylnda, Paris Fuar'nda lngres'e ve rakibi Delacroix'ya
R. 1110: Jngres: Trk Hamamt.
eserlerinin sergilenmesi iin birer salon tahsis edildii zaman, air
Baudelaire ikisini de eletirmi, Romantik okulun efi Delacroix'y
verken, onun yalnz uyumlu arabesklerinden sz etmiti.
Ingres'in Quatrocento ressamlarnn kuru izgilerine olan hay-
ranl, stn desen disiplini, modern sanatn birok by
n etkilemitir. zellikle tablo kuruluundaki geometrik dzeni,
Picasso'ya dein birok sanatya yol gstermitir. Bu bakmdan,
sonralar Delcroix'dan daha stn addedilmitir.
Almanya'da klasisist anlayta olan Philipp Otto Runge (1777
-1810) bo ve souk izgilerin esprisi iinde kalm, kuru ifade-
nin dna kamamtr. Akademik bir biimlendirii tekrar eden
bu sanat, Alman sanatnda bu dnemde kuwetli bir sanat anla-
ynn olmadn da gsterir. Alman resmi, 1905 yllarna dein,
plastik sanatlarda sz sahibi olamamtr. Ayn anlayta bir hey- R. 11 11: 1ngres: Oda!Jk (181 4).
kelci olan Gottfried Schadow (1764-1850) Prusya realizmini tem-
sil eder. "Ne doada, ne de sanatta soyut yoktur ve olmayacaktir.
Bunun gibi, gzel, ideal insanlik da yoktur. Aksine sekin gzel insan-
lar vardir" sz onundur. Bu gereki sze ramen Schadow, kla- R. 117 2: Gottfried Schadow. Prenses
sisist anlatrnn snrlar iinde kalmtr. Luiseve Friedrike. Berlin (7 797).
Ispanya, XVIII. yzyl sonuyla XIX. yzyln ilk eyrei arasnda,
ender bir kabiliyetini daha ortaya koydu: Francisco jose de Goya
Lucientes (1746-1828). Zaragoza'da kk bir kyde, fakir bir
ailenin olu olarak dodu. Bir kei onu yanna ald. Bir inek ah
rnda yapt desenler keii hayrette brakm ve onun yetime
sini zerine almt. 13 yanda iken Zaragoza'ya geldii kabul
ediliyor. Zaragoza'da bir Donjuan hayat yaad gibi, bir han-
erle dolamas ve Madrid'de bir baklama olayna ad karma
s yznden ltalya'ya kamt. 1771 'de dnnden sonra kili-
selere freskler yapmaya balam, doay kendi retmeni ola-
rak kabul etmiti. Ayrca Velazquez ve Rembrandt' da kendi-
ne rnek almt. Ancak Venedikli Tiepolo'nun Madrid sarayla-
rndaki kl paletine de hayrand. Madrid'deki kraliyel Goblen
fabrikalarn idare eden ve Klasisizmin kurucusu olan Mengs,
yaplacak duvar hallarndan 45'inin taslan ona sipari etmi
ti. Mengs ve dier Klasisistlerin ideal deerleri aradklar bir
dnemde Goya, Ispanya! halk hayatn, boa grelerini, kar-
navallar, maskaradlar, haydutlar, bayram alaylarn, engizis-
5061 DNYA SANAT TARiHi
R. 1113: Sertel Thorvafdsen. Ganymed
Kartala Su liriyor. Kopenhag, 1817.
R. 1114: Francisco de Goya. plak
Maya (Desnuda). Madrid, Prada.
R. 1115: Francisco de Goya. Ispanya
Kraliesi Marie Luise. Mnih. Pinako-
thek (1790).
yon sahnelerini, renkli, dramatik ve karakterize bir biimde
metti. Baar kazand. 1775'te sanat akademisinin mdr
Bir yl sonra da Kral Charles ///'n saray ressamlna getirildi.
yeri Charles IV (1789-1808)'n tembellii, entrikalar 7"omo"n'
da korudu. Kraln bu sralarda yapt portresinde temsili
luluu gsterdii halde, Kralie Marie Luise de Parma'y
derece dekalle olarak ifade etmiti. Yapay kvrck salar,
i baklar, ssl elbiseleriyle bu kadnn resmi diri ve yeni
anlatm esinletmiti. Bu resimde artk ideal yoktu. Gereki
tm, ssl elbiselerin biimleniinde bile vardr. Serbest anlat
m, ac bir ekilde karakter yakalay, doa yotumu yoluyla kaza-
nlmt. Yapt yorum, onun konusu zerindeki dncesini
yanstyordu. Bu yorum doada olmayp ona resimde eklllenen
deerli eydi. Gzlem ve yorumun bu gc, zamanla
dev kiiliini oluturdu. Gerei syleyi biimi, onun nl
lak ve giyinik "Maya"larnda da grlr. Bu plaklar, Tiziano ve
Velclzquez'in Vens'leri serisindendir. Ancak onun Maya's Antik
dnemin efsanevi tanra kadn deil, yaayan, ada, gzel 1830 ve 1848 ihtilalleri, Fransa'da halktan gelen istekleri gittik-
bir kadnd.
1808 ylnda Napolyon'un kardei ]oseph, Ispanya! tahtna otu-
runca, lspanyollar gerilla savalaryla arpmaya devam ettiler ve
fanatil< bir hnla katliamlara giritiler. Buna karlk Franszlar da
kuruna dizme yoluyla bu olaylarn nne gemeye altlar. Bu
olaylar, Goya'ya "Sokak Savalarmm Kuruna Dizilmesi" (1814)
kompozisyonunu yaptrd. Buna paralel olarak "Los Desastres de
la Guerra" (Savan Felaketleri) adl, 85 gravrden meydana gelen
grafikleri hazrlad. Boa grei tarihiyle ilgili "Touromaquia" adl
gravrlerini oydu. Son olarak da eytani bir anlatm olan "Suenos"
(Ryalar) adl eserini oyup bast.
Sanatnn aile hayat aclarla doluydu. Kars ldkten sonra da,
yirmi ocuundan yalnz bir erkek eviad kalmt. Madrid civa-
rndaki bir kr evine ekilip mnzevi bir hayat yaamaya balad.
Bu yalnz hayat iinde, yalnz cadlar, eytanlar gibi hayalleri ona
arkada oldu. Evin btn duvarlarn devler, ldrlen erkekler,
cadlarla boyad. mitsizlik onu perian ediyordu. mitsizlik iin-
de sembolleri konuturmas, onun deli addedilmesine sebep oldu.
Kendi arzusuyla Bordeaux'ya gitti. Insanln geleceini herkesten
daha iyi gryordu. Ne kurtuluu dindearad ne gelecek iin bir
inan tad ve orada hayata gzlerini yumdu.
Ihtilal dneminin bu byk sanats, krallarn ideal tipine, asil-
zadelere nem vermedi. Onlar btn irkinlikleriyle boyad. Eli
hanerli gen bir Donjuan namzedi, fakir bir ky delikanis ndan,
ann btn felaketlerinin nedenlerine inen, dnr bir dev
ressam domutu. Ihtilal dnemi klasisizmasnn sert izgili, ide~
al tiplerine karn o, hayatn biimlendirdii insanlarn anlatmn~
da, boyann hamur eklini semitir. O da Rembrandt gibi ya
ilerledike boyann maddesel anlatmna ynelmi ve doa bii-
mi resimde, boyann biimlendirilme ilemleri srasnda dalma~
ya balamt.
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA i 507
Goya, ann gereklerinin anlatmnda, doa grntsnn
yeterli olmadn anlam ve sembollerle resim dilini kuwetlen-
dirmek istemiti. Bu nedenle resimsel gereklerin, grlenin dn
da olduunu anlayan sanatnn, bir bakma an romantik anla-
tmna da katks olmutu.
Barak slupla birlikte konturlu izgiye veda eden resim sana-
t, nce rengi, sonra da boyann madde grnts olma olanak-
larn deerlendirmiti. Dikkat edilirse krallklarda mutlak idare,
ideal-antik, izgisel anlatma nem vermi, burjuvann egemen
olduu parlamenter rejimlerde ise, hayat gereiyle yanstmak
yoluna gidilmeye balanmt. Avrupa'da parlamenter ynetim- R. 1116: Francisco de Goya. Sokak
Savalarmm Kuruna
ler yayldka ve sanatlar saray evrelerinden uzaklatka, ren- Dizilmesi. Mad-
rid. Prada (1814).
gin yaamla birlemesine nem verilmeye balanmt. Bu neden-
le romantik resim dnemi, renk sorunlarnn incelenip deerlen
dirilmesine yol amt.
XIX. YZYILDA YENIDEN GEMIE YNELME
e birinci plana karm ve parlamenter rejim kendini kabul ettir-
miti. Ingiltere de ekonomik ve politik bakmdan ynelimde bur-
juvazinin yerini kabul etmiti. Ancak Almanya, bu ynde bir kpr
damaya sahne olmad. Ve monarik, disiplinli bir Prusya devle-
ti haline geldi. Bu nedenle, Geethe ve Hegel'in idealimasna
nem verdi. Dolaysyla, estetik ynden aristokrat ideale yakan
Grek sanatnn yeniden deerlendirilmesine nem verildi. !talyan
Rnesans, esas kaynak olarak Antik Roma'y ele almt. Oysa,
johan n joachim Winckelmann (1717-1768) adl bir arkeolog, Grek
sanatn incelemi ve onu "asil sadelik, yce byklku diye nitele-
miti. Winckelmann barak sanat sulam , onu formsuz' ve l-
sz saymt. Ite bu ilim adamnn barak sanata kar, Grek sana-
tn desteklemesi XIX. yzylda Almanya'nn iine dt, geri-
ye doru adm aklamaktadr. Winckelmann, derin denizierin d R. 17 17: Francisco de Goya. Dona
lsabel'in Portresi (1806).
yzeyinin hareketli, iinin ise sakin olduunu sylyor, yzeysel
sanatn harekete, asil sanatn ise sakin, olgun deerlere nem ver-
diini, Grek klasik sanatn rnek gstererek aklyordu. 1764'te
Geschichte der Kunst des Altertums (Trajedi'nin Douu) adl ese-
rinde Vasari'nin, Van Mender'in ve Sandrart'n bol hikyeli biyog-
rafilerini yaymlad. Bu yazlaryla Winckelmann, XIX. yzyln ii-
ne dein sanatn gsterdii grafii izdi. Ancak o, zellikle histo-
risizme dayanan bir kopyacl savunuyordu. Roma Antikitesi'nin
deil, Grek eserlerinin ele alnmasn istiyordu. 1766'da Lessing
"Laokoon" adl eserinde, bu hareketi bir bakma kuvvetlendi riyor-
du. Winckelmann, Apollonvari sakin bir ideal gzellii neri rken,
Nietzsche "Geburt der Tragdie" Tragedyanm Douu adl eserin-
de Diyonizosvari bir hareketin nemine deiniyordu. Bu hareket,
aristokratik, ideal, tarihi bir sanatn almalarn ortaya kard.
Renksiz, izgiye dayanan, Barokun aksi anlamda bir aniat tarz
dodu. evre izgilerinin erilerle ilgili plak anlatm, bir eit
soyutlama gelitirdi. Winckelmann, gerekileri, "baya doa-
508/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1118: Caspar David Friedrich. Deniz
Kenanndaki Kei. Berlin (1809).
R. 1119: Caspar David Friedrich. Rie-
sengebirge'de Ha. Berlin (1812).
R. 1120: }osef Anton Koch. efafe.
Leipzig, Museum der Bildenden Knste
(7811).
mn maymun/an" diye niteliyordu. Ancak bu izgisel anlatm,
nz kartonlar zerinde kald. Hatta Ingiltere ve Almanya'da
de renk gittike daha ok arlk kazanyordu. David'in atc'ilyosir"
de alm olan john F/axl)1an (1755-1826), desenle ilgili
lerini, "Aischylos ve Homer" adl kitabyla btn
d. "Gne Arabas1. zerinde Apo/fon" adl bask resmi, ad,alelerJ
bo, isiz, baya bir Grek tanrsnn tasviri oldu ve o oranda
antik anlaytan uzak bir izim yanstt. Ayn anlatm 1 1824) heyecanl konulara zendi. aha kalkm, azlarndan
ne, lsvireli johan n Heinrich Fss/i (1 741-1825) de dt.
Grek sanatnn yenilenmesi hareketi, dier ynden politik
Yunan bamszln da ama ediniyordu. 1830'da Yunan
tinin kuruluu, Bavyera krallnn sarayndan ynetiliyordu.
Grek sanatnn bu zenti taklidinin, XVIII. yzyln sonuyla XIX.
yzyln ba sralarnda, heykel alannda da yansmalar
d. Jtalyan Antonio Canova (1757-1822) ile Danimarkah
Thorva/dsen (1770-1844) Grek klasik sanatnn savunucular tara-
fndan gklere karldlar. Tarihi resmin teknii kuvvetli konu
samlar gibi, heykelciler de, taklidi, tatl sakin ifadeler olarak anla-
dlar. Canova, Napolyon'u heraik bir plak, kz kardei Pauline'i
de Vens tipinde yonttu.
Thorvaldsen ise, barak anlaya bir protesto olarak Doryphoros
ve Be/vedere Apo/fonu tipinde eserler yapt. Barak heykelin her
taraftan grnnn aksine, tek cephe gzelliine nem veril~
di.
Stockholm doumlu johann Tobias Sergel, nail bir ehvet duy-
gululuuyla antik rneklere paralel eilim gsterdi. Klasisist rako-
ko anlayyla Vens'ler yonttu. Figura serpentinata denilen (S)
formu, Sergel'in figrlerinde yer ald. Heykel deerlerinden ok,
gzel bir kadn vcudunun ama olduu bu heykellerde, dolay
syla, doa gzleminin yorumu deil, itibari deerler ele alnm
ve ortak bir gzellie zenilmiti.
Barak, Klasik, maniyerizm ve Grek idealizmas anlaylarnn bir-
birlerine kart bu heykellerde, sonralar, ince bir heykel tekni-
iyle sahte bir duygululuktan baka bir ey grlmedi.
FRANSIZ VE ALMAN ROMANTIZM i
Bu iki lkenin Romantizmi, birbirlerinden tamamen farkl bir anla-
y gsterirler. Ingiliz Romantizmi de Alman Romantizminden
ayrlr. Ancak Ingiliz ve Alman romantik eserleri manzarayla ilgi-
lidirler. T urner ve Caspar David Friedrich'te grld ze-
re, manzara resminde bir uzak diyarlar zlemi, ortak duygu idi.
Fransa'da klasisist peyzaj, egemen bir gr olarak devam etmek-
tedir. Fransz Romantizmi, David ve Ingres'in kuru akademizmi-
ne bir protesto olarak grnr. Ancak Fransz Romantizmi'nde,
nee, heyecan, yabanc egzotizmi, yanan bir renkilik, bariz zel-
likler olmaktadr. Bu nedenle, Fransz Romantizmi'nde barak
zellikler, aslnda devam etmektedir. Ve bir Yeni Barak szc,
bu anlay biimini daha iyi nitelemektedir. Napolyon savala
r, 1830'da igal edilen Cezayir'in yabanc dnyas, Trk sava-
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA /509
ar, hamamlar, hayat, Fransz romantik ressamlarnn konular
olmutu. Souk renkler ve kat biimler, Alman romantik ressam-
larnda deerlenirken; Fransz romantik ressamlar scak, parlak
renkleri ve renkle biimlendirilmi, yumuak formlar tercih etti-
ler. Alman romantiklerinde ise hem egzotizm hem yabanc lke
zlemi vard.
Fransz romantik resminin yaratcs, Theodore cericault (1791-
salyalar akarak kkreyen atlar, srek avlar, kahraman subaylar,
onun resimlerinde biimlendiler. Onun "Avci MuhaflZI" (1812)
bir barak figr hareketini yanstr. 1820'de "Salon" da sergilenen
R. 1121: Theodore Gricault. Medu-
ve byk heyecan uyandran "Medusa'mn Salt" adl eseri, frtnal sa'nm Sal.
havada, ak denizde batm birgemiden sa kalanlar, bir sal ze-
rinde gsterir. Salda sa kalanlarn meydana getirdikleri pirarni-
dal kompozisyon un zirvesindeki adam, uzaktan geen bir gemiye
bez sallamaktadr. Eserdeki hareketler ve vcutlar yn, o zama-
na dek grlen barak ve klasisist eserlerde grlm ey deildi.
Bu eser, Delacroix'nn ilgisini ekmi ve onu heyecanlandrmt.
Bu tablo Balzac'n barakuna paraleldir. Gericault, bu tablo iin bir
ruh doktorunun teklifiyle, deliler ve katiller zerinde ettler yap-
mt. Geri ca u lt ayn zamanda litografiyi (tabask) sanat alannda
ilk kullananlardan biridir.
Gericault'nun Fransa'da at bu yolda, Eugime Delacroix (1798-
1863) en ilgi ekici eserleri verdi. Tarihi olaylar, tiyatro sahnele-
ri, Cezayir harem leri, Trk savalar ve hamamlar onun konula-
r oldu. Guerin'in yannda yetimi, ancak Gericault'nun dnda
onu Constable ve Rubens de etkilemilerdi. Setii ressamlar tiep
renki idiler. Renk ve heyecan, onu Klasisizmin karsna karm
t. air ruhlu, olgun, hogrl bir kiilii vard. lngres, onu ken-
disine rakip edinmi ve adeta dman olmutu. Ancak Delacroix,
Klasisizmin efi olan lngres'i, XIX. yzyln ortalarna doru ber-
taraf etmi, hatta Akademi'ye, Ingres'den sonra mdr olmu R. 1122: Thiodore Giricault. Svari
tu. Dante, Shakespeare, Byron ve Scott, sevdii konular edindii Subay.Paris, Louvre (1812).
yazarlar oldu. Atlar, aslanlar, kaplanlar da izip resmettii konu-
lard. 1832'de Cezayir' e yapt seyahatten ynla tasiakla dn-
d. Ve Dou'nun renkli bir dnyas olduunu kefetti. Egzotik,
yabanc lkelerin hayatlaryla ilgili birok antsal resimler yap-
t. Gelien Yeni Barak akmnn byk temsilcisi oldu. "Cezayir
Kodmlarl'', "Sak1z Adas1 Ha/kmm Kilitan Geirilii", "Halka nderlik
Eden Hrriyet" (Barikat), "Hali/ar" gibi byk boyutlardaki eser-
leri yannda, bilhassa deerli olan portreleri vardr. Btn bu eser-
lerinde aklda kalan hareketli, fakat son derece dengeli bir anla-
tm dikkati eker. Yaz yazar gibi, konuur gibi bir anlatma ve fra
kullanna sahip olan Delacroix, bu kendiliinden yaz n diriliin i
resimlerine kazandrmtr. O, "Byk sanatlarda yarat denilen
ey, doay1 kendilerince grmek dzenlemek ve biim/emektir" diyor,
bu nedenle gznn nndekini, kendi dncesine gre dei
tirmeyi doru buluyordu. Ona gre sanatn esas hrle daya- R. 112 3: Eugne Delacroix. Halka n-
derlik Eden Hrriyet. Paris, Louvre
nyordu. Ressam, doaya ve geree baland m gcn yitirir. (1830).
5101 DNYA SANATTARiHi
R. 1 724: Eugime De/acroix. Peruk/u
Kadn.
R. 1125: Eugene Defacroix. Cezayir
Kadnlan
R. 7 726: Eugene Delacroix. Kaplan
Etd.
1789 iHTilALiNDEN SONRA AVRUPA 1511
Sanat bir dildir. Anlalr eyler konumak iin de, do~a gibi konularn nem kazand grlr. Oysa biz Olgun Rnesans'ta
eylerden sz etmek zorundadr. Ona gre portre, nesneye ancak Leonarda'nun bir sava sahnesi izdiini gryoruz. Ite o
olduu iin, sanatnn hr yaantsna engel olur. Bu neJenle zamandan bu yana, resim sanatnda byle bir aamalar dizisi olu-
portrelerini ikinci planda grr. Bu kanlar bile onun ne denli ur, abartmalar karakteristik bir hal alr. Leonarda'yla birlikte orta-
ve cokun bir i dnyas olduunu yanstr. Delacroix, her se,dn ya kan karikatr, Carracci ve Lorenzo Bemini'de tekrar kendi-
nce renge baldr. Onun anlarn yazd Gn/k', sanat ni gsterir. Esprinin, belirgin hale getirilmesi iin matifte gerek-
ne grlerini yanStmas bakmndan ilgi ekicidir. "Bir tablonun li abartmalar yaplr. Hanare Daumler (1808-1879) karikatr iro-
ilk deeri, gz iin bayram o/masJdir" sz, onun sanat mutluluk niyle ve siyasi bir amala ele alarak resimde yeni bir anlatm ala-
iin bir ara gibi dndn de gsterir. Rengi, rahat, cokun n gelitirdi. Aslnda ilk karikatrler, Msr'da, lskenderiye'de yapl
hareketlerle tuvale aktarr ama gene de dzenlidir. Bu dzen, kom. mt. Yalnz Daumier, kendinden ncekiler gibi onu bir elence
pozisyon elerinin birbirleriyle sk bir ilikilinde olmasn sa olarak deil, nemli bir deer olarak gelitirdi. Ve esas alan ola-
lamtr. rnein, onun "Barikat" adyla da bilinen "Hrriyetlf adl rak, gzel sanatlara soktu. Bylece kii karakterlerinin optik olarak
kompozisyonunda, unsurlarn griler iindeki dokusu, havada dal- grlenden farkl bir grn olaca, karakteri temin eden ege-
galanan bayran renkleriyle canlan r, hayat bulur. Bylece o, can men unsuru bulmak gerektii anlalyordu. Dolaysyla, konularn R. 1727: Hanare Daumier. Pyg. Ta
alc noktalarn gerekti~ini anladn gsterir. Bu onun dzen fik- karakterini belirtecek espriyi yakalamann nemi anlald. Siyasal baskt (1842).
rine ne denli nem verdiini de aklar. Bunun yannda "sanattan bir hiciv resmi yapma ans onun oldu.
sz eden, iirden sz eder, iire ynelmeyen sanat yoktur" der. Daumler optik doa gzlemlerini yorumlad kompozisyon-
Onun "Sardanapal'm lm" adl ok ligrl kompozisyonu- larn 1831-1835 arasnda "La Caricature", 1832'den sonra "La
nun konusu Byron'un bir iirinden alnmtr. Asur kral, dma Charivari" adlaryla yaymiad ve byk heyecan uyandrd. Bu
n olan Perslerin eline bir ey gemesin diye, btn karlarn ve almalar 3400 kadar tabaskyla (litografi) ok sayda aa
deerli atiarn ldrtr ve sarayn atee vermeden nce bu ii baskdan ibarettir. 1862'den 1865'e kadar da geici olarak ken-
yaptrr. Hkmdar byk bir dek zerinde kurularak adam- dini boya resim sanatna verdi. Bunun dnda ayn espride hey-
larnn karlarn ldrmelerini seyreder. Dikkat edilirse, sanat, kel almalar da yapt.
onu renge gtrecek, yaratc hayalini iletecek konular semek- Daumier, tabasknn XIX. yzylda yetien en byk ustas oldu.
tedir. "Cezayir Kadmlan" adl eserinde, kafesler arasndan giren 60 yandan sonra, politik hicvin en ilgi ekici rneklerini verdi.
scak Cezayir gneinin ksmen aydnlatt lo haremde oturan Burjuva hayatyla gnlk hayatn olaylar onun konular oldu.
renkli giyinili, siyah sal, kmr gzl, beyaz tenli kadnlar gs- Hon or Daumier, bir bakma zamannn insanlik komedisini ken-
terir. Ancak sanatnn yapt kompozisyon, unutulmayacak bir dine konu edinmitir. Politik hicivlerini Louis Philipp'e, "Ventre
motif haline getirilmitir. "Barikat" da, motif olarak adeta hrri- Legistatif" (kanun yapan karn) diye ad taklan Millet Meclisine,
yetin simgesi olmutur. Delacroix'nn cokun renkleri, bu kompo- hakimiere ve avukatlara atfen yapyordu. Ayrca Don Kiot'la ilgi-
zisyon bulular da dikkate alnrsa, onun ne denli disiplinli oldu- li karikatr ve boya resimleri, "amair Ykayan Kadmlar" onun
R. 1128: Honore Daumier. amawc
u anlalr. kefettii yeni konular oldu. Daumler'nin boya resimleri, zellikle
Kadn. New York, Modern Art Gal/ery.
Ingres'de ve hatta onun ustas David'de bile romantik duygular Czanne ve Rouault zerine etki yapm ve modern sanatn olu
grlmt. Ancak, onlar klasik izgiden, izgi ritminden vazge- masnda nemli bir yeri olmutu. Resimde mimiklerin, psikolojik
mediler. Delacroix ise izgiyi bile renklendirdi. lngres, Antikite'nin i dnyay yanstmasndaki roln, kendi tasarm gcne daya-
uyumlu, ll figrlerini ve figrlerdeki izgilerin kompozisyonu- narak yakalamtr. Hayatn btn sefaletini, trajiini ve dramn
nu ele almt. Delacroix ise, renk ve siyah-beyaz etkilerin kompo- o kefetmitir. Tiyatronun heyecann, merak duygusunun yzde-
zisyonunu benimsedi. Bu renk etkilerinin, boya heyecanyla bir- ki ifadesini, onun kadar insani bir zaaf olarak canl ekilde yakala-
likte ligre aktarlmas, yeni bir olay olmamakla birlikte, Tiziano, yan sanat olmamtr. Bir gerek daha vardr: Daumler'nin insan-
Rembrandt, Tiepolo, Rubens, Velazquez, Constable gibi sayla lar, ne Klasisizmin ne barokun ne de Romantizmin rol yapan ve
r ok az olan renki ressamlarda grlmt. Gerekten, dese- poz veren insanlan deildir. Onlar birer insani sorunu canland
nin egemenlii iindeki klasik anlatmn, renge nem vermedi- ran durumlardr. Daumier bir mi mik ressamdr. Yzlerdeki izgi-
i, ancak Ge Klasikle birlikte renk sorunlarnn ktn, barakla lerin her paras psikolojik i durumun bir manasn, plak ekil
renk tonlarnn zenginletiini ve yarm-tonlarn nem kazand de ac bir gerek olarak biimlendirir.
n, siyah beyaz kompozisyon un, deseni geriye, arka plana ittii Btn dram sanatlar gibi Daumler de boyay, hamur olarak
ni ve konstrktif desen yerine, izlenime dayanan desenin nem kullanmtr. izgileri, keskin, ac, banc ve itharn edici dramatik
kazandn gryoruz. Ite siyah-beyaz deerlerin ve renk tonla- bir hava yaratr. Baz sanat tarihileri, onu bir romantik saymlar
rnn zenginletii bu dnemde resim sanatnda dramatik, iirsel,< dr. Ancak insanln durumunu, gereklerini ac bir dile yorumla-
heyecanl, tarihi, kiilerle ilgili, gnlk hayata degin zellik ve mas, onun realist olduunu gsterir. O, konularn kuwetlendir-
512/ DNYA SANATTARiHi
R. 1129: jean-Franois Millet. Baak
Toplayanlar. Louvre, Paris (7 857).
R. 1130: Anselm Feuerbach. lphigenie.
Stuttgart, Staatsgalerie (7 871 ).
rnek iin bazen tarihi figr ve olaylar da birer tebih olarak
lanmtr.
Sanatnn giderek din kurumlarndan kral ve iirno"''tor,c
rn saraylarna,burjuvazinin millet meclislerine girmesiyle
ka yneldii grlyor. N~polyon'un, Fransa'y Avrupa'da
yapmak iin milliyeti duygular kkrtarak nasyonalizmi vo3ncr.
mas, gemiteki dnce geliimine dayanyordu. Rom1ntizrrin;
Rasyonalizmin gelimesindeki yeri, bu bakmdan nemlidir.
Romantizmin ve milliyetiliin XIX. yzyln tarihi resim sanatnn
domasnda nemli biryeri vardr. Bu husus, milliyetiliin rona<
tik duygulara ve romatik anlatmiara ihtiya tluyduunu
mektedir. Tarihi resmin Avrupa'daki ilk temsilcileri llr,n; toro'-''
grlr. Aslen Amerikal olan Benjamin West (1738-1820) Quebc
Meydan Sava'nda General Wolfe'n lm'n (1780); gene
Amerikal olan William Pitt, anavatanyla ilgili tarihi konular ile
diler. lsvireli johan n Heinrich Fss/i (17 41-1825) ve Alfred
(1816-1859), tarih ve halkla ilgili konular ele aldlar. Fransa'da
da Ihtilal'in ressam jacques-Louis David gene byle tarihi
lar, milli u urda heyecan yaratacak olaylar resmetti. Alman
von Menzel (1815-1905) de Byk Friedrich'le ilgili bir halk
b iin 400 adet tarihi kitap resmi yapt. Ancak Menzel, keskin hat-
larla ilgili aa oyma resimler yerine, pitoresk bir anlatma nem
verdi ve eski siatlarn aksine, aa baskya k ve glge 1
soktu. O, tarihin "gerekte olduu gibiN aniatlmasn neriyordu.
Menzel'in aa basklar tm halka hitap ediyordu. Bunun yann
da gereki bir resimle anlatm tarzna, dnyann estetik
kefine kendini verdi. Halk ise, her resmin estetik deerinden
onun anlatt hisli olaylarla ilgileniyordu. Ite burjuvalar arsn,-';0(1
da yaylan bu anlatrnda tarihi bir gerekilik iin, Belikal
Wappers'n (1803-1874), Edouard de Bietre (1809-1882) ve
Gol/et (181 0-1887)'nin resimleri Avrupa'da rnek oldu. Bu res'im- 7Jtl
ler halkn merhamet hislerine, heyecan duygusuna, ahlakna hitao,, 1
ediyordu.
Fransa'da ise Thomas Couture (1815-1879) son derece
ve bilgili tarihi resimleriyle dikkati ekti. Onun "k D,neJnin,de'''
Romah/ar" adl eseri, bu tarihi resimlerin en parlak rnei
Almanya' da da Karl von Ploty (1826-1886) ile Hans Makart (1840-
1884) bu resim tarznn temsilcileri oldular. Veronese'in renk ihti-
am iinde, gzel kadnlar ifade eden bu son sanatnn anlatm
tarzna "Makart s/ubu" denildi. Son Hohenzollern hanedannn
saray ressam olan Anton von Werner (184 3-1913)'in resimleri isei
tarihi resmi, boyanm fotorafa kadar gtrd.
GEREKILIK (REALIZM) VE DOGU NEDENLERI
Barak anlatm, kralln kyle gcn yitirmi, bu~uva yne- bir dnyann yansmasn salayan gerekilik, dertsiz burjuvann
timinin balamasyla da gereki biimlendirme kendini gster-
meye balamt. Almanya'da bile klasisist-idealle ilgili fikirler ve
Romantizm gcn yitirmiti. Hatta, Nazarener ad altnda tan
nan Ortaa resmiyle dini heyecan yenilernek isteyen
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA i 513
d ressamlar bile, deerlerini yitirmilerdi. Roma'nn kahraman-
ca ahlakn ve cumhuriyetini yenilernek isteyen gr de iflas.
etmi; memur, endstrici ve maliyecilerden meydana gelen ger-
ek bir devlet idaresi kurulmutu. Esasen btn Avrupa'da bur-
juva, ynetirnde yerini almt. Ingiltere'de de aristokrasi, byk
endstri sahibi olmaya ynelmi ve byk burjuva haline gel-
miti. Idealizmin byk filozoflaryla klasik iirin temsilcileri de
yava yava sahneden ekiliyorlard. 1831 'de Hege/, 1832'de de
Goethe lmlerdi. Hegel'in rencisi olan Ludwig Feuerboch ile
Karl Marx, yeni bir felsefenin yaratcs idiler. Feuerbach, ateizm
R. 1131: Hans Thoma. Karaormanlar
ile materyalizmin temsilcisi olmu, Karl Marx ise Hegel'in gr- Manzaras1. Bremen, Kunst -ha/le
olan fikir mcadelesi yerine, snf mcadelesini savunmu ve (1867).
1847'de Komnist Manifesto'yu kaleme almt. Bunlar dnya-
nn yeni bir dnya grne yneldiini gsteriyordu. Ayrca
Auguste Comte'un "Cour de la philosophie positive"i yaymlan
yordu. Comte, metafizii tamamen reddediyor, yalnz akli olarak
kavranabilen eyleri kabul ediyor ve doa bilimleriyle yntemle-
rini neriyordu.
Pozi~if ilimiere ynelmenin belirtileri asJnda daha nceleri bala
mt. O rnein 1783'te Mongolfier scak hava dolu bir balonla yer-
yznden ge ykseliyordu. 1802'de ilk buharl gemi, 1803'te
ilk buharl lokomotif, 1809'da ilk telgraf kullanlyor ve 1839'da
da Daguerre fotoraflk alannda optik grnty pozitif kada
geiriyordu. Her bulu, zaman ona ihtiya duyunca ortaya k
yordu. Fotoraf, sanatnn sbjektif tasarmndan doan resim
yerine, objektifiyle nndekini saptyordu. Fotorafn kefiyle
Courbet'nin Paris'e gelip kendini "ilk Realist" olarak ilan etme-
si ayn tarihtedir. Gereki anlay, ayn fotorafta olduu gibi,
doay sadk olarak aynen yanstmaktan yanayd. ldealistlerin
yapt gibi gerei artmay ve kuwetlendirmeyi deil, olduu
gibi vermeyi, speklasyon yapmay deil, pozitif olarak gsterme-
yi_ istiyordu. Manzara da, Caspar David Friedrich'te olduu gibi,
br ruh halini deil, grnen ne ise onu belirtmeliydi. Artk mad-
de, iir gibi deil, kendi durumuyla gsterilmeliydi. Bylece gz-
leme uyan bir gerek ele alnacakt. Alman gereki ressam Hans
Thoma: "Sanat Tanrmm yarattiklanyla yetinme ve memnun olma-
mn an/atimidir" diyordu.
Hayatn neeyle, inanla ve eletirisiz, olduu gibi kabul, bun-
dan nce hibir dnemde grlmemiti. Hayat dertsizdi. Hatta
1815 ile 1914 arasndaki savalar bile ksa ve dertsiz olarak sonu- R. 17 32: Thodore Rousseau. Nehir
Manzaras1.
lanmt. Bu dnemde kazan da kolay oluyordu. Burjuvann paro-
las "zengin olunuz" idi. Endstrinin tehlikeleri de henz kendi-
ni gstermemiti. Yani ii snflarnn tekilatianmalar ve makina-
nn insanlar snrlamas belirmemiti. Bylece problemsiz gzel
durumuna da uyuyordu. Ancak burjuva, olduu gibi deil, yllar
ca klesi olduu aristokratlar gibi grnmek istiyordu. Doann
grnd gibi eletirisiz anlatm, burjuvay bu zlem yznden
tatmin etmedi. O, ykseltici, insana gz ya dktrc, reti-
osr 33
514/ DNYA SANATTARiHi
R. 1133: Wilhelm Leib/. Kilisede
Kadm. Hamburg, Kunsthalfe (1881).
R. 1134: Wilhelm Leibl. Kilisede
Kadm resminden ayrmt1.
ci, yani kendi yzeyselliini gstermeyen bir resim istiyor,
onun sanat eseri oluuyla ilgilenmiyordu. Bylece halkn Lu>uva
gerek sanat almas arasnda ilk atma oluuyordu. Bu
rum tarihte nemli ve yeni bir olayd.
Bu uurum gerek yaratcyla ihtiya giderici rutin iler
insann ayrlmasna sebep oldu. Ihtiya giderici, iini sahte ve
na dayamt. Bylece ortaya Franszlarn ucroOte", Alirnele:nn
"Kitsch" dedikleri deersiz eser ortaya kt.
Bu uurum, gerek sanat yannda adi iler yapan bir
domasna neden oldu. Bu aa kadar sanat ya da iilii
eserler vard. Ancak sahte ve yalana dayanan bir i sz
olmamt. Sahte eser yapan ayrca utanmaz bir kii
Anlald zere, Ki (kitsch) yalnz estetik' e deil, ayn zarnarr,,;;:
da ahlaka da aykr idi. Ki'in domasnn nedeni, elle eser
sna makinann girmesi idi. Dier bir neden de, realizme yo,ne. "011
len sanat anlay oldu. Gerekilik, gnlk olann ife,rle,;ini
aldndan, insan ykseltecek deerlere, "katharsis" rleilen i\i!
temizlie ve slaha, bir idealle ykselmeye, rnek sanata
ama edinmiyordu. Kaybedilen gerek ideal yerine, sahte, naw,?:l
ki olmayan eserlerle, gzele olan ihtiyac gidermek yoluna ga,yg,
di. Ve gnlk ihtiyacn stne kma amac giderilmek
di. Bylece sergilerde, oturma odalarnda, salonlarda i gc:Kiili'%1
yc, az ya da ok plak, tatl bakl kzlar, Nymphe'ler, coaK.?tl
gzel vcutlu evliyalarla ilgili resimler, Apolion kadar gzel
gzel delikanllar, gzleri baygn bakan yaral askerin ba:nJa;/
insan batan karacak kadar gzel kadnlar gsteren KooO'
zisyonlar yapld. Bu eit resimler sergilerde byk baar kaz:an,il~l
d. Bu dnemdeki Paris Akademisi'nin byk dllerle ktlarl''~!i
eserlerden bir tanesinin bile deeri olmad sonradan
d. Louvre'daki XIX. yzyl resim ve heykelleri de ilk kez 1900
larndan sonra yeniden deerlendirilip satn alnd. Esas
li eserler ise, sanatlar tarafndan cesaret edilip <erniilerenivri'
du. Courbet jri tarafndan reddedilmi olan resimlerini 1855
1867 yllarnda alan Paris Dnya Fuarlarnda sergiliyor ve
bir pavyon tutarak kapsna "Realisme" (gerekilik) diye ve:rvr,%1
du. Alman gereki ressam Menzel, gereki yalboya ese!rleri<i!GI
ni hi sergilemedi. Hans von Mares ise, btn eserlerini anak',VI
birka dostuna gsterdi. Courbet'nn "Banyo Yapanlar" adl
losunu lll. Napolyon krbalamt. O sralarda baston ve <ensi :01
ye gibi eylerin sergilere sokulmasn yasak eden bir kanun
karlmt. Hans Thoma, toplumla hem anlamazlk iinde
duunu, hem de para temin etmenin mmkn olmadn
lyor, hatta bir resmin o devirdeki insanlar bu denli hicldetlen:;,{~l
direbilecei bugn akla bile gelemez diye yazyordu. Manet
annesinin bir arkada: "yle cana yakn bir ocuk ki. Ama
ey, hergn grdmz eyler" diyordu. Empr<,yonistle!r
aynen gerekiler gibi ok ektiler ve a kaldlar. Bir sanat
tirmeni Manet'den 80 Iranka satn ald bir resim iin sorradan$~1
otuz bin frank kazanmt.
1789 iHTilALiNDEN SONRA AVRUPA i 515
Grlyor ki, halkla gerek sanat arasndaki kopmann nedeni-
ni saptamak kolay deiL nk sanat inanld kadar devrimci
grlmyordu. Ayrca bu kopmann bir baka nedeni, halkn eski-
si gibi homojen bir fikir ortamnda olmamas idi. llimle halkn kl-
tr seviyesi arasndaki fark da, XIX. yzyln ikinci yarsndan son-
ra ok bymt. R. 1135: Hans von Mar?es. Hesperid'fer.
Ayrca gereki bir sanatyla barok sanat arasnda da fark var- Mnih, Neue Staatsgalerie (7885).
d. Barok ada izlenimlerin, gzlemlerin seilmesi ve titiz kompo-
zisyonu sz konusu olurken, gerekiler ve izlenimciler (empres-
yonistler) herhangi bir paray ele alp deerlendiriyorlard. XIX.
yzyl ressamlar iin bu, estetik bir yaant oluyordu. Ve gr-
len eylerin hepsinin estetik bir yn olabilecei kabul ediliyor-
du. Aynen btn toplum kiilerine, parlamenter ada eit deer
verildii gibi.
Gereki ressamlar
Gereki ressamlarn ncleri arasnda Ingiliz Constable var-
dr. Almanya'da Ferdinand Ko/be (1740-1790) ve Karl 8/echen de
nc gerekilerdir. Ayrca Mnih ve Marburg'da da kk ger-
eki ustalarn olduu kabul edilmektedir. rnein Viyanal Georg
Waldmller, Alpler'i ve Salzburg'u, gereki anlatmlarnda konu
olarak kefetmitL Gndz ve gne de bu ressarnda izle- ,
nimcilerden nce bulunmutu. Adolfvon Menzel (18i 5-1905),
ve gnei gereki ve izlenimci bir aniatmda kullanmt. Bu
sanaty, 1839'da Paris'te sergilenmi olan Courbet'nin gerek-
i resimleri de ekmiti. Ancak o resimde ev iierinin skc hava-
snn, balkana alan bir kapdan giren kla nasl neelendirildi
ini ve hayat kazandrldn anlamt. Dikkat edilirse byle bir R. 77 36: Adolf von Menzel. Balkon/u
konuda nemli olan oda ya da ev ii deil, oray canlandran k Oda. Berlin Nationalgalerie (7845).
olmaktadr. Ve bu k tesadfi ve anlk bir izieni mi ortaya kar
maktadr. Bylece barokun, konstrktif salam dzeni de orta-
dan kalkmaktadr.
Franszlarn resim mizac, gzleme ve dnyevi, neeli hayata
R. 113 7: Adoff von Menzel. Koiser
ynelmitir. Almanlar ise fikri yne nem vermilerdir. Bu bakm /. Wilhelm'in evresinde. Worms
dan birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Franszlar yanc renkleri sev- (1819),
milerdir. Camille Corot (1796-1875) gerei yakndan gzlem-
leyen, ancak yer yer grdne, ideali yanstan Nympheleri de
katan bir ressam oldu. Corot, "samimi peyzaj"n da kefedieisi idi.
O, Poussin ve Claude Lorrain'in ideal manzara emasndan ger-
eki doa resmini ayrd ve onu gerein gzlemine ve tesad-
filiine balad. zntsz ve sorumsuz dnyann doasn lirik
bir duyguyla anlatt.
Corot, uzun seyahat yllarndan sonra Paris'te Fontainebleau
yaknndaki Barbizon kyne yerleti. Bu kyde, oraya 1830'1ar-
da yerleen, mahrem ve samimi peyzajlarn ustas olan ressamla-
rn meydana getirdii "Barbizon Okulu" kurulmutu.
Bu sanatlar, Romantizmin patetik konularyla ideal man-
zaradan kap, kendi halinde olan doa kelerini ele alyorlar
d. rnek aldklar ressamlar ise Ruysdael, Hobbema ve Ingiliz
5161 DNYA SANAT TARiHi
R. 1138: Camille Corot. Mantes Kp-
rs. Louvre, Paris (1870).
R. 1139: Camilfe Corot. Manzara.
R. 7140: Waldmller. Wolfgangsee.
XIX. Yzy1/ Galerisi, Viyana (1 835).
Constable gibi sanatlard. Resimlerini dorudan doruya doa
karsnda boyuyorlar, ancak galeri tonlaryla altklarndan, zle
nimcilerden ayrlyorlard. Bu sanatlar kolonisinin efi Th!odore
Rousseau (1812-1867) idi. Onun yannda jules Dupre, Charles
Daubigny, hayvan ressari Constantin Troyan, lspanyol Narcisse
Diaz ve 1849'dan sonra da jean-Franois Millet (1818-1875) gibi
sonradan nem kazanan gereki ressamlar vard. Millet bir ky-
l ailesindendi. Kr hayatn seviyor, kahramanlarn da kyller ve
obanlar arasndan seiyordu. "Yce olana ulamak gerekir" diyen
Millet, topran haykrn (Cri de la terre) ifade ediyordu. Bu, XIX.
yzyldaki sosyal eilimin, yani alnnn teriyle yaayanlarn resme
giriini gsteriyordu.
Gereki, daha dorusu daac (natralist) akmn nemli tem-
silcisi Gustave Courbet (1819-1877) oldu. Gereki anlatm kavra-
m, aslnda natralist gzlemin yanl deerlendirilmesinden olu
mutu. nk doann grnd gibi ifade edilmesi, doann n boyayan sanatnn fikrini belli eder. "Insanlar olduu gibi
gereini vermiyordu. Ve gerekle, yzeydeki grntnn kar
trlmas, resmi gerekten uzaklatryordu. Bu ilgi ekici durum,
gerek Barbizon Okulu'nun, gerekse Courbet'nin gereki olma-
dklarn ve natralist bir anlatmla resimlerini yaptklarn gsteM
rir. Bu nedenle gerekilik, aslnda gerei yzeysel grntden
ayrmakla mmkn olmaktayd ve ok sonralar bu husus anla
lacakt.
Courbet, ihtilalci bir ressam olarak sanat tarihinde yer alr.
1871 "Commune Ayaklanmas"na katlm, politik bir manifesto
yaynlam ve . Napolyon adna dikilmi Vendme Stunu'nun
yklmas iin yaplan harekete itirak ettiinden, takibe ura
mas sonucu kat lsvire'de lmtr. 1851 'de yapt karn 1870 yllarnda, sanat eletirmenlerinin tuttuklar idealist bir
"Takranlar" ile "Ornan'da Gmme Treni" (1850) adl kompo-
zisyonlar, hep sosyalist gr yanstan resimler olarak kabul
edildiler. Courbet'nin kabul edilii, Almanya'da alan serglery
le (Mnih, 1869) oldu. Onun eserleri arasnda ligrl kompozis-
yonlar, manzaralar, hayvan, orman ve deniz resimleri form
lokal renk bakmndan salam bir gzleme dayanr. Ve bu gaz-
lernde k-glge yer yer grlmekle birlikte, nesneler detayl
lklar iinde gsterilmekten ekinilmemitir. Fakat boya srl-
XVII. yzyl Hollanda ve XIX. yzyl Fransz Romantklernn
renkli boya hamurunu aynen benimsemitir. Bu bakmdan bu
subjektivizm, btn daac gerekilie ramen, Courbet'nin
resimlerine girmitir.
o, Delcroix'nn heyecanl, iddetli, baran Romantik figrlerine
karn rneg~in Ornan'da Gmme Trenrnde skun iinde duran
'
insanlar resme sokmutu. Eletirmenler bu yzden Courbet nn
resimlerini, duygusuz ve aptalca olarak nitelediler. Ayn dneM
me rastlayan Flaubert'in "Madam Bovary" adl natralist romaM
n da ayn eletiriyi almt. Courbet, "Gerek, ite gzel olan
diyordu. Bu anlatm, halkn pudrasz, boyanmam gerek yz-
n yanstabilirdi. Ayrca Courbet'nin resimlerinde eski ustalaM
rn, titiz dzenli kompozisyonu da yoktu. Courbet bu anlatm
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA/ 517
Ispanya'nn gerek gzlemcileri olan Zurbariin ve Veliizquez'den
yararlanarak karmasna ramen, onlarla "Messieurs du Louvre"
(Louvre Mzesi'nin efendileri) diye alay ediyordu. Fransz sanat-
larnn belki en gl yn, devrimlerini gelenek zerine otur-
tabilmeleridir. Courbet de boya kltrn tamamen eski ustalar-
dan edindii sonulara balam, ancak kendi gzlemini deer
lendirmiti.
Alman natralist sanatlar arasnda da Hans Thoma (1839-
1924) da grlr. Ancak o da bir romantiktir. Onun air taraf
sonradan ressam ynne ar basm ve bir eit romantik duy-
gulu resimler yapmt. Aslnda Almanlarn tek gereki natralist R. 1141: Gustave Courbet. F1rtma/
Deniz. Louvre, Paris (1810).
ressam Wilhelm Leibl (1844-1900) idi. Bavyera Alpleri'nde ky-
lerde yaayan bu sanat, daha ok kyl figrlerini ele alan bir
karakter ressamyd. Hibir duygusal katkda bulunmadan grd-
n saptyordu. "Kilisede Kodm" adl resmi bu tarafsz, grd-
resmedince, ruh da esasen orada olur" diyordu. Gene "Doann
sunduu incelikleri, mmkn olduu kadar kesin yanstmak" onun
amac idi. Resimde becerikil oluun, gerekleri yanstmada zarar-
l olduunu sylyordu: "Ben hibir zaman profesr olmadtm ve
olmayacaim, fakat benim resimlerim profesr olacaklardr" diyor-
du.
Bir fikirden hareket eden Klasisistler ve Romantikler, 1830 yl
larnda glerini yitirmeye balamlard. Fransa'da Courbet tara-
fndan ncl yaplan Realizm (daha dorusu Natralizm),
grlenden hareket etmi ve resme sanat fikrinin sokulmasn
dan uzaklamt. Ancak bu natralistlere itibar edilmemiti. Buna
anlatm srdren sanatlar ortaya kt. R. 17 42: Karl Blechen. Schadow'un
Fransa'da Puvis de Chavannes (1824-1897) natralist anlatma Atlyesi. Bremen, Kunsthalle (1829).
kar kmakla birlikte ondan yararland. Ve rengin ehevi ekici-
liini de reddetmedi. Ancak bunlara geleneksel Fransz mizacnn
.:e istei olan ak ve titiz kompozisyonu katt. Bu titiz kompozisyo-
nu o, byk duvar resimlerinde deerlendirdi. Resmi yaplar iin
bir eit duvar resmi gelitirdi. Ancak bunlar fresko olarak deil
tuval zerine yapt. Chavannes'n resimleri gereki anlatm ide-
al kompozisyonla birletirdii gibi, nail bir safla da nem verdi.
Formlar sadeletirdi ve dekoratif antsal bir duyguyu XIX. yzy
ln resmine soktu.
Almanya'da da ayn ynde bir anlatm dikkati ekti. Anselm
Feuerbach (1829-1880) gereki ressam Leibl' detaya gml-
m bir ressam olmakla itharn etmi ve "eer sanat hayat kop-
' .
ya ederse, bizim ona ihtiyaCJmtz olmaz" demiti. Bu nedenle
Antikile'nin tiplerini kendine ykseltici konular olarak almt.
Hans von Marees (1837-1887) de ideal yetkin bir anlatm tarz
aradr. Ve insan vcuduna mimari bir yap gibi antsal ifade ver-
meye alt. Form, onun sanat iin ama oldu. Kendine zg
konular olarak da Yunan mitolojisinin tiplerini ald. svireli Arnald R. 1143: Karl 8/echen. Ev/er ve Baheler
Bcklin (1827 -1901 ), ltalya'da grp benimsedii Homervari Arasmdan Bak1. Berlin (1835).
5181 DNYA SANATTARiHi
R. 1144: Richard Wilson. Alplerde Gl
ve Ba!Jklar.
R. 1145: Arnold Bcklin. Dalga/ann
Oyunu. 7885. Mnih, Neue Pinako-
thek.
R. 1146: Claude Monet. Argenteui/'de
Seine Nehri (1875).
yaanty daac bir gzlemle canlandrd. Bylece efsanevi bir
hava eserine girdi. "Dalga/ann Oyunu" adl (1885) kompozisyo-
nunda efsanevi yaratklarn neeli, dramatik, ideal havasn yan-
str. Bcklin, tanrsz yeni dnyann kat atmosferiyle sanatnn
heyecan verici duygusunu kaynatrarak mzelere layk eserler
yapyordu. Kampazitr Richard Wagner de Almanlarn tarihten
nceki tanrlar ve kahramanlarla ilgili mitolojik havasn sunu-
yordu.
Bcklin' de romantik akmn boya sorunlar, Klasisizmin yala-
ma dz fra srleriyle zmlenmiti. Ayrca konular da oldu. japonlarn eyalar yan yana sralayarak meydana getirdikleri
Romantikler'inki gibi gemiin ya da tiyatronun sahneleri idi.
Demek ki idealist akmn resmi, Ingres ya da David dneminin
ideal resmi deildir. Bu arada oluan boya kltrnden yeni yan-
smalar ideal resimde yerini almt. Bu nedenle her geriye dn
te, eski idealin aynen alnd grlmyor ve yeni kltr geliim
lerinin yansrnalarna engel olunamad anlalyor. Bu husus Eski
Msr uygarlndan bugne dein daima gzlemlenmitir. Ve
eski, her geen gn, yenilerin etkileriyle bnyesine kimi unsurlar
almakta ve kimi unsurlar da terk etmektedir.
EMPRESYONISTLERIN DOGACILIGI
Empresyonistler (izlenimciler) doay biim olarak deil, edini-
len izienimin frayla karalanmas olarak resmettiler. Bu bakm
dan izlenim, form deil, biimin gzde brakt etkidir. Biz, bu
gzle edinilen etkinin tuvale aktarlmasn aslnda ok daha nce-
leri Frans Hals'de grmtk. Ancak bu grsel etki, izienim ola-
rak bir gerektir. Ve herkese gre ayr biimde bir gerek anlatm
ortaya kmaktadr. Boudin'in gen Monet'le almalar yapt
n biliyoruz. Boudin, Monet'ye: "Dorudan doruya doa karism
da boyanan tuva/ler, can/i fira srlerine yol aar ki, bunlar atlye-
de elde edilemez" demi. Hi kukusuz Boudin'in syledikleri bun-
dan ibaret de deildir. nk o, bu optik grntnn izlenimi-
ni kastediyordu. Biz doa karsnda olmaynca, bu optik grnt
meydana gelemeyeceinden "canli fra srleri" elde edilemez.
Courbet bir natralist-gereki idi ve bu bakmdan o, gerein
formla ilgili grntsn atlyede tamamlyordu. Biz, Barbizon
Okulu sanatlarnn, doa karsnda altktan sonra izlenimleri-
ni tashih ettiklerini biliyoruz.
Ite, Empresyonistlerle 1830 peyzajclar arasndaki fark budur.
Grlyor ki, Empresyonistlerin kendilerinden katt fazla bir ey
yoktur. Bu bakmdan okul olma ynnden daha byk avantaj-
lar vardr. Ayrca Empresyonistler kullandklar renkleri de belirt-
milerdir. Souk ve scak renklerin nerede kullanlacaklar bellidir.
Bir dier nokta, gereki-natralistlerin glgelerinde galeri tonu
yani kahverengi egemendir. Empresyonistler bu karanlk deer
leri morlarla, mavilerle gsterdiler. yle ise bir bakma doadan
da ayrldlar.
Empresyonistler, eyann k altndaki ve atmosfer iindeki
grntsn ele aldklarndan d grnleri deerlendirmek lr ve bu btn, grnt karalamalar olarak saptanr. Demek ki
1789 iHTiLALiNDEN SONRAAVRUP_A/ 519
durumunda idiler. Bu ynden baklrsa, objenin gerei ya da ger-
ek formuyla hi ilgilenmemilerdir. Ve formu yanl gsteren k
glge gibi nesne biimiyle ilgisi olmayan eyleri resimlerine aktar-
dlar. Bunun yannda, grnt dolaysyla desen de ortadan kalkt
ve nesneye bal biim yerine, izlenime bal bir biim ortaya k
t. Dolaysyla Rnesans'n nesneye bal biimle ilgili perspektifi
ortadan kalkt. Dikkat edilirse, bir biimin ihmali ve grntnn
ele alnmas, resim sanatnn batan baa deimesine sebep ola-
biliyor. Bu yzden, ortaya kan, renklere dayanan bir perspektif
bir perspektif vardr. Bu da bir eit hava perspektifidir.
Empresyonistlerin kulland, gne nn prizmadan oluan
yedi rengi dir. Bu yedi renkle resim yapma yeni bir olaydr. Ancak
resmin konusunun k oyunlar olduunu ilk kez Delacroix anla-
mtr. O, Constable ve Turner'in resimleriyle Empresyonistlerden
nce ilgilenmiti. Delacroix, Gnlk'nde: "Constable, tablolann- R. 114 7: Renorr. Pfyano Bamda
daki ayirlarm cana yakm o/masmm, eitli yeillikleri kullanmaktan (1892).
ileri geldiini sylyor. Birok manzara resimlerinin cansiz grn-
mesinin nedeni, ressamiann on/an hep ayn tonlar/o boyamasm-
danmi. Constab/e'm ayirlarm yeiliiin syledii ey, btn renk-
ler iin dnlebilir" diye yazyor. Bylece renk problemlerinin
zmnde Empresyonistlerden nce nemli aamalarn yapl-
d anlalyor.
Izienimin leke halinde karalanmas, baka bir deyile frayla
not edilmesi, izlenimci sanat meydana getirmitir. Bu izienimin
karalanmas hem Bat resminin boya sr geliiminde, hem de
japon suluboya resimlerinde vard. Barak resimdeki k-glgeli
nesne anlatm da izienim karalamasna dayanyordu. Veliizquez,
Rembrandt, Rubens, Goya, Delacroix, bu yoldaki geliirnde
nemli roller oynamlard. Japon etkisi, ancak bu izienim kara-
l~masnn nemi anlatidktan sonra, Avrupa'da deerlenmitir.
Oyle ise bir d etki, ancak zaman gelince resimde de deerlen
dirilebilmektedir.
Empresyonistsanatlar ilksergilerini 1874'tefotoraf Nadar'n
atlyesinde atlar. Ancak Empresyonizmin ne zaman doduu
kesin olarak bilinmiyor. Yalnz Renoir'n "Bir gn Monet'nin pale-
tinde siyah yoktu, onun yerine mavi kullandi. Empresyonizm de do
R. 1148: f.douard Manet. Baba Lat-
mu oldu" sz dikkati eker. Hi kukusuz, bu da bir grtr. hauif/e'in Kahvesi'nde. Tournay, Musee
Ancak hazrlan nasl olmutur, bu bilinmiyor. Kukusuz Turner des Beaux-Arts (1879).
ve Boudin'in atmosfer oyunlar, 1830 peyzajclarnn doa izle-
nimleri, Eugene Chevreul'n renkler zerindeki aratrmala
r bu oluumda nemli katklara sahiptir. Ik ve k renkleri-
nin nem kazanmas ve nesne biimlerinin nemlerini yitirme-
leri, Empresyonizmin daha ok atmosferle ilgilendiini gsterir.
Esasen Empresyonistlerin manzara ressamlar olarak almalar
da onlarn, atmosferin biimlenmesine verdikleri nemi belirtir.
Bu nedenle Empresyonizm, eyalarn analizine deil, izlenimlerin
toplanmasna nem verir. Bylece izienimlerden bir btne var
5201 DNYA SANAT TARiHi
R. 1149: Edouard Manet. Folies Serge-
res Bar (1882).
R. 1150: Pissarro. Rouen'de Bir Cadde.
Empresyonizm, soyut karalamalardr. Ve bildiimiz optik grn.
tl eya biimleriyle ilgili deildir.
Empresyonist ressamlar yannda, airler ve mzikiler de izle~
nimci eser vermilerdir. Demek ki a, bir akm birok sanat
nnda uyguluyordu. Ancak izlenimcilik bir slup deildi. nk
bnyesi itibariyle mimari bu akmn dnda kalyordu.
Gereki-natrcilizm'den Empresyonizme ynelen ilk sanat
Edouard Manet (1832-1883) oldu. Tarihi resmin temsilcisi olan
Couture'n atlyesinde resim renimine balad. Ancak onun--
la geinemedi. Bu yzden aklad sanat anlay dikkat eki-
cidir: "Ben, bakalannin grp sevdiini deil, grdm
diyorum." Bunun yannda "Biz Roma'da deiliz ve oraya
de istemiyoruz" diyordu. Buna ramen o, gelenekten ayrlmad
halde, 1863'te "Kirda Kahvalt1" adl resmini, Giorgione anla-:
mnda boyamyordu. Krdaki adamlar ve plak kadn da eski
dnemin tanr ve tanras deil, Paris bulvarlarnn insanlardr;
1865'te yapt "0/ympia" adl tablosundaki plak kz da yle-
dir. 1867'de Prada'da Velazquez'i ve Goya'nn plaklarn gr-
mt. Demek ki, a onu yeni bir gzleme srklyor ve o;
empresyonist oluyordu. 1874 yaznda Claude Monet'le birlik-
te Argenteuil'de resim yapyor, onun ak renkli paletini benimM
siyordu. Bylece 0/ympia'da ya da "Monet'nin Atlyesinde" adl
resimlerindeki koyu asfalt renklerinden vazgeiyor, glgeleri
de renklendiriyordu. Karanlk fon da aydnlanyar ve derinlikler
geni yzeyler haline geliyordu. "Baba Lathauil/e'in Kahvesinde" .
adl resmi, bu anlay yanstr. Ayrca atlye resminin doa' i
figr kaynamas, burada problem olmaktan kar. rnein,
onun "Kirda le Yemei" adl ilk dnem eserinde, bu kayna' c
may gremiyoruz. Esasen bu resmi, bu birliin salanamamas -,
nedeniyle yarm kalmt. Ite bir gazinoda, birbirlerine ak dolu.
gzlerle bakan iftin, doayla olan kaynamas bu resimde sa'
lanmtr. "Bar aux Fo/ies Bergfres" adl eserinde, burjuva elen:-_-:
ce hayatnn en gzel izlenimini saptad. Son derece isabetli renk_:;
lekeleri, byleyici bir taze boya sr, onun resimlerinin ege- '/
men zelliini gsterir. zgn yzl bar kadnnn arkasndaki
byk aynadan, salonun perspektifini de yakalayan Manet, izle-
nimci tularla antsal bir anlatma ulamtr. Manet'nin yapt- >
n anlayan Charles Baudelaire, ona eserinin bykln belir- :;:
ten haberler gnderiyordu. Bu talihsiz adamn cenaze trenin- _ ,
den dnerken, Degas: "ll ftait plus grand, que nous le croyans ,
(0, bizim sandmzdan daha bykt) diyordu.
Manet, daha ok bir figr ressam idi. Fakat o izlenimini ant
sal biimlere ulatrmt. Bu nedenle ayn zamanda bir portre
sanats olmas normaldir. Ancak forma deil, karakter gsteren
izlenimlere bal bir portre sanats oldu. O, karakteri bir kara-
lamayla yakalayncaya kadar alyordu. Bu nedenle izlenimle-
rin tashihine de nem veriyordu. Manet'nin resmi, Louvre'da
renilmi bir kltre dayanmakla birlikte yaz teknii izieni m'
ci gzleme uygundu. Manet'nin ligre dknlne karlk,
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA 1521
Claude Monet (1840-1926) manzara izienimlerini saptyordu.
Avrupa resmi, hibir dnemde manzaray Monet kadar sevimM
li resmetmedi. Onun resmi bu yzden Avrupa'da yayld. Gne
nlarnn titreen prltsn, aydnln, kl bulutlarn, titre-
en, gelincikil buday tarlalarn, le scann yakc atmosfe-
rini ilk olarak o kefetti. Atmosferin bu baygn havasn yakala-
mak iin, biimin ne denli dalmas gerektii aktr. Bilinsiz
de olsa o, izienimlerini kompoze etme yeteneini de kullan-
mtr. Resim dzeni, barokta olduu gibi gene diyagonaldir.
Monet Empresyonizmin programn yapan ressamdr. Bu bakm
dan izlenimci anlay bir boya teknii haline getiren de odur. R. 1151: Cfaude Monet. Dalga!J Deniz.
Resimlerinde kaln bir boya younluu dikkati eker. Form yara- Ottawa. National Gaflery (7 884 ).
tan gr, onunla kuwetini kaybederken, biim dalyor ve ilk
olarak teori resme giriyordu.
Empresyonist ressamlar arasnda grlp, Manet gibi lig-
re bal bir dier sanat Edgar Degas (1834-191 7) idi. Ingres'in
deerlerine nem vererek yetien, asil bir aileye mensup bu resM
sam, anlk hareketleri baaryla yakalayp resme sokan bir sanat-
oldu. Bu bakmdan o ayn zamanda bellei kuwetli bir desenci
meziyetine sahipti. Balerinler, at koula r, sokak grnleri onun
konular oldu. "Operada" adl eseri iin n, dekorasyonun,
balerinierin sa tuvaletlerinin, ksacas her eyin yanl olduunu
ancak yalnz etkilerin doru ve her eyin bir arabesk olduunu
belirtiyordu. Watteau'da olduu gibi onda da her ey, bir nee
yi yanstr. Balerinlerindeki figrler zarif bir atmosfere brnr-
ler. Ancak onun kadnlarnn yzleri irkin bir grntye sahiptir.
O, 1880'den itibaren kadnlarn pastelle boyamaya balad. Yani
rokokoda sevilen teknikle. Degas'nn ilk resimleri gelenee bal R. 7152: Edgar Degas. Banyo Yapan
Ka dm.
idi. Sonra salam biimler zerine kurduu desenini, renkli kara-
lamalar datm, sert konturlardan uzaklatrmt. Sahneyle ilgi-
li resimlerinde bu uzakla hzlanm, ett desenlerden, iir hali-
ne gelen bir boya desenine varmt. Gzleri zayflamaya balad R. 7 753: Edgar Degas. Saiarm Tara-
zaman, kendini heykele vermi ve bu alandaki eserleri ancak yan Kadm. Paris, Louvre (1880-85).
lmnden sonra tannmt. Degas, XIX. yzyln Klasisist ekol
iinde yetimesine ramen, ideal formu dartan nemli bir sanat-
dr.
Empresyonist resmin dier bir nemli figr ressamr Auguste
Pierre Renoir (1841-1919)'dr. Resimde programa, teorilere akl
ermeyen, bu kendi iine dnk duygulu ressam, insan teni evre-
11
sindeki atmosferi iirletirmitir. Kadnlarn ekiciliini, kendi ke
fettii cazip bir atmasiere balayan Renoir, bu meziyetini belki
genliinde yapt porselen ressamlna borlu idi. zntsz
bir dnyay yaamay ve yaatmay beceren ve ii d resminde
yansyan bu ressam, bir bakma Watteau, Boucher ve Lancret'nin
izlenimci tarunu oluyordu. "Benim endiem insan vcudunu bir
meyve gibi resmetmektir" diyordu. Onun gelenekle olan ilikisi,
"Insan, resim yapmay1 doadan deil, Louvre'da renir" sznden
anlalmaktadr. Renoir, doaya ak mizacyla, gelenekle olan ili
kisini kesmemi ve insan vcudunu izlenimci paletle yeni bir ekil-

5221 DNYA SANAT TARiHi
R. 1154: Renoir. Banyo Yapan Kadnlar.
Paris, Louvre (1918).
R. 1155: Renoir. Le Moulin de la Gala-
ette. Paris, Louvre (1876).
R. 11 S6: Signac. Manzara.
R. 1157: Georges Seurat. Seine'de
Banyo. Londra, Tate Gal/ery (1883-
84).
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA 1523
de ifade etmitir. Gen kz vcutlarn, tatl yumuak erilerle gs- da hercik bir zaferi sembolize etmiti. Gotik kendi ge devre-
teren sanat, bu forma ynelik anlatmyla empresyonist atmos- sinde kuwetsiz, fonksiyonsuz bir yap sistemine dnm ve
fer oyunlarnn saptanmasndan uzaklam grnr. sonunda ar sslemeleriyle son bulmutu. Her iki slup da ken-
Onun btn resimlerinde, renklerin uyumu ve artc ak di doal sonlarna gelince, yerlerini bir r'estorasyona terk etmi
koyu kontraslannn tatl badatrl, kadife gibi okayc bir ler ve sonunda katettikleri yolun balarna dnme durumunda
etki yaparlar. Gzel ekik gzler, boyal, pudral fakat gen, pas- kalmlardr. Bylece XV. yzyl, \talya' da ilk Hristiyanlk sanatna
tel vcutlu kzlar, onun ok ligrl kompozisyonlarnn hepsin- ve Kuzey Avrupa'da da Romanik formlara dnmt. XVIII. yz-
de grlr. "Banyo Yapan Kadmlar", Ingres'in banyo yapan- yl ise, Rnesans formlarna yneldi. Palladio'nun ortaya koydu-
Iarna balanr. Renoir'n resimlerinde doa gzlemi olmak- u mimari formlara dn \talya' da Filippo juvarra Terine'daki
la birlikte, hayalde kompoze edildii de dorudur. Bylece Superga Kilisesi'yle yapmt (1717-1731 ). Bu mimar Ispanya'ya R. 7 758: Charles Garnier. Paris Operast
arld zaman da orada Klasisist titiz formlan tekrar etmiti. (1874).
Empresyonistlerin tesadfi olandan, tesadfi' gzel etkilerin top-
lanmasna gittikleri anlalmaktadr. Bu nedenledir ki, onun Ingiltere'de Robert Adam (1728-1792) bu dncenin babas ola-
plaklarnda itibari baz ortak deerlere gidildii de anlalr. rak "classical revival" akmn balatmt. Bu gr Almanya'y da
Hayatnn sonuna doru empresyonistlerden bir baka yola, sa etkilemi ve Alman Imparatoru Byk Friedrich, politik ilikileri
lam konstrksiyona doru gittii ve hatta gnein yedi renginin dolaysyla Ingiltere'deki bu sanat Klasisizmini aynen uygulama-
de dna kt anlalr. ya balamt. ltalya'nn Palladio'cu mimari anlayn Almanya'ya
Renoir'n portrelerinde ise, bandan sonuna kadar izienimden ithal ederek (1741-1742) Berlin'de bir Opera Binas yaptrm-
ayrl nmad gzlemlenir. "Loge", "M. Gachet" gibi portn~lerinde tt. Sonradan Fransa'da da bu Palladionizm, Fransz Baroku'nu
ten deerleri yansr. "Moulin de la Colette" adl kompozsyonda tamamen silmi ve son olarak rokoko slubunda yaplm olan
aalkl bir gazinoda oturan ve dans edenler gsterilmitir. Sivri Sanssouci Saray'nn modas da bylece tarihe karmt. Bu
bir trayla kk lekeler halinde ifade edilmi bu resimde, itiba- lkede de Vitruvius ve Palladio'nun antik biimlerine dnlm
ri baz figrler de yer almtr. Izlenimci palet ve anlay nemini oldu. Bu klasisist anlayta Ange-jacques Gabriel1762-1764 aras,
yitirmeye balaynca, Louvre geleneine dnen Renoir, Rubens, XV. Louis'in metresi Madame Dubarry'nin Versailles Park'ndaki
Veroniose, Delacroix gibi renkilerin biime degin anlayna elence evi olan Petit Trianon'u ina etmiti. 1726 ylnda
balanr. Son resimlerinde konunun deil, boyal fra dokusu- Meissonnier tarafndan barak ve rokoko sslemeli bir yap olan
nun n plana karlmak istendii gzlemlenir. St. Soulpice Kilisesi planlanmt. Biz bu yapda sonradan plan
Empresyonistlerin ortaya attklar program, aslnda sanatsal deiiklii yaplarak tamamen klasisist bir slupta ina edildii
esaslar iine almyordu. nk onlar, gne nn nesne ze- ni gryoruz. Bu da an slup deiikliinin nasl etki yaptn R. 17 59: Boul!ee. Newton iin bir Ke-
notaph tas/at.
rindeki uucu anlk etkiler'ni ve tesadfi grntlerini kompozis- gsteriyor. 1855'te de St. Genevieve adl kilise, klasisist bir slup-
yon dnmeden saptamak istiyorlard. Ancak bunun yanl oldu- ta ina edilmitir. Sonradan bu yap nl Paris Pantheon'u olarak
u, nk sanatn her eyden nce kompozisyon ve sentez oldu- deitirilmitir. Demek ki bu kez de ilk Hristiyanlk kilisesi formu-
u anlalyordu. Empresyonistlerin iddialannda baarl olmalar, na dnlmtG. Pantheon'un mimar jean Franois Cha/grin'di
onlarn izienimlerini kompoze etmelerinden anlalyordu. Renksiz ve yapnn yaplmasna o zamanki Akademi tarafndan izin veril-
gne nn, saf k renklerinin yan yana konulmasyla olua miti.
ca gr Paul Signac (1863-1935) ve Georges Seurat (1859- Btn byk dn noktalarnda olduu gibi, restorasyon u dai-
1891) tarafndan resme uyguland. Ve resim gzlem i salam bir ma bir devrim izlemitir. Bu almalar srasnda bu kez daha da
konstrksiyon zerine kurulmak istendi. Renklerin saf olarak nok- geriye dnld ve Rnesans yerine daha geriye gidilerek saf p
ta nokta yan yana getirilmesi yznden bu akma f/Pointillisme" lak duvarl yapya zenildi. Bylece barok ve rokoko slubunda
denildi. Bu ekilde Empresyonizm bilimsel esasa oturtulmak iste- para para olmu duvarlar ve yzeyler daha sadeleecek ve gz-
R. 1160: Ledoux. Kp biimfi ev
niyordu. Dolaysyla biimler izlenirnden uzaklatnlyor ve daha ler dinlenecekti. Ta, sade, sessiz ve yalnz anorganik bir madde (1180).
salam bir konstrksiyona varmay ama edinen renk dzeni de olarak yapda yerini alacakt. Ve yap yzeylerindeki bitkisel ssle-
Empresyonizmin yerini alyordu. melerle insan figrleri, gsterili unsurlar olarak tamamen redde-
dilerek terk ediliyordu. Bylece basite dnlyor ve yap sanat
nn genletirilmesi prensip olarak kabul ediliyordu. Fransa'da bu
XIX. YZYIL MIMARISI
XIX. yzyl mimarsi, Ortaa mimarisi gibi kendi kendini tket- yenilik hareketinin banda C/aude Nicolas Ledoux (1736-1806) ve
mitir. Her iki mimari de, statik ve sade formlarla balamtr. Etienne Louis Boullee (1728-1799) vard. Bunlarla ilgili olmamakla
Ortaa, Roman; XIX. yzyl ise Rnesans slubuyla ie giri beraber Almanya' da da Friedrich Gilly adnda bir mimar, bu alan-
mi, sonra da kuwetli ve dinamik formlara gitme abas gster- da alyordu. Bu kiinin sonradan Bat yap sanatnn geliimin
mitir. Gotik, Roman yaplarnn basitliinden uzaklam, barok de bir yeri olacan greceiz. Btn bu mimarlarn hepsi ste-
524/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1161: Friedrich Gil/y. Bir tiyatro bi-
nas tasla.
R. 1162: Sir john Soane. Bir vi/fa tas-
lai.
R. 1163: Schinke/. Berlin'de Yeni Kara-
kol Binas. Do rik- Yunan s/ubunda.
R. 1164: Knobelsdorf. Potsdam'da
Sanssouci Sarayi (7 745-1747).
reometrik ina eklinden hareket ediyorlard. Yani, kp, piramit
ve kre gibi formlardan. Bylece lmsz antlarn sembolleri-
ni ortaya koymak istiyorlard. Saullee bu prensipiere bal kalp
Newton'a yakacak bir mezar yaps olarak "Kenotaph'1" planla-
d. Resim 1148'de bu yapnn tasla grlyor. Gilly ise kp for-
munda bir tiyatro.binas izdi. Bu yap da iki yarm silindir arasna
yerletirilmi bir kpten meydana geliyordu. Ledoux ise "Chaux"
adl mezarlk iin katakamp girilerini hatrlatan bir yolla, 80 met-
re apnda bir kre planlamt.
Fakat btn bu yap planlar, uygulanabilecek gibi deildi ve
gerekletirilememilerdi. Dolaysyla bu hayali yol boubouna
kat edilmi ve sonusuz kalmt. Bu almalar olurken yeni yeni
gelimekte olan endstrinin esas sahibi olan orta halli halk taba-
kas, makinalamann yeni ihtiyalarn halletmekle urap duru-
yordu. Bu nedenle baz yeni yap aratrmalarna gidilmesi gere-
kiyordu. Ite bu yeni almalarla ilgili yeni isimlerin ortaya k
t grrlyordu. Yeni mimar kua iinde Fransa'da Percier szmn r m~ar devrimine dntn, Ingiltere'deki 1788'de
ve Fontaine, Almanya'da Schinke/ ve Ingiltere'de de Soone adl
mimarlar vard. Fakat, iin garip yn bunlar da Antikite mimari-
sine ve Gotik'e dndler. Yani bir eit historisizm mimariyi gene
geriye gtryordu. Bu mimariyi yenileme teebbsleri, eskide
yeniyi araynca, her seferinde esasen imkanar tketilmi forml-
lere doru ynelindi. yle ki, bu mimarlar, aslnda her a iin
geerli byk slupta eserler meydana getirmek istiyorlard. Iin
dikkate deer taraf, yenilii, an gerekleriyle hi ilgisi bulun-
mayan dnya grlerine sahip lik Hristiyanln ve Antikile'nin
yap sistemlerinde aryorlard. Bu historisizmin en heyecanl dev-
resinde L. V. Ranke isminde bir Alman tarihi "her a direkt ola-
rak Tannya ynelir" diyordu. Ve biz, tarih biliminin XIX. yzyl
da ok nem kazandn ve tarihe ait olann, yrtc bir pozda
olduunu gryoruz.
Sanat eserlerinin analizinde bu tutum, rnek bir estetik'in itibar
kazanmasn temin etti. Bylece XIX. yzyl, yalnz bir tek esteti-
in deil, eitli alarn estetiklerinin ayn haklara sahip oldukla-
rn ve hepsinin bir stil olarak itibar kazanabileceini ortaya koy-
du. rnein gen Goethe, Strasbourg Katedrali'nin Gotik este-
tiine hayran olduu gibi, putperest antik sanat da rnek ola-
rak kabul ediyordu. Bylece yalnz Yunan Antikile'sine deil, ayn
zamanda Gotik'e, Helenist anlaya, Palladio'nun ssl Rnesans
eserlerinin anlayna itibar edildiini gryoruz. Schinkel'in Berlin
Tiyatrosu (1818-1821 ), Garnier'nin Paris Operas (1861-1874)
gibi. Ksacas XIX. yzyln sonuna doru, btn Avrupa'da sah-
te bir geliim iine girildiini ve tarihin bir eit kaosu iinde a
mimarisine ait ihtiyalarn tamamen bir tarafa atldn gryo-
ruz. Bylece ehirler bir eit mze mimarisi havasna girmeye
balad.
Antik eserlerin incelenmesi, bilindii gibi Rnesans'ta olum-
lu sonular vermiti. Ite bu mit, XVIII. yzylda lngiltere'de,
Taa eserlerini n, Msr mezarlar nn, Antik tapnaklarn ve aku
1789 iHTiLALiNDEN SONRA AVRUPA i 525
aduktlarn, Ay~sofya'nn incelenmesini temin etti. 1748'den iti-
baren Pompe kazlarna balanmt. 1751 'de lskoyal Adam
Kardeler Roma'da kazlar yaptlar. Ingiltere'de kurulan bir arke _
loji cemiyeti, Antikile zerine geni yaynlar yapmaya balad. l~e
bu sralardadr k, Almanya'da Winckelmann: "sanatn kaynakla-
n aild1 ve bunun esa~I Atina'ya seyahat etmektir" diyord B
d. k. . . u. uyuz-
de~ r .' y~n. mmarinin ortaya karlmas iin gittike geriye
dogru br g_d balamt. Karolyn sanat, kendi slubunu bul-
mak n Hrstyan-Roma yaplarn aratrmt. !talyan Rnesans
da, putperest Roma'y ele almt. imdi ise, yani 1750'den sonra, R. 1165: Schinkel. Berlin tiyatro binas
ant.~ sanatn Yunan eserleri aratnimaya balanmt. (1819-1820).
Ingiltere'de Robert Adam (1728-1792)'n, Roma sana-
Boylece
tnn nce enr;esinden kard tuka dekorasyon u btn Avrupa
ktasnda benmsenmeye balad. Sir john Soane(1 753-1837) d k
.. 1 b k f k. ar
us u un uru ve a r arln benimsedi. Bu, Palladio taraftarla-
rnca barbarlk olarak addedilmiti. Fakat ksa zamanda b h. t _
b' . u s or
balanan lngltere Bankas'n~ yapsnda gryoruz. Bu yap, par-
alanmarn duvarlardan ve onunde korint stilinde bir cepheden
ibarett. zeilikle mble alannda Grek vazolarnn taklitleri moda
halnde hemen hemen btn Kuzey Avrupa'y sarmt.
--~~ss_zmn Fransa'da daha barak slubun sonlarnda grl-
dugunu blyoruz. Ve esk Romallarn burjuva titizlii gsteren
yaplanna, fazlet eserleri olarak bakldn gryoruz. Bu anla-
y yuzunden, Napolyon'un Msr'a kadar yayld zamanlarda
"Empire" dediimiz bir slup tarz ortaya kmt. Napolyon'u~
saray sanatlar olan Charles Percier (1764-1838) ve p L
F t (1 Ierre .
oname 762-1853) Louvre ve Tuillerie saraylarnn inaatlar
n btrmlerdi.
Ite bu
historisizme balln 1830 yllarna dog-ru fla -
s e gn
ve k assst an ayn "yalan s/ubu'~oldug"u hususunda k' ....
R. 1166: jean Franois Chalgrin. Etoile
. b r d.. . .. .. m goru Zafer Tak!. Paris (1806-1837).
er~. ~ ~r n goruyoruz. Gottfried Semper ise, 1834'te: "Yeni
endustmm ~rtaya ikordii yeni malzemeler, eer kullam!Jrsa yeni bir
nman dogacaktr" diyordu.

XX. Yzyl Mimarisi ve Heykeli
R. 7167: Schinkel. Manchester'de fab-
rika evresi (7 826).
R. 1168: Schinke/. Bir sat maazas
iin taslak.
R. 1169: john Fowler ve Benjamin
Baker. Firth ot Forth Nehri zerindeki
kpr (1888).
XIX. yzyln yap sanat, gemi yzyllarn bnyesinde hazrlan
mtr. Fakat byk yaratc alarn mirasna sahip olma bilin-
ci, bizzat ondan sonraki yzyllarn ounlukla yeni_ unsurlarnn
ve ifadelerinin biimlenmelerine engel olmaktadr. Ornein daha
1775'te lohann 1oachim Winckelmann, "resim ve heykelcilikte Grek
eserlerinin kopyalan zerine fikirlerinin bir program olarak orta~
ya atyordu. Ve hatta bundan 80 yl sonra bizzat Schopenhauer
mimarlk iin; "Mimarlk, eski Grek sanatnn olgunluk dneminde
esasen en mkemmeliyetini bulmutur ve bundan baka nemli zen~
ginletirilmeye de gerek yoktur. Bunun iin mimara yalmz bir tek yol
aik kalmaktadl(. O da, eskilerden miras kalan sanati kullanmak ve
onun kurallarni olabildiince devam ettirmektir. Zira bu sanatta,
heykelcilikte olduu gibi, ideali aramak, eskilerin kapyalan kariSin
da tamamen kmekte" demektedir.
Bu nedenle Grekler tarafndan bulunmu olan biimler ve l-
ler, XIX. yzylda, klasisist yaplarn eklini tayin ediyordu. Ksacas
sanat bilimi ve arkeoloji, mimarinin retmenleri durumuna
yordu. Tarihi aratrmalann derinletirilmesi ve gemiin incelen-
mesi XIX. yzylda, Antikile'nin kaybolmu olan eserlerinin
yalarn yapmak hususunda btn Avrupa'da ortak bir eilim
dourdu. Romantikler, Gotik Ortaa'da bir ideal gryorlard.
Fakat bu ideal, gemie ait eseriere olan hayranlktan ileri
yordu. Klasisistler ve Romantikler bu eski alarn eserlerine
al anlamda hayrandlar. Bu eserlerden baka bir tasawura
ya duymuyorlard. Hatta an ihtiyalarn bile hesap etrni;or-
lard. Fakat Klasisistler ile Romantikleri izleyen dnemlerde bu
al deiti ve basit bir dekoratif gr olumaya balad. XIX.
yldan itibaren gemi alarn slup formlar; moda i ri dnyasnn gereksinimini karlayan fonksiyona bal konstrk-
daha abuklaan bir sratte kullanlp harcand. Yeni Gotik,
Rnesans, Yeni Barak, Yeni rokoko, Yeni Klasisizm birbirlerini
diler. XIX. yzyln sonuna doru, slup karkl, dekoratif
mllerin karmasndan meydana gelmi karmakark bir
yaratt. yle ki, bu dekoratif formller, btn eski alardan
lanmt. Sonunda bir eit eklektik bir kompozisyon ortaya
maya balad. Tabii, mimari gibi mble ve dekorasyon saratlari''
da ykl biimler haline gelmiti.
Bu nedenlerle XIX. yzyln mimarlar yeni baz kk ouu'"
ancak eski formlarn zerinde uyguluyorlard. Iin ok ilgin
bu yaplar ounlukla da kat zerinde kalyordu. nk bu
lar an gerektirdii istekleri gerekten karlayacak yap zeiiH:Ie-:,;
ri ne sahip deillerdi. nce yirminci yzyln gerektirdii bulul<i$1
XX. YZVIL MiMARiSi VE HEYKELi f 527
gemiyzyllara ak bu mimarlarda yoktu. Ve iin ilgin yn,
bu yen bulular daha sonra mhendisler ve inaallar ortaya
atacaklard. nk an gerektirdii bulular teknik ve endst-
ri ortaya koyuyordu. XIX. yzyln teknoloji ve endstri alannda
yapt byk hamle, eski alarn dncelerinden, tartmalarn-
dan, eski stil ve zevk problemlerinden tamamen bamsz olarak
geliiyordu. Bylece mimariyi kknden deitiren yeni bir ala-
nn unsurlar ortaya kyordu. Bu unsurlar demir, cam ve beton-:-
du ve yapya ina bakmndan yepyeni olanaklar getiriyordu. Bu
yzden arkeolojinin ortaya kard eski yap zevkinin hibir etki-
sinin olmad, yeni bir inaat tarz ve olanaklar geliiyordu. Bu
yap tarz, eski tarmsal kltrn ta mimarlyla ilgili deil, bilim-
sel teknolojinin yeni olanaklarna bal oluyordu ve gelecein yap
sanatnn yen formlarna olanak hazrlyordu. Yzylmzn ban~
da mhendislikle mimarlk birbirini tamamlayan meslekler haline R. 1170: Charles Barry ve W. Pugin.
Parlamento binas. Londra (1840).
geliyor ve sanalla teknik, formla konstrksiyon birbirlerine muh-
ta alanlar oluyordu. Bylece mimari konstrksiyon inaat malze-
melerinin olanaklarna gre deimi ve fonksiyonun formu bel ir~
lernesi gerektii gr domutur.
Alman mimarlarndan Karl Friedrich Schinke/, eskiyi kopya husu-
sunda, antik yap anlayyla XIX. yzyl anlayn birletirip, bir
eit senteze gitmeyi denedi. Schinkel'in bu alandaki almala
rnda, biz, eski Grek prensiplerini ann gerekleriyle birletirme
ye ve dolaysyla nasl bir eklektik eser yapmaya altn gryo-
ruz. Fakat Schinkel'in, bu eskiye balan yannda, ann prob-
lemlerinin, eskiyle pek badaamayaca hususunda nsezilerinin
de olduu anlalyor. nk 1826'da Ingiltere'ye yapt seya-
hat srasnda, teknik ve endstri dnyasnn yeni yaplarnn nasl
ortaya ktn grmt. Manchester'deki fabrika ve ii evlerin-
de, Almanya'nn bu klasisist kltrel ve resmi devlet yaplarnn
mimar, yeni gcn yeni formlar getirecei hususunda bir dn~
ceye de kapld. nk bu lkede grdkleri muazzam fabrikalar
fonksiyondan baka hibir estetik gaye gdlmeden yaplan so~
de!ece sade ve iinin iine girebilecei dev apartman bloklar,
tugladan yaplm plak yaplard. Fakat bu yaplar, yeni endst-
syon esasna uyuyordu. Esasen bunlar izen ve yapanlar, hi~
br estetik ama glmeden bu yaplar ina etmilerdi. Ilgin yn,
b~nlar~ yapan mimarlar olsun, yaptranlar olsun, bu yaplarn bir
mmar sanat olduunu kabul etmeden fna etmilerdi. Esasen
Schinkel tarafndan Manchester'de izilmi olan desende, sekiz
katl ii mahallesinin aparlman bloklarn gryoruz. Schinkel'in
hatra defterinde, onun eskinin taklidinden nasl kukulanmaya
?,a.l~d~n a~lyoruz. Ninsan nerede yeni yaratlrsa, o canli oluyorfl
N1n biz dm ma eski bir an stilinde ina edelim?" Grlyor ki
bu i~ sitelerinin ilk yapl lngiltere'dedir. Ancak bunun, yeni
br agn yap sanat olaca hususundaki grler Schinkel'e ait
oluyor. Schinkellngiltere'den dndkten alt ay sonra, byk bir
R. 1117: Kristal Pa/as. }oseph Paxton
sat maazas plan izdi. Fakat bu artk eski stilde deildi. Ve bu (185 7). Londra.

528/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1172: Behrens. Trbin Fabrikas.
Berlin.
R. 1173: Betonun bulunmasndan n-
ceki olanaklar, byk aklklar arasn
da kpr yapmaya olanak vermiyor-
du.
R. 1174: Schnyder. Wildberg'de demir
-beton kpr.
plan bakalar tarafndan 1 Oyl sonra yap haline sokuldu. Bu es~r,
ayaklar ve tayclar zerine ina edilmi yatay (U) bmnde ki
katl, aydnlk dikdrtgen pencereleri olan br yap d. . . ouvara gereksinim olmadan, tama grevini zerine alan yeni
Bylece mimarn grev_i, yalnz saray, klse, beledye bnast1
tiyatro ve mze gibi yaplar yapmak deil, teknoloji ve endst-
riye ynelik alana, yani yeni gelien bir alana da hzmet etmekt.
Esasen 1800 yllarndan itibaren tarmsal kltre dayanan br eko-
nomi deil; teknolojiye, bilime ve parlamenter ynetime daya-
nan bir ekonomi balyordu. Hi kukusuz, eski an nasl kendi-
ne zg bir tarm ekonomisi, kltr ve sanat oldu ise, modern
teknoloji ve bilim ann da gene kendine zg kltr, ekonomi
eidi, sanat ve dolaysyla bir mimarisi olacakt. Ite Schinkel'in
Manchester' de ii bloklarn grd zaman eski an taklitleri-
nin bu an mimarisi olmayacan anlamas, onu XIX. yzylda
yeni bir an yap sanatna nc yapmtr.
Demek ki, modern teknoloji ann yap sanat, endstri blge-
lerinde doacakt ve yle oldu. Demir, cam ve beton yeni mima-
rinin yap unsurlar oldular. Bylece yeni konstrksiyon metotlar
ortaya kacakt ve XIX. yzyln ikinci yarsnda daha yenileri geni
ekilde mhendisler ve inaatlar tarafndan aratrlacakt.
Daha 1779'da Ingiliz mhendisi john Wilkinson, kendi ada
lannn "ironmad" yani "demir-acayiplik" dedikleri ilk demir kp-
ry yapt. Severn nehri zerindeki bu kpr, Schinkel zeri~de
ok olumlu bir etki yapt. Ve bu kpry, insan artc ve guzel
olarak niteledi. Schinkel'in bu yeni gzeli fark ediinden ancak
iki nesil getikten sonra onun bu kans "tekniin gzellii" ola-
rak yeni bir ad buldu ve bu yeni kpr estetii, esasen gemiin
Gotik yaplarnda vard. Hem de tan karakterine uymad halde.
31 m akl birletiren bu kpr 23 m'lik eyrek ember demir-
lerden yaplmt. Kprnn erileri dkm yoluyla elde edilmi lesiyle mekan bakmndan snrlayc artlarndan kurtulmu-
ti. Bu inaat sonucu demirin ne denli bir tayc olduu da anla- tu. Krstal Palas tarhte lk kez nceden hazrlanm fabrikasyon
lyordu.
Bundan ll O yl sonra mhendis john Fowler ve Benjomin Baker
Edinburgh' da Firth of Forth nehri zerinde 1888'de bir kpr ina
ettiler. Kpr demirden iki kemeri e 520 m'lik bir mesafeyi birleti
riyordu. Bu mesafe arasndaki kemerierin arln, 1OO'er m yk-
sekliinde ayak gruplar tayordu. Bu ldeki mesafeleri kapata-
bilecek gc demir konstrksiyonlar kendi bnyelerinde tayor
lard. Demirin bu gcn, bnyesindeki karbon maddesinin azal-
tlmas ve elik haline getirilmesi temin ediyordu. Bylece elik,
demirden ok daha gl bir inaat maddesi oluyordu. eliin
bu ekilde ie yarayaca 1855 ylnda Henry Bessemer adnda biri
tarafndan bulunmutu. Bu bakmdan 1779'da john Wilkinson'un
dkm olarak meydana getirdii kpr erileri bylece souk
halde yaplabiliyordu ve demirle inaat tekniinde bir ulu~ a
lyordu. Her konstrksiyon paras dorudan doruya baglayc .
ve tayc fonksiyona sahip oluyordu. Bylece tamamen saydam,
yap bakmndan birbirleriyle balantl, fonksiyonel yeni bir yap
tipi ortaya km oluyordu.
XX. YlYIL MiMARiSi VE HEYKELi i 529
eliin tayc ve ayak olarak kullanld bu konstrksiyon-
lar, salam ve mekan tayin edici durumunda da oluyorlard.
bir yap sistemiydi bu. Ta inaatta duvar sistemi, mekan snr
layc ve tayc bir fonksiyona sahip olmasna ramen, demirle
cam ayn fonksiyonlar daha hafif ve daha ince ekilde yapabili-
R. 1175: Voysey. Perrycrofft'un evi.
yordu. Camn arlk tama olana yoktur. Ancak mekan snrla
ma zellii vardr. Bu zellii dolaysyla cam, demirin ideal ina-
at arkada oluyordu. Bylece eliin dantela gibi olan delikli ve
ak durumu, camla mekan haline geldii gibi, yeni dnyann
gnee olan gereksinimi de temin edilmi oluyordu. Bu nokta,
bahvan joseph Paxton'un aklna sebze yetitirmek iin limonluk-
lar kurmay getirdi ve byle limonluklar ina etmeye balad. Bu
malzemeyle yeni yap eitlerine gidilebilecei fikrine ulat. 1850
ylnda Londra' da ilk Dnya Fuan'nda yaplmas gereken bir ser-
gi saraynn planlanmas iin alan bir yarmaya 245 proje gel-
mi, hibiri jrice beenilmemiti. Ite bu srada joseph Paxton
sergi komitesine gitmi ve kk bir kt zerine bir eskiz iz-
miti. Komite bu taslan proje haline getirilmesi iin Paxton'a 8
gn sre ~e~di. Bylece Paxton byk bir grevi zerine alyor-
du. Alt ay nde Paxton Londra'daki Hyde Park'da byk "Kristal
Palas"n kurdu. 600 m uzunluk, 120 m genilik ve 37 m yksek-
lii olan yap, cam ve demirden ina edilmiti. adalar zerin-
de bu yap byk bir etki yapt.
Bu yap geleneksel bir yap deildL Burada ta mimaride
olduu gibi, ayaklar, kiriler, duvarlar, tavanlar yoktu. D ve i
mekan birbirlerinden ok ince saydam bir deriyle ayrlyor gibi
d. Sark maddeden uzaklatrlm bir yapyd bu. Bylece k,
yapda kazanlm yeni bir unsur oluyordu. Yap, tan ar kit-
~aat paralarndan kurulmu bir yap oluyordu. Ingiliz endst-
R. 1176: jean Eiffel. Eyfel Kulesi. Paris.
rs yen br yap eleman imal etmeye balamt. Ve biz tarihte
i~k kez nceden hazrlanm yap unsurlarnn bir yerde imal edi-
hp her tarafa datlma olana bulduunu gryoruz. Bu yeni
standardizasyon yalnz yaplarn yaplmasn abuklatrmyor,
ayn zamanda daha rasyonel ve ekonomik olmasn temin edi-
yordu.
Ingiltere'de bu almalar yaplrken, Fransa'da da mhendis-
ler almaya balamlard. Demir, cam ve yeni ina olanakla-
ryla urayorlard. Her ne kadar bu almalarda bir uygulama
yoktuysa da, yaplacak almalara n hazrlkiard bunlar. Henri
Labrouste Paris'te Ste. Genevieve'de 1850'de bir kitaplk yapyor
du. Demr ve camdan oluturulmu bir konstrksiyon olan bu
yap gelenekten pek kopamam ve evresi duvarlarla rtlmt.
fakat bu duvarlar hibir surette tayc bir fonksiyona sahip deil
d. Ve gene yalnz demir konstrksiyon btn yapy tayordu.
labrouste, ayrca retmen olarak kendi kurduu bir desinatr
okulunda alyor ve o dnemin Ecole des Beaux-Arts'nda re-
DST 34
5301 DNYA SANAT TARiHi
R. 1177: Cottancin ve Dutert. Makine
tehir salonu. Paris.
R. 1178: Van de Ve/de. "Bloemen-
werf" adli ev. Ucc/e.
tilen akademik eklektizmin karsna kyordu. rencilerine; "bir
form hizmet ettii fonksiyona uygun olmaldr" diyordu. Bylece
ilk k~z, "fonksiyonel" biimlendirme temel prensip olarak mima-
ride yerini alyordu. . . . .
1889'da inaal Cottancin, mimar Dutert le brlkte Pars
Dnya Fuarnda byk ebatta bir "Makine tehir salonu" ina
etti. Bu yap, form bakmndan ok anlaml ekildebiimlendii
gibi, kendinden sonra da bu trdeki birok yapya ornek olmu.
tu. Burada, yk tayan ayak prensibinden uzaklalm, ayan
ykselirken erilerek kiri haline getirilmesi prensip olarak kabul
edilmiti. Bylece o zamana kadar bilinmeyen bir mekan ortaya
kmt. Yap, 420 m x ll 5 m'yi, 45 m ykseklikte rten muaz.
zam bir mekan kapsyordu. Ayaklarn eri izerek eksende kar
taraftan gelen ayak-kirile birlemesi, yeni bir mekan eidi orta
ya karyordu. Bu yapda yeni olan prensip, eskiden temelden
itibaren ykselen kaln duvarlar zerine yaplan naat prensb
nin burada tamamen itibarn kaybetmesi ve tamamen tersi bir
prensipte ina edilmesi idi. rnein bu yapda her tayc, yuka-
rda at ekseninden aa doru, byk vinlerle yerde beli nok merdivenler ve kprler yaplabileceini ortaya koydu. 1867'de
taya oturtuluyordu. Ve bu oturma noktas, ta~cn~ gvde~i~_e
oranla bir nokta gibi idi. Bu ilgin ina tarz, tarhte lk kez goru-
lyordu.
Dikkat edilirse, yaplar artk demir ubuklarn oluturdugu br
mekana doru gidiyordu. Bu mekan anlay esasen sonradan
heyket sanatn da etkileyen bir husus olacakt. Ite bu anlaytaki
elik konstrksiyondan antsal bir kule inaasn lk defa jean Elffel,
Paris'teki kulesini dikerek gerekletirdi. Eserin amac, o tarhe
kadar dnyada hibir yapnn ulaamad bir ykseklie ulama~ bu hususun beton krlmalarnda nemli bir sebep olduunu bili-
s idi. o aa kadar sergi salonlar ve kitaplklar gb yaplar, yan
mantki, fonksiyonel yaplar ina edilmiti. Bu yap ilk defakule
olarak mantksz grlyordu. Fakat bu hususta Eiffel; "Katlyetle
inanyorum ki benim ku/em kendine zg bir gzellie sahip ola-
cak" diyordu. Aslnda bu kule tekniin gcn ortaya kayacak-
t. Kule 300 m gibi muazzam bir ykseklikte idi. Cottancin ve
Dutert, Makina Salonu ile inantmayacak bir mekan elde ederler-
ken, Eiffel'in ortaya koyduu kapal mekan deil, srt srta gelen
drt erinin, kare kelerinden hareket edip ykselerek dikleme
si ve karenin merkezi zerinde 300 m ykseklikte birlemesnden
meydana geliyordu. Bu yapnn zellii, demirkonstr~ksiyonu idi.
Bylece minimum bir yap malzemesiyle en buyuk yukseklk elde
ediliyordu. Tabii, kulenin byk nemi yalnz konstruk:_yonun
dan ileri gelmiyordu. Ayn zamanda burada yen br mekan goru-
de ortaya kyordu. Bir kere yapda snrlanm mekan yoktu. ce ilk rnek olarak korunmasna allmaktadr.
Ancak birok mekan durumlar yaratlyor ve yatay, dkey ve dya
gonal olarak birbirlerini tutan ubuktarla bunla~ birbirlerin~ ba
lanp eitli istikametlerde hareket eden bir mekanlar slsles mey
dana getiriyordu. Bu yeni bir mekan biimiendirilmesi idi. Effel
yapnn konstrksiyonunu hallederken, bilmeden ve ancak o~ yl
sonra anlalacak yeni mekan biimlendirilmesine ulamt. Oyle
XX. YlYIL MiMARiSi VE HEYKELi /531
ki, bu yeni mekan fikrine ressamlar, ilk kez, Picasso ve Braque'n
birlikte almasndan kacak olan Analitik Kbizm'le ulaacaklar
d. Robert Delaunay'n Eiffel (Eyfel) Kulesi resimleri bize bu husus-
. ta olduka ak bir fikir vermektedir.
BETON UN MIMARIYE GIRII
XIX. yzyln sonunda demir ve camn yannda mimariye n-
c bir yap unsuru daha girdi: Beton. Setonun XX. yzyl mima-
ri sanatnda nemli bir yeri olacakt. Beton, Ingiliz duvarcr usta-
s joseph Aspdin tarafndan bulundu. 1824'te yanm kille kire-
cin muamelesinden elde ettii bu yeni maddeye Partiand Cement R. 1179: Van de Ve/de. Yaz1 masast.
demiti. Kum ve suyla kartrlan bu madde, birka saat iinde Masanm stnde Ferdinand Hadler'in
sertlemeye balyor ve hafta iinde de taiap inantmaya
"Gn" adli eseri grlyor.
cak bir tama gcne sahip oluyordu. Beton nce yalnz arl
fazla olan yap temellerinde, sonra yatay kiriler ve tavan iin
kullanlmaya balanmt. Giderek demir-beton konstrksiyonuna
varld. Bu demir-beton karmn kullanmay da gene bir bah
van olan joseph Monierbuldu. Bu suretle silindirik knkler, plaklar,
bir beton-demir sistemini buldu ve bunun patentini ald. Ite o
andan itibaren Monier demir-betonun mucidi olarak tannd;
. fakat Monier yannda gene onun memleketlisi Lambat ile Coignet
ve Amerikal Hyatt aa yukar ayn zamanlarda demir-beton ze-
rine aynt konstrksiyonlara varmlard. Monier demir-beton al
malarna devam etti ve 1878'de bir kprnn i yap konstrksi-
yonunu planlad. Fakat bu almada beton un dayanak noktalar
kaln bir beton ayakta deil, blok olarak ele alnyordu ki, bugn
R. 17 80: Van de Ve/de. "Tropon" ila
yoruz. afii.
Belikal konstrktr Franois Hennebique, Monier'in sistemini
mkemmelletirmeye alt. Basn ve basnc karlamaya yete-
cek demir beton hesaplarn kati olarak yaparak bugnk statik
beton hesaplarnn esasn ortaya koydu. 1890'da demirlerin ba
lanmas sistemini gelitirdi. Bylece ayak, kiri ve tavan bir btn
olarak meydana getirmeyi baard ve bylece eklemsiz yapy bir
btn olarak dkp karmak mmkn oldu. Bu sisteme gre
demir-beton dkml ilk yap !svire' de 1890'da Schnyder tara-
fndan planlanp yaplan bir kpr oldu. 42 m uzunluu olan
bu kpr, dze yakn bir kemer erisine sahipti. Bu kadar yeni
materyalle bylesine zarif ve sade hatt bir yapnn ortaya k,
bir materyalin bu kadar erken dneminde artc idi. Bugn bu
yap bir ant olarak kabul edildiinden kullanlmamakta ve byle-
Setonun bu plastitesi ve dkm olarak her ekli alabilme-
si, armz mimarisinin btn formlarn uygulamaya olanak
veriyordu .. Bu nedenle a m z mimarnn eserleri, bu zamana
kadar bilinmeyen bir biimlendirme olanana sahip oluyor ve
onun fantezisi, biim alannda yepyeni bir plastisiteye yneti-
yordu.
532/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1181: Morris ve Webb. "Krmz Ev".
Bex/ey Heath.
Ruskin, Morris ve Voysey'in yap
ve ev eyasna getirdii yenilikler ..
XIX yzyln mhendislik yaplar, gemi yzyllarn usluplarna
ba~l resmi yaplarn dnda ve antsalyap yaptklarn iddia eden
mimarlarn rol olmadan ina edlmt. Bu yen Y".plar~ XIX. yuz-
yl mimarisinde yepyeni bir ufuk at bundan oneek aklama-
larda grlmt. . .
Dier bir yenilik hareketi, gene bam~aka br aland~n g_eld. Bu
k bundan ncekinden daha az oneml olmadg gb, tek-
yen k 'k d ..
nik ve endstri alanyla da iliii yoktu. Hatta te n ve en ~st-
riye dmand ve onlarla savamay kendine ama ednmt.
un.. k" t k k ve endstri kendi elinden brok olanaklar almt.
u e n ' . b' b'
Endstrinin ele ald formlar beenmeyip onlara yen r m
vermeye alan bu alan, sanat ve zanaatlard.
Endstri ve teknoloji yannda, sanat ve el sanatlar, k! nok-
talar bakmndan birbirleriyle ok farkl olmalarna ragmen,
sonuta ayn noktaya varyorlar ve birbirlerini tam~mlyorlar
d. Ancak bu husus, sonradan anlalacakt ve esenyle olsun,
retimiyle olsun bu gerei Henry van de Velde aklayacak-
tl (1890). . an el sanatlar atlyeleri vard. Bylece sanatta kaybedilen
Ingiliz john Ruskin ve William Morris, yen anlayn heyecan-
l ncleri oldular. Sanata, mimariye, el sanatiarna. ve mak
naya irkin ve biimsiz retim yznde~, gerek ve ~ ~ygu~
bir ekillendirme isteiyle muhalefet ed_ya.rard. ok vlg ek
cidir ki, ilk kez iki Ingiliz, endstri rnunun ruhsuzluguna kar-
kyor ve bunun dzelmesi iin _sanat _Yardma "..ryorlar ynden uygulamaya balad. Ressam, air, el sanats ve nihayet
d. Ingilizler o ada teknik ve endustr yonunden butun der
lkelerin banda gittiklerinden, fabrikalarn olumsu~ taraflar~
na kar tedbir almak istemilerdi. R~skin ve_ Njoms surati e gel
en ve yalnz kazanca bakan endstrnn, .d~unc:sz. b.r eklde
imal ettii uygunsuz ve faydasz biimlern; endu:trnn_ge.rek
tirdii ii topluluklar dolaysyla biimsiz bir eklde buyuye~
ii mahallelerini; seviyesiz bir ekilde yaayan toplul~klarn,
fonksiyonsuz ve shhate zararl fabrika yaplarn; nsan\g, ksa~
ca insanln gittike bozulan zevkini dikkate ala~ak, yaklamakta
olan tehlikeyi iaret ediyorlard. Bu iki adamn ltrasl br ekd
de dnyann irkinletirilmesine doru gden harekete, estetk
ve' ahlak ynnden kar koymalar, yeni problemlere k tut".
yordu: Morris'e gre "irkin/ik yalmz ahlaki ok~ntunun ~1goru
n" idi. Baka bir ekilde ifade edilirse Ruskn e g:re; ly1 zevk:
ahlaki bir karakterdir ve ahlakm yalmz b1r parasi degil, onun eki:
deidir." Ruskin ve Morris, irkinliin ve ??zulman~ sebe.b
ni, prodksiyonun teknikletirilmesinde ve n mekanze edl~
rek oaltlmasyla, onu imal eden ns.an ve e~yann ruhs~zlaU.
rlmasnda buluyorlard. Yeni ve daha y br dunya dealnn hal
!edilmesinin, teknik ve endstriyle ilikili olmas, bunlara olan
dmanlk dolaysyla nemli bir sorun olarak ortaya kyordu.
Yeni eyalar yaratma zlemi, her ikisin~n de..egemen amac d V~,
hatta bu husus onlarn teknik uygarlga dumanlk beslemeler
XX. YlYIL MiMARiSi VE HEYKELi i 533
ne sebep oluyordu. Bu yzden Ruskin ve Morris, fikri bir yoldan
amalarna ulamak istiyorlard. Ve bu fikri yolun, artistik, ahlak
ve toplumsal yenilenme olduuna inanmlard. yle ki, gemii
geri evirmek, makinay tahrip etmek ve el sanatiarna geri dn-
mek istiyorlard. Fakat gemii geri getirmek mmkn olmad-
ndan, bu bir deli dncesi gibiydi. Makinann insanla getir-
dii felaket, makinay tahrip etmekle deil, bilakis onu manas
olan bir hizmet dzenine sokmak, insan hayatna yararl olabi-
lecek hale getirmekle mmkn olabilirdi. Uygarla kar olmak
hata idi. Fakat tedavi edilebilecek, dzeltilebilecek bir hata idi.
Ancak onlarn dier hususlardaki grleri, yani kt mal imal
eden endstri ve buna paralel olarak smrlen insanla yarar-
l olma fikirleri, aslnda iyi bir niyeti gsteriyordu. Bu nedenle
bir "el sanatlan atlyesi" fikrini ortaya attlar. yle ki, bu gr
endstri retimine olumlu bir etki yapacakt.
john Ruskin (1819-1900), kelimenin tam manasyla bir vaiz ve
eletirmen idi. Dncelerine uygulama alan bulmak iin ii
mahallelerine gidiyor ve onlara fabrikalar terk edip el sanatla-
r atlyelerine dnmelerini sylyordu. Onun kafasnda, Gotik
btnln bulunacana, dolaysyla hayatn ve iin, ahlakl bir
dzeye geleceine inanyordu. Ruskin, kendisinden 15 ya kk
olan ve grlerini tamamen benimsemi olan William Morris'in
kimliinde en yakn yoldan buldu. Morris, gerekten yorulmak
bilmez, pratik bir adamd. Bylece onun reform fikirlerini pratik
fikir gc olan ve hatta rgt ve satc olarak William Morris,
gerekten ilgi ekici ve yetenekli bir adamd.
Gzel sanatlarla el sanatlarn yeniletirmek iin en nem-
li bahane, William Morris iin nce kendi evini ina etmek ve
demek oldu. "K1rm1z1 Ev" diye adlandrlan ev, sonradan byk
n yapt. Morris o zamanlar dost olduu ve kendine inandrd
Mimar Philip Webb (7 831-1915) ile ie balad zaman henz
25 yanda idi. "Krmz Ev", o devirde, yaplmaya allm olan
!talyan Rnesans'nn muhteem villalaryla ylesine tezat te
kil ediyordu ki, adalar Morris'in evini grnce akna dn-
dler. Herkes bu yapy "slupsuz, sanatsz ve zevksiz", perian
bir yap olarak gryordu. Zira adalar, sluplu ve "artis- R. 1182: H. Obrist. Ileme. K1rba
tik" mimarinin, yalnz tarihi bir slubu taklit etmekle mmkn hareketi. Bu hareketli eri dzeni
"jugendstif" denilen sfubun getirdii
olabileceine inanyorlard. Fakat Morris ve Webb, her trl bir anlayJtJ.
taklit-slubu, bilinli olarak reddediyorlard. Diyordu ki, Morris,
"Sanati bir esini, akademik biimlerden deil, doal kaynaklardan
1karmalid1r." Eski ky evlerinin basit gzellii Morris ve Webb'e
rnek oldu. Bir evin cephe biiminin eksenli ve simetrik olma-
s, onlara manasz grnyordu. Bu plan ekli, yani eksenli ve
simetrik ema bilindii gibi, gemi an antik soylu yaplarn
da gelitirilmiti. Morris ile Webb ise, oturma gereklerine gre
yapy mekanlatryorlard. Bu nedenle amaca uygun ve mana-
l bir mekan dzenine ulayorlard. yle ki, bu amaca uygun
534/ DNYA SANATTARiHi
R. 1183: Auguste Rodin. Louvre'un
Dekoratif Sanatlar Mzesi iin kap1.
Musee de Rodin. Paris.
R. 1184: Auguste Rodin. Donaide
(1885). Mermer.
llllllll"""r-~
mekan dzeni, ayn zamanda yapnn cephelerini de tayin edi-
yordu. Ksacas, iten da, yani mekandan dforma ulalyor
du. Morris ve Webb ky evlerinin sade ve bast krmz tulas
n, aalarn ve ayrlarn yeilliine uygun bir renk olarak, gzel
ve manal bir malzeme diye kabul ediyorlard. Ayrca krmz tu
lay, sva ve al ss altnda saklamay da gereksiz ve gzellii
rten bir israf olarak gryorlard. Bu zellikleriyle "Krmz Ev"
(Red House) ad verilen krmz tulal bu yap byk bir akn-
lk yaratt. ~. .
Bunun yannda Morris, evinin iini den_:ek geregn duyun-
ca, o an mble, kuma, duvar katlar ve ev eyalarn.~n ~e~
disi iin kullanlamayacak nitelikte olduunu saptad. Endustrnn
bu dnemde rettii eyler baya ve irkindi. El sanatlar usta-
larnca imal edilenler ise ok daha dayankl ve salam olmalar
na ramen, tarihi sslemeleryle haddinden fazla ykl olduun
dan ok zevksiz idiler. Bunun iin Morris, o zamana kadar yalnz
resim yapm ve iir yazm bir insan olmasna ve el sa~atlar hak-
knda hibir bilgisi olmamasna ramen, btn moblyalarn ve
evinde gerekecek btn eyalarn biimlerini ve sslerini bizzat
yapmaya karar verdi. Bylece, marangoz, demirci, bakrc ve cam
eyas yapan atlyeleri ziyaret etti. Hatta dokumaclar ve kum~
boyayclarn i banda grd. Bu meslekler hakknda gen bl biri Charles F. Annes/ey Voysey (1857-1941 )'dir. Voysey, Morris ve
gi edinmeye alt. Sandalyeler, masalar, kapkacak, atal, kak,
bak, kumalar ve hallar izdi. Bunlar eitli el sanatlar usta
laryla birlikte imal etti. Bu ekilde ortaya kan eyalar, o done-
min iddial, ssl, ar, ykl ve biimsiz eyalarndan ok fark-
l olduu gibi,onlara tam bir kutup tekil ediyordu. Yapt bu
eyalarda Morris, Ortaan biim karakterine eilimli idi. Ancak
Ortaaa bir kle gibi bal kalmam ve o an eyalarn kop-
ya etmemiti. .. . ~ .
Gotik slup, Morris iin biim bakmndan oneml degld. O,
Gotik dnemin el sanatlar atlyelerinin geleneini tekrar yaat
mak ve bu atlye anlayndan yeni bir biim anlay kartmak
istiyordu. Daha dorusu, kaybolmu olan el sanatlar-ina mant
nn ve malzerneye hakkn veren bir iletmenin yenden canlan-
drlmasn istiyordu.
Bylece Morris'in "Red House"u yani Krmz Ev'i, Ingiliz el sa~a~
larnn ve Ingiliz mimarisinin yenilenmesinde filiz verecek yen br
tohum olacakt.
Morris'in, evinin eitli ihtiyalar iin el sanatlar ustalary
la yapt nemli alma, onun evresinde bir ustalar em~e
rinin yaratlmasna sebep oldu. Yalnz el sanatlar ustalar degl,
ayn zamanda ressam ve mimar topluluklarnn da bu embere
dahil olduklar grld. Bu topluluk iinde bir mddet sonra el
sanatlar ve sanatlarn mterek i yapaca bir dernek tess madan bitirmek ve her trl eski fikirden uzaklamak gereini
fikri dodu. Bu dernek, iyi biimlendirilmi, iilii iyi olan eya
lar yapmak iin el sanatlar alannda bir ~reform _yapacak: hal
kn zevkini eitecek ve endstrinin bayag ktle uretmn dur-
duracak ve hatta onun gzel eyalar yapmasn temin edecek-
XX. YlYIL MiMARiSi VE HEYKELi j 535
ti. Ite bu amala ie balanld. Atlyeler kuruldu. Fakat bu atl-
yeler, Ortaa atlyelerinin dzeninde kuruldu ve !onca kural-
ar iin de aratrmalar yapld; ve dernek Londra'nn merke-
zinde bir maaza at. Firmann adn da "Morris & Co." koydu-
lar. Gerekten el sanatlar ustalar tarafndan yaplan eyalar, ksa
zamanda sratle alc buldu.
Ite Morris ve dostlarnn kendi atlyelerinde yaptklar bu eya
lar yeni bir gelime kaydetti ve bu hareket Ingiltere adalarnn
dna tat. Ksa zamanda btn Avrupa'y saran bir hareket hali-
ni ald. Bylece XIX. yzyln sonuna doru "Art Nouveau", "New
Art" ve "jugendstil" denen yeni bir hareketin bu ekilde gelierek
byyeceini ve btn dnyay etkileyeceini greceiz.
Morris'in izdii ve dokuduu bir ipek! i dokumada, an yeni
desenleri de grld. Bu dokumada gemiten rnekleri alnan
eski stili n motifleri grlmyor. Morris'in bu dokumas bir izgisel R. 7 785: Auguste Rodin. Balzac Amt.
Paris.
ssleme idi ve gemiten hibir iz tamyordu. Dallar, yapraklar
ve iekler, bu yzeysel matitin bir bezerne kompozisyonu hali-
ne gelmesinde rol oynuyorlard ve uzun zamandr gemi yzyl-
larn motiflerine bir esir gibi balanan Avrupa'y, yeni bir fante-
zi, yeni tasawur ve duygu izgisine getiriyordu. Morris'i izleyen
birok sanat, mimar ve usta arasnda, nemli kiilii olanlardan
dostlarnn taraftar olduklar Ortaa atlyeleri evresinden olup
zamannn biim le ilgili almalarn, bu an gerekleri ve fikirleri
erevesinde halletmeyi deniyordu. Fakat sonralar Ortaa atl-
yelerinin rnek alnmas fikrinin dna kt ve bylece Morris'in
fikirlerini at. Morris'in doal kaynaklardan yararlanmak ve biim-
lendirrnek grnn de dna kt.
Bu yeni grne uyarak Voysey de 1893 ylnda "Perrycroft"
ad verilen bir yap ina etti. Bu yap "doasa/" bir yenilik ve
sadelie sahipti ve tarafsz, dogmalara balanmam gerei
karakterize ediyordu. Voysey bu geree intibak, halledilecek
bir problem olarak benimsiyordu. Yani, tarihte nceden biim- R. 7786: Auguste Rodin. p (7 886).
lenmi bir formu gerekletirerek deil, pratik ve her trl istek- Mermer.
Iere cevap veren bir ev ina etmek iradesi, binann eklini tayin
edecekti. Yani Voysey, binann yaplmasn gerektiren progra-
m eski aiara ve allm dogmalara bal olmadan ina etmek
istiyordu.
. Bu isteklere uyarak, Voysey yalnz her trl ssten vazgeme-
d. Ayn zamanda allm pencere dzenini, kap ve hol ema
sn_ ve duvar yzeyini beylik bir ekilde biimlendirme gelene-
n de terk etti. Bylece gayet bilinli olarak, yapnn btn
detaylarnn biimlendirilmesinde, oturma ihtiyalarn, malze-
menin ve yap konstrksiyonunun artlarn gzden uzak tut-
gord. Bylece yeni unsurlar bir btn evresinde, titiz bir ekil
de biimlendirilmeye baland ve yap yaama ve gereksinimle-
re cevap veren bir denge iinde, manal ve yepyeni bir ekilde
ortaya kt.

536/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1187: Georg Ko/be. Dans Eden Ka-
dn. Berlin, Nationa/galerie (1912).
R. 1188: Chinard. Mme. Recamier'nin
bst. Musee deLyon (1802).
Morris'in ilk bavurduu ev eyalar yapma fikrini, Voysey de
paylat. Fakat tamamen yukarda belirtilen kendi biimlerdir
me prensiplerine gre. Burada, Morris'in aksine, tamamen ss~
sz, dekorsuz, son derece sade ve yalnz yapaca iin gereklerini
dikkate alan bir biimlendirmeye, yani yapaca ie gre bir kons-
trksiyona yneldi. Ayn ekilde, camdan yapt eyalar da hibir
sse sahip olmayacak ve yalnz grd i ve elle tutu olanaklar
na cevap verecekti. Voysey ie uygunluun ve kullanma biiminin
konstrksiyonda pay olmasnn, eyann biimini meydana geti-
receine inanyordu. Ksacas yapaca ie v__e kullanmaya uygun
bir form Voysey'in amac oldu.
Grlyor ki, Voysey eski alarn sluplarna srt evirdi-
i gibi, Morris'in doal motiflerden yararlanma prensibini de
bir tarafa brakyor ve yeni an ekillenmesini, yaad an
gereklerinde aryordu. "The Studies" denen ve Ingiliz yenileme
hareketinin Avrupa'daki en etkili organ olan dergide, Voysey
yle yazyordu: "Biz doadan esinfenerek hareket etmek zorunda-
ylZ. Ancak bundan sonra, btn alarm ve sluplarm zincirlerin-
den kendimizi kurtarabiliriz ve kendi am1zm kanunianna ve bu
kanunlarn bize sunduu olanaklara gre yaayabiliriz ve aliabi
liriz".
Henry van de V elde'nin getirdikleri
Morris ve Ruskin'in balatt yenilik hareketi, yalnz Ingiltere'de
kalmad; Fransz, Alman ve Belikal sanatlara da ulat. Fakat
Ingiltere'den d piyasalara gnderilen bu yeni grn malla-
r, darda halk arasnda hibir ilgi uyandrmyordu. Yalnzca baz
sanatlarn, Ingiltere'deki yenilik hareketlerine yeni bir dnyann
mjdecisi olarak baktklar gzden kamyordu. Gemi yzylla
rn eserlerini ve eyalarn tekrarlamaktan bkan yenilie susam
sanat gruplar, zellikle Almanya ve Belika'da harekete, yeni
dnyann kurulmasna yardmc olacak bir gr ve ilk k ola- Bu dncesiyle harekete geen Velde, XIX. yzyl historisizmini
rak bakyordu.
Ingiltere'deki bu harekete dardan ilk katlan lke, Van de
Velde'nin .nclnde 1880 yllarnda kurulmu olan ve adna
"Yirmi/er" (Les Vingt) denilen bir sanat grubu yznden Belika
oldu; bu grup, hareketin Belika'da tutunmas iin gerekli zemi-
ni hazrlad. Bu sanatlar grubunun sergilerine o zamanlar henz
hi tannmam olan Fransz sanatlarndan Seurat, Gauguin, Van
Gogh ve cezanne gibi ressamlar da katlyorlard. Mallarme ve
Verlaine gibi sembolist iirin temsilcileri, iirlerini okumak zere
Belika'ya davet edildikleri gibi, bu lkede dzenlenen konseriere
o zaman yeni isim yapm Debussy ve Richard Strauss gibi mzis--
yenler de eserlerini almak zere arlyorlard. Ite bu sanat nin kitle retiminin yarariarna inanyordu. Buna karlk Morris,
grubuna 1889 ylnda Van de Velde kabul edildi. Van de Velde,
doduu ehir olan Anvers'deki Gzel Sanatlar Akademisi'nde
renim grm, sonra iki yl Paris'te "Sembolist" sanatlarla
almt.
Velde'nin ilk resimleri kaba kyl hayatndan baz sahneleri
XX. YZYIL MiMARiSi VE HEYKELi./537
yanstyordu. Sonralar da Gauguin, Seurat ve NeoMEmpresyonist-
Jerin etkisi altnda konstrktif anlayta, geni lekeli "Saman
Toplayanlar" gibi resimler yapt. Velde bu almalaryla arkada
lar arasnda sivrildii
halde, zamanla bu almalarndan kuku
lanmaya balad. Yaptklar zerinde dnmesi, onu, resmin ok
dndan hareket etmeye zorlad. Ruskin ve Morris'in yazlarn
okudu. Nietzsche, Tolstoy ve Bakunin gibi dnrlerin fikirleri-
ni eletirdi. Sonunda, kendini ana ait baz sorunlarn karsnda
grd ve bu sorunlar ressam olarak zmenin mmkn olmad
kansna vard. Savaaca konunun, evresini dolduran irkin-
liklerden an kurtarmak olabileceini saptad. Bylece ok dar
ereveli olan resim almasn, dolaysyla atlyesin i terk etti ve
ann ehresini deitirecek bir evreye girdi.
Velde'nin kendine zg dncelerinden biri, resim, heykel ve
antlarn tek bir rnek iin yapld, dolaysyla bunun bir ahlak-
szlk olduu ve egoizm saylmas gerektiidir. Bu nedenle hal-
kn karsna daha ok rnekle kmak gerektii kansna vard. Bu
fikirler zerinde kafasn yorarken, Ingiltere'deki yeni el sanatlar
nn rnlerini grmek frsatn elde etti. Ona bu yeni ileri grmek,
R. 1189: Constantin Meunier. Demir
olanan salayan, Lttich'de (Belika) marangoz Sarrurier-Bovy Eritici. Musee de Bruxel/es.
(1856-191 O) ile onunla birlikte alan A. W. Finch adl bir ressam
oldu. Bovy ve Finch kendi rnleri yannda orijinal Ingiliz mble-
leri de satyorlard. Ingiltere'deki yenilik hareketini Belika'da ilk
aniayp benimseyenler bu iki kii idi. Fakat Finch sonralar ken-
dini tamamen seramie vermiti. Testiler, vazolar ve eitli kap-
lar biimlendiriyordu. Bu seramik sade, sssz, halk sanatlarnn
basitliine ynelmi eyalard. Biimleri de "zamanstz" denilen
slupsuzluk iinde idiler.
Ite Ingiltere'deki hareketlerle Belika'da bu yeni dostlara rast-
lamas Velde'yi, yapaca ey hususunda abuk karar vermeye
zorlad. Karar u idi: "Daha geni bir halk kitlesine etki yapmak".
yenen hareketin nemli savalarndan biri oldu.
Btn artistik sezgisini, eletiri anlayn, hayal gcn ve
mantn bu ihtiras zerinde toplad. an tarihinde kendi-
ne den bir grev olduunu kabul ediyordu. Her eyiyle z-
lp halledilecek ve biimlerdirilecek yeni bir dnyann nn-
de olduunu gryordu. Bu nedenle arkadalarna nndeki
grevin, yalnz bir biimlendirmeyle deil, ayn zamanda sos-
yal ve ahlaki problemierin de zmlenmesiyle gerekletiri
lebileceini aklad. Bu noktada Velde ile Morris arasnda bir
dnce benzerlii grlyor. Fakat Morris'den ayrld nokta
udur: Velde, teknik aa, mhendislik eserlerine ve endstri-
bir endstri rn olan trene bile binmeyi reddetmiti. Velde,
trenin, makinann ve vapurun gzelliinden sz ediyor, nce-
den bilinmeyen bu makina gzelliinin kendine zg karakte-
rini inceliyordu. Yeni gzelliin, eya biiminin ina mantna
gre biimlerdirilmesinden olutuunu kabul ediyordu. Velde
5381 DNYA SANAT TARiHi
R. 1190: Meunier. "Endstri" alima
Amt.Brksel.
R. 1191: Aristide Mail/of. Uyum. Ds-
seldorf (1949). Bronz.
bir eyin, bir eyann gzel olabilmesi iin, o eyin
yapaca iin ilk kez biri tarafndan dnlmesi aeekltiaine:.
ayrca da yarar ve fonksiyonu dnda hibir hususun
alnmamas gerektiine inanyordu. Bu mantki ve inai
lendirmenin gzellii yaratacan ve buna da en gzel "' rne:ain
elektrik ampul olluunu sylyordu. XIX. yzylin geli 'nekii
ortamnda bu grleri ortaya atmas, Velde'nin hangi noktada:
olduunu belirtir. Ampul gzel bulmasnn nedeni, o 7"nn"r'"
kadar bu formun byle bir fonksiyanda hi kullanlmamas
ilk kez dnlmesi idi.
Srf teknik ihtiya iin ortaya konulan bu yeni gzel varnJa;
henz XIX. yzylin anlay iinde alian mimarlar ve el
larnneserleri Velde'ye gre o derece irkin, anlamsz ve
ta aykridi ki, bunlara bir son vermeye neden bu kadar
verdiini daha iyi anliyoruz. Velde: "Biz, her eye yeniden
/amak zorundayz. nk evremizdeki her ey irkin/ik, yalan
budalalktan ibaret" diyordu. Ingiliz Morris de onun gibi au suc
mekle beraber, Gotik an usta-rak geleneini prensip edinen --
atlyeleri benimsernesiyle geriye dnk bir anlayta idi. Buna
karlk Velde, ann imkan ve aralar iinde bir balang bul- getirir. Bu hususlar hep Velde'nin fikirleridir. Velde, dinamik ekil
mutu.
1895'te aynen Morris gibi, kendi evini bizzat yapmakla ie
balad. "Haus 8/oemenwerf" ad verilen evini ina etti. Bu yap
bugnk grle "modern" bir yap deildir. Basit, mteva-
z, mantkli ve sssz bir evdir. O an ssl, debdebeli, barak
kntlar iindeki heykelli, kabartmali viiialar yannda bu yap
nn ne denli fakir olduunu dnmek, Velde'nin neyi
ini daha iyi belirtir. Gerekten o an ssl ve gsterili evle-
rinin arasnda ina edilmi olan bu ev halk tarafndan alaya aln
mt. Velde, her detayn ett edilmesine ne kadar nem veriyor-
sa, bu detaylarn bir btn iinde kalmasna ve bir btn te
kil etmesine de o kadar nem veriyordu. Bu nedenle, evinin i
dekorasyonunu ve eyasn da bizzat yapmak gereini duydu.
Bunun iin mbleler vb. eyalar yannda sandalyelerini bile akla
uygun bir biimde yapmay dnd. Mblelerin yapsn sakla-
yan her trl ssten de kand. Bu bakmdan sandalye ve dier
mbleleri, Ingilizierin yeni eyalarna benziyordu. Fakat onlarn
kopyala r deildi. Velde yapt bu mblelerde ss unsurunu kul-
lanmaktan titiz bir biimde kand. Eyann plakl onu cez-
bediyordu. yle ki, sonraki almalarnn zellikleri olan "inai
unsurlarm fonksiyon/an" ile ortaya kan enerji ve gerilim, eya
formunda kendini ifade etmeye balyordu. rnein sandalyele-
rin in, zemini yakalayan salam duru! u ayaklarnn erileri, sanki
oturma tablasn yukar kaldryor gibi bir gerginlik iinde idiler.
Demek ki, bu sandalyeler oturma fonksiyonlar dnda enerjik bir
ifade de tayorlard. Bu nedenle insan, yalnz bunlarn zerinde
iyi oturmakla kalmyor ayn zamanda neden iyi oturduunu da
dnyor ve anlyordu. yle ise ie uygun konstrksiyon, ken-
dine zg bir ifadeye de sahip oluyordu. Bu da, karakteristik bir
XX. YZYIL MiMARiSi VE HEYKELi 1539
gzellii douruyordu. Hem de herhangi bir sse sahip olma-
dan. Bu eya ve sandalyelerin "ss"leri, onlarn konstrksiyonla-
rn aklayan formlarndan ileri geliyordu. Ksacas onlarn form-
lar1 ayn zamandassleri oluyordu.
Henry van de Velde'ye gre "ss"n kendine zg bir hayat
yoktur. Ss, zerine geldii eyaya baldr. Form ve hatlaryla da
eyaya baldr. O, eya bir organizmadr ve bir yere yaptrlm
olmay reddeder, diyordu. Bu bakmdan Velde, ss'n kanunlary
la, mhendisin almalarn idare e~en kanunlarn ayn hususlar
olduu grne ulayordu. Van deVelde'nin kabul ettii, eya
nn yapsna bal "organik"' ss n geliimini, 1898'de izdii yaz
masas gsterir. Bu masadaki hatlarn ak, daha hareketli ve ger-
gindir. Uzun ve enerjik bir eri, masann st kenarnda boydan
boya uzanr, dar kenarnda kvrlarak durur ve br kenara doru
yeniden hzlanarak tekrar br keye kadar bir hz kazanr. Gz
bylece masann uzun hatlarnda akar, ke yuvarlanda yavalar
ve dar kenarda yeniden hareket geer. Bylece masann izgile-
rinde birbirlerinden farkl bir ak, bir dinlenme temposu tutturur.
Yapnn bnyesine uygun bir hat ak, an izgilerini meydana
de hareket eden izgi "yeni bir sslemenin temelidir" diyor. Gene
Velde "bir izgi bir kuwete sahiptir ve btn temel kuwetlerin yap-
t gibi, toplad enerjiyi dar verir" diyor.
Eer biz yaz masasn, bundan 4 yl nce yapt sandalye-
lerle karlatrrsak, burada izgilerin kendine zg bir ifadeye
R. 1192: Aristide Maillol. Kolyefi Vens
sahip olduklarn grrz. Bu ifadenin yalnz eyann yapsna (1930).
ve amacna bal olmadn da ayrca anlarz. Yani tam aksine,
izginin eyann konstrksiyonunu etkilediini grrz. nk
izgi, bnyesinde toplad enerjiyi dar verir. Sanatnn form
iradesi, burada nemli bir etkiye sahiptir. Buradan izginin titiz
"mantkl" biimlendirmeyi ortadan kaldrd, ancak kendine
zg formlar meydana getirdii anlalyor. Demek ki, masada
grdmz gibi, bu formlarn, eyann konstrksiyonundan
R. 1193: Aristide Moilfol. Akdeniz
meydana gelmedii, sanatnn iradesinden ortaya kt anla- (1901). Ta.
lyor.
yle ise, eyann biim ve ifade gzellii, onlar yaratan insa-
na baldr. Bundan dolay eyay planlayan insan, kendi kiiliini
eserinde yanstmak kiin aba harcamaldr. Bylece bir eyann
biiminde, onu planlayann tarz da yansr. Ss unsurunun, yal-
nz eyann ama ve fonksiyonunu gsteren inasna deil, ayn
zamanda onu planlayan insann kiiliine de bal olduu anlal
m oluyor. Bu yzden eyaya ve kiiye ait hususlarn, eyann for-
munda armonili bir biimde birlemesi gerekiyor. Esasen biim-
lendirmenin ama ve grevi de budur. Ite Velde'nin ss hakkn
daki gr budur.
Henry van deVelde'nin izgi'nin meydana getirdii ss gs-
teren 1898'de yapt "Tropon" adl bir afii vardr. Bu afiteki
izgilerin herhangi bir objeyle ilgili olmadn gryoruz. Yani
bu izgilerin bir objenin konstrksiyonuyla hibir ilgisi yoktur.
 XX. YZVIL MiMARiSi VE HEYKELi /541
5401 DNYA SANAT TARiHi
XIX. VE XX. YZYIL HEYKELI
Bu nedenle izgi, Velde'nin "Tropon" adl afiinde, yzey
xx. yzylda heykel, halk arasnda yer alan bir sanatt ve bnyesi
rinde serbest eriler halinde birbirlerini keserek dolar. Akc
bakmndan daha ok halka ak olan meydanlarda ve byk aris-
ekilde birden hzlanp giden ve bir ritim iinde dolaan bu
tokratik yaplarda yer alabiliyordu. Bu yzden gerek kilise, gerek-
giler, bir eit ss tekil eder. Bu izgi biimlernesi i
se devlet, sanatnn yannda deildi. Fakat henz an ve ulus-
ortaya kan bir organizma meydana getirir ve bunun bir
arn nemli kiileriyle ilgili heykellerin meydana konulmas, bir
biimiyle ilgisi yoktur. Fakat doaya paralel bir biim mevaar
devlet grevi olarak benimseniyordu. Bu anlamdaki heykellere,
getirir.
eski Antikile'ye bal klasisi st anlay, bir yol gsterme durumunda
Bu afiteki izgi sslemesi yeni bir slubun alameti onnutu
idi. Giderek bu l Klasisizmi, patetik bir duygu izledi. Bu anlam-
Fransa ile Belika'da "Art Nouveau", Almanya'da
da duygulu biimlendirii, hem Grek klasik slubundan sonraki
denen bu yeni slup XIX. yzyl historisizmine galebe
Helenistik devirde, hem de Rnesans'tan sonraki barokta gryo-
R. 1194: Aristide Mail/o!. 5evienler. yeni an gereklerine uygun bir biim dnyasnn domasn
ruz. Avrupa Baroku'nun Bemini'sinden sonra ortaya kan Franois
Aa bask. lamtr. Demek ki, ilk kez bir eyann formu zerine va,lnsfini"oi
Rude (1 784-1855), kendine zg bir anlayla rlyefi yeniledi. R. 7196: Wilhelm Lehmbruck (7881-
ler, iekler ve hayvanlar gibi, eski dekoratif biimci 7919). Oturmu Delikanl. Kunst-
Rude, Paris'te, Etaile Meydan'ndaki Are de Triomphe'un yan
unsurlarn eyann yapsna uyup uymamas sz konusu museum, Duisburg (7 918?).
cephesine "Gnll/erin Gidii" adir eserinde Marseilles'i syleye-
yerine eyann organik yapsna uyan bir izgi sslemesi
rek giden bir grubu biimlendirdi. Rude'n talebesi jean Baptiste
yordu. Bu ssleme eyann organik yapsna bir uygunluk
dii gibi, ahslarn zevklerine gre de deiiyordu. Bu yeni
Carpeaux (1827-1875) ise, Bemini'nin geleneiyle ie balam
ve Opera'nn cephesindeki "Dans" kompozisyonunu biimlen-
genellikle bir bitkisel kvrmlar dzeni gsterdii halde, Van
dirmiti. Tazelii ve hayatiyetiyle dans eden bu kadnlar grubu,
Velde'nin sslerinde, bitkisel biimler yerine soyut bir b"ic imler
o devirdeki Fransa kraliyel hayatna nemli bir g kalmt. Biz
dirmenin doduunu gryoruz.
buna paralel baz sanat almalarn, Almanya'da da lmparator
1896'da Henry van de Velde kendi almalarndan
na getirilmi kk el sanatiarna ait bir odann derne:siyle
1. Wilhelm'in Berlin'deki dekoratif saraynn teatral dekorasyonla-
rnda gryoruz.
li btn eyalar toplayan bir sergiyle Paris'te sanat eserleri
Heykel alannda kadnlarn tatl,
zarif ve duygulu hareketleri-
reti yapan S. Bing'in "Art Nouveau" adl galerisinde halkn
ni yanstmaynnde de almalara devam ediliyordu. Bu ho
sna kt. Van de Velde'yi bu galeriye takdim eden )ulius
kadn pazlarn biimlendiren heykelciler arasnda Auguste Rodin
Grafe adl bir sanat eletirmeni idi. Grafe Almanya'da bu
(1849-1917) gibi heyecan verici bir sanatnn kt grld.
hareketinin organ olan "Pan" adl bir dergi karyordu.
Bylece heykel alannda yeni aniatmda eserler yaratlmaya ba
adl evinde ziyaret etmi ve
1
"Bioemenwerf" 'Art Nouveau"
land. Bu sanat nceleri 14-21 yalar arasndayken yalanc bir
galeride her eyiyle bir oda takmn tehir etmek zere sipari
rokoko anlay iinde bstler, figr gruplar, hayvan kompozis-
miti. Ite bu sergi aldnda Paris'te tutucu evreler byk R. 1197: Constantin Brancusi. p.
yonlar ve ssler yaparak geiniyordu. Brksel'de byk kiralk Museum of Phi/adelphia (1908).
ki gsterdiler.
evlerin cephelerine yerletirilmek zere karyatidler ve allantlar
Velde, biryl sonra, yani 1897'de Almanya'da Dresden '"'""''a
yapt. Ancak bu kk el sanatlar seviyesi iinden, birden byk
aa yukar ayn almalarn sergilediinde bu kez byk bir i
grd. Historizmin l biimlerinden bkm olan Ahn>nv;'rl>l bir heykel anlaynn doduu grld. 1864'te ilk eserini yap-
tr. Bu, "Kmk Burun/u Adam" heykeli idi. Fakat bu eser, o zamanki
aktif gler, onun bu hareketine katlarak birlikte bir gsteri
nl "Salon"da reddedildi. 1875'te ltalya'da Michelangelo'nun
ma olanan buldular ve birletiler. Bylece Paris'te ilgi
R. 1195: Karl Hartung. Heykef (1956).
drmayan oda takm, Almanya'da yeni bir akmn h><leone<On;
"MahkUm" adl heykelini grd. Bu heykeli kendi "Tun ai''
Bronz. adl eserinde yeniledi. Rodin "Tun at"nr "Derin ve atr rya-
neden oldu. El sanatlar ile sanatlarn bu hareketin re,,e<inrlo
dan uyam, yava yava eve dn" diye nitelendirdi. Bu eser
toplanmas 1899'da Velde'nin Belika'dan Berlin'e
mesiyle sonuland. 1900 tarihinde Velde, sanat kollek,;i,onc"';u1
Brksel'de ve 1877'de de Paris Salonunda sergilendi. Fakat b~
e.serin, bir insan vcudundan alrnmr bir dkm olduu phe
Karl Ernst Osthaus'a Hagen'da bugnk nl Folkwang Muse"'m,
s ortaya atrldr. Bu alandaki mcadelesi, onu birden ne ulatr
binasn ina etti. 1901'de de Weimar sanat okuluna davet
d. nk o her defasnda kendini kabul ettirmek iin savamak
di. Burada "Tatbiki Gzel Sanatlar Deneme Okulu"nu kurdu
zorunda kalyordu. Kendisine ilk olarak 1884'te Londra'da byk
ynetti. Bu okul iki yri sonra Gropius'un gene Weimar'da
l~ ~sterildi. Rodin'e, o zamann gzel sanatlar bakanlnda
u 1'8auhaus" adir devrimci gzel sanatlar okulunun cel<ircleilin
k brr memur yardm etmek istemi, Rodin de ona, Dante'nin
tekil edecekti. Bauhaus'un nemi bugn btn dnyaca
Cehennem1nden esinieniimi bir eserin yaplmasn konu ola-
yar. Bu okul yalnz el sanatlarn deil, zellikle mimarinin
rak teklif etmiti. Bu eser Ghiberti'nin "Porta del Paradiso" adl
dnyada ehresini deitirecek nemli almalar ilk kez
eserinden esinieniimi bir rlyef olacak ve bronzdan dklerek
karacakt.
5421 DNYA SANAT TARiHi
R. 1198: Zadkine. Kalpsiz Kent. Rot~
terdam'da Ant (1952-1953) Bronz.
R. 1199: Zht Mridolu. Oy/um
Iinde Dal. Soyut figr. Demir ubu-
un, hayat verilircesine eri/ip bkl-
mesi, dv/mesi, aslnda tarihin karan-
lk alarmdan bu yana devam etmek-
tedir. Ancak soyut kavramnn sanatta
bilinli hale gelmesi yenidir.
XX. YlYIL MiMARiSi VE HEYKELi 1543
Louvre'un Dekoratif Sanatlar Mzesi'nin kapsna uygulanacakt. skOn'un vcuttaki salam formlarn yeniden kazandrmak iste-
Rodin 1880'de bu kap iin ilk eskizi verdi. Fakat bu eser Rodin di. john Rewald "Maillol, Hiristiyanlktan nce domutu" derken,
ld zaman bile bitirilememiti. nce, rlyef olarak d onun, Antikite'nin antsal klasik olgunluuyla form btnln
nlen bu kap zerinde, baz boyutlu heykellerin de olmas geri getirmek istediini aklamak istemitir. Bu bakmdan, Rodin,
gibi, yanl almalara kadar gidildi. Rodin o sralar heykeli, bir insan ruhunun vcuttaki izienimlerini saptamak isterken, Maillol,
"pkmt1/ar ve oyuklar sanati" olarak telakki ediyordu ve ona gre: insan vcudunun lmsz, antsal fizik gzelliine yneliyordu.
"Sanat, formlan bir Iik ve glge iinde tasvir etmek" idi. Bstlerini Rodin ruhi etkilerle, Maillol ise fizik formlarla ilgileniyordu. Bu
bu prensibe gre biimlendiriyordu. husus ayrca Rodin'in bireyci portreyi, Maillol'n ise antsal, for-
XIX. yzylda heykelin grevi, ayakta duran ant idi. Rodin de mu arayan, klasik deerleri yeniden getirmek isteyen birer sanat
bu gre uydu ve Victor Hugo antn, ressam Bastien-Lepage\ olduklarn gsterir. Bu nedenle Maillol tanr Vens' e, Rodin, kii
Claude Lorrain'i, bir Arjantin cumhurbakannn ve Amerikal bir ye ynelmitir. Empresyonist ressamiara Gauguin nasl kar k
generalin heykellerini yapt. 1884'te Calais belediye bakanndan, msa, Maillol de Empresyonist, Natralist heykele kar kmt.
bu kentin tarihinde olan bir olayn ant haline getirilmesi sipariini Maillol, "Gauguin'in resmi beni uyand1rd1" diyordu.
ald. Tarihi Froissatt'n aklamasna gre hikaye u idi: Ingiltere Maillol'n salam formlarndan hareket eden Charles Despiau
Kral lll. Eduard, Calais ehriniancak kendisine alt nemli kiinin, (1874-1946) sakin, duruk figr anlatmn bsllerde uygulad.
kendisi ne isterse yaplmas artyla teslim edilmesi artyla, alle- Onda formlar basit ve ii dolu, ar, inandrc bir etki yapmakta-
deceini bildirmiti (1347). Cellat alt kiiyi bekliyordu. Fakat kral, dr. Rodin'in evinde 1907'den 1909'a kadar alan sanat, doa
kralienin ricas zerine onlar affetmiti. Bu alt figr, Rodin'in nn olgunluunu, byk formu, portre niteliklerinden uzaklatr
antnda, sessiz, balar ne eik olarak ele alnmt. Rodin zaten madan biimlendirmeye alyordu.
Normandiyal Kuzey Franszlar gibi, btn abartl hareketlerden Alman heykelcisi Georg Ko/be(1877-1948) ise, nce Rodin anla-
kanmt. Gerek duygusu onu bir eit Ekspresyonizme gtr- yna bal kalm ve nl "Dansz" adl heykelini mzik ritmiy-
d. Fakat burada o zamana kadar bilinen heykel biimiemeleri le hareket eder ekilde yontmutu. Ancak sonra Rodin'in izlenim-
yoktu. Bylece ant tarihinde yeni bir anlatm ortaya kyordu. Bu ci gzlemlerini terk etmi ve Maillol'n antsal, kapal formlarna R. 1200: Hans Arp. /do!.
heykel grubu, siparii veren belediyenin arzusuna karn 25 cm'lik dnmt.
bir tun zemin zerine oturuyordu. Bu haliyle de Pazar meydan Alman heykelcileri iinde byk form kitlelerini kudret ve
nn ortasna konulacakt. Burada tarihi olay, adeta btn doall kuwet kayna haline getiren ilk orijinal sanat Ernst Bar/ach
iinde canl bir ekilde duracakt. (1870-1938) oldu. Zarif formlar tamamen terk eden bu byk
Binlerce yldr devam eden heykel sanat iinde, ilk kez an yaa sanat, kibar hareketli, ince kadn figrlerine hi itibar etmedi.
tan bir ant, halkn iinde yer alacakt. Bu ant sradan bir tasvir Hatta blok anlatm iin vcut formlarn kapal kitleler haline
deil, bir yaam olaynn dkm gibiydi. getirdi. Bunun iin hoa giden formlardan kaarak ar, gl
1892'de Fransz Yazarlar Cemiyeti, Zola'nn gayretiyle Rodin'e konular arad. irkini antsal formlar haline getirdi. Her trl iti-
Balzac'n bir heykelini sipari etti. O da Balzac' bir kei peleri- bari biimlerden kat. Haykran, strap eken, lmsz, beeri
ni iinde: "Deha gururuyla, haz nmda insan kalplerini harcayan kon~lar ele ald. Insann strabn antsallatrd. Halknn hibir
kii olarak" tasvir etti. Yazarlar cemiyeti, heykeli Balzac'a benzet- ferd, onun kadar Alman milletinin isyann, haykran bir ekilde
medii iin baka bir sanatnn yapt bst mezarn zerine ifade edemedi. Ar aa ktkleri heykel olunca, yal, ii dolu
diktirmiti. Rodin tam bir Fransz mizacna sahipti. Onda Gotik tomruk arln kaybetmedi. Barlach, ayrca grafikler de yapt.
katedrallerin heykelcilerinde grlen heyecan vard. Bu heye- Bask resimleri kk boyutlarna ramen antsal bir etki yapar-
can, gzlemlerinin yetkin bir sentezine dayanyordu. Bu neden- lar.
le Rodin'in eserlerinde hayat dolu, madde olmu bir biimlen- Rodin'e kar kan Maillol gibi, Almanya'da da, Kolbe'nin zarif
dirme dikkati ekmektedir. Izlenimci heykel anlay, hayat ger- kadn formlarna Barlach kar kmt. Paris ve Roma onun iin
einin, insan vcudunun her noktasnda olduunu adeta ispat- anlamszd. Kendine uygun anlatm ilk kez 1906 ylnda buldu. Bu
lamaktadr. Bu anlatm iin Rodin aynen Empresyonistler gibi tarihte Gney Rusya'ya yapt bir gezide karlat.sefil kyl-
k-glgeyi kulland ve gene onlar gibi heykelin evresinde bir ler, keiler, dilenciler ve kadnlar, geni yzlerinde sefaleti, stra
atmosfer yaratt. b, fakirlii, kaderi adeta baryorlard. Bu tipler, hayat temsil edi-
Empresyonistler, nesnelerin formundan uzaklamlar ve nes- ~orlard ve canl antlard. Barlach bu figrlere tutuldu. Ve yonttu-
nenin evresindeki atmosfer oyunlarna ynelmilerdi. Rodin gu heykeller bu gezinin canlandrlm notlar oldu. "ark syleyen
de, heykelde ayrntya inmi ve heykel btnn paralamt. adam" heykelinde bir insan iinin dramn okuyoruz.
Ite heykelin bylece zlmesine kar bir akm balad. Aristide Bu byk forma, Ingiliz adalarnda doan klasik grkemli ant
M ai/lo/ (1861-1944), Rodin'in anlk vcut formlarna, lmsz bir lar yapan Henry Moore (1898-1986) katld. Kitlenin bykl-
544/0NYA SANATTARiHi

n, antn gereklemesini, doa formundan uzaklatka yaka-

R. 1201: Alexander Ca/der. San ie
(Mobile) (1 898}.
R. 1202: Ca/der. Metal ve telden yapll-
m~ mobile.
layan bu heykelci, yepyeni bir ant biimi buldu. Antsal, soyut,
Dram Olan Sanatlar
kapal formlar, nce insan ayrntlardan ar~arak buldu. K~b_na
samayan, dalgn, ar dramatik anlamlar esnleten soyut bm
ler buldu. Hibir eyi hat"rlatmadan byk soyut deerlere var-
d. Ve heykeli, yzyllardr kendine balayan bilinen insan vcu-
du eklinden uzaklatrd. Bylece Moore, ne kadar ileri vardysa
o denli, primitil halklarn, Smerlerin, Msrllarn arkak dunyala-
rna yaklat. o, heykelin antsal form diline yaklam ve boylece 1800 tarihlerinden itibaren Avrupa'da saray ve aristokrasi
heykel sanatnn ilkel kaynaklarna varmt. hem glerini, hem sanatlarn yitirmilerdi. rnein Fransz
Plastik sanatlarda heykel alannda Rodin'le figr paralanm, Klasisizminin sanatlar olan David ve lngres, sarayn olanakla~
Maillol'de yeniden formun figr evresinde toplanmasna gidil- rndan yararlanmlar, sekin bir hayat yaamlard. Ancak biz,
miti. Moore ise, formu soyut deerlerine ulatrm ve insan fan- Fransz Ihtilalinin getirdii halk oyuyla birlikte, parlamenter haya-
tezisinin figr dnda antsal biimlere gidebileceini gstermiti. tn Avrupa'ya yeni bir toplum dzeni getirdiini biliyoruz. Artk
Bylece XX. yzyl, formun soyut deerleri zerinde kiisel ara saray yklm, sanatlar saray iin almak yerine halk arasn
trmalara yneldi. Alexander Arehipenka (1887-1964) Kubzmden da kendi geimlerini aramak zorunda kalmlard. Sanatlar yal-
hareket ederek soyut biimler buldu. Ayn ekilde Hans Arp (1887- nz kalnca, kendileri iin yeni bir konu aramak zorunluunu gr-
1966) da siluetten hareket ederek, toplu kitlelere vard. O heykel mlerdi. Bylece yeni sanat kuaklar doayla kar karya kal-
kitlesinde hatlarn oynad rol anlad. 1872 doumlu Constantin mlard. Bu gerek, onlar manzara resmine ve toplumcu resim~
Brancusi ise Smer, Hitit geleneine baland ve yzeyler zeri- lere sevk etmiti. Empresyonistlerle birlikte sanatlarn sonsuz bir
ne izdii izgilerle, kitleyi paralamadan ligre gitti ve sonunda selalet iine dtklerine tank oluyoruz. yle ki, bir sre sonra
tamamen soyuta vard. Yaldzlanm elik stunlarn heykel dee aristokrat burjuvazinin ihtiyalarna cevap verme de tkenince,
rini dnyaya ilan etti. Heykel alannda soyutlamann deerini ilk Cezanne, Van Gogh ve Gauguin gibi sanatlarn bir dram iinde ~: 1203: Vincent Van Gogh. Sandalye
anlayanlardan biri o oldu. kendileri ve evreleriyle mcadeleye baladklarn ve bir sanat Uzerinde Pipo.
Heykel, doann tasvirinden kurtulunca, nce form deneme- olarak kendilerini kabul etticineeye kadar byk zorluklar iinde
lerine, sonra da resimde olduu gibi materyalin bnyesine, yani yaadklarn gryoruz. Bu yol, sanatlar iin kurtulu yolu olun-
onun strktrel etkilerine yneldi. Ve yer yer resimle paralel anla- eaya kadar birok sanat sknt iinde yaam, sonuta sanatyla
trnlara vard. Bu, heykelin saf formuyla maddenin yapsal esprisi- halk arasnda arac rol oynayan galeriler ortaya kmt.
ne gidi, heykelin soyut olanaklarnn tketilmesine dein denen-
neye balad. Kiisellaboratuvar almalar, her trl madde ola- Vincent Van Gogh (1853-1890)
naklarn' heykele soktu. amz, madde olanaklarnn denenme- Bir protestan papaznn olu olan Van Gogh, ressam olarak 1885-
sini eitli endstriyel alanlara da ynelterek, resimde olduu gibi 1B90 yllar arasnda ancak 8 yl alma olana bulmutur. Bu
topluma ulatrd. Ayrca heykelin duruk durumunu, resmdek kadar ksa bir zaman iinde alp byk eser veren bir insann R. 1204: Vincent Van Gogh. Kyl Port-
op-art gibi, hareketli bir hale getirdi ve hareket eden formlarn 1885'e kadarolan hayatn incelemek, bize baz ipular vermekte- resi.
anlk, deien durumlarna yneldi. Heykelciler halen doa form- dir. Van Gogh'un iki amcas tablo ticareti yapyorlard. Bu yzden
larndan, hareket eden soyut formlara dein almalarna devam nce, Haag' daki galeriye gen yata rak olarak girer. Buradan
etmektedirler. Paris'te bulunan ve duygulu resimler pazarlayan Groupil'in gale-
risine gider. 20 yanda ayn galerinin Londra'daki bir ubesine
gnderilir. Burada galeri sahibinin kzna ak olur. Fakat kz, Van
Gogh'u nianl olduu bahanesiyle reddeder. Bu olay, onun ruh-
sal durumunu alt st eder. Ruhi yaam ilk kez byle bozulur. Son
derece sinirli, ok ciddi ve dengesiz bir durum gsterir. efine:
"Ticaretin tekilatlanmi bir hirSiz!Jk" olduunu syler. 1875'te tek-
rar Groupil galerisinde almak zere Paris' e gelir. Burada oku-
ma merakna tutulur. M ze ve kiliseleri gezer. Toplumcu yazar ve
ressamlada Hgilenir. Montmartre'daki odasnda yalnz saatlerini
Inci! okuyarak geirir. 1876'da Londra'ya Franszca retmenli
i iin gider. Ancak bu iten derhal atlr. Bu kez serbest lncil vaizi
olarak bir grev alr. Konumas ok kt olmasna ramen, dn-
DST 35
- 546 1DNYA SANAT TARiHi
R. 1205: Vincent Van Gogh. Ar/es.
Mnih. Neue Staatsgalerie (7 889).
R. 1206: Vincent Van Gogh. Anvers
Ovasi (1890).
yada kt hayat olanlara teselli vereceine inanr. 1877'de ken-
di iine kapank bir hayata der. Yemeden imeden iyice kesi-
lir. Iskelet gibi zayflar, alacak halden kar. Zamanla kendisinin
dini bir greve davet edildiine inanr. Iyi bir vaiz olabilmek iin
Brksel'e vaiz okuluna girer. ay sonra ayrlr. Belika'da sefil
maden iilerinin semti olan Borivage'a gider. Sefil bir barakada,
tahta bir peyke zerinde yatar.. Hemen hemen hibir ey yemez.
Sar bir yz, kan anana dnm gzler, perian bir st ba iin- le boyadn da belirtir.
de yaar. Konuma kabiliyeti de olmadndan, bu haliyle etrafn
rahatsz eder. ocuk ve kadnlar onu grnce kaarlar. Sonunda
onu bu iten atarlar (1879). Aylarca sren karanlk bir hayat srer.
Inanlmaz bir selalet iine der. Oradan oraya babo dolar, bir hrsla almaya koyulmas onu birok mitsizliklerinden kur-
Nihayet eve, ana ve babasnn yanna dner. Amatr olarak iek
resimleri yapar. Din ve sanat arasnda bir tercih yapmak iin d.
nr durur. Sonunda Brksel'de desen izmek ve boya almalar
yapmak iin Millet Mzesi'ne gider. Ressam olan bir yeeni ona
baz tavsiyelerde bulunur. 1882'de sokakta bir fahieyle tanr.
20 ay birlikte yaarlar. Bu kadnn baz plak resimlerini yapar.
Sonunda kadn Van Gogh'u kovunca, o da eve dner. Babasna
ressam olmak istediini anlatr. Babas raz olmaz. Ancak babasn
dinlemez. lhtirasla resme balar. Dokumaclar ve iftilerden ett-
ler yapar. "Papular", "Yer Elmas1 Yiyenler" adl kara renkli resim le~
ri bu srada ortaya kar. Ite bu kara renkli almalar birden nasl
olur da parlak, o yanan renklere dnr? Hangi doast kuv-
vet bu perian hasta ruhlu insann iine girer?
1885 ylnda babas lr. Kardei Theo ona ok az bir paray
her ay yollamaya balar. Ya 31'dir. Anvers'e yerleir. Rubens'in
resimlerini kefeder. lik kez Japon aa bask resimlerini grr.
Bunlardan birka tane alarak odasnn duvarlarna asar. Iine ne
dodu ise, birden Paris' e yollanr. Kardei Theo oradadr ve onu
karlar. Empresyonist ressamlarla ilgilenir. Onlar ahsen tanmak
ister. Tartmaianna katlr. 1886'da Cormon'un atlyesine kayda-
lur. Orada Toulouse-Lautrec'i tanr. Caddeler, iekler, portreler
resmeder. Bylenmi gibi ihtirasla kendini resme verir. Tanguy
Baba'nn dkkannda birka resmini sergiler. Monet, Guillaumine
ve Signac'n eserleri de bu dkkanda sergilenmektedir. Bu sra
da Theo, Galeri Groupil'e mdr olur. Van Gogh'u resme te
vik eder. O da, Japon ressam Hiroige'nin "Yamurda Kpr" adl
aa bask eserinin yalboya bir kopyasn yapar. Renkleri bir-
den almaya, aydnlanmaya balar. Neo-Empresyonistlerin nok-
talama tekniini benimser. Tanguy Baba'nn portresini bu srada
bayar. Japonlarn tu resminden etkilenir.
Paris'te 20 ay iinde 200 resim yapar. Ancak bu kentin kirli
grisi cann skar. Paris'teki ressamlardan artk bir ey reneme
yeceine inanr. 1888'de Toulouse-Lautrec'in tavsiyesine uyarak
Arles'e yerleir. iek ve meyve baheleri, Arlesli kzlar onu eker.
Ne grrse resmeder. Rahat, sratli ve tashih etmeden, fray_
la isabetle boyar ve izer. Boyay taptaze srer. Artk kendi tekni
ini bulmutur. Neelidir. Empresyonistlerle hibir iliii kalma
DRAMI OLAN SANATlLAR 1547
ntr. Naklaclar gibi renk lekelerini de paralamaktan vazge-
er. Boyasn izer gibi srer. Bu renkli izgileri, biimleri kar
mak iin kullanr. Nesnelerin yapsn isabetli izgilerle yakalar. 15
ayda 200'den fazla resim yapar. Genellikle bir konudan drt
alma yapar. K~a bir sre iin gittii Saintes-de-la-Mer'den tipik
eserlerle dner. Emile Bernard'a: "Desende esas o/am yakalamaya
alliyorum" diye yazar. izgiyle snrl yzeyleri, saf lokal renkler-
Bu srada mali durumu bozulur. Kimse resimlerini satn almaz.
A kalr. Sayklamalarve krizler iinde yaar. lm korkusuna kap
lr. Sonunun geldiine inanr. almasna daha bir hz verir. Vahi
tarr. Fakat bir i huzursuzluunun, insan kahreden atei iinde
yanar. Aynen resimlerinde yanan turuncular, krom sarlar, ver-
niyonlar gibi. Krizler oalr. Sanatlar iin kafasnda bir kolani
fikri doar. Bu sanatlar kolanisine "Atelier du Midi" adn verir.
1888 Eyllnde birlikte almak zere Gauguin'i arr. Fakat
ksa bir mddet sonra onunla bozuur. Bir gn Gauguin'i sokak-
ta usturayla takip eder, Gauguin'in geriye dnp onu grmesiyle
bu kez hrsndan kendi kulan ani bir hareketle keser. Sonra elin-
de kesik kulakla bir geneleve gider. Kendisini hastaneye yatrrlar.
Bu devrede "Hastane bahesi" ve kendi kesik kulakl portrelerini
bayar. Saint-Remy hastanesinde 35 yalboya ve yzlerce desen
yapar. Gene korkun bir alma devresine girer. "Servili Buday
TarlaSI" (1889), iinde ember ember kl gneierin bulun-
duu akhava resimleri, alev alev ge ykselen serviler, zey-
tin aalar, yanan dalarn etkisindeki resimleri, hep bu sralarda
doar. Rzgarda hareketlenen buday tarlalarnn etkisiyle yanan
renkli izgiler, insan meum bir sona gtrr gibidir. Maviler,
krmzlar, turuncular ve sarlar, bir alacalk yapmadan adeta bir
R. 1207: Vincent Van Gogh. Ay iek
yorulmayla esere mal edilmilerdir. Krizler oalr, almalarn leri. Ar/es (1888). Londra.
kstekler. Emile Bernard'a yazd bu sralardaki mektuplar, renk
zerine edindii gzlemleriyle doludur. Rprodksiyonlardan
Rembrandt', Detacroix'y, Daumier'i, Miltet'i kopya eder. Bu eser-
ler kopya deil, onun asndan yaplm Rembrandt, Delacroix,
Daumier ve Millet yorumlardr. Fra tular, Rembrandt'n tu ve
renkleri deil, tamamen Van Gogh'dur.
Bu srada iinde, byk sanatlarn yannda yer alp alamayaca-
hususunda bir phe belirir. Tam o gnlerde eletirmen Ayrier
"Mercure de France"da onun kiiliini kabul eden bir yaz yaym
lar. Bu, sinirleri zerinde iyi bir etki yapar. Kardei Theo onu Dr.
Gachet'nin kontrol altna verir. Gachet ona efkatle bakar. Ona
model durur. Gene yaratc bir devre balar. Artk iindeki ey
tan hayatna tamamen hkmeder. Karga avlamak bahanesiy-
le bir tabanca kiralar. Birka gn nce boyad "Kargali Buday
Tarlas1"na gider. Srtn bir kte dayar, gsne ate eder.
Kaldrld hastanede birka gn sonra hayata gzlerini yumar
(1890).
Eseri gibi hayat da ilgi ekici olan Van Gogh, daima kor-
548/ DNYA SANAT TARiHi DRAMI OLAN SANATlLAR /549

ku iinde yaayan, dengesini bulmak iin meczup gibi
ni almaya veren, geen yzyln dramatik yaaml sarat;l
rndan biridir. Bu ruh durumu Rousseau ve Baudelaire'de
grlr. I dnyasnn, evresindeki insanlarla olan
onu kendini ispata srklemitir. almas, kendini iine
u disiplini, kltr ve dncesi onu ortaya koyduu
srklemitir.
Van Gogh'un eserin i, bir psikopatn eseri olarak grmek vanlstr
Tamamen bilinli bir kiiliin, kendini kmazdan kurtarmaya
an bir sanatnn eseridir. Durmadan yetkin bir gzellii
Van Gogh: "Gelecekte yle gen ve gzel bir sanat olacak ki"
rndr olduu bankay terk eder. Bu srada evli bulunduu
Danimarka/ einden be ocuu vardr. Ksa zamanda, birikmi
olan serveti tkenir. Kars ocuklarn alarak Danimarka'ya gider.
1886'da Bretagne (Fransa)'da bir kye yerleir. almalar bir
zellik kazanr. Renkleri saf deerlere ular. Artk sanat evreleri
onun stn yaratclna inanmtr. Avrupa'dan ayrlp ilkel top~
umlarn bozulmam ortam iinde, sanatn ilkel kaynaklarndan
yararlanaca kansna varr. Panama iin yola kar. Tesadfler
onu, Pasifik Okyanusu'nda Martinique Adalar'na srkler. Avrupa
sosyetesinin yapmackl, samirniyetten uzak hayat onu Paris'ten
irendirmitir. Dostu Daniel de Manfreid: "0, arkaik det/erin

R. 1208: Vincent Van Gogh. Arles'den
Manzara. Eski Ev. jeux-de-Paume, Pa-
ris.
R. 1209: Pauf Gauguin. Kendi Portresi
(1893-1894).
ti. Eseri, amz sanatnn esaslarn hazrlamtr. 1 henz yaadim mit ettii lkelerde, bizim son derece uygariam
a m z sanat hakkndaki dncelerini byk bir kesinlikle ortamimizdan farkli birevre ve atmosfer bulunduuna inamyordu. u
mitir. Ancak bu dncelerini gerekletirmek o zamanlar diyor. 1887'de Monet ve Pissarro'nun izlenimci doa grn
kn olmamt. Van Gogh'ta esin gc vard. Ancak bu tamamen terk etmitir. Artk kendi "sentez"ini aklar. Ara deer
yakalayan isabetli izim kudretine de sahip olmutu. Cizaileriinrl Jerin olmamas, renklerin saf olarak yzeyler halinde srlmesi ve
ve fra tularnda tashih yapmyordu. Isabetle arka arkaya her renk alannn evre izgileriyle snrlanmas, perspektif ve hava R. 1210: PauJGauguin. Barbar Prens/er.
la yazmaya devam ediyordu. Picasso'nun "ben aramyorum ouu<!:EI perspektifinden kanlmasn gerektirir. Saf renklerin kullanlma Essen, Folkwang Museum (1902).
yorum" sz onun iin sylenmi gibidir. Sevdii Japon sanal:la'~21 s, ara taniara msaade ettirmez. Dolaysyla saf renkler, dekora-
r gibi, doruca amaca gidiyordu. "Insan eer kendini hevecanlam tif yzeysel bir almaya srkler. Bu byk sadeletirme, sana
na kaptmrsa, bykle u/aamyor" diye yazyordu. "Aksine, y doa karsnda kendi i dnyasna gtrr. Gauguin'in kud-
settiini elik duvardan sabrla yontarak, ayrarak ular" 01'/Drau: retli ve hakim kiilii, Pont-Aven Okulu'nu ayakta tutmu, fakat
Bylece i kuwetini, dnce dnyasn nereden kazandn Martinique'e gidince serusier'in abalarna ramen sanatlar
bilerek aklayabiliyordu. dalm/ard. Sentezle ilgili prensip/erin, ona ilk kez Emile Bernard
Van Gogh, rengi derinlik iin deil, izgi ve ifade esi olrak:P~'I tarafndan sylenmi olmas mmkndr. Ancak, bu prensipleri
kullanyordu. Byle olunca, eserlerinde hacim deil, izgi unsura'~ yaatacak g, onun eserlerinde grlr. Bu prensipler unlardr:
r egemen oluyordu. Ayrca Van Gogh'un renkleri de, doa bi:im-:i~;l Kitle halinde basitletirilmi biimler, dz boya srme, biimleri birbi-
lerini gereki olarak saptamak iin kullanlmamtr. Bu rinden kat kontur/ar/o aytrma, glgesiz Iik, desende ve renkte soyut-
de renk, onun iinin doa karsnda bann ifade etmek i lama, doa kar/Stnda hr hareket.
kullanlmtr. Bu yzden renk akarlar da, uyumdan ok 1888'de Van Gogh'la birlikte alr. Van Gogh ona Japon bas-
rcdr. "Ben" diyordu "insan ihtiraslanmn korkunluunu klarn tantr.1889-1890 arasnda "San lsa", "Domuz obam"
ve yeiller/e ifade etmek istedim". Fakat bununla birlikte o, ve "Bretagne'mn Gen Kz/an" adl eserlerini bayar. Martinique
ci olarak kalmtr. Bu biim ona kadar gelmi ressamlarn Adalar'ndan dndkten sonra Bretagne'da 8 ressam onun etra- R. 1217: Paul Gaugin. Krmzi iekli
nin ele almad bir biimdir. Bu biim, onun biimidir ve kinse-;:l;l fnda toplanp Pont-Aven Okulu'nu meydana getirirler. Nabi'ler de Gs/er.Metropolitan Museum. New
den miras olarak kalmamtr. Serusier'in klavuzluuyla ona balanrlar. Paris'te air Stephane York (1899).
Mallarme ve Octave Mirabeau onlarn hakknda olumlu yazlar
Paul Gauguin (1868-1903) yazarlar. 1891 'de Otel Drouot'da Gauguin 30 eserini sergiler.
Doann yapsn ihmal eden Fransz Em presyonis res;sanlrn% Eline olduka nemli bir para geer ve Tahili'ye gider. Oradan
karsna yeni bir dnya gryle kan, dramatik yaam Mataiea adasna geer. Uygarlkla ilgisini keser. Paras bitince-
yata son bulan byk sanatdan biridir. Bergson'un da ye kadar orada kalr. Nihayet tekrar Fransa'ya dner. 1897 yln
ettii "rm Avrupa uygarl!1"nn yeniden ihyas iin n,;"';,,.;:; da lmez eserlerini verir: "Nereden Geliyoruz", f/Biz Kimiz". Sonra
ilkel kaynaklarna gitmenin gerekli olduuna inanan '"''atcl<rn\ nl kitab "Noa~Noa" "Revue 8/anche"da yaymlanr. Bir yl son-
ilkidir. nce amatr ve empresyonist grte alr. Gen ra intihara teebbs eder. 1901 'de Fatu-lva Adas'na tanr.
da dn para veren bir tasarruf sandna memur olarak Kalbi hasta olduu gibi czzama da yakalanr. almasna inat-
Bankann idaresini ele alr. Salam yapl, dikkatli, parasna la devam eder. 1903'te Pasiliin bu ssz adasnda hayata gzle-
bir karakter gsterir. Babas cumhuriyeti bir gazetecidir. rini yumar. Gauguin'in Pasifik adalarnn yerlileri arasnda arad
yapmak iin iinde byk bir gc bulunduuna inanr. Pissarro!, ey, pitoresk, yabanci bir tarz ya da ucuz bir acayiplik deildi.
ona empresyonist resim iin ilk bilgileri verir. almalar Eserinde bu zelliklerin yerine ilkel safl, kendi benliini unut-
yince artk dn olmayan bir yolda olduunu anlar. 1 mayla sanatn salamln ve evrenselliini, esinin ilkel kaynak-
5501 DNYA SANAT TARiHi
R. 1212: Emi/e Bemard (1868*1947).
Breton Gelenei.
R. 1213: Paul Gauguin. Tahitili ift.
larn arad. Sanatn ilkel kaynaklarnda Bat resmini yenileyecek
yeni unsurlar bulacan mit ediyordu. Figrlerindeki heyecan*
szlk, ehrelerindeki katlk ve ciddiyelle arkaik, primitil sanata
yneliyordu. Eseri, eski .Girit ve Msr sanatiarna akraba olmu- .
tur. Kompozisyonlarna antsal bir ehre verebilmek iin, k ve .
glgeyle modle etmekten ekindi. Kademeli ton deerleri sra
lamaktan, izgi perspektifinden, kademeli yzeylerden ve dier
yardmc unsurlardan kendini uzak tuttu. Figr anlatmnda rlye.
fi, ehvet duygusunu resmi iin nemli grmedi. Paris'te herkes
eski usulleri, rnein silik izgileri, kaln ya da yalama boya hamu.
runu kulland srada, o, younlatrlm biimleri, yeni bir kom- sanatlardr.
pozisyonu ele ald. Bu, klasik kompozisyon anlayndan tama-
men uzaklamak demekti. Hi kukusuz onun gibi baka nc-
ler de, dnyann ilk alarnn figr ve kompozisyon biimleri-
ne inmenin nemini anlamlard. Ancak Gauguin gibi cesaretle
bunun gereklerini yapamamlard. Ilk kez onun heykel ve resim-
leri, ilkel kavimlerin totem ve putlarnn zevkine vanlmasn sa
lad. Gauguin bylece amz sanat grne yeni bir perspek-
tif de getirdi.
Gauguin, sanat hayatnda Pissarro'.nun, Cezanne'n, Puvis de
Chavannes'n ve ona Van Gogh'un tantt )apon aa bask
larnn etkilerinde kald. 1888'de Pont-Aven'de alrken kendi
slubunu buldu. Bu srada uLa visian apres la sermon" (Vaazdan
Sonra Hayal) adl resmini boyad. Bu eser, onun estetiinin ilk
eseri oldu. Empresyonistlerden ald paleti, uucu hava olay-
larn tespit iin kullanmad. o, cezanne gibi bu palete baka
renkleri de katt. Bylece Gauguin'in doada kendi dnceleri
ne uygun paralar aradn ve bunlar da yeni bir estetikle ifade
etmek istediini anlyoruz. Bu bakmdan onu, Ekspresyonizmin
ncs olarak kabul etmeleri isabetsiz olmamtr. Yani onun
iin grnt dnyas deil, i dnyas nemli olmutur ve gene etkili evleri, aalar, Empresyonistlerden daha o zamandan iti-
grnt dnyas, ona bilimsel bir analiz iin malzeme deil 1
sanat iin bir k noktas oluturmutur. "Vaazdan Sonra
Hayal" adl eserinde, alan krmz boyuyordu. Bu da Yakup'un
melekle olan mcadelesinin hayalde cereyan ettiini gste
riyordu. Bu eseri izleyen zaman iinde Gauguin, eserinde her
trl gerekilie son verdi. Renkler artk bir derinlik anlatm
iin deil, yzeysel bir anlatm iin kullanyordu. Modle yok-
tu. Renkler objelerin renkleri deildi. Yalnz nesneleri belli eden
evre izgileri vard. Oylum duygusu, hava perspektifi denilen
renklerin yan yana yarattklar derinlikle de belli edilmiyordu.
Demek ki Gauguin, resmi eski Msrllarn treskieri gibi yzeyde
bir anlatma doru gtryordu. Onun re5imlerine yakn anla
tmlar biz Ortaa'la halk sanatnn resimlerinde bulabiliyoruz.
Gerekten o, halk sanatn ilk kez takdir eden bir sanat olmu
tu. Ve "halk sanatmdan byk sanat yapmaya kalkan sanattla
rm ilki oluyordu". O, X. yzyl sanatlarna dnmeyi "kaynak"
dnmek olarak niteliyordu. Onun iin "en byk hata, Grek
sanatmm en gzel olduu" kansyd. Diyordu ki: "Ben Parthenon
DRAMI OLAN SANATlLAR 1551
atianndan ok daha geriye, ocukluurnun oyuncai tahta ata
kadar gittim".
Bretagne'da bulduu slup, Tahili'de geliti. Deseni daha kuv-
vetlendi. Renkleri semboller haline geldi. Yabanc, acayip, doa
nn etkisinde, zengin bir ekicilik idamaya balad. Fakat hi-
bir kez ucuz bir egzotizme dmedi. Resimde etkiden ok, prob-
lemler zerinde durdu. Ve biimlerin ifade dolu basitliine nem
vermenin gerektiine inand. Gauguin, cezanne ve Van Gogh,
Rnesans ve baroku n getirdii btn resim elerini ortadan kal-
dran XIX. yzyl Avrupa ve dnya sanatna yeni bir ufuk aan
R. 1214: Paul Channe. Yamataki Ev
(La Maison du Pendu). Paris, Louvre
paul izanne (1839-1906) (1813).
Liseden sonra, nce iki yl hukuk fakltesine gider. Sonra Aix'de
bir desen okuluna devam eder. alkan, duygulu fakat kabiliye
siz bir kiilik gsterir. Emile Zola'yla birlikte ayn liseyi bitirirler.
1861 'de resim renimi grmek iin Paris' e gider. Baar gstere-
mez. Tekrar Aix'e dner. Ecole des Beaux-Arts'a, "Renki bir kabili-
yet, fakat renge egemen deil" gerekesiyle kabul edilmez. 1862'de
tekrar Paris' e gider. Monet, Degas ve Ren oir ile dost olur. Gereki
Courbert ile Romantik Delacroix'ya hayranlk duyar. Zola, onun
kabiliyetli bir ressam olamayacana inanr. Dostluklar bozulur.
7867 Salonu onun resmini kabul etmez. Ayn yl Hortense Fiquet
ile tanr. Birlikte yaarlar. ocuu olmasna ramen bu kadnla
ancak 1884 ylnda evlenir.
Ilk almalar romantik olup renkleri kara ve griler iindedir.
zellikle Pissarro ve dier empresyonist arkadalarnn etkisiyle,
empresyonist akmn renklerini inceler. 1872'de Pissarro ile Auver-
sur-Oise'a giderler: Resimleri biraz daha renklenir. Henz biraz R. 1215: Paul cezanne. Sainte-Victoire
Da1.
korkak, fakat arbaldr. Disiplinli bir alma yapmaktadr. Blok
baren ayrlr. Guillaumin de dostu olur. Fralar daha emniyet-
li sr gsterir. "La Maison du Pendu" (Louvre), "La Maison du
Dr. Gachet" (Basel), bu yllarn eserleridir. Dr. Gachet ona Van
Gogh'u tantr ve tevik eder. 1874'te fotoraf Nadar'n atl-
yesinde dier empresyonist arkadalaryla almalarn sergiler.
Hakkndaki eletiri ktdr. Fakat Yamataki Ev (La Maison du
Pendu) satlr. Henz fra darbeleri kk, renkler dank ve kaln
boya hamuru halindedir. Manet'nin birka yl nce Guillemet'ye
syledii: "Byle kirli bir resmi nasil sevebilirsin" szn hakl ka
racak kirlilik artk resimlerinde yoktur. 1874-1877 devresi, onun
eserlerine kendi kiisel anlayn getirdii yllar olur. "La Mer a
L'Estaque" (1876) Natrmortlar, Karsnn portreleri, Banyo
yapan kadnlar yeni bir geliimi gsterir. Ciddi bir tablo dzeni
kurma peindedir. Geometrik bir tablo yzeyi inas, artk eser-
lerinde grlr. Inatla eserinin her noktasn bir btn etrafn
da toplar. Tablo yapsn, Empresyonistlerin renklerinin yanna
R. 1216: Paul cezanne. Creteil'de
katt siyah ve dier renklerle kurar. Ilk eserlerindeki o roman- Marne Kprs. Moskova Mzesi
tik hava artk grlmez. Portrelerinde hibir duygu, hibir i ila- (18881889}.
552/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1217: Paul C?zanne. Kara Do/aplt
Saat. Kaliforniya (1869- 7870).
R. 1278: Paul Cezanne. KrmlZI Yelekli
Delikan!J. Zrih (7 890-1895).
R. 1219: Pautcezanne. Meyve Tabafjt.
Paris (1879-1882).
desi yoktur. Kat, yapsal dzenli, kuru bir anlatm, onu
bir resme gtrr. Resim iin, paletinde hemen hemen 35
renk kullanmaktadr. Nesnelerin oylumsal formlarn,
ifade etmek ister. Yzeyleri bir renk dokusuyla vermek
gder. Bir biimden bir dier biime atlarken, arada ihmal
i oylumsal hibir yer kalmaz. Bu alma, adeta bir mzik
de olduu gibi, birbirlerine bal bir nota akna benzer
de devam eder. Renklerinde ok saf deerlere kadar gider.
baran, dzeni bozan hibir renk yoktur. Renge renkle
verir. air Reiner Maria Ri lke onun iin: "0, limon ve elnaf,amrl~
krom san/an, yanan /ak renklerinin bamCII!m dizginlemesini
yor." diyordu. Natrmortlarnda kulland rtler, beyaz
li olmasna ramen, beyaz etkisi eitli scak ve souk rerkle,der
oluturulmutur. Renkleri mzikal bir arpej gibi sralar o.
bu disiplin ve yeni grlerine ramen, eserleri Salon'dan
li reddedilir. 1883'te, Van Gogh'un resimleri karsnda ~ ... ,
Monticelli'yi tanr. 1886'da babas lr. Kendisine byk bir
vet kalr. 1888'de Paris'e kz kardei, kars ve ocuuyla
Orada Gauguin, Van Gogh ve Emile Bemard ile alr.
bir yl kalr. Sonra Aix'e dner. Huzursuz ve dostsuz, hatta
siz, inatla doay yeniden gerekletirme dncesi
r. Bu gerekletirme'nin (Relisation) yalnz Venedik ressarnlarn:
da olduunu syler Cezanne. Artk eserleri son derece ak
kurulua sahiptir. Empresyonistlerin doa anlaylarndan
rinde tek iz yoktur. O yalnzca mzeler iin kalc resim va'm''k
istemektedir.
1885-1895 aras onun en olgun dnemi olur. Geometrik KurU'()i'l
lu, koni, silindir, kre gibi geometrik biimlere dntrme
ri bir para daha gelimitir. Btn biimler aktr. "Kmodi,n':Jil almaz. plak vcutlarnda hibir duygusal biim ve renk yok-
(Mnih)", "Mavi Vazo (Louvre)", "Le Mardi-Gras (Moskova),
"Gustave Geffroy'un Portresi" ile "K1rm1z1 Yelekli ocuk",
Yapan Erkekler", "Banyo Yapan Kadm/ar" onun "rrodlul<tion ,)
cadencee" adn verdii bir yzeyin anlatmndaki scak-.soIUK/2] hava yaratrlar. Onun resimlerindeki hayat, resmedilen nesneler-
renk sralan masn btn aklyla gsterirler. "Marsi/ya Krfezi': de deil, dzenin renklerle olan ilikilerindedir. O, amz kuran
ve "Sainte Victoire" dan gsteren eserleri hep bu devrede yap-
t 250 eserin iinde yer alr. Eserlerin yapmnda yeni prensip-
ler bulur. Ve problemini zmek iin ortaya koyduu prensipie-
rin yarnn resminin yaplmasnda nemli esaslar olacana ina~
nr. Doa elerinin, resim yzeyinin dzeni iin bir ara oldu-
unu syler ve doay, sanatnn bir lugat gibi mracaat ede-
cei kitap olarak grr. Doa unsurlarn, resmin yzey dze-
ni iin deitirir. Fra darbelerini yukardan aa ve yatay ola-
rak srer. Peyzajlarnda ya da natrmortlarnda uzaktaki bir da,
la yakndaki bir aacn renk iddetleri arasnda deiiklik yapmaz.
Yukardan aa, sadan sola renkler, bir hacim etrafnda toplan-
maz. Hacimierin mantki sralanmas onun eserinde yoktur artk.
Hacimler para para ve yan yana tek tek knl yzeyler halin-
dedir. Natrmortlar da ilginleir. Bilimsel perspektif, eserlerin-
de tamamen kaybolmu haldedir. Rnesans'n getirdii perspek-
DRAMI OLAN SANATlLAR 1553
til esasen bylece tarihe karmtr. Ayrca ilk kez siyah-beyaz
deerlerle yaplm olan hacim yerine, renklerin frekanslarna,
ahenkli gei'e (modu/ation cadencee) dayanan bir hacim anla-
y ilk kez tarihte onun eserinde grlr. Eserlerinde nesnelerin
yapsal dzeni sz konusu olunca, nesnelerin grnt izlenimi-
ne dayanan anlay, yerini cezanne'n bir eit teknik soyutlama-
sna brakr.
1899'da Choquet'nin yardmyla bir eseri Dnya Sergisi'nde
yer alr. Tablo tccar Vollard ite bu srada onun 150 eserini bir-
den sergiler. Resmi azlar ve basn, onun hakknda olumsuz ele
R. 1220: Paul Channe. Krdaki Ev.
tirilerde bulunmasna ramen halk ve genlik onun dostu olur.
1898'de dostu Choquet'nin ld yl, 7 tablosu iin 17 600
frank gibi nemli bir para denir. 1904'te Salon d'Automne'da
onun erefine byk bir salon ayrlr. "Sur le motif" (motif zeri-
ne) alan Ceza n ne empresyonist akm durdurmu, yeni bir dn-
ya gr getirmiti. Artk son yllardr bunlar. Kbizmin temeli-
ni atm, Picasso ve Braque'a yeni modern dnyann biimierne
prensiplerini veren fikirlerini aklamtr. Emil Zola'nn rate (yete-
neksiz, baansz) dedii cezanne artk aa damgasn vurmu
tur. "Resim yaparak /eceime yemin ettim" diyordu. Ve yle oldu
(15 Eyll1906).
Cezanne'nn peyzajlarnda sulara akseden prltlar, ldayan
renkler yoktu. O, grntlerle resmin yapsna zarar vermemek
iin ilgilenmiyordu. Ve doann esasen kark olan yapsn ak
la kavuturmak iin geometriye mracaat ediyordu. Bylece
o doann esas bnyesine ulayordu ki, ite onun "Realisation"
dedii ey bu idi. Onun portrelerinde bir sevimlilik, bir i ifade-
si yoktur. Hemen hemen kiisel hibir zellik bu portrelerde yer
R. 1221: Paul cezanne. Banyo Yapan
Kadmfar. Museum of Phifadefphia
tur. Natrmortlarnda da kvrmlar, kat kat rtler, meyveler, (7 895-1905).
hibir hayat izi tamazlar. Fakat onlarn bu kuru fakat salam,
1 basit yaplar, insana antsal bir duygu telkin ederler. Ciddi bir
fikir dokusunun ilk yaratcs olarak kabul edilmitir.
R. 1222: Paul cezanne. Provence
Dalan National Museum of Wales,
Cardiff (1878-1880).

Modern n Sanat Gr
Teknoloji ann modern sanat, yzyllar boyunca edinilmi
gr alkanlklarnn tersine bir anlaytadr. Eski eserlerin
inde direnenteri ve eyalarn somut grn}lerinde sanat
ne giden yolu benimseyen leri, bu sanat fkelendirmi ve
etmemitir. Bu yzden 1900'lerden bu yana biimlendii arl<n'
modern sanat iin iyi ve kt eyler sylenmi ve hatta kimi
lerde devlet gc bu anlay anlamadan onu yasaklamak bile
mitir.
Allm sanat, iinde bulunan an sanatna tercih ederek
R. 1223: Ernst Barlach. lntikamc sanat soysuzlamasndan sz etmek elbette yeni bir ey deilil<lir:
(1923). Bronz. Gelenee ve eskiye bal olanlar her yenilie itiraz etmilerdir.
yeniye kar olma aslnda insanlk kadar eskidir. Ancak uzun
lar byk eletiri gren Picasso'nun bugn modern sanatn
sikleri arasna kart dnldnde, her yeni eye kar Bugn amzn ehresini biimlendiren endstridir. Endst-
zn yerinde olmayan bir tepki olduu anlalr.
Modern sanatn en kesin kar koymayla karlat
Hitler rejiminin Almanyas ile, Sovyet Rusya ve onun bovudJrU':
u altnda tuttuu Dou Bloku idi. Bu devletler,
teketlerinden karp atmakta yahut alma yasayla ta<yetre
meydan vermemekteydiler. Kat rejimlerle idare edilen m<,mleket'
lerde sanat, devletin bir propaganda aracdr ve aralardaki
gerek amac da insann i ifadesi deildir.
ll. Dnya Sava'ndan sonra Avrupa'da yaymlanan birka
modern sanatn, yzylmzn dini devletten laiklemeye ve
sizlie dnnden doan bir retim olduunu yazyorlard.
arada ilibarda olan Karl Hofer ve Oskar Kokoschka gibi mcden
sanatlar soyut sanatn aleyhinde bulunmular ve modern
kar kanlar tarafndan hararetle alklanmlardr. Modern
tn aleyhinde konumay adet edinenierin szlklerinde anlal
maz, manasz, irkin, tahrip edici, barbarca, karmakark, formw
suz, fakat ayn zamanda biimci, ocuka, hasta, insan ~'"""' ::
hmanist kart gibi szckler daima gze arpmaktadr.
bir Amerikan yazar, modern sanatlar dnya suikastlar olaw
rak itharn etmekte idi. Daha hala sanat lyar gr her taraf-
ta duyulmaktadr. Buna ramen, btn dnyada modern evler
eski evlerin yerini almakta, modern mzik eskiye tercih edilmektel
modern mobilyalar oda ve salonlarda yer almaktadr.
Genel olarak resim sanat, duvarlar ssleyen bir tasvir arac
olarak grlr. Fakat resim sanatnda aratrlp bulunan birok
bulularn sonralar mimari ve i mimarlkta uygulama alan bul~
duklarn dnrsek, bu sanat trnn bir baka yn daha orta~
MODERN AGIN SANAT GRQ /555
ya kar. jugendstil'in, Kbizmin ve Mondrian'n Neo-plastisizm'
inin, zamanmzn mimarlk ve i mimarlnda oynad rol
burada hatrlamak yerinde olur.
Inkar edilemeyecek husus, modern sanatn hibir toplulua,
hibir topluma ynelik olmaddr. Bu sanat, insan aklnn yarat
cln gsteren bir alma alandr. Bu hal Paul Klee'ye de u nl
szn syletmiti: "Halk bize tahamml edemiyor".
imdi sanaty "herkes iin bir sanat" boyunduruu altna sok-
mal mdr? Bu sorunun cevab, Thomas Mann'n Dr. Faustus adl
kitabndan alnacak bir parayla verilebilir: " ... Ha/km istedii yn-
de giden bir sanat, kitlenin ihtiyacm, kk adamm, adi ruh/u toplu-
luun ihtiyactm benimserse sefil olur ve bunu devlet kuwetine gve-
nerek kendine grev edinmek ve kk adamm anlayacai bir sana-
ta msaade etmek en kt bir bilgilik olur ve dncenin lm
R. 1224: Ernst Barlach. ark Syleyen
demektir. l Adam. Hamburg, Kunsthal/e (1930).
"Herkes iin bir sanatm u dier bir anlam da uinsan i dnyast-
mn gerekli bulduu" bir sanattan, kendiliinden, iinde bulunulan
an isteklerine uyan bir sanattan vazgemektir. Hi kukusuz,
bu gerei inkar edenler kalplam insanlardr.
MODERN TEKNOLOJI VE SANAT
rinin toplumsal evreyi, dolaysyla insan hayatn, dnya poli-
tikasn, dnya grlerini etkilediini biliyoruz. Bu kadar gl
bir faktrn etkiledii ortam iinde olan sanatnn, artisti k al
masna da bu faktrn biim verdii ak olarak anlalmtr.
Endstrinin, arka arkaya yaplan icatlarla gelitii ve bilim dnya-
snda atarnun paralanmasnn problem olduu yzylmz ba
langcnda, plastik sanatlarda da objeyi paralama eilimi belir-'
mitir. Bu eilimi, yzylmzn ekonomik savalar, krizleri, sos-
yal sarslmalar ve dolaysyla materyalizme olan gvensizlikle ilgi-
li grmek ortak bir kan olarak belirtilmektedir. Endstri, insa-
n i huzursuzlukianna gtrm ve hatta kiilii tehdit eden en
nemli etken olmutur.
Bylece materyalizmin sebep olduu devaml endielere ve
huzursuzluklara sanat tepki gstermi ve objeyi resimde parala-
yp yok etmiti. Esasen sanat, ya bu ortam terk edip organizma-
snn gerektirdii bozulmam doa iinde yaayacak ve yaptn
verecekti; ya da bu ortamn rahatsz edici etkenlerine kar yeni bir
ortam yaratacakt. Ilk ihtimali seen Gauguin, bozulmam doay
ve endstriyel ortamn bozmad saf insan ve ortam aramak iin
Tahiti adalarna gitmiti. Kbistler ve Empresyonistler ise, eyann
R. 1225: Wilhelm Lehmbruck. Yere
gerek grn formunu paralamakla ilk tepkiyi gstermilerdi. Dm Adam. Ta(1975-7976).
Bunu, eyann d grnn anlatm konusu olarak reddedip
tuvalinden tamamen atmakla materyalist dne, materyaliz-
me olan dmanl gsteren soyut akmlar izlemiti.
Bugn amz toplumunun kurtarcs olarak endstri grn-
d gibi, onu mitsiz yarnlara srkleyen gene endstri
olmaktadr. Endstri, kentleri kendi gereksinmelerine gre biim-
5561 DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GR 1557

lendirmi, insan ise otomat olarak kabullenmitir. Endstri insa- sonunda, ya pek az hale getirmekte ya da hibir ey brakma
n, endstriden ylg n ve yorgundur. Bu otomatik dzenin r- maktadr. Resim ileminde en nemli nokta, sanatnn resminde
n de kiilikten yoksun bir biimdedir. Byk bir retim sreci, deerlendirdii eler yani, daha nce hibir yerde grlmeyen
btn deerleri deitirmekte ve deerli eyleri ucuzlatmaktadr.. ve alma srasnda doan yeni boya ve biim grnleridir.
Bu yzden kiilii olan Orijinal esere ve el iine zlem, endst- Gerekten o dnemin resim eleri, bazen kimi hcrelere, mik-
risi zengin olan lkelerde ortak bir eilimdir. Endstri eyas ne roskobik eylere, derinlii olan uzay grnlerine benzemekte-
kadar parlak, dZgn, kaygan ise, sanatnn eseri de o oranda dir. Ancak sanat alrken zellikle soyut almalarda doay
ilkel, kaba ve insan elinin izlerine sahiptir. Bu kartlk, sanatnn la ilgili hibir matilin onun aklna gelmedii dncesi yanl
makina imalatna ilk tepkisidir. tr. Sanatnn, doa taklitisi olmad ve fakat doaya paralel
Ayrca kent hayat ne kadar kark, yorucu ve grltl ise, alt dorudur. Fakat eserin doayla hibir iliii dikkate aln
mimar yapt evi o kadar detaysz, sade~ve huzur verici ina mamaktadr. Bu hususta ortak bir fikir, kan vardr. Doaya ben-
etmektedir. Dekaratr ise, i dekorasyonu o oranda insana, zer matillerin soyut almalarda ortaya k, sanat eserinin yap
kent hayatnn zen, kafa patlatan, grltl havasn unuttu' maddesinin ilenmesi srasnda domaktadr.
ran, huzur verici, sade mblelerle demektedir. Bunun yannda rnein: Sondenborg'un almalarnda ortaya kan derin ve
kent ve endstri grltsnden kaan insanlar, yaz aylarnda en sr'at anmsatan motifler, bir uzay olay gibi grnen lekeler ve
ilkel biimde yaamakta ve hatta uygarln btn avantajlarn izgiler, tm olarak alma srasnda gelimektedir. Bu gr o R. 1228: Henry Moore. Aile Grubu.
dan uzaklamak istemektedirler. Bugn uygarl artk fazla yoru- sralar Avrupa'da ortak bir grtr. Ancak bugn ilenen resim Kk bronz (7 945).
cu ve insann yapsna aykr bulan geni bir kitle de vardr. Ve maddesinin kullanlndan doan bir zellik, Bat sanatnda ortak
endstri hayatnn yaratt disiplinli otomatln sonunda, rne- bir itibar gryordu. Bu, ilenilen maddenin strktr deerleri
in bir caz olgusu byk bir lgnln uyanmasna yetmektedir. ne eserde fazla yer verilmesidir. Oysa XX. yzyln bana dein
Hibir ada bir zevkin bu kadar abuk ortak bir zevk haline gel- sanat eserinin maddesi, doa grnlerinin biim ve renkleri-
dii, grlmemitir. Ayrca ortak bir zevkin bu kadar abuk itiba- ne benzetiliyordu. Ve konu, sanat eserinin yaratlmasnda nem~
rn yitirdii baka hibir ada grlmemitir. li bir etkendi. Bu bakmdan boya, yaanlm bir olayn grn-
Ite bugn, sanatnn almalarn iinde yapt toplum n temin iin ara idi. Bu yzden btn Rnesans sanatn
budur. Byle bir toplum iindeki sanat eserinin ehresini ince- da, Maniyerist dnemde, barak, rokoko ve Empresyonizmde
lersek, onun, kendisi iin kefettii kendi dnyasnda yaamak boya, gzlemi yaplan eyin resmedilmesine malzeme olmutu.
istediini grrz. Bu dnya, nceleri sanatlarn objeyi tm ola~ Kandinsky de boyay kendi i yaamnn psikolojik orkestrasyonu-
rak terk etmeleriyle, kendi i dnyaianna uygun bir biim ve renk nu saptamak iin kullanyordu.
dnyas aramalaryla mmkn olmutur. Bu renk ve formu, onlar Dikkat edilirse bu noktada bir boya olay henz sorun olma-
tamamen alma srasnda bulmu ve benimsemilerdir. Esasen mt. Oysa o sralar Soulage, Mannessier, Bissire ya da Taistler
R. 1226: Emst Barlach. Bir eye Kufak plastik sanatlardaki yenilikler, eserlerin maddesini oluturan yeni le Paris'teki japon ressamlar, boya strktrlerinin olanaklarn R. 7229: Alexander Archipenko. Kadn
Veren Adam. figr.
malzemeler kullanld srada ortaya kmaktadrlar. Btn plas- gstermekteydiler. Yani boya bizzat kendi materyal grnle
tik sanatlarn yzyllar boyunca ortaya kard deiik karakterler riyle bir ey aniatma yolundadr. Ksacas boya malzemesi, ken-
ve bulular, ilem srasnda akla gelmilerdir. Bilindii gibi plastik di boya gzelliini anlatmaktadr. Burada sanatnn boyay ken-
sanat eseri ie balamadan nce tasarlanamamaktadr. Yani ese~ di i dnyasnn anlatmna alet ettii de akla gelebilir. Ancak,
rin bitmi hali akla gelemiyor. nk plastik sanat eseri bir tasar rnein jean du Buffet' de materyal kendi kendine olumaktadr.
deil bir itir. Ve sentezi salayan sezgi de, alma srasnda olu Maddenin kendi dokusu ve onu ileyen aletin izleriyle grn-
maktadr. Bundan dolay son biimini alm bir eser, iin banda , sanatnn eserini teknik olanaklara fazla balad dnce
tasarlanamaz. Bu yzden sanat akmlar da nceden dnle sini de gstermektedir. Bundan dolay insan, sanatnn, sanat
R. 1227: Henry Moore. Uzanm Ka
memektedir. Bu yn, baz sanatlar da itiraf etmilerdir. eseri deil de, keyfi bir prodksiyon gerekletirdii dnce
dm. rnein: Picasso ile Braque, Kbizmi nceden tasarlamadkla sine kaplabilmektedir. Burada malzeme dokusunun ve iieni
rn, ilk kbist almalarnn tamamen alrken olutuunu sy- izlerinin sanat eserinde bu kadar kullanld hibir a olmad
lemilerdir. Buradan da ilemin sanat dncesini oluturduu dncesi akla gelmektedir. Buradan da sanatn bir malzeme
nu anlamaktayz. dokusu gsterisine, maniyerizm'ec> decei ihtimali dnlebi-
imdi, 1970'1ere kadar sanat dncesini oluturan ilemlerin
grnlerini inceleyelim. 20. yzyln ortalarnda genel olarak {1) Byk harf!e belirtilen "Moniyerizm" Rnesans'tan sonra Avrupa sanatnda
doa motifi resimde ve hatta heykelde azalmtr. Doa mati- grlen n Barok slubun bir dier addr. Kk harf!e yazlan "maniyerizm"
ise, sanatta yaratclktan uzak l tekrarlardan doan akademizmin bir dier
li sanatlarca itibar grmemektedir. Hatta sanat ilk resim e addr ve zellikle XIX. yzyldan itibaren resim, heyket ve mimaride ok gr-
lerini, doadan alsa bile, bu eleri resminden gittike atarak lr.
558 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 1230: Arno Breker. Bronz Bst.
Dsseldorf (1950).
lir. Maniyerizme dme ihtimalinin, bir tepkiyle sanatlar
tndan giderildii daima grldnden, buna fazla nem
menin yerinde olmad dncesi de vardr. Bu eitli
me dokusunun gnden gne zenginlemesinin yarar da
yle ki, bu zengin doku klavyesiyle, sanatlar yeni serte:zlere
gitme olana bulabilmektedirler. Bugn plastik sanatlarda
lanlan maddelerin elyaf ve ilenilerinden doan strktrler,
yzyl plastik sanatlarnn, zellikle resim sanatnn ok
bir niteliidir. Ksacas, gnmz sanats 1 maddenin bu
trel grnnde, kendi i anlatmn bulmutur. Hi ku.kusuz
madde strktrne bu kadar deer verilmeSi, bir strktr reKnn ... z
lojisinin de domasna sebep olmutur. Sanat eserindeki
de strktr, endstriyel imalat da etkilerneye balamtr.
eseriyle doan strktr teknolojisi, bugn endstrinin hizmetinf
girmitir. Esasen sanat eserlerinin getirdii zevkin enisi etki ala.-;
nn bytnce, endstri derhal ie giriip o zevki geni kiitlelene:
yaymaktadr. Buradan, strktr estetiinin maniyerist bir netirne:
sebep olabileceini dnmek de yerinde olabilir. Ancak endst,
ri, toplum bir zevk enisine doyduu anda, yeni zevklerin reti'
mine girimektedir.
Sanat tarihinin bize salad bilgilere gre, maara resimleri
andan yani Aurignacien'den Ortata ann ortalarna dein
btn dnyada somut (figratif) sanat vardr. yerle-
ildikten, yani tarm baladktan sonra, sanatta
(abstraktion'un) baladn gryoruz. Bu ada torraija
en ve tarma balayan insanlar, henz bilmedikleri pr<bl,emler- ;:
le karlayorlar. rnein: Can, ruh, doum, lm, tohum,
nin bymesi, meyvesini vermesi, gne, ay, mevsimler vb.
Bu bilinmeyenler karsnda insan dnyor. Efsaneler buluyor.
Bylece sanatta ilk kez soyut eserler yaplyor. Byk uygarlklar
olan Msr ve Mezopotamya'da, Cilalta andan
dekyeniden uzun birfigratif(somut) sanata balyor. Bu aj,'X!I
aa yukar be bin yl srmtr.
Yzylmzn bandan bu yana mucizevi icatlar ve
ri, insanl yeniden bilinmeyen yarnlara srklemeyee ~'t"J:::~~;]l
tr. Yeni uzay sorunuyla toplumlar ne gibi tehlikelere a
bilinmeyen icatlar serisi, insanlar artmaktadr.
Insan yeniden kayg la ra srkleyen bu bilinmeyenlerin, sanat~<
ta ikinci bir soyut anlatma neden olduu gr de 1 Moskova'da Larionovve Malevi 1913'te "suprematist", Delaunay
tadr. Bu bilinmeyenler ne zaman bilinir olacaktr, bu ke,;tiiiril<,'i!l
mez. Ancak amzn sanatnn, durmadan yeni heyecanlar
yan amz insanna hitap ettii kesindir.
Endstri ve evre kirlilii nedeniyle insan biyolojisine
olan bu dnyada yaayanlarn, yazn yaadklar basit tatil hmrat.;
gibi, sanat da zaman zaman doaya dn yapmak ist,,m,,kte
ve kendini mutlu eden bir ortam aramaktadr. Bu bakmdan an
ztlklar, sanatlarn eserlerinde de yansmaktadr. Bugn dnya-
nn btn lkelerinde endstri olduu gibi, ona paralel olarak i
tepki de vardr. Dolaysyla endstriyel toplum yaamnda
MODERN AGIN SANAT GR 1559
lanlar ve btn kalplar krp ''natralist" yaamak isteyenler de
oalmaktadr. Derbeder, babo, ikici, zehir kullanan genler
ve insan topluluklar bu tepkinin grnen rnekleridir.
MODERN SANATlN SOYUTtAMA NEDENLERI
Iinde yaamakta olduumuz yzylmzn, sosyal, kltrel ve
artistik geliimini temsil eden modern sanatlar anlamak iin,
baklarmz yalnz onlarn eserteri zerine yneltmemiz yet-
mez. Bu eserleri sanatlarn dnd anlamda inceleyebil-
mek iin yalnz onlar meydana getiren nedenlerin ortaya kt
XX. yzyl deil, daha gerilere giderek XIX. yzyla da eitli
ynlerden bakmak gerekecektir. "Abstrait" (soyut) sanat, yalnz
bir tek ressamn keyfi bir anlatm tarz olmadndan XIX. yzy
l sosyal, politik, kltrel, felsefi ve endstriyel ynlerden incele-
mek zorunluluu vardr. Byle bir incelemeden sonra, bu sanat
anlaynn, dnyamzn sosyal dengesizliklerine yabanc kala-
nayan sanatnn, byk kuwetler karsndaki hiliini aniaya-
rak kendi iine kapanmas sonucu, baklarn doadan uzakla
trarak kendi iine evirmesiyle ortaya km bir i muhasebe-
si, kiisel bir dnya gr olduunu grrz. Beckman: "Ben
endieme, zntme egemen olmak iin resim yapworum." Franz R. 12 31: Constantin Brancusi. Adem ile
Marc ise: "Ben kendimi korkumdan kurtarmak iin resim yapyo Hawa (1921). Aa.
rum" diyorlard.
Burada zerinde nemle durulmas gereken ey, sanatlarn bu
resim anlayiarna bilinli olarak gitmemi olmalardr. Bu noktaya
hem Picasso ve hem de Braque nemle deinmilerdir. Picasso,
Braque'la birlikte Kbizmi ortaya bir fikir olarak atmak iin d
np tanmadklarn, bu tarzn alrken ortaya ktn belirtmi
lerdir. Bu nedenle sanatn eitli ehrelerde oluu, bilinalt yaa
mmzdaki olaylarn boya kompozisyonlarna brnerek, adeta
medyum hale gelen sanaty bir ara olarak kullanp ortaya k
ndan baka bir ey deildir. Esasen soyut sanatn keyfi bir iddia
olmad yukarda belirtilmiti. imdi soyut sanatn doup orta-
ya kt yzylmzn balangcnda sanat metropollerine dikka-
timizi toplarsak, Mnih, Paris, Moskova, Zrih ve Amsterdam'da R. 1232: Chadwick. Alabama'da Ay
(7 957). Demir.
sanatlarn birbirlerinden habersiz soyut almalar ortaya koy-
duklarn grrz. O rnein Kandinsky Mnih'te 191 O' da ilk soyut
suluboyasn boyad zaman, hemen hemen ayn tarihlerde,
1912'de"Orphist" resimlerini yapmlar, Ftristler manifestolar
n 1909'da yaymlam, ilk sergilerini 1912'de amlard. Ayn
ekilde Arp ve Magnelli, biri Zrih'te dieri Floransa'da birbirle-
rinden habersiz soyut resimler yapyorlard.
. Gryoruz ki, sanatlar drtkleyen bir neden onlar amaz
br biimde ayn yne itiyordu. Ite bu illeti bulmak iin XIX.
yzylda Avrupa'da meydana gelen endstriyel geliimin sosyal
hayatta yapt tepkiyi yakndan incelemek gerekir.
XIX. yzyln ortalarna doru, byk bir hzla el sanatlarndan
ve onun retiminden endstri retimine gei ve ky hayatndan
5601 DNYA SANAT TARiHi
R. 1233: /lhan Koman. Heykel.
R. 1234: Hans Arp./nsani, Ay gibi, Ruh
gibi (1930). imento dkm.
R. 1235: Pevsner. Sola dnerken tan-
jant olan bir yzey (1938-1939).
P/eksigfas.
MODERN AGIN SANAT GR 1561
kent hayatna varma, toplumlarn huzursuzluunu douran ngres'in biim deitirmeleri ( deformasyon); Delacroix'nn
yal krizleri oluturmutur. Endstrinin meydana getirdii yeni renk olanaklarn gstermesi; Degas'nn "sanat hesapli
rn, ticari olarak deerlendirme gereiyle pazar arama ""'"''"n operasyonlardan ibarettir" sonucuna varmas; Empresyonizmin
s nda doan yanma sonucu ekonomik savalarn balamas, belirmesiyle gne renklerinin zmlenmesi ve resmin bu
tarizmin kuwetlenmesini salam ve milli devletlerin kuulrnas!'JII akmn prensiplerine uyarak objeyi deil, obje zerindeki
n gerektirmiti. prizma renkleriyle biimlendirmeye gidip doa biiminden
ok ksa bir zamanda oluan bu sosyal deiiklik, Avrupa """-'H uzaklamas ve perspektifin kaybolmaya balamas; Gzanne'n
lar topluluunu kknden sarsmt. Toplumun bir paras resminde objeyi geometrik biimler zerine konstrktif ola-
sanat da bu sarsnty birlikte yaam ve endstriyel, iktisadi rak oturtmas ve bilimsel perspektifi resimden uzaklatrma R. 1236: Kenneth Ermitage. Atlt/ar.
sosyal frtnalar iinden kendini kurtarmaya abalamt. Ite data .@!il s; Gauguin'in resmin mzikal bir aamaya gittiini nceden Bronz.
makinann icadndan bu yana, bu hususta'ki endielerini ac<~>- ve haber vermesi ve resmi ilk arkaik salamlna geri gtrmek
yan filozoflar, makinay insan formasyonuna engel olan esas istemesi; Picasso ve Braque'n doa biimlerini paralayarak
olarak gstermilerdir. Daha Goethe, makinann hem sosyal, henBI'I Analitik Kbizm anlayna varmalar ve bylece doa biimle-
eitsel zararlar zerinde gayet ak bir ekilde durmutu. Alexis'z"; rinin resimde renk ve biim hrriyetine engel olduu sonucu-
Carre! de nl yapt 11 L'homme c'est inconnue" de enr~ii"<;tririnS&" na varlmas; Delaunay'n "renk yalmz bama biim ve objedir
insan biyolojisinde meydana getirdii etkilere, insan hii"nv<'<i,in ve resim kendini objeden kurtaramadii mddete tasvir ve ede-
verdii tepkiden sz eder. biyattlr" kanr~na varmas ve sonu olarak Kandinsky'nin "doa
Ite endstrinin seri icatlar halinde endie verici bir hzla geli- ;cl kendi biimini kendi arno/an iin, sanat da kendi biimini kendi
tii yzyl m z balangcnda, plastik sanatlarda bir biim para la; :" amalan iin yarat1r" inancryla mutlak soyut bir resme gitmesi,
ma eilimi belirdi. Erich Fromm bu paralama igdsn yle sanatn durup dururken soyutlamaya gitmediini olduka kesin
aklyor: "Para/oyarak yok etme igds, yaanmam bir haya- olarak aklarlar.
tm tepkisidir." Yzyln ekonomik savalar, krizleri, sosyal dei~
iklikleri, toplumu olduu gibi, sanaty da i 1 1 XIX. Yzyldan bu yana resim sanatnn genel geliimi
gtrm ve hrriyetini snrlamt. Materyalizmin sebep oldu- . Gzel sanatlarn kilisenin boyunduruundan kurtulmas, henz
u bu devaml endie ve huzursuzluklara, isel bir tepki geen yzylda, bilim ve tekniin doa kuwetlerine egemen
sanat, resminde konu edindii figr ve nesneyi paralayp olmaya balad endstrinin topluma refah bakmndan yeni ola-
etmekle cevap vermiti. Kbist ve ekspresyonist ( dsavurLm:u naklar salad ve makinalamann zenginletirdii burjuva sn
akmlar, eyann gerek grn biimini paralamakla ilk fnn aristokrat zmre karsnda kuwetlendii dneme rastlar.
gstermiler; bunu, eyann d grnn anlatm arac Beethoven (1770-1827), mzik sanatnn bamszln n nemi-
reddedip tuvalinden tm olarak atmakla materyalist dne; ni resimden nce ortaya atm olmasna karn, resim sanat, hem
materyalizme kar olan bkknl belirten ilk soyut resim <arar- x. kilisenin hem de aristokrat snfn arzusu na bal olmadan msta-
lar izlemiti. kil eserler vermeye ancak realizmle balayabilmiti. Resmin doa
Almanya'da kimi pesimistler Bat dnyasnn kntye ~'""".cc.:. grntsnden kurtulmas ise, ancak yzylmz banda mm-
ini gryorlard. Fransa'da pozitif grl dnrler, kn olabilmiti. R. 1237: Max Uebermann. Popaanlar
yalizmin biimlendirdii sosyal ynn deitirilmesi gerektiine il Burada XIX. yzyldaki boya resim sanatnn genel geliimini Yolu.
deiniyorlard. Hen ri Bergson "Evolution Cri!atrice" adl kiitarrrnliec 1 inceleyeceimizden, bu yzyln bandan bu yana resim sanat
da materyalizmi kesin olarak reddediyar ve sanat eserini douran nn eitli eilimlerine karlatrmal olarak deinilecektir.
sezgi'yi (lntuition) esas deer olarak ortaya atyordu. Soyut Resim ve heykel sanatlarnn merkezi, geen XIX. yzyln orta-
tn bugnk bilinalt dnyasnn bir aynas olduu kuku larna dek ltalya idi. Yalnz Fransa ve Almanya deil btn dier
mez bir gerektir. XX. yzyln banda daha soyut resimler orta- Avrupa lkelerinde sanatlar bilgilerini artrmak iin Roma'ya,
ya kmadan, resmin kesin olarak soyutlamaya gideceini ak bir Floransa'ya ya da Venedik'e gidiyorlard. Esasen Rnesans'tan beri
dille syleyenierin says az deildi. 1907'de Wilhelm sanatlar iin sanat metropol !talya idi. Rubens (1577-1640),
"Abstraktion und Einfhlung" adl kitabnda bu noktaya ak 1 Poussin (1593-1665), Claude Lorrain (1600-1682), David (17 48-
deinmiti. Ayrca Marianne von Werefkin de resmin kesin olarak 1825), Ingres (1780-1867) vb. gibi sanatlarn hepsi ltalya'da
soyuta gideceini daha 1906 ylnda Mnih'te srarla sylemiti. sanatlarn olgunlatrmlard. Hepsinin resimlerinde antik nite-
Her ne kadar soyutlama sanatta, sanat eserinin yaps bakmn: likler karakteristikti.
dan daima varsa da, sanat akmlarnn birbirlerine olan tepkileri Ancak XVIII. yzyln ilk eyrei iinde, David ve Ingres'in
yznden oluan geliirnde soyutlama ancak yzylmzn ban Klasisizmi karsna Delacroix'nn (1748-1863) Romantizmi ken-
da dnya yznde resim alannda olumutur. dine zg antik-klasik konular (egzotik, oryantal, sava, tiyat-
DST36
5621 DNYA SANAT TARiHi
R. 1238: Eugene Defacroix. ller Ker-
vam.
R. 12 39: john Constabfe. Weymuth
Koyu.
R. 1240: Camille Corot. Dinlenme.
Musee de Geneve (1855). 1230 nu-
maralresimde olduu gibi burada da
romantik bir duygu esas almmttr.
MODERN AGIN SANAT GR 1563
ro sahneleri) ve ilgi ekici bir renk klavyesiyle kmt. 1 eleri deil, objeyi gsterecekti. Courbet, Leibl ve Hans Thoma,
Enternasyonal Paris Sergisi'nde, gittike n artan i dnemin gereki resimlerini boyadlar. Courbet ve Thoma'nn
karsna, klasisist okulun efi lngres, en kuwetli resimleriyle hayranlarndan biri: "Sanat, Allahn yaratt11 ile memnun olmann
zaman, an tannm yazar Baudelaire, her iki sanaty da bir ifadesidir" diyordu.
leriyle karlatrmt. Delacroix'nn renki tarzn ok iyi ani Bu doaya dn, 1830 Peyzajclarn da ortaya karmt.
Baudelaire, onun hakknda en iyi satrlarn yazarken, Ingres'in Fontainebleau Okulu ile Barbizon Sanatlar da bu anlayla orta-
nz "saf arabesk"lerinden sz ediyordu. Fakat Ingres'in sorralen. ya kmlard.
resim sanatnda ortaya kan akmlar ve sanatlar zerindeki 1830 Peyzajclar arasnda: Corot, Theodore Rousseau, j. F.
si byk olmutu. Rogerde la Fresnaye (1886-1925)'in, resi Millet, Daubigny ve Ingiliz Constable saylrlar.
de ve Auguste Pierre Renoir (1841-1919)'n Les grandes baigmw,; Artk sanat doa karsna eletirici gzlerle kmyor, onu
ses (1885) resminde Ingres'in etkisi aktr. Georges \oumtr daha yksek deerlere ulatrmay dnmyordu. Her ey oldu-
1891) Ingres'in Le nu d'Angelique1ni kopya ediyordu. 0~~~~~~:~~~ u gibi kabul ediliyor ve zmlenmesi gereken bir sorun olarak
Picasso zerine Ingres'in yapt byk etki bilinmektedir. 1 ele alnmyordu. Burjuvann parolas: "Enrichissez-vous" (zengin
re
Den is ve And Lhote, lngres'i bamsz resmin habervericisi olarakC,f;l olunuz) idi. Ve mziin bu sralarda yaratt "va/s"lerin tempo-
grmektedirler. Delacroix'nn da modern resimdeki zellikle suna uyularak lgnca eleniliyordu.
bakmndan oynad rol byk olmutur. Cezanne: "Biz heJomizi. 1 1 Hibir eyi kendine sorun yapmadan doay yanstan gereki
ondan geliyoruz" demiti. sanat ile kaygsz burjuva, birbirlerine o kadar uymalarna ra
1830 ve 1848 ihtilali idealizm ve Klasisizm yerine gereki-A men, birbirlerini tutmadlar. Doann yzeysel kopyas topluma R. 1241: Eugene Delacroix. "Halka n-
lii getirdi. XVIII. yzyln ilk yars ortalarndan ikinci va'srn. yetmiyordu. Halk sanattan, etki yapan, heyecana getiren, re derlik Eden Hrriyet" adl tablodan ay-
rmt.
ortalarna kadar gerekilii iine alan bir natralizm (dcac-.' ten ve kendi kltrszlne deinmeyen eserler istiyordu ki, bu
lk) resim sanatna egemen olmutu. Sanattaki bu anlay --,,... , hususlar ne basit Realizmde, ne de 1870 ylnda ortaya kan Yeni
ikliinin nedenlerini aratrmak, sonralar karlaacamz sanat Rnesans'n (Nouveau-Renaissance) lkc sanatnda mevcuttu.
akmlarnn aklanmasna yardm edeceinden, geen yzyln Bu suretle halk ile gerek sanat arasnda bir uurum meydana gel-
ekonomik ve endstriyel durumunu gz nne getirmek gere~ di ve gittike byd.
kecektir. XIX. yzyln ikinci yarsnda dnya tarihinde ilk kez olarak
Ingiltere, Fransa, ltalya ve Almanya'da devlet idaresini imtiyaz' "kitSch", "croate" (adi eser) yani ki ortaya kt. Fakat bu baya-
l aristokrat snf yerine endstrinin zenginletirdii burjuva sn_:'-:' lk yalnz sanat alannda deil btn meydana getirilen iler
f almaya balamt. Mutlak idarenin yerini de pall<mentolarn; i de vard. Bunun nedeni makinann elle, el ii arasna girerek el
yaratb hkmetler alyordu. Endstri, rasyonel yntemleri ~i ahlakn yok etmesi idi. Dier bir nedeni de, sanatn gereki
bilimsel aratrmalar gerekli kldndan, bu sahalarda yeni anlay iindeki abas olmutu. Gerekilik, insann hergn kar-
trmalar gerekiyor ve bylece yeni bilim dallar douyordu. snda grdn yanstmak demekti. Bu, insan ruhen yksel-
ynetiminin keyfi ellerle deil, maliye, iktisat gibi alanlarda uzrnan 1 tecek lkc deerlere ulamay kendine ama edinen bir sanat
kimseler tarafndan ynetilmesi gerei ortaya kyordu. anlay deildi. Bu suretle halkn lkye olan zlemini giderecek
Ayrca lkc felsefenin temsilcileri olan, Hegel 1831 'de ve yzeysel eserler grlmeye balad. yle ki byk devlet adam
Goethe 1832'de lmlerdi. lkc felsefenin yerine ateist ve nn evinden, en kk adamn oturma odasna kadar her yere
materyalist dnce egemen olmakta idi. 1839'daki nemli olay- . insann iini buran, parlak, sahte, atafata yer veren anlayta
1
lardan biri olan August Com te' un ''Cours de la philosophie positive' i eserler girmeye balad. Sergilerde ancak bu gibi eserler baa
yaymianyor ve f/Pozitivizm 11 douyordu. Bu suretle metafizik red- n kazanyorlard. O zamanlar Fransz akademisinin altn madal-
dediliyor, rasyonel kavrarnlara ve bilirnde uzmanla deer veril- yalarla dllendirdii sanatlarn hibiri, gnmz mzelerinde
meye balyor, doa bilimleri ve metotlarna yer verilmesi isteni; yer alamamtr. R. 1242: Gustave Courbet. Ta Kran
yordu. Gene 1839 ylnda Daguerre, fotoraflk alannda yaplan Romantikakm izleyen Realizmden sonra, Fransa ve Almanya' da, lar. Dresden Mzesi (1850).
ilerlemeyi yaymlyordu. Bu suretle objenin resmi, sanatnn sb~ dekoratif-idealist bir duvar resmi Puvis de Chavannes, Hans von
jektif yaratc fantezisine gerek kalmadan elde edilebiliyordu. Her Marees de Arnold Bcklin'in almalaryla Antikile'ye ynelmi
icat eer ona gereksinim duyulursa yaplr. Courbet'nin Paris'e ti.
gelip kendini "ilk realist" olarak e~poze etmesi, gene 1839 yl~ Resim sanatnn eitli ehrelerini incelerken gryoruz ki, ide-
na rastlar. Gerekilerin o zamanlar ortaya attklar esas, fotora~ al insan vcudunu esas alan, Antikile'ye ynelmi souk renkli
fa dayanyordu: "Idealist/er gibi gerei ayklayp, kuwetlendirmek Klasisizmi, efsarievi, egzotik konulara ynelen Romantizm, zen-
deil, aksine doaya sad1k olarak yanSitmak, teorilere bamak deil, gin bir renk klavyesiyle izlemiti. Ve sonralar atlye havas iinde
pozitif olarak biimlendirmek". Artk resim malzeme olarak airane yaratlan Klasisizm ve Romantizm yerine, doa karsnda objenin

564 1DNYA SANAT TARiHi
gereini gzel olarak kabul eden Realizm, a temsil eden sanat
olmutu. Realizm, XVIII. yzyln ikinci yars ortalarna doru yeni
bir cereyann temellerini hazrlamaya balamt: "lmpressionisme".
Empresyonizmi Claude t0onet'nin "lmpression" adl resmiyle ba.
~'~~~' ,'
8,.L'-~ (\'
. ]atmak sanat tarihinin bize empoze ettii gerekleri tanmamak
MODERN AGIN SANAT GR 1565
izlenimleri saptamt ki, bu o zaman iin bir devrim idi. Bu sb-
jektivizm, modern sanatla eski yzyllarn sanat arasndaki ayrl
gsterir. Grn, kendine biimlendirilecek konu olarak seen
fmpresyonizm k ve glgenin obje zerinde meydana getirdi-
i oyunlar saptamak istediinden, objenin "biimini dakunula-

.,... _,.u
,.,.~'
. . " ~J; f{ -.'-'- -.
olur. Empresyonistlerden ewel doa karsna sehpalarn kuran bir
hayli ressam vardr ki, bunlarn bize brakt yazl anlar ok eki.
cak gibi oylumlatlfma deerini" ihmal etmek zorunda kalmt ki,
bu da resmi yzeyde biimlendirmeye zorlam ve bylece btn
~ ' i'~~~ cidir. Courbet "Ta Kranlar"n resmederken ne yaptn soran- modern resim sanatnn esas bir karakteri olan "yzeysel/etirme"
i

domutu. In rastlantsallna, manzarann o andaki gr-

-
' demiti. Bu ressamn yannda Constable (1776-1837) programn
R. 1243: Gustave Courbet. Etretal Koyu,
Ava/ Kap1s. Louvre, Paris (1860).
R. 1244: ]ean-Franois Millet. apac.
Kaliforniya (1862).
R. 1245: C/aude Monet. Saint-Lazare
Gan (7 8 77).
1,~,-~,
lara: uHenz bilmiyorum, resim bitsin ondan sonra syleyebilirim"
nne, ressam kendini tm olarak brakyordu ve kompozisyon i~
da yle diyordu: "Ben sanatimm kiiliime 'zg olduunu biliyo. endiesi de ancak ikinci derecede kalyordu. Bu yzden resmin
R. 1246: Camille Pissarro. Rouen'de
rum. Doktrinler ve sistemler beni ilgilendirmez". Yahut yle diyor- yap bakmndan zayf oluu, Cezanne ve Degas gibi ressamlarn Lacroix Adas, Sis Etkisi (1888).
du: "Doa kariSina bir taslak yapmak iin oturunca, sanki hayat/m. bu akmdan ayrlmalarn sonulandrmt. Manet ve Renoir da
da hibir resim grmemi gibi hareket ederim. Bu suretle her resim resimlerinin mimarisini dnerek, tam izlenimci saylmayan al
tm olarak kiisel oluur ve hibir eye bali olmami olur." XV. yz- malar yapmaya balamlard.
yldan bu yana gelenekiere ve bu yzden gemiten kalm biim. Peyzaj almalarnda, uygulamas kolay olan izlenimci renk
lere bal olan resim, imdi tam olarak gzlemlere dayanyordu. sisteminin, insan vcudunu resmine konu olarak alan Czanne,
Bylece sanat artk geleneklerden ve eskiden beri edinilen bilgi Manet, Degas ve Renoir'da, modleyi kolaylatracak bir renk
lerden kendini kurtarmaya balyordu. Romantizmin amac, "ger- anlayyla deitirilmesi doald. Bundan dolay bu ressamlarn
ekten kurtulmaktl" (Novalis). Gerekilik ise doa gzlemlerine resimleri, sonralar iaret edildii gibi Empresyonizmin dna k
dayanarak doay kefetmeyi ama edinmiti. Alman Romantii mlard. "Piein-airisme" (aik havao/ik) diye baka bir deyim de
Caspar David Friedrich: "Ressam nnde grdn deil, ken Empresyonizm iin kullanlyordu. Burada nemle iaret edilecek
di ruhi durumunu resmetmelidir" diyordu. Bylece Romantizmin nokta, Empresyonizmin Rnesans'tan bu yana resmin yapsn
ve Realizmin amalarn saptaynca, Empresyonizmin, Realizmin da byk bir deeri olan bilimsel perspektifin zayflamasna yol
bir devam olduu, fakat gerein yalnz kla ilgili olann anla. amasyd.
mak ve ifade etmek istedii anlalr. Esasen, sanat tarihileri Daima empresyonistlerle birlikte resimlerini sergiiemi olan
Empresyonizmi Realizmin bir devam olarak kabul etmektedir Czanne, resim sanatn yarm yzyla varan bir zaman megul
ler. Hatta Empresyonizm Realizmden daha gerek bir yol izle edecek yeni eserler ortaya karmt. Empresyonizmin resmin
mekte idi. nk empresyonistler rengi, geen an ressam- yapsal salamln tehlikeye soktuu yukarda belirtilmiti. Ite
lar gibi "aratlrarak bulmak deil, aksine doa karlSinda ren cezanne "modulation cadenceer adn verdii yeni bir biimlen-
mek" istiyorlard. Monet doa bilimlerinin deneysel metodunu dirme sistemiyle, resmi salam bir yapya gtrmeyi istemiti. Ik
resme uygulam ve bir seri resimle, ekin ynlar zerindeki saat- ve glgenin var olmadn syleyen Czanne, nesneleri renkle
ten saate deien , ya da sise gmlm Londra parlamento biimlendiriyordu. Ve bylece biim, onun iin yapya gre bir
binasn resmediyordu. Doa karsnda yaplan ett, eskiden atl renk dizisinin sonucu oluyordu. O, objenin iyice tannmasn (La
ye resmi iin malzeme olmasna karn, Empresyonistlerde ama plein connaissance de /'objet) art kouyordu. Cezanne'n istedi-
olmutu. Bu gereki dnce, resimde doadaki k renkleriy i, resmin yeniden meydana getirilmesiydi. Czanne: "Biz doa
le ilgili olduu halde, Realizm doa nesnesini sadk bir ekilde da ne gryorsak gerek deildir, damik ve uucudur. Doa daima
gstermek istiyordu. Empresyonizmin atmosfer oyunlarn anla aynd1r ve ondan bize grnen eyde, ona ait bir ey mevcut deildir.
Bizim sanat1m1z doaya deimezlik vermelidir". cezanne, resme R. 1247: C/aude Monet. Argenteuif'de
tan karakteri, bu sanat akmnn domasndan nce Fransz res- Tren Kprs. Louvre, Paris {7873).
sam Eugene Boudin (1824-1898) ve Hallandal jongkind (1819- biimlerin ve deerlerin salam bir mimarisini vermek istiyordu.
1891 )'in resimlerinde gsterilmeye balanmt. Esasen bu iki res Bunun iin de doay "kre, koni, silindir" gibi geometrik biim-
sam Empresyonistler kendilerinden saymlardr. Empresyonistler lere dntryordu. Kendisinin sk sk tekrar ettii "ben doayi
prizma renkleriyle atmosfer oyunlarn saptamak istemilerdi. Bu yeniden kuruyorum" sz, onun, objenin grnn deil, obje-
akm, 1874 ylnda fotoraf Nadar'n eski atlyesinde, o zama- nin kendisini resmetmek istediini aklyor. Czanne, bu ger-
nn gen ressamlar resimlerini sergilediklerinde, bu ressamlardan ekletirmenin eski Venedik ressamlarnda olduunu sylyor-
biri olan Claude Monet'nin "lmpression, solei//evant" adl tablo du. Doadaki kac olmayan noktalar bulmak iin, daima gz-
suna alay anlamnda 11 lmpressionisme" ismi verildii zaman orta leri altnda tutabiiecei elmalar ele almt. Cezanne'la beraber
ya kmt. Claude Monet, esasen resmine verdii isimle, resmi- bilimsel perspektif tarihe karmt. Peyzaj ve natrmortlarnda
nin karakterini ak olarak belirtmiti. O, doa karsnda ald kontur kullanmann kendisi iin utanlacak bir beceriksizlik oldu-
566/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1248: Georges Seurat. Model,
Louvre, Paris {1887).
R. 1249: Paul Signac. 0/onne Kwtlan.
Suluboya. Petit Pa/ais, Paris (1972).
unu syleyen Czanne, resminde en uzaklarda grnen eyleri 1
resminin en nnde olan eylerle ayn renk deerlerinde, ayrca
da yatay ve dikey olarak dzenlenmiti.
Cezanne, eserinin, XX. yzyl megul edeceini bizzat syle.
mitir.
Objeyi geometrik biimlere dntrme prensibini benimse.
yen Gauguin, Cezanne' kendi stad olarak kabul etmesine kar.
n, Czanne, Gauguin'i kendisini yanl anlamakla itharn etmi
ti. Aix'li stat, Gauguin iin "ince" resimler yapyor diyordu.
Sanat tarihileri Gauguin'i Ekspresyonizmin (Davurumculuun)
yaratcs olarak gsterirler. O, resminde,'renk lekelerinden vaz.
gemi ve rengi yzeyler halinde resmine sokmutu. Ayrca yap.
t bir yenilik de, rengi saf olarak kullanmasdr. Bylece esa.
sen cezanne'yle, derinlikten yoksun kalm olan resim, tm ola-
rak yzeysel anlatma dnmt. Ekspresyonizmin bir zellii
olan primitiflik, kabalk ve salamlik, Gauguin tarafndan resme
sokulmutur.
Gauguin'in kaba, hain, ilkel, dekoratif resimlerini anlamak iin,
Gauguin'e kadar, Avrupa sanat dnyasnn yapt sanat alma
lar incelenirse grlr ki, btn bu uygar dnya, gayetle incel-
mi bir teknikle sahte bir zarafete dm ve Gotik kiliseler gibi
artk ilenmesi ve bir ey katlmas olanakl olmayan bir eser hali-
ne gelmiti. Bu incelmi ve hayal gc olmayan sanat anlayla
rndan, grbz, salam, zl bir ii olan, yani yaayan bir sanata
derin bir zlem, baz sanatlarda kendini duyurmaya balam
t. O sralar Avrupa uygar dnyasndan kap, Afrika'nn ilerinde
uygarlkla ilikilerini tmyle keserek yaama eilimleri belirme-
ye balamt. Artk uygar dnya, kendi yaratt uygarlktan ka
yordu. Bu duyguyu, halkn nabz olan sanatnn bizzat duyma
s da doald.
Gauguin'in dostu Daniel de Monfreid: "0, henz ilkel gelenek-
leri iinde yaayan lkelerde, bizim son derece uygarlamt toplu-
mumuzdan tamamen farkl bir evre ve atmosfer bulacama
myordu" demiti. Antil Adalar'na yapt ilk gezide kendi aradk
larn bulmutu: Cennet gibi yerler, manzaralar belirleyen hat
larn sadelii, byk kapal kitleler, sert renk kontrastlar. Fakat
stadn olu Pola Gauguin'in "Mein Vater Gauguin" (Babam
Gauguin) adl kitabnda kaydettii gibi, Tahiti ressam, bu adala
r Avrupallarn dejenere ettiini grm ve buna ilikin znt-
sn mektuplarnda yazmt. Gauguin, Antil Adalar'na ilk gezi
sinden sonra, Monet ve Pissarro'nun natralist Empresyonizmine
son veriyordu (1887).
Gene bu tarihte kendi "Synth?se'1ni formlletirmeye bala
m ve 1888 de bu alanda bir makale yazmt: Kitle halinde ve
sadeletiriimi biimler, yzeyde kalan bir renk srme, biile
ri birbirlerinden sert konturlarla ayrma, kszlk ve glgesizlik,
izgi ve renkte soyutlama, doa karsnda hrriyet. Bu listeyi o,
Arles'de Van Gogh'la bulutuu zaman tamamlamt. Van Gogh
da ona japonlarn renkli aa basklarn tantmt.
MODERN AGIN SANAT GR /567
Gauguin, Okyanus adalarnda pitoresk, yabanc ve ucuz bir
egzotizm aramad. Aksine resimde ilkel safiyeti, bilinli olmayan,
evrensellii ve ak anlatm aryordu. Pont-Aven Okulu'nun sta-
d, iinin kaynana girmek ve dilin ilkel olanaklarna ulamak isti-
yordu. Figrlerinin hareketsizlii ve durularnn ciddiyetiyle, arka-
ik ve primitif sanatn byklne ulaan Gauguin'in sanat, eski
Girit ve Msr sanatiarna akraba olmaktadr.
11
Sanat, kendini semboJ/er ile anlatan evrensel bir dildir" diyen
Gauguin'i izleyen Serusier (1863-1927) ve etrafnda toplanan
"Nabi"ler (peygamberler), Tahiti'ye giden statlarnn gelenekleri-
ni devam ettirmek istiyorlar ve izlenimci gelenei reddeden btn
sanatlar, Van Gogh, cezanne, yapsal anlay olan Seurat ve R. 125 0: Pierre Bonnard. Pencere
nnde.
Odilon Redon'u, kendilerine yol gsterici olarak benimsiyorlard.
Esasen Gauguin, Empresyonizm hakkndaki grn u biimde
belirtmiti: "Bunun anlam ne yani. Hibir tasarm gc olmayan,
yzeysel, kokete, maddi bir sanat".
Burjuva hayatnn sanatlar olan Nabi'ler, yani Ker Xavier Roussel
(1867-1944), Edouard Vuillard(1860-1940), Pierre Bonnard(1867-
1947) ve Maurice Denis (1870-1943) yzylmzn bandaki Paris
atmosferinin kokusunu, rengini en gzel biimde yakalayan res-
samlardr. Bu ressamlarn Empresyonistlerden ayrlklar, bunla-
rn konumalarnda sembolik, sentetik, dekoratif gibi szckle-
rin gemesiydi. Ayrca dinsel ve felsefi konular da tartyorlard.
Schaupenhauer'in "Irade ve tasanm dnyas", Blavatzky'nin tasav-
vufu ve Sar Peladan'n "Gll Ha Cemiyeti", onlarn konumalarn
da nemli bir yer alyordu. Empresyonistlerin eyann sadece optik
grnleriyle yetinmelerine karn, Nabiler natralist yalandan
utandklarrdan, sanatn esrarengizynn eyalarn arkasnda his-
sedilebilir bir duruma getirmeye alyorlard. Srusierve Den is' nin
doaya ve sanata olan ilikisi dinsel olarak belirmiti. "Sanat, doa
mn tannlatmlmasdr" diyen Den is, Georges Desvallieres ile Fransz
kilise sanatnn yeniletirilmesi iin nemli olan "Kilise sanati iin
ina- atlyeler"i kurdu. Yirmi yanda ressam ve yazar olarak meslee at
lan Den is, resimlerinden ok sanatla ilgili yazlaryla etkili olmutu.
Resim eserinin zelliklerini saptayan yazsJ, nn salamtr: "Bir
sava a/am, bir tpfak kadm ya da herhangi bir hikyenin, bir resim
olmadan nce esas/1 bir plan, tayin edilmi bir dzen iinde renklerle
rtlm bir yzey olduunu hatrlaymz."
Bu cmle bir dereceye kadar kendisine btn modern teorilerin
balanaca bir kuraldr. "Gaucherie" (beceriksizlik) zerine Den is
o kadar deer atietmiti ki, bu anlay bir okul (ecole) yapmt.
"1890 ytllarmda Batmstzfar'm (/ndependants) sergilerinde, hissedi-
lir derecede byk bir etki yapan Empresyonistlerin ve Divizyonistlerin
cretkrlklanna biz beceriksizler, icrada safa basitlii ve hemen
hemen karikatre varan formun sadefiini katt1k. Ve ite bu sembolizm
idi." Gauguin'de kabala ve incelie rastlanld gibi, Denis'de
ocuka saflk Ve dini manevileme kendini gsteriyordu.
Empresyonist akmn eksik ynlerini grerek ona cephe alan- R. 1251: Gustav Klimt (1862-1918).
lar, Cezanne, Van Gogh, Gauguin, Seurat ve Norveli Munch idi. Iki Kadn. Ty ula desen.
5681 DNYA SANAT TARiHi
R. 7252: Edouard Vuiflard, Ressamn
Atlyesi.
R. 7253: Pierre Bonnard. f1a Kar1
Duran tplak. Musee Royaux des
Beaux-Arts, Brksel.
Btn bu ressamlar sanat tarihinde "Post-Empresyonistler"
altnda incelenirler.
Van Gogh, resim sanatnda ilgi ekici bir konudur. Holl"rrl>
ressam, resim sanatnn kuwetini yitirdii, ksr bir
de ortaya kt. Cezanne ve Gauguin ile birlikte akademik, i
bari resmin ortadan kalkmasna almtr. Van Gogh,
nn aldatc grnn taklit etmek ya da entelektel
teye ho grnmek iin deil, aksine kendi zeka ve auvaJsu
na uygun ikinci bir dnya yaratmak iin alt. Sanatta
tin neleri yaratacan grmek isteyenlerin, Van Gogh'un
ine zg olan ve sekiz yl gibi ksa bir zamanda ortaya
u eserini grmeleri yeter. Van Gogh resimlerinde rengi
latrarak kullanm ve renge insan iinin duygusal Ku\NPnn
mitir. Onun resimlerinde objeyi izen ve biimlendiren,
leri dzenleyen, oran ve derinlii belirleyen renktir. Renkledr
sembol olma gc, ruha olduu kadar gze de hitap eder.
Gogh, renkleri anti-realist ve anti-natralist olarak kullanyor
bu biimde renklerin telkin kuwetini artryor. Armoniler
di, gze batc, hatta bazen insana ac vericidir. "Ben, ktrmtzt
yeil/e insana dehet veren iilsani ihtiraslan tasvir etmek ;s ted'im!'
diyordu. Fakat o, hibir zaman biimden vazgemedi. uesere"
de boya resimleri kadar kuvvetli, zl, yrtcdr. Onun re,;iirnlrii
bazlarnn iddia ettikleri gibi bir ruh hastasnn almalar
dir. O, zamannn insan iine seslenmeyen, yzeysel, sahte
eserlerine cephe alan bir sanatdr. Van Gogh dorudan
sanat geleneini miras edinmemi, fakat btn modern
etkisi altnda brakmtr.
Sembolislierin ve Nabi'lerin yayn organ olarak (1891-1
Natason Kardeler tarafndan karlan "Revue 8/anche" derqi,;I,C
1893'te kurulmu olan "Theatre de I'Oevre" de d:~ti~i~~~~~~::k!~~)~u
tiyatroda Kuzeyli modern airlerin eserleri temsil ediliyor,
lar, kostmler ve programlar Vuillard, Bonnard ve Denis taratr~.
dan yaplyordu. Revue 8/anche evresine Norveli Edvard vncn
da katlm ve onun hakknda kendi memleketlisi Strinberg,
dergide bir makale yazmt. 1863 doumlu olan Munch,
bakmndan Nabilere bal idi. Onun kiiliinde sembolis
da temsilcisini bulmutu. Fransz Post-Empresyonistleri sa\mar;;
Gauguin, Toulouse-Lautrec, Seurat ve Hcllandal Van r:r.nh'un X;l
gayretli almalar sonucu elde ettikleri yeni boya resim ollanalkla:'(''l
r n, Mu nch lskandinav lkelerinde yaymt.
bu lkelerde verem li ve insana kasvet veren bir hava halinde i lik eleriyle soylulatrmak, canlandrmak istiyorlard. "Ruh" ve
miti. O, sembolik resimlerine ilkel kuwetler olan, korku, lm
ehveti sokuyordu. Onun dostu ve meseni olan Alman Dr.
Lin de ''Munch'un ruhu, modem am ahenksizliinden .in'""''"''"
diye yazyordu. Munch'un eserinde "jugendstil" (L'art no~veau) :.:1
yani Yeni sanat, Ekspresyonlm ve Srrealizm ak bir ekilde yer
alrlar.
Almanlarn "jugendstil" Franszlarn "Art Nouveau" dedikleti :-:
Genlik slubu (ki buna Ingilizler "Modern Style" diyorlar) bu yz-:
MODERN AGIN SANAT GR 1569
yln balangcnda New York'tan Trkiye'ye kadar btn uygar
dnyay sarmt. Bu slubun manevi kkleri, "Preraphaelite"lerin
dostu ve savunucusu john Ruskin'e (1819-1907) kadar ula-
r. Modern fikirler onda romantik fikirlerle arpma halide idi-
ler. O, taklidin btn sanatlara zararl olacan kabul ediyordu.
Makinalamann son derece karsnda bulunuyordu. Hayat iin
ortaya att programda, estetik, ahlak ve sosyal istekler yan yana
bulunuyordu. Onun "zevk tam birah/aktadrr" diye abartl bir sz
vard. Kendi mridi William Morris de (1834-1898) makina tekni-
inden ylesine nefret ediyordu ki trenle seyahatten bile kan
yordu. O, endstriyle bozulmu el sanatlarn, Ortaa el sanat-
R. 1254: Henri de Tou/ouse-Lautrec.
larnn artlarna geri gtrmek istiyordu. Kendi sosyalist gr Salonda (1894).
lerini belirttii yazlar Londra'nn sokak balarnda kendisi da
tyordu.
1861 'de kurulmu olan firma /Morris, Marshall and Co." ucuz
ve sanatl iler yapmay programlatrmt (Duvar katlar,
kumalar, mobilyalar, hallar, goblenler vb.). Bu ilerde esas tutu-
lan Morris'in iki esas cmlesi idi. Birincisi: "Evine gerekli olmayan
ve gzel bulmadtm hibir eyi alma", ikincisi: "Kullanlacak eyala
rm sanatlt karakterinin doal ve stkmttstz malzemeden tkmt olmasi
gerekir. yle ki sonu olarak elde edilen etki hibir malzeme ile elde
edilemez o/malrdrr".
Morris'in almas Avrupa'da rnek olarak etki yapm ve
geen yzyln son on yl iindeki bu akma ilk hzn vermiti. Bu
akm, Almanya'da "jugendstil" ismiyle birlemi ve ismi bu akma
Mnih'te kan "jugend" adl bir gazete vermiti. Bu gazeteyle bir-
likte "Simplizismus" dergisi de yaymlanmt. Bu' ada, modern
eilimli dergilerin domasna uygun bir ortam vard. Ingiltere' deki
"The Studio", Fransa'da "Revue Blanche", Darmstadt'da kan
"Kunst und Dekoration" dergileri modern eilimlerin yaylmasn
da byk bir etki yapmt.
R. 1255: Max 5/evogt. Beyaz Andrade.
Ressam Prens Franz von Lenbach'n zamann bykleri-
Bir Tiyatro Saimesi (Champagner ar
ni eski statlarn tarznda, fakat fotorafa yaklaarak resmetti- klSI).
i Mnih'te, gen sanatlardan Otto Eckmann, August Ende/1,
Hermann Obrist, Peter Behrens, Bruno Paul, Richard Reimerschmid
1890 ylnda "saecu/um historicum" dogmasna, yani mzelerin
byk statlarndan baka ve daha iyi yaplmayaca fikrine kar-
sava atlar. Onlar an ruhundan, bilinli bir slup gelitir
mek, kendi dnyalar iin yeni biimler yaratmak ve gnlk ihti-
ya duyulan eyalar l biimlerden kurtarmak ve yeni gzel-
"gzellik" an esas szckleri idiler. Sanat ve zanaat arasn
da hibir ayrlk olmayacakt. Bir kap mandalna, bir sandalye-
ye bir duvar resmi veya antsal bir heykele verilen nem verile-
cekti. aa uygun eye olan istek, yaamn her alannda hisse-
diliyordu.
Hessen'in b}'k dk Ernst Ludwig,'' Art Nouveau" fikirleri-
ni gerekletirerek bu alanda yardmc olmak istiyordu. Bunun
iin Darmstadt'da Mathildenhhe'de bir sanatlar kolon!-

5701 DNYA SANAT TARiHi
R. 1256: Henri Rousseau. Baba juni~
et'nin Arabas (Le Douanier). Paris
(1908).
R. 7256/A: Henri Rousseau. Ylan B-
yleyen Adam. Louvre, Paris (1907).
R. 1257: Ferdinand Hadler. "Gn".
Landes-Mus?eum, Bem (1898-1 900).
R. 1258: Ferdinand Hadler. Kskn
Ruhlar (1892).
si kurmutu. Bu koloninin en nemli yeleri, Avusturyal }.
Olbrich yani Wiener Sezession binasnn ve
Hochzeitsturm'un mimar, Hamburglu Peter Behrens (nce
sam sonra mimar) idiler ..
Ingiltere'den kan yeni reform fikirlerinin, zellikle
uygun bir ortam ve Henry van deVelde gibi bir yaratcda
bir yarumcu bulduuna deinilmiti. Kont Harry Kessler'in
yes.i zerine, Velde, Weimar'a arld.
Burada el sanatlar seminerini kurdu ve bu kurumu 1914
na dek ynetti. Ruskin ve Morris'e oranla o, kullanlan es\tala"'"
biim ynnden ruhsuztamasnn nedenini'yeni gelien
lemede deil, kurumu yneten ruhta buluyordu. Fransz
Empresyonist resminden gelen dz izginin onun iin ok
nemi vard. Hatta ona gre "bir kuwet" idi, "izgi, kuwetini,
dini eken enerjiden alir" diyordu. Fonksiyon kavramnn da no>'~'l
onun ve gerekse Amerikal Sul/ivan (1850-1924) iin byk
nemi vard.
Onun nemli sz "Form, fonksiyonu izler", amz bii1;irrler- ~;tl
dirme mantnn esasn oluturur. Van de Velde, 1 Fovizm
bir anlayta olduundan 1899'da, Boulevard des ''"--'--'>
"Revue Blanche"tn yeni brolarn kuruyordu.
Nabilerde bulunan kimi slup zellikleri )ugendstil'de de
d. rnein: Kesin hatt biimler, yzeylere verilen nem, ssle-
yici renklerin ve yzeylerin kendilerine zg yasalar. Bu
lerden tr yalnz Nabiler deil, ayn zamanda Van Gogh,
Gauguin ve Toulouse-Lautrec4n de Ingilizierin New Art, Fransz
larn Art Nouveau ve Almanlarn )ugendstil iinde
istendi.
lsvireli Ferdinand Hod/er'i de )ugendstil'e sokmak gerekir.
Bu ressam daha 1890 ylnda yzeylerle evre izgilerine nem
veren bir anlatm tarzna varm ve evre izgisini yalnz arka plan-
la hibir ilikisi bulunmayan biimlerin evrilmesi iin deil, ayn
zamanda bu biimlerin hareketi iin de kullanmt. Hadler, fikir-
sel nemi olan ierii benimsiyordu.
Leipzigli ressam ve grafiki Max Klinger ve sslemeyi seven
Viyana l Gustav Klimt (Viyana niversitesinin tavan resminin 1
larn yapmtr) Hadler' e benzerler. Klimt )ugendstil'in esas
silcisidir. Bu slubun dier otoriteleri Almanya'da Walter Leistikow,
Ludwig van Hoffmann ile Mnihli "Scho//e"nin yeleridir. Franz von
Stuck'un ve Hans Thoma'nn sembolik tarza ve )ugendstil'e kaan
resimleri, )ugendstil dneminde n k saan Arnold Bcklin i
birlikte incelenebilir.
)ugendstil, ss biimine takl kalm ve sembolik boya sanat;
iir gibi estetizm iine dmt. Memleketimize de New Art'n
l dalgalar gelmi, Istanbul'da Beyolu'nda baz binalarla kon'
sol ve komidinlerimize kadar bu ssleme anlay yerlemiti. Bu
slupta gelimeye gc olan yn, soyut biime olan ilgidir. Bu .
soyut biim hususunda )ugendstil anlay iinde olan Van de
Velde ve Herman n Obrist verimli almalar yapmlardr.
MODERN AGIN SANAT GR 1571
Bu suretle on dokuzuncu yzyln bandan sonuna kadar, resim
sanat alannda olan olaylara genel olarak deinilmi ve bu akmla
rn sosyal gelimeyle olan ilikileri belirtilmi olmaktadr.
XX. YZYlLlN BAlNDAKI NEMLI SANAT AKIMLARI
XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra XX. yzyln resim sanatna
yn verecek Empresyonizm (lzlenimcilik) ve Neo-Empresyonizm
(Yeni lzlenimcilik), cezanne'n resmini renkle biimiendirmesi ve
doa biimlerini "kre, koni, silindir" gibi geometrik biimlere
dntrmesi, Gauguin'in, resmi ilkel salamla gtrerek tm
olarak yzeyselletirmesi ve rengi, doa biimlerine bal olma-
dan kullanma, bize yeni sanat olaylarnn belireceini haber ver-
mektedir. XX. yzyln balangcndaki nemli sanat olaylar 1905
ylnda balamaktadr. Bu olaylar Fovizm, Ekspresyonizm, Kbizm,
ftrizm (Gelecekilik), konstrktivizm (lnaclk), Suprematizm,
Metafizik Sanat ve iinde XX. yzyl karakterize eden Non- R. 125 9: Edouard Vuillard. Dr. Vaquez
Figuratif, Op ve Pop-art gibi anlaylardr. iin dekorasyon. Paris (7 896). Tutka/lt
boya.
"Bir tabloya bakarken onun neyi gstermek istediini unutmak gere-
kir" diyen Matisse, 1905'te daha henz tannmam birka res-
samla Paris'te Sonbahar Salonu'nda resimlerini sergiliyordu. Bu
resimler, kendi renkleri ve izgileriyle btn allm kurallara
aykr idiler ve empresyonist yeniliklere henz almam olan top-
lum, bunlar barbarlk ve terbiyesizce olaylar olarak kabul ediyor-
du. Bu sergide XV. yzyl !talyan heykeltralna uygun yaplm
bir bronz figre hayran kalan sanat eletiricisi Vauxcelles, tann
mam ressamlarn resimlerine yle yan yan bakm: "Donatello
au milieu des Fauves" (Donatel/o vahi/erin ortasmda) demiti.
Bundan dolay bu akm "Fauvisme" (vahilik, yabanllk) ad altn
da tannmt.
Bu tepki uyandran resim, Henri Matisse'in "Luxe, ca/me et
volupte" adl boya-resmi idi. O sralarda ressam, otuz be yan
R. 1260: Othon Friesz. La Cte de
da bulunuyordu. Kac izlenimlerin hoyrata iziliiyle, heye-
Grace. Paris (1930). Fzen.
cann taparlamaya aba gsteriyordu. Kendine yol gsteren-
ler Cezanne, Gauguin ve Van Gogh idiler. Matisse, Fovlarn efi
saylyor ve bunlara Derain, Vlaminck, Duty, Marquet, Friesz, Van
R. 1261: Maurice de Vlaminck. Beyaz
Dongen, Manguin, Puy ve gen Braque katlyordu. Ev. New York (1920).
Fovlar kendilerini "Hayatta yakalanp k/ie/ere benzeyen her
eye" (Derain) uzak tutuyorlar ve resmi, her trl taklitten ve iti-
bari balardan kurtaryorlard. Bu ressamlar perspektife ve siyah
beyaza, derinlie ve gz aldanmalar na (trompe /'oeil) karydlar.
Resimlerinin eleri: Yzey, kontur ve renk, zellikle de renk idi.
Derain, "Renkler bizim iin dinarnit /okumlanydi/ar, biz resme derhal
renk ile bahyorduk" diyordu. Doa biimi, esas yaplmas gere-
ken ve insan duygulandran soyut (abstrait affectiv) yannda ikin-
ci derecede bir rol oynuyor ve kompozisyon bakmndan gerek-
li olan biim bozmalara msaade ediyor, fakat resimden tama-
men kalkmyordu.
572/ DNYA SANAT TARiHi
Fovizm denilen resim anlay, eyann biim ve rengi yann
da optik grntsyle de ilgilenmiyordu. Bu nedenle Fovlarda
biimlerin resim iinde yer allarndan doan derinlik ortadan
kalkyordu. Ite bu anlayla Almanya'daki ekspresyonis (davu.
rumcu) anlay arasnda, bu ynden bir balant grlr. Ancak
ekspresyonist resi_m sanat, i-renkilik de denilen Fovizmin ara
renklerini bir yana brakarak, daha ok gze batan renkleri ele
alr. Bylece doa biimleri resimden atlmadan bile grnle
ri yabanc lamtr. Buradan giderek ilerde rengin etki gc, eya
biiminin yerini de alacaktr.
R. 1262: Maurice de Vfaminck. Chassis. Matisse anlarnda: "Ben resme tamamen Bir tesadf sonucu ba
Barnes Foundation, Philadelphia.
ladm. Annem ve babam beni Kuzey Fransa'dan (ben Chateau'da
dodum) Paris 'e hukuk tahsi/i iin gnderdier. Bir apondisit yzn-
den hastaneye dtm. Yatak komum resim yapyordu ve ben ken-
di kendime sordum: Belki sen de bu ii yapabilirsin ... " diye yaz
yor.
Daha hastanede iken kendi kendine birka deneme yapar. Ve bu
deneyler onun geleceini gsterir. Tamamen pratik dnen bir
zahire tccar olan babasyla Paris'teki julien Resim Akademisi'ne
devam etmek konusunda kimi tartmalar olur. Bu okula girdiin
de hocas, akademik salon resmi anlaynda olan Bouguereau idi.
Buradan E.cole des Beaux-Arts'a gitti. Orada Chasseriau, Puvis de
Chavannes ve Ingiliz Preraphaelite'lerinin etkisinde olan simge-
ci (sembolist) Gustave Moreau ders veriyordu. Degas onunla, yal-
dzl gsteriinden dolay alay ediyordu. Fakat bu ressamn ret
menliinin fevkaladelii hususunda, btn rencileri ayn gr men, en iyi eserim olarak kabul ediyorum" diyordu. Kilisenin hi-
tedirler. En iyi rencileri arasnda Matisse'den baka Rouault ve
Marquet gsterilebilir. Matisse'e: //Siz resim sanatml basitletir
rnek tasavvurundas1mz" demesi, gerekten peygamberce sylen-
mi bir szd.
Matisse Louvre' da renkte usta olan iki Fransz ressam Poussin
ve Chardin'i kopye ediyor ve ihtirasla plak ettleri yapyordu.
1898'de Londra'ya gitti. Burada Turner'in suluboyalar onu etki-
R. 1263: Henri Matisse. Kara Masa.
Bem.
si altnda brakt. Ve Empresyonistlergibi o da, renkli yzey dze-
ninde usta olan Japonlardan yararland. Neo-Empresyonistlerin
bilimsel olarak esaslara baladklar sanat teorisi, onun yntem .
anlayna uygun geliyordu. Onun bu yntem anlayna, kendi-
sine "doktor" unvann veren snf arkadalar ve sonralar kendi-
si bizzat ders verdii zaman rencileri hayran kalyorlard. Onun
sanat anlayn belirleyen cezanne, Van Gogh ve Gauguin; zel-
likle de rengi dz yzeyler halinde toplayan ve izgiyi kontura
dntrp brakan Gauguin idi.
Kendine zg slubu Matisse 1903'te buldu. Bu sluptaki e
leri: Renk1 biim, izgi' dir. Fovizmin k noktas, Matisse'in sz-
ne gre: /laractn safflm1 yeniden bulmak iin cesaret tir." Renkonun
esas arzusu idi. "Renk, ressam taratmdan duyu/mu olan grn-
, seyredene nakletmekle zorunludur." Matisse, btn Fov'lar gibi
younlatrlm renkleri seviyor ve eitli renk deerlerini ylesi- gtrmek istiyorum. Onlar renk lekelerinin birbirleri ile olan iliki
ne dengeye getiriyordu ki, hibir renk deeri dierine zarar ver-
MODERN AGIN SANAT GR /573
miyordu. Bu deerlerin birbirleriyle arpmalar deil, aksine bir-
birleriyle karlkl olarak anlamalar gerekiyordu. Matisse'in renk
tantezisi tkenecek apta deildi. Renk duygusu ise, son dere-
ce gelimiti. Younlatrlm renge tahamml edemeyen biim
ve derinlik ortadan kaldrlmt. Bu nedenle Matisse'in resimleri,
11
duvarda bir delik" izlenimini vermezler. Onca nemli olan yalnz
kendine zg bir organizmas olan resimdir.
Matisse'in hayal ettii "aa yukar, rahat bir koltua yakan
bir ey"di.
Doulular iin pahal olan mutlak huzur, onun ideali idi. Bu
nedenle birok kez Dou'ya seyahat etmiti. ounlukla ara- R. 1264: Maurice de Vlaminck. Natr-
mort. Kbist Formlar. New York
besk zenginlii iinde olan resimleri, dou halilarna benzerler. (970).
Matisse, yaratc tazeliini, ihtiyarlayncaya kadar yitirmedi ve ihti-
yar yanda insan byleyici caz kitabn ve Vef!ce kilisesindeki
eserini meydana getirdi.
Onun caz resimleri, kesilmi renkli katlardan meydana geldi.
Bu konuda "Renkli bir kat kesmek, renge biim vermek demektir".
"Bu, taa biim veren heykelt1ram urama benzer" diyordu.
Tm eserinin talanmas olarak, Matisse Oorniniken rahibeleri-
nin Vence'daki kk kilisesi "Notre-Dame du Rosaire"i kabul edi-
yordu. Bu kilise daha ok "Matisse Kilisesi" diye de anlr. Mimarisi
Auguste Perrettarafndan yaplan bu kiliseyi, 1947'den 1951 yl
na kadar seksen yanda olmasna ramen yaratt. "Bu eser bana
drt yla ve sk bir almaya mal oldu. Bu, benim btn hayatta-
ki aba mm sonucudur. Bu eserimi, iyi olmayan btn ynlerine ra
bir dini hava yaratmadn syleyen sanat eletiricileri, bu neeli
aydnlk salonun kalbin ocuka saflna hitap etmediini belirt-
milerdi.
Nee, terahlk ve renk, onun ou eserlerini karakterize eder.
"Insann, gkte, aalarda ve ieklerde nee bu/may bilmesi gere-
kir. iekler, her tarafta kendilerini grmek isteyenler iin aar/ar."
1954'te Nice'te seksen be yanda len Matisse, resim zeri-
ne inancn u szleri belirtir: ''Bir resimde, kelime ile belirtilebilen
yo do daha nceden belieimizde kalan hibir ey olmamaldr. Bir
resim ke~dine zg bir organizmad1r, ben onun tasvir ettii eyi unu-
turum. Onemli olan hatlar, biimler ve renklerdir".
Raou/ Dufy: "Sanat bir dnce deildir. Bir itir. Ressam iin
probleminin zmlenmesi renk kutusunun iindedir... " diyen
Raoul Dufy, Matisse gibi yaama sevincini biimleyen bir sanat- R. 1265: Raou/ Dufy. DeauvHe'de De-
niz.
dr. 1877'de doduu Le Havre'da boya sanatnn ilkel bilgi-
lerini rendi. 1900'de Paris'e geldi ve Ecole des Beaux-Arts'da
renimine devam etti. Yirmi be yanda iken Degas'nn etki-
si altnda resim yapyordu. Matisse'in "Luxe, ca/me et volupte"
adl yalboya eseri nnde "boya sanatnn btn yeni nedenle-
rini" kavryord.u. Empresyonist-gerekilik onun gznde by-
sn yitirmiti: "Ben aratrmalan Empresyonistlerden daha ileri
lerini aradJiar. Bu iyi bir ey idi. Bizim sadece grmekten daha ger-
574/ DNYA SANATTARiHi
R. 1266: Raoul Dufy. Fuar Tiyatrosu.
Zrih (1906).
ek olan bir eye ihtiyaCimiz var. Insan, gzleriyle gremed/i ener-
ji dnyasim yaratmaltd1r." Bu biimde, deneyeiliin iine dt
ve kendi huyuna uymayan bir kei disiplinine gereksinme duyu.
ran Kbizmi inceleme ve zmlerneye koyuldu. Ilk eserlerini
kolayca satan sanat tcCarlarn, yeni denemeleriyle yle art
t ki, Kbizm tarznda ve Czanne'ca denemeleri sattimayp rafta
kald. Sanat ticaretinden eline bir ey gemeyince, ekmek para-
s kazanmak iin Poiret hesabna seramikilik ve kuma desenle-
ri yaparak geindi.
Ssleyici niyet, kitap resmi ve mzikal anlay gibi eyler
Duty'nin resminde vardr. O, kendine bizzat "peintre de vacance"
(tatil ressam!) diye ad takmt. Dnyay, iinde deney laboratu-
varnn bulunmad bir dinlenme yeri olarak gryordu. Kayk
yarlar, plaj hayat, at yar sporlar, ona bir yn motif temin tir. And re Derain her eyden nce Fovizm'in ba aktrlerinden
ediyordu. Cte d'Azur'da, gneydeki sosyete hayatnn lirizmini
kefetti. Saysz hasat resimlerinde, tarla hayatnn Virjilce iirine
vard.
Duty'nin yaam neesi yalnz motife deil, ayn zamanda bii-
me, kendi notalarma dayanr. Duty lmnden pek az nce: "Beni
imdi en ok eken ey, btn tamam/ayici renk kanunlan d1mda,
renk kompozisyon/andir. Ben, o smyor denilen renkleri birbirleri-
nin karisma koymak ya da onlan birletirmeyi ok isterdim." Dufy,
objeleri kendine gre hiyerogliflerle resmetme dncesini uygu-
lamtr.
Andre Derain: On be yanda resme balayan Derain, mhen-
dislik mesleine snamam ve 1898'de Academie Carrii=reie git~
meye balamt. Doum yeri olan Chatou'da aslnda bisiklet
yarISI olan Maurice de Vlaminck ile ufco/e de Chatouif da kar
lat. Fovlarda olduu gibi, Van Gogh'un etkisiyle renkle biimlen-
dirmeye nem veriyordu. Onun u renklerin dinarnit lokumlan ola-
rak kullamlmasi gerektiiu sz, daha nce resimde konu olmutu.
Sonralar doadaki btn eylerin geometrik biimlere dnt men olduu bir kompozisyon esinletmitir.
rlmesini isteyen cezanne'1n eseri, ona Neo-Empres-yonizm deni-
lebilecek bir yn gstermiti. Paris'te sonralar Siena'nn (!talya)
ve Floransa'nn XV. yzyl sanatlarndan esinlenen Amadea
Modigliani'yle tanm ve bu sanat, onun baklarn ltalya'ya memnun olmakszn alyordu. Hayatnn sonunda da memnun
evirmiti. Derain, Piero della Francesca'y ve Raphael'i kefetmi
ti: "Raphael, anlai/mami olan ressamiann en by" diye heye-
canla baryordu. Raphael, "renim grenler iin, o hibir okul
oluturmaz. Insan onun yanma ancak uzun renim yillanndan son-
ra yaklaabilir. Eer o, resimde bir balangl noktasi olarak a/imrsa,
sonu bir felaket olur. Raphael, byk sanatI/an bile bozmaya gc
olan bir dehad1r... Raphae/, Leonarda'dan stndr. Raphae/ ya/mz
bama tann gibidir." diyordu.
O, Poussin'in doa nnde yenilenmesi gerekir, dedii zaman,
Cezanne'n daha nce dnd bir yolu, ltalyanlara yakan bir hayatna kyyordu.
tavrla benimsiyordu. ltalyanlar, Poussin ve Corot ona yol gste
renlerdi. Resimde, yapsal kurulua olan eilimini doa biimleri-
MODERN AGIN SANAT GR 1575
nin lehine, rengi ise boyutlu biimierne iin reddediyar ve klasik
bir dengeye ulamak iin deneyler yapyordu. Derain, hibir zaman
Louvre'u yakmak isteyenlerden olmadn, aksine miras alnan
kanunlara boyun emek lazm geldiine inananlardan olduunu
itiraf ediyordu. uEer insan alfabenin doruluu hususunda devam-
l olarak kukuya derse, okumak, yazmak ve dnmek iin hibir
ara ka/maz"d. O, geleneki ere, iinde bulunduu yzyln anlay
iinde devam etmek ve aklla duyguyu birletirmek istiyordu.
Dostu air Guillaume Apollinaire onun hakknda "Vahice gen-
lik Yillanndan sonra, orta yolu prensip edindi" diye yazyordu. "Bu
didinme/er sonucu hemen hemen, iinde bazi arkaik ehrelerin tam-
nabildii, dini anlaytta eserler meydana getirdi. Demin'in sanatt
bugn ifadenin, hemen hemen Antikite apmda bir etkisine sahip-
II
olan dostu Vlaminck gibi, i renkleri datlm lekeler halinde,
abuk uygulanm fra darbeleriyle tuvaline yerletirmitir. Ancak
anun renkleri ve renk sr tarz, daha az kaba ve daha uyum- R. 1268: Georges Rouault. M. ve Mme.
Poulot (Fakir Kadm) (7 905). Suluboya.
Judur. Resimlerinde yeil, mavi ve btn mor nanslar, baran
pembelerden erguvan krmzsna yaklaan morlara dek yer alr.
Ayrca resimlerinde hibir biimde igdnn egemenliini ifade
eden kaba bir disiplinsizlik gstermez.
lmne dek (1954) sessiz ve hayatndan memnun olmadan
herkesten uzak yaad. Apollinaire onun hakknda yle yazyor:
"Derain ihtiras/a eski ustalan ince/edi. Derain'in eski ustalardan yap-
tii kopyalar, onun bu sanatI/an tammak iin ne kadar g harcadi-
ml gsterir. Aym zamanda o, esiz bir cesaretle bu am sunduu
sanat ihmal etti. Bylece sanatta basitlii, tazefii ve sanat prensip-
ferini renmek ve disiplini tekrar bulmak istiyordu".
Bu nedenle De ra in, biime bal yapy ihmal etmedi. Ancak yer
yer biim paralama bakmndan hr hareket ettii sylenebilir. R. 1269: Georges Rouault. Palyoo
Bu biimle ilgili almalar onu Fovlarn i renklerinden uzakla (1906). Guaj.
trm ve resmine daha ok kahverengi ve toprak yeillerinin ege-
Georges Rouault: Rouault iin, hemen hemen hibir resim biti-
riimi deildir. Bu nedenle o, bir resmi tekrar tekrar ele alyor ve
olmad 315 tablosunu yakmt. Bu sanatnn eseri, bir dier
ynden ada dini sanatn iinde incelenmektedir.
27 Mays 1871 'de, Paris'te dodu. On drt yana geldiinde
bir vitray sanatsnn yanna rak girdi. Burada aklnda yer eden
parlak camlarn renkleri, eserinde yer alacakt. Drt yl sonra Ecole
de Beaux-Arts'a girdi. Hacas Moreau: "Siz, Sicak kan/i, iplak, dini
bir sanat seviyorsunuz" diyerek onun kiisel biimlendirme tarz
n, Matisse'in tarz gibi kesin olarak anlamt. Moreau 1897'de
ld zamant ona kendini ok bal hisseden Rouault, az kalsn
1913'te Rouault'yu tablo tccar Ambroise Valiard kefetti;
ondan pek az bir para karl btn resimlerini satn ald ve ona
576/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1270: Moise Kisling. Ktrmzt a/11
Kadn. Muse d'Art Moderne, Paris
(1920).
R. 1271: Henry de Waroquier (dom.
1881). Figr(1927).
evinde bir oda verdi. Rouault bu suretle yalnz Vol/ard iin
may kabul etmiti.
Daha balangta, Moreau'nun rencisi olarak Rouault,
larn daha ok Indi'den ald. Sonralar Goya, Daumier, Deqa,; v
Toulouse-Lautrec'in etkisi altnda kald. Bu sralardaki resimlleri
de, iinde toplum?al vicdann titredii, sirk ve genelev havatnm
tip ve sahnelerini resimledi.
Dostu Leon Bloy gibi an burjuvalatrlan Katoliisizrr'irder
ireniyordu. Bretagnel ecdadnn dine ballnn yarsd
mzl yeilli resimleri vitraylarn kurunla yaplm balant!
anstan izgileriyi e, Ortaan kilise vitraylarna benzemektedir~.
"Renouveau Catholique" onun yalboya resimleriyle vitray
grafiklerinde en kuwetli artiste anlatma ular.
1. Dnya Sava'nn onda brakt izlenimle, kendi grafik
"Misererie et Guerre" (Sefa/et ve Sava) iin birok taslaklar
Bu eser ilk olarak Valiard'n lmnden sonra ortaya kt
Eser, dinsel ve dnyaya ait eleri birletirerek kendi hayallerinit
zetini yanstyordu. armha gerilenlerin resimlendii
altna, Pascal'n bir cmlesini yazmt: fsa dnyamn sonuna
11
lmle savaacaktlf."
Rouault, modelini duygulu bir biimde boyuyar ve koyu
lar zerine ak renkleri sryordu. Pembe, gk mavisi ve
krmzlar. Onun figrlerinin yzlerinde aptalk ve valet oKmur;
Bu yzler siyah izgilerle kabaca fondan ayrlm ve fizik drkin:F!l!!l
lik zellikle belirtilmitir. Rouault, kylleri, iileri ya da
kiileri ya kendi evreleri iinde ya da yalnz olarak boyad.
hepsi, kendi benlikleri stnde bir biime ulaarak efsanemsi
canllk gcne sahip oldular. Rouault kendi tekniini tm 1
rak yenilemi ve izgisini son derece basitletirerek yalnz gerek-
li birka izgiye dntrmt. Bu "gsteri" ve her eit
pektil ve oylum anlatmlarndan vazgeerek modeli,
doruya insan byleyen gc iinde kavramak istiyordu.
btn renkleri, anlatm deerlerine gre seilmilerdir. Esas
abucak biimlendirebilmek iin figrlerini byk, vahi rlilmleclo'i:il
yerletiriyor ve iddetli renklerle arka plana alyordu. Rouault''nun ij 1
resimlerinde insan inandran bir g vardr. Yalboya """''"cc:?;
nin yannda gravrlerl "Les Reincarnations du Pre Ubu" ve
memi eseri "Misfrerie et Guerre" yer alr. 1932'den sonra
resimlerinde, eski almalarndaki iddet yerine, bir m>ch:,mot '+1
anlatm yer almtr. Artk resimlerinin konular cambazhane
yaolar ve hakimlerdir. elrelerinin ortasna yerletirdii koca<&l
man gzler, insan iinin boluunu anlatrlar. Bu tarihten <nn"'''
eitli dinsel temalar, eserlerinde yer alr. 1958'de olgun,
bir eserin arkasndan gp gitmitir.
Ekspresyonizm (Davurumculuk)
Ekspresyonizm; Empresyonizm, Fovizm, Kbizm, Ftrizm ya
Srrealizm gibi yalnz bir sanat akmna ve sanatlar grubuna
verilmi bir ad deildir. Bu bir sanat akm olmakla birlikte,
MODERN AGIN SANAT GR() /577
likle Germen lkelerinin sosyal krizler ve dnsel gelime ala
rnda ortaya km bir yaam anlaydr. "Ekspresyonizm" sz-
n, Herwarth Walden "Der Stu rm" dergisinde 1911 'de kullan-
mtr.
Modern sanat akmlar, akademik-gerekilik ve k-glge
biimiernesine son verdi. Ekspresyonizm bir hayat anlay, bir
dnya grdr. Fakat bu gr insann i dnyasyla ilgilidir.
Kbistler ve Ftristler daha nceden gzlerini doadan ayr
rnlard. Ancak Ekspresyonistler doa karsnda gzlerini kapa-
dlar ve tm olarak akldan boyadlar. Ekspresyonistler kendile-
rini doann etkisine brakmyorlar ve duyduklarn resimiemek
istiyorlard. Psikolojik hayal, optik hayale tercih ediliyordu. Her
ey, tekrar sanatnn mizar. ve iradesine gre dnlm, yara~
tlm ve canlandrlmt. Ol-doa (natrmort) olsun, manzara
resrni (peyzaj) olsun ya da figr olsun, ne anlatlmsa, resimlenen R. 1272: Raou/ Duly (1817-1953).
ey, her eyden nce sanatnn tam olarak kiisel bir gr idi. iekler Ortasmda. Paris (190 7).
Bunun iindir ki, s.:mat says kadar ekspresyonist anlatm vardr.
Fakat her eye ramen, bilinalt bir yasa vardr ki bu, sanatlarn
eserlerini birbirlerine benzetir.
Ekspresyonist sanat, kendini igdlerine ve idrtlerine terk
eder ve kendini ruhunun uyumuna brakr. Bylece fenomenal
kuwetlerin etkisi altnda doaya girer ve ortaya dramatik bir eser
koyar. Heyecan iinde olan sanatnn son derece duygulu oluuy
la doup gelien sanat eseri bir nevi medyum olur. Bundan dolay
ekspresyonist sanat eseri dorudan doruya, kendiliinden, id
detli ve kendinden geerek yaplm etkisini verir. Ekspresyonist
bir taslan bile etkisi antsaldr. nk, btn adi ifadeler, kk-
lkler onun ilkel hamlesine yabancdr.
Ekspresyonist izgi, kaprisli, disiplin altna alnmam, sakin,
neeli fakat ounlukla gazapl, sinirli ve dramatiktir. Renkler son
derece younlatrlm koyu siyah, koyu kahverengi, sar, mor,
krmz, yeil ve turuncudan oluur. Ekspresyon ist sanatnn pal e-
ti, Fovlardaki gibi cretlidir. Ekspresyonizm Alman "Brcke" gru-
bunca ortaya atlm, "Der Blaue Reiter" grubu tarafndan geliti
rilmi, Kuzey melankolisi, Slav cokunluu, Felemenk salaml
ve Yahudi endiesiyle kaynaarak btn dnyaya yaylm ve etki-
leri halen devam eden bir sanat akmdr.
Bu anlay, Dresden Teknik niversitesine mhendislik renimi
yapmaya gelen Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel ve Karl Schmidt-
Rottlufftarafndan kurulmutu. Kirchner dnda (Aschaffenburg' da
domutu) hepsi Saksonyal idiler. Bu yzden Ekspresyonizm,
Kuzey Almanyal insan mizacnda biimlermitir denebilir. Birlik
1906'da Dresden'de kurulmutur.
Brcke Grubu, btn devrimci ve heyecan verici eleri bn-
yesine almay kendine grev edinmiti. Daha Van Gogh'un bile
gznde tten ."Birlik" szc, Brcke ressamlar iin byk bir
anlam tayordu. K aylarnda kentin bir u mahallesinde, iini
fresklerle, kendilerinin yaptklar tahta heykellerle ve batik usuly-
le boyanm kumalarla ssledikleri bir dkkanda, plak model-
DST 37
5781 DNYA SANAT TARiHi
R. 1273: Andre Derain. Londra'da Sa-
int Paul Katedrali. New York.
den desenler alyorlard. Yaz aylar Moritzburger See'ye pey.
zaj ve ilkel yaamay sevdiklerinden plaklk kltr yapmak iin
gidiyorlard. 1911 'de Brcke Grubu Berlin' e g etti. 191
Kirch-ner'in Brcke'nin tarihesi zerine yazd bir yazdan kan
anlamazlktan dolay dald. Gauguin, Neo-Empresyonistler,
Nabi'ler, zenci heykelleri, Okyanus adalarndaki yeriiierin tahta
oyma/ar, fakat hepsinden nce Van Gogh ve Munch'un "Kuzey//
modern eserleri"~ Brcke slubunun meydana gelmesine yardm
c oldu. Fovlarn biime degin zelliklerini Brcke ressamlarn.
da da bulmak mmkndr. Bu zellikler, yzeysel biimlerdir
me zerinde nemle durmak, renkleri younlatrmak, kons-
trksiyon ve biim paralamakt. Ekspresyonistler, Fovlar gibi
Sembolislierden ve jugendstil ressamlarndan, eskiden dnl
m edebi konulardan kama zellikleriyle ayrlrlar. jugendstil
ressamlarndaki romantik anlatrnn yerine onlarda bizzat yaa
ma, Fovlarn bezeyici amalar yerine heybet ve heyecan veren
ekspresyonist bir biimlendirme tarz yer ald. Brcke'nin eserin-
de grafik nemli bir rol oynamtr. zeilikle aa oymada eks-
presyonist bask-resim, kendine en uygun anlatm aracn bul-
mutur.
Ekspresyanist/erde nemli olan, Empresyonistlerde olduu gibi
aldatc grn deil, aksine Kirchner'in dedii gibi "evrem/z.
de olan olay ile bizi eviren eya/ann arkasmda bulunan s1rdr".
Ekspresyanist/erde duygu, kendini lsz bir biimde gsterir.
Onlar bakmyorlar, yorum/uyarlard. Onlarn kendilerine zg
yzleri vard.
Objeyle ilgili olan Ekspresyonizm, Dresden'de Brcke Grubunun
slubu olarak ortaya kt gibi, baka yerlerde tek tek kiilerde
de kendini gsteriyordu: Viyana'da Os kar Kokoschka'da ve gen
yanda len Egon Schiele'de, Reinland'da Heinrich Nauen'de
olduu gibi. Ekspresyonis slup en kiisel anlatmn, kendile-
rine zg yolda giden Kokoschka, Beckmann ve Karl Hofer'de
bulur. Fakat bu ressam Brcke ressamlarnn anlad anlam-
da ekspresyonis anlayn dna kar: Bu slup Kokoschka'da Heckel ve Schmidt-Rottluff ile "Brcke" adn verdikleri bir der-
Post-ekspresyonizm, Beckmann'da Neo-Realizm (Yeni Gerekilik)
Hofer'de Srrealizm anlamndadr.
1918'in balarnda Ekspresyonizm ilk iddetini ve kuwetini
yitirmeye balamt. Ekspresyonizmi, gereki bir Ekspresyonizm
(Post-ekspresyonizm) diyebileceimiz bir anlay izliyordu. Fakat
bu anlay, ekspresyonizm gibi bir olay yaratmamt.
Almanya'nn dnda en bata Felemenklilerin, doa biimleri
nin grnlerine nem veren bir ekspresyonist boya resim sana
t alannda paylar vardr: Constant Permeke (1886-1952), Gustave
de Smet (1887-1943), Frltz van den Berghe ve Albert Servaes bun
larn nemlileri arasndadr. Fransa'da Ekspresyonizm anlay
na yakn bir anlayta olan Georges Rouault'dan baka Maurice
Vlaminck vardr. Orfist sanat Le Fauconnier, hayaller iine gml
m olan Edouard Goerg ve Mareel Gromaire'in alma tarzla-
r da hep bu anlaytadr. alma tarzyla Kokoschka'y anmsa Kirchner'in yldz kararmaya balamt. Almanya'da sanatn her
MODERN AGIN SANAT GR 1579
tan ve Litvanya'dan Paris' e gelip yerleerek kendinden geereesi-
ne almalaryapan G. B. Sc/plone(1904-1937) ve Chaim Soutine,
burada Rus ekspresyanist/eri olarak belirtilebilir. Ingiltere'de ve
Amerika'da da birka ressarnda Ekspresyonizmin etkilerini gr-
mek mmkndr.
Son olarak Ekspresyonizm zerine sylenecek ey, bu akm iin
tarihi saatin alm olduudur ve bugn her ne kadar bu anlay
la ilgili almalar grlyorsa da, bunlar daha ok soyut bir eks
presyonis almayla ilgili alma/ardr.
Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938): Kirchner, kendisine kadar
hibir sanat akmna ve modern sanat hareketlerine katlmam
olan Alman sanatna yeni bir yn verme erefini en ok kazanm
kiidir. Kirchner'e kadar !talyan ve Fransz resim sanatnn etki-
sinde kalm olan Alman resmi, kurulmasnda ba rol oynad
"Brcke" ile gl bir biimlendirme ekli bulmutu.
Kirchner ressam olmak istemiti. Bykbabas ise antik eya
topluyordu. Frankfurt'ta desen iin lzumlu temel bilgiler edin
mi ve Nrnberg'de on sekiz yanda bir gen olarak eski Alman
grafik eserlerine .~ayran olmutu. 1901 'de mimari renimi iin R. 7274: Emst Ludwig Kirchner. Artist
Dresden Teknik Universitesi'ne girdi. Bunun yannda resim kurs- ve Modeli [7.907).
larn izledi. 1902'de Frltz B/ey1 tand. Gene o sralarda japon
estamplarn grm ve hayran olmutu. 1903 ylndan sonra iki
smestre Mnih'te, Wilhelm von Debschnitz ve Hermann Obristln
resim kurslarn izledikten sonra 1904'te mimari renimini bitir-
mek iin Dresden'e dnd. Ayn yl Er/ch Hecke/ ile dost oldu.
Kendini daac renkten kurtarmak iin, Geethe'nin renk kuralla-
r, Newton, Helmhaiz ve Roads'n sanat teorileriyle ilgilendi. Eski
Alman ressamlarndan Beheim ve Cranach ile Seurat'nn resim-
leri, zenci heykelleri ve Okyanus adalarndaki aa-oyma hey-
kelleriyle ilgilendi. 1905'te Heckel dost/arna mimarlk renci
si Karl SchmidtRottluff'u tantrd. O zamanlar Kirchner mimar-
lk diplomasn alm, fakat ressam olmaya karar vermiti ve Bl ey,
R. 1275: Ernst Ludwig Kirchner. Sokak
ta Be Kadm (1913).
nek kurmu/ard. 1911 'de Berlin' e gidip yerleen Kirchner, Max
Pechstein ile Wilmersdorf'da bir resim okulu amay denedi. Fakat
okula hibir renci gelmediinden okul kendiliinden kapand.
1912'de Heckel ile Kln'deki Sonderbundausstellung iin duvar
resimleri yapt. 1. Dnya Sava'ndaki askerlik hizmeti, onu vcut-
a ve ruha bitirmiti. Taunus'un Knigstein kentinde Doktor
Kohnstamm'n sanatoryumunda saln arayan Kirchner, ora-
da (1915-1916) ll. Dnya Sava'nda ortadan kalkan freskler yap-
mt. 1917 Maysnda Davos'a gitti. Sonralar onunla dost olan
Van de Velde'nin tavsiyesi zerine Kreuzlingen'deki bir sanater-
yuma gitmi ve oradan biryl sonra Davos'a geri dnmt. 1930
ylnn balangcnda Folkwang-Museum'un dekorasyonlar iin
evkle eskizler yapmaya balad. Fakat karlan dmanca zor-
luklar yznden taslaklarn uygulanmas mmkn olmad. Artk
5801 DNYA SANAT TARiHi
R. 1276: Ernst Ludwig Kirchner. Z-
rih'ten grn. Minneopolis (1926).
R. 7277: Ernst Ludwig Kirchner. fnekfer.
Aa bask.
trl haklardan yoksun kalmas, mali zorluklarn balamas ve
hastalnn tekrar belirmesiyle 15 Haziran 1938'de hayatna
di eliyle son verdi.
Kirchner'de sinirli durumuna ramen dnsel yaam
eyin stnde idi. Duygululuu da onun gl
Bununla birlikte btn cier hastalarnda olduu gibi
de bir yaama ai vard. ou ekspresyonistler gibi, ateli
Nietzsche okuyucusu olarak, filozofun yaamaya olan
kabul ediyor ve "hayatm zenginliini ve sevincini" anlatmak
yordu. Onu ilgilendiren somut resim deil, insan iini
yanstan resimdi. Kirchner bunu iaretler; hiyerogliflerle
lr bir hale koyuyordu. Hiyeroglifleri doadan alyor ve
olan derin sevgisiyle onlar dzenliyordu. "Hiyeroglifler, a~:~~~~fti!l
dnyamn i ynnn, doasal olmayan biimdeki resmidir" 1
du. Brcke ressamlar arasnda soyut biime en ok yaklaan
idi.
Onun, byk kentlerin havasna olan tutkunluu, gene
deki ilkele, ilkel hayata olan duyguyla tezat tekil etmekteydi.
nceleri ok holand Berlin' de, Kurfrstendamm'n ko~:otllarr').l
ve gece lokallerinin grltl hayatn, sonralar svire k"yl<leri,'l
ni ve da hayvanlarn resimleai.
Onun biim, fikir ve teknik gcn, 2400' bulan grafik eS<rle.c
ri ayrntl olarak gsterir.
Alman Ekspresyonizminin bir dier sanats Emi/ (HJnsen)F
No/de (lm 1955) 7 Austos 1867'de Kuzey Silezya'da do
du. Sanat olmak istemesine, babas, flsanatkrlar kendilerini
/eyemezler" diye kar koymu ve onu tarm c yapmak ist,mistL\ 1
Sonunda Flensburg'da aa gravr zerine renim yapan
sanat okulu.na gitmesine izin verilmiti (1884-1888). 1 RR>'"'':
Karlsruhe'de renime devam etti. 1892'den 1898'e kadar St,
Gallen'de sanat okulunda ders verdi. svire Alpleri'nin btn yk'.
sek tepelerine km ve bu dalara k srasnda bandan
gemi ise resimle aniatmay denemiti.
Kendisinin okulda rendii ssleyici izgi, resimde ona yel
memiti. O, sanat-ressam olmak istiyordu. Almanya'da, yard
myla bir burs elde edebileceini sand yksek mevkili bir kii
ye, "halk sanati erevesinde bir eyler yapabi/eceimi zannediyo
rum", diye yazyordu. Fakat bu adamdan mit ettii bursu elde
edemedi. Bununla birlikte artistik-ticari bir teebbsle, renimi
ne devam olanan buldu. Birka posta kartn suluboyayla yap'
t. Bunlarn iinde dalar, komik ve kaba ekilde insana benze
tilerek resimlenmiti. Bunlardan ikisi baslm ve baarl olmu
tu. Bunun zerine Emil Hansen, kendi hesabna bu posta kartla-
r serisinden bastrp satmaya karar verdi. Dndn uygula,
d; posta kartlar, sonu olarak on gn iinde yz bin adet satl'
mt. Bu suretle kendi sanat renimini finanse edecek paray
bulmutu.
Mnih'teki ressam Stuck, atlyesine kabul etmeyince, zel bir
MODERN AGIN SANAT GR 1 581
okul olan Friedrich-Fehr-Schule ile yelinmek zorunda kald. Yazn
oachau'da Adolf Hlzel'in ynetiminde alt. 1900 Sergisi iin
paris' e gitti. Franszca konuamyordu. Academie )ulian'daki re
nim de houna gitmedi. Empresyonistlere kar hibir ilgi duy-
rnad. Paris kenti ve insan, ona yabanc kald. Kopenhagl sahne
sanats Ada Viestrup'u tanm ve onunla evlenmiti. Bu evlilik-
ten sonra adn Nolde olarak deitirmitir.
Yaamnn ikinci blm byle balad. Onun sanat yaa
m "aCI-tatii ve kan ve gl gibi gzel" idi. 1901 'den 1905'e kadar
Berlin'de kald. Sonra Dresden'e gidip orada "Brcke" birliine
R. 1278: Emi/ No/de. BalkI Gemisi.
girdi. Arkadalar iinde ona en yakn Karl Schmidt-Rottluff oldu.
onunla bir sre Alsen'de birlikte alt. Brcke'deki gen sanat-
larn gelien alma benzerlii, onun bu topluluktan ayrlma
sn sonulandrd. 191 O' da "Pfingsten" adl resmini kabul etme-
yen "Berliner Sezession" ile anlamazla dt. Bir mektupla Max
Uebermann' Sezession bakanln terke ard. Bunun zeri-
i ne Sezession'dan karld. 1910-1914 aras bir heyetle byk bir
geziye kt ve Byk Okyanus'a kadar gitmek olanan buldu.
Dndkten sonra kah Berlin'de, kah kendine bir ev ina ettii
Sebll'de oturdu. Milliyetilik ve Musevi dmanl, onu daha
1933'ten nce Nazi partisine srkledi. Fakat Hitler modern sana-
tn ortadan kaldrlmasn emrettii zaman, onu partide kaytl olu-
u da kurtaramad. Alfred Rosenberg, onun yapt portreler iin:
"zenci melezi, sevgisiz, kaba ve her trl i-biim kuwetinden yok-
sun" diyordu. 1941 'de resim yapmas yasakland. 1946'da kar
s Ada ld ve bir sene sonra kendisinden elli ya kk )olande
Erdmann ile evlendi.
Kendisinin taban tabana zdd olan Paul Klee onun iin "No/de,
eski a insam" diyordu.
Nolde'de insanlar ve eyalar, kaba bir maskaralk iinde ve renk
bakmndan abartl grnrler. M. Sauerlandt, Nolde'nin hayat
nn yazar, "Gze botan parlak renkler, gayet etkili jest/er" ile "stcak
renklerin egemenlii"nden sz etmektedir. Nolde'de her ey, son
derece younlatrlm, adeta sv bir ate gibi, yanan renklerle
biimlendirilmiti. Ondaki renk, kendi bana gzel olan ve doa
biimine bal olmayan niteliktedir. Doa biimini o hibir zaman
terk etmemi, fakat buna ramen, ondan kendini ou zaman
uzak tutmutu. "Insan kendini doadan ne kadar uzak tutarsa ve
buna ramen ne kadar doal kal1rsa, sanati o oranda byk olur" R. 1279: Emi! Nofde. Akam Vakti.
diyordu. Kunstmuseum, Basel (1916).
1909'dan 1915 yllarna dek, Rouault ile karlatrlabilecek
dinsel resimler de yapt. Bu dinsel resimler serisinde Beriiner
Sezession tarafndan reddedilen "Pfingsbild" (1909) ile Brksel
Dnya Sergisi'nden 1912 ylnda katalik kilisesinin zorlamasy
la uzaklatrlan dokuz ksml "/sa'mn hayat1" eserlerini boya-
d. Figrl resimlerin dnda Nolde, l-doa, akhava ve
iek resimleri yapt. En severek alt suluboyada baar gs-
termitir. Hibir Alman ressam, onun kadar bu teknie usta-
ca egemen olamamtr. Tahta ve inko zerine gravrlerle ta
5821 DNYA SANAT TARiHi
basklar iin, 1952 Venedik Biennale'inde kendisine bir ..
verilmitir.
Nolde her eyden nce renk ressam idi. Bu renk,
anlamda olmayp, allmam, gz kamatran, don uk, kl, di. Kokoschka, kendinden bir ya kk olan Egon Schiele ve
li bir hava yaratacak biimde karanlk, kontrasl ve renk rlenecle.
bakmndan zengin idi. Renk, hamur halinde ve kitle olarak
m olduundan byk etkiye sahipti. Resminde boya, ince
tabaka halinde biimlendirilmemi, kaba, hoyrata psikolojik
ara olarak resim inasnda bir olanak olarak tuvale
Resimde izgi, onu hi ilgilendirmemitir. Bunun iin de resimleo<:!<l
rinde kontur yoktur. Nolde'nin resmi, renkterin btn kll
aydnlna ramen dramatik, arbal, gl bir havaya bn''Y''I gstermi ve acayip bir anlatmla insan varlnn srlarna ynel-
mtr.
Otto Mller: 1874'te ilezya'da dodu ve 1930'da Breslau'da
ld. 191 O' da Brcke Grubuna giren M ller, Brcke'yi "' """'"'
dierlerine oranla daha yal idi. Anne tarafndan ingene kan
tar. ingenelerin hayatyla ilgilenmesi ve resimlerindeki sar ve
yeiluyumu, onu ligrl peyzajlara srklemiti.
Akademinin dogmatik reniminden memnun olmayan Otto
Mller kendi kabuuna ekilmi ve ilk olarak 1907'de Berlin'e
gelerek heykeltra Lehmbruck ile dost olmutu. Lehmbruck'un
uzatlm Gotik figrlerinde Otto Mller'in keli figrlerinin yan.
smas vardr. Ernst Ludwig Kirchner, hibir zaman yaymlanma.
yan kitabndaki "Chronik der Brcke" adl yazsnda Otto Mller
iin yle diyordu: "'Neue Sezession'un ilk sergilerinde, Brcke ye-
leri, Otto Mfler'i tandiiar. Hayatm m eserleriyle uyum iinde olmas;
onu Brcke'nin doal bir yesi yapt. '0, bize tutkal/ boyalarm ekici
/iini getirdi' deniliyordu." "Hayattan yaratma heyecanm almak
kendini yaad eyin hkmne balamak" duygusu, Brcke
samlarn bir araya getiriyordu. Dier Brcke yeleri arasnda nn"n 1
zel bir yeri vard. nk o, Pechstein ve Nolde'nin Gney deniz-
lerinde arad daha yetkin bir dnyay, onlardan ewel ren
miti. Mller kendi Tahili'sini kannda tayordu. Onun mat tut'
R. 1280: Oskar Kokoschka. Dr. Forel. kal renkleri olan kkrt sans1, saz yei/i, gri, siyah ve tula kirmizi;
Stadt. Kunstha/le, Mannheim (1908). lar, ingenelerin hayat ve tiplerini resimlernede isabetli 1
tu. Hatta 1924 ve 1925 yllarn Macaristan'da ingeneler arasn
da geirmiti. Onun aalar iinde yahut sazlk manzaralar ara,
sndaki ocuk ehreli plak kzlar, Dresden Akademisi'ndeki pro'
fesrl srasnda gene orada retim yesi olan Ludwig von
Hoffmann'n idealist Jugendstil slubundaki resimlerini anmsa
trlar. Mller, dier ekspresyonist Alman ressamlarnn yannda;
biraz hayal ci bir ressam gibi grnr.
Oskar Kokosthka: 1 Mart 1886'da Tuna kysndaki Pchlarn
kynde domu, 1980'de Montreux'de lmtr. Viyana
okulunda 1904'ten 1907'ye kadar renim grmt. '-'''"'"
Klimt, Arnold Schnberg, Adolf Laos, Karl Kraus ve
Freud'un etkisinde kalm ve Viyana Modernleri'nin havasnda'
MODERN AGIN SANAT GR /583
alan Viyana I Atlyeleri'nde (Wiener Werksttte) memur ola-
rak almt.
1904'te Wiener Sezession, Hadler ve Munch'u sergile-
Hadler'den nemli izienimler edindii halde, Munch'un bir med-
yumun ruh 9urumu iinde yaplm resimlerine kendini yakn his-
sediyordu. Olm ve cinsiyet ona da erkenden heyecan vermi
ti. Bununla birlikte o, kent delikanllar gibi, var olma bilmecesi-
ni gzle ka arasnda kavrayacaklardan deildi. Bunun iin bak
R. 7281: Oskar Kokoschka. Alpler'den
larn o yne evirmiti. Kendisinin ilk "Bilderbuch" adl Resim Manzara.
Kitab'nda "Rya Gren ocuk "u ekingen ve kaba bir biimde
miti.
Be yanda yitirdii kardeinin lm, onu psikolojik bir k
naza srklemi ve lm olay, onu daima megul eden bir kav-
ram olmutu. ll. Dnya Sava'ndan sonra, ilk zamanlarnn gele-
cei belli eden portresine, bir sergide, kendisiyle birlikte bakan
bir kadn dostuna: "Bu kadn mahva/du, yok edildi" diye sylen-
di. Onun dostu olan Danimarkah Karin Michaelis, Kokoschka'nn
tand gen kz son derece yetenekli bir insan biiminde boya-
dn ve portredeki yzn zerine ince noktalar serpitirmi
olduunu yazyor. Kokoschka bu portreyi neden byle boyam
t? Bu hususta: "Kz ylesine dalgn, kafas o kadar meguld ki,
bana i yzn byle gstermiti" diyordu. Bu kz sonralar delir-
miti. Portred Kokoschka'nn medyum gcn gsteren daha
birok belgeler vardr. "Benim resimler/m birok kimseler hakknda
edindiim stenogramlard1r" ve "ben, ehre/erimle yaanm" diyor-
du.
Konu olarak, cinsellie olan sevgisi, resim ve iir alannda onu
ilkel sorunlara srklyordu. Bu ilkellii, Viyana Modernleri'nin
estetikileri nktedan ve ciddi olmayan bir ekilde, Kokoschka ise
ciddi olarak iliyordu. air olarak adeta kekeleyerek, desen sanat
s olarak ise zarafetten yoksun biimde, sevginin cennet ve cehen-
neminde bana geleni anlatyordu.
Kokoschka Empresyonistlerin ak hava resmini kabul etmiyor-
du. "Ak hava resmi ne demekUr yani? Hakiki byklkte bir yap-
ma bebek ak havaya konuluyor ve kopya ediliyor. Ve sonra bu
almann doal olarak yapld syleniyor. Fakat doa bu resim-
lerin neresindedir."
Theodor Daubler, Kokoschka'y "en gerek ekspresyonist" olarak R. 7282: Oskar Kokoschka. Karl Kp-
rs. Prag.
niteliyor. Kokoschka, ruh dnyasnn ressamdr. Kokoschka'daki
ruhsal anlatma olan kuwetli arzu, biime ait olan disiplini arka
plana itiyordu. Modern resim sanatnn esas karakteristii olan
renk hususunda, ilk nceleri Kokoschka ilgisiz idi. Anlatm ara-
c olarak o, nceleri yalnz siyah beyaz deerleri ve izgileri kulla-
nyordu. lsvireli bilim adam Forel'in portresini yaparken, seans-
!ar~a bulunup sanatnn almasn bizzat izleyen Forel'in kz,
lg ekici bilgiler vermektedir. Forel'in kznn yapt aklama
da, Kokoschka'nn, btn resmi frasz olarak yalnz parmaklary-
5841 DNYA SANAT TARiHi
R. 1283: Max Beckmann. Kendi Port-
resi.
la boyadrr ve portredeki salar, tuvali trnaklarryla kazyarak yap.~~
trr bildiriliyor. Kokoschka rengi ince srerek yaptrr alma tar:~:
zrna, 1914'ten nce son vererek kaln boya hamuruyla alma-{~
ya balad. 1920'de ona Dresden Akademisi'nde bir profesrlk;J~
verildi. Fakat 1924'te hi haber vermeden grevini terk etti. Bu~.
tarihten itibaren Kokoschka'nrn gezileri balad. ehir peyzajlarrn,I:
esas konu olarak ald. Paris'i, Venedik'i, Floransa'y, Amsterdam\-:,~::
Madrid'i, Viyana'yr, Londra'yr, Istanbul ve dier birok Avrupa;,
kentinin grnlerini resimledi. O, canl, hareketli her eye ken.--\<
dini verir, zellikle iinde hayat bulduu her eye kendini ba.
Ir duyar. Kendi canlrlrr iinde, likren inandrr biim dncesini 3
ekspresyonist renkilik yznden terk etmez.
Nasyonal Sosyalist Partisi, onu da Almanya'dan srmt,
Kokoschka ilk nce Viyana' da, sonralan Prag'da kalmay denedi.
Mmkn olmaynca Ingiltere'ye gitti. Ve orada sava alegerileri
boyadr: "Biz niin savaworuz", "//hak" gibi. Bu resimler toplum
ahlak bakmndan iyi karlanmalarna ramen, onun iyi resim-
leri arasnda yer almazlar. Esasen o da sonralar bu tarz alma
lardan vazgemiti. Kokoschka'nrn temsili konulu duvar resimle-
ri, tm eseri iinde ba rol oynarlar. Hamburg niversitesi iin
yaptrr krsrmlr duvar resminin (1954) burada sz edilebilir,
Kokosch-ka'nrn son yaptrr resimler, ilk dnemlerinin psikolojik
resimleriyle ilgili deildir. Yazdrr piyesler ise hep ekspresyonisi
literatrle ilikilidir.
Max Beckmann'rn (1884-1950) ekspresyonizmi ise, onun i dn-
yasrnrn tam bir yansrmasrdr. Genlik yriianndaki alrmalarrnda,
Hans von Marees'nin kompozisyon anlayyla izlenimci renk ege-
men olmu, ancak bu almalar akademik bir gr iinde beyan-
mlardr. Akademi renimini 1900-1903 yriian arasrnda Weimar
Akademisi'nde yapmtr. Hans von Marees'nin antsal, gururlu
Rnesans tipleri, plastik biimde eserlerinde yer almtr. Ayrca
insan resimlerinin birbirleriyle olan ilikileriyle, insann doayla
olan ilikilerini simgeletirmitir. Weimar'daki reniminden son-
ra Paris' e gitmi ve onu Louvre'da zellikle Rembrandt, Piero del-
la Francesca ve Luca Signorelli etkilemiti. Rembrandt'daki insa-
nn derinliine ineelen ii, Francesca'daki antsallk ve oylum ser-
besttii ve Signorelli'deki izgi tekniiyle gerekilik onu ekmi
tL Btn bunlar, Beckmann'rn olgun sanatrnr gelitiren elerdir.
Beckmann, Paris'te cezanne ve Van Gogh'un eserlerini grm
olmaldr. Fakat bu ressamlarn etkisi onda daha sonra grlmek-
tedir. Sonraki !talya seyahatinde ise onu zellikle Luca Signorelli
ekmiti. 1905'te Berlin'e geldiinde, burada Empresyonistlerle
onlar izleyenler, tutucu daaclara kar savayorlard. "Berliner
Sezession"un bu ekimelerine o da katrldr. 1905'te "Denizde
Gen Delikanllfar" adir resmini boyadr. Bu alrmasrnda, kuwet
li adaleler, Empresyonizmin rrklr renkleri ve filozofa bir dn
ce sezilmektedir. Bu resmiyle Villa-Romana-dl'n kazand.
Bu ilk baarsndan sonra, tekrar eski ustalar incelemeye koyu!-
MODERN AGIN SANAT GR 1585
du. Onu zellikle ilgilendiren El Greco idi. Bu srada "Dirilme"yi
boyad ve 1. Dnya Sava'nn balangcna dek dini konular ze-
rinde alt. Klasik-dini resimleri olan "Kieopatra"ve "Amazanlarm
savaiiinda Lovis Corinth'ten alnm vcutlarn dolgunluu ken-
dini gsterir. Fakat btn bunlara ramen kiisel bir anlay ve
soyut oylum lantezisi ark olarak grlr. 1911 ve 1912 yriiann-
da "Messina'mn BatiIN ve "Titanik'in BatiIN gibi byk ebattaki
alrmalarr, doacr-psikolojik bir aratrmaya yer verir. 1. Dnya
Sava'ndan nce yaprlmr btn alrmalarr, izgi ve boya sem-
bolizmi bakmndan Brcke ve Der Blaue Reiter'in eserinden ok
geridedir. Hatta 1912'de Franz Marc'rn Empresyonizm aleyh-
tar olarak yazdrr makalesine iddetle kar koymu, fakat krsa
bir zaman sonra "aldatic grnn altmda sakft olan gerei
aramak'tan bahsetmiti.
.Dnya Sava'na srhhiye askeri olarak girmi, 1915'te has- R. 1284: Karl Hofer (7895-1955).
talandndan re rkarrlmrtr. 1917 ile 1923 arasrnda yap- Alarm (1935).
t almalarnda srarla "kendi korkusuna egemen olmak iin"
zamann straplarn resimlemitir. Duygularn ilk nce gerek-
i olarak, sonralar simgeci biimlerle gstermitir. Huzursuzluk
ve kuku, 1920 yriiannda yaptrr almalar iin karakteristik-
tir. "Familienbild" (Aile resmi), "Traum" (Rya) gibi resimlerin-
de simgeei-gerekilik vardr ve bunlar dikey bir oylum tasarrmr
iinde dzenlemitir. Ekspresyonist gerilmeler, oran ksaltmalar,
bir figr evresinde dzenleme, eitli ynlerden perspektif kul-
lanma, aadan ya da yukandan bak, objeleri teker teker ve
ayr ayr oylum dzeni iinde belirtme, resimlerinin zellikleri-
dir. Bu yeni anlatm biimi, Ortaa resimlerinin esasl bir ince-
lemesinden rkarrlmrtr ve an rstrabrnr belirtmeye uygun gel-
mekteydi. 1918'de yaptrr "Gece" (Nacht) adir resmi, . Dnya
Sava'nn korkularrnr, yenilginin sebep olduu alk ve yoktu-
u, onda her eyden fazla etki yapm olaylar olarak gsterirler.
"Cehennem" adl litografileri de, onun gene straba olan duy-
gululuunu iaret etmektedir. Resimlerin adlar: Gece, Rya,
Cehennem, Hareket gibi tamamen psikolojik hayatn grnmesi-
ne olanak vermektedir. 1930 yriianndan bu yana, daha gerek-
i bir oylum dzeniyle Fovist denecek bir renk anlayrr resimle-
rini aydrnlatmrtr. Ayrca resimlerinin sembolik konulan, Antik
Grek efsaneleriyle ilgili olmaya balamt. Renkler daha yumu-
R. 1285: Emif Nofde. Khinferin Sevgi
ak ve rahat srlmeye balam ve ak koyu kontrastiar zen-
Gsterisi. Essen.
ginlemitir. "Vier Mnner um einen Fisch" (Drt adam bir balk
etrafnda) (1943), igal edilmi Hollanda'da yeralt sava ordu-
sunun bir toplantsn sembolize etmektedir. Beckmann, kendi
hayat felsefesini anlatan "Triptyschen'l ( blml resim) boya-
d. "Die Agronauten" bunlarn arasnda en nemlisidir. Bu res-
mi, lmnden bir gn nce bitirmitir. 1947'de Amerika'ya St.
louis niversitesi'ne profesr olarak arrldr. 1949'da Brooklyn
Mzesi'nde ders vermek iin New York'a davet edildi. lm
yrlr olan 1950 yrlr dlleryle zengin bir yrldr (Carnegie dl,
Biennale dl, Washington niversitesi onur doktorluu gibi).

5861 DNYA SANAT TARiHi
R. 1286: Karl Hofer. Nbeti (1943).
R. 1287: Kthe Kollwitz (7 867-1 945).
A Alman ocuklan (1924). Utografi.
R. 1288: Edvard Munch.lki Kii (1896).
Souk kaz1ma.
Beckmann, resim zerine dncesini yle aklamaktadr:
"Bana bu grevimde en ok yardim eden, oy/uma nfuz etmektir.
Ykseklik, genilik ve derinlik fenomen olup, ben onlan resmin
soyut yzeyini tanzim edebilmek iin bir yzeye dntrmek zorun-
day1m. Bu suretle kendimi oylumun sonsuz/uundan korumu olu-
yorum. nemli olan konu deil, konunun boya ile yzey soyutlati
nlmasma dntr/mesidir. Bundan do/ayi soyut biimiere hemen
hemen hi ihtiya duymuyorum. Zira her obje, yeter derecede haki-
ki olmayan, ylesine gerekdiI bir biimde bize sunulmutur ki, ben
onu ancak resim ile gerek yapabiliyorum."
Beckmann'n son resimleri Amerika'da yapt peyzajlardr. Bu
resimlerde, eski resimlerindeki dnyadan elini ayan ekmi
insanlarn kederr durumlari yoktur.
Karl Hofer: 1878'de Karlsruhe'de dodu ve 1955'te Berlin'de
ld. Karlsruhe'deki akademi renimi srasnda onu en ok
Hans Thoma ve Bcklin etki altnda braktlar. svireli koleksiyon-
cu Theadar Reinhardt ona Roma' da uzun bir sre kalmak olana-
yla Hindistan'a iki gezi salad. Hindistan'a olan gezi ?~un ze-
rinde hibir etki yapmad ve resimlerinde de en ufak br z brak
mad. 1899'da bir yl iin Paris'e gitti. Sonra gene Karlsruhe'de
Thoma'nn rencisi oldu. 1903'te Roma'ya gitti ve be yl kal-
d. Dr. Reinhardt onun mali btn skntlarn ortadan kaldrd.
1908'de Paris'e yerleti. Orada onu en ok etki altnda brakan
cezanne oldu. Fakat Czanne'n, zerine yapt etkiyi ilk nce-
leri kabul etmedi. Esasen Czanne'n zihniyetini o ok sonra kav-
rad. 1909 ve 1911 'de yukarda sz edilen Hindistan gezilerini
yapt ve 1913'te Berlin' e yerleti. 1914'te Cassirer'in galerisinde
eserlerini sergiledii zaman byk baar kazand.
Kendi kiisel biimlendirme tarzn ilk olarak 1918 ylnda bul-
du. Bu anlatm biiminde, ekspresyonist, sonra srrealist eler
ve daha sonra da cezanne'n konstrktif eleri bir araya topla-
nr. El<spresyonistlerle ilgilenmedi. nk ona "Alman i dnyasi-
m ve herkes tarafndan sevilen ehvet resimlerini resmetmek" uygun
geliyordu. ..
Hofer'in resim motifleri, birbirlerine zt olan dunyalardan
doar. Bir tarafta gen ve gzel kzlarn nee veren resimleri,
efkatli iftler, Gney lkelerinin manzaralar, dier yanda deh
et ve korku atmosferine brnm maskeli sahneler, ha~alet
ler ve cadlar vardr. Elli yandal<i Hofer, 1928 ylnda Berln ve
Manheim'da Alman toplumunun karsna iki kolektif sergiyle k
t zaman mesleinin zirvesinde idi. Ayn yl Almanya'y Ulus-
lararas Carnegie Enstits'nde temsil eden kii olarak, Ame-
rika'ya gitmi ve bu enstitnn birincilik dln almt ...Bu ~ra
da btn Amerika kentlerinde dolat. New York onu ozellkle
sard. Bununla birlikte bir Avrupal sanatnn orada geliemeye
ceini dnd.
1930'da nl "Kara Odo"sn boyad. Bu resim bir tmarha
neyi, ortada bir borazancyla tasvir eder. Peygamberlere yak
MODERN AGIN SANAT GR 1587
an bir eser olarak 1934'te boyad "Harabe/er Iindeki Adam"
vardr. Hofer psikolojik Ekspresyonizm'le klasik durular birbiri-
ne kaynatrr. Boyay tuva! zerine aktar kurudur ve kat bir etki
brakr. lsvire'den yapt manzaralar, onun en baarl resim-
eri arasnda yer alr. Figrl resimleri salam bir yapya sahip-
tir. 1937'ye kadar, resimlerini Berlin'de sergilerneye olanak bul-
du. Fakat Hitler dneminde btn modern ressamlar gibi arzu
edilmeyenlerden sayldndan, "soysuz" olarak damgaland ve
yz resmi msadere edildi. Fakat o almaya devam etti. Mart
1943'te bir gece bombardmannda atlyesi ate alm ve yz elli
kadar eseri yanmt. Bu yangndan drt gn sonra, tekrar seh-
R. 1289: Edvard Munch. Kprde Drt
pasnn bana gemi ve belleiyle elindeki fotorafiara dayana-
KIZ.
rak mahvalan resimlerinin hi olmazsa bir ksmn tekrar boyama-
y denemiti. Fakat bu almalarda ilk eserlerinin kendiliinden
olan rahatl ve tazelii yoktur. 1945'te Rus igal kumandanl
Berlin Gzel Sanatlar Akademisi'nin ynetimini ona vermiti. Ksa
bir sre iinde yeni iktidar sahiplerinin sanatta gerekli olan hrri-
yete izin vermediklerini anlar anlamaz, hrriyeti semekte tered-
dt etmedi.
Boya sanatnn hibir alan yoktur ki, Hofer uramam olsun.
Natrmort, peyzaj dnda portre, plak ve kompozisyonlar da
boyad. Saflk ve samirniyetle soyutluk ve karikatrletirme onun
eserinde yan yanadrlar. Resimleri her ne kadar deiik iseler de,
ounlukla katla gidecek kadar sertletirilmi bir renk mimarisi
ve konturlarn keli oluu, btn eserlerinde bulunan zellikler-
dir. Onun neeli konularnda bile, kederin insanda brakt buruk-
luk vardr. Kokoschka ve Beckmann gibi, o da, 1931-1932 yllarn
da eitli deneyler yapt soyut sanatn bir karkoyan idi.
Kbizm
1906 ylnda len ve "doada ne varsa kreye, koniye ve silindi-
R. 1290: Edvard Munch. Mziki
re gre biimlenir" diyen cezanne'n ansna sayg iin 1907 yln Sigbjorn. Obsfelder. Litografi (1896
da Paris'te byk bir sergi ald. Bu sergide onun olgunluk dne- 1897).
minde yapt eserlerini sanat genlik dikkatle inceledi, ve
yorumlad. Bu inceleme ve yorumlamalar, lspanyol Pablo Picasso
ve Fransz Georges Braque'ta modern sanatn geliimi bakmn
dan ilgi ekici sonular verdi. 1908 yaznda Braque, Ciizanne'n
etkisi altnda, eletirmen Vauxelles'in "bizzarrerie cubique" (kbik
acayiplik) diye isimlendirdii, manzara resimleri (peyzajlar) boyu-
yordu. Ayn yaz Picasso da, Czanne'dan esinlenmi kbik biim-
lerin belirtildii resimler yapmt. Bu resimlerde eyalar, kuyum-
cularn kymetli talar tra ettikleri gibi, keli yzeyler halinde
idiler.
1908 knda Braque ve Picasso birlikte alyorlard. Mont-
martre'n bir meyhanesinde Braque ve Picasso'nun sanat prob-
lemleri zerinde konutuklar grlyordu. 1909 yazn Picasso
Hotra'da (Ispanya) geiriyer ve oradaki bir fabrikay resmediyor-
du. Braque ise La Roche Buyon'da (Nante'da Seine nehri kena-
rnda) yazn geiriyer ve La Roche Guyon sarayn boyuyordu.
588/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1291: Pab/o Picasso. Iki Dost
(1907). Paris.
R. 1292: Georges Braque. Keman
ve Pa/et (1909~1910). Museum of
Guggenheim, New York.
MODERN AGIN SANAT GR /589
Bu almalarda her iki ressam, boyutun biimlendirilmesinde Pablo Picasso: Picasso, "Kbizm, dier resim okullarmdan fark-
resme birlik vermek iin Cezanne'n yapt gibi, Rnesans pers.' li deildir. Aym prensipler, aym unsurlar hepsinde birdir. Kbizmin
pektifindeki ka noktasna veda etmilerdi. Bu iki gen ressam-. uzun zaman anlalimam/ olarak kalmasi, hatta bugn bile onun
da her nesne, kendine. zg bir ka noktasna sahipti. Onlar iinde grlecek bir ey bulamayan insaniann bulunmaS/nm, hibir
cezanne'dan, renkten tam manasyla vazgemeleriyle ayrlrlar. nemi yoktur. Ben Ingilizce an/amam. Ingilizce kitap benim iin bo
Onlarda renklerin yerini siyah beyaz deerler alr. Bu sebeple de tur. Bununla birlikte bu, Ingilizce dilinin olmadii aniamma gelmez.
Fovlardan kesin olarak ayrlrlar. Geri Picasso, rengi resmine sok- yle ise ben tammad11m bir eyi anlamazsam, suu bakasmm ze-
mak iin eitli deneyler yapt. Fakat kartrlmam renk, yzey- rine yklemek neden"? (1923) diyordu.
sel bir biimlendirmeye mecbur ettiinden btn bu almalar L. Zahn ise, "Gney Ispanya/i Pab/o Picasso'nun kiili{finde
baarl olmadlar. Yani renk, resimdeki kbik vcutlamaya kar- btn dnya, a1m1zm en byk sanati dehasm1 grmek husu-
koyuyordu. Kbizmin ilk dnemi, 1909 efa sona erdi. Kbizmin sunda hemfikirdir" demiti. Pablo Picasso 25 Ekim 1881 'de
ikinci aamas olan "Analitik Kbizm", kapal doa biimine son Malaga' da dodu. Babas, )ose Luis Blasco resim retme
verdi. Analitik Kbizm, 1909'dan 1911 'e kadar devam etti. Bu ni olarak ilk nce Malaga'da, sonra Barcelona'da bulundu.
anlayta, doa biimi resim yzeyinin dzeni iin eitli parala- ounlukla her trl hayvanlarla birlikte keklikler, gvercin-
ra ayrlr. Bundan dolay Analitik Kbizm, doa resminin kesin red-' ler, tavanlada yemek odas resimleri yapyordu. Kk Pablo, R. 1293: Pablo Picasso (7881-1973)
didir. Bu sistem, eyay elden geldiince tam olarak, fakat gz hmanist bir eitim ald. Desen ve boyada insan hayrette bra Hatta'da Su Deposu (1909). Paris.
aldatan unsurlar bir yana brakarak resimiemek ister. Bunun iin kan bir erken olgunluk gsterdi. Daha kk yata olmasna
gereki bir taraf vardr. Gz yalnz bir ynden gren profil. ramen Greco'ya hayranlk duymutu. Barcelona'daki sanat-
den bak ona yetmez. Analitik Kbizm, akldan eyann evre- lar kahvesi olan "E/s quatre gats" (Drt kedi) de, aa yukar her
sinde dolanr ve grlen kimi biimleri, akla gelen formlarla bir- akam Montmartre'a olan zlemleri iinde iki ien kendinden
letirir. Bir taraftan objeyi elden geldiince objektif olarak biim- yal arkadalaryla buluuyordu. 1900'de ilk kez Paris'e geldi. Bu
lendirrnek ister; dier ynden resmi bamsz bir organizma ola- srada onu en ok etki altnda brakan, Toulouse-Lautrec'le sos-
rak grr. Bu organizma, doadaki biim izleniminden, sbjek- yal durumu eletiren desenler yapan Steinlen oldu. Bunu izle-
tif olarak bir seimiyle ortaya kar. Bylece objektiflik ve sbjek- yen iki yl iinde, Fransz bakentinde uzun zamandr bulunan
tiflik, organizmann karakterini biimlendirir ve eyayla resimden ve kendisine "AIIahm sirk maskaras1" diye ad taklan ressam-
birini tercih etmek gerei ortaya knca, resim lehine karar veren air Max )acop'un dostu olmutu. nnn oluumunda kat-
sanat, bu seimiyle Kbizmin nc dnemi olan "Sentetik- ks olan air Guillome Apollinaire'le tanmas da nemlidir.
Kbizm" iine girmi olur. Apollinaire, artistik deerler iin gayet ince bir nseziye sahip-
Sentetik-Kbizmle, resimde kc1t yaptrmalar ve "co/Jage"lar ti. Henri Rousseau'nun da herkesten ewel nemini kavrayan
balar. Ayrca "plans superposes" denilen birbiri zerine dzen- odur. Picasso'nun "mavi devre"sinin resimlerini "nemli bir uu-
lenmi planlar da, bu dnemdedir. Yaptrma kat olarak, gaze- rum gibi mavi, gzyaiislakl!ma sahip bir sanat" olarak niteliyor-
te paralar, varyete ve benzeri programlarla ilgili afiler, kuma du. 1913'te kendi "Meditations esthetiques-Les Peintres cubistes"
lar, metal paralar, oyun kartlar, hatta ayna paralar kullanl adl yazsn yaymlad. Bu yaz zellikle Kbist ressamlar iin ok
mtr. Bu gerek malzemeler, yalnz resmin yzey yapsn zen- nemlidir. Apollinaire, 2 Mays 1918'de )acqueline Kolbile evle-
ginletirrnek iin deil, ayn zamanda gerek materyalle soyut nirken Picasso yannda idi. Ayn yln 13 Kasmnda Apollinaire R. 1294: Pablo Picasso. Avignonlu Ktz-
form arasnda bir gerginlik elde etmek iin resme sokuldular. defnedilmeye gtrlrken de tabutu izleyenler arasnda gene /ar (1907). Museum of Modern Alt,
Fakat bunlardan nce, Kbistler resimlerine gazete kc1tlarn, Picasso vard. New York.
tahta elyafn ve mermer desenlerini soktular. Resim yzeyi nl "5altimbanque'1arnn dneminde olsun, "mavi"ve "pem-
ne canllk vermek iin, bazen kumla kartrlm renklerden de be" devrelerde olsun, o renge byk bir deer vermedi. Fovlar
yararlandlar. izlenimci renklerini younlatrrlarken, Picasso perhize benzeyen
Sentetik-kbist tablolarla, resim sanat, nceden sahip olma- tek renklilik iinde alt. Kendini hibir zaman disiplinle uygu-
d bir bamszla ular. "La nature existe mais ma toile aussr lanm bir kompozisyon altna sokmad. "Krler" kompozisyo-
(doa vardtr ama benim tuva/im de) diyen Picasso, resmin doa nunda, Arkaik-Grek ya da Msr sanat atmosferi olduu syle-
dan tamamen ayr bir organizma olduunu bu suretle kesin ola nebilir. Ayrca "orba" adl eser, klasik sluptadr denebilir. 1905
rak belirtir. ylnda Picasso'nun ilk klasik slubu ilkel majik rneklerin etkisi
Kbizm anlay, Cezanne'n grn de gelitirmitir. nku altndadr. Bu ilkel rnekler, lberik yarmadasndaki arkaik resim-
cezanne'n, resmin her noktasnn hesaplanmas dncesi, zel- lerle, zenci heykelleridir. Bu sralarda Cezanne'n etkisi de gittike
likle kendinden sonra gelen Kbistler'de renkten vazgeilerek kuwetlenir. 1907'de yapt "Avignonlu Kizlar'', cezanne'n son
yaplmtr. banyo resimlerinin kuwetli etkisi altndadr ve resmin sandaki
5901 DNYA SANAT TARiHi
R. 1295: Pab/o Picasso. Mavi Bluz/u
Kadm (1941 ).
R. 1296: Paul C?zanne. Mardi Gras.
(1888). Bu eserden Picasso'nun etki-
lendii kabul edilmektedir.
MODERN AGIN SANAT GR 1 591
her iki kadn banda, Afrika'nn ilkel heykellerinin izi vardr. aratctlnn nemli bir dnm noktasdr. 1950'de "Kore
1907 ylndan olan "Dansz", Kbizmden nceki aamann ~atfiamt"n, "Sava" ve sonra "Sulh"u resmetti. Btn bu al
lerindendir ve bu aamada doa biimleri geometrik bir nalar temsili anlamdadr ve "Sanat sanat iindir" grne ayk
sadeletiriimi olup, eyann tannr grn de ihmal rdr. Fakat bu almalarnn yannda dier eserleri "sanat sanat
mitir. iindir" dncesine uyar. Picasso, Zevos'a yapt itiraflarn
1908'de birlikte alan Picasso ve Braque, yeni biim dan birinde yle demektedir: "Bu ya/iboya resmin iki kiiyi tas-
ni tamamlamak iin, meyve tabaklarn, ieleri, cam vir etmesinin beni ilgi/endirdiini mi zannediyorsunuz? Onlar, bir
r, mzik aletlerini natrmort olarak resme sokuyorlard. 191 defa mevcut oldular ve artik yoktu/ar... Bunlar benim iin artik iki
Braque, insan aldatc biimde boyanm eyay ve harfleri kii deildirler anliyor musunuz, aksine onlar yalmz renktir ve bu
mine alrken, Picasso kapal biimi kryordu. Bu suretle ilk insaniann hayatlanmn hareketlerini yansitmilardir." Bu dnce
doa biimiyle sanat biimi, birbirlerinden' kesin olarak avrlv''" siyle Picasso bu kez "sanat sanat iindir" dncesini benimse-
du. mektedir.
1912 ile 1914 arasnda Picasso resim kadn ve odun parala. Picasso ayrca, "Modern resme kariilk olmak zere doaoflktan
rn ve dier gerek "reel" eyalar resme sokuyordu. Bu sralardaki sz edilmektedir. Kim hayatmda doal bir sanat eseri grmtr? R. 1297: Pablo Picasso. Alayan Kadn.
Landra (1937).
resimlerini fradan ziyade eki le yapyordu. eki darbelerinden Doa ve sanat birbirinden tamamen ayn iki eydir" diyordu. Bu sz-
rahatsz olan komular, ondan grlty kesmesi iin rica ettik. leriyle Picasso resimle doa eserini tamamen birbirinden ayryor.
leri zaman Picasso zr dileyerek: "Que voules vous, c'est la pein. su da yzylmz resminin bilinli bir ekilde hangi ynde gittii-
ture" (ne istiyorsunuz, bu resimdir) diyordu. Bu suretle Picasso en ni gstermektedir. Picasso, ayrca soyut sanatta bulamad bir
saf geree ulayor ve kendi heyecann araya hibir vasta sak. "dram"dan sz etmektedir. Bu dram onun trajik-eytani insanl-
madan somut bir hale getiriyordu. nn dram olup, bizim temelinden sarslm yzylrnzn varolu-
1918'de Picasso'da Neo-Klasisizm (Yeni Klasikilik) olarak nite. u durumunu temsil eder anlamdadr.
lenen ve mze geleneklerine dn yapan bir eilim grld. O "Ben, resim yapmak iin ne kendimi zyor, ne de denemeler yapi-
srada yapt karsnn resmi, bu anlaytadr. Bu yeni anlaya yorum. Eer syleyecek bir eyim varsa onu, yapmaya zorunlu oldu
ramen, onun doa biimine bal eserleri yannda, kbist anla uma inand11mdan ylece sylyorum. Sanatm ne olduunu syle-
y iinde yaplm resimleri de yer alr. Picasso'da, insan hayrette mek gerekirse, ben bilseydim kendime sak/ardim. Ben aramworum,
brakan bir hayal gcyle eitli slup deitirmeleri kendini gs. buluyorum" szleri de onun sanata bakn yanstr.
terir. rnein: Yeni Klasiki dnemini bir Yeni Romantizm (1926
1939), bunu da "Istirapll ve lanetli" diye ad taklan slup (1941 Georges Braque: "Boya resim sanatnn grevi, hikye edilecek bir
1949) ile "Fantezi/eri" (1949-1950) izlemitir. olay Ianlatmak dei( yalmz resme uygun bir olay yaratmaktir. Insan,
Picasso'nun desenleri belirgin ve rahat olup, arkaik ve kla- doanm bir kez yetkin olarak yarattii eyi, tekrar yapmak isteme-
sik karakter tar. Gravrlerinde, litografilerinde ve tueyle yap me/i. Insan yaratmak isterse, taklit etmemelidir. lnsam k1k1rtmayan
t almalarda, insan konusunu kendine esas olarak almtr. bir ressam, ne yapmak ister yani? Sanatta deerli olan tek ey, insa-
Yzylmzn bandan bu yana yapt desen ler, ilk nceleri doa nn ne olduunu apklayamadii eydir.
cdr, sonralar yalboya almalarna paralel olarak eitli slup Ba/adJlm resmin ne olacam nceden bilmem. Her seferinde bu
lara brnrler. Picasso: "Deiiklik, gelime manasma gelmez. Eer i bir servendir. Geri, bir balangl fikri vard1r. Fakat bu, yalmz
bir sanat kendi anlatm biimini deitirirse bunun manas, onun bir balangl noktasi olarak ie yarar. Bu balangl fikrinden geriye,
dnce tarzm1 deitirdii aniamma gelir... " diyordu. Genliinde elden geldii kadar az ey ka/maiidir. Ba/ang1 fikri, ancak yanm
yapt bir kadn portresi iin, Matisse'in dekoratif elerini hi canl eydir. Fakat ben, eer dorusunu sylemek gerekirse, devrim-
ekinmeden ald gibi, Modigliani gibi kadn boynunu gerein ci bir ressam deilim. aba gstermek bana yetiyor.
den ok uzatabiliyordu. O, Moliere gibi ekinmeden: "fe prends lnsamn kolayca iine dt tekrarlama, btn gerek biim- R. 1298: Pablo Picasso. Manzara.
man bien oi je le trouve" (Beendiimi bulduum yerde aliyorum); lendirmenin lm demektir. Benim boya resmim iin, genellikle
ya da "Biz iimiz iin ne iyi ise almaya mecburuz. Hem de aradtl btn resim iin bence nemli olan, yeni olanaklan verimli yap-
mz yalmz kendi alimamizda deil, her tarafta aramamiz gerekir. maktir. Ne zaman kendimi ihtiras/anma kapt/rsam, daima en iyi
Ben bizzat kendimi kopya etmekten korkanm. Bununla birlikte bana bulular aklima gelir. Ben, bir nesnenin, kendiyle ilgili fonksiyonu-
eski desenlerden derlenmi bir dosya gsteri/se, neye ihtiyaCim varsa nu yitirtmeyi denedim. Nesnenin kullamlma snm bir son bulup
almakta zerre kadartereddt etmem" (Picasso'dan Zervos'a yaztion da, art1k p tenekesine atlmak gerekecei zaman onu resmime
mektuptani diyebilir. Bakalarnn eserleri, ounlukla ona kiisel almm.
yaratmalar iin heyecan verirler. Ancak o zaman eya bir sanat esi olur ve evrensel bir kaliteye
Picasso 1937'de tarihi resmi "Gernica"y boyad. Bu resim, u!a1r. Insan, biim ve rengi birbirine kantlrmamafldJr. Bunlar bir
592 1DNYA SANAT TARiHi
R. 1299: jean Dominique lngres. Mm.
Devauay. lngres, modern resim sa-
natm en ok etkilemi bir ressamdr.
zelfikfe Picasso'nun Neo-klasik eserle-
ri ondan esinlenmitir.
arada bulunurlar. Yeni aralar, yeni biimler ortaya koyarlar ve
mizde yarattCiftt uyandtrarak yeni bir s/up tkanrlar. Sanatta
/erne, bir eyin smtrfarmt geniletme deildir. Aksine o eyi daha
tammakt1r. Ben resmi boyamadan nce kesin o/arakki~~~~:~o:n~~~~~. ,;
Dier taraftan resim, kendi ile ilgili fikri tamamen b
bittiine inanmm.
Gerekte resimde renk yoktur, yalmz ilikiler vardtr. Ben bir resim
grdysem, onun rengini hemen hemen hi hatrlamam. HattrlJdt!Jtm
yafntz, o resmin iliki/eridir. Eer resimlerimden birini, bir koleksiyon-
da grsem, bazen resmin bana ait olmadi m sanmm.
lnsamn sanatdan, onun verebileceinde'n fazlasm beklerneye
hakkt yoktur. Eletirmenlerden de on/ann vermeye gc olduklann-
dan faz/ast istenemez. Eer biz, hafkt dndrmeye balatabilir
sek memnun o/maftytz. Hafkt ikna etmeyi denemeye/im. Sanat heye-
can vermek iindir, yafntz ilim, dokmana dayanma zorunluluu ile
ykmldr. "()
Yukanda verilen Braque'n makalesinden bir para, onun sanat
anlayn bize ak olarak gstermektedir. Braque, yzylmzn
Kbizmini ortaya koyan Picasso'yla birlikte belirli bir zaman iin
dost kald. Buna ramen Fransz ve lspanyol huyu gibi, lirik ve
dramatik biimlendirmeleriyle birbirine tamamen zt karakterler-
de idiler. Onlarn dost olular, ayn yata olmalar ve zamann
biim sorunlaryla ilgilidir.
Braque, 13 Mays 1882'de Argenteuil'de (Paris dolay) dodu.
Boya ileri yapan bir ustann olu olan sanat, Le Havre'da byd.
Sonralar babasnn iine rak olarak girdi. Babasnn dkk.nnda;
btn Le Havre iin m ermer taklidi ocaklar ve tahta taklidi boya-
ma ileri yaplyordu. Askerlik grevini bitirdikten sonra, Paris'te
Humbert Akademisi'nde ve E.cole des Beaux-Arts'da renimini
yapt. Bir ara Othon Friesz ile birlikte alt. Fovist anlaytaki pey-
zajlarn satn alan tablo tccar Wilhelm Uhde, anlarn yazd
"Bismarck'tan Picasso'ya kadar" adl kitabnda, Braque'n kendi
zerinde yapt etkiden hayranlkla sz etmektedir: "Onun Salon
d'Automme'da sergiledii, yanan ktrmizJ!ar iindeki Gney manza-
ra/armt grdm zaman, daha ilk baktta bu resimlere kart iim
sevgiyle doldu. Btn resimlerini satm afdtm ve bylece ilk mteri
si oldum. Ve onun geliimini zevk/e izledim. Braque, geliimi s1rasmw
da daima yetkin ve bilinli olarak Chardin'in ve Corot'nun mirasma
yaklati. Daha ilk andan itibaren kesinlikle anladttm ey, bu resim-
lerde, lmez bir gelenein kalitesiyle, aa uygun yetkin anlattmm
birbirlerine kaynamas1 idi."
Braque 1914'te cepheye gidince, Picasso ile almas sona erdi;
1915'te ar yaraland ve ilk olarak 1917'de tekrar resim yapma-
ya balad. Ksa, disiplinli bir geometrik almadan sonra, kendi-
ni 1920 ylna doru Kbizmden kurtard. "Benim iin Kbizm ya
da daha ok benim yaptttm Kbizm, iime yaramost iin yarattttm
bir ara idi. Bu araon amao, boya sanatn benim kobi/iyetirnin etki
(1) Die Kunst und das schne Heim, 51. ]ahrgang, Heftl. Oktober 1952.
MODERN AGIN SANAT GR 1593
alanma gtrmekti. Bunun dmda Kbizm, beni hemen hemen hi
ilgilendirmez. Ben her eyden ok boya resmi seviyorum."
Bu arada Braque'n sanatnda kulland biim, doa biimine
yaklat. Buna ramen arada, belirli bir aklk kald. Boya resim,
Braque iin, yzeyin resim olarak deitirilmesidiL Yani Braque
iin resmin amac, bir eyann kopyas, ya da bir eyann yerini
tutacak bir simge ya da bir iaret deil; aksine ressamn gr
ne ve anlayna gre bir "resim objesi" yaratmasdr. Resim obje-
sinde eya, kendi geleneksel itibarn ve geleneini yitirir. Esasen
bunun iin Braque: "Ben resimde eyann bilinen karakterini yitir-
mesini istiyorum~~ diyordu. Daha Empresyonizm'le biimden ayr
lan eya, Braque'ta hemen hemen mistik anlamda yok edilir. "Ben
hi/ie u/amaya, yani bir eyin zarfm yok ettikten sonra, esasa var-
maya aba!Jyorum. 11
Yalandka yaln bir boya anlayna olan sevgisi ve inanc art-
t. Braque'n kiiliinde Chardin'in, Corot'nun ve cezanne'n
R. 1300: Pab/o Picasso. Lithogmphie
gelenei devam etmekteydi. ll. Henry'nin Louvre'daki salonuna, (1941).
dekorasyon yaplmas iinin ona verilmesi, Fransz otoritelerinin
Braque' Fransz klasikleri arasna aldklarn aklar.
Hayatnn yetmi beinci ylnda resmi brakan sanat, sanat
zerine grlerini ak bir dille yazan ender ressamlardan biri-
dir.
Onun "Objeyi unutaftm. Esas alan yafntz balanttlardtr" sz
ann resmini nasl anladn aklar.
Kpizm anlayt iinde alan dier ressamlar
Gen yanda len juan Gris (esas ad )ose Gonzalez) (1887-1927)
resimde geometrik dzeni btn safl ve titizliiyle kullanmtr.
"Kim bir ieyi resim/erken, bir biimler kompozisyonu yerine, ienin
maddesini boyamak ynne giderse, o kimsenin ressam olmak yeri-
ne ie imalattst o/mast yerinde olur. Resimde yalmz yaptsaf eler
vardr ve onlar kalcdr. juan Gris, geree ulamak iin, yapsal
11
bir anlaytan hareket ediyordu. Oysa, Cezanne, Gris'nin dedi- R. 7301: Georges Braque. Natrmort.
i gibi yapsal, yani konstrktif yne doru gidiyordu. Bu neden-
le Gris, Cezanne'n gitmek istedii yeri, balang noktas olarak
kabul ediyordu. O, Sentetik-Kbizmde kesin bir rol oynayacak-
tr. Picasso; IIGris, Chardin'nin yaptm Kbizm ile yapt" diyordu.
Gris, 1919 yaznda kendisini durmadan tevik eden Picasso'yla
birlikte oturuyordu. Bu sralarda Kbizmi ak, kuwetli ve tar-
tlmaz bir duruma getirmek abasn younlatrmt. Fakat
Kbizmin anlamnn yanl anlaldn hayretle grd. Bylece
yalnz bana, modern an "by sti/"ini arama yolundaki aba- R. 1302: Georges Braque. At Bat.
larna devam etti. Musee d'Art Moderne. Paris.
Juan Gris'nin anlad anlamda "Sentetik-Kbizm neden ibaret-
ll
tir? imdiye dek resmin yapsyla renk arasnda kesin bir ayrlk var-
d. Renk imdiye dek hemen hemen hi yama eklinde kullanlma
mt. Katyaptrma (cal/age) resimlerinde kesik paralar, dei
tirilebilir biimde resmin yapsna zarar vermeden kullanlabiliyor
du. Ite )uan Gris'nin hareket noktas buradadr. Kahnweiler bu
DST 38

594/ DNYA SANAT TARiHi
R. 7303: }uan Gris. Sandalye zerinde.
Natrmort. Musee d'art Moderne,
Paris.
R. 1304: Fernand Leger. Kahvalt. Ese-
rin sol blmnden ayrnt (1921). Pa-
ris.
MODERN AGIN SANAT GR /595
hususta Gris'nin 1920'de yapt bir aklamadan sz eder: tarafndan "Cubisme orphique" diye ad verilen resmi, ltalyan
resmimi dzenlemekle ie ba!Jyorum. Sonra eyayt iaret Ftrizm'i ile byk bir akrabalk gsterir. Renk nazariyecisi ola-
Bir baka aklamasnda da Gris: "Ben fikir unsur/art ile, rak, Mnih'teki "Der 8/aue Reiter" ressamlar zerine byk etki-
a!Jtyorum. Soyut bir samutlattrmayt deniyarum. Nesnenin si olmutur..
tammma varmak istiyorum. Genel bir tipten hareket ederek,
me zg bir kii yaratmak istiyorum. Ceza n ne bir ieden bir xx. yzyln banda Mnih'teki sanat akmlar
yapti. Ben bir silihdirden bir ie yapworum" diyordu. Gris'nin 1900'1erin banda, Roma ve Paris'in dnda, Gney Bavyera'nn
doas (natrmortu) klasik bir dzeye ulatr.mtr. merkezi Mnih'te, )ugendstil (Genlik slubu) btn canllyla
Fernand Leger'de (1881-1955) geometri fikri deil, geliiyor ve akademinin retiminde modern bir sanat olarak yer
teknik ve konstrksiyon egemendir. Leger "Dierleri alm bulunuyordu. )ugendstil'in bu kuvveti, her ne kadar canl R. 7305: Fernand Leger. Bisiklet/i/er.
Paris (7 944). ini mrekkebi.
ne nastf iplak vcudu ve l-daayt (natrmortu) afdtlarsa, lktan yoksun l erilereve arabesklere dnmeye balam ve
de makinayi resmime soktum" demiti. Leger, afi, tipografi endstriyle ilgili sslemede nemli rol oynayan bir slup haline
film sanatn, balet mkanique'i ile ok etkilemitir. O, sert gelmise de, gelecek dolu bir fikri gelitirmiti. Bu, insan ruhunu,
armonilerini, krmzy, maviyi, yeili ve bu renkleri dz bilinen hibir eye benzemeyen, yalnz bamsz olarak bulunmu
halinde kullanmay seviyordu. Ihtiyarlk eserinde, 1 biim ve deerlerle etkileyen ve heyecana sevk eden, tm olarak
rini sessizlii seven gezginlere, sirk mensupianna ya da k\IIler saf bir biim sanat idi.
terk ettiler. Ona vaktiyle alay anlamnda "tubiste" (tp i Yalnz biim ve renk eleriyle etki yapan bir sanat daha
yapan) ad verilmesine sebep olan silindir ve borular da, 1 yokken onun dncesi ortada dolayordu. Baudelaire (1821-
aa ve ieklere braktlar. Ideal olarak o, doal yeri duvar 1867), Delacroix hakkndaki Deneme'sinde yle yazyordu: "Bir
popler bir resim sanat tasarlyordu. LE!ger, resim sanatnn kompozisyonun renkli ormanileri ve izgi uyum/an, bize dorudan
olanaklarn aramtr. "Obje bugnk resimde barol doruya etki yaparlar ve bizim resimlenen konudan daha habe-
dr ve konunun yerini almaldr. Eer kiiler, figrler ve insan rimiz olmadan, bizi dnyadan uzaklatirmaya gleri vardr."
du, obje olursa, madem sanatkarlar iin byk bir batmstzftk Ayn ekilde modern iirin gerek kurucusu ve ileriyi gayet iyi
fa mr. Sanatt iin zt/tklar yasasma bavurmak mmkndr. n.,,.;:,t gren Arthur Rimbaud (1854-1891 ), yle kehanette bulunuyor-
ki inai yasa, btn genifiiyle, emre ba lt oluyor. Fakat eer du: "Arttk objefer olduk/art gibi resmedilmeyecekfer, dt dnyadan
vcudu, resimde gene duygusaf ve ifade edilecek bir deer afmmt, fakat basitletirilmi ve disiplin altma almmt hatlar, renk-
telakki edilirse, ligrl resimlerde hibir geliim mmkn de]ildir,' ler ve ema/ar yoluyla duygular biimlendirifecektir: Yani gerek bir
imdi, modern sanattiann aklmda bulutfar,makinalar, by. ll
aynen figrler gibidir aym neme sahiptir. Bylece yeni boya 1908'de sanat tarihisi Wilhelm Worringer'in "Abstraktion und
eserleri ve byk kompozisyonlar tamamen baka artlar Einfhlung" adl eserinde sanat gzellii, doa gzelliinden
doabilir/er." gayet keskin hatlarla ayrt ediliyor ve soyutlatrma anlay, insa-
Sanatn kilisenin hizmetine de adayan Leger, Assy nn anlama ihtiyacnn kar kutbu olarak gsteriliyordu.
giriindeki resimlerle, Audineourt Kilisesi'nin vitraylarn Kandinsky ilk soyut akvarelini boyad zaman (191 0), soyut
tr.
sanat eseri dnyaya geldi. Wassily Kandinsky, modern Alman
1911'de Salon d'Automne'da Picasso, Braque, Gris resim sanatnn geliiminde nemli bir yeri olan "Der 8laue Reiter"
Leger'den baka G/eizes, Metzinger, Duchamp, Villon, Mcrccuss/s)~:;l adl Mnih'teki sanatlar birliinin efiydi. Sanatn doa biimle-
R. 1306: Robert Delaunay (7 885-
Le Fauconnier, Laurencin ve Delaunay resimleri sergilendi. rinden vazgeip gemeyecei sorusu, Dresdenli "Brcke" ressam-
1941 ). Louis 8/eriot'ya Saygt (1914).
Gleizes (1881-1953) ve jean Metzinger(1883-1956), yapsal lar tarafndan, onlarn baklarnn insann iine dnmesi nedeniy-
ytan ok dekoratif ynl kabiliyeller olup, Kbizm zerinde le sorulmad. Ancak Mnih'te "Der 81aue Reiter" evresinde, bu
ri k yazlar yaymladlar. Bunlar arasnda "Du Cubisme" adl konu tartlan esas sorun oldu.
(1912), ayn zamanda Almanya'da "Bauhaus" okulunun ''-"' , 1909'da, Empresyonistlerin ve ressam Stuck'un sznn
olarak yaymlanmtr. Gleizes'in ressam olarak sonralar yaptj!ic;l getii bir srada, Fritz von Uhde tarafndan kurulmu olan
geliim, kilise duvar resminin zelliklerini tar. jacques "Mnchner Sezession"u baz sanatlar terk ettiler ve "Die Neue
(1875-1963) lirik kabiliyeti yava yava olgunlat. Do_"a"n;ral/.'1 Knst/er Vereinigung Mnchen"i kurdular. Kandinsky'yi de ba
onun eserinde kbik biimlerde tra edilmi ve daima'' kan yaptlar. 1911 ylnda bu topluluun nc sergisinde
haldedir. Bu zellikleri ve dier baka ynlerinin yannda, LV\"''' Kandinsky'nin bir resmi kabul edilmeyi nce, Kandinsky de, yakn
Feininger'i (1871-1956) anmsatr. Dier Kbistlerden arkadalar olan Marc, Kubin ve Gabriele Mnter ile beraber
rak o, renkten vazgemez. Renk, "Eyfel Kulesi" ressam dernei terk etti. Bu sanatlar 18 Aralk 1911 'de zel bir ser-
Defaunay (1885-1941 )'de de kesin rol oynar. Onun Ap,olliaire ; 1 gi ap ismine "Der 8/aue Reiter'in Sergisi" dediler. "Der 8/aue
596/ DNYA SANAT TARiHi
R. 7307: Franois Kupka. emberler.
Fug iin ett (1911).
R. 1308: Mareel Gromaire (1892-
1971) Oturan Kadn (1929).
Reiter/J, Kandinsky'nin bir resmine verilmi olan isimdi. Bu yenh;,.
sanat topluluunun katalou olan ve Kandinsky ile Marc tarac
tndan kaleme alnan "Sanat Almana"nda (Kunst Almanach)?,;
Kandinsky'nin, Marc'n. Macke'nin ve dierlerinin yazlaryla_:.?;
beraber halk sanatlar, zenci heykelleri ve ocuk sanatlaryla ilgi- }
li rnekler bulunuyordu.
Halk ve ocuk sanatlarndan holanmann temelinde, Gauguc
in'den beri ilkele olan bir eilim vard: "Der Blaue Reiter'1n ilk
sergisinde temsil edilen sanatlar: Henri Rousseau, Delaunay,
Kandinsky, Marc, Kahler, Macke, Schnberg, Gabriele Mnterve
Campendonk'tu. 1912'de Mnih'te Hans H"olz'un galerisinde a
lan ikinci sergi, desenler ve aa gravrlerden meydana geliyor~
du.
Der Blaue Reiter'in dnsel ve sanatsal davranlarnda etkisi
olanlar, Kandinsky, Franz Marc ve Robert Delaunay'd. zellikle
Delaunay'n etkisi bykt. 1912 sonbaharnda iki dost ressam;
Macke ve Franz M are, Paris'te Delaunay' ziyaret ettiler. Bunu izle-
yen yl Delaunay, Apollinaire'le birlikte Macke'nin ziyaretini iade .
etmek iin Bonn'a geldi. Delaunay birok eserini Kln'de sergilee
di. Bu eserlerden zellikle "Fenetres" (Pencereler), Macke'yi kuv-
vetle etkiledi. Sonbahar Salonu iin Delaunay, Macke ile Berlin'e
gitti. Bu iki ressamn dostluu, Alman-Fransz karakterine ok kar-
t bir durum olarak grlmt.
Paul Klee, Paris'te kal srasnda, Kandinsky'nin bir tantma
mektubuyla bir yl nce Mnih'te resimlerini grd Delaunay'le
grt. 1913'te "Der Sturm" dergisinde yaymlanan Delaunay'n
"Ik zerine" adl makalesini Almancaya evirdi. Klee'nin 1914'teki
suluboyalarnda Orfist-kbizm (Orphist-cubisme)1n etkisi gr'.
lr. Esasen Delaunay'n "Disques" ve "Fenetres simu/tanees" adl
resimlerinin Mnihli gen sanatlar zerindeki etkisi bykl.
Gen ressamlar ona, kendilerine renk srlarn verecek stat gzy-~
le bakyorlard.
"Der Blaue Reiter'1n dar kadrosu iinde fikir bakmndan ef olan
Kandinsky ve Marc'dan baka, Auguste Macke, Alexej jawlensky,
Gabriele Mnter, Paul Klee, Heinrich Campendonk ve desen
sanats Alfred Kubin bulunuyorlard. Yalnz sanatlk deil, ayn
zamanda dostluk ilikileri onlar birbirlerine balyordu. Bu res,
samlar, akla gelmeyen mizalar olup, yeni bir renk ve biim dili
iin abalyorlard.
Wassily Kandinsky(1866-1944): Kandinsky'nin eserlerin in, doa
biimleri diline alm biri iin, anlalacak yn yoktur. Otuz ya "poesie purefle, yani saf iire benzer bir anlay idi. Flaubert, bunu
n atktan sonra sanat renimine balayan bu ressam miza-
l bilim adam, 4 Aralk 1866'da Moskova' da, aslen Mool olan
zengin bir tccarn olu olarak dnyaya geldi. Annesi dou'
tan Moskoval idi. Hukuk ve iktisat renimini bitirdikten son'
ra Dorpad niversitesine profesr olarak tayin edildii halde,
1896'da bilim gcne ve pozitif yntemlerin kesin doruluk:
!arna olan inanc kaybolduundan bilimsel mesleine son ver-
MODERN AGIN SANAT GR /597
di ve Mnih'e resim renimi iin gitti. Mnih Akademisi'nde
c' Franz von Stuck' un yannda alt. 1902'de bir sanatlar derne-
i olan "Phalanx" ve sonra ayn ad tayan sanat okulunu kur-
du. Mnih'te sanat evresinde gittike artan bir ne sahip oldu.
Kendisinin "Neue Knstler-Vereinigung"a (Yeni Sanatlar Dernei)
bakan olarak seilii bunu kantlar. Genlik arasnda olan otori-
tesi, onun biraz gekin olan yana dayanmaz. Her eyden nce
onun olgun kiilii bu itibar salamtr. Paul Klee, Kandinsky hak-
knda unlar yazyordu: "Ben onunla daha ilk tanmamda, kendi-
sine kar derin bir itimat besledim. Kandinsky ilgi ekici, ak d
nen bir kataya sahip."
Empresyonizm ve jugendstil, onun ilk almalarn Rus halk
sanatyla birlikte etkilediler. 1906'da Paris'e gitti zaman,
Fovizmin etkisi altnda kald. 1908'de Murnau'da (Mnih dola-
ynda bir ky) yapt peyzajlar, o zamanki hayat arkada Gabriele
Mnter'in resimleriyle bir akrabalk gsterirler. Bu akrabala
Alexej jawlensky'nin resimlerini de katabiliriz. jawlensky'nin renk-
leri ve renk ahenkleri, Fovlar'n renkleriyle, Slavlarn ana renklere
olan eski zevklerine dayanarak younlayordu. Kandinsky'nin ilk
resimleri bile, onun renge kar olan kkl balln gsterirler.
Kandinsky, renge kar duyarl bir ruha sahiptir. Bu renk duy-
gusu, onun ekspresyonst sanatta rol oynamasna olanak verdi-
i gibi, renklerin salad soyut biimlendirmeye ulamasna da
yardm etmiti. Bundan dolay, konusuz ve yaln renklerin resmi-
ne giden bu olanak, onun aklna Monet'nin "Ekin Ymlan" nn-
de geldi. "Ben, bu resimde konunun yitirildiini seziyor ve resmin
insam yalmz fethettiini deil, aym zamanda insanda silinmeyen bir
izienim braktn aknlkla gryordum. Bu, bana gre, o zama-
na kadar hi aklma gelmeyen her trl ryann hududunu aan
paletin gizli gc idi. Boya sanat efsanevi bir kuvvet ve grkemli-
lik kazanyordu."
Kandinsky, konuyu, rengin resim yzeyini kaplamasna kar-
koyan bir engel olarak gryordu. Bununla birlikte Emp-
resyonistlerin konuyu sisli bir hale getirileri ve kmsemeleri,
onu Ekspresyonistlerin yaptklar biim bozmalar kadar az tat-
min ediyordu. f/Prinzip der inneren Notwendigkeit" (insann isel
gereklilik prensibi) onu bir hal aresine zorlad. Kandinsky 191 O
ylnda kendi ilk "soyut" suluboyasn yapt zaman hal aresi- R. 7309: Wassify Kandinsky. Mavi
ni buldu. Iinde (7 925).
Daha jugendstil sanatlarn bile, bundan nce belirtildii gibi,
konuyu terk eden saf bir biim sanat olana megul etmiti. Bu
ilk olarak kavrayanlardand. iirde btn estetik d etmenlerden
uzaklarmasn ve airin kendini flszcklerin istifine" brakmas
n isteyen Mallarme, bu anlaya yakn bulunuyordu. Henry van
de Velde'nin gravrleri ve lsvireli Hermann Obrist'in ilemele
rine soyut sanatn ilk eserleri gzyle baklabilir. Kandinsky'nin
9 ' de len Litvanyal se m bo list Ciur/ionist1 tanyp tanma
d ve ondan bir eyler alp almad tartlacak bir konudur.
5981 DNYA SANAT TARiHi
R. 131 O: WassifyKandinsky. Murnau'da
Sokak (7 909).
R. 1311: Wassily Kandinsky. Kompo-
zisyon 2.
phe edilmemesi gereken udur ki, konusuz sanat fikri, uzun
zamandr etrafta dolayor ve ilk soyut deneyler, jugendstil anla-
y iinde yaplyordu. Buna ramen Brancusi'nin soyut heyke-
lin kurucusu saylmas g!bi, Kandinsky de soyut resmin kurucu~
sudur. Kandisnky'nin 1908'e kadar olan zaman, doadan resim~
ler yapmakla ve gezilerle gemiti. 1908'de bir geziden dndk-
ten sonra, ikinci kez Mnih' e yerleti. Ayn yln yaznda, Mnih
dolayndaki Murnau kynde bir ev tutarak almaya balad. Bu
kyde yapt almalar, boya resmi bakmndan gittike rahat-
lk kazanm ve renk bakmndan zenginlemiti. 191 O senele-
rine doru ise, iinde doa elerinden bazlarnn seilebildi-
i, hemen hemen soyut resimler domaya balamt. Nihayet
Kandinsky, bir gn eve dnd zaman atlyesinde ok gzel bir
resim grd. Sonra fark etti ki, resim kendisine aittir ve resim ba
aa duvara dayaldr. Buradan, konunun resimlerine zarar ver-
diini anlam ve resmin her eyden nce bir renk kompozisyo-
nu olduu sonucuna varmt. Kandinsky'nin 1902'den bu yana
yapt aa gravrlerinde de figrlerin sakl olduu grlr. Mnih'te yaymlamt. Bu kitap, soyut resmin estetik bakmn
1900'den 1908 tarihine kadar yapt almalarnda, genellikle
doduu lkedeki anlarn resmetmitir. Bu resimlerde romantik
bir hava vardr. Dou kentleri, renkli giysileriyle yerli halk, ata bin-
mi nianllar, gsterili bir hava iinde resimlenmilerdir. Svari
resimleri, Kandinsky'nin bu dnemi iin bir zellik salar. Gene
bu dnemde, resim teknikleri zerinde byk bir abayla al
maktadr. "Der 8/aue Reiter" adl eseri, ite bu sralarda yaplm
bir resimdir.
Fakat 1908'de ikinci kez Mnih'te yerleince, btn cesaretini
toplayarak eski yurduyla ilgili an resimlerini terk etti. Esasen bu
sralarda yeni resme kar genel kan da yumuamaya balam
t. Yani, resmi yenileyen Van Gogh, Gauguin, Fovlar, Kbistler ve
Almanya'daki Brcke Grubuna kar genel inan, olumlu olarak
geliiyordu. Bundan dolay cesaretini toplayarak imdiye dek git-
tii yolu terk etmeye karar verdi. Bylece onun "Murnau dnemi"
balam oldu. Artk eserlerinde, ilk resimlerinin kk renk leke-
leri ve romantik zellii yerine, ekspresyonist bir karakter ege~
men olmaya balad. 1908 ylnda Murnau'daki evinde jawlensky,
Marianne von Werefkin ile birlikte onu ziyaret etti. jawlensky bu
sralarda olduka tannm olup, 1905'te Gauguin'in ok sevdii
Bretagne'da kr resimleri yapm, Matisse ve Seruisier'le tanm
t. jawlensky Kandinsky'ye Matisse'in almalarndan, Gauguin'in
"Pont-Aven Okulu'ndan ve Tahiti Ressam'nn sentetizminden sz
etmiti. Ancak Kandinsky kendi yolundan amad. Kandinsky'nin
resimlerinde, artk kuwetle yanan renkler, pembe, mavi, ema-
rot yeil i, vine r renkleri ekspresyonis anlamda kullanlma diini belirtiyor. Aslnda daha nce Picasso ve Braque'n Kbizmi
ya balamlard. Ayn zamanda Fovist denilebilecek bu renkler,
siyah izgili konturlarla evrelenmeye balamt. Bavyera Alpleri,
Murnau sokaklarnda kadnlar, Murnau kilisesi, kulesiyle bu resim-
lerinde yer alyorlard, 191 O ylnda ilk soyut resmini boyamasna
ramen, doadan alnan kimi eler resimlerinde tannmaktadr.
MODERN AGIN SANAT GR 1599
191 O' dan bu yana yaplan resimleri, Kandinsky'nin isimlendirdi-
i gibi gruba ayrlrlar: "lzlenimler" (lmpressionen), "lrticaller"
(lmprovisationen) ve "Kompozisyonlar" (Kompositionen). Kan-
dinsky, izlenimleri iin "dorudan doruya doa kar/Smda aldiiJim
ruhsal izlenimlerdir" diye yazyor. "lrticaller" ise, dorudan do
ruya bilinsiz olarak meydana gelmilerdir ve herhangi bir tasia-
a dayanmazlar. Kandinsky, seyircinin, bu resimleri bir ruh duru-
munun grafik resmi olarak anlamas ve bunun herhangi bir eyin
resmi olmadn bilmesi gerekir, diyordu. "Kompozisyonlar" ise,
nce yaplm ettlere, tasiaklara dayanarak meydana getirilmi
lerdiL Fakat resim bitirilirken bilinli olarak kimi imalar yaplm
tr.
Ilgi ekici bir kesin li kle fikirlerini belirimesini bilen Kandinsky,
resimlerini, "kendi ruh haline intibak" ederek boyadn yazmak-
tadr.
Kandinsky, 1901 tarihinde Avrupa'da byk etki yapan nl R. 7312: Alexej jawfensky. Mavi ap
kitab "ber das Geistige in der Kunst"u yazm ve 1912'de kaf Kadm.
dan hakl kanlmas iin ortaya konulan kantlan ve yeni fikirle-
ri kapsyordu.
Kandinsky, mzii resimle saptadn yazyor ve yle diyor-
du: "EiJer bir ressam kendi i dnyaSim kesin olarak biim/endirrnek
ister ve buna kendini zorunlu duyarsa, mzisyenin kendi i dnyasi-
m, hibir doa esini araya sokmakSizm kolay ve doal olarak ifa-
de ettiini bir eit k/Skanlik/a grr. Bylece ressam da aym soyut
ifade biimini kendi resminde aryor ve bundan dofay1 da bugn-
k resim ritmik, matematiksel ve yapisal bir biimferne gsteriyor."
Esasen daha nce Gauguin, resmin mzikal bir dneme girdii
ni sylemiti.
Kandinsky ayrca, serbest renk ve biimlerle her trl "instru-
mentation"un olanak iinde olduunu yazyor. O, seyredenin
ruhuna elden geldii kadar fazla dokunmak istiyordu. Yani ken- R. 1313: Robert Delaunay. Eyfel Kulesi
di ruhsal titreimlerini nakletmek istiyordu. Bunun iin, seyirci- (1970).
de biim ve rengin his potansiyelini, ruhi titreimiere dnt
ren eitli souk-scak, sert, yumuak bnyeli renk yaplar kulla-
nyordu.
Kandinsky, sanat eserinin douunu, "heyecan-his-sanat eseri"
eklinde sralyordu. Seyircinin sanat eserini anlamas ise usanot
eseri-his-heyecan" srasna gre olacaktr, diyordu. Ayrca, sanat
eserinin douunun, bilinmeyen, bilinsiz ve kendiliinden oldu-
unu yazyor. Sanat eseri bir kez sanatnn elinden kt m, artk
kendine zg biimde evresine etki yapar. O, ayrca zerinde
nemle durarak, soyut sanatn tm olarak bilinsiz meydana gel-
bilerek ortaya atmadkianna deinilmiti.
191 O ile 1914 arasnda Kandinsky'nin eserleri li ri k bir hava gs-
terir. 1914'te bu li ri k yn resimlerinde kaybolur. Esasen sava pat-
ladnda, Almanya'y terk etmi ve Balkanlar zerinden Rusya'ya
dndnde, yeni rejim kendisini ve sanatn istemediinden
6001 DNYA SANAT TARiHi
Rusya' dan kam ve Almanya'ya gelince, Paul Klee'nin yard
myla Weimar'daki "Bauhaus"a profesr olarak atanmt. Hitler
Almanya'snn kurulmasna dek Bauhaus'da retmenliine
devam etmi ve resim t~rihinde byk bir nem kazanan "Punkt
und Linie zu Flche"adl kitabnyaymlamt. 1924-1933arasnda.
ki resimleri, byk bir dikkatle kompoze edilmi ve taze, ak renk.
leri e boyanmtr. Bu dnemin resim eleri mekanik bir yap g 5
terir. Ayrca bu sralardaki resimlerinde ember biimleri yer alm
R. 1314: Paul Klee. Sindbad (7 923).
ve izgiler birbirlerini kesmilerdi. Geometrik biimler dz yzey.
ler halinde deil, nansl olarak boyanmtr. 1930 yllarna doru
ise, resimlerinde hcre biimleri yer almaya'balar. Renkleri, gayet
younlatrlm olup zengindir. Resmin yzeyi hal gibi dzenlen-
mitir. Mzikal, younlatrlm renkler ve ylan biimindeki izgi-
ler, resimlerinin karakterini oluturmaya balamtr.
Onun son aamas olan ve 1933'ten 1944'e kadar devam eden
nc soyut dneminde, tm olarak gereki bir anlay vardr.
O, bu son resimlerinde bir eyin kopyasn deil, yani hayat form.
larnn kopyasn deil, kendisi bizzat yaam olan resimler boyu.
yordu; bir mektubunda yle yazyor: "soyut sanatm saf gereki-
fii, objeyi ama edinen resmin gerekiliinden ok ilerdedir ve Yeni
Gerekilik zaman ve oylumun dmda kalir."
Kandinsky, Hitler rejiminin kendisini tutuklamasna ramak kala
Paris' e kam ve orada yerleerek 1944'te lmne kadar yaa
mtr. Kandinsky'nin resim sanatndaki rol gayelle byk olmu,
etkisi altnda bugnk soyut sanatn bykleri Mir6, Max Bill, Fritz
Winter kendi yeni yollarn bulmulardr.
Kandinsky'nin eserini eletiren Will Grohmann, onun bir da-
list olduunu yazyor. Onun iin madde ve ruh, vcut ve can var~
R.1315:Pau!Kiee.Aktr(7923).
dr. Sanat eseri Kandinsky'ye gre, konstrksiyon ve ie doma.
dan; mantk ve histen; ie doma ve yazma tekniinden meyda-
na gelmektedir.
Onun 1922 ile 1933 arasndaki resimlerinde gen, drtgen ve
ember biimleri vardr. Kandinsky, emberierin kozmik bir dn-
yay ima etmediklerini, bunlarn her eyden nce ember olarak
grlmelerini istemektedir. Gene Kandinsky, evrenin yaratlmas
nn, nceden meydana gelen felaketiere bal olduunu syl-
yor ve "Werkschpfung Weltschpfung" (sanat eserinin yarati Ima.
st, dnyanm yarattimasma benzer) diyordu.
"Doa, kendi biimini kendi amalan iin, sanat kendi biimi-
ni kendi amalan iin yarattr" diye yazan Kandinsky, yzylm
znsanat alannda yetitirdii en ilgi eken dnr ressamlar-
dan biridir.
Paul Klee (1879-1940): Klee, resim sanatnda yeni bir dnyadr.
Onun bize gsterdii saf ocuk kabiliyeti arkasnda, Rnesans'n
Leonarda'su gibi ok ynl bir bilim adam kiilii kar. Will Groh
mann'n Klee hakkndaki bykmonografik eserinde, onun, dnya
olayiarna yabanc kalmad ve yalnz resim alannda deil, mzik
alannda da bir otorite olduu yazlmaktadr. Gene Grohmann,
MODERN AGIN SANAT GR 1601
onun resim ve mzik alanndaki bilgisi kadar, matematik ve fizik
alanlarnda da bilgisi olduunu, en zor geometri problemleri-
ni zebildiini, en yeni fizik keifleriyle yakndan ilgilendiini,
Einstein'n relativite teorisi zerine altn ve atom aratrmala
r zerinde ilgi ekici bir bilgiye sahip bulunduunu yazma ktadr.
Klee'nin, Kandinsky'nin, etkisi altnda kaldna deinmek yerin-
de olur.
Klee "Eskiden, yeryznde grlmekte olan ve insan m severek gr-
d ya da grmek istedii eyler resimlenirdi. imdi ise, grlen
eyin gerei belirli bir hale getirildi ve u s1rada grlebilen/erin,
btn dnyadakilere oranla, yalmz izole edilmi birer rnek oldukla-
ll ve dier gereklerin ounlukta olduu inanCI ifade edildi. Obje/er
geni ve deiik anlamlarda, dnn rasyonel bilgilerine oun/u k-
la z1t olacak biimde grnyorlar. imdi rastlantisal o/anm nemli
hale getirilmesine aba harcamyor. Sanatm oluu evrenin yaratiiiI
na benzer. Yaratt/an her sanat rnei, dnyanm ve kozmik evrenin
yaratiliI gibi ortaya ikar" diyordu.<> R. 73 76: Paul Klee. Gzel BahlVan Ktz
"Sanat, objeden hem gerek, hem tasanm bakmmdan stndr. (1939).
Sanat, objeler ile bilmeyerek oynar. Aynen bir ocuun oyunda bizi
taklit ettii gibi, biz oyunda, dnyay1 yaratan ve yaratmakta olan
gleri taklit ederiz" szleriyle Klee, sanat ve doa arasndaki ili
kiye deiniyordu.
18 Aralk 1879'da Mnchenbuchsee'de, Bem'de (lsvire) do
du. Babas retmen olup Bavyera'da mzik okulu mdr,
annesi ise lsvireli idi. Esasl bir mzik eitimi almt. Bunun iin
resme karar vermesi zor oldu. Resim renimi iin Mnih' e git-
ti (1898). retmenleri Knirr ve Franz von Stuck idiler. 1901 'de
Hermann Haller (lsvireli heykeltra) ile ltalya'ya gitti. Fakat onu
Rnesans sanatndan ok Ilk Hristiyanln spiritel sanat etkile-
di. Napali'deki Hayvanat Bahesi'nin akvaryumu, ondaki biim
fantezisini uyandrd. 1902'den 1906'ya kadar ounlukla ana ve
babasnn yannda kald. 1906'da evlendi ve Mnih' e gidip yer-
leti. Mnih'teki Sezession, Klee'nin 1903 ile 1906 yllar arasnda
meydana getirilmi ac hicivli figrleri (Aataki Bakire, Monarist,
Kanatil Kahraman, vb.). olan eserlerini sergiledi. En ok sevdi-
i sanatlar eskilerden Goya, Blake, Modernler'den de Odilon
Redon ve hepsinden ok James Ensor idi. Ancak onu etkileyen- R. 1317: Paul Kfee. lm ve Ate.
ler, resimlerini 1908'de tand Van Gogh ve cezanne oldu.
Cezanne'da byk okul olanaklar gryordu. Fakat Van Gogh
onu daha kuvvetle kendine ekiyordu. 191 O' da boyad "Testi/i
K1z" onun Matisse'le tantn tahmin ettirir. 1911 'den 1913
ylna kadar Voltaire'in "Candide" adl eserini, mrekkepli kalem
ucuyla resimtedi. Bu resimlerde Giocometti'nin gereinden ok
uzatlm figrlerine benzeyen vcutlar vardr. Fakat Klee'nin bu
almalar, Giacometti'den ncedir. Bu ilk almalarnda grafik,
boya resimden daha oktu. Zamanla renge yaklat. Delaunay'n
etkisiyle ayrntl olarak renk, nitelik ve nicelik arasndaki ilikilerle
{1) Leopold Zahn, Kleine Geschichte der Modernen Kunst, s. 82, Ullstein Bcher.
6021 DNYA SANAT TARiHi
R. 1318: Otto Mlfer. Ay iek/i in
gene.
R. 1319: Emst Ludwig Kirchner. Iki
iplak Kadn. Folkwang Museum,
Essen {1905). Desen.
urat. Kandinsky'yle ilikisi de, gelimesinde nemli bir rol
yordu. Doa biiminin soyut resmin hizmetinde olmas d:;nro.
si, onu kuwetle etki altnda brrakmt.
1914'te Auguste Macke ile birlikte Tunus'a, gitmilerdi.
Macke, ilgi ekici renklilikte olan suluboyalarm yaparken, Kllee'nin
de renge kar duyarlr uyanmt.
Klee'nin 1914 y i sonunda yapt "Soyut Bitki" adir sutub,oy<s/
onun, Kbizmin biim sorunlaryla uratn gstermek1:edir.
1912'de "Der Blaue Reiter'1n ikinci sergisinde eserleri seror'
nen Klee, 1920 ylnda resimlerine genel bir gz atllmasna
nak veren ikinci bir sergi ayordu. Klee, artk tannm ve
bir sanat olmutu. Bauhaus'a profesr olarak tayini gene bu
rastlar. Leopold Zahn'm, Weddekop'un ve Wilhelm Hausmstei1'~,,;)
Klee biyografileri, onun nn Almanya dna aktarmt.
Yaratc elerle konu eleri arasndaki ilikiler, Klee'yi
dryordu. O, bir eserin srf elerden meydana geldii karrsrnd<
deildi. Ona gre, eler kendilerini feda etmeden, biim
lidirler. Yani o bjel er kendilerini muhafaza ederek yeni bicimler
melidirler. Biimin onun nazarnda anlam oktu, fakat biim
ey deildi. O, biimsel konudan hareket ediyor, bununla bera-
ber temay, doa biimlerinin ortaklyla zenginletiriyordu. Klee
bir gereki idi. Onun gerei, gelecek dnyalar, dnya yzn-
deki, yldzlardaki ve denizierin dipterindeki hayat iine alyordu.
Klee, her gze grnen gerek arkasnda, genetik pnJblerrlerin
olduunu duyar. O, bymenin bnyesel yaplryla ilgilenmi
tir: "Uyuyan bir insann kanmm dolaim!, cierlerinin ll nefes
allI, bbrek/erin hassas ileyii, bir ba, kodere hkmeden kudret-
ler/e ilgili ryalar lemi".c Klee "Evrenin ta kalbine, alllmt
dan daha yakm" olduunu, kendi ocuk ruhuyla ve ayn zarna
da entelektel bir adamn dnyas ve gereiyle yaayarak gr,
yordu. Bunun iin onun eserinde, bir airin hayal gc, bir mzis~
yenin duygulutuu ve saf resimle ilgili elerin yer ald kozmik
biimler, karakteristiktir.
Klee 1930'da Bauhaus'u terk etmi ve Dsseldorf Akademisi'nde
bir profesrlk almt. Fakat 1933'te Nazi rejiminin i manzara iinde de resmetti. O, hayvanlar dnyasn ya da man~
tarafndan kabaca grevinden atld. 29 Haziran 1940'ta lsvire'de
Lucarno civarnda Muralto'da ld. Son senelerde resmi brakm~
tr. Klee byk boyutta resimler boyamamtrr. Hepsi kk boyut-.
ludur.
Oskar Schlemmer "K/ee'nin yapt11 i harikuladedir. En kk bir
izgide bile o kendi btn bilimini gsterebilir... " diyordu.
Franz Marc (1880-1916): 8 ubat 1880'de Mnih'te doan
Marc, . Dnya Sava'nda Verdun'da vurulmutu. Mnih'te Diez
ve Heckel'in yannda doac anlayta resim yapmay rendi.
1905 ylnda boyad "l Sere"si, onun Leibl'n etkisinde yap-
t bir resim idi. Hatta bu resim yznden, kendine "l serele~
(1) Leopold Zahn, Kleine GeschichtederModernen Kunst, s. 83; Ullstein Bcher.
MODERN AGIN SANAT GR 1603
rin stad" diye ad taklmt. O hem Empresyonist hem de Neo-
Empresyonist denemeler yapt. Empresyonistleri Paris'te yakn
dan grd zaman: " ... Onlar, kat'iyen insanm aklmda kas~rga/ar
yaratacak gibi deildir. Hatta Manet bile deil" diyordu.
Maddeye bal doaclrk, onu tatmin etmedi. Artiste bulun-
mu biimler yannda, duygularn kaba ve kr olduuna iaret
eden Marc, akln dnmeye kar tembel olduunu ve toplu-
mun taklit igdsn sanat igdsnden ayramadn sy-
lyor. Franz Marc, ruha inanan bir insan olarak geliti. "Leibniz
vaktiyle maddenin ruh olduunu anl!yordu. Fakat materyalizm ze-
rinden geen gayet/e uzun bir yol, dnyanm yalmz bir ruh oldu-
unu anlamak iin gerekli olmutur. Madde, insanm en taham-
ml ettii fakat tammad11 bir eydir" diyordu. Burada deinil
mesi gerekli olan ey, "Der Blaue Reiter'1n gl kiisi olan
Kandinsky, Klee ve Marc'n psikolojik duruma byk deer ver-
meleridir.
Marc iin sanat: "insanm iine bir bakt"tr. "Hakiki sanat, biim~
leri, muhtemel olarak tipik olan eyleri, medyumun ruh durumu iin-
de grmekten baka bir ey deildir. Bu, btn Uzakdou sanatmda
vardtr ve Ortaa'm sanatmda geerli olan eydir." Dounun baz
sanatlarnda olduu gibi Klee, Kandinsky ve Marc'da da sanat
eseri tasarmlarn ve duygularn sonucu idi. "Ben iekleri de{jil,
iekler gibi boyamak istiyorum." Klee, ocuklarn ve ruh hasta-
larnn ruhsal durumlarna inmek isterken, Marc, hayvan anla~ R. 1320: Franz Marc. iek Tar/asmda
Dii Geyik (1913).
mak istiyor ve onu obje olarak ele alyordu: "Daha ok kkken,
insam irkin olarak gryordum. Hayvan bana daha gzel ve daha
saf geliyordu. Fakat sonralan onda da yle irkinlikler ve duygula-
n yaralayan ynler kefeitim ki, resimler/m bu yzden gittike ig-
dsel ve iimden gelen bir zorlamayla ematik ve soyut oldular. "
Marc doadan alnan hayvan resimlerinden simgeci resimlere git-
ti ("Mavi ve Ktrmtzt At/ar" adl resimlerinde olduu gibi). Sonralar
Kbist-Ftrist hayvan biimleri resimlerinde yer ald (Turm der
blauen Plerde). 1914 ve 1915 yllarnda da objesiz lirik biimler,
resimlerinin karakterini oluturdu. Marc ilk eserlerinde, insanlar
zaralar, bir hayvann gzyle grmek istiyordu. "Bir at, bir kar~
ta/, bir ceylan, ya da bir kpek dnyayt nastl gryor." Insan, ok
kez Marc'n bir rya dnyasnda yaadn sanr. Bu rya dnya-
sn o btn derinliiyle soyut hayvan sembolleri olarak gster-
mek istiyordu. Anlarnda yazd evresini, resim yaparken unutu-
yordu. Hayvanlar iin kulland sembol renkleri, krmz, mavi ve
altn sars idi. Hayvanlar ritmik izgilerle belirttiinden, birbirleri-
ni izleyen izgiler devaml bir hareket yaratrlar. Renklerin sembo-
lik olarak kullanlmasn Kandinsky'den renmiti. Her ne kadar
Marc'n renkleri, Fovlarn renk younlatrmasn hatrlatyorsa da,
onda renk byk bir anlatm gcne sahiptir. O soyut renkleri hi-
bir zaman ssleyici amalarla kullanmamtr. Eer o bir at, krm
z ya da mavi boyuyorsa, bunun arkasnda ekspresyonisi "doa
dan kendini kurtar" prensibi sakldr.
6041 DNYA SANAT TARiHi
R. 1321:FranzMarc. Mavi At.
R. 7322: Franz Marc. Biimferin arp
mas. Bayerisehes Museum, Mnih
(1974).
1909'da bir sergide Kandinsky'nin, jawlensky'nin ve M<rianno
von Werefkin'in resimlerini grd ve ilk olarak renkleri
lik anlamda kullanmann ne olduunu rendi. Gene bu i arasmda yaayacaiz" diyordu.
Macke'yi tand. 191 O' da da Kandinsky'yle bizzat tant. Ayn
Marianne von Weretkin ona, k ve glgenin mo die etmeye
dn, duygu anlatmnn ise yalnz renkle olanakl olabill<,ce,in
sylemiti. Artk soyut biimler iin kulland doal renkleri
edebiliyordu. Bylece renklerin kuwetlerini davurumcu bir
guyla artrabiliyordu.
"KrmlZI At/ar"n 19.11 'de bu anlay iinde boya d. Bu res:mcle
gk kuann btn renkleri kullanlyordu. 'Krmz, mor, gelen bir zorlamayla gittike ematik bir biime doru giderek
cu renklerde atlar; turuncu, mavi, sar ve yeil renklerde de
daki doa paras boyanmt.
1912'de, hayvan ruhuna girerek, onlarn ruh durumu
de yapt resimleri gelir. rnein: "Kpek Dnyasi" gibi.
"Ben, kpek/erin bir manzara kariSina geip oturarak ne
dklerini bilmek isterim." //Tavanlarm Korkusu"nda da bir
nn bilincine girme dncesi vardr. Btn bu resimler,
lerin ritmi iinde dzenlenmitir. Ksa bir zaman sonra omle-
ri basitletirip sklatrd. Artk Marc, simgeci renklerle calsmava
tamamen egemendi. "San At/ar" ve "Kaplan" (1912) da
leri belirtmek yerine, blok etkisi olan geometrik biimler
ma ktadr.
Marc'n, Picasso ve Braque'n Kbizm ncesi dnemini anms:
tan bir anlay iinde olduu anlalmaktadr. Fakat yanan
renkleri ve antsal plastik biimleriyle gene Kbizm ncesi anlav:s'
tan farkl bir durumdadr.
"Pan" dergisinde Marc yle yazyordu: "Biz bugn
CI grn a/tmda, bize Empresyonistlerin yaptikian keiften
nemli grnen doadaki sak!J eyleri anyoruz ... Doanm bu i
ruhsal ynn, baka/armm arzu ve huyu iin deil, aksine bu
grdmzden eskiden daima mor glgeler ve her eyin z.erin,de
gkyzn grdmz gibi, anyor ve boyuyoruz."
Auguste Macke ile 1912 ylnda Paris'e yapt gezide
Delaunay' tand. BYlece "Kaplan" resminin
minden vaktiyle Paris'te en hararetli dnemini yaayan
Kbizme aklc bir adm atb. Delaunay'n etkisi altnda
geliimin bir kolu "simultaneite" denilen ve Apollinaire
dan "Orfizm" ad altnda incelenen bir slup anlayna ilgi
terdi. Apollinaire'in Ofizminin renkiliini, mzikal bir ;,;,,~>'"'
olarak nitelendirmesi bir rastlant deildir. Delaunay'n ''Trois
fenetres"i ve "Equipe Cardiff'inin incelenmesiyle bu noktalar
anlalr.
Ofizmin saydam renkleri ve hareketlilii, Marc'n resimlerinde'
hayvan biimlerinin, resim arka planyla kaynamasn
Bundan dolay, resmin eitli eleri birbirlerine giriyor fakat
sembolizmi yitirilmiyordu. Bu paralama ilemi biimin meterval :.'
klfn knyar ve "efsanemsi i yap1"ya nfuz ediyordu. Bu, soyut
lamaya olan eilimdir.
MODERN AGIN SANAT GR 1605
Marc, dnyann yeni bir aa gebe olduunu sylyor: "Biz,
xx. yzyilda yabanci ehreler, yeni resimler ve iitilmemi ormani/er
1913'te yapt resimlerde, yaklamakta olan sava felaketi-
ni sezmeye balad grlr. "Tierschicksa/e" (Hayvan Kaderi),
"Turm Der Blauen Nerde" (Mavi At/ar Kulesi) ve "Armes Land Tiro/"
(Yoksul lke Tirol) onun ba eserleridir.
1914'te kendini tm olarak, kristalize biim elerinin kom-
pozisyonuna verebilmek iin konuyu tamamen brakt. Yazd
bir mektupta, resimlerini igdlerine uyarak yaptn ve iten
soyutlatrdna deinmektedir. Bu soyutlatrma, yeni doa
bilimlerine tam olarak uyumlu dyordu. Bu olay an, dier R. 1323: Karl Schmidt Rottluff. Orman
byk sanatlarnda da ayn biimde grlmektedir. Buna ili (1927).
kin otarak Marc: "Sanat, bizim bilim inancmzm bir biime girme-
sidir" diyordu.
Marc, son almalarnda, doann yok edici kuwetlerinin
resimlenmesinden, nesnenin yaratc kkenine gitti. Kmp- 11
fenden Formen" (Savaan Formlar) bir denizalt dnyasna ben-
zer.
O, ilk nce, doay terk etmek iin, doaya dald; fakat en
sonunda onun zlemi, eski alara, ilkele ynelmek oldu.
Ftrizm (Gelecekilik)
Milanolu Filippo Tommasa Marinetti (1876-1944), 20 ubat
1909'da Paris'te "Figaro" gazetesinde "Le Futurisme" adl maniles-
tosun u yaymlad zaman ltalyan air ve ressamlar arasnda yeni
bir anlay iin yar balamt. Bu manifesto, arkeologlarn, pro-
fesrlerin, eski sanat merakllarnn gklere kardklar Eski Grek
ve Roma sanat aklar na kar bir protesto idi. Bu anlay modern
yaam, modern yaamn sratliliini, makinann modern hayata
getirdii hareketi gklere karyor ve "sratin gzellii"ni vyor-
du. Bu anlay iin: "bir yan arabas1, Samothrake Adasi'ndaki N ike
heykelinden daha gzel" idi. Sava, isyan, yaamn salkl adalet-
sizlii gklere karlyordu.
Ftrizm'in temelleri, Nietzsche'nin "der immora/ische ber-
mensch" (ahlaksiz stn insanYna "der Wille zur Macht" (Iktidar
hakkmdaki irade)'ye, "Lebe gelhrlich" tehlikeli yaa szne,
Bergson'un zaman anlayyla "e/an vital" yaam/I atiiim'a ve
Georges Sarel'in "zorlu gcn teorisi"ve "action directe"ine dayan-
drlyordu. Esasen Nietzsche, Bergson ve Sarel'in bu dncele
rini, emperyalist Mussolini faizmi kendine prensip edinmi oldu-
undan, Ftrizm Faist Partisi'nin sanat olarak ilan edilmiti. Ite
Ftrizmin parti sanat olarak kabul edilmesidir ki, bu sanat anla-
ynn Avrupa iin nemini yitirmesine neden olmutu. Avrupa
sanat iin nemli yn, Ftrizmin 1. Dnya Sava'na dek olan
heraik dnemidir. Avrupa'nn tannm sanat tarihileri, bu genel
kany benimsemektedirler.
Marinetti, ilk olarak ortaya att bu anlay iin, Avrupa'nn
6061 DNYA SANAT TARiHi
R. 1324: Umberto Boccioni. Bir Bisiklet-
linin Hareketlilii (1973).
R. 1325: Car/o Carri. Atl. Milono
(7975).
R. 1326: Carlo Carri. Kayk.
birok kentinde konferanslar vermi ve yzyl sarsan bir sanat
anlay olmasna almt.
Fakat bu akmn mr ksa sreli
olmutur.
ll ubat 1911 'de ressam Umberto Boccioni (1882-1916), Gina
Severini (1883-1966) ve Cor/o Cam' 'nn imzalaryla Ftrist resim
sanatnn ilk manifestosu yaymlanmt. Daha 3 Mart 191 O' da
bu manifesto Tarina'da Chiarella tiyatrosunda ilan edildiin
de, Ftristlerle, bunun karsndakiler arasnda byk bir sava
balamt. ll Nisan 1912'de Ftrist heykelin manifestosu da
yaymlanmt. talya'nn entelektel tabakasyla sanat genli-
i, bu akmdan sarslm grnyordu. Mitlngler, kavgalar birbi-
rini izliyordu. Ftrist ressamlarn en yallar olan Giacomo Balla1
Boccioni ile Severini'ye Neo-Empresyonizmi tantmt. "Bizim,
rengi zmleyen Seurat Signac ve Gros'nun divizyonizmini bir
araya getirmemiz gerekir" diyen Boccioni, arkadalar arasnda en
yetenekiisi olarak grnyordu.
Bununla birlikte Boccioni, sonralar heykel yapmaya bala
m ve "Oy/um iinde devam eden biimler" adn tayan heyke-
liyle (1913) konstrktivislieri etkilemiti. Severini, zarif biimler
ve zevkli renkler kullanyordu. Eserlerinde hareket karakteristiktir
(Pan Pan Dans). nceleri Ftrist olan Russolo, akustik ve mzi-
kal problemlere dnd ve "Bruitisme" (Grltclk) akmn bul-
du.
"Koan bir atm drt deil yirmi aya vardr" diyen Ftristler,
her eyden ok byk kent yaamnn heyecanlaryla sarho olu-
yorlard. "Bir oda iinden bakarak balkondaki bir kiiyi resmederken,
ancak pencere erevesinin bize izin verdii kadanyla gr alanmtzl
smr/amyaruz. Aksine balkondaki adamn grp yaad duygu/a-
nm, evresiyle vermek istiyoruz. Cadden in grlts, sa da ve solda
derinliine giden evlerin s1ras ... '' Grlyor ki Ftrizm, kendine
ama olarak objeyi deil, insann i yaantsn ele alyordu. Yani
ruh durumu resme giriyordu.
Ftristler'e gre btn mzeler, kitaplklar ve her eit akade-
minin yok edilmesi, yaklmas gerekiyordu.
Ftrizm, modern yaam resimlemekten, heyecanl bir
denemeden ya da bir doktrinden daha fazla bir eydir. Bu ak
mn en belirgin niteliklerinden biri, "simultaneite" (ayn anda-
olma) ve oylum kavram idi. Apollinaire'in 1913'te szn ettii
"simultaneite", son bilimsel keiflere paralel olarak yalnz gr tar-
zn ve optik kanunlar ilgilendirdii halde, Ftrist "intuition" (ie
doma), ressamn ruh haline dayanr ve "simultaneite"yi, sanat~
nn kafasndaki anlarn ve eitli heyecanlarn birbirlerine gir-
dii anda, yaratc hareket k noktas olarak kabul eder. Ayrca
Ftristler'den Boccioni, bir drdnc boyuttan sz etmektedir.
Fakat bu nokta, yeter derecede tanmlanmamtr. Bu da oylum
fikridir. Yani seyircinin de resme dahil olduu fikri. Bu suretle o
zamana kadar, yepyeni bir dnce ortaya atlm oluyordu.
Btn bu fikirlere ramen, 1. Dnya Sava bu anlaya ani ola-
rak son vermitir.
MODERN AGIN SANAT GR 1607
pada hareketi (Dadaizm)
Dada hareketi sahte itibarilie, oktan ii boalm, mrn dol-
durmu kanlara kar, entelektel bir isyan ve sava idi. Ancak
Dada akm, bir kalite kavramndan yoksun olduundan, sava-
n paradokslar, blfler ve esprilerle kuwetlendirmek istiyordu.
Dadaizm'in anlam, sanat eseri, ycelik, ebedilik deeri deil; p
he, protesto ve benliin kurtuluu idi.
Dada hareketi, 1915 ile 1922 arasnda sren ve Gerek-
stclk'ten daha yal bir akmdr. Kbizmden "kt yaptr
ma" tekniini alan Dadaizm, Zrih, Paris ve New York'ta hemen
hemen ayn anda balamt. 9 ubat 1916'da Hans Arp, Hugo R. 1327: Gino Severini. Kuzey-Gney
(1972).
Bali (her ikisi de Alman), Romanyal Tristan Tzara ve Mareel )anca,
eski Zrih'in gbeinde "Cabaret Voltaire"i kurdular ve atklar
savaa "Dada" dediler. Bu ismi, Hugo Bali ve Richard Hue/senbeck
Franszca bir szckten aldlar. Dada "tahta at" anlamna gelir.
Huelsenbeck, 1920'de yazd "En avant Dada" adl bir yazda
"Bu szck, k1saft ve telkin edici ynyle kendini saydmyor" diye
yazyordu.
Dada, oullar babalara kar getirten en iddetli bir bakaldr
ma idi. Bu akm iinde, ll. Dnya Sava'nda alevlenen Avrupa'nn
pheci bilinci kendini gsteriyordu. Btn Dadaclar savan kar-
snda idiler ve )ugendstil slubunun sanatlar gibi, estetik feno-
menlerden, moral fenomenler yapmak istiyorlard. Hugo Bali
"Die Flucht aus der Zeit" (Zamandan Ka) adl eserinde (1927):
"Dadaq zamann lm sarholuuna kari savar... Bizim tart~
malanmz, zamanmiZin sakl! yzn her gn etkisi artan bir heye-
canla aramak zerinedir... " Sanat, bu aramaya yalnz bir neden
olur. Gerekte Dadaclar iin, sz konusu olan sanat deildi.
Teorik olarak Dada, sanatn tm olarak karsnda idi. Fakat buna
R. 1328: Amede Ozenfant. (1886-
ramen, Zrih'teki galerilerinde resim sergileri ayorlard. Bu ser- 1966) Natrmort (1921). Museum of
gilerde, en nemli kii olarak Hans Arp grnyordu. 1887'de Guggenheim, New York.
Strasbourg'da doan Arp, Weimar Akademisi'nde ve Paris'te
Academie )ulian'da renimini yapmt. 1912'de Mnih'te
Kandinsky'yi arayp buldu. 1914'te Paris' e gitti, air-ressam Max
]acop'u, "uzun boyun/u stat" Ama deo Modigliani'yi, air ve sanat
eletirmeni Apollinaire'i ve Ofist-kbist Delaunay' tand. Sava
patlaynca lsvire'ye gitti.
Hans Arp, objeleri rasiant yasalarna gre dzenleyerek ve
muhtelif renkli katlar birbirlerine yaptrarak resimler yapyor R. 1329: Piet Mondrian. Mavi Aa.
Stade/ijk Museum, La Haye (1911).
du. Romanyal air Tristan Tzara da apkasnn iine att, iinde
szckler yazl katlar tek tek ekerek anlamsz iirler derliyordu.
Bu iki tarz alma, yani "papiers Cal/es" (kat yaptrma) ve obje-
leri rastlantlara gre dzenleme, Dnya Sava'nda insanl kitle
cinayetlerine srkleyen, dnyann aklc ve lkc arlatanlklar
na kar bir protestodan ileri geliyordu. Renklendirilmi, birbirleri
zerine tutturulan tahtalardan yaplan biimlerle meydana getiril-
mi rlyeflerinde, Arp 1917'de heykel sanatna yaklayordu.
lik Dada'c deneyleri yapan ve estetii kknden reddeden
Mareel Duchamp, yapt "ready-made"ler (kullanlan eyala-
608 1DNYA SANAT TARiHi
R. 7330: Piet Mondrian. Ovaf Kompo-
zisyon (Aalar) (1913).
R. 7331; Piet Mondrian. VidoryBoogie-
Wagie (1943-44).
r amalarndan uzaklatrp yeni bir iliki iin bir araya getire-
rek sanat eserine ulatrmak) ile heyecan yaratyordu. Picabia da,
Duchamp gibi 1915'ten beri New York'ta yayor ve "Dada" adl
dergiyi karyordu. Paris'teki Dada grubunda Breton, Aragon,
Soupault, E/uard gibi airier, aktif rol oynuyorlard.
Dada, en gl kabiliyetini Max Ernstin kiiliinde bulmutur.
Bu sanat, sonralar nemli eserlerini vereceinden zerinde tek-
rar durulacaktr.
Neo-Piastisizm (De Stijl grubu)
Neo-plastisizm, plastik sanatlarn yeni birdoktrinidir. Bu anla-
y, Piet Mondrian (1872-1944) tarafndan Kbizmden yarar-
lanlarak bulunan bir gr olup, dikey ve yatay izgilerin den-
gelerini arayan ve ana renkler olan sar, krmz ve maviyi kul-
lanan bir sanat akmdr. Bu gr tarz, Mondrian tarafndan
be yllk bir almadan sonra ortaya karlmt. O, nem- yaygmln, skOnunu ve birliini tekrar anlatabilmek istiyordum.
li bir ressam olduu kadar "Stijl" adndaki dergide bir sanat
yazar olarak da nemli bir kiiydi. Kendi erken geliimi iinde
Natralizmi, Empresyonizmi ve Sembolist akm izledikten son-
ra 191 O' da Paris'te Kbizmi tanmt. Kbizmin ineelenme ve
zmlenmesi, onu, doay kopya eden resim anlayndan ayr
d. Burada Mondrian'n Hint felsefesi ve tasawuf bilimiyle ura
lna deinmek doru olur. Hatta o, bir Hint dnr olan
Krinamurti'ye ait bir konferansn yazl metnini lmne kadar
yanndan ayrmamt.
Mondrian'n kbist resimleri 1911 ile 1914 arasnda yaplm
lardr. Bu resimlerde aa ve evler resimlenmitir ve Picasso'dan
ok jacques Vil/on'u anstrlar. Bu resimlerde eyalar, eitli yn-
lerden baklarak resimlenmemitir. Bundan dolay, doaya daha
yakn bir etki yaparlar. Bununla birlikte Mondrian'n btn amac,
doay resminden atmakt. Sanat, doaya egemen bir dnya idi
ona gre. 1917'de yazd bir yazsnda yle diyordu: "Artistier/e
ilikili kltrde, gittike beliren ve kesinleen yasalar, doanm giz-
li yasalandir ve sanatm kendilerine zg tarzlanyla devam ederler.
Bu yasalarn, doan m yzeysel grnnde az ok sak/J olduk/arm
burada belirtmek gereklidir. Bunun iin soyut sanat, eyalarm doal
tasvirine ztt olur, fakat genel olarak iddia edildii gibi, doaya ztt
deildir. Bu sanat, insanm ham, ilkel ve hayvansal daasma tezat
halinde bulunur. Fakat o, gerek insan yaplSiyla aym eydir. Eyanm
yapsm deitiren yasa, byk bir neme sahiptir. Resim yaparken,
mmkn olduu kadar saf olan ilkel renkler, doal renklerin soyut-
latmlmasmt gerekletirir/er. Objeye ba/J olmayan sanat gsteriyor
ki, sanat ne bizim tasarladmz gibi bir d grn n ifadesidir, ne
de bizim yaadttmtz yaamm ifadesidir. Sanat daha ok tam gere-
in ve gerek hayatm tayin edilmeyen, fakat plastik sanatlarda ger-
ekletirifebilen ifadesidir. Bundan dolayt, bizim iki eit gerei bir-
birinden ayrt etmemiz gerekir. Birincisi, kiisel bir zellii olan ger
ek, dieri evrensel olan gerektir.
"Benim, resimde deitirmeye zorunlu olduum ilk ey renkti. Saf
MODERN AGIN SANAT GRU 1609
renk lehine olarak doa rengine son verdim. Doa renginin tuva/
zerinde gsterilemeyeceini hissetmeye ba/adtm. lgdse/ ola-
rak duymaya ba/adttm ey, resmin doa gzelliklerini anlatabil-
mesi iin, yeni bir yol bulman m zorunlu olduu idi." Mondrian yaz
sma yle devam ediyor: "Benim, iinde iki eyi kavradm problem
aydmlanmt. Birincisi: Tasvir eden sanatta, gerein, yalnz renk
ve biimin dinamik hareketlerinin dengesiyle anlattlabi/ecei; ikin-
cisi: saf aralarn, amaca ulamak iin en etkili yolu garanti etti-
i... Gittike, kompozisyonun sonunda btn eik izgileri, dikey ve
yatay hatlardan ibaret kalmcaya kadar tkardtm. Bu yatay ve dikey
izgiler, birbirinden aynk ve serbest ha ekilleri meydana getirdi-
ler. Denizi, g ve ytfdtzlan gzlemleyerek, bunlarm fonksiyonla-
nm, birbirini kesen birok dikey ve yatay izgilerle biim/endirme-
yi denedim.
Doamn inantlmaz bykl kar/Smda etki altmda kalmt, onun
Ayn zamanda doann grnebilen yaygnltmm, gene onun smr
R. 1332: Piet Mondrian. Tablo 1
/anmaSI olduunu da biliyordum. Dikey ve yatay izgiler, birbirlerine (1921). Basel.
Zit olan iki kuwetin aniat mdr. Bunlar her yerde vardr ve her eye
egemendir/er. Onlarn ok ynl etkileri hayatt yok ederler. Her eit
zellii olan doann grn dengesinin, kendi zt kuvvetleri zeri-
ne dayandtmt anladtm. Trajiin dengesiziikten doduunu hissedi-
yordu m. Trajii, geni bir ufukta ya da yksek bir katedralde gr-
yordum.
Bu anda gerein biim ve oy/um olduunu anladtm. Doa, oy/um-
da biimler meydana getirir. Gerekte her ey oylumdur. Bizim bo
oy/um olarak baktltmtz biim de bunun gibidir. Bir birlik meydana
getirmek iin, sanatm, doann d grnn deil, aksine doa
mn gereini izlemesi gerekir. Tezatlarda beliren doa birlii udur:
Biim, smtrlandmfmt oy/um olup, ya/ntz smtrft/Jtyla kavranabilir. R. 1333: Piet Mondrian. K1rm11, San
Sanat, oylumu, aynen biimi olduu gibi belli etmeye ve bu iki etke- ve Mavi ile Kompozisyon (1921).
nin dengesini yaratmaya zorunludur.
Bu prensipler benim a/Jmalanmla geliti/er. Ilk resimlerim-
de oy/um daima arka planda idi. Biimleri belirlemeye ba/adtm:
Dikeyler ve yataylar drtgen oldular. Daha hl bunlar bir arka
plana karm damtk biimler halinde grnyor/ard! ve renkleri
!/ kirliydi.
Resimde birliin eksikliini anladttmdan drtgenleri birletir
dim: Oy/um beyaz, siyah ya da gri; biim krmz, mavi ya da san
oldu. Drtgen/erin birlemesi, nceki am dikey ve yataylan btn
kompozisyona datmasyla ayn neme sahipti. Drtgenler, btn
nemli biimler gibi birbirlerine stktttklarmdan, kompozisyon dze-
niyle tarafSIZ bir duruma getirilme/eri gerekir. Gerekte drtgenler,
kendi zellikleri iinde hibir zaman ama deildirler, aksine onlar,
oyfumda uzaytp giden smtrft hat/ann manttk/J bir sonucudur. Bu drt-
genler, yatay ve dikey izgilerin birbirlerini kesmeleriyle kendiliin
den ortaya ikarlar. Dier biimler olmakstzm, drtgenler kesin ekil
de zel bir e olarak grnmez/er. nk, dier biimlerde olan
zttltk bunlar aytrt etmeyi o/anak/J hale koyar. Sonra, drtgen ola-
DST 39
6101 DNYA SANAT TARiHi
R. 1334: Ben Nicholson. Masa zerinde
Natrmort. City Art Gal/ery, Aberdeen.
Britanya.
R. 1335: Kazimir Ma/evi. Sprematist
Kompozisyon (1915}.
R. 1336: Paul Klee. Kompozisyon
(1935).
r diriler bastrp datmt. Bu bildiride de yle yazyordu:
rak ortaya kan yzeye egemen olmak iin renkleri zayflottim ve
birini dieriyle kestirerek smrioyan izgileri kuvvetlendirdim. Bylece
yzeyler, yalmz kesilmi ve onlara egemen olunmu olmuyor/ar, ayn1
zamanda birbirlerine olan ilikileri bakmndan daha aktif oluyor.
/ard. Sonuta, daha kuvvetli, dinamik bir anlatm ortaya kt. Ben
burada tekrar biimin btn zelliklerinin atilmasn denedim. Ve bu,
daha yaygn bir kompozisyonu gtren yolu at.
Birlik, ztlk/ann aym deerde o/u/anyla sa/anmca, aik ve kuvvetli
bir biimde ifade edilmesinin gerekletiini hissettim. Zamammzm
fikriyle uyumlu olarak, bu birliin, gemiin sanatmda bir kez bile
mevcut olmam olan daha gerek bir yolda yaratlacan anladm.
Benim biimlendirme hususunda edindiim bilgiler sonucu anlad
m, her nemli biimden vazgemek, o biime ulamak iin biricik
esas olduudur.
1915 ylnda Hollanda/ bir ressam ve yazar olan Theo van
Daesburg buna benzer denemeler yapyordu. Beraberce bir sanat.
/ar ve mimarlar dernei kurduk: "Stiji-Grubu", Stijl'in yayn organ
van Doesburg'un yaymiad/i aym ad1 tawan dergi araoyla bu grup
btn Avrupa'ya yayilan bir etki yapt1. Biz sanat1m1za "Yeni Biim
Verme" ya da "Neo-p/astisizm" ad1m verdik. O Siralarda Almanya
ve Rusya'da Ma/evi, Lisstzky, Pevsner, Gabo vb. 'nin almalany
/a "konstrktivizm" dodu. Sonralan konstrktivizm Paris'te devam
etti ve Londra'da Neo-p/astisizmle aym anlamda anlaiid. Buna ra.
men grler arasmda bazi farklar vardir. , Mondrian'da resmin kendisi, Van Gogh'da olduu gibi mut-
Mimar/Jk ve endstri bizim etkimiz altnda kaldii halde, resim
ile heyke/e etkimiz az oldu. Ressam ve heyke/ci/erin korkusu, Neo-
plastisizmin on/an dekarasyana srkleyecei idi. Gerekte bu kor-
ku iin Neo-p/astisizmde, dier sanatlardakinden daha ok bir neden
var olmamitir. Btn sanat, eer ifade derinliinden yoksun ise
"dekorasyon" olur. Resimde ve heykelde ek/ektizmden sakmilmaSI
gerekir."
Mondrian, bu grlerini yalnz "Stijl" dergisinde deil, dier
Avrupa dergilerinde de yaymlandn yazyor. Hatta 1920'de
Paris'te sokaklarda datmak iin "Neo-plastisizm"i aklayan bil
(1883-1931) dikkati ekiyordu. Onun kefettii slup biimlerne-
"Neo-plastisizm, kiisel bir gr olarak anlailmama/Jdr. Neo-
plastisizm, eski ve yeni btn sanatm mantikii bir aamas1d1r.
Onun yolu herkes iin aik olup, bir prensip olarak kullamlmaSI
gerekir."
"Bizim halen, iinde bulunduumuz yaam m Zit kuwetlerinin kes
kin izgilerle belirdii makina/ami dnyamzda, gerei keyfi his eilimleriyle kurulmu "Purisme" iinde Stijl fikirlerini kaynatrd.
ler/e renmeyi denemenin, bizi bir hal aresine gtrebi/ecegini
dnmek manttks1zd1r. Sanatm halen, sadece grnt/ere, olayla
ra ve gelenekiere dayanarak (deiici bir gerek) yaratmasna hi
bir gerek yoktur.
Hatta bu kon1k anda, gerei, gerekten grmeyi gerek yapt11
m1z takdirde dengeye yaklaabiliriz. Modern yaam ve modern kl
tr bize bu hususta yard1m eder. Bilim ve teknik, an sebep oldu
u baskwa galebe alar. Fakat bu ilerleme yan/I biimde kullamilrso,
MODERN AGIN SANAT GR 1611
gittike byyen kanJk/Jk/ara neden olur. Bizim yolumuz bizi, yaa
mm eit olmayan ZJt/Jklanmn dengesini aramaya gtryor. Neo-
plastisizm faydayi o/anak/J yapan SinJr/amolara egemen olduun
dan, yalmz insan/In ilerlemesine paralel olmoya deil oym zaman-
da bu ilerlemenin bamda gitmeye zorunludur.
Sanatm amao, gerein aik bir algsm1 sylemektir."
Yukanda, Mondrian'm eitli yaztionndan alman paralar, onun
sanatlyla ne demek istediini anlatmaktadJr. Onun Kbizmden
neden aynidii hususunda dostu New York Guggenheim Mzesi'nin
uzun yillar yneticiliini yapan Sweeney'e yazd11 mektup nemlidir:
"Biliyorsunuz ki, Kbizmin niyeti -balangita kesin olarak- oy/um-
Jan ifade etmekti. boyutlu oy/um (doal o/am) demek ki mev-
cuttu. Bu gene gsteriyordu ki, Kbizm gerekte doasal kalwor ve
soyutlamoyo gidiyordu, fakat soyut deildi. Bu benim soyut/atr
ma anlaylima Z1tt1. Benim soyut anloyJJma gre oylumun yok edil- R. 13 37: Giorgio de Chirico. air ve
Filozof (1914 ).
mesi gerekiyordu. Bundan tr ben sat1h'a hizmet ile hacmi tah-
rip etmeye vard1m. Bundan sonraki sorun, yzeyi de tahrip etmekti.
Ben bunu, yzeyleri boydan boya kesen hatlarm yardlmJYIO yapt1m.
Fakat yzeylere pek o kadar dokunu/mu olmadi.
Nihayet yalmz izgiler izdim ve bunion renklendirdim. imdi biri-
cik problem bu izgileri aym ekilde kar1/Jk/J kontrastiar/o yok etmek-
ti. Belki kendimi aik olarak anlatamadJm, fakat bu size benim ken-
dimde kbist etkiye nasil son verdiimi O/klar."
lak ama deildir. Onun resmi estetik amalarn dnda manevi
grevleri yerine getirmeye yneliktir. Schopenhauer-Hint felsefesi
anlamnda, evrensel uyumu arac yaparak, resmi keyif ve tesadf-
ten kurtarmak ister. Mondrian'n resimleri meditasyon olaylarnn
sonulardr. Onun resimleri, dnen bir seyirci ister. Yalnz byle
bir seyirciye resimlerinin evrensel uyumu kendini duyurur. R. 1338: Giorgio de Chirico. Yahudi
Stijl ideolojisinin kat safhnda, yalnz, kendisine "calvin abs- Melek. Londra (1916).
trait" (soyut Kalvinist) denilen Mondrian srar etti. Bu ideolo-
ji grubundaki dier yeler, Mondrian'n biim sistemini zengin-
letirrnek istiyorlard. Bu ynde Theo van Doesburg'un almalan
sine "Elementarizm" deniyordu. Almanya'da verdii konferanslar-
la (1920), Gropius, Ludwig Mies van der Rohe, Medelsohn, Taut
gibi mimariann kiiliinde Doesburg, "5tij/"ideolojisi iin taraftar-
lar buldu. Le Corbusier (Jeanneret) de onlardan olduunu bildirdi
ve kendisiyle Amedee Ozenfant tarafndan temel olarak Kbizm
Theo van Doesburg ile Stijl fikirleri, Bauhaus'a da girdi.
Le Corbusier, New World of Space (New York, 1948) adl der-
gide yazd bir yazda, Mondrian' "kahraman bir haCI" olarak
nitelemekteydi. Bunun yannda Le Corbusier yazd kimi yazlar
da edeb_i bakmdan Neo-plastisizme yakn bir anlayta bulunu-
yordu. Ornein Le Corbusier unlar yazmaktadr:O> "Bretagne'da
R. 1339: Max Ernst. lmparator Ubu.
(1) Cerc/e et Carre, S: 3,30 Haziran 1930. Medon (1923).
612/ DNYA SANATTARiHi MODERN AGIN SANAT GR 1613

R. 1347: (solda) jean

Dubuffet. Iki ocuk.
Florida (1944).

R. 1343: Maurice Brianchon.

Longchamps' Terk Ediyor. Musee des Beaux~
Arts. Cezayir. " R. 1350: Auguste Macke. Rhtmda
R. 1340: jean Dominique lngres. Odaf1k (1839). Yz y1f iin~
Gezinti. Berlin (1913).
de sanatta figr anfayJmm ne denli deitii bu sayfadaki
resimler/e atk olarak karJ/atmlabilir.

R. 7348: (so/do) Pob/o

Picasso. Oturan Kadm.
Londra {1909).

R. 7344: Mario Prassinos. Desen. Galerie de

France. Paris (1958).

R. 1351: Francis Picabia. Udnie. Musee

National d'Art Moderne. Paris (1913).
R. 1341: Wassily Kandinsky. Kompozisyon. Museum of
Guggenheim, New York (7 914 ).
R. 1352: ]uan Gris. Natrmort (1917).

R. 1349: (solda) Geor-

ges Braque. L'Esta
que. Bem (1908).

R. 7345: (stte) Nico!as de StaiH. Manzara.

New York (1959).

R. 1342: Giacomo Bo/la. ieklerin Kuv~ R. 1346: (solda) Dunoyerde Segonzac.

vet/i Hatlari. Milono (1914). Antifop. Paris (1912). ini mrekkebi.
614/ DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GR /615

(Fransa'da) bulunuyorum. Belirgin bir izgi, gkle deniz arasmda smr
tekil etmekte. Geni bir yatay yzey nmde durmakta. Bu ahane
huzurdan zevk duyuyorum ... Sada birka kaya paras, sahilden ie:.
ri giri yapan kk krfez/er, yatay yzey zerinde tatl bir deiik
lik yapmakta. Yrmeye devam ediyorum. Fakat birdenbire durak/yo- .
rum. Ufukta gzlerim arasmda insana biraz akmlk veren bir eyorta
Giorgio de Chirico, 1888'de Yunanistan'da !talyan bir ana baba-
dan dnyaya geldi. Mnih'te iki buuk yl renim yapt ve ora-
da Arnold Bcklin'in resimlerini grd. Bu resimler onu devaml
etki altnda braktlar. Schopenhauer ve Nietzsche ona "hayat hi-
fiinin nemini" ve bu hi olmann sanata nasl dntrleceini
rettiler. Nietzsche'nin "Ecce homo" adl eserindeki Torino'nun

R. 7353: Giorgio de Chirico. Inci/'le
Ilgili Natrmort (191 7).
R. 1354: Rene Magritte. Khin. Brk-
sel.
ya kyor: Dik bir kaya, granit bir blok, ilerde bir menhir gibi durmak-
ta. Bu menhirin dikey izgisi denizin yatay izgisiyle dik bir a meyda-
na getiriyor. Bu bir kristalizasyon, durumun saptanmasdir. Bu nokta-
da insan durmak zorundadir, zira, burada grkemli ilikilerin yetkin
uyumu bulunuyor. Dikey izgi araCIIyla burada yatay izgi saptam-
yor. Her iki izgi, yalnz birbirleriyle kanm ve birbirlerinden ayn ola-
rak bulunuyorlar. Bunun zerine dnyorum. Neden ben bu kadar
sarsldm? Hangi durumlar ve biimler benim hayatimda buna ben-
zer bir sarsilmaya neden oldular? Aklma, ar saa ile Parthenon ve
sonra, tekrar, tamamen baka eyler, bitiri/memi gibi etkisi olan zarif
ve ifade dolu eserler geliyor: Akam mda, yaplmasna by k deha nen
harcanm olan atsy/a, Akropolis'teki Parthenon gibi dev bir etki yap-
mayan Rouen'deki Tour de Beurre.
Fakat ben btn l/erin yerini, iki izgiyle saptyor ve yle diyor- btn srlan hissettim. Ve yaratma, bana, yaratandan daha esra-
du m: Bu yeterlidir. Ne azla kanaat, ne u/vi smrlanma. Genilik ve
ykseklik. Her ey bunun iinde, bu iir ve mimari anahtar iinde
sonuca ulatr/m . Ve bu her eye yeter."
Grlyor ki Neo-plastisizm, dikey ve yatay izgileri, bir doa
grnnn deil, bir doa gereinin anlatm olarak anlamak- olarak de ve ocuka geree yaklatrmak zorunda olduunu
tadr.
Metafizik Resim (Pittura metaphisica)
Metafizik resim, 191 O ile 1915 arasnda an yaayarak,
Ftrizmin dinamizmine bir tepki olarak dodu. Antik' e kar
byk bir zlemle dolu olarak d dnyasna nfuz edip, bilinalt da, Carra'nn bu fikrini paylar.
tezahrlerin srlarn kefetti. Bu akmn kurucusu Giorgio de Chirico
(1888-1978): "evremde modern ressamlardan uluslararas bir top-
luluk tam aptalca, artk tamamen eskimi ve klSir sistemler/e eser
yapmay prensip edinmi/erdi. Ben yalnz bama, Rue Campagne-
Premiere'deki kederli atlyemde drt ba marnur bir sanat, eski/er'
den daha kark ve tek szck/e btn tehlikeye ramen, bir Fransz yaamas iin 1919 Kasmnda "Va/ari P/astici" dergisinde "El ii
sanat e/etirmenini bbrek sanCJsma ugratacak, Metafizik sanat 1
kefettim ".
Gene Chirico "Biz metafizik ressamlar, metafizik dnyann iaret
lerini tamyoruz. Hangi nee/erin ve hangi aCIIarm bir kemerin iinde,
bir sokak kesinde, bir odann duvarlar arasmda ya da bir sand
n iinde kapal olduunu biliyoruz. .. Biz metafizik ressamlar, ger-
ei kutsal/atrdk." diyordu.
1917'de Ferrera'nn askeri bir hastanesinde yatan iki ressam,
Car/o Carri ve Giorgio de Chirico, bu anlayn balca temsilcileri
dir. Carra daha 1915'ten nce Ftrizmi brakt ve arkaik anlay
a eilimli olarak, Giotto ve Paolo Uccello'ya ynelmi bir resim
biimine dnd.
bo, muazzam meydanlarnn tasviri, heybetli melankolizmiyl~
Chirico'nun hayal gcn h eyecana getirdiler. 1911 'de Paris'e
gitti ve orada 1915'e kadar kald. Burada Guillome Apollinaire ile
olan dostluu onun iin nemli olmutur.
Chirico, kendisine etki yapan izlenimlerinden birini yle R. 1355: Roger de fa Fresnaye. 74
Temmuz. Paris (1915).
anlatyordu: "Bir k, leden sonra idi. Hava berrakt. Versail!es
Saray'nn avlusunda bulunuyordum. Her ey sakin ve sessizdi. Her
ey bana soru soran bir yzle bakwordu. O anda, sarayn her ke-
sinin, her stununun, her penceresinin bir muamma olan ruhu var-
d. Etrafmda ak ema altnda, kederli arklar gibisevimsiz gr-
k gneinin souk klar altnda tatan, hareketsiz kahra-
manlar gryordum. Bir pencerenin nnde ast/1 bir kafes iinde bir
ku tyordu. Ite o zaman insan gerek eyleri yaratmaya gtren
rengiz grnd."
De Chirico dsel karakteri olan bir yabanclk iinde vcutlar,
ismi akla gelmeyen eyler, manzaralar grd. O, sanat eserinin
tamamen insan mantnn snrlar dna kmak ve kendini tm
dnyordu; shhatli insan anlaynn ve mantnn sanat eseri-
ne zarar verecei fikrini ortaya atmt. Carra, Giotto'da "formun
byteyid sessizfi'i'ni," Uccello'da "eyalardaki kardelik"i bulur.
Ve bu iki ressam , metafizik-resimin babalar saymas, kendi resim-
lerindeki mistik havay onlarda da bulmas yzndendir. Chirico
Metafizik-resim, kbist ve arkaik eler kullanyordu. Renki ve
biime ilikin bir yaratma bu sanat iin sz konusu deildir. R. 1356: Fernand Uger. Kelebek/i Na-
trmort. New York (1951 ).
Metafizik-resim, 191 O ile 1915 yllar arasnda Chirico ve
Cana'da kendi yaratclarn bulmu olup ksa bir sre iinde rol-
n bitirmitir. Fakat Chirico, ortaya koyduu resim anlaynn
1
liine dn" adl yazsyla akademik gelenekler namna modern R. 1357: Gina Severini. Patlayan Top.
resme ate pskryor ve Carra da yazlaryla Chirico'yu destek- Milana {1915 ).
liyordu.
Yeni-Gerekilik
Chirico ve Carra'nn Avrupa'nn modern ressamlarnn soyut res-
mi yapmakta birbirleriyle yar ettikleri bir dnemde Antik atmos-
feri tuvallerine sokmalar insan artr. Fakat hemen hemen
1:19 ylla~na doru Picasso'nun lngres'i hatrlatan resimler yap-
tg, Andre Derain'in klasik bir gerekilik karakteri olan resimler
boyad bilinir. Bu sralarda bir ksm Alman ressamnn "pozitif
geree" dndn gryoruz. Birka Alman ressam: "Georges
616/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1358: Georges Braque. Krmzi rt-
l Natrmort. Norton Gallery. West
Palm-Beach. ABD (1925).
R. 7359: Basaldeila Afro. Gece Man-
zaras. Musee d'Art Moderne. Tarina
(1953).
R. 7360: Otto Dix. Kendi Portresi
(1942).
Schrimpf(1889-1938), GeorgeGrosz(1893-1959), Otto Dix(1
1969), Alexander Kano/dt (1881-1938), vb. yeni "pozitif an!'asi!'nX!
bilen bir geree" dndler. Bu anlaya "Neue Sach/ichkeit"
Gereki/ik) denildi. Buna ayrca "Byleyici Gerekilik" de
Yeni-Gerekilik eyay temsili olarak gereinden ok ak
kesinlikle tekrar deerlendirir. Bu bakmdan Yeni-Gerekilik
Ekspresyonizme, hem de Empresyonizme kar bir tepki
"Byleyici Gereki/ik"in amac, burjuva gerekiliinden
gerek bir resme ulamak iin almaktr. Bu anlay, insana
et veren bir gerekilik kaygsyla olanakl idi ve aldatc uu unu-
n arkasnda kalan gerekiere ulaabildiinden, byleyici
karaktere de sahipti.
1. Dnya Sava sonrasnn sosyal durumu zerine sa'drgan
tiri yapan Yeni-Gerekilik ressamlar hibir aklktan rPI<inmerlon
bir gerek-stclk yapyorlard ve doa biimini rPrlrletrrorlib'
lerinden Nazi Almanyas'nda da ilgi grebiliyorlard.
1920 ve 1930 yllar aras, Birleik Amerika'da da nesnenin
itibarn reddetmeyen 11
Regionalisme" ve "Pnkisionisme" aKmr
bu Yeni Gerekilik'e olumlu yaknlk gsteriyorlard.
Gereki resmin yeniden eski geerliini almas iin, kendilerine
"L'homme temoin" diye ad ta kan gen bir Fransz sanatlar grubu
tarafndan bir deneme de yapld. Bunlarn en yetenekiisi (1928
doumlu) Bemard Bulfet idi ve varoluu bir felsefeyle Hristi:yanlk:_s).!
heyecan onlarn kuweti oluyordu. Bemard Buffet, serbest de:se'i ;ji\1
ni ve boyasyla ani olarak parlam , "jeanne d'Arc" adl kornnn7i;c
yonlaryla da kiisel bir anlatm tarz bulmutu. Son rP<jmiPri
ilk almalarnn ince duygulviuu yoktur. Bu sanatnn resimle,:
rinde bir i burukluu ve melankoli ilgiyi eker.
Srrealizm (Gerekstclk)
Yzylmzn bandan bu yana resim sanat, yeni atlrnlara
oluyordu. Doaya bakmakta devam eden, fakat doa
rini taklit etmeyip ekspresyonist tarzda rengi kullanan
Alman Ekspresyonistlerinin yannda yer alrlar. Daha nce de
!ediimiz gibi Ekspresyonistler gzlerini doadan
Bu iki akm da, renk bakmndan birer atlm yaptlar. Kloizrne)1
doa nesnesini paralamakonuru dt. Kbizm renk <nr-nlla''.
ryla uramamt. Fakat objenin soyutlatrlmasna
Fransz ve lspanyollarn bu ortak buluu, btn Avrupa sanat
relerinin ilgisini ekmiti. Bu yzyln bandan bu yana, i\no~
bir sanat merkezi olmaya balayan Mnih'te "Der Blaue RPilter"'in
Ekspresyonizmi, Kandinsky'nin kiiliinde objeyi resimden
men kartacak kuweti bulmu ve nesne, ilk kez resim sanatn'<,
dan atlmt. Bu suretle Avrupa'da eitli sanat ba~:ketl<"in.de;'{
soyut sanat kuwetlenmeye ve yaylmaya balamt. Fakat
Dnya Sava'ndan sonra tannm sanatlarda, doaya rlnl'
d gzlemlendi. Aslnda Ftrizm, doa biimini rPrllrlPtmiivo,
du. Bunun yannda NYeniMGerekilik" ve Picasso'nun 1920
doru yapt almalarda, nesne antsal bir kuwet ka7envnrdU.
MODERN AGIN SANAT GR 1617
1924 ylnda Srrealizm de, bilinaltndaki olaylar srasn kefet
t1. Bu, ruh aleminin gerek anlatmna gtren bir yolu gsteri-
yordu.
Gemite, bilinaltndan raslantya, de, sayklamaya, cinnete
giden allmam ruhsal durumlardan artistik hayaller meydana
getiren sanatlar gryoruz. Leonarda da Vi nci, Botticelli, Bosch,
Bruegel, Blake, Goya bunlar arasnda saylabilir.
Edebiyat alannda da Marki de Sade, Lautrement, Rimbaud gibi
sanatlar, Srrealistler kendi atalar olarak gstermilerdir.
Dadaizm, Metafizik-resim, Yeni-Gerekilik gibi sanat anlayla
r, bu akma nc oldular. Dada olay, tahrip etme kukusu iinde
kendini tkettii halde, Srrealizm hemen hemen bilimsel biim-
de bilinaltnn srl gcn incelemeye ve yeni bir artistik duygu-
lulua yol amay deniyordu.
Dadaist yumurtadan kan Srrealizme bu ad Guillaume R. 7361: George Grosz. Oskar Paniz-
Apollinaire vermitir. Dadaizm gibi Srrealizm de her eyi yok za'ya Sayg1 (197 1-7 97 8).
etme niyetindedir. Avrupa'nn btn deerleri (dinsel, ahlaki
grler, aile anlay, milli devlet sistemi) yklmaldr. Mantn
yerini Freud'un bilinalt, d, saykiama ve ldrma hali almal
dr. Bu i hayatn devleti zerinde, "libido"nun ehvet arzusu ege-
mendir.
Srrealist manifesto 1924'te yaymlanmt. Bu manifesto,
Sigmund Freud'un etkisi altnda kaleme alnmt ve evresi-
ne fikirleriyle byk bir etki yapan Andre Breton'a aitti. Breton,
Louis Aragon ve Philippe Soupault, "Literature" adndaki der-
gileriyle Dada hareketini destekliyorlard. Fakat 1920'de Andre
Breton, Dada hareketiyle ilgisini kesti. Paul Valery ve air ola-
rak ok takdir ettii Apollinaire'le dost olan Breton, sanat-
ta nesneye ok az deer verilmesini savunuyordu. Srrealist
programn klasik tanmn "Revue Sumialiste"de (1925) yazd
yazsnda yle aklyordu: "Srrealizm, saf psikolojik irade- R. 1362: Bemard Buffet (1928-1999).
sizlik olup, bunun vas1tastyla, szl, yaZI/ ya da tamamen ba Provence'dan Manzara (7 957).
ka bir biimde, gerek dnce fonksiyonunun anlatimi tasar/a-
mr. O, her trl dncenin kontrolnden uzak, her eit este-
tik ya da ahlaki koullarm dimda hareket eder. Srrea/izm, im
diye dek ihmal edilmi dnce yapiSI s1rasmm stn gereine,
fikrin mutlak gcne, dncenin menfaatsiz oyununa inanma-
ya dayamr. Srrealizm dier btn ruhbilim teorilerini rtmeye R. 1363: Bemard Buffet. Lambali Na-
urai( ve kendini on/ann yerine, en gerek problemierin zl- trmort. Miirekkep/e.
iin koymak ister." Gene Breton: "plastik sanat eserinin btn
gerek deerlerin tam bir gzden geirilmesi gereine (bu husus-
ta btn dnrler aym kamya sahiptirler) uymak iin, kendini
bir i biimlendirmeye tabi tutmasi gerekir ya da sanat eseri var
almayacaktr" diyordu.
Srrealizmin amacnda, edebi ve artistik bir okul olma iddia-
s yoktu. Bu akm, ilk sezgi dneminde, deneysel yoldan bilim-
sel sonulara ulamak istiyordu. Ikinci dneminde "Phase raisonM
nante" (ak/i dnem) kendini sosyal devrimiere uydurmak istiyor-
du. Her iki abalama da sonu vermedi. Breton da, bilimsel ara-
 MODERN AGlN SANAT GR 169
68 1 DNYA SANATTARiHi

R. 1364: Safvador Da/l. Evliya Antoi-
ne'm Tehdidi (1946).
trmann sanat lehine nemini yitirmesinden, 1929'da yazd
Srrealizmin ikinci manifestosunda ikayet ediyordu.
Biime degin problemler, srrealist sanat ilgilendirmez.
lerie deer veren sanat olarak bu akm, Empresyonizmden bu
yana yasak edilen edebiyat, boya sanatna yeniden sokmutu.
Srrealizm'le, alkn bulunulan akln kurduu evren yannda,
insan hayal gd.t ie-doma ve akli olmayan dnya, yararlan
lacak, fethedilecek dnya olarak ortaya atlyordu. Andre Breton,
bu birbirinden biimde farkl olan dnyalarn kaynamas iin
unlar yazyor: "Ben, birbirinden bu kadar zt ekilde farkl olan iki
durumun -hayal ve gerein- gelecekteki zmlenmesine, gerek-
stnn (surrealiti!) bir eit gerek olarak zmleneceine inan olduundan Franszlar tarafndan Gney Fransa'daki bir topla-
Alman Srrealistleri arasnda Max Ernst nemli bir kiidir. Sr-
realistler Paris'teki sergilerinde Paul Klee'yi de aralarna almlar bu
suretle onu kendilerinden saydklarn gstermilerdir.
Max Ernst: 89 'de Kln'de dodu. Bonn niversitesi'nde fel-
sefe renimi grd. 1921'de Paris' e gitti ve orada Srrealistlerin
grubunu meydana getiren yazarlardan Breton, Eluard, Aragon,
soupault ve Crevel ile dost oldu. Fakat daha nce, 9 9'da Hans
Arp ve Bargel d ile Kln'l Da da grubunu kurdu. 925'te Galeri e
Pierre'de Srrealistlerin ilk sergisine Picasso, Arp, Klee ve Man
Ray'n yannda katld. 1939'da sava balad zaman, Alman

yorum." ma kampna teslim edildi. Savatan hemen sonra tirara giriti.

R. 1365: Francisco de Goya (1746-
1828). SatUrn Kendi ocuklanm
Yerken (1811). Madrid, Prada.
Gerekten alkn bulunulan gerein objesi, eer allmam Fakat yakalandndan tekrar kampa teslim edildi. Ancak birka
sentezler ve dier eylerle bir arada grnrlerse, son derece gn sonra ani olarak serbest brakld. Ispanya zerinden Birleik
R. 7366: Hieronymus Bosch. NSaman
ender etkiler ortaya karrlar. Novalis: "En yabanc eyler, bir yer, Amerika'ya gitmeyi baard. Andre Breton onu Amerika'da kolla- Arabas" adl resmin orta blm. Ge-
bir zaman, ender ekilde bir araya getirilirse, acayip btnler ve ken- rn aarak karlad. 1946'da Arizona'nn dalarndaki, Sedona'da rek Goya, gerekse Bosch gerekd ha-
dine zg balantlar doar" diyordu. kendi yapt heykellerle ssledii bir eve ekildi. yalleri yznden Srrealizmin ncleri
say/mlardir.
Srrealist iin yetenek sz konusu deildir. jacques Maritain'e Kendi otobiyografisinde ("Beyond Painting" New York, 948)
gre Srrealizm, sihirli olan ruhsal mekanizmanm vecd iinde hr-
11 bildirdii gibi, alt yandayken kz kardei ona ve dier karde
riyete kavumasmm birrneidir." Gene Maritain'e gre Srrealizm lerine bir veda pc verdikten sonra ld zaman, son-
"resim uyuturucu maddesinin ihtirasla kullanlmasdr.
11
suzlukla ilk defa iliki kuruyordu. Bu erkenden lm renme,
Srrealist resim sanatnda nemli bir rol oynayan mantkszlk onun zerinde, kk Kokoschka'da kardeinin lmnn yap-
en ok acayip biimli radyo dmelerinde ya da sk sk sz edi- t derin etkinin aynn yapyordu. O zamandan bu yana, hi-
len "bir emsiyenin bir diki makinas ile, tesadfen ameliyat masa- lik duygusu onun i dnyasna egemen oldu. Ayn yl tutuldu-
smda karlamas1"nda ortaya kmaktadr. Max Ernst, eler ne u kzamk hastal srasndaki ate, ona en korkun eyleri ve
kadar keyfi olarak bir araya gelebilirse, eyann ksmi ya da tam hayalleri gstermiti. Yatann karsndaki mahagoni taklidi
olarak baka bir biimde anlatmnn o oranda olanakl olduu duvar kaplamas zerindeki tahta elyaf, bazen bir gz, bazen
bir burun, bazen bir ku ba grnn, bazen "insan tehdit
nu yazmal<tadr.
Paris'ten btn dnyay saran srrealist resmin temsilcile- eden bir blbl"n, bazen dnen bir topac n biimini alyordu.
ri eitli uluslardandr. Franszlardan, Fransz Srrealistlerinin Hayatnn on beinci ylnda ilk kez esrarengiz ve sihirli kuwet-
akl hacas Yves Tanguy, ( 900-1955) aslnda gemici tayfasdr. lerle kar karya geliyordu. Onun en iyi dostlarndan biri olan,
Onun resimlerini Andre Breton ok vmtr. Amatr olan bu ok zeki ve sevimli pembe renkli papaan da o gece lmt.
ressamn resimlerinde dnyaya aralklardan baklr. Onun yann Sabahleyin bulduu l papaan onun iin byk bir korku-
da Pierre Ray ( 880-1950) ve Fe/ix Labisse insan deli edecek bir nun nedeni oldu. Bu srada babas yanna gelerek ona kz kar-
kesinlikle uygulanm resimlerinde hastalkl aalar, gzlerinin dei Loni'nin doduunu bildiriyordu. Kk ocuun aknl
zerinde salar km kadnlar ve bcek bnyesine dnm ylesine byk olmutu ki, olduu yerde dp bayld. Bu iki
kadn vcutlaryla, insanda irenme ve nefret duygular uyand olay arasnda iliki kurdu ve doan bebei, kuun snen haya-
rrlar. tndan sorumlu sayd. Bu, bir seri krizierin ve kuwetten dme
Belika'da da Rene Magritte ve Paul Oelvaux srrealist resimleriy- n'n nedeni oldu ve ruhunda kularla insan varlnn kuwetli bir R. 1367: Yves Tanguy. Yaylarm oal
tlmas (7 954).
le tannmtr. Rene Magritte kabaca iftleme resimleri yapm ilikisi kuruldu. Genliindeki bu oklar, onun eserine kesin etki
tr. Delvaux ise insan rahatsz eden bir kaypaklkta allm p yaptlar. "Vogeldenkmal" (Ku ant), insan ve kutan meyda-
lak kadnlarla giyinmi erkekleri antik binalarn stunlu kemerle- na gelmi dier resimler, bu papaan olayyla ilikilidir. Onun,
ri arasnda dolatrr. "frottages" denilen almalarn, yani tahta elyaflar, yapraklar
!talyan Srrealistleri arasnda, Giorgio de Chirico ile kardei ve kumalar iyice ovarak "Histoire naturelle" (1926) adl desen-
Alberto Savina da saylrlar. ltalya'da Srrealizm meyvesini verme- lerine sokmas, ateler iinde yatan ocuun serveninden sonra
mitir. Ispanyailardan 925'ten 1927'ye kadar bu akmn etkisi daha ok etkisini gstermektedir.
altnda eserler vermi olan Picasso vardr. Onun yannda, Mir6 ve Kbizmden bu yana modern almalarda rol oynayan mon-
Salvador Dali bu alanda nemli bir yer edinr:ilerdir. taj, Max Ernst'e yeni olanaklar kazandrd. yle ki maazalarn
6201 DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GRU 1621

eya kataloglarndan ve kadifeyemerak saran an resimli dergi-
lerinden kestii paralar mantksz bir biimde bir araya getirerek
yaptryordu. "Les Malheurs des lmmorte/s", (1922), "La Femme
100 ti!tes" (1929), "U ne Semaine de Bonte'' (1934) bu eserlerin-
dendir.
"Bir sihirbaz olmak ve ann efsanesini yaratmak";
henz yirmi yedi yandaki Max Ernst bu hedefe ulamay d
nyordu. O, an efsanesini kiisel ve kolektif bilinalt taba-
kalarnda, 1936'da kendisi tarafndan formle edilmi prensi-
be gre aryordu: "Ressamm grevi, kendi iinde ne gryorsa
kapa np d1an tkarmaktr." Max Ernst'in tuVallerinde son gr-
len biimler, ender bulunan madenler, akla gelebilen her eit
bitkiler, mercanlar, bcekler, insan gzleri ve hayvan burunla-
Andre Breton 1928 ylnda "Mir6 muhtemel olarak aramzda en
siJrrealist olamm1zd1" diye yazyor.
Ispanya' da Hornos de la Pefia Maaras'nda, belki Avrupa
Eskita a'na ait, en alt tabakas Aurignacien'in ilk zamanlar
na ait balk amuru zerine yaplm izgiler kefedildi. Bunlar,
ite konusuz, birbirine dolanan izgilerdi. Arkeologlar ve bilim ada-
m Guido von Kaschnitz, bu izgilerin biimlendirme deneme-
leri olduu, yalnzca bir boalma gereksinmesiyle yapldkla
r ve kesin bir amaca ynelmemi olduklar yorumunu getirdi-
ler. Ite Mir6'nun desenleri, Eskita a'nn balk amuru ze-
rine yaplm izgilerini gze arpacak biimde anmsatrlar. Bu
lspanyol ressamnda, tarihncesi insannn heyecanl, hayat dolu R. 1371: Georges Rohner. Elma Topla-
ruhu tekrar uyanyordu. Baz modern sanatlarda, arkaik ala yanlar. Musee d'Art Moderne, Paris.

R. 1368: Yves Tanguy. Gkmavisi De-
niz. Mifano (1950).
R. 1369: Rene Magritte. Hrriyetin Be-
iinde (1929).
r olup yaps inili kl bir yzey zerine allmtr. Doada rn derin tabakalarnn hareketlendii nasl saptanyorsa, Mir6'da
grlen yaratklar, onun bamsz olarak bulduu yaplarla kar da bu husus dierlerinden ok daha ak bir biimde beliriyor-
rlar. Max Ernst'in srrealist resimlerinde dsel gizli dnyalar, du.
ehreler ve bulular vardr ve yabanc bir dnya havas iinde Mir6, ilk hocalar olan tannmam ressamlardan Urgell ve
yaarlar. Pasco'nun kendisi zerine olan devaml etkisini ver. "Beni Israr-
la saran ayr biim, Urge/1 tarafndan bana telkin edilmilerdir:
joan Mir6: 20 Nisan 1893'te Ispanya'nn Katalanya blgesin- K1rm1z1 bir ember ay ve bir y1ldJZ." Onun resimlerinde meydana
de Barcelona'da dodu. Katalanya'nn karakteri, Mir6'nun dedi- gelen bir baka motif merdivendir. Merdiven motifi, onun akl
i gibi ok akla dayal ve objektiftir. "Biz Kata/anlar, havaya sra na kendi ky hayatnda yerlemiti. ll. Dnya Sava srasnda
mak istendii zaman, insanm iki ayat zerinde salam bir biimde Mallorca'da olduu sra, merdiven motifi onun iin kama sim-
durmasi gerekecei kamsmday1z. Benim zaman zaman yeryzne gesi idi. lik nceleri bu motif, boyutlu olarak biimlendirilir-
inmem, gerekte o oranda daha yksek sramam olanakl klar." ken, sonralar Paris'te, ocukluunu geirdii Ispanya'daki iftli-
Mir6'nun hayatnda artc bir durum yoktur. Sansasyon ve i hatriayp boyadnda, airane ve sembolik bir anlamda kul-
acayiplik onun eserinde yer almaz. Halkn pek holand roman- lanlyordu.
tik bir kvlcm da onun resminde bulunmaz. Mir6 eserini tantmak ]kinci retmeni Pasco, onun eline, izerken grmesine izin ver-
iin hi bir aba harcamaz. Eserini tantmak iin ne bir yaz yazm, medii eyalar veriyordu. Bu suretle o, kendi renk duygusundan
ne bir aklama yapmtr. Mir6 sessiz bir insandr. Eserleri hayran- daha az kuwetli olan form duygusunu gelitiriyordu. R. 1372:joanMir6(1893-1983).
Uyumlu Kiiler (1934).
lar tarafndan gklere karlrken, o daima arka planda, sessiz ve 1919'da Paris'e gitti ve orada kendi yurtta olan Picasso'yu tan
gze arpmayan bir biimde kalr. Kimse imdiye dek entrikaya d. 1917'de Barcelona'da bir profesrlk alan heykeltra Pablo
bavurmadan ilgi ekmemitir. Mir6 ise bu pasif ve sessiz haya- Gargallo'nun Rue Blomet'deki atlyesinde alyordu. Atlye
t ve eseriyle dnyay fethetmitir. Acaba Mir6'nun eserinin han- komusu, onu birok gen ressamla tantran Andr Masson
gi byleyici nitelii vardr? Bu sihir gcn biimden mi alr? idi. Bu airler, onu ressamlardan ok ilgilendiriyordu. Onun ii-
Fakat Mir6'nun eserinde hemen hemen hibir tannan biim yok- re olan eilimi doutand. Yazar dostlar arasnda Amerikal
tur. Ancak eler vardr. Bunlar embriyolar, ocuklarn duvarlara Ernst Hemingway ve Ezra Pound vard. Hemingway, Mir6'nun
karaladklar tebeir resimlere akraba olan ilkel tasvirleri, tarihten ilk dnemlerinin esas eseri, byk boyutlu bir resim olan "iftlik
nceki alarda insanlarn maara duvarlarna izdikleri biimle- evi"ni satn alm ve karsna hediye etmiti. Amerikallar bir New
ri anmsatan desenlerdir. York dergisi olan "Little Revue"nn zel bir saysn kendisine ayra R. 1373: joan Mir. Ay nnde Kadm
Insan bu kadar eken sr renklerde midir? Maurice Raynal bu rak onu tanttlar. Bu dnemin gzel bir eseri, imdi, nl bir Zrih ve Ku.
konuda evet diyor. Mir6, Fovlar'n Matisse'le birlikte terk ettikle- lokantasnn salonunda bulunmaktadr. Bir tavan, bir horoz, bir
ri renkli lirizmi tekrar ele almtr. Fakat Mir6'nun paleti basittir. balk, bir ie arap vb.nin iinde yer ald, kr hayatna degin
Birka temel renk, mavi, ate krmzs, sar, yeil, siyah onun al bir natrmort. Bu alma tm olarak gereki bir anlayta olup,
malarnda yer alp gayet tutumlu olarak kullanlmbr. Kbizm prensiplerinin incelenip aratrld grlr.
Onun resimlerinde bizi eken kompozisyon da deildir. nk Bunu Srrealizmin "hallucination" dnemi izler. "Bu dnemde
Mir6, izgileri ve lekeleri, onlarn karlkl ilikilerine, yzey ve ben gnde birka kuru incir/e yayordum. Meslektalarmn yard
derinlik isteklerine aldr etmeden, keyfi olarak tuvaline atm mml istemeyecek kadar gurur/u idim. Alik benim say1klamamm esas
grnr. kaynai idi."
6221 DNYA SANAT TARiHi
R. 1374: joan Mir. Oturan Kadm. Pi-
erre Matiss. Pierre Matiss Gallery. New
York.
R. 7375: Max Ernst. ceMbes Fili
(1921).
Bir mddet yapt boya almalarnda, kat yaptrmalarn. den dmesine yardm edecekti. Srrealist konunun ilk basama,
dan hareket ettikten sonra 1938'den 1940 yllarna kadar yeniden
gerekilie dnd. 1939'da doa ve mziin (Bach ve Mozart),
resimlerindeki anlayta byk bir rol oynad yeni bir dneme
giriyordu.
11. Dnya Sava onu Fransa'dan uzaklatrd ve yalnz bir hayat
srd. Boya almalarnda kulland malzemenin (kaba elyafl
kat, kaba dokunu! u tuva!) kendisine verdii esinle alyordu.
"Malzeme, biimi esinleten bir oka sebep oluyor" diyordu.
Mir6 daima birok resme ayn zamanda balyordu. "Ben, bir
tuvale, ilerde ne kacai hususunda herhangi bir tasanya sahip
olmakswn bal!yorum. Ilk heyecan, gcn yitirdikten sonra, resmi
bir kenara atworum ve aylarca bir daha e/ime a/mtyorum. Sonuta
onu tekrar meydana 1kanyor ve ihtirass1z, mant1kl bir biim-
de bir ii gibi yalmz kompozisyon kura//arm1 dnerek ailwo
rum." Mir6 iin bir marmelat lekesi, hatta fray temizlerken, fr
a ucundan frlayan bir damla, yeni bir resim iin bir k nok-
tas olabilir. Ikinci aamasnda onun iin esas olan sorun, biim-
lerin bilinli olarak dzenidir. nc aamada, kompozisyo.
nun tamamlanmas ve zenginletirilmesi gelir. alma srasnda
biimler, bir kadn ya da bir ku iin gerek simge olurlar. Mir
iin biim, hibir zaman soyut bir ey olmayp herhangi bir ey
iin bir simgedir.
Mir'nun etkisi, yalnz onun seyircileri zerinde deil, ayn
zamanda an byk sanatlar olan Picasso, Baumeister ve
Meistermann'da da olmutur. Kandinsky, Mir6'nun cesaretine
hayran kalmt. Fakat burada Mir6'nun, Kandinsky'nin derin etki-
si altnda kaldna deinmek yerinde olur. Picasso gibi o da, yal-
nz ressam olarak deil, ayn zamanda grafiki, seramiki, heyket-
ci ve dekaratr olarak da eserler vermitir.
Salvador Dali, ll Mays 1904'te Figueras'da (Ispanya) do
du. Babas Salvador Dan Cusi serbest dneeli bir adamd ve
olunu Tolstoy'un serbest eitim fikirlerini benimseyen ve yal-
nz fakir ocuklarn gittii ehir okuluna gnderdi. Arkadalaryla
arasndaki fark ayrmsadka kendine gveni artt hatta megalo-
man eilimler gstermeye balad. On yedi yanda iken Madrid
Akademisi'ne giri snavlarn baard. O zamanlar, sap altn kak-
mal bir baston, kadife bir ceket, upuzun salar ve favorilerle dola
yordu. Madrid Akademisi'nde "progressiv" yani o zamana gre
empresyonist anlayta bir renim vard. Dali ancak son derece
titiz bir desen, perspektif ve eski ustalarn boyama tekniini ren
dikten sonra bunun uygulanmasn doru buluyordu. Kbizm ve
Ftrizm onun ilgi alanna giriyordu. 1924'te "Valori P/astid" der
gisi araclyla "Pittura Metafisica" (metafizik resim) rneklerini
tanmt. 1928'de Paris'e gitti ve orada Srrealistlerin evresine
girdi; ve abucak o grubun en nemli ehreleri arasna kart. O,
Srrealizme "Paranoiakritik" denilen anlay getirdi ki, bu, akn
ln sistematize ediiiiiine ve gerek dnyann tm olarak gz rasyon ressam Leon Bakst'n (1886-1924) atlyesinde dan-
MODERN AGIN SANAT GR 1623
Mareel Duchamp'n (1887-1968) "ready-made"i (resimde kulla-
nlan imal edilmi nesne; rnein, bir soba borusu, bir ip, bir tah-
ta paras, bir alet paras vs. gibi) addedilebilir. Bu, Dan tarafn
dan kesin olarak belirtilmitir. lik "ready-made", Mareel Duchamp
bir ka ide zerine monte edilmi ie kurutmakta kullanlan bir ale-
ti sergiledii zaman ortaya kmt (1914).
Dali'nin Srrealist nesne sayd"objet trouve", her eit "objet
depaysi!" kendi allm evresinden karlp kendisi iin belirlen-
mi esas yerinden baka amalarda kullanldnda, objenin ama-
c tannmad zaman meydana gelir.
Dan, sonsuz le benzeyen ovalar Yves Tanguy'dan, perspek-
tif stne resimierne tarzn Chirico'dan, etten taa olan geii
de Max Ernst'ten almtr. O, ieriin tuhaf devrimcisidir. Kendi
kaypak alma tarzyla mze ressamlarnn, Raphael'in ya da
Vermeer'in yaptnn ayn n uygulamak istiyordu.
Dali'nin geliiminde son vard yer, atalarnn inanna dn-
yle anlalr. O, evrensel mitolojiye, Hristiyanlk mitolojisine
ulamak iin, kii mitolojisine son verilmesi gerektii kansnda idi.
Bundan dolay o, metre boyundaki "Port Llight Madonnas1"n
R. 1376: Marc Chagalf. Gebe Kadm
ve "Evliya Yahya lsa'y armhtan indirirken"i boyad. Bu iki eser- (7 913).
den sonuncusun u, bir galeri byk bir deme yaparak satn ald.
Fakat Dali'nin yalan uydurarak alay etmeye olan eilimi, dini
resimlerinde kutsal olana saldr gibi grnr.
Dan, boya resim eserleri yannda, olgun deerde gravr ve litog-
rafiler de yapmtr. Dali'nin eserlerinde anatomik vcut ettleri-
ni grrz. Bu, ressamn srrealist bir sanat olmasn nlemez.
nk o, bu salam anatomili vcutlara, an srrealist grn-
n kaynatrmtr. Bylece, bu dnyann yapsna sahip vcut-
lar onun tarafndan srrealist dnyaya sokulmulardr. Demek ki
Dan, metafizik resimdeki gibi, insanlarn kendi dnyasnda yaban-
clatrmaktadr.
Srrealist akmn nemli sanatlarndan biri olan Chaga/1
1887'de Witebsk'de dodu. Onun efsaneler yaratan hayal gc,
kendisini ounlukla srrealist dnyalara srkler. Chagall, ocuk-
luunun getii yerleri boyamaktan yorulmayan Maurice Utrillo
(1883-1955) gibi, ocukluunda oynad yerleri zlemi bir
ressam-airdir. Birok modern ressam gibi o da hayatn anlatm
tr (Ma vie, 1931 ). Chagall, korkunun, mistisizmin hkm srd-
arlk Rusyas'nn esin veren Yahudi mahallelerinde, fakir hal-
kn iinde byd. Onun grd ilk resimler herhalde meslek-
R. 1377: Marc Chagafl. Byk Sirk
ten olmayan ressamlar tarafndan yaplm mahalle aras aktarla- (1956).
rnn dkkan levhalar idi. Daha kk yata yeteneini gsterdi.
Krk yanda len annesi zarif, ciddi ve mtebessim bir gzellie
sahipti. Gnn birinde okul defterine resim izerken odasna girip
renimsiz olmasna ramen oluna: "Senin yetenein var" dedi-
ini Chagall bizzat anlatr.
On sekiz yanda grkemli Petersburg'a geldi. Orada deko-
6241 DNYA SANAT TARiHi
R. 7378: Marc Chagafl. SanatI ve Mo-
deli. The National Galfery of Canada,
Ottawa (1949).
R. 1379: Sa/vador Dali. Yanan Zrofa
(7937-38).
sr Nijinsky'yle karlat. Bu sralarda birka tiyatro
ru da yapt. 1909'da zengin bir Yahudi kuyumcunun kz
Bella'nn portresini yapt. 1910'da bir sanat meseni onu
yollad. Chagall Paris'te Vaugirard sokandaki atlye evi
Ruche" de, Modigliani'nin yanndaki odaya tand. 1914
da Apollinaire'in tevikiyle "Sturm" dergisi, Berlin'de byk
Chagall sergisi dzenledi. Berlin'den yurduna dorn;:e:~nla~~";~~:
. Dnya Sava baladndan orada kald. 191 7 "'
dan sonra btn modern sanatlar gibi, Chagall da yeni
dar sahiplerinin ilgisini grd ve Witebsk'in sanat koniserlii'
ne atand. Doduu kente, kendisini yeil bir at zerinde
alan bir svari olarak gsteren ve zerinde: "Chaga/1 kerdini \
Witebsk'ine vakfediyor" sz yazl bir bayra diktirdi. 1919
Leningrad' daki byk sanat gsterisinde ona btn bir
tahsis edildi. Derken rzgarn esi yn deiti. Modern '"""''''"'
yeni rejim tarafndan reddedildi. Chagall -aynen Kandinsky
lkesinden g etti (1922). Berlin ve Paris'te brakt resimlerini
bou bouna arad.
Onun ikinci Paris dneminde (1923-1941) eitli geziler
alr: Msr ve Filistin'e (1931), Hollanda'ya (1932), Ispanya'ya
(1934), Polanya'ya (1935), \talya'ya (1937) gitti. Daha sonralac
r 194l'den 1947'ye kadar Birleik Amerika'da kald. Amerika'ya
onu "Museums of Madem Art" davet etmiti. 193l'de Filistin'e
gidii Tei-Aviv mzesinin kurulmas iindi.
1944'te Bella'nn lm, onu ebedi nianls olan karsndan
ayrd. Avrupa'ya geri dnnce ilk nce Paris'te yaad. 1
sonra da Gney Fransa'da Vence'da yerleti.
Chagall, kendi resim dnyasnn duygu scakln, bir eit
tisizmi, halk trklerine zg candanl, kend doulu
aslna borlu idi. Bununla beraber boyama sanatn esas olarak;?;;~~
Paris'te renmiti. Paris'te onu Kbizm ve zellikle Orfizm
altnda brakmt. Boyad iek buketlerinde Odilon RecJor'a:%%il ti eden birka ta heykel de yapmtr. Modigliani veremdi. Alkol
boya hamurunun ekliyle bazen, onun sevdii kadar Remtoradt'r'zi:l
seven Rouault'a yaklar. Srrealist almalarna balamadan
ewel rasyonel deneylerini terk etmiti. Witebsk'de kara kn kar'c\fH
na brnm damlar zerinde srtnda torbas ve sopasyla
sz Yahudi'yi, soan eklindeki kubbeleri ve kuleleri olan
kadar byk gsterir. Sevgililer onun resimlerinde mutlu
ge doru szlp uarlar. Balar vcutlarndan ayrlm Bauhaus sanatlar
ler, insan yzleri tarlar. Keman, bir inek vcudunun iinde
terilir. Gerek deil, psikolojik byklk oranlar, onun na2arda
nemlidir. zlem iinde bekleyen biri iin, pandll saat her
zerinde nem tar. Bundan dolay Chagall, pandll saati
cereden dar bakaridan daha byk resmeder.
Parisli tablo taeiri ve yaymc Vollard, Chagall'dek efsaneci
liyeti erkenden kefeimi ve ona baz kitaplar resimlemesini
miti. Bu suretle La Fontaine hikyelerini, Gogol'n 0/ rnnlnrm,c
\ncil'i resimiemek iin birok gravr meydana getirdi. Fakat
kitaplar ancak Valiard'n lmnden sonra yaymland.
MODERN AGIN SANAT GR 1 625
Chagall, ayrca birok modern ressam (Matisse, Modigliani,
Picasso, Mir, Braque) gibi seramiki ve heykelci olarak da al
t.
Paris'teki Yahudi ressamlar arasnda Chagall dnda jules Pas-
cin, Louis Marcoussis, Moise Kisling, Chaim Soutine ve Amadea
Modigliani vardr.
Pascin (1885-1930) Bulgaristan' da domutur. Sosyete haya-
tnn ehvet sahneleriyle ilgili resimleriyle tannmtr. Paris'e gel-
neden nce Mnih'te "Simplizismus" dergisinde desinatr olarak
almt. Paris' e 1905'te geldi. l930'da byk bir baar kazan-
d ve eseri byk bir sergi halinde dzenlendii gn ala bek- R. 1380: Salvador Da/l. Canlt Natr-
mort (7 956).
lenirken atlyesinde kendini ast haberi geldi.
Resimlerinde herhangi bir biimde doay paralamaz ve her-
hangi bir endie resimlerine egemen deildir. O her eyden ok
bir desinatrdr ve izgilerini renklendirir.
Louis Marcoussis (1883-1941) Varova' da domu ve Paris'te
Kbistler' e katlmt. Kisling (1891-1953) Krakow'lu olup lirizme
deer veren bir yeni-gereki idi. Chaim Soutine (1894-1943)
Minsk'ten Paris' e birdilenci fakirliiyle gelmiti. Greco, Rembrandt,
Courbet ve Cezanne'a hayran olup Kokoschka'y anmsatan pito-
esk bir Ekspresyonizm gelitirdi. 1922'de Amerikal Dr. Barnes
onun aa yukar 100 resmini satn ald zaman birdenbire n
dnyaya yayld. Soutine'n resimlerinde youn boyasal bir biim-
Ierne dikkati eker.
Amadea Modigliani (1884-1920) Livorno'da dodu. Bir Yahudi
ailesinin olu idi. Ilk artistik izienimlerini Batticelli ve Siena'llara
borlu olan Modigliani, Picasso'nun Mavi-dnem'inin resimleri-
ne hayran kalmt. Onun resimleri esas olarak portrelerden ve
tek figrlerden ibarettir. Portrelerinde ve figrlerinde izgiler ege-
men olup, Gotik bir uzatma karakteristiktir. Heykelci Brancusi'nin
R. 1381: Giorgio de Chirico. Korku Ve-
ynetimi altnda, kendisine modern heykelde sekin bir yer garan- rici Peri/er (1911).
ve kocakar ilalarnn ayrca harap ettii vcudu erken yata eri- R. 1382: Marc Chaga/1. Ben ve Kym.
di. Muazzam bir insan kalabal tabulunun arkasnda gittii gn, New York, Museum of Modem Art
gen kars kendini oturduklar apartmann beinci katndan ata- (1977 ).
rak intihar etti. Ardnda brakt ok sayda eserin modern res-
samlar zerine etkisi byk olmutur.
Almanya' da, baya fabrika rn olan eyaya el sanatlarnn yara-
tc biimlerini verme zorunluu duyulmaya balanmt. Esasen
fabrika retiminin ucuz olmas nedeniyle el sanatlarnn piyasa-
da tutunamamasyla tehlikeye den salkl biim endiesi, yeni
olanaklarn aratrlmasn gerekli klyordu. Bauhaus bu kukular
kendine ama edinen Almanya'nn r ac ilk okuludur.
L Dnya Sava'ndan sonra, hemen hemen btn Avrupa'y
kaplayan doa biimine nem veren akm yannda, modern sana-
ln doaya bal olmayan eilimi, Fransa'da Sentetik-Kbizmde,
Almanya'da Mnih'te "Der 8/aue Reiter" ve Stuttgart'ta "Hlze/
osr 40
6261 DNYA SANAT TARiHi
R. 1383: Chaim Soutine (1894-1943).
/gm Kadn (7 920). yeni bir /onca kura/Im. Hepsi bir vcut halinde kurulacak olan ge/e.
R. 1384: Amadea Modiglianl (1884-
1920). plak.
Schule"de, Hollanda'da "Stijl Grubu"nda ve Rusya'da "konst-
rktivizm"de kendini gsterdi.
Btn soyut sanat akmlar n, ekspresyonist ve her eyden nce
konstrktivis ynleriyle bir retim kurumunda bir araya getir-
mek erefi "Bauhaus"a ait olmutur.
Bauhaus'un kurulmas iin ilk k, Walter Gropius'u son
Saksonya-Weimar dkne, Weimar Sanat Okulu'nun yneti-
cisi sfatyla neren Belikal mimar Henry van de Velde'ye ait-
tir. Daha 1. Dnya Sava srasnda (1916 Ocak aynda) Gropius
(o zamanlar otuz alt yanda idi) byk dke nerilerini sunu-
yordu. Bu tasarmlar gerekletirmesi ancak 1919 ylnda oldu.
Bauhaus'un kurulmas (Nisan 1919) iin yazd manifesto, u sz-
le bitiyordu:"... 'meslek olarak sanat' yoktur. SanatkGr ile ii arasm-
da hibir fark yoktur. Sanati, iinin takviye edilmi id ir. Allah m ina-
yetiyle, o kendi iradesiyle ilgili olan ender Iikil anlarda, bilinsiz ola-
rak kendi el sanatiyla bir sanat iek/endirir. lanaata ait kurallar, he1
sanat1 iin geerlidir. YaratlCI biimlendirmenin esas kaynai bura.
dadr. Bu nedenle iiler ve sanatIIar arasmda kibirli, ailmasi zor
duvarlar kurmak isteyen, s1mf yaratlCI bir mklpesentlik olmadan,
cein binasm1, gnn birinde yeni teekkl edecek olan imanm kris.
ta/ sembol olarak, el iilerinin milyonlarca elinden ikarak gklere
ykselecek mimari, heyke/ ve resim sanatml birlikte isteye/im, d.
ne/im, yapalim."
Alman "I dernei"nin (Werkbund) araya giriiyle Bauhaus,
Ingiltere'deki sosyal-romantik reform hareketiyle iliki kuruyor
du. Bu hareket, William Morris'in "YaratCI I" adl lncil rnei
kitabn yeniliyordu. Bauhaus'da sanatlar, dehalar yetitirilme
yecekti. renciler rak idiler ve esnaf odasnda kalfalk snavla
rn vermeleri gerekiyordu. retmenler, profesr titrinden fera
gat ediyorlar ve kendilerine "Formmeister" (biim ustas) diyorlar
d. Maurice'in ortaya att uygulamal sanat mesleini, Bauhaus
manasz ve faydasz bir lks olarak reddediyor, Viyanal mimar
Laos'un zerinde nemle durduu ssleme de, gelimek iin bu
okulda bir alan bulamyordu. Bauhaus'un esas amac: Fonksiyon
ve konstrksiyon idi. Bu szcklerin ima ettii gibi, teknik dn
yas na doru bir yn alnyordu. Teknik, zamann zorunlu gre
vi olarak kabul ediliyordu. Teknik ve sanat arasndaki uurumun
kapatlmas gerekiyordu. Bireyci tablo resminin zamann do!
durmu olduu kabul ediliyordu. Duvar resmine de, fonksiyonlu
duvar resmi lehine son veriliyordu. retmenler ve renciler,
zel olarak Bauhaus teorilerinin izin vermedii anlamda resim
alyorlard. Bir biim ustas olan Georg Muche'nin yazd gibi
Bauhaus, bir tarafta maksatl, arkitektonik ve amala bantl
form ve dier tarafta, ressamn ve heykelcinin fantezi dolu biim
verme tarzn aramas arasnda denge iin kkrtc ortam veri (Nesnesiz Dnya), Theo van Doesburg'un "Grundbegriffe der neu-
yordu. . en gesta/tenden Kunst" (Yeni anlamda biim veren sanatn temel
Her eyden ok Bauhaus'un nn yapan, "ressamm fantez
dolu biim verme tarz" idi. Biim ustas olarak ders veren ressam
MODERN AGIN SANAT GR 1 627
lar W. Kandinsky, Paul K/ee ve Lyone/ Feininger uluslararas n sahibi
oldular. 1920'de ta heykel iin retmen olarak Bauhaus'a giren,
sonra da sahne dekoru atlyesini zerine alan Oskar Schlemmer
(1882-1943) de Alman ressamlar arasnda nde gelen yetenek-
lerden di. Macar ressam-konstrktr Lasz/6 Moholy-Nagy (1895-
1946)'nin kkrtc gc etkili olmu ve Schlemmer be yl (1923-
1928) Bauhaus'da almt. Film, fotoraf ve tiyatro alannda
yorulmak bilmeyen bir deneyci olan bu kii, teknik an artis-
lik olanaklar zerinde, kendini iyice younlatrarak dnyor
du. Ressam Georg Muche (1895 doumlu), Lothar Schreyer gibi
"Sturm-Kreis"dan gelmi, Marc Chagall ve Paul Klee'den kuvvet
alm, 1920'de lsvireli sanat pedagogu johannes ltten (1888-
1967)'in asistan olarak Bauhaus'a girmi ve sonralar kendisinin
yeni bulular yapt dokuma atlyesini zerine almt. ok yn-
l bir kabiliyel olan Muche, mimar olarak da alm ve Horn'da
Deney Evi'ni (Versuchhaus) kurmu ve Dessau'da metallevhalar-
dan bir ev yapmt. Onun soyut alma dnemi daha 1922'de
son bulur. Kendisinin itiraf ettii gibi, objenin biimini muhafa-
za etmeye devam ediyordu. Yani optik grnty yitirmek iste-
R. 1385: Amadea Modigliani. }eanne
miyordu.
Hebuterne'in Resmi. Bem (1918 ).
Lyonel Feininger, 1871 'de Alman asll bir ailenin olu olarak
New York'da dnyaya gelmi, 1887'den itibaren Almanya'da kal-
m ve 19ll'de Paris'te Delaunay' ve Kbizmi tanm ve 1913'te
Berlin'de "Der Blaue Reiter"in sergisine itirak etmiti. Gropius onu
1919'da arm ve o da Bauhaus kapatlncaya kadar bu kurum-
da kalmt (1933). 1936'dan itibaren New York'ta oturmu ve
1956'da orada lmtr. Onun Delaunay'dan ald, Orfik ve
Analitik Kbizmdir. Fakat onun konstrktivizmi mzikal bir anla-
ytadr. O, "Benim hatlanm notularm kariiiidir" der. O, mima-
R. 1386: Bauhaus almalarmdan
ri ve gemi resimlerini, nlayan kristaller ya da nota partisyanlar
gibi kompoze etmitir.
Iki Bauhaus retmeni, johannes ltten ve Oskar Sch/emmer
Stuttgart'taki Hlzel Schule ile iliki kurdular. "Bu akul, artistik ara-
l~nn stnln" ilan etmi ve burada nemli sanatlar yetimi
tr. Bunlar, ltten ve Schlemmer'den baka Willi Baumeister, \da
Kerkovius ve lsvireli Hans Brhlmann'dr. Schlemmer'in, kalbinin
btn safl ve titizliiyle arad ideali ve konusu insan idi. Ve
onu mekanda hala her eyin ls olarak kontur halinde gste-
ry~rdu. Onu paralamak istemiyordu. Hans von Mares'yi tasvip
edyordu, fakat teknik dnemin anlayna uydurarak. Bu fikir er-
evesi iinde, Bauhaus'un sahne dekorasyonlar atlyesin in idare-
cisi olarak sahne ve bale anlayn yeniliyordu.
Ussitzky ve Malevi vastasyla Bauhaus'a konstrktivist kural-
lar, Hallandal Theo van Doesburg araclyla da Stijl fikirleri girdi.
Bauhaus kitaplar serisinden Maleviin "Die gegenstandlose We/t"
kavramlar; 1925), Kandinsky'nin "Punkt und Linie zu Flche" . .. ... ~.. .
(Yzeyde nokta ve izgi; 1929) ve Paul Klee'nin "Pdagogisches ~~
628/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1387: Oskar 5chlemmer. Ev Ii (Ro-
ma figrleri).
R. 1388: L6sz/ Mohofy Nagy.
Ch. Beata /.
Skizzenbuch" (Pedagojik Taslak Kitab, 1925) en nemli olanlar.
dr.
Weimar'da Bauhaus'a, nasyonalist evreler muhaliftiler. Bu
nedenle 1925'te Baqhaus'un Dessau'a nakli zorunlu oldu.
1932'de Dessau'dan da ayrlmak zorunda kalnd. Bauhaus'u
Berlin' de devam etti rm ek iin yaplan btn teebbsler baar.
szlkla sonuland. 1933 Maysnda Gring Bauhaus'u kapatt.
Birka Bauhaus sanats, Gropius, Moholy-Nagy, josef Albers
ve Herbert Bayer Amerika'ya g ettiler ve orada Bauhaus fikir.
lerini yaydlar. Moholy-Nagy Chicago'da "The New Bauhaus"
(Yeni Bauhaus)'u kurdu. Bauhaus'dan lsv1reli Max Bill, Ulm'da
(Almanya), 1955'te "Hochschule fr Gestaltung" (Biim Verme
Yksek Okulu)'u kurarak Dessav'daki Bauhaus'un anlaynda bir
kurum oluturuyordu. 1958'de Max Bill bir anlamazlk yznden
bu okulun ynetimini terk ederek almasna lsvire'de devam
etti.
SOYUT SANATTA YENI ADIMLAR
Kartlar tarafndan daima l bir sanat olduu sylenmi olma.
sna ramen, soyut sanat, gcn kabul ettirmitir. Bizzat tota-
litarizmin, bu anlayn eserlerini atee vermesine ramen, soyut
sanat bym ve gelimitir. Almanya'daki Hitler rejiminin,
Bauhaus sanatlaryla beraber dier modern anlayta alanla
r lkeden srdne deinilmiti. Wassily Kandinsky Fransa'ya,
Hans Hartung (1904'te Leipzig'de domutur) da ayn ekil
de Fransa'ya, Paul Klee lsvire'ye ve Bauhaus'taki birok hoca
Amerika'ya g etmilerdi. Hitler rejiminin fkesiyle karlaan
soyut sanat anlay, esasen dnyaca n sahibi bulunan bu sanat.
lar tarafndan gittikleri yerlerde kuwetli bir etki yaratmakta
devam etmiti.
Soyut resmin merkezi -btn biimlemeleriyle-- otuz yldan
beri Paris'tir. Bu kentte 1931'te "Abstraction-Creation" dernei ve
1939'da "Salon des Ri!alites Nouvelles' kurulmutur.
Birleik Amerika'da da . Dnya Sava'ndan sonra soyut sanat
hareketleri gittike kuwetlenmitir. 1913'te Yeni Dnya'da ey
rek milyon ziyaretinin grd "Armory Show" vastasyla
modern sanat fikirleri Birleik Amerika' da geni bir ilgi grm
t. Hatta bu hareket, bir de skandal yaratm ve modern sana
tn her tarafta duyulmas mmkn olmutu. 1936'da "Society ol
American Artists". kuruldu. Bu tarihten sonra da soyut biimlen
dirme Amerikan sanatna egemen olmutur. Hatta Marc Tobey
(1890-1976) ve jackson Pallock (1912-1956) ile, Amerikan sanau
Avrupa sanatna bile etki yapmaya balamtr.
ltalya da ilk olarak ll. Dnya Sava'ndan sonra, soyut sanat
la ilgilenmeye balad. ltalya'nn soyut sanalla ilgilenen mer
kezleri olan "Fronte Nuovo del/a arti'' 1947'de ve "Movimento
Arte Concrete" 1948'de kurulmutur. ltalya'daki soyut sanat ak
m hususunda genel bir bak, nemli olan iki sanat sergisi ver~
mektedir. Birincisi, Roma'da Galleria d'Arte Moderna'da, dier
MODERN AGIN SANAT GR /629
Milana'da Galleria Bombiani'de olan sergilerdir. Her iki sergi de
1951 'de dzenlenmiti. italyan soyut sanatlar arasnda yol gs-
terici olan Alberto Magnelli'dir. Magnelli 1936'dan sonra geomet-
rik formlar ve kuwetli renkler kullanmtr. Kuwetli konstrktiviz-
mi Kandinsky'nin son resimlerini anmsatr. Magnelli'nin etkisin-
de olan sanat Atanasio Saldati (1896-1953)'dir. Soldati de geo-
metrik formlarla almakta idi. Halbuki Afro'nun (1912 doum
lu) ekspresyonis renkleri vardr. Santomasa (1907 doumlu) ve
Emilio Vedova (1919 doumlu) ekspresyonisi eilimli soyutlama
anlay iinde almaktadrlar.
Ingiltere'de soyut sanat dier lkelere oranla daha az taraftar R. 1389: jackson Polfock. Peinture.
buldu. Ben Nicolson (1894-1982) kadnlara ya ka n duygululuk ve
soylu bir konstrktivizmiyle en kabiliyetli olanlardandr.
Almanya'daki nasyonal-sosyalist rejim, birok ressam hudut
d etmiti. Ancak kilise katakomplarnda almak, Otto
Ritschl'e (1885 doumlu), Max Ackermann'a (1887 doumlu),
Theodor Werner (1896 doumlu) ve Willi Baumeister'e (1889-
1955) nasip oldu. Fritz Winter (1905 doumlu) ve Ernst Wilhelm
Nay (1902-1990) ordu hizmetinde bulunmalarna ramen
almaya olanak buldular. Ayrca Heinz Trkes (1913 doum
lu) ve Gearg Meistermann (1911 doumlu) dier kimi ressam-
lada beraber bugnn soyut alan Alman sanatlar arasnda
belirdiler.
Willi Baumeister (1889-1955) Stuttgart'ta dodu. Kendi akran-
lar Alman Ekspresyonizminin ressamlar o.lduu halde, o, kendi
ne zg bir dnya yaratmtr. Baumeister, Stuttgart okulunun R. 7390: jackson Polfock. Sept Venedik
temsilcisi olan Adolf Hlzel (nemli renk nazariyecisi)'den sanat (7950).
eitimi almtr. Kendisinin Alman Ekspresyonizmi'yle hibir ilgi-
si olmamtr. Buna karlk o, Neo-plastisizm ve konstrktivizmle
ilgilenmitir. Zenci plastiinden, Gney Amerika'daki eski Aztek
sanatndan, prehistorik-Eskita a eserlerinden, tipografiden
ve hatta jeolojiden yararlanmtr. Baumeister, teknik amzn
btn huzursuz arayclnn, aratrma sevincinin ve arkaik by-
ye olan eiliminin nemli bir temsilcisidir.
Baumeister 1912'de Paris'e gitti. Bu srada Zrih'te eserlerini
sergiledi. 1914'te Paris'te Oskar Schlemmer'le oturdu. Paris'teki
incelemeleri srasnda onu zellikle Toulouse-Lautrec, Gauguin ve
Ceza nne etki altnda brakt. Sonra iinde konstrktivisi ve kbist
elerin bulunduu kendi kiisel tarzn buldu. 1919 ile 1931 ara.
snda, Paris' e birok kez gitti ve sanat dnyasn-i tannm kiile
riyle tanmak olanan buldu. 1928'de Franfurt Akademisi'ne
profesr oldu. 1933'te Naziler onu grevinden attlar. Eserleri R. 7391: Georges Mathieu. Peinture
(1955).
Alman mzelerinden atld ve birok eseri yakld.
1919'dan bu yana Baumeister'in eserlerindeki konstrktivist
anlay, Alman sanatndaki yeni gr gsterir. Fakat Hollanda
ve Rus konstrktivisilerinde geometrik, yani ikiboyutlu biim-
ler boyand halde, Baumeister "Mauerbilder" adl duvar resmi
almalarnda, mimarinin plastik unsurlarn resimlerine soku-
Yordu. "Mauerbild" resmi nde, rlyefin plastik biimini resim ese-
6301 DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GR 1631

rinin keskin snrl olmayan formlaryla birletirir. Baumeister'in' t. Fransa'da lekeci ressamlar el stnde tutulmular ve resim-
eserlerinde bir duvar sathnn yapsna benzeyen zengin bir rg leri dnya mzelerine girmitir. 1921 doumlu olan ve Bat'da
vardr. ok etkili olmu olan Georges Mathieu, Camille Bryen ile ilk
1930'dan bu yana Ba.umeister'in sanatnda birbirine tezat olu~ "Non-FlguratJOn Psychique" grubunu kurmutu. Michel Tapie de
turan iki yn grlr: Birincisi, biimsiz bululardr ve kat bir Celeyran (Toulouse-lautrec'in yeeni) lekecilerin edebi alandaki
biimlendirme iinde dzenlenmilerdir. Ikincisi, kesin bir berrak- savas olan bir Amerikan dergisinde, Mathieu'nn byk tari-
la sahip olan geometrik yn dr. hi resmi olan "Bouvine-Meydan Sava1"n boyarken nasl hare-
Baumeister'in en tipik resimleri "Afrika resimleri" serisiyle ket ettiini anlatyordu. XIII. yzylda olan bu savata, ressamn
"Mantaru und Monturi" resimleri dizisidir. Bu ikinci dizi, ok kuv. bykbabalarndan biri arpmt. Esasl bir biimde tarihi ara-
vetli yaln renklere sahiptir. trmalar yapldktan sonra, Mathieu siyah ipekten bir sava giysi- R. 7395: Fritz Winter. San Jkl!1 k.
Baumeister, ll. Dnya Sava'ndan sonra Stuttgart Akade- si iinde, bir beyaz takke ve beyaz ayak bayla ie giriti. Savan 11951 !-
misi'nde profesr olmu burada yetien gen ressamlar zerine sonucu beli olduu saatlerde, elindeki iki fray mzrakl bir balta
gayet olumlu etkisi grlmtr. 1947'de kendi eseri olan "Das gibi kullanyordu. Mathieu'nn resimleri byk bir ihtirasla tuva-
Unbekannte in der Kunst"u (Sanatta Bilinmeyen) yaymlamtr. le saldrrcasna yaplmlardr. Frann tuval zerinde dolamas
R. 1392: Victor Vasarely. Ondho Baumeister'in etkisi Bauhaus sanatlarnda olduu gibi, bugn. da bir kaligrafi serbestliine sahiptir.
(1956-1960). k Avrupa ressamlarnn almalarnda da grlmektedir. Leipzig'li bir Alman olan ve sonra fransz uyruuna geen Hans
Hartung Arap kaligrafisini anstan byk renk lekeleriyle alyor
lekecilik (Tachisme) du.
Fransa' da, temsilcileri Vasarely, Dewasne, Dyrolle ve Mortensen Lekecilik bugn uluslararas taraftariara sahiptir. Kanadal res-
olan konstrktivizme, kesin bir tepki olan ve adna sanat ele. sam Paul Riopel/e, Almanya'da Karl Otto Gtz (1914 doumlu)
tirmeni Seuphor tarafndan "Tachisme" yani "Lekecilik" denilen lekeci ressamlardandr.
resim slubu hzla geliti. lekeci anlay ilk olarak Amerika'da Olanaklarn sonuna dein gitme eilimi, bugnn sanat klt-
Marc Tobey de grlmt. O, renkli unsurlar bir merkeze ba rnn zelliklerindendir. XX. yzyl karakteristii, crettir. Beyaz
lamadan tuvalin btn yzeyine yayarak, resmin akn srat- rk, sanatnda olanaklar geniletmek iin mizacn da btn co
lendiren almalaryla Avrupa resminden ayrlyordu. Hem fikir, kunluuyla sanatna sokmutur.
hem de biim olarak onun resim anlay Avrupa geleneklerin- lekeciliin dnda kalp, halen kiilikleriyle resimde boya-resme
den uzakt. Insanl 1. Dnya Sava'nn vahetine srkleyen Bat deer veren sanatlar arasnda Fransz ressamlarndan Manessier
R. 1393: Victor Vasarefy. Sian ll (1951-
1953). uygarl, onu nefretle doldurmu ve o sralarda Amerika'da bir- (1911 doumlu), Sou/ages (1919 doumlu), Bissiere (1888
ok taraftar bulunan Iran'daki Bahai mezhebini kabul etmiti. Bu doumlu) ve memleketimiz sanatlarndan olup Fransa'da tan n- R. 7396: Wilfi Baumeister. Duvar res-
mezhep, insan hemcinslerinin sulh iinde birlik halinde yaama m olan Nejat Devrim (1923 doumlu) vardr. Manessier boya mi.
larn ve insanla doa arasnda kutsal bir uyum istiyordu. 1922'de hamurunu byk biimler halinde tuvaline yayar ve bir hal gibi
Tobey, Pasifik'in kuzey sahilinde Dou Asyal bir koloniye rast- resmini sathta resmeder. Renkli ve kl resimleri, kendine zg
R. 1394: Victor Vasarefy. Hom tad. Bu kolanideki Reng Kwei isminde bir in li sanatyla tan atmosfer iindedir. Soulages, gri ya da ak renkte bir arka plan
(1955). t ve ondan Dou Asya fra kullanma tekniini rendi. Sonra zerine byk, manumental koyu renkteki (ounlukla siyah) enli
japonya'ya ve in'e bir seyahat yapt ve Uzakdou felsefesiy- resmi, boydan boya kaplayan izgilerle dzenler. Japon yazla
le dolu olarak geri dnd. Uzakdou katigrafisinin izlenimi onu rn andran bu yzeyler, byk trayla ihtirasla srlmlerdir.
"criture en b/ane" (beyaz yaz) adl eserinin esprisine gtrd. Soulages'n resimleri inandrc boyasal bir gc yanstmaktadr
Bu resimdeki grafik filigran btn resim sathn yosun gibi kap- lar. Ayrca Japon ressam Zao-Wou-ki (1920 doumlu), Fransz
lamaktadr. Singier (1909 doumlu), jean At/an (1913 doumlu), Hen ri Goetz
Tobey'den daha gl olarak lekeci eserlervermi olan Amerikal (1909 doumlu) adl sanatlar da lekeciler arasndadr.
jackson Po/lock (1912-1956) gelenekiere bal olarak resme ba
lam, 1940'tan itibaren de soyut almalar yapmt. Onun leke MODERN RESIM SANATININ KENDINE ZG
dzenli eserleri boya akan frasndan yere yaylm olan renkle- GELIIMINE GENEl BIR BAKl
rin tuvalin yzne sratlmasndan doar. Resimleri byk boyut Modern resim, kendine zg kanunlarn bir sonucu olarak
larda dr. kabul edilmektedir. Klasik estetik asndan baklrsa, bu sanat
Amerika'dan km olan lekecilik, Paris'te kendi karakte ~?nesans'n alarak elde ettii sonularn zlmesi olarak gr-
rindeki bir anlayla karlat. Avrupa'daki eilimin eleba lur._ Esasen bundan nce de iaret edildii gibi, Empresyonizm'le,
s Alman Wo/s (Otto Wolfgang Schu/ze) (1913-1951) 1945'te dernlik, vcut hacimleri ve bilimsel perspektifin kaybolmaya ba
Paris'te Drouin'in galerisinde halk nne yeni eserleriyle k- lad grlmt. Ik, modle etmeye olanak veren glgeleri orta-
' 6321 DNYA SANATTARiHi
dan kaldryor ve resimde derinlik kalkyordu. Manet "Pius
plat, plus c'est /'art..." (Resim ne denli dz yzeyli bir bovar>c
ya indirgenmise; o denli sanat olur) diyordu. ETpresyonistlerin
bir bakma gereki olduklarna deinilmiti. Bununla
doa, onlar iin tutulacak gibi olmayan, aksine optik olarak
ranlabilen ve gne renkleri iinde resmedilen bir k fen.om.o
ni idi. Courbet ya da Millet, doay siyah beyaz deerler
de, Empresyonistler ise renk deerteri asndan
"complementairecontraste" yasalarn kullanarak renkleri
latryorlard: Krmz-yeil, sar-mor, mavi-turuncu.
Renk geliiminin bundan sonraki aamas, i lanyla temelden desteklenmitir. Bu renk geliimi 1899'da nere
sanatlar olarak belirtilen Cezanne, Gauguin ve Van Gogh
tndan hazrlanmtr. cezanne, kendisine sayg duyan Gaugtin:.;.~
eserini yanl anlamakla sulam ve onun ince resimlerya1ot!jn
sylemiti. Gauguin'in resimleri yzeyde ifadeye nem verakle,. >~
R. 1397: Wifli Baumeister. Noktrn.
rinden halya benziyorlard. Bu resimlerde renk, kuvvetli Kornmc
la evrilmi yzeyler halinde kullanlmt. Oysa Empresyonistlerde
renk, fra tularyla para para kullanlmt. Gauguin'de kon'
turlar kakma emay (email cioisonne) tekniinde idiler ve buna
11
Cioisonnisme" deniyordu. Gauguin, cezanne gibi konstrktlf
deil, dekoratif anlayla altyordu. Bundan dolay, onun yapa,
ca ey renkle anlatm idi. 'Renk, Gauguin iin, bir ruh durumu
nun karl idi. Ve daha nce iaret edildii gibi, o, resmin mzi~
kal bir dneme yaklatm tahmin ediyordu.
Gauguin, Ma net, Degas ve Toulouse-Lautrec gibi Van Gogl
japon sanatna hayrand. Van Gogh, "Benim sanatm Japoniann
sanat zerine kurulmutur.,' diyordu.
R. 7398: Hans Hartung. Boya resim T.
Gauguin iin olduu gibi Van Gogh iin de renk, her eyden
50~5 Musee d'Art Modern, Torino.
nce anlatmla ilgili bir karakter tayordu. "Renk, bizzat
disiyle bir ey ifade ediyor. Bu husus bir tarafa atiamaz. Bundan
yararianmak gerekir" diyen Van Gogh, kendini kuvvetle anlat'
mak iin rengi, eya rengini hi gz nne almakszn kullan:
yordu. '"Aries'deki Kahvehane'yi boyarken, renk araCJillyia
R. 1399: Hans Hartung. 79569 hanenin, iinde deli ve katil olunabilecek bir yer" olduunu ifade
(1956).
etmek istiyordu. "Ben bunu, okayc tatl pembe, kan krmz/SI ve
koyu krmz arap rengi, sarmtrak yeil ve mavimtrak yeile tezat
tekil eden tatl yeil/e deniyordum. Btn bunlarn hepsi, kor halin
de yanan cehennemi atmosferi, kederli solgun ruh durumunu ifade
ediyordu. Btn bunlar, uyuk/ayan bir kuweti olan karanl anlatr
lar. Btn bunlar, iinde bir Tartarn'in iyi kaiplilii olan japon nee,
/iliin in grnne sahiptir ... " Renk, Van Gogh iin ekspresyonist
deerleri yanmda sembol olma karakterine de sahipti. rnein
Van Gogh "insan cinsinin korkun ihtiraslarm" tasvir eden bir
"koyu yeil"den sz ediyordu. Esasen rengin sembol olma karak-
teri zerinde, Gauguin ve Emile Bemard bir hayli konumulard.
Rengi ince bir tabaka halinde sren Gauguin'e oranla Van Gogh,
boyay ylesine kullanyordu ki, resmin yzeyi bir rlyefe dn'
yordu.
Van Gogh ve Gauguin'den daha esasl olarak Henri Matisse,
MODERN AGIN SANAT GR 1633
kendini doa biiminin renginden kurtaryordu. Renk tonlarnn
rrzikal anlattmlarnda da, Van Gogh ve Gauguin'den daha ile-
ri gidiyordu. Renk onda formdan daha dzenleyici bir unsur idi.
"Ben resmimde gk mavi/erin en mavisi olan en gzel bir mavi ile,
aalarn yeilinive vcudun ahenk/i, kl zencitre rengini kullana-
rak mzik yapyordu m. Bu renkle ben, k akoruna ve renk/endir-
menin saflna ulatyordum. En nemli husus: form, renklerle olan
komuluuna gre deiiyordu. Zira ifade, seyircinin btnl iin-
de kavrad renkli yzeyden douyordu".
Rengin geliimi, ressamlarn sanat teorileri alanndaki aratrma M R. 1400: Alfred Manessier. Gece
(1956).
dilmi olan Paul Signac'n "De Deiacroix jusgu'a Neo-impressio-
nisme" kitabyla hazrlanmt. Bunu Robert Delaunay'n Fransa'da
ve Almanya'daki sergileri ve yazlar yannda Kandinsky'nin "ber
das Geistige in der Kunst" adl kitab gibi devrimci abalar izlemi
tl. Kandinsky, ressamn, rengi saf olarak kullanmasn gerekli gr-
yordu. Kandinsky'nin bu kitab, japonca dahil btn kltr dille-
rine evrilmitir.
Renk gibi form da gelierek izlenimci k iinde dalm ve
doa biiminden kendini kurtarmtt. Her ne kadar Gauguin ve
Van Gogh'da doa biimi yeniden nem kazandysa da bu haya-
li anlamda deildi. Gauguin "Ben olanakl olduu oranda, doa
nn bize yarstt her eyden uzaklamak istiyorum" diyordu. Van
Gogh da Em ile Bernard'a yle yazyordu: "ksacas sevgili arkada-
m, hibir ekilde optik-grntye nem vermemek gerekir." Form
neyle ilgili ise onu her trl ihtimallerden uzaklatrmak, Van
Gogh'un anlatm iradesidir. Bu irade onu deformasyona srkM
lyordu.
cezanne'da doa biimi, geometrik formlarn (silindir, kre,
koni) fikri dzenine tabi tutulmutur. Bylece form'un kbist R. 1401: Gustav Singier. Deniz Iinde
ve zerinde (1959).
kesinliine ilk adm atlmtr. Rus Malevi'in Sprematizmi ve
Hollandal Mondrian'm Neo-plastisizmi Kbizmden ileri gidiyor-
lard. "Manifest Suprematiste" de "Sprematizmin formlar, canft
doa formlar ile ayn canlla sahiptir" diye yaztlyordu. "Bu, yeni
biim verici bir realizmdir. Saf biim vericidir, nk dalarn gn
ve suyun gerei ortadan kalkyor. Her gerek form bir dnyadr. Ve
her saf resim yzeyi, iinde iki gzn sabit bir noktaya bakt, izil-
mi yahut boyanm bir ehreden daha can/dr".
Mondrian, KCbizmi az ok natralist buluyor ve sanatn, eya
R. 7402: Basaldeila Afro. Kara Am.
nn doal grnyle hibir ilgisi olmamasn istiyordu. O, "eya
nn denatralize edilmesinden" bir yasa olarak sz ediyordu.
Malevi ve Mondrian resimlerini geometrik formlarla biimlen-
dirdikleri halde H. Arp, Mir6 ve Baumeister gibi sanatlar, organik
cisimleri anmsatan serbest biimler (form libre) kullanyorlard.
Tamamen doaya bal olmayan biimler yaratan sanat iin, van
Doesburg tarafndan "!'art concn?te" deyimi yani "somut sanat"
kullamld ki, bu ismi Kandinsky ve Max Bill de benimsediler. Max
Bill, "Somut Sanat (/'art concrete) diye biz, soyutlama yoluyla mey-
dana getirilmi eseriere diyoruz," diye aklyor.
6341 DNYA SANAT TARiHi
R. 1403: Frantisek Kupka. Filozofa
Mimari (1913).
R. 1404: Ernst Wilhelm Nay. Alfa
(1957).
Plastik aralardan olan ve soyutlaan unsurlarn en nemlilerin~
den biri "izgt'dir. Empresyonistlerde u izgi" ikinci derecede bir
rol oynamtr. Yalnz Degas, Ingres'in izgiye nem veren gele-
neine devam ediyordu. Bu yzden titiz bir snflandrma yaplr
sa Degas empresyonist saYlamaz (bu hususta Avrupa sanat tarih-
ileri ayn grtedir). Cezanne'da izgi, renkli ekillendirmenin
bir trevidir: "Insan neyin resmini boyuyorsa, o eyin desenini de
iziyor demektir. Renk ne kadar armoni kazamrsa, desen de o oran-
da kesinlik kazamr. Renk btn zenginliini kaz amnca, form da tam
biimini bulur." Yalnz resim yolunda sil uet tam biimine ulaama~
yn ca, saknlacak bir ey olan ve kendisinin -gnah saya evre paralel perspektifle, dikey izgiler resmin derinliine giden hat-
izgisine bavuruyordu.
Gauguin ve zellikle Van Gogh iin evre izgisi, bir biimlen-
dirme ve ifade vastas olarak renk kadar nemlidir. Van Gogh'daki
izmeye kar olan arzu, boyamaya kar olan arzusu kadar kuvvet~
lidir. Hatta daha kuwetli olduu iddia edilebilir. O, fray ok kez
bir kurunkalem ya da mrekkep li bir kalem ucu gibi kullanyor ve
boyad takdirde bile kendi iddetli ifade arzusunu, ilkel bir ekil
de ritmikletirilmi izgilere boaltyordu. Gauguin gibi o da, iz-
gide ilkel ve basit olan, anlatrnc ve nemli grerek tespit etmek
zere aratryordu. Onda, Gauguin'de olduu gibi desen, ruh
durumunu acayip bir ekilde yakalayan byleyici sembol'e dn-
r. Bu izgi, insan zerinde soyut bir etki yapar. Yani az ok obje-
nin doal grnnden daha egemendir. Demek ki, onda izgi,
bir i gerein benzeri oluyor.
Neo-Empresyonistler de izginin ifade deerini hesaba katm
lardr. "izgi'nin zellii, konu tarafndan belirlenir: Yatay izgiler
skiineti, yukan 1kan hatlar sevinci, aa1 inen izgiler kederi ifade
ederler. Btn bunlarn hislerimizin deiik olularnda paylar var-
dr." (Paul Signac).
jugendstil'de zorunlu olan izgi, dekoratif anlamda ve zanaat
anlamnda bir anlaya yneliyordu. Edvard Munch ve Ferdinand
Hadler'de tekrar kendi anlatrnc gcn kazanan izgi, Brcke
sanatlarnda yeni bir anlatm olanana kavuuyordu.
izgi, egemenliinin en yksek derecesini Klee'de bulur. izgi,
onda bizzat aktif bir varlk olmak iin sanatnn kiiliinden ken-
dini kurtarr. Serbest ve amasz hareket ederek, kendine zg bir
"dinamizm ve ruha" sahip olur. Klee'de, grafik yn tasar ma daya~
nr ve optik grntye balanmaz.
Objenin gzde biimlenen grntsnn, resimde deerini
kaybetmesi, mekann hayali grnnn dalna paralel ola- su olarak grnyor.
rak oluur. Hayali mekan, tasviri izgi yannda renk ve hava pers~
pektifi kullanr. Ekspresyonistler, renkli hava perstektifinden vaz-
getiler ve yalnz izgi perspektifiyle yelindiler ki bu, mekan tasvi-
ri iin en eski yntemdir.
Quatrocento ressamlarnn izgi perspektifine olan sempati-
lerinden holanan Van Gogh zerinde, mekan derinlii hayret
verici bir ekilde etki yapmt. "Dam/arn ve dam oluklarnn hat-
lar, yaydan km birer ok gibi uzaklara atlyor/ardi" diye yaz-
MODERN AGIN SANAT GR 1635
maktadr Van Gogh. O, perspektifi ok kez kuwetli bir aksanla
ifade etmektedir. Bununla birlikte onun oylum dinamizmi, doa
dan gzn kazand hayale bal olmayp, izgiyle ilgili pers-
pektif yasalarnn tersinedir. Resmin yzeylemesini benimseyen
Van Gogh, glgeden ve hacmi aniatmda yardm olan ktan
vazgemitir.
Gauguin'de de oylumun gze grn ekli, sz konusu deil
dir. O da glgelerden, eyay derli toplu gsteren k dn
den, hava ve renk perspektifinden vazgemektediL Merkezi pers-
pektif yerine o, japonlarn paralel perspektifini kullanmtr. Bu
larla birlemeyip, birbirlerini paralel olarak izlerler.
Van Gogh ve Gauguin'den sonra Matisse de, resmin yzeyle~
mesi hususunda daha ileri gitmektedir. Matisse, hayale dayanan
oylum yerine, "espace spirituel"i yani (fikre dayal oylumu) ele al
yordu.
Perspektifle meydana getirilmi oylumdan, perspektif kullan- R. 1405: Pierre Soufages. Kompozisyon.
Fzen.
madan meydana getirilmi oyluma ilk adm atan, ksacas klasik,
yani bilimsel perspektiften kendini ilk kurtaran Cezanne olmutu.
Onda hibir merkezi perspektif, hibir derli toplu oylum yoktur.
Bu yzden 1877 ylnda bir eletirmenin onun hakknda: "doa
nn bizde brakti iz/enim, eser sahibinin hissettii izienim deildir"
sz anlalabilir. Czanne bir natrmortunda tabak resmediyor~
sa, ona -perspektif grnn istedii- bir elipsi deil, bir ember
ekli verir. Yahut bir natrmortta iki muhtelif ynden ele alnm
perspektif kullanr ve en arkada bulunan bir elmay nde gr-
nen bir elmadan daha byk olarak resmeder. iniilerde oldu-
u gibi onda da "gr realitesi" ile "bilgi realitesi" nem kaza~
nr. Cezanne'n oylum anlay objeye bal deildir. Bu anlay,
kendini resim yzeyinde bir gz aldanmasna meydan vermeksi-
zin realize eder. Kbistlerin oylum biimlendirii de, perspektife
bal yanlsamay resimden atar. Kbistlerin resminde oylumun
hayali olmad grld gibi, obje ayn anda yandan, cephe-
den ve yukardan grlerek tasvir edilir. Yani Kbizm resme oylu~ R. 1406: Maurice Esteve. Heykefd.
mu zamanla birlemi olarak sokar. Zaman bylece resme dr- Paris (1947).
dnc boyut olarak girmitir. Ftrizm de, statik oylumu, izle-
nimlerin ve yaanlan eylerin iinde datarak, zaman biimien-
dirrnek ister.
Ftrizmin hareket alanna Paul Klee de girer. Akli perspektif-
oylum onda -Leopold Zahn'n iaret ettii gibi- yalnz alay konu-
Kandinsky'yle beraber oylum sanatta sonsuzlua yneliyor.
Renk ve izginin yapt gelime bu ynde oluurken, bu iki
resim aracnn bir ara olmaktan kp, kendi balarna birer g
olduklar anlalmaktadr. Yani renk ve hat yannda, btn geo-
metrik biimlerin bir hayatiyete sahip olduu ortaya kyor.
Flaubert "Correspondance"nda (1852): "Belki gzellik gnn
birinde insanlik iin gereksiz bir his olacaktr ve sanat, cebir ile mzik
arasmda bir yer alacaktr" demektedir.
6361 DNYA SANAT TARiHi
R. 1407: Kare! Appel. Aydmlik
(1957).
R. 1408: Nicolas de StaiH. Prensierin
Park1 (1952).
AGIMIZ SANATI VE GETIRDlGI SORUNLAR
Kitabn banda bilim ve tekniin toplumsal evreyi deitirdi
ine, bylece sanat eserinin sosyal bnyenin deiimine paralel
olarak deimelere uradna deinilmiti. Alexis Carrel "Insan
Denen Mehul" adl kitabnda yle yazyor: "Insan, miras edindi.
i toplumun ve evresinin sonucudur. Yani ona modern toplumun
yk/edii hayat ve dunme allkanllklarmm sonucudur. Bu ali kan.
/!k/ann onun vcudunu, bilincini nas1l zntye srklediine ia.
plak ret ettik ve onun kiisel abaswla tekniin yarattii evreye kendini
uyduramadtm, bu evrenin onu daha ok dejenerasyona srkle-
diini gsterdik. 11 Gene ayn kitapta: "l bilirh/er bizi bizim olma-
yan bir lkeye gtrd. Biz kr krne bilimin btn getirdikleri-
ni kabul/endik ve insan bundan dolay1 dar grl, ahlakslZ, zay1f
anlayJl!, kendi ahsmm ekidzeninde ie yaramaz oldu" deniyor.
Ksacas bilim ve tekniin uzmanlatrlmas, insan ve akln dar
bir alanda derinlemeye zorlam ve bundan dolay da insann
bizzat yaratt fakat uyulmas biyolojisine aykr bir dnya ortaya
kmtr. Bugn insan akl ve eline gereksinim duymadan yap
lan iler oktur. Elektronik beyinler, el sanatlarn hemen hemen
ortadan kaldrm bulunan makinalar, yzylmz ynetmektedir.
Tannm Alman sanat eitimeisi Karl Hils "Werken fr Aile" adl
kitabnda "Afet, makina olur olmaz, insan kendi yaratCI hrriye-
tinin bir k1Smm1 terk eder" diye yazyor. Bugn ilkel kavimlerde
sanat daima grbz kald halde, uygar dnyada yakn zamana
kadar sanat, i kuvvetinden yoksun olarak objenin taklidine ba
l kalmt. Hils, gene yukarda belirtilmi olan kitabnda: "Kltrel
ilerleme, igd sa/amllmm kaybo/maswla denir" diyor. Bugn
Avrupa ve Amerika'da okul programlarnda be duyunun eiti
mine verilen nem bilinmektedir. Bu abann nedeni, insann
yaratc tarafn tekil eden sezgisinin kuvvetleomesini salamak
tr. Sezgiye Bergson'un ne denli deer verdiine yer yer dei
nilmiti. Esasen sanat eserinin yaratlnda sezginin sentez yap-
ma gc esastr. Ite sanatnn kendini tekrar aramaya ve bul-
maya olan abas, ruhsuz evresinin kendisini skmasndan ileri
gelmektedir. Dadaist ve Ftristlerin mzeleri, gelenekleri, aile
anlayn ykmak tarafna gitmeleri, artk uygar dnyann lm
sistemlerinin zerinde yaamay istememelerindendir. Bugn
btn dnyada kentlerden bir nevi kama eilimi de grlmek
tedir. Gauguin'den beri gittike gelimekte olan bu eilim, insan
biyolojisinin kendisine uygun bulmad bugnk sosyal evreye
bir tepkidir. Bugn Afrika ortalarna ekilmi ve her trl uygar
aralar kullanmay reddetmi birok tannm kiiler vardr. Kent
hayatnn insan akln ypratan evresinden kaarak, biyolojisinin
gerektirdii saf doaya dnme ihtiyac, bizim memleketimizde
bile hissedilmeye balanmbr.
Bu biyolojik ihtiya sanatta da primitil ilkel salaml bilinsiz
olarak istemektedir. Bu nedenle, sanat doadan kamyor, aksi
ne ona dnyor. yle ki doann grnne, aldatc tarafna miti. Ite bugnn sanats, kendi iini ifade edecek dili, kendi
deil, tersine gereklerine, ilkel kuvvetlerine dntr bu. Burada
MODERN AGIN SANAT GR 1637
deinilrnek istenen nokta sanatn, l sistemlerin uygulamas hali-
ne gelerek sahtecilie dld anda, arkaik salaml isteyen
akmlar karsnda kalddr. Bu husus, uzun mrl Msr sana-
tnda birok defalar gzlemlendii gibi, Antik Roma sanatnn
yzyllar boyunca devam eden l taklitlerine bir tepki olarak da
Romanik sanat arkaik salamlyla ortaya kmtr. Bu nedenle
sanat ne zaman i kuwetinden mahrum tekrarlar iine dtyse,
nne geilmez bir kuwet, sanat, i kuwetine ve sadelie sahip
temel resim esaslarna dnmeye zorlamtr.
Geliimin zirvesinde olunmasna ramen, ilkel kaynaklara yakn
bulunan bugnn sanat, kendi zellikleriyle, ilkel kuvvetleri ve
esas gerekleri grnr bir hale getirmektedir. Dikkate deer ki,
bu ilkel kuvvetler ve gerekler, en ak ekilde soyut sanatta ifade
edilmilerdir. Zira soyut sanat, madde zerinde saplanm dolam-
bal yolu tanmaz ve konuya taklarak resimsel gerekten uzakla
ma tehlikesine dmez.
Soyut sanat incelerken, sanatn objenin tasvirinden vazgeerek R. 1409: Franz Kfine. Beyaz Biimler.
sanatnn ruhsal dnyasna yneldii grlmt. Esasen im
diye kadar yaplan aklamalar ve sanatlarn kendi aratrmala
r zerinde bizzat syledikleri szler ve yazdklar yazlar, bu inan-
c dorulamaktadr. Bugn ortaya yeni bir hmanizma kmak
tadr ve bu hmanizma Rnesans hmanizmasndan farkldr. Bu
hmanizma insann iine, insann iindeki sonsuzlua ynelmi
bir hmanizmadr. Aynen bilimin uzaydaki sonsuzlua ynelme-
si gibi. Kandinsky'nin "ber das Geistige in der Kunst" (Sanatta
manevi olan zerine) adl kitabnn bal da sanatta manevili-
e iaret etmiti. Mondrian'n an defterinde yle yaz lmaktadr:
"Insan i yaammm ykseltici kuweti, sanat biimini belirler." Gene
Mondrian'n bir baka sz yledir: "Sanat ancak maddi olma-
yan ifade ettii srece bir anlam tar. Zira sanat ancak bu ekil
de, insam kendi bulunduu dzeyin stne ykseltmek olanama
sahip olur."
Grlyor ki sanat, gemiin khne sistemlerinden kendini kur-
tarmak iin yarm yzyldr mcadele etmektedir ve bu, modern
sanatn karsnda olanlarn iddia ettikleri gibi arlatanlk deildir.
Alexis Carre! "Insan Denen Mehul" adl eserinde: "Biz doa
kanunlann inedik ve bylece devaml olarak cezalandm/an en ar
gnahlardan birini iledik. imdi bilim dininin ve endstri ahlakmm
dogmalan, biyolojik gerein tepkisi karlSinda gmtr. Yaam
her seferinde, eer yasak edilmi bir yerde aldatilmak istenirse, byle
R. 141 O: Yichi Jnoue. Buda (1957).
bir yamt verir: Yaam zay1flar ve kltr lr" diye yazmaktadr. Bu
hususu amzn olaylar dorulamaktadr.
Alexis Carrel bu kansnda yalnz deildir. Bergson da "Evolutian
Creatrice" adl eserinde materyalizmi kesin olarak reddetmi ve
sosyal ynn deitirilmesi gereine kesin bir dille iaret etmiti.
Bergson ile Wilhelm Worringer'in de sezgiyi sanat eserini meyda-
na getiren esas deer olarak ortaya attna daha nceleri deinil
iine dnerek sezgisinin altnda aramaktadr. Elli yla yakn bir
638/ DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GR /639

zamandr elde edilen sonu ve katedilen yol, ilgin olduu kadar lyor. Bu almalar, Van de Velde'nin almalarndan tama-
ifade bakmndan da ili ve zengindir. Iine dnen sanat kendi men habersiz birbirlerinden uzak lkelerde meydana getiriliyor-
iini ifade ederek, anlatm tarz iin zengin bir teknikle donanm du. Bu nedenle, Yeni-Sanat diye evirdiimiz Art Nouveau ya
tr ve kendi iinde, i dnyasnn sonsuzluunda hrdr de. da Jugendstil, bir tek sanatnn tantezisi olarak grlmez. Bu,
Sanatn taklitten kurtulmas gerei, onun yaratcln ayn almalar XIX. yzyln historisizmi karsnda dorudan doru
zamanda takviye etmektedir. Bu suretle bilimadam gibi o da, ya yeni bir "doal olma" gereinin sonular idi. Ayrca bu hare-
aramaya ve bulmaya ynelmitir. Van Doesburg bir dostuna yaz- ket yalnz Avrupa'ya da ait deildi. New York'ta Louis C. Tiffany
d mektupta: "Benim sanat alanmdaki alimarndan edindiim (1848-1933) daha 1890 tarihlerinde akc ve hareketli izgileri
en derin kamm, gelecekteki sanatm saf bilimsel bir temel zerinde olan cam formlar yapmt. Yalnz bu formlar Van de Velde'nin
gelieceidir" demektedir. Resim sanatnn bilimsel bir temel ze- soyut, akc formlarndan deil, doa formlarndan esinlenmi
rinde gelimesi gerei, sanatn insann iin~e dnmesi yny- vazo vb. biimlerdi. Bylece o, organik olan ey iin, temel form-
le bir paradoks gibi grnr. Bu doaldr, zira yaamn ilkel kay- lara giderken primitiflie zenmiyor, tersine son derece lks,
naklarna ynelen bilimin bir sonuca ulamas iin, en gelimi, kymetli, zarif formlar bitki biimlerinden karyordu. mein
en hassas aralara gereksinim vardr. Dier taraftan sanat, tarih- "soan" vb. gibi bitkilerin diri ve uzun formlar, onun hareket
ten nceki zamanlardan beri, anlatm arac olarak en ilkel yerel noktas oluyordu.
aralar kullanmtr ve kullanmaktadr. Yalnz sanatn, haya- Cam formlarn, cam daha scak hamur halinde iken biim-
tn ilkel kaynaklarna ynelmesi onun kopyacla, mikroskobik lendiren bir dier sanat da Fransz Emi/e Gol/e idi. Bu sanat
R. 1411: jean Bazaine. Yer ve Gk
ekiliere dt biiminde anlalmamaldr. Tersine sanat yaa da daha 1880 yllarnda, Tiffany'dan habersiz bir ekilde form-
(1950).
mn bir kopyasn deil, bizzat yaayan biimler bulmaya ba lar yapyordu. Fakat Galle'nin yaptklar, hibir ekilde doasal
lamtr. Yani yaamn resmi deil, yaamn ta kendisidir. (Mir6 formlar halinde deildL Bunlar bir midye kabuu ya da doa
ve Kandinsky'nin resimleri gibi.) Ksacas kendi bana yaayan da eriyip kendiliinden biimlenmi kristal biimlere benziyorlar-
resimsel bir organizmadr. Yani resim, kendi kendisinin resmidir. d. Yani tamamen soyut biimlerdi. Bu nedenle, Galle, canl ya
Grlyor ki sanat, yzylmda zaman ve mekana bal deil da cansz doay biim bakmndan bir kaynak olarak kabul edi-
dir. Bunun gibi, dinsel kurumlara ve devlete de bal deildir. yordu. Ayrca kendi bulunduu evrenin bitkilerini, hayvanlar
Mimari, mzik gibi soyut bir sanattr. Resim de doay yanst n ve eitli madenlerini, yapt camdan formlarn zerine izi-
ma sanat deil, biim bulma ve yorumlama sanatdr ve iimizin yordu. Hatta Baudelaire ve Maeterlinck gibi sembolist airlerin
ifadesini veren mimari ve mzik gibi soyuttur. Ve bylece doan, iirlerini de yazyordu. Sonralar kendi bulduu yeni tekniklerle
byyen, etrafna etki yapan kiilii olan bir varlk gibidir. Soyut "Nancy Ekol"nn stad olarak an cam sanatna byk l-
sanata amz uzun zaman gebe kalm, onu dourmu, byt- de etki yapmtr.
m ve o da kendini gsterecek biimde yeni, yepyeni, hareket- Almanya'da "Art Nouveau"nun merkezi Mnih'ti. 1890 ylla
li, renkli eserlerini vermeye balamtr. Eer soyut sanat, i kuv- rnda Mnih'te bir ksm ressam ve heykeltra o sralar nemli
R. 1413: Giuseppe Capogrossi. Yzey
R. 1412: jean Bazaine. Chicago. Paris
(1953).
vetinden yoksun sahte eserler vermeye balarsa, insan, kendi i bir hrete sahip olmalarna ramen Akademi evrelerinden k 195. (1956).
dnyasna uymayan anlatm biimlerine srtn evirmekte gecik- mlar ve kendilerini el ileriyle ev dekorasyonuna vermilerdi. Bu
meyecektir. yola girmelerinin nedeni, evrelerini alan irkinlikler iinde yaptk
Burada unutmamak gerekir ki, yaratmak ve kefetmek, yalnz lar almalarn bir fonksiyonu ve etkisi olmayaca dncesi idi.
bilinen yolu gittikten ve bilinenin snrlarn ap, bilinmeyen dn- XIX. yzyln slup maskaralna bir protesto olmak zere yeni
yada kendi yolunu amakla olanakl olmaktadr. Sanatn insan- almalara girmilerdi. Ykl sslemelerin altnda kalan bozul-
lk tarihinin balangcndan beri eitli ehrelere brn, bilin- mam saf biimi ortaya karmak, onlarn amac idi. Bu sanat
meyene doru atlan admlarla olanakl olmutur. Bizde de resim lardan biri Richard Riemerschmid "biz sadece yolumuzu buluyoruz"
sanat son bir yzyldan bu yana Avrupa resminin alan yollarn diyordu. Bu harekete 1894'te katlan sanatlardan biri de lsvireli
dan gtrlmektedir. Hermann Obrist (1863-1927)'ti; nceleri Paris'te renim gr-
Alman Ekspresyonisi ressamlarnn nclerinden Franz Marc: m, sonralar tekstil sanatiarna ynelmi ve 1892'de Floransa'da
"Gelenekler gzel eylerdir, fakat yalmz gelenekler yaratmak; yoksa birnak atlyesi amt. Obrist, burada ipek ipliinden baz ss-
geleneklerle yaamak deil" diyor. lemeler yapyordu. Bu sslemelerde Velde'yle bir tankl olma-
masna ramen ona byk bir yaknlk iinde idi. 1894'te atl-
1900'LERDEN BU YANA AVRUPA'DAKI MIMARI SLUP yesin i Floransa'dan Mnih' e nakleden Obrist, burada ilk sergisi-
Van de Velde'nin konstrksiyon dnda, sanat buluu olarak ni at ve izgilerle dzenledii sslemeleriyle byk bir ilgi top-
kard organik sslemenin ritmik ve serbest "izgi" si, o sralar lad.
da deiik eitiemelerde ve dnyann pek ok lkesinde gr- Hi kukusuz bunlar dekoratif eyalar idi. Ancak bunlarda form,
6401 DNYA SANAT TARiHi MODERN AGIN SANAT GR 1641

hareket ve yaratc enerji yer alyordu. Bu ilerde doa formlarnn
kvrlan erileri nem kazanyordu.
1865-1902 ylnn bir ressam olan Hamburg'lu Otto Eckman
da, soyut izgili, hareketli motifler yerine, tamamen figra-
tif konulu hallar dokumaya balad. Velde'nin tam zdd bir iz-
drma yer alyordu. Bylece biimlendirilen bu ilk modern tiyatro
binas, yalnz sanatn hizmetine sunuluyordu.
Riemerschmid'in nemli almalar 1898'de "Birleik Atlyeler"
iin yapt mble ve aletler idi. Bu atlyede Riemerschmid' den
baka Obrist, Endell, Bernhard, Bruno Paul gibi sanatlar bir ara-

R. 1414: Giuseppe Capogrossi. Yzey
Milono (1951). ini mrekkebi.
gi esprisine nem veriyordu. "Kuulu hall" adndaki dokumasn. ya gelmilerdi. Bunun gibi Dresden'de de Karl Schmidt adl bir
da, doaya bal huzur verici konular, hal sanatnn motiflerini usta, 1899'da "Dresden Atlyeleri"ni tesis etmi ve bu iki birleik
yenilernek amac iin kullanyordu. Bunlarda Hamburg'ta tand atlye, sk bir iliki iinde almaya balamt.
japon basklarnn etkisi ak olarak grlr. 1895'te yaymla Mnih'teki "Birleik Atlyeler" iin Bruna Paul (1874-1968)'n R. 1415: Riemerschmid. Mnih Tiyatro
nan "Pan" ve 1896 ylnda yaymlanmaya balayan "jugend" adh izdii yemek odas, yeni mekan kltr iin nemli bir rnek Binas1'mn ii.
dergiler, Eckmann' sratle ne kavuturduiZr. Bu sralarda yapt. idi. Bu oda takmlar ve tm eyalar, sanatlar ve ustalar tara-
kuyumcu ssleri, ksa zamanda byk etki yapt ve almala tndan yaplmt. Burada dekorasyon la doldurulmu hacim deil,
rnn birok taklitleri kt. Fakat bu almalar yapanlar, yerine mekan ve yeterli mobilyann bir birlik iinde olmas hesap edilmi-
uygun olsun olmasn, helezonlar iinde grift ssler imal etmeye ti. Burada insan rahat bir nefes alabilecek ve serbest hareket ede-
baladlar. Eckmann bunlarn tehlikelerini derhal belirtti. Fakat, cekti.
eyalarn formlaryla ilikili ssler zerinde alrken gen yata Mnih'te jugendstil Grubu'nun bir araya geldii sralarda,
ld. Viyana'da da baz sanatlar bir birlik oluturdular. Bunlar da ayn
August Ende/1 (1871-1925), Elvira adl fotoraf atlyesinin cep- yolda gitmek iin toplanmlard. Bu sanatlar genellikle yz-
hesine yapt sslemelerle byk bir heyecan ve hiddet uyandr yln son zamanlarnda Avustuya'da tannm bir mimar olan

d. Endell'in bu eseri, tamamen soyut izgiler ve yzeylerin ak Otto Wagner (1841-1918)'in evresinde toplanm olan ren
esasna dayanlarak yaplmt. Bunlarn anlalmas iin gzn, cilerinden ibaretti. Wagner 1894'te Viyana Akademisi'nde pro-
izgiler boyunca kayna bakmaldr, diyordu. Endell'in cephe fesr olmu ve "Moderne Architektur" adl bir kitap yaymlam
ss, duvar yzeyiyle bir uygunluk gsteriyordu. Hatta duvara t. Bu kitapta zamanna zg ve grevini yklenen bir mimari-
egemen bir etki iinde idi. Ksacas bu, binaya bal bir ssleme nin programn formle etmiti. Kitabnda yle diyordu: "Bizim

deildi. Bir bakma form ve izgi dinamizminin bir sembol olan artistik yaraticifiimlZ/n tek 1k1 noktaSI, yalmz modern hayat ola-
Endell'in bu biimleri, Obrist'inkiler gibi yeni bir ssleme yarat bilir. Zira her yeni slup, kendinden nceki s/uptan yava yava R. 1416: Wagner. Posta Tasarruf Ka-
meydana gelmitir. Bu, yeni konstrksiyon/ar, yeni malzemeler, yeni sasJ iindeki byk salon, Viyana.
yordu. Fakat bunlar eyalarn biimlerini ortaya karmyor, tersi-
ne onlar rtyordu. insani grevler ve grler, mevcut olan formlarm yeniden dzen-
Bu sralarda ortaya kan bir dier Mnihli ressam Richard lenmesini ya da deitirilmesini gerektirir. Sanat ve sanat, devaml
Riemerschmid (1868-1957), kendini eyalarn kullanl olanaklar olarak kendi alarrm temsil ederler." Wagner, vaktiyle mimarlarn
n dnerek onlar biimlendirmekle grevli sayyordu. O, form sanata yaramayan bir madde diye reddettikleri demiri fevkalade
tasarmlarndan deil eyann anlam ve amacndan hareket edi- bir malzeme olarak demirin ilerde ayrayaca rol bandan gr-
yor ve bunun iin en uygun zm aryordu. Bylece, kullan- m bir mimard. Ve gelecein mimari biimiendirilmesi ni demi-
ma gereksinimi, ina biimiyle malzemenin hakkn veren bir for- rin konstrktif olanaklarnn salayacan sylyordu. Gelecein
mu getiriyordu. Bu yzden kk paralarn fonksiyonlarn esasl mimarl iin u satrlar ilgi ekicidir: "Tawan ve ayakta tutan
ekilde ett ediyordu. Ina mant, eyay seyreden e eyann for- izgi ve yzeyleri masa biim/i olarak dzenlemenin, malzeme ve
muyla telkin ediliyordu. Bylece Riemerschmid, yapsal kurulua on/ann inasmda kendini gstereceini ve byk bir sadeliin belir-
nem veriyor ve kendi zamannda bu alanda alanlarn ban mekte olan yeni sanat formuna kuwetle egemen o/acam1, duy-
da geliyordu. Velde gibi Riemerschmid de, yalnz eyalara deil, gulanmiZ/n daha bugnden bize sylemesi gerekir. Modern tek-
mimariye, endstriye ve sanata ynelmiti. Mnih'te 1900 ylla nikle emrimize verilen malzemenin gerektirdii bir husustur bu."
rnda Schauspie/haus (tiyatro) binasn yapt. Bu binada, altn yal- Wagner'in bu fikirlerinin sonralar gerekletii grlr. Hi ku
dzlarla kaplanm al ssler, kvrml ve katlanm rtler, tavan- kusuz, Wagner'in kitaplarnda sylediklerinden ok az, yapt
da uar halde biimlendirilmi putto'lar ve amoret'ler, maske' ler, mimari eserlerde gerekletirilmitir. Bunun nedeni, inaat yap-
mz'ter, stunlar, girland'lar ve muhteem avizeler yoktu. Yani tranlarn anlayszl, meslektalarnn ve halkn geri grll
R. 1417: Endefl. "Eivira" adli Fotoraf
kark, ba dndren sahte gsteri, yapnn duvar ve tavanlarn dr. Bu nedenle kitabnda szn ettii "byk basit/ik" onun
At/yesi'nfn n yz.
kaplamyordu. Riemerschmid, yapnn plaklyla sade bir sa Viyana'deki Karlsplatz'da ina ettii istasyon binasnda grlr.
lamla bal, gsterie deil, tiyatro oyununun anlamna seyirci-, Demirden yeni bir yap olduu halde, bu ii mimara layk bir
nin kendini vermesini salyordu. Duvarlarn dz plakl, tavana grev addetmesi, nemli bir gr idi. Halbuki eskiler bunu bir
doru tatl bir bombeyle ykseliyor, tavanda da sade bir klan- mimarn yapaca i olarak saymamlard. Istasyon binas, yalnz
DST 41
6421 DNYA SANAT TARiHi
R. 1418: Sullivan. Carson Satt
zasi. Pirie and Scott. Chicago.
R. 14 79: josef Hoffmann. Brksel'de
Stae/et'nin Evi.
trafik teknii ve organizasyonuyla ilgili bir yap deil, ayn zaman.
da mimarlk, ehireilikle ilgili bir yapyd. Ve o, bunu mhendis-
lerle halledecei bir yap olarak gryordu. Viyana ehir tren
istasyonu binalar kendisine bir grev olarak verilince, bunu tek~
ni k rgt ve sanatsal bir grev telakki etmi ve bu ekilde plan-
lamt. Wagner, geleneki XIX. yzyl yaplarnn terk edilmesi
iin mcadeleye girdii zaman, Viyana'da yalnz bana idi. Halk,
resmi daireler ve meslektalar onu fikirlerine hi anlay gster-
memiler ve hatta ona byk grevler verilmesine engel olmu
lardr. Bu bakmdan Wagner'in birok yap plan ve dnceleri
kat zerinde kalmt. Onun, mekan blm ve yap biimien-
dirmesi ne ilikin fikirlerini karakteristik olarak 1905'te ina ettii
Wiener Postsparkasse (Viyana Posta Tasarruf Kasas) adl binasn
da grrz. adalarnn "souk", "irkin" ve "sanats1z" dedik-
Maa leri bu yapnn yzleri, dz byk yzeyler halinde idi. XVIII. ve
XIX. yzyln byk sanat geleneine sahip bir kentte, Wagner'in
byle bir fikre gidebilmesine kar kanlar hi kukusuz ok ola-
cakt.
O, Ingiltere, Belika ve Almanya'daki yenilik hareketlerinden
bamsz olarak alyordu. Fakat hi kukusuz yenilik hareket-
leri, o sralarda Avusturya'ya da matbuat haberleri olarak gel-
miti. Ancak o, bu yenilik hareketlerini yapanlar hi tanm
yordu. Sonralar akademideki talebeleri, yallar olduundan
onu "Art Nouveau" ve "jugendstil"in temsilcileriyle tantrdlar.
Fakat Wagner, rencilerine yzyl dnemednde ok moda olan
]ugendstil'in akc bir ekilde dzenlenen hat sslemelerini, ze-
rinde iyice dnmeden benimsernemelerini tembih etmiti.
1898 ylnda Viyana'da gen sanatlar ve mimarlar, "Wiener
Sezession" ad altnda birletiler. Bunlarn arasnda birka kii,
konstrktif olarak biimlendirilmeye uygun bir ssleme dzeni
gelitirip formle etmek abasna dmler ve buna geomet-
riyle ulamlard. Bylece doadan esinlermi akc izgileri bir
kenara brakmlard. Bu geometrik unsurlar, yani dik a, drt-
gen ve ember, yeni sslemenin unsurlar olmutu. Grlyor
ki Wagner ve evresinde toplanan renciler, bir ekol oluturw
mulard. Ite bu Wagner okulunun nemli ehrelerinden biri,
ok yetenekli bir mimar, i mimar ve artisti k eyalarn planlaycs
josef Hoffmann (1870-1956) idi. Dikdrtgene olan byk sevgisi
dolaysyla ona "dikdrtgen Hoffmann" diye ad takmlard. 1900
ylnda izip yaptrd yemek odasndaki her eyde dik al iz- geen yzyln ehresini deitirecek btn alanlara el atmt.
giler egemendi, ve neeli bir atmosfer yaratyordu. Geni beyaz
yzeyler, yer yer grlen siyah-beyazla kontras tekil ediyordu.
Bu, Hoffmann'n en ok tercih ettii bir renk kompozisyonu idi.
Bu renksiz siyah-beyaz tezat, belki bu yllarda Wien er Sezession'un
sergisinde Ingiliz mimar ve mble biimlendiricisi Charles Rennie
Mackintosh'un byk bir baaryla sergiledii eserlerinin etkisiy-
le olumutu.
Josef Hoffmann'n 1905'te Brksel'de yapt "Haus Stoclet"
adl villa, sade yzeylerin zarafetini ortaya koyuyordu. Lks bir
MODERN AGIN SANAT GR 1 643
sadelik, bu viiiann dikdrtgen hatlarnda grlyordu. Dengeli
ve ahenkli yzeyleri ssszd. Yalnz yapnn tepesinde ligrl bir
kule, ssl bir ta gibi yer alyordu. Dikkati eken bir dier ayrn
t da, merdiven blmnn yerden tavana kadar camla kapatl
m olmas idi.
Hoffmann ile Kolaman Mosertarafndan 1903 tarihinde 1'Wiener
Werksttten" adl, Mnih ve Dresden'deki kurulanlara benzeyen
ve mbleyle dekorasyon yapan atlyeler kuruldu. Bu atlyelerde
Wagner'in talebelerinden josef Olbrich (1867 -1908), retmeni
nin titiz, belirgin ve dzene itinal tutumunu almalaryla aynen
R. 7420: William Le Baron }enney.
yanstyordu. Orijinal, zarif ve ki bar yaplarn, tm dekorasyonuy- LeiterwBuilding. Chicago.
la planlayan almalar, ksa zamanda onun n n lkesi dna
karm ve 1899'da kendisine Darmstadt'ta Sanatlar kolonisi'ni
kurma grevi verilmiti. Almanya'daki Hessen eyaletinin byk
dk, yeni sanat hareketlerini yakndan izleyen bir insan olarak,
Darmstadt'ta modern bir sanat merkezi kurmak zere mimar
olarak Olbrich'i, setii dier alt sanat yannda davet etti.
Darmstadt'n Mathildehhe denilen semtinde, Olbrich bu sanat-
larn oturaca evleri ina edecekti. Olbrich'in prensibi, bura-
da gelecekte oturacak sanatlarn gereksinimlerine gre yaplar
dzenleniekti. Yaplarn ii byle olmakla birlikte, d ksmn deko-
rasyon u, bu ihtiyaca gre biimlendirme prensibini tehdit eder
bir grn alyordu. Ancak ihtiyaca gre dzenlenen mekanlarn
dtan k alacak olan yerleri, byklklerine gre darda dzen-
li olmayan bir yzey paralamas gsteriyordu. Ancak bu dzen-
de gene de bir ahenk vard. Yapda simetrik bir cephe emas
yoktu. Mekan, yap d biimini belirliyordu. Darmstadt'ta kuru-
lan bu sanat kolonisi 1901 baharnda ald. Bu al bir sergi
niteliinde idi ve ad "Bir Alman Sanatr Belgesi" adn !ayordu.
Burada, Olbrich tarafndan yaplan ve ii sanatlarca btn eya
syla dekere edilen yaplar sergileniyordu. Btn detayyla planla-
nan bu ~'modern slup" gsterisi, uzun zaman tartmalarn merke-
zi oldu. Olbrich'in evlerine likartondan ev mimarisi" adn taktlar.
Fakat biryandan da yap sanatnn lmszyasalarn bulan sanat-
lar olduklar zerine byk laflar da ediliyordu. Bu gsteri, yzyl
dnemednde yeni grleri toplayan en byk bir sanat hareketi
olarak grlyordu. Bylece XIX. yzyln itibarilikleri ne kar a R. 1427: Gropius. Fagus-Werke. Alfe/d.
lan sava, byk bir cephede son bulmak zere idi ve yeni slup
Fakat Art Nouveau yalnz sslemeyle ilgili baz yeniliklere gitmiti.
Oysa Art Nouveau'nun da dna karak onu da bir tarafa atan,
Darmstadt sanatlar kolonisi oluyordu. zellikle Peter Behrens1n
(1868-1940) bu kolenideki evi nemli bir k oluyordu. Ancak
Peter Behrens'in evi, Olbrich tarafndan yaplmamt. Bu, bizzat
Behrens'in ilk eseriydi, ama o birka yl iinde an en nem-
li kiilerinden biri olarak karmza kacakt. Behrens, Darmsiad
dk tarafndan arld zaman, Mnih'te Jugendstil evrelerin-
de ressam olarak alyordu. Ayrca el sanatlar eyalar, cam por-
644/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1422: Van Doesburg. Mimarflkta te-
mel anlatm unsur!an.
R. 1423: Van Doesburg ve Van Eeste-
ren. zel bir ev iin model.
R. 1424: Le Corbusier. "Domi-Evi".
MODERN AGIN SANAT GR /645
selenler iin eskizler yapan gen bir sanat idi. Yapt resimler< rak isteniyordu. Ancak teknik, endstri ve ekonominin yeni bul u
de sembolizme dayal idi. Onun bu kolenideki evi, Ollori:h'inkiler i0\i~ ve ihtiyalar dikkate alnmyordu. lik olarak Otto Wagner, yeni
yannda cesareti i, sade ve titiz bir etki yapyordu. Behrens'in ese. konstrksiyonlarn, yeni malzeme ve yeni sosyal grevlerle iliki
ri, enerjik bir ekilde dzenlenmiti. Tayc ve zerindeki para' li olduunu ve mevcut formlarn yeniden biimlenmesinin ancak
lar, dikey ve yatay yzeylrin blnmesinde ve dzeninde gr-:- bu ekilde olacan anlamt.
lr ekilde yer alyorlard. Bu dikey ve yatay uzuvlar, ]ugendstil'in Mhendislik tekniiyle yap sanatnn kaynatrlmas alann
bir sanats olan Behrens tarafndan ortaya konulmu ve yeni bir da, yalnz iki lke altlar. Bunlar, XIX. yzyln slup eklektiz-
hareketin ortaya kmasna sebep olmutu. O yllarn en nemli minden en az etkilenen Amerika yannda, mhendislerinin cesur
bir sanat dergisi olan "Deutsche Kunst und Dekoration" adl dergi, demir konstrksiyonlaryla teknik geliimin zirvesine km olan R. 1425: Le Corbusier. "Citrohan."
bu evin byk bir form olduunu ve Alman mimariarna yeni bir Fransa idi.
gzellik getirdiini belirtiyordu. Dergide ayrca evin, prensiplerin- 1880 ylnda Chicago' da ilk yksek yaplar kuruldu. Kentin
den en ufak bir geveme gstermeden ele alnd yazlyordu. Bu sratle bymesiyle birlikte ticaret kurumlar, brolar, bankalar
yeni hareket, ]ugendstil'den yani Art Nouveau'dan "Gerekilik"e ve iiler buraya ylmlard. Bu nedenle arazi fiyadar ykselmi
giden yolu ayordu. Ve sanatnn bulduu formlar, gerekli olan ve mevcut yerlerden daha fazla yararlanlmas iin yksek bina-
"saf" formlara ulayordu. larn kurulmas gerekmiti. Ancak o zamana dein yaptan evler,
Viyanal Adolf Loos (1870-1933) nceden, yalnz sanat fan- geleneksel ta inaat idi. Demir, ancak kuvvetlendirici bir malze-
tezisinin izgilerine olan balln tehlikelerini sezdi. Bu tehlike- me olarak kullanlyordu. Ayrca eski yaplarn ta duvarlar, faz-
ler iinde, sse ve dekcra olan eilim de vard. Loos 19 yan la pencere aklkianna olanak vermediinden, Chicago mimar-
da Amerika' da bulunmu ve orada endstri rn eyalarn ger. lar eliin olanaklarndan yararlanmak durumunda kaldlar. O
eki, gereine gre biimlendirilmi formlarn grm, onla- zamanlara kadar demir, kpr ve fabrika inaatlar iin kullanl
rn ama ve konstrksiyonla ilgili formlar onu kuwetle cezbet- mt. lik kez 1800 yllarnda, mimarlar eliin inaat zelliklerin-
miti. Viyana'ya dnnce, biimle ilgili btn eyalar, fonksiyo- den yararlandlar. Bylece Chicago'da elik, ev inaatna girmi
nel, amaca uygun ve gereki prensibe uyarak biimlendirmec oldu.
nin, insanl yeni biim li bir dnyaya gtreceini anlam ve b William Le Baron fenney (1832-1907) elii ilk kez tala birleti
grn uygulamaya koyulmutu. 1904'te Cenevre gl kena .rerek kulland. ok az bir zaman sonra da, yapya saf elik iskeleti
rndaki evini ina etmeye balad. Benimsedii grevin getirdii soktu. ]enney, XIX. yzyln eklektik geleneksel mimarln re
koullar, ina sorunlar ve kulland malzemeler; onu, gerekle ten Ecole des Beaux Arts'a kar, an yeni inaat sorunlaryla
tirdii mekan formuna gtrmt. Bu arada ssleyici ve deko- megul olan Paris'teki Ecole Polytecnique'te renimini yapm
ratif ekle en ufak bir yer vermedi. Bylece, son derece titiz bir t. ]enney, Chicago'da yap ilerine balad zaman, Fransa'daki
ze, tutumlu ve souk forma varan bir almaya yneldi. Oyle ki; elik konstrksiyonun nclerini tanmyordu. Ancak mimari-
jugendstil sanatlarnn hayali bululara dayanan ssleme sevin- nin yeni grevleri, onu elik inaatn problemlerine gtrm ve
cine hi nem vermedi. Bu nedenle, jugendstil sanatlar da ona teknikle yap sanatnn ilikilerine inanc artmt. Bu gr iin-
cephe aldlar. Bu d grn parlaklna nem vermeyen al de Jenney, "Leiter-Building" adl yapsn kurmu ve bunda tay
malar, amacn, konstrksiyonunun ve materyalin gereklerine ba- - c duvarlar kullanmamt. Ancak elik iskeleti rten bir ta kap-
l biimler yannda, eyann gereklerine uygun sonulara da gt- lamay gerekli grmt. Bu kaplama, hem hava artlarna, hem
ryordu. Bu yepyeni bir biimierne ve ifade ekli idi. Loos, bu ok yangn tehlikesine, hem de snmaya ve eliin eilmemesine yar-
titiz prensiplerden hareket eden almalarnn karsna kanla dmc oluyordu. Bu nedenlerle yap, hem yeni konstrksiyon yn-
ra, o ihtirasl ve ak ifadesiyle, bir yazar olarak cevap vermesini de temleri gerektirmi hem de rasyonel, hesaba dayanan bir yap tar-
bildi. usatformularn belirtirken, ss'ten bir "cinayet" diye bahse...: zn salamt.
diyordu. yle diyordu Loos: "Kltr yolu, ssten ssszle olan ]enney'in ncln yapt ve dierlerinin de katld bu R. 1426: Ludwig Mies van der Rohe.
ya/dur. Kltrn evrimi, kullanlan eyalardan ssn uzaklatmlma yeni mimarlk yntemleri, bir Chicago Okulu'nun kurulmasn Cam ve elikten Yksek Ev.
swla ayn anlama gelir." Bir baka yazsnda da: "Gzellii biim- salad. ]en ney de okulun doal kurucusu oldu. Bylece Amerika,
de aramak ve sse balamama k, btn insanltm abalayocai bir yeni ada mimaride, ilk olarak yerini alm ve elik inaat, yk-
amatir" diye yazyordu. sek evlerin kurulmasnda kullanmaya balamt.
Louis Sul/ivan (1850-1920), 1889'da yani ]enney'in yapsndan
Chicago Okulu 1Oyl sonra "Carson, Pirie and Scott" adl sat maazasn ina etti-
XIX. yzyln yenileme abalar, zellikle kk el sanatlaryla i zaman, aradaki byk fark dikkati ekti. ]en ney, eitli kalnlk
baz mekan dzenlemesi ve ssten kanmayla ilgiliydi. Mimaride, larda elik destekler kullan iin, yap yzeylerinde birok girin-
eskimi klasisist gelenekleri terk edip, yeni bir mekan anlay bul- ti ve kntlar ortaya kmt. Sullivan ise, btn destek parala-
6461 DNYA SANAT TARiHi
R. 1427: Ludwig Mies van derRohe. Bir
KrEvi iin taslak. Bu planda ilk kez du-
varlarm mekan snrlama amacyla kul-
lamlmadii grlmektedir.
R. 1428: Gropius. Dessau'da Bauhaus
Binas1'nm maketi.
R. 1429: Gropius. Dessau'da Bauahus
Binas.
ryla dier kalnlklar dzenlemi ve bu yzden yap rl,,,,.,,,""
girinti ve kntlara meydan vermemi ve yap yzlerinde
taklaca fazlalklar atmt. Ayn ldeki destekler ve
yclar, byk geni pencereler, cepheden pek az ileri ,,,,,,,,,;;,
dan, yzeylerin birlii de salanmt. Bu sat maazas,
ve amal bir yap idi ve kuruluuna uygun karakteristik bir
lii de yaratyordu.
Louis Sullivan, "Chicago OkuluNnun en nemli mimar
XX. yzyln mimarlk karakterini yanstan "Form fol/ows f"'""'""'
(form fonksiyonu izler) szyle, bir grevi olmayan formun
siz olduunu belirtmi ve fonksiyonun grevi oldu!junu
etmiti. Sullivan'n yaps, btnnde ve ayrntsnda, fmokd""'
nun belirgin bir formle ediliini verir. Formlarn, gerekli ie
gereine dayanmas, onun bir sanatdan ok rasyonel 1
alan bir mhendis oldu!junu kantlar. Bu gr, XX. v:zvldald'
yeni mimarlk estetiinde Sullivan'n yerini de ayrr. Ve o,
li bir admn ncs saylr.
Ancak 1900 yllarnda, akla gelmeyen bir olay, bu alralar
durdurur. Paris Gzel Sanatlar Akademisi'nde !jrenim niiomto~ .
ve geleneksel eklektik mimarln ta yaplarn Amerika'da
lam New Yorklu mimarlar, Avrupa'dan eski Yeni-kiasisisi
rili, fakat a gemi l mimarl ithal ettiler. Yeni-Kiosisizrrin
sahte ve gsterili mimarisini, Chicago Dnya Fuar'nda, '"'" >+i
mimari akmnn karsna koydular ve kazandlar. Bu geri
ce, Amerika mimarisinde yarm yzyllk bir gecikmeye
oldu. lik kez 1920-1930 yllarnda, Amerika'ya g eden Avru>>al.c+i':l
yeni akm taraftar mimarlar, Chicago Okulu'nun kald veorleo,;?;il
devam edilmesini saladlar.
SulHvan'n bir rencisi olan Frank Lloyd Wright (1867-1
yeni bulularyla Avrupa mimarln bile etkiledi. Genellikle
evleri ve baheli ev tipiyle uraan Wright, halkn eiilirrlerine
nem vermeden kendi inancna gre yeni bir mimari
Oak Park'taki (lllinois) "Martin'in Evi" (1901 ), onun ilk aamas-
n gsteren bir ev tipidir. Evin biimi, mekanlarn
dan oluturulmutur. Ve mek n, dzenlemenin bir sonucu
tur. Wright, dtan ie deil, iten da biimlendirmeyi
li grmt. Yani, cephe dzenine gre bir i mekan deil, .i
mekanlarn dar yansmasma gre bir cephe yaratmay
ru bulmutu. Merdiven, mine ve genel oturma yeri --- '"'
olmu ve dier mekanlar kanatlar halinde yaniara doru
m t. Bylece yapya bir hareket kazandrld!j gibi, yaniara - "
yaylmalarla, evredeki doa dzeninin gzelliklerinden
ma olanaklar salanmt. Dolaysyla k snrlanmam,
mimariye kazandrlmtr. Bylece insann doadan uzakLaan.~
bnyesini yeniden doaya sakmu ve endstri hayatnn ;,,"'"""j
kaybettirmeye balad doa ilikisini yeniden aramt.
buna "Organik mimarr' diyordu. Onun gene lllinois'te
"Avery Coonley'in Evi", koruyucu ev tipine, yeil doaya ok
den ballk ve ok uzuvluluu da getiriyordu. Burada yeni '- +
MODERN AGIN SANAT GR 1647
ey, ahap alyla ta mimarinin, doal ortama daha uygun ola-
rak kabul edilmesi idi. Bylece btn XX. yzyl etkileyen yeni bir
ev tipi ortaya kt.
Sullivan "Chicago Okulu" ile ilgili olarak maazasn ve Wright,
yeni aile evlerini yaparlarken, Hallandal bir mimar olan Petrus
Beriage (1856-1934) "Amsterdam Borsa Binasi''n ina ediyor-
du. Bu yap, Avrupa'da rasyonel gre dayal ilk eser oluyor-
du. nk sona eren XIX. yzyln //grnt mimarli1"na kar
tamamen rasyonel bir anlay getiriyor ve kaideleri reddediyordu.
Berlage, yeni bir bilinci mimarlkta gerekli gryor ve esas dee R. 1430: Wright. Bir efale zerindeki
rin mekan olduunu, mimarln da mekan yaratma sanat oldu- Ev. Pennsylvania.
unu sylyordu. Ona gre mimarlk, cepheler dzenleme deil,
mekan yaratma sanat idi.
Dikkat edilirse XIX. yzyln gsterili Neo-klasisist Rnesans
slubu, yerini aynen Erken Roman mimarisindeki gibi belir-
gin, sssz, fonksiyonel yap iinin gereklerine gre domu
cephelere gtryordu. Bu, biimlendiri Gauguin'lerin, Van
Gogh'lann, Kbizmin, salam arkaik anlayna paralel bir mima-
ri sanat idi. Bylece, Ortata a'ndan bu yana, hayata ege-
men olan tarm kltrlerinin ta mimarisi sona eriyor ve bilimsel
teknoloji ann endstri hayatna paralel yeni bir mimari, XIX.
yzyln gemi kltrleri kopya eden mimarisinin yerini alma-
ya balyordu. Bylece her yerde bu rasyonel devrimin eserlerini
izlemeye balyoruz. Bu nedenle bilimsel almalarn ve tekni-
in ortaya koyduu yeni olanaklar ve malzemeler, dier sanat-
larda olduu gibi mimariye de girmeye ve yeni biimler yarat-
maya balayacakt. R. 1431: Stuttgart'ta Weissenhafsied-
XIX. yzylda demir konstrksiyonu bulanlar Franszlard. lung denilen mahalle.
Monier ve Hennebique demir-beton'un ncleri idiler. XX. yz-
yln banda gen bir Fransz mimar olan Auguste Perret (1873-
1954), demir-beton'u bu kez ev inaatna soktu. Bu zamana dein R. 1432: Le Corbusier. Paris'te /svire
renci Yurdu.
demir-beton, ancak silolar, kprler ve zellikle yaplarn temel-
lerinde kullanlmt. Ancak o, birka beton ayak zerine bir evin
-, btn arlnn konulabilecei ispatlamt. Ev artk ta duvarlara
deil, demir-beton ayaklara ykleniyordu. Perret'nin mimari tari-
hinde nem kazanmasnn bir dier nedeni, Le Corbusier'in 1909
ylnda onun yannda almasdr.
"Cite lndustriel/e" adndaki, 35 000 kiilik bir kenti planlayan
1 TonyGamier(1869-1948), yeni malzemelerin sosyal yann da ke
fetmi, oturma, alma, trafik, ticaret ve imalat yerlerinin anlam-
l bir biimde dzenlenmesini salamt. Ayrca bu kent planyla,
yeni modern ehireiliin temellerini atm, modern kent inasnn
programn da yaratmt. Ancak Garnier'in bu plan, politik eki
meler sonucu uygulanmam ve gerekletirilemeyecek bir hayal
rn sanlarak reddedilmitir.
XIX. yzyln mimari, el sanatlar ve endstri rnlerini biim
bakmndan yenileyenler, bu ileri geleneksel olarak yapanlarn
dnda olanlard. Modern hayatn btn ihtiyalarnn biim-
lendirilmesinin, yalnz mimar ve el sanatlarnn ii olamayaca
6481 DNYA SANATTARiHi
R. 1433: Costa ve Niemeyer. Rio de
janeira'da Milli Eitim Bakanl Bi Almanlarn bu ada gelitii anlalr. Aa yukar 1O yl iinde
nas.
R. 1434: Wright. Laboratuvar Kulesi.
Racine.
R. 1435: Le Corbusier. Notre Damedu
Haut.
MODERN AGIN SANAT GR(J 1649
doald. Bu ancak, sanat, teknik, mimari, endstri ve el sanatlq. alan halinde teras-bahe olarak deerlendirilmiti. Bu, mimaride
rnn ortak etkinlikleriyle oluturulabilecek byk bir iti. Bu soru. nemli bir yenilikti. atdaki bu byk alan zamanmzda otelie-
nun koordinasyonunda, gerek, rasyonel ve ortak biimlendir- rin ocuk baheleri iin nemli bir yer olmutur.
me prensiplerinin olmas normaldi. Aksi halde, bu kadar eit Gropius kk ev tipleri yerine, yksek, ok katl evlerin, k,
li alanlarn, bir arada aYn amaca ynelik almas ve yaratc yeil saha ve ehireilik asndan ok avantajl olduunu, ilk kez
olmalar sz konusu olamazd. Sonra burada artk dekorasyon ortaya atyordu. Bylece bloklar arasnda kalacak arazinin, ora-
deil, nemli olan biim idi. Bu nedenle ele alnmas gereken, da oturanlara, geni gkyz, geni manzarayla, ehrin iyi hava
hayal gcne dayal biimler ya da slup deil, "amaca uygun, almasn da salayacakt. 1930 ylnda Gropius, alak, orta ve yk-
rasyonel" ve anlaml formlard. Ite bu almalardaki tehlike ve sek ev inas hususundaki btn inceleme ve dncelerini topla- R. 7436: Le Corbusier. Notre Damedu
problemin zmndeki olanaklar, ak olarak ilk anlayanlar- m ve orta ev tipinin gerekmediini ortaya koymutu. Ve yalnz Haut Kilisesi'nin pfam.
dan biri Herman n Muthesius (1861-1927)' oldu. Ona gre "Bir alak ile yksek ev koordinasyonunun gerektiini de ispatlam
slup, yapay olarak talep edilemez ve yapiiamaz; aksine yalmz, sos. t. Alak baheli evin byk huzur, dinlenme olana ve kapallk
ya/ biimlendirmenin btn dal/annm doru ve anlam dolu sonucu" temin ettiini; halbuki yan yana olan orta ev tipinin, bu olana
olmaldr. Alman yaratclnn XX. yzyla doru balad d yitirdiini ve ehrin hava almasn zorlatrdn ve yeni ehireili
nlrse, rasyonel dnya grnn, bu ulusun mizacnda yatt in neden alak ve yksek ev dzenlenmesinden meydana gel-
anlalr. Ve ancak an gr, bu mizaca uygun dt iin mesi gerektiini ilk kez saptamt. Gropius ayrca, kk evler-
de kullanlacak yap standardizasyonu alannda da almtr.
Almanlarn rasyonel almada ileri gitmeleri de onlarn bu miza~ Sonradan ehircilik, bu esaslar zerine kurulmu ve gelitirilmi
!arna balanabilir. tir.
Modern hayatn yastndan kilimine dein, btn eyalarn Gropius'un asl hizmeti, 1919'da kurduu "Staatliche Bauhaus
yenilenmesi, ilk olarak Almanya'daki "Oeutscher Werkbund" adl zu Weimar" adl nl okuldur. Bu okul, endstriyel eyann
bir topluluk tarafndan gerekletirildi. Bu toplulukta sanatlar, biimlenmesinde ve mimariye dein btn sanatlarda devrimci
mimarlar, mteahhitler, tccarlar bir araya gelmilerdi. Amalar, denemeler atlyesi olarak kurulmutu. Yalnz Almanya'da deil,
endstri ve el sanatlaryla, modern hayatn yeni biimlerinin yara~ Avrupa ve Amerika'da byk yanklar uyandran bu okulda, btn R. 1437: Niemeyer. Minas Gerais'de
Okul Binas.
tlmas ve gerekletirilmesi idi. el sanatlar ve imalat, modern yeni mimarinin evresinde top-
"Werkbund"un kurucularndan Peter Behrens'in 1907'de sanat lanyor ve artistik yaratmann bir btn evresinde toplanmas
maviri olduu AEG' nin,' Berlin'de ina ettii Trbin Fabrikas'nn n ama ediniyordu. Burada, sanat, endstri ve el sanatsnn
mhendisler tarafndan gelitirilmi olan demir ve cam konstrk- ortak ibirliiyle snai bir soy! ulatrma, sz konusu idi. Bauhaus
siyonunun mimari bir biim almas da, Behrens tarafndan ger- bir biimlendirme laboratuvardr. Gropius, tannm ressam, hey-
ekletirildi. kelci, mimar ve el sanatlar ustalarn Bauhaus'a arm ve bun-
Peter Behrens, ayn zamanda amzn byk mimarnn lardan bir "tim" yaratarak, kiisel yaratcl, ortak bir ite uygula-
yetimesinde byk rol oynamtr. Bunlar: WalterGropius, Ludwig malarn salamt. Gropius, resimde gelitirilmi biimlendirme-
Mies van der Rohe ve Le Corbusier'dir. 1. Dnya Sava'ndan nce, lerin, dfer alanlar iin de yararl olduunu anlamt. Bu nedenle
Behrens'in Berlin'deki brosunda alan bu mimarlar, dnya Wassily Kandinsky, Paul Klee, Lyonel Feininger, Gerhard Marks,
mimarisini deitireceklerdi. Bunlardan Gropius, 1907-191 O ara- Georg Muche ve Oskar Schlemmer gibi ressamlar, Bauhaus'ta
s Behrens'in bro efi idi. "Form ustast" olmulard.
WalterGropius (1883-1969), mimar, eya biimlendiricisi, ehir Gropius'.in "Werkbund Ausste/Iung" yaps yannda Bruno
ci ve belki en nemlisi byk bir eitimci idi. Modern yaamn Taut'un (1880-1949) Cam Ev (Giashaus) adl yaps vard. Taut,
biimlenmesinde, fikri birlik ve koordinasyondan hareket ediyor- bu yapsnda, cam n, bizim yaama duygumuzun ykselmesinde
du. Daha 23 yanda iken hibir mimarn dnmedii bir sorunu, yeri olduunu dnm ve onu mekan snrlayc bir unsur deil,
"ky iileri iin evler"i ele almt. 1911 'de Fagus-Werke adl bina- ayn zamanda bir gsteri mateyali olarak kullanmt. Bu yapda
snda, yap ayaklarn binann iine alm ve evresini de camla yalnz yzeyler deil, yapnn taban ve tavan camla kaplanm
rtmt. Bylece yap arln azaltmt. 1911 'de de Kln'deki t. Bylece camdan, tula, kaplama ve prizmalar imal edilmiti.
Werkbund-Ausstellung'u (Werkbund Sergievi) ina etmiti. Bu bir Ancak o, buzlu camdan yalnz k olana iin yararlanmt. Yani
fabrika ve bro yaps idi. Hibir ss olmayan ve yatay-dikey hat cam, pencere iin deil, bol bir k olana iin kullanmt.
larn dengesi zerine kurulan bu yap, rasyonel olarak, endstri Bu yaplar yannda, bir de Henry van deVelde'nin tiyatro bina-
malzemelerinin bnyesine uygun biimde, sade ve hafif bir ekil s yer almtr. Bylece yeni bir yaam tarznn uygulanmas iin,
de kurulmutu. Ayrca yeil saha, doa ilikisine de nem veril- gerekli binalarn bir araya getirilmesi dnlmtr. Dar tama-
R. 1438: Ludwig Mies van der Rohe.
miti. Bunun yannda at, eik bir rt biiminde deil, dz bir men kapal olan tiyatro yaps, iyeriyle sanat hayatn birletiriyor- Dairefi Evler. Chicago.

6501 DNYA SANAT TARiHi
du. Yapda eitli at ykseklikleri, rasyonel olarak hesaplanm
mekanlarn bir sonucu idi.
. Dnya Sava'ndan nce, birka yl Peter Behrens'le Berlin'de
alan Ludwig Mies vqn der Rohe (1886-1969)'nin 1919'dan
1924'e kadar gelitirdii ve Berlin'de "November Gruppe" ady
la tannan "Berlin/i Sanatiiar ve Mimarlar Dernei"nin sergisinde
gsterilen be projesi, o sralarda dergi ve kitaplarda heyecanla
tartlmt. Bu projelerden biri, "cam ve elikten yksek ev" dir.
1920'de izilen proje, onu XX. yzyln en byk mimarlarndan
biri olarak kabul ettirmiti. nk o, bu projesiyle ilk yksek evi,
R. 1439: Undig. Kahve takm.
cam ve elikten yapmay denemiti. 30 katl olan evin elik ayak-
lar, temelden atya kadar, yapy evreliyor ve biim olarak si lin~
dir bir plana dayanyordu. Onun, "deri ve kemik mimari" dedii
bu yap ekli, cam ile eliin inai bir sentezine balanmtr. Mies
van der Rohe'nin yenilii, Le Corbusier'nin demir-betonu yksek
eve uygulamas gibi, elik ve cam yksek eve uygulam olmas
dr. Ancak onun form karakteri, Le Corbusier'den ayrlr. O, dz
hatlardan meydana gelen demir iskeleti, saydam bir yap olarak
dnm, cam da bu iskelet zerine germitir. Le Corbusier,
mekanar birbiri iine iterken, o, mekanlar bir btn form iin-
de toplamtr.
Rohe'nin 1923'te izdii bir kr evinin, Wright'n drt bir yana
kanat veren evinin biimine benzedii sanlr. Ancak o, Wright'n
yapt gibi mekanlar duvartarla snrlamam ve duvar, aty
ayakta tutan bir unsur haline getirmi, bylece mekan snrlayc
grevi de duvardan almtr. Bu durumda birbirlerine dikey hare-
ketlerle gelien bir ayak-duvar anlay ortaya kmtr. Bu neden-
le Rohe, ayn zamanda duvarn tarihteki fonksiyonunu da dei
tirmitir. Mekan iinde serbest duvar unsurunu da ilk kullanan
mimar gene odur. Ayrca mekanlar birbirlerinden ayrmak yeri-
ne, birbirlerine ak mekanlar dizisini de, gene Rohe gelitirmi
R. 1440: Ludwig Mies van der Rohe. tir.
Divan ve ay Masasi.
Le Corbusier (1887-1965)'nin esas ad Charles Edouard
jeanneret'dir. Mimar, yazar ve ressam olarak tannmtr. XX. yz-
yln bu byk kiisi, son zamanlarnda efsanevi bir mimar haline
gelmitir. lsvirelidir. Le Corbusier: "Gelecek iin bir mimarlik dev-
riminden sz etmek istemiyorum; o oktan gerekleti" diyerek gele-
cein mimarisinin oluturulduunu aklamak istemitir. 1932'de
yeeni Pierre jeanneret'le birlikte Paris'te Sorbonne'da okuyacak
lsvireli renciler iin bir yurt binas yapmtr. Burada, iki mimar
fikirlerini gerekletirmilerdiL Le Corbusier'nin istei, yapy yer
den ayrmak ve zemin katn ak havaya dahil etmekti. Bu neden
le, yapnn ayaklar zerine oturmasn dnd. Oysa bu dneme
dein Stuttgart (Weissenhof Siedlung)'taki gibi kk evler plan
lamt. Bu, ilk kez yeni likirierin uygulanabilecei byk bir yap
oluyordu. 45 m boyunda, 12 m yksekliinde, 8 m derinliinde
ki blok, 6 beton ayak zerinde duruyordu. Alt zeminin etrafa ak
olmas, giri ve k kolaylatrmt. Serbest bir oylum haline get kez daha anlalyor.
MODERN AGIN SANAT GRU /651
rilen bu alt ksm, saf geometrik basit form olarak ilgi uyandrd.
1936'da arld Brezilya'da fikirleriyle byk etki yapt ve ora-
da sonralar byk n yapan Costa ve Niemeyer, ondan yararland
lar. Brezilya'daki Kltr Binas'nn mimar o olmamasna ramen,
bina gene demir-beton ayaklar zerine oturtutmu ve zemin ks
m, trafik iin gelip geilecek bir yer haline getirilmitir. Bu yapda
Corbusier'in denedii beton iskelet kullanlmt. Ve yatay dikey
hatlarn kesitii bir pencereler dzeni, ar petei haline getiril-
miti. Cephedeki pelek dzeni, gnein bu scak iklimdeki
na engel oluyordu. Bu nedenle sonralar, Le Corbusier kendisinin
"Gnei kontrole alan" ilk mimar olduunu syleyecekti. Bu, onun
uluslararas bir mimarlk deil, artlara uygun mimarlk dzeninde
karar kld n gstermektedir.
Le Corbusier 1955'te Ronchamp'da "Notre Dame du Haut"
adl kiliseyi ina etmiti. Yapda rasyonel bir ama olmad iin,
sanat tamamen kendi yaratc gcne dayanarak bir plan iz-
R. 1441: Marianne Brandt'm Ask/
miti. Geometrik bir bnyeye oturmayan bu kilise, aslnda rasyo-
Lambafan.
nel olmayan bir dnceyle ilikili olduu iin, irrasyonel biim-
li bir yap olmutur. evreye kapal olan i mekana, k, mazgal
delikleri gibi kk pencerelerden girmektedir. Yapnn belirgin,
geometrik biimlerle hi ilgisi yoktur. Ancak antsal etki yapan,
byk, gl bir siluet, yapnn d grnn salamaktadr.
Yap kk boyutlu olmasna ramen, biim bakmndan etki-
si byktr. Buradan da Corbusier'nin yaratc mekan anlay
n kabul etmek gerekir. Oysa, bu yaps yznden onu, rasyonel-
likten ayrld eklinde itharn etmilerdi. Ancak o, Tanr evi bii-
mini, ruha olduu kadar, manta da dayanmayan bir i dze-
ne balamt.
Marsilya'da kurduu "Unite d'Habitation", ii boaltlm bir
kitle ve mekan anlayna dayanyordu. Bu yapy 1922'de yapt
bir taslaktan gelitirmiti. Taslan altna "Ev, havayt bnyesine
eken dev bir sngere benzer" yazmt. Iinde 1600 kiinin, btn
ihtiyalarnn karland bu yap, dikey-yatay bir dzeni yanstr; R. 7442: M. Bill. Sandafyefer.
ancak cephe, eit paratarla blnmemi ve mekan durumuna
gre, enformel olarak zmlenmitir. 1 65 m uzunluk, 56 m yk-
seklik ve 24 m geniliindeki yapnn 17 kat saylan at blm,
dz olarak ele alnm ve bir ocuk bahesi haline getirilmiti. 23
tipte, 337 daireden meydana gelen bu yap, simetrik bir kurulu
tan uzaklatrlmtr. Corbusier: "Mimari, k iinde, kesin ve byk
bir oyundur" diyordu. Kbik ve silindir formlar, merdivenler ve
rampalar, serbest duvarlar, ayaklar zerinde tanan galeriler, bir
oyun evresinde birlemilerdir. Ancak btn bunlar, manal ak
bii duygu ve dnceyle biimlendirilmilerdir. Hi kukusuz bu,
yalnz basit, zarif ve sevimli bir oyun deildir. Bu, hesaba daya-
nan, gl, sade, ancak tamamen rasyonel, insani grevi olan bir
oyu nd ur. Corbusier yaratclk kaynan yle aklyordu: "Bir tek
usta tamyorum: Mimarinin gemii. Bir yaam vardr: Gemii ince-
lemek." Buna gre mimarinin geleceinin gemie dayand bir
6521 DNYA SANAT TARiHi
R. 1444: Wagenfe/d. Camdan,
kupa bardak/ar.
R. 1445: Lffelhardt. Yemek takm.
R. 1446: Brandt. Masa /ambast.
MODERN AGIN SANAT GR 1653
1893'teki geleneksel mimariye dnle, Chicago Okulu'nun ta alma yeri salam ve katlar birbirleriyle iliki iinde dzen-
nemini kaybetmesi yznden, Amerika'da rasyonel mimari- lemtr. Yap,_ merkezinde bir beton diree bal katlardan mey-
ye ilginin koptuuna ve ancak 1928'1erde Avrupal mimarlarn dana _gelmtr. Dtan, geometrik, masif ve kapal formludur.
Yeni Dnya'da uyandrd bir akmla bu alana dnldne ia Fonksyonla form sk skya ilikilidir.
ret edilmiti. Amerikal Mimar Frank Lloyd Wright'n 1901 yln XX. yzyln ilk yirmi yl sonunda, yeni yap ve biimlerdir
da yapt ev almalar, bu nedenle yalnz kalm ve ancak Le me alannda Gropius, Le Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe,
Corbusier'nin "Gelecein Mimarisi" adl kitab 1928'deAmerika'da Wright ve van Doesburg tarafndan yaplan almalar, nemli
yaymlannca byk ilgi grm ve dikkatler Wright'n zerine sonular vermitir. Geriye doru bir bak bize, XIX. yzyln orta-
evrilmiti. Wright, bu an mimarlk alanndaki yerini, ancak sndan tbaren rasyonel, titiz bir fonksiyonellik ve ssten uzakla-
ayakl
Bat etkisiyle alabilmiti. Onun: "Sullivan'1 ldrdler, az ka/sm mann ak olarak ele alndn gsterir. Gereklilie nem veri, .~
.. ... -. .
beni de ldreceklerdi." sz bu durumu akik Bylece 1900'1er- asli unsurlara dn, malzeme olanaklarndan yararlanma, mekan ~-: :
de balad kr evlerinin "organik mimari"sine devam edebildi. sor~~unun ~~~ .aln_~, yeni mimaride dikkati eker. Kiisel hayal-
Gittike daha byk bir ilgiyle, doa-mimari kaynamasna al ler tbarn ytrr. Boylece gereksizden arnma, yani "Purfsme 0 ilk
t. Yapda, malzeme biimleriyle, doann arsna insani cevab dnemin zelliini tekil eder. Formel, estetik dnceler dikka-
vermeye alt. Bylece konu edindii yapnn, iklim, bitki rt- te pek az alnr. Mies van der Rohe, "kendi kendine form"un olma-
s ve manzarann bir paras olmasna alt. "Ta/iesin-West" adl, yacan, itibari bir formun, almann amac yaplmadn; ayr~ R. 1447: Gretsch. Servis tok1m1.
Arizona' da kendisi ve rencileri iin yapt karargahta, evre- ca "form ile gzel"in mimarinin amacn tekil edemediini, gze-
nin eitli granit talaryla am kerestesini kulland. Damn formu- lin ancak gerein parlts olduunu, formun fonksiyona uyma~
nu, tavana aynen naklettii iin, aty ve duvarlar yelken beziy- s gerektiinin kabul edildiini aklar. Bylece an aklclnn
le kaplad. Ayrca yap talarnn dokusunu i dekorasyon olarak mmarde de yansm olduu anlalr.
deerlendirdi. Bu doal malzeme zevki, bugn hala btn dnya
mimarlar tarafndan deerlendirilmektedir. Ite bu buluu ilk kez
Wright yapmt. Bylece yap malzemesi, svayla rtlmeyerek,
doal dekorasyon olana kazanm oluyordu. Bu, onun "organik
mimari"si iin nemli bir katk idi. Yap formu, ayn zamanda yap
i formunu tamamen da yansttndan, iten da olan yans~
may da aka gsteriyordu.
Onun 1937 ylnda yapt "alayan zerindeki Ev"i ku
kusuz en nl eserdir. Yap sahibinin, doayla i ie yaamay
seven romantik mizac, yeni bir ev tipinin yaratlmasn salam~
t. alayann akt yatay kaya, mimaride de yatay hatlarn ortaya
kmasna sebep olmu, mekanlar yaniara kanatlar vermi, doa
nn hareketliliine uyulmu, yapnn duvar dikeylerine itibar edil-
memitir. Doaya uyulduu kadar kiisel taleplere de cevap veren
bir ifadeyi, kendi gr ve anlay iinde biimlendirmiti. Bu yz-
den Wright'a "modern mimarinin romantii" denilmiti. Aslnda
onun derin doa tutkusu da, ona bu ismi kazandryordu. Hi ku~
kusuz onun Romantizmi, XIX. yzyln Romantizminden uzakt.
Ancak o, doay mimarisine, kuwetlendirici bir unsur olarak kat~
mt. Esasen doasz birWright mimarisinin dnlmesi olanak~
szdr. Bu nedenle Wright, doaya anlam veren bir peyzajc gibi
almtr denebilir.
Wright'n genel olarak aile evleriyle ilgilendii grlmt.
Ancak o, General Motors'un aratrma laboratuvarnn kule bina~
sn da yapmtr. Bu yap, keleri yuvarlaklatrlm kare planl
dr. Her katn evresi camla kaplanmtr. Bylece kat, kat kalnlk
lar dnda, batan baa ca md r. Bu suretle bir cam ve kat kontras-
t elde edilmitir. Bu yksek ve ok katl kule iin Wright, 75 labo
ratuvara sakin alma olana, hepsine ayn ekilde eit aydnlk-

Osmanh imparatorluu'nda Bat'ya Yneli
ve Cumhuriyet Dneminde Plastik Sanatlar
R. 1448: Sultanahmet emesi. Istan-
bul.
R. 1449: Istanbul'da Tophane eme ri Bat dnyasna ynelmeye balyordu. Bat'yla siyasi ve tica-
si.
Trklerin daha Orta Asya'dan itibaren birlikte getirdikleriyle, ze-
rinde yaad lkelerde gelitirdii, halkalar dzenli kltrn,
1700 yllarndan itibaren, adeta gemiinden-soumuasna terk
ederek Bat Zlemini n dnya grne koturmas, son derece dik~
kat ekicidir. Avrupa ktasnda byk topraklara egemen bir dev-
letin, kltr hayatndaki bu zlmenin nedenleri nedir? Bundan
karlacak bir ders yok mudur?
Bu bakmdan, kimi sonular karabilmek n Osmanl fikir
yaamnn genel grafiindeki geliime bir gz atmakta yarar var-
dr. Osmanl klasik mimarisi ve durgunluk dnemi adyla anlan
XVI. ve XVII. yzyl ve bunu izleyen XVIII. ve XIX. yzyl sanatla-
rn ancak byle bir incelemeden sonra daha iyi anlamann m m~
kn olduu dnlmtr.
1700 Yllarndan nce siyaset ve fikir durumu
Osmanl Imparatorluu'nun kaba bir tasnifle 1683 ylna kadar
snrlarn koruduu, siyasi baarlarnn da ancak durumu muha-
faza edebildii grlr. 1683 ylndan itibaren Viyana ve Ikinci
Cierdelen bozgunuyla Estergon'un dmesi, 1686'da Budin'in,
1687'de Eri'nin, ve 1688'de Belgrad'n kaybedilmesi ve son-
ra da ok ar artlar olan Karlofa anlamasnn l<abul edilme-
si, srasyla bir zlmenin iaretleri olarak kabul edilmektedir.
Bu anlamayla Osmanllar ilk kez Avrupallara "sen" deil "siz"
diye hitap etmeyi kabul ediyorlard. Ve bu, Bat'nn kendi lehin-
de imzalad ilk anlama idi (Fransz tarihisi Bemard Grenad,
Karlofa'nm, Asya'nn stnlnn Avrupa'ya getii aniamma
geldiini yazar).'"
Bu nedenlerle Osmanl aydnlarnn ve yneticilerinin gzle-
ri ilikilerimize ramen, La/e Devri'ne kadar kltrel iliki olma-
d bilinmektedir. Voltaire, Avrupallarn her zaman Trklerin
ayana gittiklerine, Trklerin ise bir defa olsun Bat'ya gel
medikierine ve Babali'de Bat devletlerinin maslahatgzar-
lar olduu halde, Osmanllarn bir tek Bat lkesine eli gn-
dermediine dikkati ekmektedir. Ayrca gene XVIII. yzyldan
nce Trklerin kendilerinden emin olduklarn ve Bat'dan ala-
cakla~ bir eyin bulunmadn ve kendilerini Hristiyanlardan,
Mslman olarak stn tuttuklarn belirtmekte; Trklerin bu
tutumuna karlk Fransa ile Ingiltere'nin gerek kltr ve sanayi
(1) Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi, Cilt 1O, s. 182.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTil< SANATLAR /6
55
lerinin, gerekse ticaret cirolarnn Trklerden daha yksek oldu-
una deinmektedir.(lJ
Fakat 1683'ten sonra, ard ardna gelen askeri baarszlklardan
tedirgin olmaya balayan Osmanl devlet adamlarnn, Bat'da
baz deiikliklerin olduunu ve bunlar saptamak iin 1720 yln
da kalabalk bir heyeti 28 Mehmet elebi bakanlnda Paris' e
gnderdiklerini gryoruz.
Bu bakmdan burada 1700 tarihlerinden nceki Trk fikir haya-
tna bir gz atmakta yarar olabilecei dnlmtr. XV. yz-
yl Osmanl fikir yaamnn yarsd ll. Mehmet'in ktphanesi n-
de, Islam dilleriyle yazlm olanlarn dnda 587 kitap bulundu-
u ve bunlardan Xl. ile XV. yzyllar arasna ait 75 kitaptan 15'inin
matematik ve astronomiyle ilgili olduu tespit edilmitir."> Bu
hkmdarn bilime merakl olduunu ve sefer olmad zaman-
larda vaktini bilimsel eserleri okumakla geirdiini biliyoruz. XV.
yzyl dolaylarnda Avrupallarn, Antikile bilimini Arapa kitap-
lar tercme ederek edindiklerini saptyoruz. nk, Emeviler ve 1
R. 1450: stanbul'da Hamidiye Sebili.
Abbasilerin, Grek kltrnn eserlerini Arapaya tercme ettir-
dikleri bilinmektedir. Bu bakrndan XV.yzyl dneminde bilim
literatrnn Dou'da Bat'dan daha zengin olduu grlmek-
tedir. Grek bilim adamlarnn eserleri de genellikle Arapadan
Osmanilcaya aktarlmakta idi. Fatih'in bilime olan ilgisinin, ev-
resindeki bilim adamlarn da tevik ettii, medreselerdeki ulema-
nn tabii ve fiziki bilimiere ilgi gsterdiklerini, A. Advar'n eserin-
de okuyoruz. Ancak XVI. yzylda mspet bilimiere olan ball-
n azaldn, hatta ll. Bayazt zamannda Ltfi Molla adnda bir
bilginin dnceleri yznden katiedildiini gryoruz.''' Buna
ramen Bayazt zamannda Yunancadan Trkeye bir tp kitab-
nn evrildiini, astronomi, matematik alannda alldn, klid
geometrisiyle Arimed prensiplerinin bilindiini, tp ilalar zeri-
ne bir eser yazldn okuyoruz.
Ancak, XVI. yzylda mspet bilimler alannda byk bilginie-
rin yetimedii grlmekte bunun en nemli nedeni olarak da
memleketin kaytsz artsz egemeni olan padiahlarn eilim v~
meraklarnn ulema zerindeki etkisiyle o sralarda bilimin yayl
masnda rol olan matbaann Trkiye'ye sokulmamas olduu
kabul edilmektedir. Bu icadn lkemizde deerlendirilemernesi
nin ilk nedeni Kuran'n basld takdirde, kutsal kitap olmaktan
kaca dncesine; ikinci nedeni de Istanbul'daki binlerce hat-
tatn geimlerinin zorlaaca gerekesine balanr. o sralarda
Avrupa'daki saatyapmnn da, binlerce muvakkit'in ( Osmanllarda R. 1457: Daimabahe SarayJ.
byk camilerde bir odas olan ve gnn ve namazlarn saatle-
rini hesap edip bulan kiiler) isiz kalaca dncesiyle ele aln
mad sanlmaktadr. Ayrca 1578 ylnda Istanbul'da Tophane
srtlarnda bir rasathane yapldn, bana da Takiyeddin adnda
(l) Voltaire, Trkler, Mslmanfar ve tekiler, s. 69
(2) A. Adnan Advar, Osmanli Trklerinde Itim, s. 38
(3) a.g.e., s. 54.

656 1DNYA SANAT TARiHi
bir astronomun getirildiini, ancak bu rasathanenin yl sonra
evrenin incelenmesinin felaket getirecei dncesini gericilerin
padiaha kabul ettirmesi zerine ykldn reniy~r".z-"'.~n.cak
Takiyeddin'in, Ptolemaio;;'un nazariyesine gore duundugunu,
yani yldzlarn dnya evresinde dndne inandn, halbuki,
0
sralarda Avrupa'da Kopernik'e gre yldzlarn gune etrafnda
dndnn bilindiini saptyoruz. . Ortaa kltr ve eriat yasalar, yeni an bilim, kltr
Buna karlk bizim o sralardaki devlet adamlarmzn smyaya
nem verdiklerini ve altn imal ettiklerini iddia eden Kuzey Afrikal
servenciler tarafndan aldatldklarn okuyoruz. c> Daha ilgi eki
ci bir husus olarak, gene XVI. yzylda Bat'da baslm kitapla-
R. 1452: Beylerbeyi Saray. Istanbul.
rn Trkiye'ye sakutmasnn serbest olmadn ve hatta Arapa
ve Farsa kitaplarn bile Trkiye'ye getirilip satlmasnn padiah
izniyle salandn gryoruz.<3) Bunun yannda medreselerde
rencilerin ders almadklarn 1 zevk, safa ve elenceye daldk
larn, buna engel olmak iin ll. Murat'n iddetli tedbirler aln
masn istediini reniyoruz. Mspet bilimiere olan bu dman~
lk, daha 1601 ylnda, Abdurrahman Hoca adnda bir bilginin,
evrenin sonsuz olduunu ve dnyada doa yasalar dnda olay-
lar olamayacan sylemesi nedeniyle idam edilmesine neden
olmutu.
Ite Rnesans'la birlikte Bat'daki bilimsel almalar ve Hris
tiyanln eletirilmesiyle ortaya kan reformasyon hareketleri
karsnda bizim mspet bilimlerdeki kltr seviyemiz, ancak bu
tutuma elvermekteydi. Avrupa'nn eski antik grleri eletiripi
yeni aratrmalara gittikleri srada, bizim aksine,mspet bilimiere
kar ilgimiz azalmaya balamtr. IV. Murat dneminde, medre-
se ulemasnn mspet bilimlerin en basit bilgilerine sahip olma-
dklar grlmektedir.<4>
Btn bu duruma ramen askeri alanda 1683 Viyana bozgunu-
na kadar baarlar devam etmektedir. Voltaire, XIV. Louis dne-
minde Trklerin henz askerlik alannda kuwetli olduklarn, Faz i
R. 1453: Ortaky Camii.
Ahme~ Paa'nn ynetiminde Avrupa'da henz grlmemi ap-
ta toplar dktklerini, sava alanlarnda birbirlerine paralel siper
hendekleri kazdklarn ve bunu Avrupallarn Trklerden ren
diklerini belirtmektedir.'''
XVI. yzylda mspet bilimlerdeki bu seviyesizlii Kiltip elebi
(1608-1657) anlamtr. elebi, hurafelerden kurtulunmas gerek-
tiini yazmakta ve mspet bilimlerin savunmasn yapmakta~~.
Katip elebi'nin medrese dnda yetimesi ve ulemann ona tr
bar etmemesi, medrese kurumunun ne durumda olduunu gs-
termektedir. Kiltip elebi, Bat'nn hzla ilerlediini, orada tedbir
sahibi akll insanlarn, vezirlerin, her eyden anlayan ulu bilginle-
(1) O zamanki Avusturya elisi Von Ungand, hatratnda, bu tesisin sadece padi~-
hm talihini ve eref saatlerini bulmak iin kullanldn belirtmektedir.
(2) a.g.e., s. 99.
(3) a.g.e., s. 103.
(4) a.g.e., s. 111. ..
(5) Voltaire, Trkler, Mslmanlar ve Otekiler, s. 82.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PlASTiK SANATlAR 1657
rin ve hakimierin bulunduunu, btn insanolunun mehurlar
bir araya gelse bunlara bedel olamayacan, Avrupa' nn, sanayii
ve bilim adamlarn beslediini ve nice garip iler ve sanatlar gs-
terdiini yazmaktadr.< 1 )
Dikkat edilirse daha XVII. yzylda bizzat Kiltip elebi, Bat'nn
stnln ak olarak kabul etmektedir.
ve yasalar karsnda nasl kmse, 1683'ten sonra Osmanl
Imparatorluu'nun Ortaa devleti de, Avrupa'nn yeni devleti
ve kltr karsnda yle kyordu. Ite Osmanl Imparatorluu
XVIII. yzyla bu Ortaa dnya gr ve mspet bilimlerden
uzak bir anlayla giriyordu.
1700'LERDEN BU YANA AYDlNlARlMlZlN DNYA GR
XVIII. yzylda Osmanl Imparatorluunun siyasal ve askeri baa
rszlklar arka arkaya sralanmakta ve Avrupa, Trkleri gittike
sktrmaktadr. an gereklerini anlayamam devlet adamlar
mzn, kltrden ne derece yoksun olduunu gsteren durum- R. 7454: Daimabahe Camii.
lar vardr. 1716'da Avusturyallarla olan savata Petrovaradin'de
ehit den Sadrazam Damat Ali Paa'nn, l<atalou drt cilt
tutan kitaplarndan felsefe, tarih ve astronomiyle ilgili olanlar
nn, ktphanelere vakfnn caiz olamayacana dair eyhlislam
fetvas, devlet idaresinde sz olan yksek bir din adamnn pozi~
til bilimle ne kadar ilgisi olduunu aklamaktadr. Bilime olan
bu dmanln yannda, bir de kaderci gr dikkati ekmek-
tedir. 1688'de Lipova'da Avusturyalllara esir derek uzun yllar
Avusturya'da yaam bir yenieri subaynn "hakiki mslman-
lar iin dnya bir cehennem, kfirler iin bir cennettir" dncesin
de olduu grlmektedir."> Yine ayn Osman Aa, Karlofa sulh
anlamasnn "AIIahm iradesiyle ve muhtelif memleket/erin tavas- R. 1455: Surname-i Vehbi'den lll. Ah-
sutu ile Trklerle Avusturyali/ar aras mda" mzakeresine balanm met Dnemi.
olduunu adeta memnuniyetle kabul eder grnmektedir.''' Biz
bu kaderci ve dnya nimetlerini reddeden gr XVIII. yzy
ln ilk yirmi yl iinde defterdarlk gibi yksek bir mevkiye gelmi
Defterdar Sar Mehmet Paa'da gryoruz.''' Ayrca 1720 ylnda
kalabalk bir heyetin banda nemli grevlerle Paris'e gnderi-
len 28 Mehmet elebi de, btn uyanklna ramen ayn para-
leldedir. Bat'nn bilimin i, kltrn, kurumlarn ve askeri duru-
munu saptama grevinde olan bu zatn, kendisine Marl Saray
ve bahesi gezdirilirken, btn hayranlna ramen "Dnya,
mrnin/erin hapishanesi, kfirlerin cennetidir" szn etmesi dik-
kat ekicidir.'''
{1) Katip elebi, Varak 7la. 1. Eser/er, s. 180.
{2) evki Yazgan, Osman Aa'nn Hatralar, son sayfa.
{3} a.g.e., s. 851.
(4) San Mehmet Pa~a, Devlet Adamlarna tler, Trkiye ve Ortadou Amme Ida-
resi Enstits Yaynlar, s. 14.
{5) 28 Mehmet elebi, Paris Seyahatnamesi, s. 64.
DST 42
658/ DNYA SANAT TARiHi
R. 7456: Istanbul Tophane Camii. Ba
rok dnem yaps.
R. 1457: Topkap Saray'nda bulunan
bir a/bmden. Oyun/u Bir Saz Alemi
(XVII. yzyl).
BATI KLTRNN TRKIYE'YE GIRII
Bizde Bat'y resmi olarak gezip gzlemlerini yazan ilk yazar 28
Mehmet elebi'dir. Seyahatnamesinde bizde olmadn belirt-
tii rasathaneden, byk merceklerden, saatlerden, hayvanat
bahelerinden, hayvan ve insan iskeletleriyle bunlarn resimle-
rinden, nehirler zerindeki nakliyattan, kanal sistemlerinden, bir~
ka bin kavanoz eczann bir araya getirildii byk devahane-
lerdenc ve kalelerle btn civar arazilerin topografik detaylar
n gsteren maketlerden ve bunlarn askeri nemlerinden sz
etmektedir.
Bu seyahatnamenin lll. Ahmet dneminde byk etki yapt
n ve zellikle Fransa'daki saray hayatnn Istanbul'da byk yan-
k uyandrdn anlyoruz. 1718'den itibaren "La/e Devri" denilen
dnemin elence ve sanat atmosferinin btn Istanbul' u sard~
n, kklerin yapldn, la le meraknn uyandn, byk saz gs- r ve tekniinin devleti ayakta tutamayacan anlamaya bala
terileriyle iir sohbetlerinin dzenlendiini, barak sluplu kasr ve
bahe mimarisinin Fransa'dan aktarldn gryoruz. Osmanl
padiahlarnn hemen byk ounluunun air ve mzisyen
olduu bilinen bir eydir. Ite bu dnemde zellikle iir ve mzik
ok itibar grm ve bir kasideye ya da bir lale saanna byk
ihsanlar yaplmtr. air Nedim: "G/elim, oynayalm, km alalm
dnyadan" diyerek o an havasn btn iirsel sarholuuyla
ifade etmitir. lll. Ahmet'in pasif ve bar iinde yaama eilimine
paralel olarak, Sadrazam lbrahim Paa'nn aydn bir kii olmasna
ramen byle hareket etmesinin, Avrupa'n n, Imparatorluu git-
tike sktrd bir zamana rastlamas ilgi ekicidir.
Ayrca "La/e Devri"nin 1718'deki Pasarofa gibi, Belgrad' terk
ettikten ve bu srada imzalanan bir anlamadan sonra balama
s, o zamanlardaki devlet adamlarnn ruh halinin ne kadar akn
olduunu ve Bat'dan ne kadar habersiz olduunu gsterir. Buna
karlk aydn bir kii olan Evliya elebi, Viyana'da muntazam bir
ordu, iyi tanzim edilmi bir tahkimat sistemi, imar edilmi, verim-
li bir arazi, rahat, mutlu ve neeli bir halk kitlesi, inzibatl bir ehir,
zengin bir mimari ve nihayet hayatn emrinde yryen bir teknik-
ten sz etmektedir.<2>
Aydnlarn askeri yeniletirme alanna ynelen dnceleri
Pasarofa anlamasndan daha iki yl nce (1716) Bat'dan
uzman getirilmesi hususunda baz dncelerin olduu anla-
lmaktadr. nk De Rochefort adnda bir Franszn "Babi'fi
hizmetinde bir yabanCI askeri mhendisler ktas tekiline" ait on
sayfalk bir rapor sunduu grlmektedir."' Bunun yannda bir
Fransz dnmesine Yenieri tekilat iinde bir itfaiye tekilat kur-
durulmutUr. Ayrca Osmanl donanmasna Fransz tipi kalyonlar
yaptrlmtr.
(1) c.g.e., s. 44/45.
(2) Evliya elebi, Seyahatname, VII. Cilt_ s. 267-275.
(3) A. Advar, a.g.e., s. 163.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR /659
Dikkat edilirse, Bat tarzna ve Batl uzmanlara orduda yer ver-
me dncesi, devletin ileri gelenlerinde (ulema snf hari) var-
dr. Hem de lll. Ahmet gibi pasif, bar bir insann dnemin-
de. Oysa bundan nceki yzylda Bat'y ven baz yazlarla, Bat
kitaplarndan yaplan tercmeler dikkati ekiyor. Hi phesiz bu,
Bat karsnda Osmanl Imparatorluu'nun kendini yoklamas ve
artk kar tarafta bir arlk bulmaya balamas ve Bat'dan yarar-
lanmak iin giriimde bulunmasdr. Bylece bu dnemde Fransz
saray ve bahe mimarl, plan ve ustalaryla birlikte lstanbul'a
tanmaya balar. Bu merakn daha sonralar Istanbul'da devlet
ileri gelenlerinin ev ve bahelerinde ne derece yerletii, 1835-
1839 aras Osmanl ordusunun yeniletirilmesinde alan Prusyal
Helmutt von Moltke'nin mektuplarnda okunmaktadr.
Demek ki Osmanl aydnlar artk sahip bulunulan Dou klt-
mlardr. 1730'da, halkn durumundan memnun olmadn gs-
teren bir de Patrona Halil isyan vardr. Bu sralarda iki zt dnya
R. 1458: Bu minyatrn asli, Diyar-
grnn temsilcileri kar karyadrlar. Bunlar, eriat ve eski kl-
bakr'da 1181-1206 tarihleri arasmda
tr savunan ulemayla, an gereklerinin, hali hazrdaki kltr- yaptiml olan bir kitaba aittir. Ancak
le yerine getirilemeyeceine inanmaya balayan Bat'ya gzn bu minyatrn iinde bulunduu kita-
dikmi aydnlar grubudur. bm kopyas1 Xfll. yzyilm ortasma ait-
tir. Minyatr bir su saatini temsil et-
Bu nedenle de yeni aydnlar artk medreselerde yetimemekte
mektedir.
dirler. Ancak gene bu dnemde, tutucu bir zihniyette olan dev-
let adamlar arasnda bile Bat'dan yararlanlacana inananlar var-
dr.
Batllamann gereini ilk anlayan devlet adamlarndan birinin,
Lale Devri'ni yaratan Damat lbrahim Paa olduu anlalmakta
dr. 28 Mehmet elebi'nin Fransa'ya gnderilmesi ve matbaada
ilk Trke kitaplarn baslmas bu dnemdedir.lbrahim Mteferri-
ka'yla birlikte sonradan Sadrazam olan Sait elebi'nin abalaryla
1729'dan 1742'ye kadar din d17 kitap baslr.''' Mteferrika'nn
Risa/e-i Islamiye adl eseri, Sadrazam lbrahim Paa'nn dikkati-
ni eker. Bu eserde Mteferrika, Kiltip elebi'den sonra ilk ola-
rak, gereki bir gr asndan Osmanl Imparatorluu'nun ve
Bat'nn durumunu inceler. Osmanl Imparatorluu'nun k
nedenlerini aratrr. Devletin yapsnda meydana gelen bozuk-
luklarn nedenlerini ve gerekli yeniletirme arelerini belirtmeye
alr.'" Monarik, aristokratik ve demokratik devlet dzenleri- R. 1459: Matrak1. Nice ehri ve Trk
ni aklar. Modern devletlerin dinden ve gelenekten gelmeyen Donanmas1 (5. K. Yetkin, f'Ancienne
Peinture Turque. Editions Klincksieck).
yeni yntemlerle idare edildiini anlatr. Yeni ordu kurulularn
dan, sava yntemlerinden ve zellikle askeri ve sivil kurumlarn
birbirlerinden ayrlmasnn gerekli olduundan sz eder. Osmanl
ordusunun mevcut yntemlerinin yenilgilere neden olduunu
(1} Bu kitaplar arasnda: 1-lbrahim Mteferrika' nn: Usul-/-hikem fi nizam-il-mem.
2- K<'itip elebi'nin: Cihannma. 3- Ihrahim Mteferrika'nn: Fyuzat-1 mJknatl-
siye. 4- Tarih-i Hindi Garbf. 5- Yabanclara Trke retimiyle ilgili bir kitap. 6-
At/as Major (A. Advar, Osmanli Trklerinde Ilim, s. 151-155) gibi eserler vard.
(2) Niyazi Berkes, Belleten, Cilt XXVI, s. 715.
6601 DNYA SANAT TARiHi
R. 1460: lll. Murat'n Surname'sinden
Hipodrom'da Sprgeci/er.
R. 1461: Nakka Osman. Hnername
Minyatrlerinden. XVI. yzyt/.
aklar. Bunlarn yannda Avrupallarn yeni yaptklar keifleri,
Bat devletlerinin Islam dnyasn kuatma halinde olduklarn,
Trklerin bu gelimeleri bilmediklerini ve bu bilgisizliin zararla.
rn yazar. Daha ilginci, 9!=rilemenin nedenlerini, yasalar uygula~
mamaya, adaletsizlie, devlet ilerinin ehliyetsiz ellerde oluuna,
bilim dmanln_a, modern askeri teknolojinin bilinme-mesine,
ordudaki disiplinsizlie, rvetin devlet mekanizmasna girmesi-
ne, hazinenin ktye kullanlmasna ve d dnyadan habersiz
olmaya balar.
lbrahim Mteferrika'nn o dnemde bu fikirlerini aklamas,
cesur bir insan old!unu_ da gsterir. Onun, kitap basmann lke-
ye salad yararlardan bahsettii bir risalesi de vardr ki, bugn
bile matbaann yararlar ancak bu gerekler zerine oturlu labilir.
lbrahim Mteferrika kendini bir corafyac addetmi, devlet
adamlarnn corafYa b!lmelerinin nemine deinmi, o dnem
iin mkemmel saylacak haritalar meydana getirmitir.<
Bu objektif eletiri, Osmanl Imparatorluu aydnlar arasnda ilk
kez lbrahim Mteferrika'da grlr. Bunun nedenini onun aslen
Avusturya'da l Teslis'~ inarhiJayan protestan din adamlar
yetitiren Unitarist bir kolejde yetimesine balayan yazarlarmz
vardr. m Grlyor ki o s"ralardaki Bat eitimi, olaylarn nedenle~
ri zerine eilmenin gere9ini prensip edinmiti. Ve bizde de maa~
lesef medreseler, pozitif bilimlerden uz<klamt.
Bu bakmdan Mteferrika'nn yeni bir aydn tipinin yetime
sinde nemli rol vardr. Artk Bat'yla iliki devam edecektir.
1. Mahmut dneminde (1730-1754) baz sanayi teebbsleri
ne giriilir. Yalova'da bir kat fabrikas kurulur (1746), Bat'dan
teknisyenler getirilir. Bu teknisyenlerden bazlar din deitirerek
Osmanl hizmetine girerler. 1747 ylnda din deitirerek Ahmet
Bonneval Paa adn alan Baran de Bonneval humbarac oca
n yeniletirir. Bir hendesehane (geometri okulu) kurar. Baran de
Tott geldii sralarda, Bonneval Paa'nn vaktiyle yetitirdii geo-
metricilerden 6 tanesini iki jri yesi nnde imtihan ederken, bir
gen in alarnn toplamn sorar. Ve snava girenlerden en cesU
ru 11 genine gre 11 diye bir cevap verir. Bu cevabn mizah taraf
bir yana, durum geometri ci olarak geinenlerin ackl durumunu
aklar.''' Baran de Tott, Hasky'de yeni bir hendesehane kurar.
Kurumlarn Bat anlaynda olmasyla durumun dzeleceine dair
bir gr devlet kademelerine egemen olur. Ilk kez kitaplklarn
halk hizmetine sunulduu grlr.'" Batllarn Trklerden stn
olduu inanc halk arasnda da yaygndr.'''
(1) Niyazi Berkes, Bel/eten, C. XXVI. s. 718.
(2) Ahmet Harndi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul
niversitesi Yaynlar, 1942, s. 1O.
(3) Niyazi Berkes, Belleten, C. XXVI. s. 715.
(4) Baran de Tott, Memoires sur fesTurcset Taieres, Amsterdam, 1784. Ayrca !smail
Hakk Uzunar!, Sadrazam Halil Harnit Paa, 5. cilt, s. 225. Devlet Basmevi
(Baran de Tott'un yapt siahat hakknda bilgi).
(5) Osman Ergin, TOrkiye Maarif Tarihi, Istanbul, 1939, cilt 1
(6) Helmuth von Moltke, Trkiye'deki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1661
Artk Bat kltrnn gereklilii, tutucu evrelerin btn kar
abalarna ramen anlalmtr. Osmanl devlet kurumlar Ortaa
anlayndan kurtarlmaya allmaktadr. lll. Mustafa'yla Bat
ynndeki geliim sratlenir. Bu hkmdar, Okyanus denizcilii
nin balamasyla nemini kaybeden Dou Akdeniz-Hindistan tica-
ret yolunun, Svey kanalnn almas suretiyle yeniden Osmanl
topraklarndan gemesini dnr. Bu ite Baron de Tott'un
nemli rol olduu anlalmtr. lll. Mustafa bu geni grl
lne ramen, Bat zihniyetinesahip kltr ve teknik kadrodan
yoksundur. Yozlam devlet kurumlar onu mitsizlie srkle-
mitir. Yazd ktasnda bu .air sultan yle diyor:
Ytkthptlr bu cihan sonma ki bizde dzele
Devleti cerh-i den i verdi kamu mptezele
imdi ebvb-1 sa'detle gezen hep hazele
Iimiz ka/dt hernan merhamet-i /em-yeze/'e
R. 1462: Hnemame, Cilt If, s. 237.
lll. Mustafa bilgin ve air bir sadrazam olan KocaRagp Paa gibi
bir devlet adamn devlet idaresinin bana getirmiti. Fakat gr-
lyor ki, Lale Devri'nin dnyay o gl pembe gren zihniyeti artk
yoktur. Bat'ya yaklatka ve aradaki fark kapatamadka mitler
gittike krlmaktadr. Ve btn bu mitsizlik durumunun mspet
bilimlerden uzaklalmasndan doduu, gittike daha belirgin
olmaya balar. Ancak disiplinini kaybetmi Yenieriler ve yobaz
ulema, pozitif bilimiere yaklamay ve kurumlarn Batllamasn
zorlatrmaktadr. Bu nedenle "baz pozitif bilimlerin gayet ekin-
gen ve korkak bir tarzda Trkiye'ye sokulmas iin giriimler yapl
msa da bu giriimler ou zaman medrese dnda yetimi bil-
ginierin eseri olmaktadr. O>. Modern matematik ve fiziin lkeye
11
girmesi, askerlik san~tnn aa uymas n salamak iindi. Hatta R. 7463: Levni. Surnamei Vehbi (S. K.
Bat'dan alnacak bilimler, Bat dillerinin renimini askeri okullar- Yetkin, Klincksleck).
da zorunlu klacakt.
Grlyor ki, Bat kltr ve Batl aydn tipini, memleketin
korunmasn salayan askeri tedbirler gerektiriyordu. lll. Selim
daha tahta kmadan gerekli bilgileri edinmek iin lshak Bey ara-
clyla XVI. Louis'le gizli olarak mektuplayordu.">
lll. Selim 1791 ylnda 20 Osmanl ve iki yabancdan oluan bir
heyetten bir yeniletirme raporu ister. Bu raporda muhafazakar,
uzlatrc ve radikal grler yer almtr. lll. Selim radikal gr
te olanlarn tarafn tutar. Ancak bu raporu hazrlayan 20 Osmanl
devlet adam Bat'y grm ve anlam kimseler olmadklarn
dan Selim bunlardan sonu kmayacan bilir. Ebubekir Ratip
Efendi'nin Viyana'ya giderek, Bat'nn her ynyle ilgili bir rapor
hazrlamas istenir (1791 )."> Ebubekir Ra tip Efendi, tam bir Batl
(1) A. Advar, Osmanl Trklerinde Ilim, s. 157.
(2) !smail Hakk Uzunarl "Selim lll.'n veliaht iken XVI. Louis'le muhabereleri"
Be/leten, Cilt ll., Say 5/6, s. 191.
(3) Enver Ziya Karai, Ebubekir Ratip Efendi'nin "Nizam Cedid" Islahatmdaki Rol. V.
Trk Tarih Kongresi.
6621 DNYA SANAT TARiHi
gzlemci gibi Viyana'da alr, Bat devlet tipini, an kurumla-
rn, kiinin haklarn, hukuk devletinin ne olduunu 500 sayfa-
lk bir rapor halinde lll. Selim' e sunar. Bu gzlem, 28. Mehmet
elebi'nin Paris Seyahatnamesi'nden farkldr. Ebubekir Ratip
Efendi, yeni Batl aydn tipini temsil etmektedir. "Nizam Cedid"
(Yeni Dzen) terimi ilk defa Ratip Efendi'nin bu raporunda geer.
Ayrca laik hukuk devleti anlatlr, Fransz subaylarnn ynetimin-
de yeni bir ordunun kurulmas, Baruthane'nin yeniletirilmesi,
Tophane'de Fransz tipinde yeni toplar dklmesi, Irad- Cedid
Hazinesi'nin kurulmas ve yeni vergiler, deniz subaylarnn snav
R. 1464: Eri Kalesi. XVII. yzyl min-
dan geirilerek elenmesi, hep bu dnemin"Batllama abalar
yatr.
dr. Fakat en nemlisi, ilk kez yabanc uzmanlarn periyodik kurs-
lar yerine, okullarn kurulmasdr.
Dikkatedilirse askeri okullar ve yabanc eliliklerde alanlarmz
Osmanl Imparatorluu'nda Batl grte bir aydn tipini yeti
tirmektedirler. lll. Selim dier bir aydn yetitirme kayna olan
daimi ikame! eliliklerini kurdurur (1 793). Ancak grevlendirilen-
ler, domuz eti yemekten, oralarda kalp lmekten ekindii iin,
devaml darda kalmaya pek istekli deildirler. Bu elilikler Bat'y
tanyan devlet adamlarnn yetimesine, yabanc uzman getir-
mesine ve dar renci gnderilmesinde yararl olmulardr.{ 1 l
Gerek askeri okullarda, gerekse ikamet eliliklerinde yetien aydn
larn yaplacak reformlarda nemli katklar olaca grlecektir.
lll. Mustafa olsun, lll. Selim olsun, Batllama hareketinde btn
tutucu muhalefete ramen azimle almlardr. Selim bu aske-
ri abalara bir de devlet idaresinde merkeziyetilik fikrini getir-
mek ister. Ayanlarn ve beylerin hareketlerini disiplin altna alma-
y ve onlar Babali'ye balamay dnr.'" Fakat bu Batl abalar
din adamlar ve Yenieri ikilisi yannda Rumeli ayanlarnn da ba
kaldrmalaryla son bulur. Halk lll. Selim' e gavur olmu nazaryla
bakar. ll. Mahmut'un tahta kmasndan sonra Rumeli ve Anadolu
Ayanlar arasnda lik Amme Hukuku Kaidesi addedilen "Sened-i
R. 1465: Hotin Fetihnamesi (Xfl. yz- /ttilak"imzalanr. Bu, byk Ayann devlet iktidarn kontralle ken-
yil) (5. K. Yetkin, I'Ancienne Peinture di haklarn almak istediini gsteren Magna Cata gibi bir belge-
Turque, Editions Klincksieck).
dir. Sened-i Ittifak Trk dnce hayat iin de nemlidir. nk
mutlak Padiah hakknn, halka dalmasn kabul etmenin ilk bel-
gesi olmaktadr.
ll. Mahmut dneminde (1807-1839) tutucu dnceler res-
men itibarn yitirir. Halk da anariyi onaylamaz. Yenieri ocay
la beraber, onu kendinesiper edinen pozitif bilimlerden uzakla
m, Ortaa kafal din adamlar da sesini ksar. Bektailik ve onun
yuvaland tekkeler kaldrlr. Bakaldran ayanlar bastrlr ve mer-
kezi bir idarenin temelleri atlr. Bu, fikri hayat hzlandrr. Burada
dikkati eken, btn bu yenilik hareketlerinin Yenieriliin orta-
(1) Ercment Kuran, VI. Trk Tarih Kongresi Teblileri, s. 489.
{2) ]smail Hakk Uzunarl, Alemdar Mustafa Paa, s. 28-29.: lll. Selim'in Rumeli
ayanlarndan ne kadar bezdii, Tirtinikliolu !smail Aa'nn ldrlmesiyle ilgi
li tahriratrn kenarna yazd nottan anlalmaktadr: "Cenabhak Qdifdir, Inaila/
cmlesi be/asm bulsun. Allaha hava/e eyledim ben onlar".
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1663
dan kalkmasyla baladdr. Artk devlet dzeninin bilimsel esas-
lar zerine kurulmasn salayan "Meclis-i Valay- Ahkam- Adli ye"
(1837) gerekli sivil ve mlki yasalar hazrlamaya balar. 1838'de
ziraat, ticaret, sanayi ve nafa meclisleri kurularak snrlar belli
yasalar yapar. Dikkat edilirse padiah yetkilerini meclisiere terk
etmeye balamtr. Keyfilik deil bilimsellik esas olur. Bu hareket-
ler, artk halka inecek hizmetleri e ilgilidir. 1830'da halk iin hizmet
gtrecek ulatrma vastalar ele alnr. 1834'te posta hizmetleri,
1835'te karantina sistemi kurulur. Yeni bir giyim biimi kabul edi-
lir. Sadrazam ve vezirler padiah huzurunda oturmaya balarlar.
Devlet dairelerine padiahn resmi aslr. 1835'te feshane kuru-
lur ve ayn zamanda kuma imal edilir. Beykoz'da kat fabrikas,
lzmit ve lslimye'de (Bulgaristan) kuma fabrikalar kurulur. Ancak
kapitlasyonlar bu kurumlarn yaamasn olanaksz klar.
Dikkat edilirse bu yeni devlet idaresi, tamamen yeni bir anlay
n, devlet grnn sonucudur. Ve yalnz bir fikir deil uygula-
madr da. Bu yeni dnya gr, yeni bir kadroyu ve dolaysyla
yeni okullar gerektiriyordu.ll. Mahmutdneminin aydn ynetici-
R. 1466: Hnername. /. Murat zama-
leri bunu da dnmlerdir. 1827'de "Mektebi Tbbiye", 1833'te
nmda yapilan spor yanmalan. Cilt /,
"MIZika-i Hmayun", 1834'te Fransa'daki Sainte Cyre tarznda s. 83.
"Mektebi Harbiye" kurulur. Mektebi Harbiye' de nce Franszca,
sonra Trke renim yaplmaya balar. Prusyal Helmuth von
Moltke bu okula getirilir.'''
Ite byle okullar idare edecek ve ders verecek yetimi eleman
olmamas dardan uzman getirmeyi gerekli klyordu.
ok ilgi ekicidir ki, Harbiye Mektebi'nde bu yabanclar tarafn
dan dini inanca dakunulduu ayias yznden birok aile ocu-
unu bu okuldan ekmiti.<'l
Helmuth von Moltke, mektuplarnda devlet ileri gelenlerinin
pek aznn drt ilemi doru drst yaptn, hatta dnyann kre R. 1467: Hnername. /. Murat'm Ko-
sova Sava'nda ehit edilmesi. C. 1, s.
eklinde olduunu bilmeyen vetabak gibi dz olduuna inanan
84.
nemli kiiler bulunduunu, fal ve rya tabirinin devlet adamlar
arasnda ok yaygn olduunu anlatmaktadr.
ll. Mahmut dneminde Bat seviyesine ulamann gereklilii
anlalm ve eitime byk nem verilmiti.
Osmanl Imparatorluu'nun Lale Devri'nin bandan itibaren
1839 ylna kadar gsterdii abann, Ortaa gryle ynetilen
kurumlarn tasfiyesine harcand grlr. Ve bu yz yldan faz-
la zaman, dnya grlerinin ne kadar zor deitiini gstermek-
tedir. 1839'da ilan edilen Glhane Hatt Hmayunu bile, henz
Otaa eriat devletini kaldrm deildir. Ancak yaplan alma
lar, Otaa zihniyetine bal bireyin hakkn kabul etmeyen bir
idareden, halkn ihtiyalarn, hukuki hakkn koruyan prensiple-
ri kabul etmesini istemekle ilgilidir. Bu gr, 1839'da Glhane
Hatt Hmayunu'yla kiinin namus, mal, mlk ve can emniyeti
(1) Helmuth von Moltke, Trkiye'deki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar. I Bankas
Kltr Yaynlar, eviren Hayrullah rs.
(2) a.g.e., s. 302.
664/ DNYA SANATTARiHi
R. 1468: Levni. lll. Ahmet'in resmi.
R. 1469: Nakka Osman. Hnemame.
Zigetvar Zaferi (S. K. Yetkin Kfinc
ksieck).
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR J 665
gibi haklarnn, padiah tarafndan tek tarafl olarak garanti alt ettirmi bulunmaktadr. Ernst Khnel'in hatasn da ilk sapta-
na alnmasna kadar varyordu. Bu, gelimeye zemin bulan Bat yan Yetkin'in aklamasna gre, Seluklu minyatrlerinde krm
grnn, memleket artlar iinde ilk meyvesi idi. Tebann z zemin, sayfa kenarlarnn sslenmesi, koyu mavi ve sar renkle-
Mslman, Hristiyan fark giderilmek isteniyordu. Askerlik md- rin egemenlii, figrlerin birbirlerine paralel, sralar halinde dikey
deli snrlanyordu. Belki en nemli nokta, devlet idaresinin laikle olarak dizilmesi gibi zellikler vardr. Bu zellikler, gene Yetkin' e
mesine doru bir adm atlmasyd. Ayrca vilayet meclisleriyle hal- gre, Uygur duvar resimlerinin geleneini devam ettirmektedir-
kn sz, fikri sz konusu olmaya balyordu. Yalnz Glhane Hatt ler. Seluklu minyatrlerinin genel karakteri hakknda Oxford'taki
Hmayunu'nda yer atan "eriat kanunianna bali olmayan mem- "Bibliothiique Bodleienne" de bulunan, irazii Sadaga Abi-1-Kastm
leket/erin ayakta kalamayacai aik bir gerek" olduu gibi bir sz, tarafndan yazlm "Kitap-tAyyar" adl elyazmasndan kimi bilgiler
Bat anlaynn tam olarak dnlemediini ya da politik
devlet edinilebildii anlalmaktadr. Bu kitapta yer alan minyatrlerde,
bakmdan bu ekilde deerlendirildiini gstrmektedir. Seluklularn Uygur geleneini belirleyen zellikleri saptanmakta-
Dikkat edilirse 1716'dan itibaren bu tarihe kadar askeri slahalla dr (S.K. Yetkin). Arcak Anadolu Seluklularnda Uygur gelenei
balayan hareketlerin u fikir sonularn verdii grlr: dnda da kimi zellikler bulunabiliyor. Bu zellikler yznden de
a) Osmanl Imparatorluu'nun Dou kl kltr, Bat klt- eski elyazmalarnn tarihleri zerinde kimi tahminler yaplabilmek
ryle yer deitirmeye balamtr. tedir. irazl Sadaga'nn kitabnda, Seluklular zamannda yaam
b) Dou dilleri yerine Bat dilleri nem kazanmtr. olan birok minyatrcnn ad da zikredilmekte ve bu sanatlar
c) Mspet bilimiere bal Bat tarznda okullar almaya bala- dan Aynu-d Devle'nin Mevlana'nn 20 kadar portresini yaptna
mtr. deinilmektedir.
d) Batl bir aydn zmresi yetimeye balamtr. Seluklulara ait ok az eser bugne kalmtr. Yalnz Kubadbd R. 14 70: Nakka Osman. Hnername
e) Kii eitlii fikri ortaya kmtr. saraynn iniyle kapl duvarlarnn figrler, balk resimleri gibi minyatrlerinden
f) Bireyin hukukuna ve halkn menfaatine ynelen bir devlet unsurlarla sslendii anlalmaktadr.
dzeni anlay kabul edilmeye balanmtr. Bu aiara ait eserlerin altnda, genellikle, sanatsnn ad yaz
Bu nedenlerle, elbette plastik sanatlarmz da Batl sanat deer l deildir. Ortaa dneminde Avrupa'da da durum byledir ve
leriyle baml hale gelecekti. Bu tarihin oluturduu bir gerek- bu dnemlerin eserleri genellikle imzasz kalmtr.
li. Ve rnekleri Eski Yunan'dan beri grlegelmiti. Bu aklama, Osmanl Imparatorluu dneminde de, eser sahiplerinin pek
Osmanl kltrnn Bat'ya niin ve hangi koullar altnda ynei- az bilinmektedir. Hatta adlarn da byk ounlukla mahlas yani
diini belirtmek amacyla konulmutur. Kltrlerin yerlerini ba takma ad olduu anlalmaktadr. Ayrca ressamlarn nakka ady
ka kltrlere terk etmesinin biraz ayrntl bir aklamas da byle- la gsterilmesi, kimi karklklar karmaktadr. nk minyatr-
ce verilmi olmaktadr. lerle, sslemeleri yapanlarn saptanmas, ayr bir sorun olmakta-
dr. Hem tarihierin olmamas, hem de minyatrclerin bilinme-
Trk resim sanatnn 1800 tarihlerine mesi ve hatta ayn adda, eitli sanatlarn olmas gibi nedenlerle R. 14 71: Nakka Osman. Hnemame
kadar genel grn eserlerin saptanmasnda byk zorluklar domutur. Ancak elde minyatrlerinden XVI. yzy1!.
Trk resim sanat zerine yaplan inceleme ve aratrmalar yeter- olan yaz eitlerinin geliimiyle minyatrlerin slubu, bir derece-
li olmad iin, eldeki eserlerin ounlukla hangi zamanlar- ye dein snflandrma hususunda yararl olmaktadr.
da yapldklar ve kimlere ait olduklar henz bilinmemektedir. Bu nedenlerle, XV. ile XVIII. yzyllar arasnda minyatrler bile
Seluklularla ilgili minyatrlerden kalanlar zerinde tam bir bilgi sahipsiz kalmtr. Hatta Fatih ann minyatrlerini tanma ola-
olmad gibi, Osmanl minyatrlerinin meneleri, kimler tarafn na veren minyatr bile bugn bilinmemektedir. Ancak sarayn
dan yapld ve hatta bu eserlerin neler olduu zerinde de yeter- baressam olan Nakka Sinan Bey bir minyatrc ad olarak sap-
li bir kaynak yoktur. rnein XIII. ve XIV. yzyl minyatrleri diye tanabilmi, bir de bir ameliyat gsteren bir minyatr belirlene-
kataloglarda yer alan resimlerin bile kabataslak snfiandnid bir bilmitir. Kimi kitaplarn Acemce ya da Arapa yazlm olmas, bu
gerektir. Bu bakmdan genellikle XVI. yzylda Nigari tarafndan eserlerin Iranlllara ya da Araplara atfedilmesine sebep olmakta-
yaplm kimi minyatrler bile, yeni yeni ortaya karlabilmitir. dr. XVI. yzyla ait arivlerde birok minyatr olmasna ramen,
Richard Ettinghausen'in yazd minyatr sanatmzla ilgili kitapta bunlarn kime ait olduklar saptanamamtr. Bilinenler ise, yal-
da, bilinen eylerin pek dna klamamtr. Kald ki, bir de Bat nz Matrak Nasuh ile, Levni'ye aittir. Ayn zamanda bir tarihi ve
aratrmaclarnn Seluklu sanatn brakn, Uygur sanatn bile in matematiki olan Nasuh'un, Barbaros'la Fransa'ya yapt seya-
ya da lran'a baladklar hesaba katlrsa, kark durum anla hatten kendine zg, dekoratif, renki bir manzara resmi geli
lr. lik kez Suut Kemal Yetkin, Rene Grousset'nin, Samarra'daki tirdii grlyor. Bu manzaralar, bir harita nitelii de tamakta
duvar suluboyalarm Iran sanatna balamasnn yanll ze- dr. Itibari renkleri olmasna ramen renki olan bu ressamn, ger-
rinde ak olarak durmu ve bu hususu otoritesiyle Bat'ya kabul eki bir gzleme sahip olduu anlalmaktadr. Yapt resim-
6661 DNYASANAT TARiHi
R. 1412: Timur'un hayatn anlatan
Zafername'den bir minyatr. Osmanli
minyatrlerine oranla daha dank.
ler, kent zelliklerini dikkatle yanstyor. Matrak, ligrl resme
nem vermiyor. Ayrca resimlerinde dinle ilgili bir duygu da yok-
tur, ancak bu husus Osmanl minyatrclerin hibirinde grl-
myor.
XV. yzylda yapld talimin edilen ve bir at zerinde ok atan
svariyi gsteren resim, Trk resim sanatnda nemli bir sanat
nn olduunu gstermektedir. Ancak ad ve hayat hakknda bir
ey bilinmemektedir. Yalnz optik gzlemin bylesine dengeli res-
medildii bir baka minyatr Trk resim sanat iinde grmek
zordur. Atn siluet olarak yandan gsterilii ve svarinin att ok
ve gerdi i yayn gergin duruu, bu eserin klasik sanatmzn olgun
eserleri arasnda yer almasn salar.
XVI. yzyl sanatlar arasnda bilinen en nemli ressamlardan
biri, Nigri'dir. Bu sanat, Barbaros ve Kanuni'nin karakterlerini
yanstan optik gzlemli portreler brakmtr. Bu eseri erde, izgisel
bir karakter egemen olduu gibi, turvakar (yarm yandan) duru
lar, sade fakat belirgin bir biimde yer almlardr. Resimlerde
optik bir gzlem ak olarak grlmektedir. Bu bakmdan S. Kemal
Yetkin'in dedii gibi, bu resimleri Osmanl Imparatorluu'nun kla-
sik slubu iinde snflandrmak doru olur. Ifadeler durgun fakat
ciddidir. Nigri'nin asl ad, Haydar Reis'dirve Nigri, ressam anta~
mna gelen !akma bir addr.
lll. Murat anda minyatrclerin oald grlyor. niye" adl elyazmasn resimlemitir. Bu eserlerde bilgin ve din
Sanatlar arasnda Nakka Osman zellikle dikkati ekiyor. Yaam
hakknda pek bilgi yok. Ancak tm eserleri lkemizde bulunmak-
tadr. Resimiedii "Surname" adl elyazmasndaki resimler, XVI.
yzyl, lll. Murat ann sosyal ve ekonomik yaantsn canlan-
drmaktadr. Bir kompozisyon ressam olan Nakka Osman, bol
insan figrlerinin yer ald eserlerinde, rnein Kanuni dnemi-
nin minyatrlerinden Zigetvar Seteri kompozisyon bakmndan
ak olarak ayrlmaktadr. Bu farkllk, Kanuni dneminde yaplan
minyatrlerdeki figrlerin vcutlarnn birer stun gibi ele aln
masdr. Nakka Osman'n figrlerinde ocuksu bir anlatm varsa
da, peyzaj iinde yer alan figrlerin birbirlerini kestikleri, hayvan
ve insan hareketlerine nem verildii anlalmaktadr. Bu hare-
ket anlatmnn mimariye paralel olarak canland grlmekte-
dir. Ayrca renkler gittike yumuamaktadr. Nakka Osman ayn
zamanda "Hnername" adl elyazmasn da resimlemitir.
XVI. yzyln bir sanats olan Ltf Abdullah, "Siyer-i Nebi"
adl elyazmasn resimlemitir (S. K. Yetkin). Ltf Abd ulah Nakka
Osman gibi, byk bir kompozisyon ressam olmamakla birlikte,
doa gzleminin ve mantki biimlendirmesinin onun duygulu
bir renki olmasn engellemediini, ancak figrlerinde tipik akl
c gzlemin olduunu bulmak zor deildir. Yalnz Adem ile Hawa
adl kompozisyonunun figrlerinde turvakar durularda slupla
trlm yzler olduu izlenebilir. Dalar ve aalarda da mantkl resimlerinde Bat etkisinden sz edilemez. Aalar, kular, saksa-
bir bilgi dzeni dikkati ekmektedir.
. Ahmet zamannn minyatrlerinde klasik bir lllk zellikle
dikkati ekmektedir. lll. Ahmet zamannn ressamlarndan Hasan
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1667
Paa, yatay-dikey izgilerin egemen olduu kompozisyonlarnda
ok ligrl dzenlemeye nem vermitir. Figrlerin giysilerindeki
her e, belirgin motifler haline getirilmi ve belli bir renk altn
da dzenlenmitir. Bylece ayn cinsten unsurlarn dzenlenme-
si, baz e dizileri meydana getirmitir. Askeri erde, birbirinin ayn
olan ceket renkleri bir dizi, beyaz kavuklar da gene bir dizi mey-
dana getirmitir. Bu yoldan giderek kompozisyonda bir renk sis-
temi aranmtr. zellikle bu ok ligrl minyatrlerde, sanat
nn motif kard ve sevdirdii gzkmektedir. Figrler de kare, R. 1473: Hasan Paa. If/. Mehmet'in
ehnamesi'nden.
dikdrtgen kitleler halindeki yzeyler iine yerletirilmitir. Nakka
Osman da ayn ekilde kompozisyonlarnda bir dzen yaratm-
tr.
/. Ahmet (1603-1617) Aibm'nde yer alan minyatrlerde ise,
olgun ve abartmal bir desen anlay dikkati eker. Balar kk ve
figrler birbirleriyle duygusal iliki iindedirler. Naki'nin "akay1k-1
Numaniye" adl eserinde vcutlar yuvarlaklatrlmak istenmitir.
Oysa /. Ahmet Albm'nde bu hacim biimlernesi yoktur ve dz
yzeyler belirtilmitir.
Minyatrlerde, Trklerin genellikle askeri ve sivil hayat, Iranl
larn ise lirik bir anlatmla doay ve sivil hayat canlandrdkla
r grlmektedir.
XVII. yzyl sanatlar arasnda Naki Ahmet "akay1k-1 Numa- R. 1474: Levnr. Uyuyan Kadm (5. K.
Yetkin, Kfincksieck).
adamlarnn portrelerinde ekspresyonisi bir anlatm grlmekte-
dir. Hatta Molla Hsrev'in portresinde, yzn zgn ifadesi de
dikkatli bir ekilde saptanmtr. Bir dier resminde ise, bir hoca R. 1475: Levni. Dans Eden Kadm.
ve rencisi, yeni yapraklanm bir aacn altnda gsterilmekte-
dir. Burada ligrn zerinde bulunduu zemin pembe bir renk-
le gsterilmitir. Hocann portresinde barak resimlerde grlen
poz verme durumu aynen yansmtr. Ancak bu resimler, barak
bir anlatrnn btn zelliklerini gstermezler. Eserde gzlem ve
mantk yan yana yrm ve aa yapraklar adeta sayyla konul-
mutur. Molla Hsrev'in resminde, yandaki gne, insan yzl
olarak gsterilmitir. Ayrca deniz kahverengi, elbise de mor ola-
rak belirtilmitir.
XVIII. yzyln La/e Devri'nde "Surname" adl ve halen "Topkap
Mzesi"nde bulunan bir elyazmasnn bir nshasndaki resim-
ler, an nemli ressam Levnrye aittir. Kimi resimlerinin altn
da Levni'nin imzas da vardr. Byk bir desinatr olan Levni,
kiilerin karakterlerini yakalayan nemli bir sanatdr. Saptanan
desenleri, onun model karsnda dikkatle ve optik grle resim-
lerini yaptn kantlyor. Vcut duruunda bir Ltf Abdullah'n
kat, gzlemden uzak ifadesi yoktur. Vcut hareketleri, elierin
doru grntye uygun izimleri, Lale Devri'nin Bat'da olan
barak gzleme ne denli yakn olduunu gsteriyor. Ancak onun
anlar, zarif hareketler iinde verilmitir. Ayrca dikkatli gzlem,
bitkilerin deseninde de grlmekterdir. Onun "Mzisyenler"i,
"Rakkase"leri, "Gll Kadm" japon aa basklarnn stn kom-
668/ DNYA SANATTARiHi
R. 1476: Levnf. Bir Svari.
R. 1477: Levnl. Sultan ll. Mustafa.
pozisyon zelliklerine ve zarafetine ulamtr. Denilebilir ki, Lev~
ni, Trk resim sanatnda gerek renk, gerekse kompozisyon ve
desen bakmndan tek sanatdr. Onun bir grup mzisyeni gs-
teren piramidal bir dzen iindeki diyagonal kompozisyonu, tam
barak zelliklere sahiptir.
Levni'nin asl ad Abdlcelil elebi' dir. Levni, La le Devri'nin can~
l elence hayatn da canlandrmtr. O, Lale Devri'nin 15 gn
bayramlarn, lll. Ahmet'in kzlarnn dnleriyle erkek ocukla-
rnn snnet dn lerini, renkli ve hareketli anlatm iinde yan~
stmaktadr.
1700'1erden itibaren Bat'nn etkisi ilgiyi ekiyor. Hatta, Batl
sanatlarn Istanbul sarayna yerleti i grlyor. Gittike Osmanl
devletinin kendine zg kltr snmeye balyor. Batl sanat-
lardan Liotard (1702-1789), Antoine de Favray (1706-1792),
Armand-Char/es Caraffe (lm 1812), L. F. Cassas (1756-1827),
Castellan (1772-1838) j. B. Hilair (1776'da lstanbul'a gelmitir)
ve Me/ling Istanbul sarayn ziyaret etmilerdir. Hatta Melling, lll.
Selim'in mimar olmu ve ayrca lll. Selim'in kz kardei Hatice
Sultan'n sarayn ve bahesini de tanzim etmitir.
Btn bunlar, 1700 tarihlerinden itibaren Trk sanatnn da
nasl Bat'ya balandn ak olarak gsteren delillerdir.
TRKIYE'DE BATI ANLAMlNDAKI RESIM SANATI
Bizde geleneksel resim sanatnn, minyatr snrlar iinde geliti~
ini grdk. Ancak bu ikiboyutlu, itibari renkli resim sanat, optik
bir gz aldatcl iindeki Bat resminin etkisiyle 1793 yllarndan
itibaren yerini yitirmeye balamt. ilk kez 1793 ylndan itiba-
ren doa gzlemine bal bir resim dersi, Osmanl Imparatorluu
Mhendishane'sinde yer almaya balyordu. Ancak bu dersin,
bugnk anlamda bir resim dersi olmad, yalnz topuluk,
istihkam ve haritaclk gibi alanlara katk salamas amacyla ei
tim ve retimde yer ald aktr.
11. Mahmut, Yenieri Oca'n kaldrdktan sonra, 1825'te
Mhendishane'yi gelitirmi ve resim dersine daha ok nem
vermiti. 1835'ten itibaren de yetenekli genlerin Avrupa'ya tah-
sillerini ilerietmek iin gnderilmesine balanmt. 1846 ylnda
Mhendishane'ye mdr olan Bekir Paa, okulun gelimesi iin
aba harcam, bakr-oymayla ta bask sanatlarnn lkemizde
yaylmas iin baz tamimler bile karmt.
Harbiye Mektebi renim programna resim dersinin konulu-
u, okulun kuruluundan bir yl sonradr. Okullar bakan Sat Paa
resim dersinin gelitirilmesi iin, Ispanya'dan irans isimli bir res~
sam retmen olarak getirtmiti.
1875 ylndan itibaren resim dersi, zellikle askeri liselerde geli
miti. Bu nedenle Trk resim tarihinde, zellikle Bat anlamnda
ki resmin, yalnz asker aydnlarmz arasnda yayldn gryo~
ruz. O sralarda Msy Kes isminde bir Fransz ressam getirilmi
ve uzun yllar Harbiye ve Askeri ldadi (lise) mekteplerinde ret
menlik yapmas salanmt.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR /669
Mhendishane'yi ilk bitirenlerden olup, resim renimi iin
Avrupa'ya gnderilen ilk renci Ihrahim Paa'dr (1835). Bu yete-
nekli subay gibi Ressam Ahmet Emin de Viyana'ya gnderilmiti
(1847). Bu ilk Bat eitimi alm ressamlarmzn eserleri hakknda
bildiimiz bir ey yok. Kabiliyetli bir dier ressam da ilk retmen
subaylarmzdan biri olan Hsn Yusuf'dur. Mhendishane'nin
nemli retmenlerinden biri olan, bu Bat akademilerinde al
m subayn da, elimizde eseri yoktur. Yalnz hayatlar hakknda
eski arivlerde baz bilgiler bulunmaktadr. Bundan baka Servi/i
Ahmet Emin'in (Topu Kaymakam) yetenekli bir manzara ressa-
R. 1478: lll. Selim zamanmda yap1/~
m olduu anlalmaktadr. 1845-1892 arasnda yaayan Ahmet m resimlerden biri. Bat perspektif an~
Emin'in duygulu bir peyzajc olduu ve Theodore Rousseau gibi, lay1mm minyatr sanatma girdii g-
byk aalar ve krlar resmettiini biliyoruz. Ahmet Emin, ayr rlyor.
ca bir heyetle Bursa, Bozyk, Ekiehir ve lznik'e giderek bir
albm dolusu resim yapm ilk gezgin ressammzdr.
Askeri Mhendishane'den yetien ressamlar arasnda en nem-
lisi hi kukusuz Ressam Halil Paa'dr. Mhendishane'ye giri-
i 1869'dadr. 1873'te mlazm (astemen) olan gen subay,
1876'da kolaas (yzba) olarak Askeri ldadi'ye resim retmeni
olmutu. Sekiz yl Paris Gzel Sanatlar Okulu'nda renim gre-
rek yurda dnmt (1888). Halil Paa, Paris'teyken Empresyonist
sanatlarn nemli bir akm yarattklar anlalyor. Biz Halil Paa'nn
resimlerinde, akademik bir portre ressaml yannda serbest fr
a darbeleri ve izlenimci paletle Anadolu yakasndan grntle-
ri resmettiini anlyoruz. Halil Paa'nn resimlerinde, k, nemli
bir motif olarak geliir. Fakat Fransz Empresyonistlerinin renk sis-
temleri ve atmosfer oyunlar onun eserlerinde grfmez. Eren ky,
Suadiye, skdar gibi Istanbul'un Anadolu sahilindeki eski evle-
ri ve doay resmetmitir. Hakknda bir monografi yazlmadn
R. 1479: Smblname. XVIII. yzyl.
dan, tm eseri zerinde tam bir yorum yapmak mmkn deil~ Resimde nc boyut biimlendirilme~
dir. Ancak portrelerinde akademik ve yer yer Goya'da grlen sine gidildii grlyor.
bir portre izlenimi bulmak mmkndr. Olduka usta birdesene
sahip olduu da gzlemlenmektedir. Tm hayatn resme vakfe-
den ender sanatlarmzdan biridir. Eserlerini 1888 ylndan itiba-
ren devaml sergilemi, 1940'ta lmtr.
Mhendishane dnda resim sanatmza nemli katkda bulu-
nan dier bir okul "Mektebi Harbiye" dir. 1834'te 11. Sultan
Mahmut tarafndan kurulan bu okulda yetien ressamlarmzdan
Tevfik Paa, daha ok desenleriyle kendini gstermiti. Ancak ken-
disinin heykelci olarak da alt bilinmektedir (lm 1866).
Gene Harbiye'den yetime bir ressam olan Nuri Paa da, daha ok
deniz ressamlyla kendini kabul ettirmi genellikle byk zrhl
gemilerin deniz savalarn resmetmitir. Ancak bu yetenekli suba-
yn resme kar evresinde sevgi uyandrdn ve retmen olarak
byk hizmeti olduunu biliyoruz.
Bu sanat subaylar yannda svari binbas ressam Tevfik,
Istanbul'un yeil servilerini, camiierin gneli mermerlerini, eski
sokaklarn glgeli kaldrmlarn, sebilleri ve trbelerin o mistik
havasn yanstmtr. Fakat btn bu eserler, sabrl ve yetenekli
6701 DNYA SANAT TARiHi
R. 1480: /. Abdlhamid'in Portresi.
R. 1487: eker Ahmet Paa (1841-
190 7). Karaca. Resim ve Heyket M-
zesi, Istanbul.
bir insann yapt duygulu notlardan ibarettir. Bu ilk almalar,
Trk resminin Avrupa slup emberi ne nasl bir duyguyla girdiini
bize anlatmaktadr. Ressam Hayri (binba, lm 1916) de usta
bir suluboya ressam olarak dikkatimizi ekmektedir. Ancak unu
da belirtmek gerekir ki, bo"tn bu sanatlarn doann taklidiyle
sanatyaplamayaca hususunda sarslmaz bir inanlar vardr. Bu
hususu gene asker 'ressam olan Sami Yetik bize uRessamlanm1z"
adl kitabnda anlatmaktadr. Ayrca bu sanatlarmz hakknda
"Osmanli Ressamlar Mecmuasi" adl dergide de olduka aydnla
tc bilgi bulmaktayz.
Trk resim sanatnda ressam Hasan Rza 1<ahramanlkla ilgili
konular ilk olarak ele alm ve ok ligrl kompozisyonlar halin-
de resmetmitir. Sanat, destanlar yaratm olan eski Trk ordu-
larnn savalar n, kale muhasaralarn, yaln kl dman ordular
iine giren Yenieri leri, barut ve toz toprak bulutu ve kokusu iin-
deki savalar yanstmak istemitir. Ayrca ini mrekkebiyle, tari-
hi kiilerin portrelerini de yapmtr. Ancak bunlar hayali tasvirler-
den ibarettir.
Trk resim sanatnda alkanii yannda, ilk l-doa (natr-
mort) resmini lkemizde sevdirmesiyle tannan sanatlarn
banda ressam miralay Sleyman Seyyit gelir. Son derece sabr
l bir frayla iek resimleri yapan bu ressamn gemi kuakla
rmz en ok duygulandran sanatlarmzdan biri olduu ku
kusuzdur. Resimde hibir eyi, fra darbelerinin sarholuu
na brakmayan bu ressammz, kendine zg bir renk duygu-
suna da sahipti. Bir sava kompozisyonu da yapt sylenen
Sleyman Seyyit'in eserlerinin ou kaybolmutur. Birok eseri-
ni de gelii gzel elden karan bu sanat hakknda fazla bir ey
bilmiyoruz (lm 1913'tr). Fransa'da renim grd ve
"Fen ni Menazr" (Bilimsel Perspektif) adl bir kitap yazd bilin-
mektedir.
Ressamlarmz arasnda Bat'da renim grmedii halde,
mmtaz bir dzeye ulaan en nemlilerinden biri de Hseyin
Zeki Paa'dr. Titizlii orannda duygululuunu da sekin pey-
zajlarnda yanstmasn bilei bu asker sanatmz, resim tarihi-
mizde, ilgi eken daac bir gzleme dayanan kr resimleriyle
kendini tantmtr. Kendine zg romantik bir anlatm gsteren
Hseyin Zekai Paa, ayn zamanda "Ayasofya ad/Tvam" adl ese-
rinde mimari konstrksiyonlar da duygu lu bir ekilde resmetme-
yi baarmtr. Eski eserlerden anlayan bir uzman olarak da, son
derece bilgili olduunu onu tanyanlarn anlarndan reniyo
ruz.
eker Ahmet Paa (1841-1907), Bat'da uzun yllar renim
grm gzlemci, nail bir gerekilie ulam, kaliteli eser veren
sanatlarmzdandr. Gerek l-doa resimleri, gerekse peyzajla-
rnda, dikkatli duyarlk gsteren ressamlarmzdan biridir. 1874'te
Istanbul'da ilk resim sergisini dzenleyen de eker Ahmet Paa' dr.
Courbet'nin hayvan resimlerini anstan "Karaca"s, eker Ahmet
Paa'nn dikkatli bir gzlemci olduu konusunda kukuya yer
BATI "YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1671
brakmyor. Avrupa Barou ressamlarnn karanlk fonlu resimleri-
nin havasn yanstan renkleriyle o, bizde yar hayalden, yar gz-
lem le yaplm, bir vale resminin de temsilcisidir. Eserlerin i, hi-
bir disiplinsiz serbestlie gitmeden ve resmin ciddi alma gerek-
tirdiine inanarak oluturmutur.
Buraya kadar olan asker ressamlarmzn eserlerinde, Fransa'daki
1830 peyzajclar adyla anlan sanatlarn havas vardr. Fakat
bunun yannda, genellikle bizim lstanbul'umuzun o kendine zg
yerel eski havasn yanstan bir duygululuk da bu sanatlarm
zn eserlerinde grlr. Ancak bizim asker ressamlarmz arasn
R. 1482: eker Ahmet Paa (1841-
da o zamanlar n olan Hoca Ali R1za adl ressammzn havas 1907}. Oduncu. Resim ve Heykef M-
biraz deiiktir. Hoca Ali Rza'nn (1864-1935) guvajlar, tabas: zesi, Istanbul.
k resimleri ve yalboya eserleri incelenirse, onun daha ok kendi
iine ynelik bir gzle me sahip olduu anlalr. Ancak biraz haya-
li almaya dt ve ar duygululuunun onun doa izleni-
mini, fazla duygu lu, kartpostal havasndaki peyzajlara gtrd
anlalr. 1830 peyzajclarnn telkin ettii doa sevgisi, zellikle
boya resimlerinde onu kr sevgisine balamtr. Bylece kra ait
romantik resimlerini boyamtr. Bu kr resimleri yannda Hoca Ali
Rza, Istanbul'un aviulu evlerini, arnavut kaldrml dar sokaklar
nn iirini, gene biraz ar duygululukla biimierne yoluna gitmi
tir. Boyas, zellikle guvaj resimlerinde doa izienimlerini yanst
ma bakmndan baarl grlrse de, Hoca Ali Rza byk yetene-
ine ramen, doay seven birfantezist olarak kalmtr. Onun en
baarl eserleri portre desenleridir. Dikkatli gzlemini onun yalnz
portre desenlerinde grrz. Hatta o, desenlerinde yer yer, baa
rl sanatlarn olduka rahat izimine varmtr. Tabasklar ise
akademik bir kartpostal resim anlaynn snrlar iinde kalmtr.
Bu kartpostal resimler, onun rencilerine verdii duygulu, resmi
sevdirici, deersiz fakat sevimli rneki erdi.
Osmanl Imparatorluu'nun byk bir kriz iinde bulunduu
son zamanlarnda, ressam Hasan R1za, eski dnemlerin baarl
savalar nda, iinde yaad toplumun ryasn nasl grm ve
resmetmi ise; deniz ressamlar olan svari temeni ressam lhsan
(1889-1906) ve Kaymakam /smail Hakk1 (?-1937) da, boyadkla
r byk zrhl gemilerin savalaryla ilgili resim lerde, artk hibir
gc kalmam olan devletin ve halkn zlemi iinde olduu bir
ryay sunuyorlard. Bu rya ve zlem sahnelerini resmeden lhsan
ve !smail Hakk, duygulu almalaryla adeta kendilerini ken
R. 14'83: Osman Hamdi. Gezinti Yapan
ulusal durumdan koruyor gibiydiler.
Kadnlar. Bostan Mzesi.
Bu deniz savalar resimlerinde, Rus deniz ressamlarnn etkileri
olduu genellikle kabul edilir.
Aa yukar 191 O dolaylarnda Avrupa'ya giden ressamlarm
la dein, resim sanatmz, askeri okullarmda yetien ressam
subaylarmzn almalarndan ibaret kalyordu. Ancak 1883 yln
da Sanayi-i Netise Mektebi'nin kuruluuyla resim renimi sivil-
lerin hizmetine intikal ediyordu. Bylece gzel sanatlarn Batl
anlamdaki resim anlay tilizlenecek yeni bir zemin kazanyor
du. Daha 28 Mehmet elebi'nin Paris'e yapt seyahatten bu
6721 DNYA SANAT TARiHi
yana, baz Osmanl aydnla; Bat'ya dnme gereini duymu ve
nce yeni sava bilimleri, topuluk, sava sanayii, eitim retim
yannda, en sonunda 1835 yllarndan itibaren de resim tahsi-
li iin Batya renci yollanmaya balanmt. Bylece Bat'ya kar-
yenilgilerimizin aresini, gene Bat stnln salayan klt-
rn ve sanatn almakta bulmutuk. Grlyor ki, nceki askeri
alanda edinilrnek istenen Bat kltr, zamanla bize tmyle ken-
dini kabul ettiriyordu.
Ite Istanbul'da Bat anlamnda eitim ve retim yapan askeri
okullar yannda bir de siviilere hizmet veren Gzel Sanatlar Okulu
kurulmu oluyordu. Hi kukusuz bizde ll. Mahmut, 1830 yln
da kendi resmini devlet dairelerine astran ilk Osmanl padiah
idi. Bu sralarda birok padiah da kendi resimlerini Batl ressam-
Iara yaptrmlard. Fakat bu halktan gelen resim sevgisi deil
di. Hatta halk, ll. Mahmut'un para stne baslan profil resmi-
R. 1484: Osman Hamdi. Sultanahmet . nin Trk parasna uursuzluk getirdiine inandndan, paralarn
Camii'nin Giriinde Trk Kadmlan. stndeki resim kaldrlmt. Bu bakmdan Istanbul'da kurulan ilk
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin nemi byk oluyordu. Dikkat edilir-
se Bat tarznda resim anlay bylece resmi bir anlam kazanyor
ve ressamlarmzyetenekli genlerimizebu anlayta bir resim ei
timi vermeye balyordu.
ok ilgi ekicidir ki, Sanayi-i Netise Mektebi'nin retim e bala
masyla birlikte askeri resamlarmz yava yava yerlerini bu okul-
dan yetieniere terk ettiler. Bylece sivil yaama daha yakn bir
sanat heyecan grlmeye balad.
Sanayi-i Netise Mektebi'ni kuran Osman Harndi Bey (1842-
191 O) 1883'te Osmanl Mzesi mdrl yapm, Paris'te 15
yl kalarak Hukuk ve Gzel Sanatlar Okulu'na devam etmitir.
Gerek sanat mizacyla arkeoloji alannda da alm ve bir de
yabanc mzelerdeki deerli sanatlarn eserlerinden 42 kopya
yaptrmt.{l) Osman Harndi de akademik bir resim eitimi alm
t. Yapt resimler ligrl kompozisyonlardr ve Osmanl yaa-
R. 1485: Osman Hamdi. Kitap Okuyan . mnn eitli yerel sahnelerini yanstmaktadr. Ancak bu resimler
Adam. Londra Mzesi.
akademik bir figr biimlendirme geleneine bal idilerse de,
gene de bunlarda hibir baya biimlendirme grlmez. Osman
Hamdi, konulu bir resim anlayn lkemizde en iyi temsil eden
ilk ressammzdr.
Paris'te Boulanger(1806-1867) ve Germe(1824-1904)'un atl-
yelerinde alm olan ressam Osman Hamdi, Osmanl toplum-
sal yaamn yarstt resimlerinde, eitli tipleri optik bir grn-
tye bal olarak resmetmiti. Bu optik izlenim, bizim minyatrle-
rimizde olmad iin, zellikle ilgi gryordu. Osman Harndi'nin
yabanc m zelerden yaptrd kopyalarda da biz bu li gratil anla-
tm gryoruz. Demek ki, bu anlamdaki almalar, aslnda XIX.
yzylda Bat'da grlen historisizm akmn ve Paris'teki akade-
mik Salon resimlerinin paralelinde bir anlay yanstyordu. Bizim
sanatlarmzn, dikkat edilirse, 1870'ten sonraki Bat sanat akm-
(1) Refik Epikman, Osman Hamdi, MEB Yay., s.3; lst. 1967.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1673
1 Jaryla ilgileri yoktu. Esasen Bat' daki endstriyel-parlamenter
bilimsel yaamn sanatda uyandrd tepkiyi, bizim ressamlar
mz henz duymuyorlar ve yaamyorlard. Ve bizdeki sanat, top-
lumsal bir gereksinmeden de domuyordu. Bizde, XIX. yzyln
ikinci yarsndan sonuna kadar yaplan resimlerde Bat yaamna
paralel olarak doan anlaylarn, yaamadn anlyoruz.
Trk resim sanat, bu nedenle ancak Bat yaamnda yer etmi
eski byk eserlerle ilgilenmi, bir nesne gzlemi ve onun yans
mas problemiyle yetinmiti. Bu gayet doald. nk yetenekli
Trk genleri henz renme dnemindeydiler. Ve biz yabanc
bir kltrn tannmas iin gereken almalar olarak bu dnem-
lerin yaarmas gerektiini hep grdk.
Grlyor ki, yabanc kltrlerle ilk temas eden halklarda olduu
gibi, nce birtoplama dnemi gerekiyor. Roma, Seluklu, Osmanl
ve Arap sanatlarnda da bu bilgi ve deney toplama dnemlerini
hep gzlemledik. Sonu iin bazen birka yzyl gerektii daima
grlmt. Ite yabanc bir kltrn gzel sanatlarnn bizde- R. 7486: Osman Hamdi. Silah Tccan.
Resim ve Heykel Mzesi, Istanbul.
ki yansmalar da izleme dneminde olduumuz iin XX. yzyl
boyunca devam etmi_tir.
191 O' da Bat'ya gnderilen lbrahim ali , Feyhaman Duran ve
Nazmi Ziya gibi sanatlar da Bat kltrndeki bir akmn pein
den gittiler. Ancak bilindii gibi Empresyonizm (lzlenimcilik)
1910-14 yllarnda Avrupa'da tkenmi olan bir akmd. Fakat
Bat'ya giden sanatlarmzn eitli akmlar deerlendirmeleri ve
zmlemeleri iin gerekli hazrlk ve kltrel birikim o zamanki
Istanbul toplum yaamnda yoktu. Ite bu nedenle ressamlarmz
Bat'da eskimi bir sanat akmn lkeye yenilik olarak getiriyorlard.
Bu akm da aslnda, bizde Fransa'da anlald zere gne renk-
lerinin problemiyle ilgili deildi. Bizim bu ilk Empresyonist res-
samlarmz daha ok optik bir grnty biraz renki bir anlay
la resmetmek durumunda idiler. Yani Fransz Empresyonistlerinin
temel grleri, bu sanatlarmzca ele alnmamt. Bu kuak iin-
de Empresyonizme en fazla yaklaan ressammz Nazmi Ziya idi. R. 1487:Hali/Paa(1857-1939).Mal
Bu sanatmz hi kukusuz izlenimini renkle boyuyor, iaret edi- tepe Ky Yolunda.
yordu ama, renkleri tam bir izlenimci palete sahip deildi. Aynen
Almanya'daki Liebermann gibi. Demek ki bu Empresyonist akm,
aslnda bize bilimsel zellikleri iinde yansmamt. Fakat ne olur-
sa olsun, bu ressamlarmz lkemizde resmi sevdirrnek iin ok
aba harcamlardrr. Ayrca bu ressamlarmz bir Boazii resim
R. 1488: Hafif Paa. Iskele. Resim ve
edebiyat ve sevgisi yaratmlardr. Heykel Mzesi, Istanbul.
Hseyin Avni Lifij (1889-1927) bizdeki Empresyonist anlayn
dna kan ve yer yer ekspresyonist bir anlatm gsteren, fakat
renki olmayan bir sanat olarak bilinir. Lifij de Fransa' da oku-
mu, kendine zg rahat bir almaya varmt. Lifij Istanbul'da
Gzel sanatlar Akademisi'nin bnyesine, dekoratif sanatlar bl-
mn sokmak iin abalyordu. Geni ve rahat planl peyzajlarn
da Trk resmi kiisel, gl bir temsilcisini gryordu.
Trk resim sanatna, serbest tral renki bir paleti getiren ve
izlenimci anlatrnn temsilcisi olarak tannrp ve adeta efsanele-
DST 43
!

6741 DNYA SANAT TARiHi
R. 1489: Hoca Ali Rza. Manzara.
R. 1490: Hseyin Zeki Paa. Cami
Ii.
en bir kii lbrahim a/11 (1882-1960) idi. Istanbul Gzel Sanatlar
Akademisi'ni 191 O ylnda bitirdi. Paris'te Cormon'un atlyesin-
de alt. 1914'te sava balaynca yurda dnd. Empresyonist
anlayn temsilcisi olara~ tannmasna ramen, aslnda kendine
zg bir empresyonist resmin rneklerini verdi. ali hibir zaman
bayala dmed i. air bir ressam ruhu gstermesi ve fevkalade
nktedan bir kii oluu, ona byk bir n salad. O, plak model-
lerden sratli, geni fral rahat bir paletle almalar yapt. Yeni
bir problem getirmemekle birlikte "Zeybek" ve ''Mevleviler" seri-
siyle yerli bir matili iledi. "Manolyalar"yla ilgili natrmortlar ve
doadan yapt kimi ak hava resimleri dogaya bakarak yaplm
olduundan daha salam ve deerlidir. Onun tannan ve hal~a
sevilen anlatm tarz, kendsine byk n salamtr. Bu yonuy-
le al l, Trk resmindeki yerini daima koruyacaktr. Eserlerini fazla
sergilernemesine ramen, all efsanesinin olumas, onun ilgin
bir kiilii olduunu gstermektedir.
all'yla birlikte akla gelen bir dier ressammz Feyhaman
Duran'dr (1886-1970). Bu sanatmz da bizdeki Empresyonist
okulun temsilcisi olarakAvrupa'dan dnmt. 191 Oylnda Prens
Abbas Halim Paa'nn yardmyla Paris' e resim tahsiline gnderil-
mi ve julian AkademisYnde ve sonra Acadmie des Beaux Arts'.~a
okumutu. Denebilir ki, gerek ali , gerek Feyhaman Duran, Turk
resminde ayn izgide kalmlardr. all, resimlerinde daha ser-
best birtrayla renklerini tablo yzeyine datmtr. Ancak, arala-
rnda byk bir ayrlk olmamakla birlikte, Feyhaman Duran daha
titiz bir iilik gstermitire Gzel Sanatlar Akademisi'ndeki ret
menliiyle sanat sevgisini rencilerine alamtr. Feyhaman
"1plaklar"nda desene bal bir boyayla ilgilenmiti. all ise fra
tularnn gzelliine nem vermiti. . .
Ayn kuak sanatlarndan Hikmet Onat'da gene resmmz
de kendine zg bir Empresyonizmin temsilcisi olarak belrm
tir. Daha ok bir peyzaj sanats olarak tannan ~u ressammz~
kendine zg bir mor, turuncu, sar ve kahvereng fra darbeler
biimlernesi bulmutur. zellikle eski Istanbul grnlerini sev-
di rm i, duygulu bir ressammzdr. . men olarak atandlar. Bylece resim sanat, doann renkli bir yan-
Osmanl Imparatorluu'nun son dneminde Avrupa'ya gden
ve Empresyonist anlay en iyi yanstan sanatmz, hi kukusuz
NazmiZiya(1881-1937) oldu. Bu gerekten yetenekli ressammz,
ili mizacn resme aktaran en air sanatmzdr. lstanbul'u.n k~
l havasn, sislerini, tablosuna nefes aldrrcasna duygulu br fr~a
youruuyla aktard. Maniyerizme hibir ekilde dmed i. "Tab10t
kariSmda beni en ziyade heyecana getiren ey, hayat ve hayatlyet
ifade eden eylerdir; kadm, aa, deniz, iek, gne, gne, gne"
diyerek sevdii eyin, en ok gne, yani k olduunu fade ed (1) Bedri Rahmi Eybolu, Nazmi Ziya, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, lst.
yordu. Onun portre resimleri de optik grnty yanstr, ancak
bunlarn zellikle kendi portresinde olduu gibi, daha ok foto~
rafik etkili olduklarn ve bu ynleriyle yeni biim araylarndan
uzak kaldn fakat yine de ho bir etki saladn belirtmek gere-
kir. Peyzajlarnda da daac bir izlenimcilii yarstt grlr. En
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PlASTiK SANATlAR 1675
byk retmenin doa olduu grnde olan Nazmi Ziya,
bylece neden daac olduunu da aklamaktadr."'
lik Dnya Sava'ndan nce, Bat'da renim grp yurda
dnenler, Avrupa'da an tamamlam olan bir Empresyonizm'le
gelmilerdi. Imparatorluun 1700 yllarndan beri Bat'ya dnk
ilgisi, onu henz anlamaya yeterli bir temel bilgi ve deney biriki-
mine sahip deildi. Bu nedenle, ressamlarmzn saray yaknlarna
girebilme orannda itibar grd anlalmaktadr. Ayrca, Bat'da
resim sanatnn iinde olanlarn, artk saray evresinde ve iin-
de olmadklarn gryoruz. Delacroix, Courbet, Daumier, Corot, R. 1491: Ruhi. (1883-1931). Ata-
Constable, Daubigny gibi sanatlar ve sonraki Empresyonistler, trk'n Istanbul'o Gelii. Resim ve Hey-
hep yalnz bana kalm, kiisel dnyalarn yaayan sanatlard. kel Mzesi, Istanbul.
Bunlardan sonra gelen cezanne, Van Gogh ve Gauguin bile, gene
ayn durumdaydlar ve hatta Paris'ten uzaklam ve kasabalarda
yaayan sanatlard. Ite bu yaam tarznn nedeni olan anlay
lar, hep kiisel dnya grleri idiler ve doal olarak saray atmos-
ferinin tantanas ve asaleti vb. ile hibir ilgileri yoktu. Grlyor
ki, Trl<iye henz, parlamenter, endstriyel bir toplum deildi ve
ada ortamn sorunlarna son derece yabanc idi. Bu nedenle,
Avrupa'ya giden sanatlarmz dndklerinde kiisel grlerini
kabul edecek bir ortama sahip deillerdi.
Ite Cumhuriyetin ilanndan sonra, bizde ada sorunlar lke
sorunlar olarak kabullenen bir ortam belirmeye balad. Bu dn
ce, lkemizi ada uygarlk dzeyine karmak iin kabullenil-
mi bir gerel<ten geliyordu. Bu dnceyle 1926'dan itibaren
Bat'ya yeniden sanatlar gnderilmiti. Bu sanatlar dndkleri
zaman, ilk kez yllardr tekrarlanan Empresyonizm dna km bir
sanat anlayyla yurda dndler. Bunlar 1905 yllarnda Fransa'da
ortaya kan bir Fovizmi, 1908'de domu bir Kbizmi, 1906'da
Almanya'da ortaya atlm bir Ekspresyonizmi yurda getirdiler ve
bu kuaktan bir grup "D" Grubu ad altnda topland. Bu sanatlar
grubu Istanbul'da akademiklemi olan ve yllardr allm olan
sanat anlaynn karsna yeni grlerle kt. Bu yeni gelenler, R. 1492: Sleyman Seyyit. iekler.
ksa bir mddet sonra Istanbul Gzel Sanatlar Akademisi'ne ret
smasndan ibaret olan bundan nceki kuan anlayn am ve
sanat sorunlar bakmndan yeni bir hava belirmeye balamt. Bu
nedenle "O" Grubu(2) sanatlar Trkiye'de Cumhuriyet dnemi-
nin ilk nemli yenici ressamlar olarak grld. Ite Trkiye' m izde R. 1493: Nazmi Ziya. Manzara.
resim sanat bylece yeni bir anlayla gelimeye balyordu. "D"
Grubu sanatlar ilk sergilerini 1933'te atlar. Birlii Abidin Dino,
Nuru/lah Berk, Zeki Faik /zer, E/if Naci, Cemal To/lu ve heykelcile-
1937, s. 23.
(2) Nuru!lah Berk, Sanat Konumalan (denemeler), A. B. yayn, Istanbul, 1943.
Sayfa 77. "Grup mem/eketimizde kurulan drdnc teekkl olduu iin, baz1 arka-
dalar buna "Drdnc Grup" ad1 verilmesini teklif ettiler. Ben (d) harfi alfabenin
drdnc harfi olduundan grubumuza bir rakam deil de "D" harfini takmanm
daha orijinal olacai fikrini ileri srdm zaman arkadalar muvafk buldular."
6761 DNYA SANAT TARiHi
R. 1494: Hikmet Onat. Sahilde Motor-
lar.
R. 1495: Hseyin Avni Liflj. Kendi Port-
resi.
rimizden Zht Mrido/u kurdular. "D" Grubu, 1947 ylndan
sonra dald ve mensuplarndan her biri kendi anlaynda bir
almaya koyuldu. 1947 ylnda grubun son sergisine 16 sanat
katld. Sonradan bu gruba karikatrc Cemal Nadir, Bedri Rahmi
Eybolu, Hakki An/i, Sabri Berke/, Fahrelnisa Zeyd, Zeki Kocamem1;
Arif Kaptan ve heykelci Nusret Surnan da katldlar.
"D" Grubu sanatlar nemli bir hareket de yaratti ar. Bu sanat-
lar, ada
sanat problemlerinin yakndan anialmasna katkda
bulundular. Bu ressamlarmz Paris'teki Andr Lothe'un, Fernand
Lger'nin, Gommaire'in, Almanyal Hoffmann'n anlaylarn yur-
da getirmilerdi.m Ksa zaman iinde empreSyonist sanatlarm
Zin yerlerini bu kuaa braktklar grld. Empresyonistlerin
turuncular, morlar ve yeiller iindeki Boazii" manzaralar,
11
lerini griler ve kahverengiler iindeki salam inah bir resme terk
etti. Ite bu sorunlar iinde yeni yetienler arasnda Bat'ya giden-
lerimiz oald. Paris sanatnn yansd Istanbul'da resim haya-
t hareketlendi. Anadolu kentleriyle kasaba ve kylerinden baz
izlenimlerin lstanbul'a tand grld. ll. Dnya Sava'ndan
nce lstanbul'a Akademi'ye retmen olarak gelen Leopold
Lvy'nin kimi sanatlarmz zerinde etkileri grlmeye ba~
lad. Hatta bu ressamn birok sanatmzn kiiliini silip sp-
rreesine bir etki yapt da dikkati ekmeye balad. Ilgi ekici-
dir ki, ilk Empresyonistlerimiz gibi, 1905-191 O arasnda Bat'da
ortaya kp 1930'1arda lkemize gelen yukarda belirtilen akm.
lar da, bizde 1950 yllarnda akademiklemeye balamt. Gene
191 O'larda Mnih'te ortaya kan soyut ekspresyonis bir akm,
ilk kez 1955'1erden sonra yurdumuzda ilgi kazanmaya balyor
du. Dikkat edilirse bizde, nceden sanat tarihinde grdmz
bir olaytekrar ediyordu. Bu da, gzel sanatlarda yabanc bir slup
emberine giren lkelerde olduu gibi, bir "toplama devresi"nin
balamasyd. Fakat bu normaldi ve bu toplumsal ortam bakmn
dan, Bat'yla ayn paralele gelinceye kadar devam edecekti. Ite
gzel sanatlarmzn genel hatlaryla serveni budur.
"D" Grubu Bat'da Empresyonizm karsna karlan inai ei
limli akmlar yurtta tantmt. O sralarda sanat almalarmz,
Bat'daki grlere genellikle bugnk gibi baml idi. Ancak "D"
Grubu, Bat'nn renilip bitirilmesinde hrsl idi. Bu nedenle bir-
ok sanat sorununu ilk ortaya atan birlik olmutu.
Bu hareketleri tantanlar yalnz "D" Grubu deildi. Bu gru
ba bal olmayp da kiilikleri olan Malik Akse/, Ali elebi, Refik
(1) "D" Grubu'nun kurucularndan olan ressam ve yazar Nurullah Berk "Sanat
Konuma/an" adl kitabnda (s. 79): "Hakikatte "D" Grubu Trk resim sanatma
bir nevi "Rasyonalizm" getirerek ifade tarzianna bir dzen verme, inac bir kay
91 dourma arzusuyla hareket ediyordu. Geri bu tez, 1928'de "Miistakil ressalf!
ve heyke/tralar"m sanat hayatma atilmasw/e ne srlm bulunmuyor de1d!,
Fakat "D" grubu bu tezi daha kat''i, hatta daha sistematik bir ekle sokarak o zama
na kadar Trk resminde hakim olan Empressiyonist yumuakla bir set ekmek iste
di." diye yazyor. Gene ayn sayfada "Gen sanatkOrlar u fikirde birlemi bu/u
nuyor/ard: Resim sanatmm balca zellii, form yani ekil, hacim mkemme/iyeti-
dir" diyor.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1677
Epikman, Eref ren, Muhittin Sebati, Hale Asaf gibi sanatlar da
vard. Bunlardan baka, gene hizmeti olan sanatlarmzdan Cevat
Dere/i, fhsan Cemal Karaburak, Ercment Kalm1k ve Cemal Bingl
gibi ressamlarmz deiik, ancak ada anlaylar yansttlar.
Btn bu ad geen ressamlarn doum tarihleri 1900 ile 191 o
arasndadr. Genellikle Fransa ve Almanya'da renimlerini yapan
sanatrlarmz gittike genileyen sanatlar zeminini beslemiler
vezellikle yzlerce renci yetitirmilerdiL
Ulkemizde Bat anlamdaki resim ve heykel sanatlar yenidir. Ve
tarihte grld zere, bir lkenin sanat bazen zlmekte ve
R. 1496: fbrahim al/. Mevleviler. Sa-
yzyllar sonra yeniden an gerekli unsurlarn toplamak iin
lh Cimcoz'un koleksiyonundan
uzun bir zaman geirmektedir. Ite aa yukar 150 yldr biz-
de an sanatsal unsurlarn toplama durumu devam etmekte-
yer-
dir. Benzeri durum rnein Almanya'da 300 yl gibi uzun zaman
alm ve Drer' den sonra 1900 yllarna kadar bu lke, sanat tari-
hinde rol oynamamtr.
Ite lkemizde, aa yukar zamanmza dein bu toplamac
lk devam etmektedir.
Heykeli yasak eden Bizans ve Osmanl kltrnn zerine yer-
lemeye alan heykel sanatmz henz ok yenidir. Bu alanda
da toplama dneminde bulunuyoruz. Bununla birlikte Rodin
Despiau, Bourdelle gibi Fransz heykelcilerinin hayranlklar gerid~
kalmtr. Ve heykel sanatmzda Zht Mridolu, Ali Hadi Bara,
formcu ve yer yer empresyonist anlaylar yanstmrlardr. Son
zamanfarda arkaik aniatml figrler ya da soyut denemeler iin-
de almalarn deerlendirmektedirler. Bu heykelcilerimize ba
lanan adi aflk ise soyut, ancak ar kitlelerin etkisine nem ver-
mektedir. Doumlar 1920'1erden sonra olan sanat kua ise,
gnmzde daha ok soyut denemelere ynelmitir.
R. 1497: Feyhaman Duran. plak.
XIX. Yzyldan bu yana Trkiye' de mimarlk
Osmanl Imparatorluu'nun Bat'ya ynelmesinde, askeri baa~
rszlklarn nemine deinilmiti. Bu yoldan lkemize giren Bat
kltr, dolaysyla kendi mimarisini de yurdumuza sokmutur.
R. 1498: Feyhaman Duran. Hattat K-
Yabanc mimarlara olan tutkunluun Lale Devri'ndeki durumu mi!Akdik.
kesin olarak bilinmiyor. lll. Mustafa zamannda Laleli (1763), 111.
Selim zamannda Selimiye Camii(1804), Nusretiye Camii(1822) ve
askeri bir yap olan Selimiye K1fas1 hep yabanc mimarlara yapt
rlm yaplard. Baran de Tott, Hatice Sultan'n saraynda tam bir
Fransz havas olduunu yazar.
Yabanc mimari hayranl yznden Osmanl klasik mimarisi~
nin byk gelenei terk edilmitir. Bylece barak, rokoko, Arnpir
ve daha ne olduu bilinmeyen bir yn ssl uydurma Bat
:imarlk eleri, eski mimarimizi unutturur. Yabanclarn ehliyet-
sz kalfa ve ustalar itibar edilen kiiler olur. Abdlmecit zama-
nnda devlet bor iinde iken, kimin tarafndan izildii bilinme-
yen Do/mabahe Sarayi'nn yapm (1853), bir Ermeni mimar olan
Karabet Balyan'a teslim edilmitir. Bu mimarn lm zerine de
saray Nigogos Balyan tarafndan bitirilmiti. Bu saray dnda gene

6781 DNYA SANAT TARiHi
R. 1499: Feyhaman Duran. Manzara.
R. 1500: Namk/smail (1892-1935).
Harman. !st. Resim ve Heykel Mzesi.
R. 1501: Hd/e Asaf. Burhan Toprak'm
Portresi.
BAT-YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR 1679
Abdlmecit zamannda Beykoz (1855) ve Kksu kas/riart yapt ve Adiiye binas'n, Ankara'da Eski Byk Millet Meclisi'ni ve Ankara
rlmt. Ayrca Ortaky'le Beikta arasnda Mecidiye Camii (1849) Palas'1 ina etti.
ile Tevikiye Camii (1854) ina edilmiti. Bunlar da yabanc mimar- Bu milli unsurlara dayal mimari, yeni Trkiye Cumhuriyeti'yle
Iann ii olmutu. Bu sarayla.rn ve camiierin sslemeleriyle i mef- birlikte Ankara'ya da yerleti. Hatta bu sralarda arlan yaban-
ruat da tamamen ithal mal Louis sluplaryla yaplmt. c mimarlar bile, bu yerlilik havasna uydular. Ankara'daki Ziraat
Abdlaziz zamannda da yabanc mimarlar devlet nezdinde Bankas'n ina eden ltalyan Mimar Mongori de bu binada, bizM
itibarlarn korudular. Abdlmecit tarafndan Nigogos Balyan'a de Abdlhamit zamanndan beri yabanc mimarlarn yapt
planlar izdirilen ifaan Saran gene Balyan ailesinden olan Haydarpaa T1bbiye Mektebi ve Osman!J Bankasi'nn geleneini
Sergis ve Hagop Balyan'lara yaptnld (1864). Abdlaziz zama- devam ettiriyordu. R. 1502: Hle Asaf. Manzara,
nnda Balyan'lar dnda \talyan Mantani Efendi adnda bir ba Cumhuriyet dneminde 1935'1erde, artk yabanclarn kars
ka mimara, Aksaray'daki Va/de Camii yaptnld (1871 ). 1873'te na birka mimarmz karabiliyorduk. Ancak bu tarihlerde Bat'da
.Viyana'da alan Dnya Sergisi'nde tantlacak eski camilerimizle, gemi an gereklerine gre deerlendirilmi geleneksel yap
baz baka yaplarmzn plan ve ayrnt resimleri ve bunlarla ilgi- anlay terk edilmi ve modern aa uygun bir mimariye ynelin-
li aklamalar da Mantani'ye yaptrlp yazdrlmt. Bylece biz- miti. Bizim mimarlk okulumuz olan Akademi'deki anlay ise, bu
de ilk mimarlk kitab saylan "Usul- Mimari-i Osmani" meyda- paralelde deildi. "Sanayii Netise Mektebi'nde aJ/an mimari k1sm1,
na getirildi. kJrk elli seneden beri hayli mimar yetitirdii halde, sonu son zama-
1876'da mimar yetitirmenin gerekli olduu anlalr. Bu tarih- na kadar hl deimemiti. nk renim aym ekilde devam edi-
te bir Oray devlet mazbatasnda "Fenn'i resim ve mimar/ mek- yordu. renci, senelerce Parthenon'un stun baflk/ann, korenti-
tebi" nin gereine deinilmitir. Sanayii Netise Mektebi hazrl yen yapraklan m ve bir Grek tapma1 izmekten baka bir eyle me
bu tarihte balar. Ancak yabanc mimarlarn almalar devam gul olmuyordu."'''
eder. 11. Abdlhamit dneminde Dareneo adl bir \talyan n sara- 1937 ylnda Akademi'ye Bruno Taut arld. Ayrca Ernst Egli,
yn bamimar olduu grlr. Bu mimar, Valaury adnda bir ba Holzmeister ve Bonatz memleketimize gelip Bauhaus'da deer R. 1503: Muhittin Sebati. Natrmort.
ka mimarla ibirlii yaparak Haydarpaa'daki T1bbiye Mektebi'ni, lendirilen modern mimari anlaylarn retip uyguladlar. Egli, /st. Resim ve Heyke/ Mzesi.
Caalolu'ndaki Dyun-u Umum iye binasn, Galatasaray' daki Ankara'daki lsmet Paa Kz Enstits'n, Balkesir'de retmen
Osman!J Bankas'n ina etmiti. Bu yaplarda Gen Osmanllarn Okulu binasn; Bruno TautAnkara'da Di/ve Tarih-Corafya Fakltesi
dncelerine paralel, yeni bir Trk mimarisi yaratlmaya all binasn; Bonatz, Saraco/u Mahallesi'ni yapt ve nce Sergi Evi
mtr. Ancak btn bu yaplar, yabanc karakterlerini muhafa- olan binay bugnk Byk Tiyatro (Opera) binasna evirdi.
za etmilerdir. Bunun en nemli nedeni, 1840'ta, Osmanl yap Bu yaplar, an ilk eyrei iindeki modern mimariyi mem-
geleneinin oturduu zemin olan rrleslek loncalarnn kaldrlmaM leketimize aktardlar. Fakat bir yzyldan fazla zamandr devam
syd.
eden yabanc mimar akm hala devam ediyordu. Ancak Bat'nn
mimari kltr karsna yerli bir yap tipi karma grleri yava
CUMHURIYET DNEMINDE MIMARI yava belirmeye balyordu. Yabanc mimarlara ihtiyacmz gittik-
1908'den itibaren zellikle Ziya Gkalp'in yazlaryla uyandrlan e azalmakla beraber, hala devam etmekteydi. 1950'1erden son-
milliyetilik hareketi, mimarimizi etkileyebilecek bir durum gs- ra yeni Byk Millet Meclisi yaps Alman Holzmeister'e verilmi;
termiti. Bat'da renim grm baz mimarlarmz, yeni bir miiM Istanbul'daki Hilton Oteli'ni de Amerikal olan Skiddmore, Owings R. 1504: Cevat Dere/i. Manzara.
li mimari yaratmak istediler. Bylece Bat mimarisinin etkilerinden ve Merri/ yapmlard. Bu son yapnn projesinde, Sedat Hakki
kurtulmak isteyen abalar grld ve Osmanl mimarisinin klasik Eldemin de emei olmutu. 1950'1erden sonra kltrmzde
dneminin eserleri inceleme konusu oldu. Bu yzden XIX. yzylda Avrupa yannda Amerika da yer almaya balad. Hilton Oteli mode-
Avrupa'da olduu gibi, klasisist bir akm bizde de belirdi ve biim- linin bir yap tipi olarak oaltld grld. ll. Dnya sava'ndan
ci bir mimari nem kazanmaya balad. Bu akma Yeni-Kiasisizm sonra Bat'yla olan kltrel ilikiler daha da artt. Bat'ya ok say
(Neo-classisisme) denildi. Bylece yaplan yaplarda klasik Osmanl da renci gnderilmeye baland. Yabanc dil bilir mimarlarmz
stun balklar ve kemerleri yer almaya balad. Hareketin tem- oald. Bylece uluslararas mimariye eilim artt. zellikle ok
silcileri arasnda Mimar Kemalettin, Mimar Vedat, Mimar Muzaffer daireli yap tipleri ehireilik esaslar dikkate alnmadan oalma
ve T;lat sivrildiler. Bu hareket, Cumhuriyet dneminde bamsz ya balad.
lk ve milliyetilik hareketine de uygun bir tutumun sonucu idi. 1935'1erde Sedat Hakki E/dem ve Emin Onat yerli Anadolu evi-
Kemalettin, Bak~rky ve Bebek camilerini, Ankara'da Gazi Terbiye nin iten da gelitirilmi fonksiyonel yapsnn, modern mimari-
Enstits'n (1929) ve Istanbul'da /. ll. lll. IV. Vakif Han/an'n, de grlen fonksiyonellikle paralel olduu dncesine varm-
Laleli'de Harikzadegn Apartmanlan'n (Tayyare Apartmanlar)
yapt. Mimar Vedat da Istanbul'da gene Sirkeci'de Eski Postane (1) C. E. Arseven, Yeni Mimari, S. 11. R. 1505: Ali elebi. Manzara.
6801 DNYA SANAT TARiHi BATI"YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR /681

lard. Aynen Japon evinin modern japon mimarisine yol gster~ diriliiyle ilgili yapsal estetik, evre sorunlar asndan ele alnm
dii gibi, bizde de Anadolu evinin ayn fonksiyonu grebilece- tr. Mimariyi alt yap strktrne balamak iin yapt n al
i dnld. Bylece yerli fonksiyonel ev tipiyle ada malze- malar, mimarimize zengin bir zemin olma nitelii gstermekte-
me olanaklar birletirilmeye alld. Fakat resmi yaplarda yerli dir. Bu yresel ettler, Le Corbusier'nin "Cezayir ehri Planlamas"
ev tipinin protatip olarak deerlendirilmesinin mmkn olmad iin yapt n aratrmalara paraleldir. inici'nin yapt yaplar
gzlemlenildi. Sedat Hakk Eldem Istanbul'da Fen ve Edebiyat arasnda: Erzurum niversitesi, Orta Dou Teknik niversitesi, Artur
Fakiteleri'ni, Ankara'da Babakanilk ile Hindistan Elifii binalar Sahil ehri ile Badrum Sahil ehri gibi nemli ehireilik almalar
n yapt. vardr. Bylece tek tek bina anlay yerine, ada ehireilik anla-
Bu mimarmz yannda Emin Onat da nemli bir mimar ola- y, ilk defa memleketimize bu mimarlarmzia salanm olmak-
tadr. iniei ehireilikle belli yap unsurlarn, saptad mekan
R. 1509: Zeki Kocamemi. Manzara.
rak belirdi. Ankara'da Antkabir, Seluklular'dan beri devam eden
trbe tipine son verdi. Yapya, genel olarak Hitit aslanlar dnda birimlerinden oluturmaktadr.
Anadolu toprandan hibir unsur katlmamt. Vedat Dalokay ise bizdeki geleneksel cami mimarisini amzn
R. 1506: Ali elebi. Yaral Asker.
1950'1erden itibaren Hilton Oteli ve Byk Millet Meclisiyaban- form dzeyinde yenilemitir. Ankara'da Kocatepe Camii planlama-
clara yaptnlmasna ramen, yerli mimarlarmzn yap kalitele- s onun bu alanda yapt nemli bir yenilii getirmitir. Bir dier
ri artt ve miktarlar da oald. Bat'y gzlemleyen kendi mimar- eseri ise Pakistan'da lslamabad'dadr.
larmzd artk. Hatta uluslararas mimarlk yarmalarnda baa lkemizde mimarlk alannda bir uzmaniama da balamtr.
r kazanan mimarlarmz grld. ada endstriyel yap mal- rnein hastane mimarlnda Aftan Krml, Eskiehir (1953) ve
zemeleri memleketimizde retilmeye baland. Yresel malzeme- Kayseri Cerrahi Klinii (1958), Adana S. S. K. ve Ankara Tp Fakltesi
lerin strktrel yaplarnn bizzat deerlendirilmesi nem kazan- hastanelerini planlamtr. Bu uzmanlama, mimarlk sorunlarm
d. Ve artk Bat etkisi deil, uluslararas ada deerler apn za cevap aranmasn gerektirdiinden, kopyacla yer brakmaz.
da bir gr, memleketimizde egemen olmaya balad. Esasen Uluslarn yaamnda yitirilen sanat kltrnn yeniden kazanl
bu, btn dnyada ayn ortak karakterde oluuyordu. Bylece bu masn n, 1700'1erden beri yaplan almalar dikkate alnrsa ne
grler, Avrupa ve Amerika'ya olduu kadar, japonya'ya dein kadar etin bir i olduu bir defa daha anlalm olur.
uzand. Bugnk yerli mimari, yresel sorunlara, ada, ulusla-
raras mimari asndan bakarak zm bulmaktadr. Bu anlayla AGIMIZ VE SANATlMlZ
1955'1erden sonra Ankara, Istanbul ve dier kentlerimizde gen Burada, dnya grleri kendi sanatlarn da birlikte getirir ilkesi
mimar kuaklarnca mimar brolar kurulmaya balad. Bu mimarM asndan bir incelemenin yararl olaca dnlmtr. Byle bir
R. 1507: Hikmet Onat. Bursa'da Yeil
Trbe. larmz arasnda evki Vanl!, Turgut Cansever, Behruz inici, Vedat grten yola knca bizde XIX. yzylda benimsenen Bat teknik
Dafok ay ve Aftan Km m/ sivri Idiler. ve anlayndaki plastiksanatlarn, baka birdnyagrnn yap
evki Van/ (7 926-.. .)Adana'da birvii la, Ankara'da Tandoan'da t olduklar anlalr. Fransa'dan aldmz sanat anlaylarnn iinM
R. 1S08: Nuru/fa/ Berk. Nargile Ien
Adam. bir Askeri Okul Yurdu, gene Ankara'da yeni Milli Ktphane yap de doduklar ortam, XIX. yzylda Osmanl Imparatorluu'nun R. 1510: Zeki Kocamemi. iek/i ls-
larn izdi. Bunlarn dnda Ankara'nn dnda kurulan Oran bakenti olan Istanbul'da var myd? Kald ki, dnya grlerinin kem/e.
Sitesi'ni a ihtiyalarna paralel bir grle planlad. Bu yaplar deitirilmeleri her ada ve her lkede byk olaylarla gerekle
da yerli geleneksel grler artk yoktu. Fonksiyonellik ve ehirci tirilmiti. rnein ok tanrl din anlayndan tek tanrl din anlay
lik esaslar, yap ilikileri bakmndan dzenleniyordu. Bylece biz- na gei, az kanl olaylara m mal olmutu? Ya da tarmsal ekono-
de Sinan'dan beri, ehireilik sorunlar a esaslar asndan ilk kez miye bal dnya grnden, bilimsel-parlamenter-endstriyel
ele alnmaya balyordu. dnya grne gei, Bat'da az m byk toplumsal kaynama
Ayn kuaktan dier bir mimar da Turgut Cansever'dir. Fakat bu lar ve savalarla denmiti? Bu bakmdan bizde yeni grlerin
mimarmz, ehirei olduu kadar, tek yap sorunlaryla da megul filizlenmesine uygun ortam yoktu henz. Sanat tarihi alannda R. 1511: Eref ren. Gen Kadn.
oimaktadr. Ve yerli yap geleneinin baz unsurlarnn onca nem- aratrma yapmam almamzn bedelini bu olumsuz sonularla
li olduu grlmektedir. Bu bakmdan Sedat Hakk Eldem'le ara la dyorduk. Sanat ithalinin nelere mal olduunu tarih rneklerle
rnda bir gr beraberlii sezilebilir. Yaplar arasnda Ankara'da gstermekteydi. Szgelii Osmanl lkesinin kltr etkisinde olan
Trk Tarih Kurumu binas, Istanbul'da Anadolu Kulb ve Karatepe, uluslarn gzel sanatlar tm olarak lmt. Ayrca Romallar, ok
onun detay uygulamasndaki hesapl titizliini gstermektedir. Bu gl byk bir devlete sahip olmalarna karlk, kendi toplumla-
mimariarm z bata olmak zere memleketimizde yeni bir yap rnn gereksinmelerine yant veren mimarlklar dnda pek yapt
kalitesi gelenei kurulmaktadr. verememilerdi. Bildiimiz gibi Grek heykel ve resimlerinin taklit-
Behruz inici, bu beli arasnda en genci olmasna ramen ehir leri bu lkeyi sarmt. Romallarn kendilerine zg heykel sanat-
cilik asndan nemli, byk planlamalaryla dikkati ekmitir. lar da daac bir ba heykeli dna kamamt. Hint sanatnda
Onun planlamalarnda ada fonkisyonellik, malzeme deerler- da baka uygarlklarn etkisinden sonra XIV. yzyldan bu yana bir
682/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1512: Eref ren. Manzara.
R. 1513: Eref ren. Bahar.
R. 1514: Malik Aksef. Kyl Ktzfar.
deime olmamt. Almanlarn XVI. yzyldan XX. yzyln
na dek resim ve heykelde kendilerini gsteremedikleri sanat
hince saptanm bulunmaktayd. Bunlarn yannda en canl
Amerikallarn btn glerine karn, Avrupa sanatnn
emberinden bir trl kamaylar ve zellikle resim ve
de amza dek yapt veremeyileridir. Ancak kendi to"lurnlarnnc
gereksinmelerinden doan bir mimarlk ve sinema sanat,
mn srdrd gibi, evresinde bir slup emberi de varatn<-
tr. ABD, ancak 1954'1erden sonra Pop-Art'la resimde kendi
n biimlemitir.
Biz de, XVII. yzyldan bu yana Fransz kltr ve sanatnn erKc;;;c 1
emberi iine girmi ve sanatmzn olanaklarnn ne olabileceini
dnmemitik. Bylece gemiteki sanatlar ithal eden lkelerin
durumuna dtmz gibi, benliini baka lkelerin benliine
balamann cezasn uzun yzyllardr ekmek zorunda kaldk.
Tarmsal ekonomili teokratik dnya grne bal Osmanl
Imparatorluunun bakentine eker Ahmet Paa, Courbet'nin
gereki resmini getirmiti. Bu akmn nedeninden eker Ahmet
Paa'nn haberi bile yoktu. nk ressam Paa, Fransa'daki tekno-
lojik akmn etkilerini yaamyordu. Bu bakmdan gereki akmn
nedenini Istanbul'da dnmek kimsenin aklna gelmiyordu. te
yandan Empresyonizm, bilimsel-parlamenter-teknoloji ann
bir sanat akm idi ve bu akmn rneklerini lkemize getirdiklerini
sanan lar, bu akmla ilgili tek yapt verememilerdi. Grlyor ki,
bir ortamn grn anlamak, onun yaptlarn benimsemekten
daha g oluyor. Bu durumda, bu anlalmam akmlarn bizim
ortammzda kk salmas olanaksz gibiydi.
Bu yzden burada, dnya grlerinin byk zaman aras iin-
de doup bydne deinmekle yarar vardr. Toplumun bir
ucu yeni dnya grn beinmsemi giderken, dier bir ucun,
ada dnya grnden haberi bile olmuyor. Gene bir u, gel-
mekte olan dnya grne girerken, dier u bakyorsunuz yeni
yeni, an tamamlayp gitmekte olan dnya grnn ii-
ne girmeye balyor. Szgelii, hala Osmanl Imparatorluu'nun
dnya grnden kurtulamam geni bir kitle yurdumuzda eski-
yi srdrmek istemektedir.
Dikkat edilirse, yama ekonomisiyle ilgili alarda yalnz resim
sanat vardr. Mimarlk ve
heykel sanatlarnn ortaya ktna tank
olmuyoruz. Demek ki, bu an gerekleri arasnda mimarlk ve
heykel yoktu. Bunun yannda, tarmn balamasyla topraa yer-
leme gereinin doduunu gryoruz. Insanlk nitelikleri de
topraa yerlemeyle domutur.
Ksacas tarmsal ekonomiyle birlikte yepyeni bir dnya dou
yordu. Demek ki, tarmsal ekonomi, yeni bir yaratma etkeni idi.
Bylece btn ilk byk uygarlklar (Msr, Mezopotamya, Hitit
vb.) yaptlarn verebileceklerdi. Tarmsal Ekonomi a iinde
byk dinler, krallk ve imparatorluk saray resimleri gelimitir.
Bu yntemin btn eitleri, tarmsal ekonomi eidinin gerektir-
dii dzenlerle ilgiliydi.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR /683
Burada u sistem ortaya kyor: Bir ekonomi eidi, kendine
uygun dzenleri yaratyor. Ve bu dzenler kendine uygun kurum-
larn domasn zorluyor. Yeni bir ekonomi eidi olutuunda,
eski ekonominin btn kurumlar da zamann doldurmu olu-
yor. rnein: Tarmsal ekonomi sonucu askerlik, ordu dzenle-
ri, mitoloji, ok tanrl dinler, tek tanrl dinler, saray vb. ortaya
kyordu. Hatta tarmsal ekonomiyle geinen btn toplumlar,
birbirlerinden ayr ktalarda olsalar bile, ayn dzenleri yaamak
tadrlar. Fakat Bilimsel-Endstriyel-Teknoloji a gelince, tarm R. 7515: Malik Aksel. iftetel/i.
sal ekonominin btn kurumlar ve deerleri, btn banazla
karn tutunamyorlar. Bir ekonomi eidinden dier bir ekonomi
eidine gei de, bedeli ok ar olaylarla gerekleebiliyor. Bu
kuraldan ayr kalan bugne dek grlmemitir.
Bu noktalara geni bir adan bakmak istenilmesinin nedeni,
dnya grlerinin kendi bnyelerine uygun sanat yaptn da
birlikte getirdiini gstermek iindir. Tarmsal ekonomi, yerini
bilimsel-teknolojiye dayal ekonomiye brakncaya dek, ok tan-
rl diniere gei ve bunlarn olaylar yer alyor. Ve bunlar belli
bir ekonominin deiik dnya grleri oluyor. Ve dinler ayrm
l dnya grleri olmalarna karn, sanat yaptlarnn ana zellik-
lerinde birlemektedirler. imdi bu ana zellikler zerinde dura-
lm.
Tarmsal ekonominin btn alarnda kullanlan sanat mad-
R. 1516: Zeki Faik /zer. Mzik Yapan
deleri doasaldr. Daha dorusu doasal ve blgeseldir. rnein Kizlar.
mimarlkta ta ve aa gibi. Konular, devlet ve toplum gerek-
sinmeleriyle ortaya kmaktadr. Teokratik bir devlette mimarlk,
cami, kilise, trbe vb. yaplar kendine konu ediniyordu. Teokratik
bir krallkta ise bunlara saray ekleniyordu.
imdi dikkat edersek, btn bu kurumlar, yama ekonomisiyle
ilgili kltrlerde yoktur. Iin ilgin yn, tarmsal ekonomi kurum-
lar teknolojik-bilimsel a dediimiz zamanmzda, btn deer R. 1517: Zeki Kocamemi. Kendi Port-
lerini yitirmektedirler. Demek ki tarmsal ekonomide, btn top- resi.
lum kitlesi idari bir ekirdek evresinde olduu kadar, belli bir ina-
n evresinde de toplanyordu. Yaptlar da bu ana ynetim ve top-
lumsal inan bnyesine tam bir uygunluk gsteriyordu. Bu yz-
den sanat yapt, ortak grn biimlermi bir grnts idi. Ve
blgesel bir deerdi. Bir toplumun ortak inanlarna uygun yap
tn, biz yalnz tarmsat el<anomilerde gryoruz. Heykelci, ressam
ve mimar gibi sanatlarn esnaf derneklerine kaytl olduklarna
tank oluyoruz. Demek ki tarmsal ekonomi toplumlarnda sanat-
tamamen toplumsal bir gereksinmeyi karlamaktadr. Tarmsal
ekonomi bnyesinde olan din deimeleri, ynetim deimeleri,
rf ve gelenek deimeleri gibi yenilenen deerleri, sanat top-
lumla birlikte benimsiyordu. rnein Eski Yunanda site anlay
nn gelitii zamanlar anmsayalm. Tarmn ilk gelitii yerlerde,
byk kent devletlerinin kurulduunu biliyoruz. Bu gzel kentler
her komu lkenin ele geirmek istedii yerler oluyordu. Bugn
zengin olan kent kiileri bir gn sonra bakyorsunuz tutsak edilip
baka lkelerin kurumlarnda krba altnda almak durumun-
684/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1518: Refik Epikman. Aalar.
R. 1519: Sabri Berkel. Kendi Portresi.
da kalabiliyorlar; ocuklar, gen kzlar tutsak pazarlarnda satla
biliyorlard. Bunun iin bu alarda fizik kuwet temel deer ola-
rak aranyordu. Kuwetli bir atlet yarlarda kendini gsterdiin
de toplum tarafndan yar Tanr olarak grlyordu. Bu yzden
biz bu kuwetli vcutlarn heykelletirilerek alanlara dikilmesinin
nedenini anlayabiliyoruz. Grlyor ki, sanat tarmsal ekonomi
dneminde halkn dlerini gerekletiriyordu. Sanat yapt hal-
kn inancndan ayr deildi. Bizdeki eski yaz levhalarnn halkmz
tarafndan sevilmesinin nedeni de aynyd.
Oysa, 1830 tarihlerinden sonra Parlamenter-Bilimsel-Endstriyel
-Teknoloji a balaynca durum deiiyor. nk yeni bir eko-
nomi a balyordu. Tarmsal Ekonomi a'nda tek bir toplum-
sal inan ve gr evresinde toplanan insan, bu kez kendi
sel grnn baka grlere deimiyordu. Bu yeni ekonomi
anda her kii, kendi kiisel grn deerlendirmek istiyordu.
Byle olunca biz bireyciliin (individualisme) dou nedenini de
anlyoruz. Hi kukusuzsanat da, kiisel grn aniatma duru-
munda oluyordu. Ve biz 1836 ylnda sanatnn esnaf dernekle-
rinden ayrldn gryoruz."' Sanat artk halkn grne para-
lel bir anlatmdan ayrlmaya balyordu. Bir kez daha, parlamen-
ter an balangcnda sanat, sarayla birlikte oradaki patronu-
nu kaybetmi ve kendi bann aresine bakmak zorunda kalmt.
Krlara almas, akhava
resmine balamas, bu baboluun, bu
mitsizliin sonucu oluyordu.( Sanat nceleri, endstriyle zen-
gin olan burjuva snfndan kendisine bir hayr gelebilir dnce
sindeydi. Sanatn toplum konularyla ilgilenmesi bu sralara rast-
lyor. Dnrlerin toplum ve ekonomi sorunlar zerine eilme
leri de bu sralarda balyor. Grlyor ki, 1830'1ardan bu yana
yeni bir ekonomi dzeni olumaktadr ve sanat bu yeni ekono-
mi dzeni iinde kendi yerini aramaktadr.
Sanatn ve dnyann bu yeni serveni srasnda, kimi Trk sanatR
larnn Saray tarafndan Fransa'ya gnderildiklerini gryoruz.
ok ilgintir ki, eker Ahmet Paa bize Avrupa'dan Courbet'nin
gerekiliiyle dnyordu. Oysa bu "gerekilik", kralln klasiki-
liiyle romantikiliine, Parlamenter-Teknoloji a'nn kard
ilk tepki, ilk adm idi. Demek ki eker Ahmet Paa gereki anlay
n dou nedenini hi dnmemiti.
Grlyor ki, Avrupa'da Parlamenter-Bilimsel-Teknoloji a'nn
balamasyla kiisel grler deerlenmi, geleneksel grler gz-
den dmtr. Aratrc olma nem kazanm, endstri yzn-
den zenginlik inanlmayacak llere varmtr. Bu kiisel gr
lerin deedenmesi karsnda sanat da, kiisel almalarn orta-
ya koyuyordu. Braque'n dedii doruydu. Braque diyordu ki:
"atmtzda yetenek deil kiilik aranmaktadtr." imdi
nem kazannca biz, hatta saray olsa da, sanatnn bu kuruma kul
olabileceini nasl umut edebiliriz? Sanatlardan kimileri saraya
(1) Arno Schnberger, Atlantis Buch der Kunst, s. 281~285.
(2) Hans Weigert, Geschichte der Europiiischen Kunst, s. 523-526.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PlASTiK SANATLAR 1685
kul olsalard bile, bu kiilerin yaptlar a temsil edebilir miydi?
Fotoraf, mikro-biyoloji, psikanaliz, gkbilim, jeoloji, elektronik
ve atom fizii vb. bu an yeni bilim dallaryd. Bu bilim dallarn
da olduu gibi sanat alannda da "bilinmeyen'1n kefi nem kaza-
nyordu. Sanat, grntye dayanan esere deil, kendi mikro-
kozmozunun yapsn kefetmeye dalmt.
Demek ki, bilimsel-teknoloji, tarmsal ekonomideki topraa
ve blgeye bal sanatlar tamamen kaldryordu. Hi kuku yok,
mimari de deiecekti. Endstrinin beton, elik ve camna daya-
nan yeni bir mimarlk, doann aa ve tana dayal mimarl
n yerini alyordu. Hatta, blgesel etkilerin, tarmsal ekonomi-
nin mimarlna yapt etkiler, bu kez dikkate bile alnmyordu.
kii eitli yaltma maddeleri, klandrma ve stma olanaklar yann
da durmadan yaplan yeni bulular, doasal etkilerin hesabn bir
yana itivermiti. BLJ nedenle, yapsal gereksinmelere bilimsel ara
trmalarn verdii yantlar, her ulusun ve her blgenin koullar
n karlayabiliyor, tarmsal ekonomi mimarlnn btn hesap ve
teknikleri de terk ediliyordu. Bylece uluslararas yeni bir mimar-
ln hesap ve teknikleri ortaya kyordu. Ve bir lkede yaplan
bulular da abucak baka lkelerce deerlendiriliyordu."'
R. 1520: Sabri Berkel. Simiti.
Biz, tarmsal ekonominin geerli olduu binlerce yl srasnda,
bu denli bilimsel almann yapldna tank olmadk. Sanat ala-
nnda da bu denli aratrc bir almann yapld grlmemi
tL Ksacas sanat ve bilim, bilinmeyeni yakalama yolunda nem-
li bir ara oluyordu. Uluslar arasnda Teknoloji a'nn yar ba
lamt ve bu yarta geride kalan ulus eziliyordu. Bumke "Uluslar
ve kltrler am gerektirdii teknik ve bilimi benimsemedikleri anda
yok olurlar" diyordu. Bu nedenle btn uluslarn gz, an ara
trmalarna dnd.
imdi biz, rnein bir ressamn doann grnt resminin
snrlar iinde kalabileceini nasl dnebiliriz. Sanat bylesi-
ne aratrc bir ada, doasal bir grntyle nasl avunabilirdi.
Uyan-a'nn (Rnesans) bir noktadan bak ilkesine dayanan
resmi, nesnenin gereini vermiyordu ki. Bu gerei yakalamak
R. 1521: Nejat Devrim. lspanyol Ge-
iin Braque ve Picasso'nun zmlemeli geometricilii nesnenin cesi.
her ynden grntsn saptamak ilkesine dayanyordu. Bu
bakmdan da doal bir grnty yanstmaya yarayan yetenek,
saygnln yitirmiti. Grlyor ki, sanat nesnenin yeniden
saptanmasna dnmt. Fakat bu saptamada, doa grnt-
sne saplanmak yoktu artk. Sanat doa grntsnde ara-
nacak bir ey kalmadn anlyor, doay yapan gerei ar
yordu. Ve bunlar yapsal, dokusal ilkelerdi. Ite bu anlaytr ki,
sanaty doann duruk (statik) anlatmndan devimsel (dina-
kiisel gr mik) anlatmna srklemiti. Bu yzden biz amzn sanats
n ok kltrl, geni bilgili bir dnr olarak gryoruz.
Burada zerinde durulmas gereken bir nokta daha vardr:
(1) Wend Fischer, Die Kunst des 20. jahrhunderts, Bau-Raum-Geriit, s. 8-26; R. Riper
Co. Verlag, Mnchen.
686/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1522: Sabri Berkel. El Yazs.
R. 1523: Arif Kaptan. Yelkenli/er.
Sanat an sratli aralar yznden eskinin bellee daya-
nan izienimlerini edinemez olmutu. Uak, tren, otomobil ve ben-
zeri aralar grnt edinme olanan oaltm, ama grleni
yaama olanan yok etmiti. Nasl ok ksa zamada ok ey iit
me durumunda olan kii bunlar belleinde tutamazsa, ok ksa
zamanda ok ey gren kii de bunlar belleinde koruyamaz. Bu
nokta, bellee dayanan izlenimlerin resimde yer almasna engel
olmutur. Buna benzer ok deiik nedenlerle, tarmsal ekonomi-
nin bellee dayanan duruk resmi yerine, Bilimsel Teknoloji a,
bellee dayanmayan d evimsel resmi ortaya karmak durumunda
kalmtr. Sanat grlenin arkasnda kalan deimeyen deerleri
ye tutuyordu. Bu nedenle, aynen Ekspresyonistlerin dedii gibi
nesnenin arkasndaki gerekleri aramak, sanat iin nemli olu-
yordu. Sanat, an grnmeyen elektronik kuvvetlerini bulan,
bilinmeyen uzay'a uzanan bilim adamnn ada idi. Sanat iin
vaktiyle tarmsal ekonomideki kilise ve saray, zmlenemeyen
gleriyle nasl balanlacak bir g olarak grnmse, imdi de
aklanamayan bir g olan, bilimin arkasnda kotuu, bilinme-
yen, bulgulanacak ve balanlacak bir g olmutur.
Bu aklamayla tarmsal ekonominin blgesel sanatnn an
neden tamamladn ve neden Teknoloji a sanatnn bilinme-
yene balandn anlam oluyoruz. Uluslararas konut biimleri,
kent mimarl, lke snrlarn hemen aan mzik, btn dnya-
nn yararland bilim, artk ortak deerlerdi. Artk blgesel kural-
lar deil, uluslararas deerler ve standartlar nem kazanmaya
balamt. Her bulu abucak uluslararas bir ilgi gryor. Her ulu-
sun kula, kendi snrlar iinden ok d lkelere dikilmitir. Bu
yzden dnya, ortak deerleri paylatndan ortak ehreye sahip
oluyor. Ksacas, bilinmeyene kar bir ilgi domutur btn dn-
yada. Bilinmeyenin ardnda yarlmaktadr.
Ortak deerleri hemen benimseme, daryla olan yaknlama,
sanatta da ortak deerleri paylaacakt ve yle oldu. Sanatta ulus-
lararas ortak bir sanat dili dodu. Bilinmeyeni aratran
soyut sanat da buldu.
Kimi tutucu evrelerin, an srkleyen deerlerine kar k
mas ulusal deerler asndan sanat deerlendirmek istemesi
incelenmeye deer. Bu adan eski deerlerin ele alnmas konu-
sunda kimi akmlar da ortaya kt. Ama her seferinde, an dur-
madan kendini yenileyen olanaklar karsnda, gemiin deer
lerine dayanmak isteyen akmlar tutunamad. Hi kukusuz bu
grlere dayanan akmlar, sanatn beii olan sanat bakentle
rinde denendi. Ancak gemiin deerlerine dayanan bu akmlar
dan olumlu sonu alnamad. nk a kendi ileyiine uygun
olan alyor, dier yaptlar reddediyordu. Bylece bir an btn
gereksinmelerinin bilimsel teknolojide ileri olan lkelerde karla
nabildii grlyordu. an topranda gemiin rnleri yeti
miyar artk. Bizde bu gerek genellikle kavranlamad. Hi kuku
suz toplum ortamnda, gemile olan balantl anlaylar bir anda
sklp atlamyor.
BATI'YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAR /687
Bu aklamalardan sonra, ilk sanatlarmzn Bat'ya gidip getir-
dikleri kimi akmlarn nceleri bizde neden tutmadn daha iyi
anlyoruz. Ancak Atatrk devrimlerinin balamasndan sonra,
resim sanatmda yeni bir olayla karlayoruz. 1929'1ardan son-
ra, toplumun kimi heyecanlarn dile getirmek bakmndan bizde
bir eilim belirdi. Kurtulu Sava'nn ykleri, yaatlmas gere-
ken deerler olarak belirmiti. Toplumsal heyecana paralel ola-
rak sanatlarmz da bu konular ele almaya baladlar. Bu konu-
lar, mealelemi Trk kadn ve erkeinin, Kurtulu Sava ve dev-
rimlerimiz srasnda gsterdii allmam kahramanlklar idi.
Bunlar halkn gz nnde, yaanm tablolar olarak kalacakt. R. 1524: Fikret Muall. Kompozisyon.
Sanatlarmz hemen hemen 1940'1ara dek bu konular boyad
lar. Heyecanlydlar. Ama heyecan sanatyapt iin tehlikeliydi. Ve
genellikle ortaya baz romantik izienimler kt. Ancak bu dnem-
deki toplumsal inan, Osmanl Imparatorluu'nun l, kiiliksiz,
gsz, bozuk ve akn inanc deildi. Yaptlarda dirilmiliin,
inanlln yanstlmas konu olmutu.
Ancak, heyecanlar srekli deildir. Bu ulusal heyecan abuk
durmu ve an srp giden gerekleri, sanaty kendine ek-
meye balamt. Aslnda yaplm olan bu son sanat almala
rnda, ne an endieleri, ne de sorunlar vard. Her ne kadar
Atatrk'ten bu yana, ada uygarlk ilkesi gz nne alnmsa
da, an gereklerini duymak ve yapmak durumuna gelememi
tik. a izleyecek, ona yetiecek ve at ba gidecektik. Goethe
"a1 yaaym1z, yap1t kendiliinden gelecektir" demiti. Biz bugn,
an paralelinde gitmek iin abalyoruz.
Ite bugn, paralelinde gittiimiz ada dnya, ortak deer
leri benimseyen bir dnyadr. Hibir ada bu denli dilden dile
eviri yaplmamtr. Hibir ada moda bylesine btn dnya-
da ortak olmamtr. Kltrel ilikiler bylesine oalmamtr. Ve
bylesine bilimsel bulular hibir ada zincirleme aalmam R. 1525: Ali Hadi Bara. Heykel.
ve rnlerinden bu denli abuk btn dnya yararlanmamtr.
sanat: Ve gene hibir ada mziinden bilimine dek bylesine ortak-
R. 1526: Ali Hadi Bara. tplak.
laa yaanlmamtr.
Byle olunca, bu a sanaty evreye deil bululara, keif
lere, yeni anlatmiara yneltiyor. Fakat durmadan ortaya kan
yeniliklerden hemen bklyor. Tarmsal kltrlerde insanolu bir
bulula binlerce yl avunagelmitir. Oysa imdi sanat, son derece
maymun itahl bir ortamda kalmtr. Her eyden abucak b kan
amzn iisan tipini, Ortega Y. Gasset yle tanmlyor: "Bu yeni
adam hibir kural tammaz, yasaklara, engellere aldirmaz, zevkleri ve
istekleri baya1d1r. Uygarhm getirdii rahatilk ve yap1tlardan, bun-
larm pazarlanmt rnlerinden yarario mr; lakin bun/an hor kullamr.
Srekli ve hesapSiz bir tketim eilimindedir. Sonu almanm gerek-
tirdii yerlerde S1k1mca hemen iddete bavurur. YaratlCI i disipli-
ni ve srekli aba nedir bilmez. Sanat ve bilim yapttlanm umursa-
maz. Uygarftm stmrlarmdan, engellerinden disiplin ve yasaklann-
dan nefret eder."
Derinliine yerleme, sinir bozucu makina grlts, ba dn-
688/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1527: Zht Mrido/u. Kadn Ba.
R. 1528: adi al/k. Duvar R/yefi.
drc trafik, reklamn gz alan ve yoran youn arpcl ve
kalabaln bunaltc atmosferiyle, endstrinin yarat otomat
insan, yaanmayacak bir ortam iinde yapayalnz braklmtr. Bu
yeni a ortamdr ki, bireyi ayaklandrm ve adeta an bulu
larndan kanksam, her eyden yorulmu bir duruma sokmutur.
Bireyin toplum iindeki durumu ite budur. Bu aklamayla sanat-
nn eserini nasl bir kitleye sunduunu anlyoruz.
Ite, bu her eye doymu olan bireylerin meydana getirdii top-
lumlarda, sanatnn neden yalnz bana kaldn da anlyoruz.
Aslnda btn bireyler yalnz kalmtr. Eskiden toplum iin yara-
tan sanat, artk kendisini bunaltan bu ortam iinde, yalnz ken~
di iin yaratr durumda kalmtr.
Toplum bireyinin hibir kural tanmamas yannda her medaya
boyun emesi, onun aknln da aklamaktadr. Bu aknlk, bu noktaya gelen Eski Msr'n (I.. lll. yzyl) bir daha kurtula-
bu deerlerden bkma yannda, ortak deerleri paylama nokta-
snda da grlmektedir. Ite kararszlk ve aknlk, tarihin karanlk
alarnn ana zelliklerindendir ve bu tr bir sre barak slup-
lu dnemin bitiminde grlmektedir. Barak sluplu plastik sanat-
larn ana zelliklerinden en nemlisi, yzeylerin paralanmas ve
delik deik edilmesi olarak saptanmaktadr. Yzeylerin paralana-
rak delik deik edilmesi, tarmsal ekonomilerde resimde, heykelde
ve mimari yzeylerinde ayrntlatrrlma biiminde olumaktadr.
Bugn amzn plastik sanatlar bir tr barak dnemi yaa
maktadr. Bilindii gibi amz mimarlk yaptlar yannda, resim
ve heykel yaptlarnda da yzey paralanmas hzla gelimi ve
zellikle heykelde yzey diye bir ey kalmamtr. Hatta, heykelde-
ki yzeyler delik deik edilmitir. Bu delikierne istei giysi modas
n bile etkisi altna almtr denebilir.
Ite barak sluplarn bu ortak yzey paralama zellii, tarihte
daima belli bir ortamda olumaktadr. Bu toplumsal ortam, bel-
li bir dnya grnn zlp dalmas srasna rastlamaktadr.
Olgunlam bir dnya grnn yaptn verip biim bakmn
dan dalmaya balad bir zamandr bu. rnein Fransa' da son
Louis zamanlar; Hindistan'da byk pagodlarn yapld, bin-
lerce heykelle yap yzeyinin delik deik edildii XIV. yzyl; Eski
Yunan'da I.. 350 yllarnda sonraki 300 yllk sre; bizde Osmanl
Imparatorluu'nun XVIII. ve XIX. yzyllar, Eski Msr'da da 19.-
26. Slale alar (I.. XIV. yzyi-I.. lll. yzyl aras).
Tarihin bu sayfalarn incelersek hepsinde, barak sluplu yapt
larn ortaya ktn grrz. Ince tekniki i ve paral yzeyi i, son
derece ssl yaptlardr bunlar. ok ilgi ekicidir ki, barak dnem-
den hemen sonra bu lkeler hem uygarlk ynnden, hem dev-
let olma ynnden, sz sahibi olmaktan kmtr ve baka lke-
lerin egemenlikleri altna girmilerdir. Bu son dnem iinde, topw
lumu kurtarma abasna den byk dnrler, byk komu-
tanlar, byk diktaclar ortaya kmlardr. Btn bu abalara
karn, genellikle devletlerin ktn, uluslarn hemen yzler-
ce, hatta binlerce yl baka lkelerin egemenlikleri altna girdii
ni ve kimi kez de tmyle sz sahibi olmaktan ktklarn gr-
BATI "YA YNELi VE CUMHURiYET DNEMiNDE PLASTiK SANATLAfi /689
yoruz. Bu barok dnemin sonunda, uluslarn sse ok dkn
olduklarna, erkeklerin ve kadnlarn peruka kullandklarn, erkek-
lerin kadns tavr ve hareketlere nem verdiklerine tank oluyoruz.
eitli cinsel sorunlarn, sapklklarn oalmas da hep bu dnem-
lere rastlamaktadrr. Bunlarn yannda toplumsal bir inan evre-
sinde toplanmak yerine, birok grlerin toplumlar paralad
na yine bu dnemde rastlamaktayz. yle ki, sonunda toplum-
sal karklklar n, byk kaynamalarn lkeleri sard gzlemle-
niyor. Bu nedenlerle barak slup dnemini yaam lkelerde bu
gibi karklklarn kmas, ortak bir nokta olarak beliriyor. Ancak
bu karklklarn nedeni, ok deiik dnce akmlarnn birbir-
leriyle arpmasdr. Ite bu eitli dnce akmlarnn arpt
dnemler, tarihin karanlk noktalarna rastlamaktadr. rnein
mayp battn; Grek uygarlnn Helenislik a'dan hemen son-
ra bir daha canlanamayp tarihe gmldn, byk Hint kl-
trnn silinip gittiini, koca Osmanl sanat ve kltrnn gene
ayn biimde ldn; Fransa'nn ayaklanmalar ve kymlar iin-
de yllarca perian olduunu ve bunlarn yannda Arap uygarl
nn da tarihten silindiini yakndan biliyoruz. Ancak bir lke-
de barak a sonunda, eer ortaya kan akmlar yeni bir dnya
gr ortaya karyorlarsa, o lke yeni bir dnemin ncs de
oluyor. Fransa'nn geen barak dnem sonunda dnya sanatnda
n plana gemesi ve hatta sonra da yklmamas 1 Avrupa 1da ilk kez
Parlamenter-Bilimsel-Endstriyel a amasndandr.
Ksacas, aa yetimek, gelecek sanatta sz sahibi olmak iin
tek kar yol olarak karmzda bulunuyor. Esasen bu kitap, dn-
yamzn geirdii sanat sorunlarnn lkemizde bilinmesi suretiy- R. 1530: Mimar Kemalettin Bostanc1
le kendimizel kendi yaratacamz ileri ada dnyamza dn Camii, Istanbul.
hzlandrmas dncesiyle 1958-1970 arasnda yazlmtr.
R. 153 7: Mimar Kema/ettin. Bebek Ca-
mii.
DST44
 Sava Sonras ABD'de
Sanat Olaylar, Avrupa'ya Etkisi
ve 1960'1arda Durum
 Ek Blme Sunu

Bu kitabn ilk basks 1971 ylnda yaplmtr. Yazmnda kullanlan

kaynaklar da dalayl olarak bu tarihten ncesine aittir; hatta ou,
genellikle 1960 ncesinin baslm yaynlardr. Eer Amerikan
sanatnn Avrupa sanatn etkilerneye balamasnn genelde 1960
sonras olduu gz nnde tutulursa, bu yeni durumlara ili~
kin kaynaklarn, o tarihlerde bu kitapta yer alamamasnn nedeni
anlalr. Kald ki, 1960 sonras oluan yeni sanat olayiarna ait tari-
hin yazlabilmesi iin en azndan bir kuakl k, yani yirmi yllk bir
zaman srecinin gemesinin zorunlu olduu anlalr. Ayrca, Bat
Avrupa'yla dnyadaki plastik ve grsel sanatlarla ilgili dier lke-
lerin yazarlar, oluan yeni sanat olaylarn hem izlernee hem de
deerlendirmeye ancak 1960 sonras balayabiliyorlard.
Ite kitabn yeni basmnn bu blmnde, 1960-2008 arasn
daki ABD'de ve Bat Avrupa'da gzlemlenip deerlendirilen sanat
olaylaryla bunlar yaratanlar ve bunlarla ilgili grler ele aln
mtr.
Anlalaca gibi, bu kitabn yazlnn bitirilmesi ve ilk basm
zerinden aa yukar otuz sekiz yl akn bir sre gemitir. Ilgi
eken durum, bu srete, toplumlarn yapsn, yaam biimleri-
ni, birok meslek alann sratle deitiren, gereksinim d bra
kan ve hatta mekan/zaman kavramlarn ortadan kaldrarak tm
dnyann yzlmn insanlk gznde sratle klten fark-
l bir elektronik, robotlu-teknolojik-endstriyel retim sistemi ve
daha nce hi var olmayan yeni iletiim aralar ortaya km
tr. Elektronik, bilgisayarl, robotlu bant sistemli yeni endstriyel
makinelemen in yaratt kresel boyuttaki retim ve bunun ulus~
lararas pazarlama ortamnda, bireysel boyuttaki esnaf retimiy-
le bireyci anlayiara kadar daha nce nemli olan birok dee
re adeta hibir yaam ans braklmamtr. Dolaysyla, kresel
boyuttaki bu yeni byk endstriyel sermaye glerinin yaratt
uluslararas ortamla, o ortamda ortaya kt grlen sanat-
sal yeni abalarn incelenmesinin ve deerlendirilmesinin gerek-
tii aktr.
1958'de balanp 1970 balarnda yazm bitirilen bu kitabn
ilk basmna hazrland srete, montaj sanat anlayyla, nes-
ne biimi ve grnlsnn ama olmaktan kmaya balad
yer yer saptanabilmekteydi. Ayrca, nesne resmi yerine, biz-
zat nesnelerin kendilerinin kullanld da grlebiliyordu. nk,
daha 1916-1920 arasnda tasvir resminin yalanclk olduu gr-
, Dadaistlerce ve Rusya'daki konstrktivistlerce ileri srlm
t. Bu konuyla ilgili olarak Guy Debord da, "Dadaizm, sanati icra
6941 DNYA SANAT TARiHi
etmeden, onu ortadan kaldrdi" diye yazyordu.(l) Ayrca, daha
1950'Ierin balarnda Ingiltere'de biimtenrnee balad gz-
lemlenen Pop Art anlay da bu yeni mantk zerine ina ediliyor-
du. Bu nedenle, 1970-1972 aras yazdm ve 1974'te ilk bask
s yaplan ada Sanat Felsefesi'nin 117. sayfasnda, pe atlm
ya da yeni retilmi fabrika rnlerinin sanat eserinde kullanld
na deinilmiti. DOlaysyla s1radan olan bir nesneye, yani sanat-
tarafndan herhangi bir ilem yaplmam nesneye sanat eseri
olma payesC yani itibarnn verilmesi dncesi, daha o zaman-
larda biimlenmeye balam oluyordu. Ancak, bu grn biim
olarak olumaya ve yaylmaya balamas, baz yazariara gre Pop
Art' ortaya atanlarca, baz uzmanlara gre de teknolojik faktrle-
rin zorlamasyla gerekletirilecekti.
Dikkat edilirse, geleneksel plastik sanatlar mant, Bat dnya-
snn kimi nc sanatlar arasnda 1970'1erden nce bile adeta
geride kalm gibidir. Dolaysyla burada, 1960-2008 arasnda
yaplan ok daha farkl, hatta insan yer yer ve zaman zaman oke
eden almalarn hangi ortamlarda ve hangi koullarda yapld
na bir aklk getirilmesi de sz konu olmaktayd.
Burada bir gzlemin saptanmas nem kazanyor. rnein,
1. Dnya Sava'na kadar tm dnyada sanatta statlar olduu
ve bunlarn byk nem kazand biliniyor. Ancak zellikle ll.
Dnya Sava'ndan sonra, sanatta byk yeri olan yetenek, kiilik,
yaratclk gibi sanatsal g deerleriyle sanatn eski byk stat-
lar kmsenmeye ve amzn kimi sanatlarnca alay konusu
yaplmaya balanyordu. zetle ll. Dnya Sava sonras, antsal
sanat eserine kar olma ve ona tepki gstermeye dayanan, ya da
gsteriyi amalayan sanat akmlar yaratlyordu."'
Ite, 1960 sonras gerekletirilmeye balanan bu oke edici
sanatsal almalarn nereden ktn bulmak iin, genelde bu
tarihlerde olumaya balayan yeni toplumsal, teknolojik ve eko-
nomik yapnn genel durumu ve bunlarn nasl yeni bir insan tipi
ortaya kardna da dikkat etmek gerekmekteydi.
(1) Akt. Art Since 1900, s. 397. Guy Debord, "The Society of the Spectacle", 1967,
Cambridge Mass, MIT Press, 2002
(2) "L'art com me spectade" (gsteri olarak sanat) anlay iin bkz. L'aventure de
/'art au XX. Sifcle, s. 566-569
ll. Dnya Sava Sonras
ABD ve Avrupa'da Genel Durum
ll. Dnya Sava srecinin ve sonrasnn oluturduu siyasi, top-
lumsal, sosyo-psikolojik durumlarla ABD'nin yeni liberal eko-
nomisinin yaratt sonular incelendiinde, dnyamzn adeta
yeniden ekillendirilmeye alld, dolaysyla birok dei
ikliin ortaya kt ve zellikle savan galibi ABD'nin ken-
di yaam kltrnden sanatna kadar her eyini, nce Avrupa
lkelerine ve giderek dier dnya toplumlarna ihra etmeye ve
de kabul ettirmee alt, ABD ve Bat kaynaklarnca belge-
lenmektedir. Bu ihra kltrlerden biri olan sanatsal anlaylar
la, zellikle Bat dnyasnn sava ncesinin aydn, entelektel
tabakasnn sanat anlaylarnn insan oke eden yeni giriimler
le adeta tahrip edildii ve sanatn insan ve toplumu yce duy-
gulara gtren biimiemelerinin ve anlatmlarnn adeta terk
edilmeye zorland ve geni toplum zemininde byk yank
lar yaratt kabul edilmektedir. Ite, yeni yazlan bu ek blm-
de, bu gelimelerle ilgili yeni sanatsal giriimlerin tarihi saptan-
maya allmtr.
Bat'nn 1800'1er sonrasndan gnmze dein olan resim ve
heyket sanatlarnn zellikleri inceten ip bu tarihten nceki ayn tr
sanatlarn genel zellikleriyle karlatrldnda, karmza ilgin
farkllklar kmaktadr.
rnein, 1850 sonrasnda ortaya kan izlenimcilik, noktac
lk, Czanne'n "modulation cadence"si, Gauguin'in sembo-
list biimierne anlay, Davurumcularn doa d yaln renkleri,
Kbizme ilikin geometrizm, nesne resmine srtn dnm boya-
sal soyut biimierne ve daha sonraki yllarn boya dkmeleri ve
sratmalar ve bunu izleyen 'ready-made' ve 'Yer:i Realizm' gibi
malzemenin kimliini ve ilevini deitirme giriimleri ve Pop Art
tr gerek nesne sergilemeleri; hep sanattaki teknik aratrma
larla ilgilidir ve tarm kltrlerinin biimlernesinde grlen konu-
sal tasvirli yaklamlar tamamen reddeden anlaylarn uygula-
malardr.
Yani, dnya resim sanat, XIX. yzyln ortalarndan itiba-
ren gittike hzlanan ekilde konusal figrllkten uzaklama
ya balamtr. Dikkat edilirse, bunlarn tm, 1850 ncesi lig-
re ve oylum tasvirine dayanan resim anlaylarnn dnda seyre-
den, adeta tasfiye edici bir mantn sonulardr. Ite bu durum,
konunun uzmanlarnca, 1800'1erde Avrupa'da balayan makine
endstrisinin bilimsel bir teknoloji rn olan fotoraf makinesi-
nin optik grnt saptama iini, ressamn elinden almasna ba-
6961 DNYA SANAT TARiHi
lanmtr. Ve de gene konunun uzmanlar, bu endstriyel an
sanatn,teknolojik bir sanat olarak ve zellikle 1960 sonras orta-
ya kan elektronik an sanat olarak grmlerdir/n (}
1945-1960 ARASI AVRUPA'DAKI DURUM
VE ABD'NIN KLTR SAVAI
Sosyologlar, toplum mhendisleri, sanatlar ve kimi gelece-
i dnen ve gren yazarlar, daha ll. Dnya Sava sona erer
ermez dnyada birok eyin deiecei konusunda hemfikirdi-
ler. Sava sonras ABD, yalnz Avrupa'da deil hemen tm dn-
ya lkeleri zerinde etkinlik kazanma planiartyapyor ve Wendell
Willkie "Tek Dnya" adl kitabn yaymlyordu. Avrupa, 1945-
1960 srecinde, ll. Dnya Sava'nn neden olduu kentsel, eko-
nomik, toplumsal ve psikolojik yaralarn sarmak iin ABD'den
ekonomik yardm bekliyordu. Ii daha zor olan ve savatan yenik
kan Almanya ile Avusturya ise, bu tarihlerde Amerikan, Ingiliz,
Fransz ve Rus ordularnn igali altndayd. Bu genel grnm-
de ABD'nin hesaplarna ters den sorun, sava srasnda onun
yannda olan Rusya'nn, sava sonras kendi komnist ideoloji-
sini Avrupa ve evresindeki lkelere yaymak istemesiydi. yle ki
Rusya, ABD'ye kar kendi komnizmini yayma savana balyor;
ABD de kendi liberal kltr savan (1951) balatyor ve bunun
organizasyonu ve uygulamasn da CIA' e brakyordu. Ilgin olan,
bu kltr savanda ABD'nin sekin kltr ve sanat adamlarnn
yan sra Avrupa'nn nl orkestralar, 1939'da Rusya'dan Paris'e
kaan kampazitr Stravinsky, Fransz yazarlardan Jean Cocteau
ve Andre Malraux gibi nemli isimler de vard. 1950 balarnda
ABD bu kltr ve sanat savana girdiinde, Rusya tm dnyada
sarf ettii paradan daha fazlasn, komnizm propagandas iin
yalnz Paris'te harcyordu.m Bu kltr savanda MoMa da (The
Museum of Modern Art) Amerikan emperyalizminin kltrel sila-
h idi.<4> Dolaysyla ABD, Avrupa'nn sava sonras perian insanla-
rnn ve zellikle sol ideolojiye eilimli entelektellerinin gnlle-
rini kazanmak istiyordu. Bu nedenle, onlarn zerinde byk etki
yaratacak edebiyat, tiyatro, bale, mzik ve plastik sanatlar alan-
larnda, ABD'deki yaratc g ve zevki gsterip tantmay plan-
lyordu. Ayrca, XX. yzyl balarna ait nl Avrupal sanatla
rn Amerika'daki koleksiyonlardan toplanan eserlerinden olutu
rulmu bir resim ve heykel sergisi de Avrupa'ya gnderiliyordu.
Bu kltr sava abalar arasnda, ABD'li sanatlarn Avrupa ba
kentlerinde tanllmas da vard. nk, o tarihe kadar Amerika'da
yalnz Avrpal sanatlarn sanat ve sz gemiti. Ksacas, artk
Avrupa'ya kar Amerika, kendi deerlerini gstermek iin ataa
gemiti. Bu aba, aslnda ok stratejik bir kltr sava nitelii
() Bkz. Frank Popper, Art of the E/ectronic Age
(2) Bkz. Frances Stonor Saunders, Paray Verdi Dd a!dt, ev. lker Ince, Doan
Kitap, Istanbul 2004, s. 128-133
(3) a.g.e., 28- 29
(4) lrving Sandler, Art of the Postmodem Era, s. 15
ll. DNYA SAVAI SONRASI ABD VE AVRUPA'DA GENEL DURUM 1697
\ayordu ve yaplacak ilerin zamanlamas da doruydu. rnein,
1945-1955 aras Paris, sava nedeniyle sanatsal ekiciliini byk
apta yitirmiti. Bununla birlikte, 1945'te daha sava biter bitmez,
sanatlarn gene eskisi gibi hemen bu kente kotuklar ve arasn
yeniden canlandrdklar grlmekteydi. Bir buuk yzyl akn bir
sre, dnya sanatlarnn gzdesi olan Paris, daha nce Roma'ya
ait bulunan Avrupa'nn sanat merkezi olma onurunu, XIX. yz-
yln balarnda ele geirmi ve bu itibar aa yukar 1960'1ara
dein srdrebilmiti. Ancak, yukarda belirtilen giriimler sonu-
cu, 1960'1arn balarnda dnya sanatnn merkezi olma onurunu,
ABD'nin en byk kenti New York'a kaptrmt.
Paris'in XIX. yzylda Avrupa'nn sanat merkezi olma onuru-
nu kazanmasnn nedenleri olduu gibi, yitirmesinin de nedenleri
vard. Paris'in Avrupa'da gzel sanatlarn merkezi olma nedenleri
incelendiinde, bu kentin 1789 Fransz Devrimi' nin, Aydnlanma
hareketinin ve modernite mantnn olumasnda nde gelen yer
olmasnn yan sra, XIX. yzyln klasisist, romantik, empresyo-
nist, post-empresyonist, fovist, kbist, srrealist ve soyut sanat
gibi nemli akm ve hareketlerin yaratld yer olmasnn ve Paris
Okulu'na (Ecole de Paris) merkezlik etmi bulunmasnn byk
pay vard. Dolaysyla tm dnyada yz elli yl akn bir sre,
sanatla ilgilenen hemen herkesin gzleri bu kente dikilmiti. Paris,
XIX. yzylda olsun XX. yzyln ilk yarsnn tamamnda olsun,
sanatn renilebilecei tek yer olarak grlmt. Oysa, daha
nceleri, gzel sanatlar renmek iin antikiteyi de temsil eden
Roma'ya gidilmekteydi. Ksacas Paris, ll. Dnya Sava'nn sonu-
na, hatta 1960'1ara dein Avrupa'da plastik sanatlarn merkezi
olma ekiciliini koruyabilmiti. Ancak ilgintir, 1955'ten itibaren
aa yukar be yl gibi ksa bir sre iinde Paris, artk o ekiciliini,
bysn yitirmee balamt. (ll nk belirtilen tarihten sonra
sanatlarn ve zellikle dnya sanat borsasnn New York'a tan
d dikkati ekiyordu. Aslnda btn bunlar, sava sonras yeni
Amerikan kltr ve sanat politikasnn bir parasyd. 1945-1960
aras Paris Okulu'nun o nl soyut ressamlarn tantan ve dn-
yaya pazarlayan Galerie de France, Galerie Charpentier, Galerie
Maeght, Galerie jeane Boucher, Galerie Rive Droite ve daha bir-
oklar gibi kurumlardan hemen ounun ya kapand ya da
nce Londra'ya ve sonra New York'a tandklar ve hatta giderek
ounun ortadan silindikleri grlmekteydi.
Bu olaylar, yeni bir sanat iddiasnn da habercileri miydi?
Deien bu durum elbette dikkat ekiciydi. rnein, 1943 yln
da ABD'deki o dnemin tannm Soyut-Ekspresyonis ressamla-
rndan Mark Rothko, /Bugn art/k Amerika, btn dnya sanat-
lannn bulumas gereken yer olarak kabul edi/diine gre, ger-
ekten kresel bir dzeyde oluacak kltrel deerleri benimseme-
nin vakti gelmitir" diyordu. Dikkat edilirse, daha ll. Dnya Sava
(1) Michel Seuphor, Knaurs Lexikon Abstrakter Ma/erei, s. 86, Droemerische
Verlagsansta!t, Mnih-Zrih 1957
6981 DNYA SANAT TARiHi
R. 1532' Clyfford Stili, Ekim 1950
No. 2, 1950. Tuva/ zerine yalboya,
230 x 198 cm.
ll. DNYA SAVAI SONRASI ABD VE AVRUPA'DA GENEL DURUM 1699
bitmeden ABD'nin, dnyann sanat merkezi olarak New York' u linin dikkati eken yazarlar da vard."' Bu kiilerden dikkati eken
empoze etmek istedii de anlalabilmektedir. Ayrca, gene soyut- en nemlilerinden birkann yaptklar zerinde ksaca duruldu-
ekspresyonist anlayl Amerikan ressam Biederman, sava sonra~ unda, ABD'nin ve elbette New York'un niin ada sanat yeni-
s geldii Paris'i, artk yldz snm bir sanat merkezi olarak gr M liklerinin merkezi alabildiine daha bir aklk gelebilmektedir.
dn yazmt. (ll Burada, ]ackson Pallock'un Avrupa'dan gelen bu sanatlardan
Bunlara paralel olarak Clyfford Stili de Avrupa'nn tm sanat ne denli etkilendiini belirten bir yazs da var.(2)
n, 11
Bati Avrupa'mn knn klSir sonu/an" olarak grp red-
d etmiti.<'' Robert Rauschenberg ise, 1964'te Venedik Bienali'nde Medemitenin genelde tasvire gereksinim duymad bilinmek-
zaferini ilan ettiinde aka, "Herkes, dnyann sanat merkezinin tedir. Avrupa'da doup gelien modern sanat Amerika'da gnn R. 1533: Mareel Duchamp, Dii Asma
Yaprai, 1950.
Paris'ten New York'agetiini bilir" diyordu.<'>Ve 1960'1ardan itiba- konusu haline getiren, ileriyi grebilen, kendilerini sanata ada-
ren de Ingiltere, Almanya, Fransa, !talya ve Avusturya gibi endst- m nemli kiilerin olduu saptanmaktadr. Burada bunlardan
rileri ileri durumda olan Avrupa lkeleri, ABD'de oluan yeni sanat birkann abalarna gz atmak konunun aydnlanmas bakmn
akmlarn ve sanat almalarn dikkatle izlemeye balamlard. dan yararl olmaktadr. Bunlarn en gemite kalan, nl foto
Demek ki ABD'de plastik sanatlar alannda da farkl bir eyler olu- raf uzman, yazar, yaync ve galerici Amerikal Alfred Stieglitz'dir
yordu ve bu eyleri de elbette yapanlar vard. (1864-1946). 1881 'de geldii Berlin'de nce mhendislik re
nimine balam, sonra fotorafla ilgilenmi ve 1887'de bu alan-
Avrupa'daki ada Sanat Eserlerinin ABD'de da uluslararas bir yarma kazannca, bu ite estetik bir zel-
Tanllmas ve ABD'ye G Eden Avrupallarn lik olabilecei dncesiyle New York'a dnp bu dalda al
Oradaki Sanatn Olumasna Katklar maya balamtr. kard Camera Work adl derginin yazarla-
11. Dnya Sava'nn balamasndan ksa bir sre sonra, Ingiltere r arasnda Bemard Shaw, Maurice Maeterlinck, Gertrude Stein
ve Fransa'nn yannda yer alp Almanya'ya kar btn varlyla gibi nemli kiiler de yer almtr. 1907'de kendi fotoraf sergi-
savaan ABD' nin, Fransa'nn Paris'inden, onun o dnyann sanat lerinin dnda bir baka alana da girmi ve Bat'nn nl ressam
merkezi olma gururunu da alp 1960'1arda NewYork'a tayverdi ve heyke!cilerini sergilerneye balamtr. nce, Rodin'in desen-
ine yukarda deinildLNew York'un, dnya sanatnn yeni mer- lerini (1908), gene ayn yl inanlmaz byk ziyareti hcumu-
kezi olma gcne ulamasn salayan bir zemin hazrl elbette na urayan Matisse sergisini dzenlemitir. Giderek yalnzca,
olmalyd. XX. yzyln daha balarnda ABD'den Avrupa'ya, zel- nemli sanatlar sergileyen Stieglitz, byk ilgi gren galerisi-
likle Paris' e gidip sanat renimi gren ve nemli sanatsal k ni "291" gibi bir rakamla adlandrmtr. Toulouse-Lautrec'in gra-
lar yapan kimi sanatlar yannda, gene sanat alannda kendilerine fiklerini (1909), Hen ri Rousseau'yu (191 O); Cezanne'n sulubo-
zg yeni grlere varm yazarlar, Avrupa'nn nc sanatlar yalarn (1911 ), Picasso'yu (1911) ve Picabia (1913) ile Brancusi
nn eserlerini satn alp bilinli olarak koleksiyon yapanlar ve bun- 'yi (1914) sergilemitir. 1916'da Agnes Ernst Meyer'le kard
lar ABD kentlerinde dzenledikleri sergilerle tantan nemli giri- dergiye de gene "291" adn vermitir. Bu dergide Picabia, Man
imciler olduu saptanmaktadr. Ayrca, Avrupa'nn nde gelen Ray ve Mareel Duchamp da alm ve ok nemli bir ilk olarak
birok sanats, sanat eitimeisi ve yazarnn da ABD'ye gidip yer- "anti peinture", yani "resim kart" (Anti-Art) hareketini hazrla
lelikleri ve Amerikan sanatnn gelimesinde etkin rol oynadk yan yazlar yaymlamlardr. Bu son kiinin bir yl sonra Zrih'te
R. 534: Man Ray, Alfred Stieglitz'in
lar saptanmaktadr. Daha ilginci, zellikle ll. Dnya Sava sra Dada hareketinin ncleri olduklar dikkate alnrsa, New York'un Portresi, 7912-73.
snda ve sonrasnda Avrupa'nn nde gelen nemli birok res- sanatsal atmosferinde daha o tarihlerde hangi dncelerin dola
sam, heykelcisi, sanat eletirmeni ve yazarnn ABD'ye giderek t anlalabilir. Stieglitz ayrca, ressam John Marin gibi daha bir-
kendi sanatsal kapasitelerini, dnsel ve eitsel birikimlerini ok nemli ABD'li sanatnn
ve Amerika' da modern Avrupa sana-
orada gstermeleri, zellikle sanat evrelerine birinci elden Bat tnn tantlmasnda byk rol oynamtr.
Avrupa'nn sanat birikimini aktarmalardr. Bu Avrupal sanat Paris'teki uzun ikameti srasnda Picasso'nun da dostlar arasna
lar arasnda George Grosz, Bauhaus'un kurucusu Watter Gropius, giren Gertrude Stein (1874-1946), Bat sanatlarn kendi lke-
]osef Albers, M are Chagall, Fernand Leger, Piet Mondrian, Mareel si ABD'de yazlaryla tantanlar arasndadr. Stein, niversite re
Duchamp, Max Ernst, Max Beckmann, Hans Hofmann, Francis niminden sonra 1900'da geldii Paris'te, ksa srede bu kentin
Picabia, Laszl Moholy-Nagy gibi XX. yzyln nc mimar ve res- avangard airleri, filozoflar ve sanatlaryla yakn dostluklar kur-
samlaryla, And re Breton, Richard Huelsenbeck gibi Da da hareke- mu, zellikle Matisse ve Picasso'ya byk yaknlk gstermi ve
yenid anlayiara nem vermitir. Picasso, Braque, juan Gris ve
(1) Norbert Lynton, Modem Sanatm yks, s. 254, ev. Cevat apan, Sad i zi,
Remzi Kitabevi, 4. basm, Istanbul 2009
(2) a.g.e., s. 238 (1) Bkz. Art Since 1900, s. 299.
(3) L'aventure de /'art au XX. Siec/e, s. 608 (2) L'aventure de /'art au XX. Siec/e, s. 531
7001 DNYA SANAT TARiHi
R. 7535: Pabfo Picasso, Gertrude
Stein'm Portresi, 1906, New York Met-
ropolitan Mzesi.
R. 1536: Mareel Duchamp, Merrli-
venden Inen plak, 1913, Philadefp-
hia. New York'ta Armory Show Ser-
gisinde en ok baklan resim. Bir ele
tirmen bu resmi, "Kiremit fabrikasmda
bir patlama" olarak yorumfamttr.
Picabia, Gertrude Stein'n Paris'te en ok ilgi gsterdii sanat-
lar olmutu. O, ABD'de yalnz modern resmin bir koruyucusu
olmam, ayn zamanda sonradan byk n kazanan The Making
of Americans (Amerikallarn Potansiyeli) adl bir roman yannda,
Picasso zerine de bir kitap yazm ve Kbizm hakknda kendine
zg grlerini yaymlamtr. Picasso, Gertrude Stein'da gerek
bir dost kiilii bulmu ve 1938'de en itibarl modeli olarak onun
karakteristik bir portresini yapmtr. Stein, Juan Griszerine de bir
deerlendirme yazs kaleme almtr. Picasso'nun kbist resim-
ler yapt sralarda, gmrk memuru ressam Henri Rousseau
iin Bateau Lavoir'daki atlyesinde 1908'de verdii ziyaietle de
Gertrude Stein onun bakede a~rlad, en sekin davetiisi
olmutur. nk Gertrude Stein, o yllarda Paris sanatevrelerinin
itibar gren unutulmaz kiilii olmutu. Bu notlar, bu Amerikan
aydnlarnn Avrupa'da nasl bir hava yarattn gstermek iin
zellikle buraya aktarlmtr.
Bu konuda dikkati ekenlerden nemli bir baka kiilik de
Katherine Dreier'dir (1877-1952). O, New York'un, Avrupa'daki
yenilikleri izleyen ve iyi bir sanat okulu olduu anlalan Art
Students League'de renim grm ve 1907 ile 1913 aras Paris,
Londra, Mnih ve Hollanda'daki sanat evrelerinde yaamtr.
almalar, New York'ta 1913'te dzenlenen ve nemli bir ser-
gi olan Armoy Show'da yer almtr. 1920'de Mareel Duchamp
ve Man Ray'le Paris'te Societe Anonyme'i kurmu, 1921-22 ara-
s da in'de yaamtr. 1925'te tekrar Paris'e dnm, bura~
da Mondrian' tanm ve Societe Anonyme iin onun bir resmi~
ni satn almtr. Bu resim, Amerika iin alnan ilk Mondrian res~
mi olmutur. Dreier, Abstraction-Cration 1un da yesi olmutur.
Soyut resmin yaratc olanaklar saladna olan inancyla, Mareel
Duchamp'n New York'ta Armoy Show'da sergilenen fakat daha
nceleri yakn arkadalarnn sergilerine bile sokmadklar nl
eseri "Merdivenden Inen iplak" (Nu descendant /'esca!ier) adl be
almasndan birini satn almtr. Dreier'in ABD iin esas hizme~
ti, onun sanat alanndaki heyecan verici ve tevik ediciliidir. O,
Malevi, Mondrian, Brancusi, Kandinsky, Schwitters gibi nemli
Avrupal sanatlarn iinde yer ald byk bir sergiyi ABD kent-
lerinde de dolatrmtr. Onun yapt Mareel Duchamp'n soyut
biimlemeli portresi, halen New York'ta Museum of Modern
Art'ta bulunmaktadr.
Bu konudaki nc hizmetkarlar arasnda Patrick Henry Bruce
da (1881-1936) vardr. O, New York'taki resim renimin
den sonra 1907'de Paris'e gelmi ve nce Matisse'in atlyesin-
de alm, sonra Salon d'Automne'da almalarn sergilemi Tanguy, Dali, Magritte, Pollock, Mothewell, Gorky gibi ressam-
tir. Delaunay'nin orfist anlayn benimsemi ve gerekletirdi
i soyut eserleri 1913'te New York'ta Armoy Show ile 1914'te
Salon des lndependants'da sergilen mitir. Bir dier giriimci de,
A.E. Callatin'dir (1882-1952) ve nce hukuk renimi almtr.
1921 'den 1938'e kadar her yl birka ay kald Paris'te sanat-
lar ve koleksiyoncular tanm ve bu yllar iinde sonradan
ll. DNYA SAVAI SONRASI ABD VE AVRUPA'DA GENEL DURUM /701
"Yaayan Sanat Galerisi" ad altnda n yapan ve iinde Mir, Arp
ve Mondrian'n da bulunduu byk bir koleksiyon oluturmu
tur. Bu koleksiyon halen Philadelphia Mzesi'nde bulunmaktadr.
Onun resim almalar, Leger'den hareketle Kbizmle konstrkti-
vizm arasnda soyut bir anlay yanstmaktadr. O, bir sanat ola-
rak 1938'den itibaren Amerika ve Avrupa'daki birok sergi de eser-
leriyle temsil edilmitir.
Avrupa'da ilkkezyeni birsanatakmyla ilgili grortaya atan iki
Amerikanressamda vardr. Bunlar, Morgan Russell (1886-1953)
ile gene 1907'de Paris'e gelen Macdonald-Wright'dr (1890-
1973). Iki sanat da 1911-1912 yllarnda Robert Delaunay'nin
en yaknnda bulunmu ve almlardr. Delaunay'nn orfist renk
anlayn benimseyerek Synchromisme adn verdikleri yeni bir ak
mn ncs olarak Paris ve NewYork'ta kendi almalarn sergile-
mi ve tantmlardr. Bu akm, Amerikan sanatlarnn Avrupa'da
R. 1537: Morgan Russell, Drt Bfml
yark uyandran ilk sanat hareketi olarak sanat tarihine de ge- Synchromy (Ezamanllk), 1914-15.
mitir. Ayn yl, bu iki sanat Salon des lndependants'a da katl Tuva! zerine yalboya. 39 x 29 cm.
m, 1913'te de Mnih'te onlarn Synchromist resimleri sergilen-
mitir. Gene ayn yl, New York'ta alan Armory Show'da onlarn
bu anlaytaki eserleri yer alm; ayrca 1913'te Paris'te ve 1916'da
da New York'ta sergilenmitir.
Amerikan sanatnn bu ilk aamasnda yer alan ve Amerikan
Soyut-Ekspresyonistleri dnda geometrik soyut bir anlayta
yaptlar veren Stuart Davis'in (1894-1964) nemli katks oldu-
u saptanmaktadr. Davis, sanat renimini New York'ta yapm.
1913'te Armory Show'da be suluboyasn sergiiemi ve 1928-
1929 aras Paris'te yaamtr. 1945'te New York The Museum
of Modern Art' da, onun retrospektif bir sergisi dzenlenmitir.
Davis, daha ilk almalaryla Amerikan sanatlar arasnda kbist
alanlarn banda gelmi ve almalar 1938'de kendine zg
bir abstraksiyona varmtr. Canl renkler ve soyut geometrik
R. 1538: Stanton Macdonald-Wright,
biimlerle arpc bir slup oluturan Davis, ABD'nin nemli bir
Renk-ltk Makinesi, 1960-1969. Meka-
sanats olmutur. Onun eserlerinde tonal renkler yoktur. Yaln, nik eler, renkli jefatin filtre, motor,
geometrik, kat izimi i, yar ember ve dz izimli eritlerden olu- 35 mm film.
an akli tasanma dayanan bir kompozisyon, onun almalarnn
genel karakterini oluturmutur.
Avrupa ve ABD' deki nemli etkinlikleri nedeniyle burada yer
verilen bir dier kii, Avrupa'daki modern sanat hareketleri-
nin ABD'deki tevikisi ve byk sanat koleksiyoncusu Peggy
Guggenheim'dr (1898-1979). ldnde, satn alarak olu
turduu koleksiyonunda Kandinsky, Klee, Picabia, Braque, Gris,
Severini, Balla, van Doesburg, Mondrian, Mir6, Ernst, de Chirico,
larla Brancusi, Calder, Lipchitz, Laurens, Pevsner, Giacometti,
Moore ve Arp gibi nl heykelcilerin eserleri bulunuyordu.
1920'de Paris'e gelip yerleen Peggy, bu kentte nce Mareel
Duchamp, Man Ray ve Max Ernst'le tant. Onun koleksiyonerli-
i, Londra' da at ve danmalna Mareel Duchamp' getirdi-
R. 1539: Robert Defaunay, ember,
i "Guggenheim )eune" adl galerisinin bir yan meguliyeti olarak 1912.
702 1DNYA SANAT TARiHi
R. 1540: Stuart Davis, lsimsiz, 1924.
Tahta zerine yallboya, 60 x 45 cm.
R. 1541: Hans Hofmann, ok Canl ve
Neeli, 1955. Tuva/ zerine yalboya,
125 x 100 cm.
ll. DNYA SAVAI SONRASI ABD VE AVRUPA"DA GENEL DURCJM 1 703
balad. Aln jean Cocteau'nun desenlerini sergileyerek yapan ci araylarn hz kazanmasnda nemli rol olmu Alman asll bir
Peggy, giderek Tanguy, Kandinsky, Arp ve Brancusi'ye arlk ver- sanatdr. Onun "Sanatn Amalar zerine" adl yazsnn ne-
di. Bir yl sonra Londra'da bir modern sanatlar mzesi amaya mine de burada deinmek gerekir.'''
karar verdi ve direktrln de Herbert Read'e brakt. 1940'da Bu abalarda Alrnan yazar ve eylemci Richard Huelsenbeck'in
"her gn bir resim satn ~lma" kampanyasna giriti. Fakat ll. (1892-1974) de katks vardr. Bu kii, 1916'da Zrih'te Dadaist
Dnya Sava tehlikeli olmaya balaynca, byyen koleksiyonu- hareketin ateli ve sava kart kurucu bir yesiydi. Zrih'te arka-
nu Fransa'ya, Vichy'deki eski bir atoya naklettikten sonra zel bir dalarnn sava aleyhtarlndan kukulanarak onlardan ayrl
uakla, aralarnda Max Ernst'in de bulunduu bir grup sanat ve m ve Dadaist hareketi canlandrmak iin Berlin' e gitmitir. air,
tannm Avrupal entelektellerle New York'a gitti. Orada Max ressam ve eylem adam olarak uzun bir servenden sonra New
Ernst'le evlenen Peggy, hemen The Art of This Century adl gale- York'a g etmitir. ABD vatandaln alan ve psikiyatr olarak
risini at ve burada nemli sanatlar Amerika~da tantmaya ba da alan Huelsenbeck, New York'ta soyut resim zerine etki-
lad; ve Amerikan Soyut-Ekspresyonst ressamlarnn en etkili ser- li yazlar ve konumalaryla dikkati eken ilgin ve etkin bir kii
gilerini dzenledi. lik olmutur.
rnein jackson Pollock'u, 1943'te "Picasso'dan bu yana en ABD'de etkin hizmeti olanlara metin iinde yeri geldike ayr
byk ressam" sloganyla tantt. 1945'te Rothko'yu, 1946'da ca deinilecektir.
Clyfford Still'i sergiledi. Lee Krasner, Peggy'nin galerisi iin: '"The
Art of This Century; New York Okulu'nun ABD halkma ve dnyaya
tanttidi son derece nemli bir yerdi ... Onun galerisi her eyin ora-
da olutuu bir yer, bir vakft," diye yazyordu.
Dikkat edilirse, yukarda verilen notlardan ABD'de plastik
sanatlar alannda 1900-1950 aras Bat'daki ada sanata yne-
lik nemli giriimlerin, almalarn ve sergilernelerin olduu; ll.
Dnya Sava srasnda da New York'ta nemli kiilik gsteren
sanatlarn ortaya kt grlmekteydi. Ayrca, yukardaki ak
lamalardan ve aada yer alan metinden, ABD'nin sanat alann
da nasl youn bir alma iine girdii ve Paris'in elinden dnya-
nn sanat merkezi olma payesini nasl ald daha bir aklk kaza-
nabilmektedir. .
Dikkat edilirse, ABD'den Avrupa'ya gelen sanat ve sanatla ilgi-
lenen ler, genel olarak hep modernist sanatn en avangard, yani
nc akmiarna ilgi gstermilerdir. Ksacas bu ilk sre, moder-
nist Avrupa'nn sanat ve kltrnn ineelenme ve aratrlmasy
la ilgilidir.
Avrupa sanatn ABD' de tantma ve retme abasnda, Avrupal
nemli sanatlarn da katklar vardr. Bunlar arasnda modern
sanatn inanl sanats ve retmeni Almanyal Hans Hofmann
(1880-1966) dikkati eker. O, Amerikan modern sanatnn top-
ran hazrlamada nemli hizmeti olan bir sanat olarak kabul
edilmektedir.
Hofmann, nce Almanya ve Fransa' da renim grm,
1915'te Mnih'te zel bir modern sanat okulu am, ltalya ve
Fransa'da da sanat zerine dersler vermi ve 1930'da Amerika'ya
g etmitir. California niversitesi ve New York'ta Art Students
League'de sanat dersleri vermi, Amerikan vatanda olduktan
sonra 1934'te New York'ta kendi zel atlyesini kurmu ve bura-
da ada grleriyle birok Amerikan sanatsn yetitirmitiL
Hofmann, Berlin'de (191 0), New York'ta (1947), Paris'te Galeri e
Maeght'te (1949), ve NewYork'ta 1947'den itibaren yllk sergiler
amtr. Hofmann, XX. yzyln ikinci eyreinde ABD'deki yeni- (1) Yaznn tam metni iin bkz. Kunst Theorie Bond 1, s. 443

ABD'deki Soyut-
ABD'nin ll. Dnya Sava Sonrasnda,
Plastik Sanatlardaki Yeni Dnce ve Eserlerini
Avrupa'da Kabul Ettirme Giriimleri
nceki blm, 1900'1erden itibaren ABD'nin Bat Avrupa'daki
ada sanatsal dnce ve eser birikimini inceleme abalarna
dikkati ekmek iindir. Bu abalara ek olarak, Avrupa'dan topla-
nan ada sanat eserlerini New York ve ABD'nin dier kentle-
rinde tantma ve bilgilendirme giriimleri de nemlidir ve bun~
tar, ksmen ll. Dnya Sava srasnda, ksmen de sonrasnda akM
a gzlemlenmektedir. Bunlarn dnda, ll. Dnya Sava nede-
niyle Avrupa'dan kaan birok sanat New York'ta toplanm ve
Amerikan sanat evreleriyle sanatlarn eserleri ve yazlaryla byk
apta ve heyecan yaratan bir ekilde etkilemilerdir. Bu yabanc
sanatlardan Fransz Mareel Duchamp ve Fernand Lger, Alman
Hans Hofmann ve Hallandal Piet Mondrian gibi isimler, zellikle
ABD'de byk yan k uyandrmlar ve New York, Bat Avrupa'dan
tanan eserlerle zenginlemi mzeleri ve uluslararas tannma
ya balayan sanatlaryla dnyann yeni sanat merkezi olmaya
hazrlanmtr. Ayrca, Avrupa'dan gelip ABD toprana yerleen
ve orada tannan yeni isimler de ortaya kmtr. Daha 1948'de,
R. 1542: Marc Tobey_ Austos'un o zamana dein Avrupa'da benzeri grlmeyen ve Avrupa'daki
Kenan, 7955.
Soyut-Ekspresyonizmden farkl olarak ]ackson Pallock'un "Action
Painting" ad verilen boya sratma/aktma resimleri ortaya k
mtr. Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin ortaya k tarihi, aa
yukar, savan bittii 1945'ten biraz neeye rastlamaktadr.
Bununla birlikte 1948 yl bu hareketin byk bir canlanma gs-
terdii tarihtir. 1952'de ise, Avrupa'daki Soyut~Ekspressionizm,
adeta zaferini kutlamaktayd."' ABD'deki Soyut-Ekspresyonizm
temsilcileri Marc Tobey (1890-1976), Mark Rothko (1903-1970),
Willem de Kooning (1904-1997), Clyfford Stili (1904-1980),
Arshile Gorky (1904-1948), ]ackson Pallock (1912-1956), Robert
M otherwell (1915-1991 ), Sam Francis (1923-1994) ve Ronald
Brooks Kitaj (1932-2007) idi. Bu sanatlardan New York'ta otu-
ranlar, sava sonras sk sk bir araya gelip toplanyorlar ve Bat
Avrupa sanatndan farkl, yeni bir sanatn yapsnn ne olabilece~
i zerinde tartyorlard. Onlarn yapmak istedikleri sanat, yal-
nz. Avrupa sanatnn dnda olmakla kalmayacak, ayn zaman~
da slupsuz ve kiilikten uzak bir sanat olacakt. Bu kiiler, orta-
(1) Bkz. Abstract Expressionism, ed. Michael Auping, s. 1 Thames & Hudson,
Londra, 1987 ve L'aventure de /'art au XX. Siec/e, s. 493
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONilM i 705
ya karmak istedikleri yeni Amerikan Soyut-Ekspresyonis sanat,
daha dorusu "New York School" (New York Okulu)''' konusun-
da son derece ciddi bir tutum sergilemekteydiler. Bu davrann
geleneksel Bat Avrupa sanatna inanm baz ABD'lilerce olumsuz
bir tepkiyle karlanaca akt. Ancak, o yllarda Amerikan giz-
li servisi CIA Amerikan kltrn sava sonras Avrupa'da tant
mak iin byk bir planlamann uygulaycs olduundan,"> New
York'taki bu yeni yerli sanat abalarnn byk destekisi oluyor
ve 1950'1erin sonlarnda bu sanatlarn eserlerinin d lkelerde
tanllmas ve pazarlanmasnda byk destek salyordu. Yeni bir
soyut-ekspresyonist anlatm benimseyen bu sanatlar, her ne
kadar Soyut-Ekspresyonizmi kendilerinin bulduklarn iddia etti-
lersedebu anlayn Almanya'daki "Der Blaue Reiter" adl grubun
sanatlarnca daha 1. Dnya Sava ncesinde gerekleiiriidii
biliniyordu ve de en azndan o sralarda New York Modern Sanatlar
R. 1543: Mark Rothko, Geriye Doru,
Mzesi'nde Kandinsky'nin soyut-ekspresyonist eserleri oktan yer 1956. Tuva{ zerine yaliboya,
almt. ABD'li yazarlar da kendi "Abstract Expressionism" anlay 157 x 125 cm.
nn Avrupal edeerinin Art /nforme/olduunu yazyorlard.''' Kald
ki, ABD'deki Soyut-Ekspresyonizmin sanat temsilcileri incelendi-
inde dikkati eken nokta, bunlarn hepsinin Avrupa'nn Paris,
Roma ve Londra gibi byk kentleriyle dier sanat merkezlerinde
uzun sreler yaadklar ve hatta bazlarnn Asya'nn birok lke-
sine bile gidip oralarda dikkatli aratrmalar yapm olmalaryd.
rnein bunlarn en yais olan Marc Tobey, Avrupal eski ustala-
rn anlaylarnda alm, giderek Mir6'nun srrealizminden etki-
lenmi ve bu anlayta yapt almalar Andre Breton tarafndan
da vlmt. O, n Asya'ya yapt gezi srasnda tand Bahai
mezhebine girmi, Avrupa'nn Paris ve Londra gibi sanat merkez-
lerinde uzun sre yaamt. Ayrca in ve japonya'da da bulun-
mu, bu lkelerin kaligrafilerini incelemi ve onlarn yazsal fra R. 1544: Barnett Newman, Kmk Obe-
tularnn soyut trklerinin etkileyici deerinin nemine inanm lisk 1967, Houston/Texas.
ve eserleri Avrupa'nn nemli galeri ve mzelerinde daha 1950'li
yllarda sergilenmiti. Onun resimleri genelde kk boyutlu olup
yzeyleri de st ste yaplm boyasal kaHgrafik izgili fra tu
larndan oluturulmutu. Tobey, resimsel bir derinlik de yaratan
kendi yazsal slubunu, "beyaz yaz" diye adlandrmt. nk,
tm resimlerindeki kaligrafik notlar, birbirine benzemeyen beyaz
boyal tular halindeydi.
Bir dier Amerikan Soyut-Ekspresyonis anlayl ressam olan
Mark Rothko, 1913'te Rusya'dan ABD'ye g etmi ve 1926'da
New York'ta Art Students League'de resim renimi grmt.
1925'ten itibaren New York'ta yaam olan Rothko, bu tarihten
sonra bu kentteki birok sanat hareketine katlm, ayrca 1936-37
aras Federal Art Project'de almt. 1939'a kadar figratif eks-
presyonist anlayta denemeler yapm, 1940'ta kendi slubunu
(1) Bkz. Abstract Expressionism, s. 3-14
(2) Frances Stonor Saunders, Paray1 Verdi Dd!J aldi: CIA ve KltrelSouk Sava,
s. 36, ev. lker Ince, Doan Kitap, Istanbul 2004
(3) john A. Walker, Art Since Pop, s. 42
DST 45
706/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1545: Willem de Kooning, Kadn,
1953. Tuva! zerine yerletirifmi kdi
da yaliboya ve karakalem.
R. 1546: Wiflem de Kooning, Kadm ve
Bisiklet, 7952-53. Tuva/ zerine yah
boya, 191 x 122,5 cm.
R. 1547: Franz K/ine, Siyah ve Beyaz
No. 2, 1960. Tuva/ zerine ya!Jboya,
222,5 x 150 cm.
bulmu ve srrealistlerde kendine uygun h;r;mlerrev;ve~:elam<to.
1943'te yapt bir radyo konumasnda o tarihlerdeki kark
ya durumuna uygun yeni bir slubun bulunmasnn gerekli
u na deinmiti.'ll 1945'te ilk soyut almalarn yapm; 1951
New York'ta "Abstract Painting and Sculpture in America" ser~-
gisinde ve 1955'te de Paris'teki Musee d'Art Mederne'de ~lan
"Amerika'daki Elli Yln Sanat" (Cinquante ans d'art aux Etats-
Unis) adl sergide eserleri yer almtr. Kareye yakn byk boyutc
lardaki dikdrtgen soyut tuvallerinde, yatay byk yzeylerin
soluk renklerdeki antsal etkisine varmtr. Yaamna intiharla son
veren Rothko, daha ll. Dnya Sava srasnda New York'un dn- ,
yann sanat merkezi olaca kehanetinde bulunmutur.
Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin bir dier nemli sanats
olan Willem de Kooning, aslen Hollanda doumlu bir sanat
dr. Daha on iki yandayken okulu brakp bir ressamn yanna alan "Amerika'daki Elli Yln Sanat" adl sergide yer almtr.
resim renmek iin rak olarak girmi, ayn zamanda Rolterdam
Akademisi'nin akam kurslar na katlmtr. Daha o yalarda hoca-
larndan biri onu "De Stijl" prensiplerine yneltmitir. Bir yl
Belika'da kalan Kooning, orada Felemenk ekspresyonistleri-
nin sonradan onu etkisi altnda brakacak eserlerini grmtr.
1926'da da ABD'ye g etmi ve orada nce ressam kaltas ola-
rak alm, 1934'te de ilk soyut almalarn gerekletirmitir. ne kazandrmtr.
Ilk sergisi 1948'de New York'ta dzenlenen Kooning'in eserleri,
1951'de NewYork Museum of Modern Art'ta "Amerika'da Soyut
Resim ve Heykel" sergisinde (Abstract Painting and Sculpture in
America)ve 1952'de Paris'te Galerie de France'da alan" Amerikan
Resmi zerine Baklar'' (Regards sur la Peinture American) adl
sergide yer almtr. 1950 sonlarnda lstanbul'a da gelen sanat-
, giderek Amerika'daki Soyut-Ekspresyonizmin nemli bir sanat-
s olarak kabul edilmitir. Byk boyutlu soyut resimlerinde tr
ayla oluturulmu yazsal notlar kompozisyonuyla son eserlerin-
deki az belirgin kadn figr ve evresindeki mekan, gene ustaca
fakat hoyrata boyanm boya izgi ve lekelerle soyut bir biimie-
meye dntrlmtr. Onun ustaca fra kullanmaya dayanan
biimlemeleri, sonradan Pellock'un sratma resimleriyle birlikte
"Action Painting" olarak adlandrlmtr.
Bir dier soyut-ekspresyonis olup genliinde endstriyel
evrenin peyzajlarn yapan ve daha sonra madenci kasabalarn
youn siyah evresinden edindii izlenimlerin ona son resimle-
rinde kulland o siyah byk fra lekelerini esiniettii belirtilen
Franz Kline da (191 0-1962) Amerika'daki Soyut-EI<spresyonizme
ynelmiti. Dnemin sanat eletirmeni Harold Rosenberg, Art
News'un 1952 Aralk saysnda, "Tuva/, her eyden nce ressamla-
rm alimasmda bir aksiyon a/am" olduunu yazyor ve 1952'de
Action Painting, yani "Eylem Resmi" olarak adlandrd bu anla-
yn, Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin bir yan kolu olduuna
deiniyordu.
(1) L'aventure de /'art au XX. Siecle, s. 430
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONilM /707
nceleri gereki bir gre dayanan resimler yapan Kline,
soyut-ekspresyonis gruba yaknlatktan bir sre sonra, bilinen
yazsal karakterli resimler yapmaya balamt. zellikle siyah ya
lboyay badana fras kullanarak byk hareketlerle tuval yze-
yine yaymas ve etkileyici yazsal notlar oluturmas, onu kendi
resimsel slubuna yaklatrmt. Onun bu hareket resmi, onu
dier Amerikan Soyut-Ekspresyonistlerinden ayrmt.
Aslen Kanadal bir dier soyut-ekspresyonis olan Clyfford
Stili, Washington Spokane niversitesi 1nde renim grm,
1933-1941 aras ise, ayn kentteki State College' da, sonra 1949-
1950'de California Gzel Sanatlar Okulu'nda sanat zerine ders-
ler vermitir. 1941 'de San Fransisco Museum of Fine Art'ta ser-
gilenen Stili'in eserleri, 1946'da "Bu Yzyln Sanab" (Art of This
Century) sergisinde ve sonra da Paris'te Musee d'Art Mederne'de
R. 1548: C/yfford Stili, Ocak 1941,
Daha sonra New York'a yerleen sanat, sanattaki amacnn, 7947. Tuva/ zerine yalboya,
zamannn ada deerlerini ebediletirmek olduunu akla 112 x 155 cm.
mtr. Stili, her sanatnn kendine ait eserin tm sorumluluunu
stlenmesi gerektiine inanmtr. Onun eserleri, byk tek renkli
kontrasl yzeylerden oluturulmu ve Avrupa resminden hemen
hi etkilenmeden kendine zg yeni bir anlay Amerikan resmi-
Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin bir dier temsilcisi Ermeni
asll Arshile Gorky'dir. O, nce Tiflis Politeknik Okulu'nda re
nim grm ve 1920'de ABD'ye g ederek burada Brown
niversitesi'nde renimine devam etmitir. Bu renimi srasn
daki bo zamanlarnda resim almalar yapan Gorky, 1925'te
bu kez resim renimi iin New York'a tanm, fakat oradaki
akademi de onu renci olarak kabul etmemitir. Bu duruma kar-
n o, Picasso, Lger ve Mir6'dan etkilenmi grnen almalar
n srdrm ve 1929'da soyut biimiernenin nemine inanm
tr. 1940'1arda kendine zg soyut bir biimlerneye varan Gorky,
o sralarda Andr Breton'u, Caldet'i, Matta'y ve Max Ernst'i tan
mtr. 1948'de bir kanser ameliyat geiren ve ciddi biimde yara-
land bir araba kazas sonras intihar eden sanatnn 1950'de
New York Whitney Museum'da retrospektif bir sergisi dzenlen-
mitir. Amerikan Soyut-Ekspresyonistleri arasnda yer alan resim-
lerinin yzeyi renkli, aydnlk fakat soyut resim eleriyle iirsel R. 1549: Arshi/e Gorky, Gizli HOcum,
7936-37. Tuva/ zerine yalboya,
bir kurguyla oluturulmutur. Onun resimlerinde, figratif adlar 88 x 120 cm.
na karn, nesne biimlerine dayal bir tannrlk grlmez. Ayrca,
herhangi bir nesneye ya da canl biimin algsna dayanmayan,
ustaca gerekleiiriimi siyah kaligrafik izgilerin, kompozisyon
yzeyinde birbirleriyle ilikisiz biimde datld da gzlemlenir.
Resimlerindeki soyut dank, renkli biimler, yer yer siyah kesin
izgiler ve gene siyah lekelerin kontrastlyla vurgulanrlar. yle
ki, soyut renkli biimlerin dald resim yzeyi, seyreden zerin-
de renki, aydnlk fakat melankolik, srrealist bir etki yaratrlar.
Amerikan Soyut-Ekspresyonis anlayn bir kolu olan "Action
Painting" hareketinin en etkin sanats olarak kabul edilen
7081 DNYA SANAT TARiHi
R. 7560: jackson Polfock, Black and
White Number 20, 1957. Tuva/ zeri-
ne yaliboya 132,5 x 160 cm.
R. 1561: jackson Poflock, There Were
Seven. in Eight, 1945. Tuva! zerine
yalboya 107,5 x 252 cm.
R. 1562: }ackson Po/lock, Slratmafl
dkme/i almalarmdan birini yapar-
ken.
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONilM 1 709
jackson Pollock, Arizona ve Kuzey California'da yetimi, 1929'da air ve Ressamiad adl bir kitab da vardr ve bir sanat dergisi-
New York'a gelmi ve Art Students League'de renim grmU. nin karlmas iin de almtr. Onun, Ispanya'yla ilgili siyah
tUr. ABD'yi batan sona gezen sanat, 1940'da soyut bir biim. boyayla gerekleiiriimi byk yazsal motif oluturan bir dizi
leme anlayna varmtr. 9 sralardaki almalarnn son derece tablosu, Avrupa mzelerinde de yer almtr. Eserlerinde cesurca
cesurca olduu, youn lig Ur ve li gr d zm lernelerinin pikt(i. kullanlm byk yzeyli boya katman l kompozisyon lar, onun
ral bir soyutlamaya dayand grlmektedir. Onun eserleri, 1944 gl bir plastisiteye vardn kabul ettirmitir. Yetenei vlen
den balayarak New York, Paris, Sidney dahil birok lkede serg;. Motherwell'in Avrupa'daki sergileriyle byk yank yaratt, lite-
lenmitir. "Benim resmim sehpada yapiimaz. Ben resme balama. ratUrde yer almaktadr.
dan nce tuva/ bezini nadiren gerenin. Tuva/ bezini duvara ya da Soyut-Ekspresyanisiler arasnda Sam Francis (1923-1994) ile
yere yaymay tercih ederim. Salam bir zemine gereksinim duyan m. Kitaj (1932:2007) adl sanatlara da yer veriliyor. Francis, nce R. 1563: Robert Motherwe/1, Ispanya
Yerde allt11m zaman kendimi daha rahat hissediyorum. Bu tak. California Universitesi'nde tp ve psikoloji renimi grm, Cumhuriyetine At No. 34, 7953-54.
dirde tuvale daha yakm, onun her tarafmda alimak iin etrafmda 1943-45 arasnda Amerikan ordusunda pilot olarak savaa katl Tuva/ zerine yalboya, 200 x 250 cm.
dolatitmdan onun her tarafna nfuz ediyor ve resmin bir para- m, yaralanm ve sava sonras sanat renimi grerek 1950'de
SI oluyorum. Bu, Bati'daki Ktztlderili ressamm yntemine de uygun- Fransa ve Uzakdou'ya gitmitir. Onun 1948'den bu yana olan
dur. Ben, gittike eski alliimi sehpa, pa/et ve f~ra gibi resim aletle- sergileri Paris (1952), New York (1956), Tokyo, Londra (1957),
rinden uzaklaworum. Tahta sapa, b1ak, Ilkirtabileceim SIVI boya, Bern (!svire) ve Dsseldorf'ta devam etmitir. O, byk bo
kumla kantmlmt ka/m hamur boya, cam paralan ve buna benzer tuvaller Uzerine kah byk trayla kah sngerle ritmik boya leke-
eyleri, yani geleneksel resme yabanc nesneleri tercih ediyorum."O) lerinden oluan akc bir tutumla lekeci motifler oluturmutur.
Pollock, yere serilmi byk boyutlu tuvallerine, elinde boya kova- Onun bu ritmik fra ya da snger lekeleri, genelde onun yaln
s ve byk trayla boyalar aktp sratrken resim yzeyine eit renki tutumu da yanstmaktayd. Francis, "Ben, her hareketin (ve
li p ve cam gibi malzemeleri de atp onlar iniyor ve resmi- her resmin), ancak istenen ve niyetlenen dikkate almmadtmda, ken-
nin alt yapsn grlr hale getiriyordu. Resimlerin i, bol malze- di gerek karakterini gsterdiine inamyorum," diyordu. New York
me ve uzun bir zaman iinde oluturuyordu. Onun, evresindeki dnda ve daha ok Viyana ve Londra'da yaam olan Ronald
gen ressamlar zerinde byk etki yapt yazlmaktadr. Bir ara Brooks Kitaj'a Amerikan Soyut-Ekspresyonistleri arasnda yer veril-
Matisse'i bile eletiren Clement Greenberg, 1947'de, Pallock'un mitir. Ancak onun ad, baz kaytlarda Ingiliz pop sanats olarak
R. 1564: Sam Francis, Canl Mavilik
Mir' dan bu yana kendi kuann en gl sanats olduunu da gemektedir.'" Kitaj, kitleye ilikin boyasal biimlerneden ok, Iinde, 7955-57.
aklamt.<'' Pollock, sratma, dkme, ve cam-kum gibi mal- figratif desene arlk veren ve siyasal konularla da ilgilenen bir
zemeleri tuval zerine atp ineyerek yapt almalarn snr sanat olarak gsterilmitir.
l olanaklar olduunu anlamt. Onun 1953'ten itibaren yapt
resimlerinde yeniden, sratma ncesi almalarna dnd de Amerikan Soyut-Ekspresyonis sanatlarnn yaptklar fark-
yazlmaktadr. ''' l giriimlerde en ok dikkati eken, onlarn artk Avrupa'nn
Robert Matherwell de Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin tan modernist sanatnn dnda olan yeni bir yolda yrmek istedik-
nan bir ismidir. Harvard niversitesi'nde felsefe, New York'ta lerini belirtmeleridir. Ve hatta onlar, bu giriimi her ne pahas
Columbia niversitesi'nde sanat tarihi ve arkeoloji renimi na olursa olsun yapmak istemektedirler. Dolaysyla bu hareket,
grdkten ve sanat alannda amatr almalar yaptktan son Avrupa modernist sanat kltr ve dncesini yalnz terk etme
ra, 1938-39'da Paris ve Londra'ya gitmi; Paris'te Hayter'in atl- deil, hatt~ onu hi tanmama ve yok etme iradesini gster-
yesinde bask renmitir. 1944-1952 aras Amerikan galerile- mektedir. Oyle ki, sava sonras New York'ta toplanan Amerikan
ri ve mzelerinde eserleri sergilenmitiL 1951 'de New York'ta sanatlar iin 'Modernist Sanat' mrn tamamlamtr ve
Museum of Modern Art'ta dzenlenen 11 Amerika'da Soyut Resim onlar, yeni bir dnemi hazrlayan sanatsal oluumlarn biimleyi-
ve Heykel 11 sergisinde eserleri yer alan Motherwell, Fransz edebi- cileridirler. Ite, bu yeni oluan dnemi aratrp inceleyenler, bu
yatma ilgi duyan bir yazar olarak da tannmtr. O, "Sanat, ulusal yeni oluumlarn tamamna 'Postmodern', yani 'Modern-Sonras'
s1mr tammamall. Sanat eer, yalmz belli bir lkeyi etki/emek ister- adn veriyorlard.
se, gerek bir sanat olamaz. Insan kendi yakn evresinin d1ma Postmodern ile morlernin farklarn anlamak iin her iki anla-
1kmazsa, kesinlikle genel olarak geerli olabilecek bir ifadeye vara- yn zelliklerini kabaca saptamak gerekir. Modernist sanatakl
maz" diyordu.( Onun 1951 'de New York'ta yaymianm Dada
4
)
11
zellikler: birleik ve kapal form; bitiriimi desen ve eser anlay
, yaratclk, merkezletirme ve seici olma olarak zetlenmek-
(1) Akt. Michel Seuphor, Knaurs Lexikon, s. 258
tedir. Postmodernist sanattaki zellikler ise: form'un datlma- R. 1565: Ronald Brooks Kitaj, Lond-
(2) L'aventure de /'art au XX. Sitkle, s. 450 ra'dan (James jol/ ve john Golding),
(3) Michel Seuphor, a.g.e., s. 258 1975-76. Tuva! zerine ya/boya,
(4) Akt. Michel Seuphor, a.g.e., s. 243 (1) Edward lucii:!-Smith, Art Taday, s. 489 152,4 x 243,8 cm.
7101 DNYA SANAT TARiHi

s, desenden uzaklama, bitmi eser anlayndan vazgeme,

rilmi eser yerine yaplann yanna ek dokmanlar koyma, Pop Art
formans ve happening1er dzenleme, yaratc olmama, toparlq.
ma yerine eleri datma, seici olmama ve toplayc olma ola-
rak zetlenmektedir.
Ite 1960'lardan gnmze dein devam eden sanatsal gr
ler ve eserleri, bu POstmodern denen ve de tam bir tanm yapla
mayan anlay erevesinde biimlenmektedir.
INGILTERE VE AMERIKA'DA POP ART
Sanat tarihinin saptad sanata ilikin olaylar incelendiinde XIX.
yzyln bandan XX. yzyln ortalarna kadar btn sanat akm
larnn, bata Paris olmak zere Mnih, Berlin ve Roma'da, yani
Avrupa kentlerinde doduu ve gelitii grlr. Dikkat edilirse,
bu kentler arasnda yeni bir sanat akmnn yaratld yerler olarak
ne Londra'nn ne de Amerika kentlerinden hibirinin adlar yok-
tur. Ite bu blmde, bu iki lkenin yeni sanatsal giriimleri konu
,M.&~'" ,;,~~
olup incelenmektedir.
R. 1566: Wally Hedrick, Ban, 7953.
Burada, ll. Dnya Sava sonras olutuu grlen endstriyel Tuvaf zerine yaliboya, 7S x 100 cm.
yeni bir kent kltrne dayal, sradan bireyi hedef alan sanat anla-
ylar ele alnmtr. Bu yeni kent kltrne dayal sanat, endstri-
yel kentin sokaklarnda oturan bireyin ilgilendii bir tr sanattr ve
ad da Pop Art'tr. Ilgin gelimeler sonucu, Pop Art'n yaratclar
nn bulduu malzeme ve teknolojiler, zamanlabaka sanat anla-
ylarnda olan sanatlarca da kullanlm; ancak, bu baka yeni
sanat anlaylarnn aklamalarnda Pop Art terimine ok az yer
verilmitir. Bu duruma karn, Pop Art'n ada yaamda benim-
senerek byk yer edindii grlmektedir. Pop kltr ve sanat
nn, endstriyel gcn oluturduu kitle iletiim aralarnn yarat-
t yeni kent ortamnda biimlendii kabul edilmektedir.

POP ART'l HAZlRLAYANLAR

Genelde, kitle iletiim aralarnn yaratt kabul edilen 'Pop Art'
olayn, bu konunun uzman olarak grlen Amerikal yazar Lucy
Lippard, "cesur ve vahi Amerika" sloganndan kan bir feno-
men olarak aklyor ve Pop Art'n nce Ingiltere' de, sonra ondan
bamsz olarak New York'ta ortaya ktn ve genlere ynelik
bir akm olduunu belirtiyor. Bu gr genelde konunun dier
yazarlar da paylayorlar. Lippard ayrca, Pop Art'n ada realizm
anlayndan ok, Ellsworth Kelly ile Kenneth Naland'n "Boyasal R. 1S67: fasper ]ohns, Bayrak, 19S4.
Soyutlama Sonras" (Postpainterly Abstraction) ile ortak bir tara- Encaustic (stcak bafmumu ife resim
f olduuna da deiniyor. Pop Art ortaya ktnda, Lippard'a yapma), kolaj ve tuvaf, 1OS xl SO cm.
gre, Ingiltere, Amerika ve Avrupa'daki aydn ve sanat evrele-
rinde byk bir hayal krkl yaratyor. rnein )asper )ohns'un
1955'de yapp 1958'de New York'ta sergiledii Amerikan bayra-
n, ni an tahtas, rakamlar ve Amerika haritas haline getirmesi,
halk arasnda byk bir kzgnla neden olmutu. Ancak bu anla-
yn, baz gen evrelerde sanatsal heyecan ve piktral anlaya
bir alternatif olarak grld de belirtiliyor. Bu gre kar olan
birok sanat eletirmeninin, Pop Art anlayyla gerekletiritmi bir
712 1DNYA SANATTARiHi
R. 1568: Pabfo Picasso, Biskvili Tabak,
1914.
R. 1569: Kurt Schwitters, Kte Iin,
194 7, kolaj.
POPART /713
objenin, anlamllk ve estetik duyumla edeer olduu grn Kavgalar" gibi yazlarn da anmsamak gerekir. Lippard, bu iki
reddettii; sanatta ilgili olan kitlenin de genelde Pop Art'taki kiilik Avrupal sanatnn fikirlerinin, Pop Art' yaratmasa da, yarattklar
sizliin savunulmas dncesi karsnda akna dnd; nk estetik grler ortamnda Pop Art sanat anlaynn biimten me
onlarn, teknolojik bir toplumda yaratacai olumsuzluklar nedeniyle olana bulduuna deiniyor. Bu saptamaya kar<lk ilgintir, bu
bu tr giriimlerden byk endie duyduklarna deiniliyor."' iki Fransz sanatnn eserleri, aslnda Pop Art'n mantna tama-
Ilgili kaynaklar, Pop Art'n ABD'de yalnz New York ve Los men ters bir anlaytadr. Ancak, onlarn eserlerinde grlen duy-
Angeles'da gelime ortam bulduunu ve oralarda yaanmak gusuz biimierne anlay, Pop Art sanat anlaynn oluumunu
ta olan modaya da uyan bir anlay olduunu, bunun yannda etkilemitir. nk Leger, nce nyarg<h bir prist olup, temizi,
Amerikan Pop Art'n Avrupa gelenekleriyle ilgisi olmadn yaz- dzenlilii, derli topluluu, dolaySiyla klasik arbal biimlerne-
maktadrlar. Lippard, btn toplumlarn pop sanatlarnn tica- yi ve kompozisyonu gz nnde tutmutur. Ayrca o, makinenin
R. 1570: Mareel Duchamp, eme,
ri mallar ve onlarn amblemlerini resimlerinde deerlendirdikleri kat geometrik biimlerini anlaml bir form olarak grmtr. O, 1917, Porselen, ykseklik: 33,5 cm
ni ve Avrupal sanatlarn da bunlar daha 1912 ylndan bu yana daha ll. Dnya Sava bitmeden gittii Amerika'da grd vit- Indiana niversitesi Sanat Mzesi,
rin dzenlemeleri ve reklam sanatn, Amerika'nn kendi yaratt Bloomington, lndiana.
kimi yaptlarnda kullandklarn aklyor.'" Lippard, ayrca pop
sanatlarnn, ftristlerin ar modernizmi yannda, prist ak bir zellik olarak yazmtr. Dadaistler gibi bazen anti-artist< ola-
m<n ar formlaryla ilgilendiklerini; fakat Picabia'nn obje portre- rak sfatianan Leger, modern endstrinin her gn inkar edilemez
leri ve Max Ernst'in Adami yapan apkad~r'" gibi bulularna ilgi plastik deerli rnler rettiini de yazyordu. Duchamp'n arka-
duymadklar m da yaz<yor. sndan gidenler ise, yani Dadaistler, Srrealistler Asamblajistler
Ilk pop eseri olarak, akademik bir peyzaj ve portre ressam< olan ve Yeni-realistler (Pierre Restany'nin 'Yeni-Realizm' anlaynn
Alman Kurt Schwitters (1887-1949) gibi bir ressamn For Kaet adl taraftarlar), kirliyi ya da p temsil etmilerdir. Leger, bunlar-
kolajn< gsteren Lippard'dr ve ona gre bu alma, 'komik-izgi- la, Duchamp'n ready-made'lere olan ilgisine bir paralellik kuru-
imajlar'dan olumaktadr. Lippard ayrca, Picasso'nun "Absinthe yor; ve "Bu objelerin ruhu, aa egemen oluyor" diye yazyordu.
Barda1"heykeli (1914) ile gene ayn ylyapti "Biskvili Tabak"adl Bir dier yazsnda ise, insan ayartc vitrin gsterilerindeki birbir-
resmi ve Giorgio de Chirico'nun Metafizik Enteriyr'ndeki biskvi lerinden farkl objelerin, nlerinde mterilerin durmasna neden
ve kibrit kutusu resmini Pop Art'n ilk rnekleri olarak gsteriyor.<4 olduuna deiniyor ve buna da 'Yeni-Realizm' diyordu.
nk gerek Pop Artlar eserlerinde zellikle marka olan retim Fernand Leger, Amerikan sanatnn Avrupa'dan bamsz yeni
nesnelerini kullanmlar ve onlar olduka kesin izgili biimleriyle bir yoldagittiinede inanyordu. Leger, 1940-1945 araS<, yani ll.
resimlerine sokmulard. Bir Pop Art ncs saylan Stuart Davis'in Dnya Sava sraSinda Almanlarn Fransa'y igali nedeniyle New
daha 1921 'de boyad< Lucky Strike adl resmi de Pop Art'n bir York'a kat<nda, bu dev kentten ok etkilendiini Paris'e dnd-
prototipi olarak gsterilmitir. Bu resimde yer alan nesnelerde, sti- nde Les Cahiers d'art adl dergide yazyordu.'" O, Paris' e dn-
lize bir kbist biimierne anlay dikkati ekmekle birlikte, Davis'in dkten ksa bir sre sonra da bu byk Amerikan kentine hayran-
resim anlay olgunlatka, onun ticari marka iaretleri ve harf- ln belirten Adieu New York(1945) ad h eserini yapyordu. Leger,
leri soyutlamt. O, soyut boyama slubuyla, Amerikan Pop Art New York'ta evlerin kiliselerden daha yksek yapldn, bu evle-
sanatlarna bir esin kayna, olmas yannda, onlar, bu ie ilk ba rin pencerelerini silenierin bile milyoner olduklarn ve bu mem-
latan kii de olmutu. Ayrca Matisse'in 1960'ta New York'ta ser- lekette mahkOmlarla polislerin futbol ma< yapt<klarm, New York
gilenen renkli ka<t kesme resimlerinin de bu lkedeki ilk Pop Art hayranln yanS<tan yazsnda heyecanla anlatyordu. Leger, bu
hareketinde etkili olduu yazlyordu."' kentte her eyin prl prl olmas ve seri dev makine retimi kar-
snda adeta bylenmiti. lkesine dndnde, bu yeni dev
Iki FranSIZ sanat<, Mareel Duchamp ve zellikle Fernand kent mekanizmaS<n<n kendinde brakt etkiyi, kesin izgili ve
Leger'nin /Amerika smrsz bir dnyadr" (L'Amerique est un mon- renkli bir biimlerneyle resmine sokuyordu.
R. 15 71: Femand Liger., Adieu New
de illimite) eklindeki grlerinin,''' Amerikal gen sanatlarn Leger, Paris'teki bir dans salonunda ilgin bir bulu olarak gr- York, 1946.
Avrupa'dan bamSlZ yeni anlatm biimleri bulmalarnda etki- d duvara aS<lm byk uak pervanesini, Yeni-Realizmi anlat-
li olduuna birok yazar deinmitir. Burada, Leger'nin, "Le mak iin iyi bir rnek olarak grmt. nk ona gre, retilmi
Nouveau-Realisme" adl makalesinin iinde yer ald "Realizm geometrik biimli mekanik fabrika rn nesneler, insan etkile-
yerek onu tamamen baka alemiere gtrebiliyordu. Leger'nin bu
(1) Lippard, Pop Art, s. 19
aklamaSina baklarak onun, Pop Art tekniini nceden kefeimi
(2) a.g.e., s. 10 olduu kabul ediliyordu. Bunun yannda, 1924'te bizzat ynet-
(3) a.g.e., s. 1 O
(4) a.g.e., s. 11
(5) a.g.e., s. 12 (1) Akt. Uppard, Pop Art, s. 14
(6) L'aventure de /'art au XX. Sii~de, s. 436-37 (2) Akt. L'aventure deL 'art au XX. Siec/e, s. 437
7141 DNYA SANAT TARiHi
R. 15 72: Kurt Schwitters, Merzbild Ross-
fett, 1919, Assemblage, 25 x 28 cm.
R. 1573: Robert Rauschenberg, Monog-
ram, 1955-59, Stockholm Mzesi.
tii, "Mekanik Bale" (Bal/et Mecanique) adl filminde, bir objeyi ya
da bir obje parasn bulunduu yerden alp resim olarak perdede
byttnde, onun Pop Art tekniini nceden gerekletirdii
ne inanlyordu. O, bir objenin abartlarak geni ya da dar gste-
rilerek, ona nceden dnOiemeyen bir kiilik kazandrlabilece
ine de bir yazsnda deiniyordu. Leger'nin daima kbist anlay
ta bir Fransz olarak kald, ancak onun i renkleri, yaln biim-
leri ve dz dinamik izgili ematik slubunun bir lde Pop Art'a
yansd ve hatta Lichtenstein'n kavramsal resimlerinde yer ald
yazlyordu. Leger'nin, bir insan figrnn, bir anahtar ya da bir
bisikletten daha nemli olmadna ilikin szde, aslnda onun,
11. Dnya Sava'nn sonuna doru gittii Amerika'yla ilgili oldu-
una dein ilmitir.'" Objeyi ligre eit bir deere ykseltmesi ise,
onun kendi hmanizm anlaynn bir biimidir. Leger'nin sanat,
kiiliksizletirme zerine kurulmasna karn, onun eserinde ken-
di kiiliine dayanan bir biimierne tarz olduu aka grlr.
Ayrca onun naif, idealist bir tutuma ve sosyal gereki fikirlere
sahip olduu da bilinmektedir.
Burada, Pop Art'n kendine dayanak olarak grd Dada
hareketinin baz noktalarna ksaca deinmek gerekir. Aslnda
Dada'nn politik bir hareket olduuna deinen yazarlar oun
luktadr. Dadaclar, daha nce de deinildii zere, 1918-1921
aras Berlin'de politik alanda youn aba gstermilerdi. Ancak
Dadaclarn ortaya att grlere eimli olan ressamlarn, poli-
tik olmayan bir davran iinde olduklar bilinmektedir. Dadaclk,
idealist bir anariyi benimseyen anlay olup, resimde formlarn
iirilmi gsterisine kar olan bir akmd. Dada, zellikle 1. Dnya
Sava srasnda ve sonrasnda oluan yanl kltr kavramiarna
kar inanl bir sava ayordu. Bu nedenle, Berlin'deki Dada gs-
terilerinde sava katillerini gln bir durumda gsteren konu ve
motifler iieniyor ve kullanlyordu. Dada taraftarlar, aslnda sana-
t aldatc bir dman olarak gryorlard. Sanata kar olduklar
n belirttikleri halde Dadaclar, yaptklar eserler iin, o sralar ok
enielektel bir anlay olan Kbizme ait biimierne anlayndan
yararlanyorlard.
Mareel Duchamp'n yapt almalarda, Pop Art'n oluu
munda grlen motif ve alma teknikleriyle herhangi bir yakn
l olmad kabul edilmektedir. 1958'1erde Duchamp, fikir-
leriyle geleneksel srrealizm, Soyut-Ekspresyonizm olanaklar
na yaklamaya balamt. Bunun ilk sonucu, Amerika'daki fark-
l 'Assemblage' (bir araya getirme) eilimiyle Yeni-Realizm idi.
1914'ten bu yana, ara sra New York'ta da yaayan Mareel
Duchamp ile Robert Rauschenberg ve )asper ]ohns, New York'ta
Leo eastelli Gallery'de Pop Art'la balantlar gsteren kiisel ser-
giler amlard. Aslnda Rauschenberg ile ]ohns, gerek slup
gerek konu bakmndan pop sanats deillerdi. Ama buna ra
men onlar, ABD ve Avrupa'da medya tarafndan pop sanats
(1) lippard, Pop Art, s. 20
POP ART 1715
olarak gsteriliyordu. Bu sanatlarn pop grlerden etkilendik-
leri ve bu anlaya ilgi gsterdikleri bilinmektedir. Rauschenberg
ve ]ohns, kampazitr Cage'le de yakn bir iliki iinde olmular
d. Zen Budizmi'yle ilgili fikirlere yakn duran ve Dadaist grle
re ise az ilgi gsteren kampazitr Cage'i, baz kimseler Pop Art'n
k kayna olarak gstermilerse de, gerek Rauschenberg gerek
johns, Cage'i byle deerlendirmemilerdir. Bu duruma karlk
Rauschenberg, Black Mountain College'de ders verirken, Cage de
orada retmendi ve ilk happening1erden birini o okulda dzen-
lediinde, buna arkada Rauschenberg de katlmt. Cage, eser-
lerinde, notann belli sesleriyle rastlantyla km sesleri bir arada
kullanarak mzik kompozisyonlar da yapyordu.
Burada, happening ya da ov denen gsteri trne de dein
mek gerekir. Happening, bir tiyatro biimi olup, tiyatro salonu
dnda ak havada herhangi bir yerde dzenlenebilir. Happening,
yani oluum, nceden tasarland gibi, kendiliinden gelien bir
olay haline de gelebiliyor. Allan Kaprow'un 1959'da yapt ilk
happening'den sonra bu gsteri eidi sratle yaylmtr.
Pop sanats olarak da gsterilen Rauschenberg, 'sanat/o
yaam arasmda' olan bir izgide, almak istediini sylyor ve
konuya New York Okulu estetiiyle yaklayordu."' O, yalboya R. 1574: Robert Rauschenberg,
resimlerinde oke edici ve uyumsuz objeler ve eler kullanyor lsimsiz, 7987, Kank teknik,
246x 131x 25,3 cm.
du. rnein, bir otomobil tekerleiyle drt adet i lastiin orta-
sna ii doldurulmu bir Ankara keisi, bir yorgan, bir yastk, bir
radyo, Coca-Cola ieleri, kular, levhalar, elektrik saatleri, yelpa-
zeler gibi eyler yerletiriyordu. 1962'de, bir makine olmak iste- R. 1575: Peter Bfake, Efvis Aynas, ko-
laj, tahta zerine ya!Jboya,
diini syleyen Andy Warhol'un ticari resim aalma yntemi 110x40cm.
olan ipekbask tekniini kullanyor ve eitli nesnelerin elyaffoto
raflarn oaltp boyad tuvallerinde kullanyordu. Dolaysyla
onun resimleri, yontudan ok, dzlemetkisi yapyor, hoyrata ve
soyut aniatml bir kurguya dnyordu. Onun almalarndaki
bu bask teknii uygulamal ticari grntler, fotoraflar ve lev-
halar, ak ve belirgin biimde kullanlmam olup, iirsel bir belir-
sizlikte idiler. Bu nedenle de, Rauschenberg'in almalar Pop Art
yapt olarak grlmyordu.
INGILTERE'DE ORTAYA lKAN POP ART
Lawrence Alloway (1926-1990), Pop Art teriminin Ingiltere'de
ktn''' ve bu anlayn olu nedeninin de genel olarak kit-
le iletiim aralarnn geliimiyle ilgili olduunu yazyor. O ayr
ca, Ingiltere'nin ilk pop ressamlar olarak Peter Blake (1932) ve
Richard Hamilton'u (1922) gsteriyor ve bu iki ressamn asln
da birbirlerinden farkl kaynaklara ve farkl ilgilere sahip olduu
na deiniyor. Ingiltere'de 1949-1951 aras Pop Art dorultusun
da etkili bir hazrlayc sanat olarak Francis Bacon (191 0-1992),
kimi resimlerinde fotoraflar kullandndan Pop Art'n bir nc-
(1) Uppard, a.g.e., s. 24
{2) a.g.e., s. 28
716/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1576: Peter 8/ake, Kendi Portresi,
7961. Tuva/ zerine yafboya,
172.Sx120cm.
R. 15 77: Eduarda Paofozzi, 'Ben zengin
bir adamn oyuncai idim'. 1947, kart
zerine kolaj.
s olarak kabul ediliyor.''' Ayrca, bir dizi lk atan insan ba
ve Paternkin ZtrhiiSI adl filmden alnm fotoraflar resimlerinde
deerlendiren Bacon, eserlerinde insan ve hayvan hareketleri iin
de fotoraflardan yararlanmtr. Btn Pop Art elerini kullan-
makla birlikte o, bir pop sanats olarak grlmemitir.''' Bununla
birlikte fotorafn onun eserlerinde kullanlm olmas, daha son~
ra gelien Pop Art iin nemli bir kaynak olarak gsterilmitir.
Fotoraf, gerein bir belgesi ve hayali, bir imaj n kayna olarak
kabul etmekle; Bacon'n realitenin yapsn ve etkisini uyandrmak
iin kullanmas, elbette ayr eylerdi. Burada dikkati eken, foto
raf n Pop Art'ta bir belge olarak deerlendirilmesidir.
Londra'daki ada Sanat Enstits ICA'nn (Institute of
Contemporary Art) 1953'te dzenledii "Yaama ve Sanata
Paralel" (Parallel of Life and Art) adl sergi de gsterilen 100 foto
raf, fotoraf aygtyla saptanan grntlerin birdenbire kullanm
alanna girmesinde nemli bir rol oynuyordu.<3> Bu fotoraf sergi~
sinde, bir hareket incelemesi olan plak bir adamn bisikletle git-
mesine ilikin grntsyle antropolojik malzemeler ve ocuk res-
mine ait fotoraflar yer almt. Bu fotoraflar byk boyutta basl
mlar ve sergide seyreden in etrafn dolan r ekilde tavandan aa
sarktlarak aslmlard. Gsteri, Eduarda Paolozzi (1924-2005),
fotoraf Ni gel Henderson (1917-85)ile, ikisi demimarolan Alison
Smithson (1928-1993) ve Peter Smithson (1923-2003) tarafn
dan organize edilmiti; ve bu isimler, Ingiltere'deki pop kltryle
yakndan ilgiliydiler. Henderson, sergiye hem teknik bilgisiyle yar-
dmc olmu hem de yapt grafiti'lerin fotoraflarn koymutu.
Onun sergiye koymad sokak oyunlarn gsteren fotoraflar ise,
sonradan gittike byyen bir ilgi kayna olmutu. ada Sanat
Enstits ICA, bu srada gen sanatlarn, mimarlarn ve yazarlarn
adeta toplanma yeri gibiydi. nk, o sralar Londra' da, Paris'teki
gibi ne sanat kaleleri ne de New York'taki gibi sergi allar sz
konusu olmadna Alloway'in yazsnda deiniliyor.
Bu kurum gibi, Londra'da o sralar resmi olmayan ve de kk bir
organizasyon olan "Independent Grup" (lG) adl bir baka grubun
oluturulduu grlyor. Bu kurumun, yani lG' nin yeleri, yukar
da sz edilen enstityle birlikte yeni fikir araylar yannda aratr
ma toplantlar yapyorlard. 1952-1953'te yaplan ilk toplantnn
tekniklerle ilgili olduu, ancak, 1954-1955 knda yaplan ikinci
toplantnn, ilgin ekilde pop kltr zerine olduu grlyor- ganlar, sonralar resim, heykel ve fotorafa ait olanaklarn entegre
du. Bu toplantda, pop kltr, Ingiliz ve Amerikal yelerin arasn
daki konumalar srasnda adeta ortak payda oluyor ve ilgintir, bu
tartmada sanat, mimari, desen ya da sanat eletirisi gibi sanata
ilikin konulara hi girilmiyordu. Ve ok nemli olan bir dier zel-
lik, bu toplantda bulunanlarn hibirinin sanat ve sanat adam
(1) lippard, a.g.e., s. 28
(2) a.g.e., s. 29
{3) Art Since 1900, s. 387
POP AFT 1 717
olmamasyd. Burada ortak konu, yalnzca, kentteki kitlenin yarat-
t "kentsel kltr"d. Bu kentsel.kltr de, sinema, reklamlar,
bilimsel kurgu ve pop mzik gibi alanlarla ilgiliydi. Toplantya kat
lanlar, bu konular kapsaml olarak tartmlar ve pop kltrn
bir gerek olarak kabul etmilerdi. Ancak onlar, entelektel kesi-
min itibar etmedii ticari kltrden holanmama gibi bir dnce
ye de ilgi gstermemilerdi. Onlar, tartmalarnda pop kltrn
roman, hikaye, bal o, ziyafet ve elence aleminden ekip karmak
ve onu, sanat ciddiyetiyle ele almak istemilerdi. Ancak onlar, halk
sanatna ve o sralar ok yaygn olan Ingiltere'deki Amerikan kart
l akmna bilinli olarak uzak durmulard.
Bu toplantlara katlan Ingiliz yazar Lawrence Alloway, toplan-
tdakilerin ilgilendii en iyi pop kltrnn Hollywood, Detroit
ve Madison Avenue'da olduuna deiniyor.c O, Amerika'daki
bu kentlerle, onlarn nemli bulvarlarndaki sanatn tketilebi-
lir bir sanat olduunu da belirtiyor. Ayrca, bu tketilebilir sanat
estetirnin, ciddi, geici olmayan sanattan daha az ciddi ola- R. 1578: Eduardo Paofozzi, 7954, Bir
kolajmdan ayrmt1.
rak grlmemesi dncesinin zerinde de durulduunu yaz
yor. Onlarn dnd, tketilebilir estetik anlaynn, idealist
ve kat sanat teorilerine iddetle kar oluu da dikkat ekicidir.
Ksacas, bu pop kltrnn aratrlmasyla Pop Art'n ilk dne-
mi Londra'da biimlenmeye balyordu. Bu oluumda ba eken
kiinin zellikle Paolozzi olduuna da iaret ediliyor.
Alloway, Ingiliz Popu'nu 9 aamada inceliyor. 1957-1958 ara-
snda yer alan Ingiliz Pop Art'n n birinci aamas, teknolojiyle ilgili
konularla balantldr. Bu konularn, Ingiliz Yeni-Romantizmiyle,
arbal, tutucu grlere ve pastaral Ingiliz duygularna tama-
men ters dtne deiniliyor. Bu dnemde, zellikle Victor
Pasmore (1908-1998) gibi konstrktivist Ingiliz ressamlar, o sra
lar yaymlanan Ozenfant'nn "Modern Sonatm Temelleri" (The
Foundations of Modern Art), Sigfried Giedion'un "Makineleme
KumandOYf Ele Aliyor" (Mechanizotion Tokes Commond) ve
Moholy-Nagy'nin (1895-1946) "Hareket Halindeki Grnt"
(Vision in Motion) adl etki yaratan kitaplarn okuyorlard. Bunlara
kar, IG'nin, yani Bamsz Grup'un evresindeki sanatlar ise,
bu kitaplardaki metinlerden ok, kitaplarn iindeki ilistrasyon-
lada ilgileniyorlard. Bu kitaplardaki metinlerde onlarn denemele-
riyle ilgili modern anlaya ve sanatlarn btnletirilmesine, yani
sanatlarm entegrasyonu'na ilikin sloganlar da vard. Ite bu slo-
edilmesinde, yani bir araya getirilmesinde nemli bir gr olu
turacakt. Dolaysyla bu kitaplarn ve ilerindeki resim ve slogan-
larn Pop Art'n biimlenmesinde etkili olduu akt.
Richard Hamilton, 1955'te "Hareket Halinde Insan ve Makine"
adl bir sergi at. Bu sergide dikkati eken, zellikle fotoraf
grntlerinin n plana alnmasyd. Yani, fotoraf grntleri-
ne ait bir eit patlama, amal ekilde halkn nne karlyordu.
(1) Art Since 1900, s. 385-387
7181 DNYA SANAT TARiHi
R. 7S79: Giuseppe Pinot Galfizio, En-
dstriyel retilmi resim, 1958, kartik
teknik. 74,5 x 7,400 cm.
Bu sergide Harnilton yalnz belgesel kaytlara deil, ayn zamanda
toplumda kklemi insan gereini kullanarak makineyle insan
arasndaki yakn ilikiyi yakalyor ve aka grlr hale getiriyor-
du. Burada, ayrca allm olan gzel sanatlara ait zellikler, sanki
fotorafa aitmi, yani fotorafn zellikleriymi gibi sunuluyordu.
Ancak o sralarda, teknolojideve medyada grlen fotorafi k imaj
bolluuna ramen, bunlarn sanatla aralarndaki iliki hakknda
inandrc bir gr henz olumu deildi. Bu belirsizlik nedeniy-
le serginin katalouna yazlan yazda yazarn ad yoktu. Sergide,
Yaama ve Sanata Paralel slogan altnda Magda Cordell'in resim-
leri, Paolozzi'nin heykelleri ve Smithson'larn mimarlkla ilgili pro-
jeleri sergileniyordu. Paolozzi, Pop Art'n geliiminde etkisi olan
likirierin biimleniinde bir eit ncyd. rnein, pop klt-
r iin gerekli ciddi zevk, kkrtc imaj gr ve inanc ve de
teknolojiyle insann birbirlerini karlkl etkileme dncesi, hep
onun grlerinden kmt. Ayrca o, karton zerine renkli foto
raf ve yazl desenierin montajyla yeni kompozisyon denemeleri
de yapmt.'" Bununla birlikte onun eserleri, ilgintir, bir Pop Art
eseri olarak kabul edilmemiti.
Anlalaca zere bu saptamalar, Pop Art'n hazrlanyla ilgi-
li likirierin nasl olutuunu belirlemek iindir. Ayrca bu sapta-
malar, Pop Art'n nceki sanatsal zelliklerden ne denli koptuu
nu da gstermektedir. Yukardakilere, 1955'te 'Action Painting'
tekniinde figrler yapan Magda Cordell'in resimlerindeki bilim-
kurgu teknii ve figratif imajlar da, eklenecek zellikler arasn
dadr. Bu ilk bilimkurguya Jules Verne'in Denizler Altmda 20.000
Fersah adl eserinden Walt Disney tarafndan uyarlanm tilmin su
alt fotoraflar da o sralar bu ilk bilimkurgu grntleri arasn
da saylmaktayd.
1955'te, mimarlk eletirmeni ve mimar Reyner Barham (1922-
88), Yeni Brutalizm (The New Brutalism) terimini ortaya attnda,
bir sre mimarlk tartmalar na neden olduysa da, bu szck gide-
rek unutulup gitmiti. Sanham'n nerisi, geometrik bir mimariyi
Pallock'un boyasal resmi, Burro'nun tekstrleri, ve Henderson'un
grafiti fotoraflaryla birletirmeye dayanan bir tasaryd.
1958 ylnda, Ingiliz Popu'nun ilk aamas aa yukar sona
ermiti. Ancak bu durum, pop'un ilk aamasnn sona ermesiy-
le pop hareketinin aniden son bulduu anlamna gelmiyordu.
nk, bundan sonra Pop Art alannda alanlar daha kalabalk
layor ve eser olarak rnekler de oalyordu. O sralar, bu hare-
ketin iinde olan yazar Lawrence Alloway, endstriyel uygarln
popler sanatlarn, sanat eseri olarak 'kabul etme' niyetine gre
tanmlamak istendiine deinmektedir. Yani onlara gre bir al
ma, sanat eseri olarak kabul edilirse sanat eseridir gr nem
kazanmaktadr. Bu gr yenidir ve burada gzel sanatlardaki
yeni rol nde, kitle sanatlarn da iine alan gzel sanatl bir Pop Art
sz konusudur. Bu gzel sanatl Pop Art anlaynda, tahamml
(1) Art Since 1960, s. 385
POPART /719
edilebilir ve harcanabilirlik yannda, zamanszlk ve zamanl olu
da birlikte bulunmaktadr. Ancak, bunlarn seyirci ve toplum stan-
dartlarna zarar vermemesi gr de bu sradaki Pop Artlarn
bir talebidir. Alloway'in makalesinde belirtilen ilk Pop Art k,
kitle iletiim aralarna dayandrlmakta ve 1950'1er ve sonrasnda
Pop Art'la ilgili yaplan tanmlar arasnda farkl bir grn olma-
d belirtilmektedir.
1956'da Londra'da Whitechapel Art Gallery'de "This is
Tomorrow"(l) adl Ingiliz sanat iin nemli saylan bir sergi dzen-
lenmi ve onunla ilgili olarak bir antoloji ve on iki farkl gsteri
hazrlanmtr. Bu sergide, "Yaama ve Sanata Paralel" (Para/le/ of
Life and Art) ve "Insan Makine ve Hareket"te (Man, Machine and
R. 1580: Richard Hami/ton, Bugnn
Motion) belirtilen sanatlarn gelimemi evre anlay ne k Evlerini Bylesine Farkfl, Bylesine Cazip
mtr. Bunun dnda 1953'te Londra'da "The Unknown Political Klan Nedir?, 1956. Kolaj, 25 x 22,5 cm.
Prisoner" (Bilinmeyen Politik Mahkum) adl heykel yarmas "Bu Yarmdr" sergisinde yer alan kolaj
nn uluslararas sonular aklandnda, dln heykel eserleri- tekniiyle yaplm bir fotoraf. Pop kl-
tre referans olan birka afmadan bi-
ne deil, evre dzenlemeleriyle ilgili olan almalara verildii ri olarak gsterilmektedir.
grlmt. Ancak bu sergi de eyalarn adeta st ste yld ve
bunun galerideki etkisinin tiyatro gsterisi gibi hazrland anla-
lmt. Bu sergide Richard Hamilton, McHale ve John Voelcker
isimli sanatlar, birlikte bir elence fuar mimarisi ina etmiler
di. Bu mimaride yanl perspektif, yumuak zemin, ve ieride de
siyah k kullanlmt. Binann dnda ise, ok byk boyutta bir
Marilyn Monroe fotoraf, byk bir bi ra iesi ve 17 ayak yksek-
liinde "Yasaklanml Gezegen" adl filmden alnm siluet biim li
bir robot resmine ve popler kltrle ilgili alntlara yer verilmi
ti. Serginin katalounda, Hamilton'un, 'Bugnn evlerini bylesi-
ne farkli, bylesine cazip kiian nedir?' adl popler kltrn kefine
ilikin bir kolaj da yer alyordu. Bu kolaj resimde, adaleli bir adam,
plak bir kadn ve Al Johnson'un caz arkcs olarak bir fotoraf
ve n planda yer alan bir teyp grnyordu. Resimdeki kolaj e
leri, bir evre ve mekan tasarm olarak seilmiti.
Bu kolaj anlaynn, popler kltre dayandna bir yazda
deinilmitir. Ancak bu, ne bir kent evresinin ne de bir sokak
ya da karnaval ortamnn grntsne benzemektedir. Richard
Hamiiten'un almalar incelendiinde, onun bir eylemci oldu-
u grlyordu. rnein o, Ii Partisi liderini, yapt bir port-
rede canavar olarak gsteriyordu. Burada ama, politik ve satiri k
gr bir portrede sergilemekti. Ilgin olan, bu ifade eklinin yal-
nz Ingiliz Popu'nda grlmesiydi. Ingiliz Pop Art' nn arkasnda
yatan gerei, toplumdaki sosyal rahatszlklarla, yerleik gelenek-
i deerlere balayarak, bunlarn deitirilmesinin amalanma-
s olarak gsterenler olduu gibi, bu gr kabul etmeyenlerin
olduu da yazlmaktadr. Alloway, Pop Art sanatlarnn endst-
riye tepki gstermek yerine, endstriyel kltr benimsedikleri ve
bunu da kendi sanatlaryla belirttiklerine deiniyor."'
(1) Art Since 7960, s. 385-388
(2) Uppard, Pop Art, s. 40
7201 DNYA SANAT TARiHi
R. 1581: Richard Smith, Yumuak Po
ket_ 1962. Tuvaf zerine yaflboya,
120 x 172,5 cm. Smith'in yaratci siga
ra paketi motifinin, daha gereki eit
lernelerinden biri.
POP ART 1 721
a
Hamilton'un pop kltrl ilk resmi, Hommage Chrys/er Corp medyas, reklam klar, renkleri ve amblemleriyle onlarn beyinle-
(1957) adl alma olup, Chrysler'in Plymouth'uyla lmperial'den rini bireit bombardman altnda tutuyor ve dalayl olarak evrele-
alnm araba paralarndan oluturulmutur. Onun almasnda, rindeki yeni nesneler ve sahneler, onlarn yeni ilgilerinin ve deney-
General Motors ile Pontiac'a ait baz paralarn olduu yazlmak lerinin oda oluyor ve onlar da ilgilendikleri yeni imajlar benim-
tadr.lngilizyazar Alloway; Hamilton'un bu eserinde, Paolozzi'nin siyar ve biimlendiriyorlard. rnein Richard Smith, 1961 'de
Frankentayn canavarndan hareket ettii; fakat Paolozzi'nin MM diye adlandrd Marilyn Monroe resmini, Paris Match der-
eserinin figratif olduu belirtilmektedir."' Ayrca, Cordell'in gisinin kapanda grdkten sonra o fotoraftan yararlanarak
"Frankentayn'm Gelini" adl eserinin de Hamilton~a esin kayna- yapmt."' Yani o, Andy Warhol'dan nce Monroe'yu kendi pop
olduu yazlmaktadr. resminin konusu olarak ele almt. Onlarn evreci biimlemele-
Londra'da bundan sonra grlen Pop Art almalarnn, The ri, esas olarak, ya piktral anlatmla ya da boya ve doal malze-
Royal College of Art'ta ksa bir sre retmenlik yapan Paolozzi meler kullanlarak konstrktif olarak ifade edilmiti. Burada belirle-
ve Hamilton'un eserlerine benzemedii belirtilmektedir. Bu kole- nen, 'Environnement', yani 'evre' szcyle ifade edilen biim-
jin, Pop Art'n ikinci dneminde nemli bir etken olduu ve bu lernedir ve seyirciyle bir iliki kurma oyunu olarak tanmlanmakta R. 1582: David Hackney, Iki Aa,
1964. Tuva/ zerine akrilik.
okulda gzlemlenen pop ilgisin in, oradaki retmen santlarn dr. Ingiliz Pop Art'n n evreci aamasndaki etkenlerin, Amerikan 71 x 75 cm.
deil, rencilerin yapt almalarda grld ve bu renci soyut sanatnn geni skalasnn kabul yannda, Amerikan pop-
lerin Richard Smith, William Green, Robyn Denny, Peter Blake ve ler kltryle olan ilikiye balanmaktadr.'" Amerikan popler
Roger Coleman gibi genler olduklar Alloway'in belirttikleri ara- kltr, bu hususta Ingiliz Popu'ndan daha ok imaja dayal, daha
sndadr. Ayrca bu okuldaki rencilerin kardklar bir derginin, yetenekli, endstriden daha sempatiyle yararlanan bir grtey
Ingiliz Pop Art'nn ikinci aamasnda etkin olduu yazlmaktadr. di. Ingiliz Pop Art'n n bu aamada yaplan resimlerinden bazlar
1957'de "Gen adalar" (Young Contemporaries) adl bir ser- nn boyutlu olduu ve isimlerinin," Napo/yon'un Moskova'daki
gi, The Royal Collage of Art rencileri tarafndan dzenlenmitir. Sand" (1957) ve Georges Mathieu'nn tarihi resim adlarn
Richard Smith, William Green, Robyn Denny, Peter Blake ve Roger dan esinieniidiini gsteriyordu. Ayrca, sinemada uygulanan
Coleman'n bu sergide dikkati ektikleri belirtilmektedir. CinemaScopefilm mercei, insan figrn yakn ekim olarak eski-
Alloway, Ingiliz Pop Art'nn ikinci aamasnda katkda bulu- sine gre ok daha geni bir ekranda gsteriyor ve bu da ressa-
nanlarn ounun sinema merakllar olduklarna iaret ediyor. mn figr llerini deitiriyordu. Ite bu enlemesine byk sine-
1954'ten itibaren sinemalarda ilk kez uygulanmaya balanan ma ekranndaki ligrve evre grntleri, ilk kez Ingiliz Popu'nda
ve yatay olarak geni sinema ekraniarna yanstlarak gsterilen dikkati ekiyor ve deerlendiriliyordu.
filmierin yaratt etki, 50'1i yllarn sonuna kadar devam ediyor- 1960'ta Pop Art, beklenmedik bir biimde Cambridge niver-
du. Bu geniliine byk ekran, yani Cinema5cope uygulamas, sitesi'nde grlyordu. The New Vision Gallery, bu tarihte drt
o yllarn buluu idi ve 1954'ten 1960'1ara kadar Ingiltere'de de sanatnn yaptlarn sergilemiti. Yaptlar sergilenenler, abstrakt
devam etmiti. Pallock'un geni alan resmiyle Paris'in Orangerie sanatn pop kltr iin belirsiz gibi grnen bir kaynak olduu
M zesindeki Monet'nin "Nilferler'1nin byk bir alan kaplayan nu kabul ettiklerinden, bu sanatlarn eserlerinin yannda ayn
yatay uzun resmi, bu yeni anlay iin birer rnek ve kaynak ola- zamanda duvara inelenerek gsterilen bir yn malzemeyi de
rak gsteriliyordu. Bu byk boyutlu Monet resmi, boyama anla- seyircinin gzleri nne koyuyorlard. Ancak, The Cambridge
y ve resme uzaktan bakmak gibi geleneksel estetik gre hem Group adyla adlandrlan bu topluluk, eserlerine pop eleri kat-
ters dyor, hem onu adeta tamamen reddediyordu. Zaten res- madlar ve onlar yalnz teknik malzeme olarak grdler ve resim-
me uzaktan bakmay deitiren dncenin, Pop Artlarca zel- deki anlam sorununu, boya resmin bir sonucu olarak grdler.
likle tartld grlmekteydi. Ayrca, Pop Art'n ilk aamasnda Pop Art'n nc aamas, 1961 'deki Gen adalar adl
yer alan sanatlarn, popler kltrn malzemelerini nesnel ola- grubun dzenledii sergide ortaya kt. Bu serginin sanatla
rak kefedip kullandklar ve bunlar araclyla insan imajn biraz r, The Royal College of Art'n yeni bir grubunu oluturmaktay
deitirdikleri aklanyordu. d. Ingiltere'deki Pop Art hareketinin ilk grubunda yer alan sanat-
Burada anmsanmas gereken husus, Ingiliz Popu'nun birinci larn doum tarihleri 1930-1932 arasdr ve The Royal College of
aamasnn figratif, ikinci aamasnn soyut olmasdr. Pop Art'n Art'tan 1957'de mezun olmulardr. Oysa, bu yeni grubun sanat-
ikinci aamasndaki sanatlarn kimlikleri ve durumlar incelen- lar 1937-1939 aras doumludurlar. Alloway, 1961 'de alan
diinde, onlarn birinci aamada yer alan sanatlarn arkadalar serginin jri yelerinden biri olduunu ve eilimi temsil eden
olduklar ve onlarn dikkatlerini bu kez kendi evrelerine dndr- serginin katalouna, bu sergide yer alan A Grubu sanatlarnn
dkleri belirtilmektedir. nk, onlarn evrelerinde yeni bir kitle
(1) Uppard, a.g.e., s. 47
(1) Lippard, Pop Art, s. 41 (2) a.g.e., s. 50
DST46
722/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1583: Ronald Brooks Kitaj, Bir Ihtiyar
Kent Adam, 7964. Tuva/ zen'ne yal
boya, 125 x 100 cm.
kendilerini kentyle balantl grdklerini yazdklarn ve eserleri-
ni de fabrikada imal edilmi tipik rnler, objeler ve grafiti tekni-
i ve kitle iletiiminin fotoraflarndan setiklerine deinmektedir.
Bu sanatlar iin yaratc g, kentsel evreden beslenmektedir ve
zaten onlar, kentte oturmakia ve evrelerinden etkilenmektedir-
ler. Onlarn eserlerinde, gerek nesneler gerek llerinde tak-
dim ediliyor, taslak biimli iaretler ve yazlar grlyordu. Ancak
Alloway, katalogdaki yazsnda, bu sanatlarn yaptlar iin 'Pop
Art' terimini kullanmadn ve yeni eserin sloganna katlmad
n aklamaktadr. Bu hareketin sanatlar arasnda David Hockney
(1937) ve Alien Jones'in (1937) olduu belirtilmektedir.
nc aama anlayyla eserini anlamak iin, Royal Colle-
ge'daki iki isim zerinde durulmaktadr. Bunlardan, evrelerinde-
ki sanatlar etkileyen ilk isim, bu okulun 1956 mezunu Peter
Blake'dir ve o, ikinci aamann sanatlaryla yakn arkadatr.
Blake'in eseri zerinde fotoraflar, posta kartlar, gerek para-
lar ve dmeler yer almaktadr. Onun bu yeni gerek eleri ve
imaj kullanmyla kalabalklam boyutlu nesneli eserleri, zel-
likle gen sanatlar yeni bir figratif sanat anlayna ynlendi-
riyordu. Ikinci etkileyici sanat olarak desenleriyle dikkati eken
Ronald Brooks Kitaj idi ve daha nce de belirtildii gibi New York,
Viyana ve Oxford'da Ruskin School of Drawing'de renim gr-
mt ve o sralar Ingiltere'de yaamn srdryordu. Ancak etkisi, 1950'1erde giderek kuwetlenmi ve grlr hale gelmi
Kitaj, bu renim yllarndan nce, bir fcaret filosunda alm ti. Bunun yannda, Pop Art'n figratif sanatn yenilenmesi iin
ve Amerikan ordusunda yer almt. O sralarda onun yaknnda
olan Ingiliz ressam Alien Jones, onu seyrederken ok ey ren
diini yazmt."' Kitaj, College'deki almas ve yapt resim- Art'nn, New York'taki Pop Art'n gsterdii youn aba ve titizlii
leriyle evresindekiler zerinde byk etki yapm ve 1957'deki
resmlerinde tasvir dncesine dayal bir biimlerneyi n plan-
da tutmutu. Kitaj, 1962'deki ligrl resimlerinde desenin ar
lkl olduu biimiemelere ve kolaj elerine yer vermiti. Onun,
grafik ve desen arlkl resimlerinde eski Kzlderili izimierinden
esinlenmeler olduu yazlmtr. Ayrca, onun resimlerinin gele-
neksel figratif Avrupa resminden ayrldna da deinilmitir.
Onun resimlerinde, bir ayrntnn bytlerek izilmesine daya-
nan desensel perspektifli figr ve mekan biimleri n planda tutul-
mutur. O, bylece uzun yllarfigratif anlaylar ezen soyut anla-
y despotluuna kar grnen bir anlay sergiiemi ve evresini Ingiliz Pop Art hareketinde olduu gibi sanat olmayan kiilerin
etkilemitir. Kitaj', aslnda daha ok, tuvalin dndaki dnya ilgi-
lendirmitir. "Bir Ihtiyar Kent Adami'' (An Urban Old Man, 1964)
adl, yaln sar renkli elbiseli ve kpekli kompozisyonunda, onun
yeni figratif anlay n plana kmaktayd.
Ingiliz Pop Art'nn dikkati eken bir dier ismi olan David
Hockney, ocuk resmi, grafik zellikil figratif kompozisyonlar ve
grafiti resmiyle ilgilenmi ve fotorafik optik ligrl ev ii kom-
pozisyonlaryla dikkati ekmitir. Akrilikle yapt byk boy pey-
zajlarnda ise optik ara renkler yerine yaln i renkler kullanm-
(1) lippard, a.g.e., s. 56
POPART /723
tr. Peter Phillips ise, 1961 'de kendi slubuyla ayrntl blmle-
re dayal, aklc grafik kurululu, ematik biimlerle kimi foto
raf grntleri ni, For Men Only- Starring MM and BB (1961) adl
eserinde kolaj tekniiyle bir araya getirmitir. 1964 tarihli Custom
Pa inting No. 3 adl, tamamen cetveli e izilmi yaln renklerle boya-
l geometrik zikzak izgilerden ve kimi fotoraf grntleriyle gra-
fiklerden oluan yapt, Pop Art'n farkl grafik kurgusunu yanst
maktadr.
Bu dnemin bir dier sanats olan Alien ]on es, Hermaphrodite
adl 1963 tarihli piktral, fakat grafik etkili yalboya yaptyla,
1964 tarihli Green Dress adl resmini, figratif bir elbise grnl-
snn byltlm gvde blmn, dinamik etkili izgi ve dz
yaln renkli yzeyler halinde dzenlemitir. Onun bu almala
rnda, Kitaj'n etkisi olduu kabul edilmektedir. Ancak Jones'in bu R. 7584: Peter Phillips, zel (custom)
Resim No. 3, 1964-65. Tuva/ zerine
almalar, Pop Art zelliinin ve yzeyselliinin tipik ilk rnekle-
yaflboya, 21 Ox 772,5 cm.
ri kabul edilmektedir.
Pop Art hareketinin, Ingiltere'deki yerleik sanat fikirlerine este-
tik bir muhalefet olarak ortaya kt grnn, genel olarak
payiaid dikkati ekmektedir. Baz ressamlar, bir seri uyarla-
malarla bu anlaya nclk etmilerdir. Pop Art'n boyasal soyut
anlatmla ilikisi olduu gr kabul edilmektedir. rnein, New
York'taki Amerikan Soyut-Ekspresyonis resminin Ingiltere'deki
bir giriim olduu da sk sk tekrarlanmtr. Alien Jones da bu
konudaki bir soruyu ayn ekilde yantlamtr. Alloway, Ingiliz Pop
sergilemediine deinmektedir. Yani, Pop Art'n nce Ingiltere'de
biimlendii, ancak Amerika'nn bu konuda daha kapsaml bir
aba harcad kabul edilmektedir.
NEW YORK'TAKI POP ART
Bir saptamaya gre, 1960'ta Roy Lichtenstein (1923-1997) ve
Andy Warhol (1928-1987), birbirlerinden habersiz, izgi filmlerle
R. 7585: Alien jones, Merakl (ya da
reklam resimlerindeki izgi ve boyamaya dayanan resimler yap-
acayip) Kadm, 1964-65. Tahta zerine
mlar; bunlar da ]ames Rosenquist (1933) ve dierleri izlemi yal!boya, 122,5 x 100 cm.
ve Pop Art domutu, denmektedir."' New York Pop Art'nn,
nderlii ve tartmalaryla olumu bir sanat hareketi olmad
grlmektedir. Lucy Lippard, New York'taki Pop Art hareketinde
nc olarak Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Tom Wesselmann,
]ames Rosenquist ve Claes Oldenburg'u gsteriyor. New York Pop
Art' nn ilk sergisinden ancak be yl sonra, ona ilikin sorunlarn
biraz akla kavutuu yaz lyor. rnein, Pop Art'n grup gs-
terileri, manifestolarla desteklenmi bir olay olarak ortaya kma
d anlalyor. Ortaya kndan'" balayarak onun prematre
(1) Art Since 1900, s. 445
(2) a.g.e., s. 404,405

724/ DNYA SANATTARiHi
bir oluum olduuna inananlara karn, Pop Art yaygnlam ve
tm Amerikan halknn bir yaam tr olmutur. 'Pop Art' terimi.
ni yaratanlarn, onun bizzat nde gelen tatbikileri de olduklar
grlmektedir. Londra'da domasna karn, Pop Art'n bir slup
ve yaam tr olarak etkisinin Amerika'dan karak yaygnlat
ve giderek tekrar Avrupa'da tannmaya, tartlmaya ve yaanma.
ya balad grlmektedir.
Pop Art'n New York'ta ortaya k, )asper )ohns'un (1930) bir
eseriyle ilgili olduu ve bu sanatda grlen resimsel ironinin de
Mareel Duchamp ile ilikili olduu yazlmaktadr. Ayrca, btn
R. 1586: jasper ]ohns, boyanmi bronz, Amerikan sanatlar gibi johns da nce bir re'Ssam kimlii, son.
1960.10x12,5x20cm. ra bir fikir adam zellii gstermektedir. O, Rauschenberg (1925-
2008) ile 1950'1erdeyakn arkada olmu ve hatta onunla ayn yer-
de oturmutu. )ohns, kendi bulduu teknikle, 'action' boya res-
minin kiiliksizletirilmesi yoluyla boyutlu obje ve absraksiye
na ynelmiti. O, "Bayrak" ve Artnews dergisinin kapak resmi olan
"Hedef Tahtasi ve Drt Insan Yz" ya da resmedilmi numara gibi
biimleri daha 1955'te konu ediniyordu. )ohns, "Benim eserim,
dnmeden; hareketi devamit reddetmeyle olur"<ll diyordu. Sanatta
kiilik anlaynn tartld kimlik krizi srasnda, ikiboyutlu cisim paralel bir anlay idi.
portreleme, ikiboyutlu resim yoluyla bymt. )ohns'un, post-
srrealist asamblaj resme sokmas, sanatta kimlik sorununu dikka-
tealmadn gstermektedir. Duchamp ready-made'i, yani bo-
yutlu cismi resme monte etmiti. johns ise maddeyi, resmin ii-
ne yabanc bir estetie boyun edirilmi ve k lk deitirmi biim-
de ve kolaj geleneine adeta meydan okuyarak sokmutu. Ayrca,
nceki yaln saf boya resminin bozulmam anlayna da saldr
mt. Oysa o, kendi kusurlu motif ve ilem sentezi dahilindeki her
eit 'assemblage'lar, sanat ile yaam arasnda kalan bolua yer-
letirmek iin harekete gemiti. )ohns, bu belirttii bo kalan yeri,
tarafsz bir alan olarak gryor ve henz bo grd yere Pop Art
anlayn yerletiriyordu. Anmsanrsa, Picasso, bir defasnda ken-
disine yneltilen bir soru iin, "Bu bir balik deil, bir resim,'' diyor-
du; johns ise, kompozisyonuna koyduu nesne iin bu bir resim
demiyor, oraya koyduunu nesne olarak gryordu. Ksacas, nes-
ne resmi yerine, nesnenin kendisini ve sanatnn kendisine ait
olmayan estetiini dikkate alyordu. Nesnenin bizzat kendisi resim
yzeyine alnnca, nesneler ve onlarn yer alaca meknlar, kur-
gu alanna dnyordu. rnein, bir George Brecht kyor ve
hareket eden nesneleri, yani eyalar, kendi ina ettii bir mekanda
kompoze ediyordu. rnein, onun bir kurgusunda bir cep saati,
tenis topu, termometre, plastik, beysbol topu, 'bul-yerletir' oyun-
ca, di fras, ayakkab kutular, kap numaras, ayna, anahtar-
lar, fotoraflar, iskarnbil katlar, posta kartlar, vb eyler yer al
yordu. )ohns'un ikiboyutlu popler motifinin ilk kullanlyla, Pop
Art, n kat maddeli eklinin ortaya kmas arasnda 'assemblage,
denen boyutlu nesne kullanl, ikinci bir fenomen olarak kabul
(1) Art Since 1900, s. 406
POPART /725
ediliyordu. Pop Art'la birbirine karan asamblaj'da kat yaptr
malar yerine objeler kullanlarak heykel kolajlar ya da boyutlu
kolajlar oluturuluyor ve kapsaml bir alan oluturuluyor ve dolay
syla yeni bir terim yaratlyordu. lik asamblaj (assemblage) sana-
t sergisi, 1961 'de New York Museum of Modern Art'ta almt.
Bu kapsaml tarihi sergide, eitli p-hurda kltrne ait birok
grnt, geni bir kolaj konsepti ve 'Post-Painterly Abstraction',
yani Ressamca Soyutlama Sonrast grntleri yer alyor ve yeni bir
akmn balangc kabul ediliyordu. Aslnda bu, yeni bir akmn ba
langc deil, sonu oluyordu.<l) Toplama nesnelerin zahmetli ince-
lenmesine dayanan bu takdim etme yoluyla yaplan sergi, bir bak
ma asamblaj ldryor ve 'Neo-srrealizm' denen yeni bir sanat
anlaynn hazrlanmasn salyordu. Bu ilk "Asamblaj Sergisi" ne
katlanlarn hepsi; yani Bruce Conner, Edward Kienholz, George
Cohen ve Robert Moskowitz Amerikal idiler. Onlar bu yaptlarn
"Yeni-Realizm" olarak adlandryorlard. Ancak Ingiltere, ltalya ve
Fransa'da da Yeni Realizm adl bir biimierne anlay ortaya k R. 1587: H. C. Westermann, Saflk iin
yordu. Amerika, daki bu Yeni Realizm, aslnda, Fransz sanateletir Beyaz, Al (plaster), cam, tahta ve me-
tal, ykseklii 7 7 7 cm.
meni Pierre Restany'nin ve Tinguely,nin "Nouveau-Realisme"ine
Burada, "Co/lage environnement" diye adlandrlan terime de
deinmek gerekiyor. Bu terim, elaleler, klar, afiler, TV rek-
lamlar, gecekondu mahallelerinin moloz atklar, yeni imal edil-
mi antik eyalar gibi eylere ait fotoraflarn resimde kolaj olarak
deerlendirilmesiyle ilgili idi. Pop uzman ve yazar Lippard, bu
deerlendirmenin, 1950'1erde New York'ta Willem de Kooning'in
bir dergide grd bir az fotorafn keserek yapt Woman
adl tablosuna kolaj olarak uygulamasnda olduuna deiniyor.
H.C. Westermannda byle popler eyleri yenilik olarak gsteren-
Ierin ilklerinden oluyordu. Gene o sralarda orada yaayan Claes
Oldenburg'un yaptnn, Duchamp'n ready-made'i ve srrea-
list objet trouvi'siyle, Dubuffet'nin 'Art Brut'unun dnda bir ey
olmadna deiniliyor: Oldenburg, Westermann'n lamine edil-
mi, yani emaye boyayla yaplm odun strktr ve daha baka
larnn etkisiyle edindii popler kltrden etkilenmiti. 1948'de
William Copley, tm tuval yzeyini kaplayan bir Amerikan bayra-
resmetmiti. O tarihten sonra esprili ve ilerinde resimli roman-
larda grlen, iinde szckler yazl erotik yaz balonlar ve baz
hikaye teknikleri de kullanmt. Bundan on yl sonra 1958'de,
)ohns'un ayn grafik eleri kulland biliniyor. Dikkat edilirse,
Amerikan Pop Art'nda geleneksel piktral biimierne yerine, iz-
gisel grafik eler ve nesnelerin optik grntlerinde grlen
tonlu renklerle yaln renkler n plana kyor ve geleneksel boya-
resmin ara tonlar ise tamamen ortadan kalkyordu.
Pop Artlar, kendilerinden yal sanatlar genel olarak bir
kenara iliyarlar ve dikkatleri kendi zerlerine ekiyorlard. Pop
Art'n ve avangard sanatn beii saylan New York'taki Reuben
(1) Uppard, Pop Art, s. 72
726/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1588: Elfsworth Kelly,
Yeil Sar, 1965, 2 panel. Tahta ve tuva/
zerine yal1boya,
222x137x222cm.
Gallery'nin uzmanl, uzun mrl olmayan hurda malzemeyle
yaplan sanat anlayyla ilgiliydi. lik happening'lerden bazlar da
tiyatronun ve grsel sanatlarn environmental, yani evreci sen.
tezleri olarak orada icra edil.miti. Bu hareketin retken temsilci
si Allan Kaprow'un (1927-2006) Watts, Segall ve Lichtenstein'le
yakn ilikileri vard. rnein Lichtenstein, Kaprow'dan, )ohns ve
Rauschenberg'den daha fazla etkilendiini sylemiti. () 1959'da
Oldenburg'un The Street, Dine'in The House adl evreci dzenle-
meleri dnemin nemli bir sanat karargah olan )udson Gallery' de
sergilenmiti. Yani o sralarda bu sanatlardan her biri dierleri-
nin yaptklaryla yakndan ilgileniyorlard. ' kalntlarn ya da artklarn yerinden skp yok ederek yapld
New York'ta yaayan Smith adl bir Ingiliz, aslnda nesnelerin
byltlm grntlerine dayanan soyut slupta bir sigara pake-
ti ve bir saat zerinde almt. Onun eserindeki romantik renkle-
rin ve parldayan yzeylerin, reklamclk ya da k fotoraf dergile-
rinin fotoraflarndan, l ve renk skalasnn da B. Newmann ve
KrmlZI Mavi Rothko'dan esinlenildiine Lippard kaynak olarak Alloway'in bir
yazsn gsteriyor.''' Bu sanat, genelde objektif biimlerneyi
hedef almamakla birlikte, pop ncesi ortaya atlan mesajlarn kuv-
vetli savunucular ve taraftarlar olmulard. Bu tarihte, eserlerin-
de baka popler nesneleri kullananlar arasnda yer alan George
Brecht ise, bulduu sandk ve byk ila kutularn, ocuk oyun-
caklar ve eitli nesnelerle doldurup sergiliyordu. Andy Warhol
ise, 1959'da bir balon iine yazlan resimli roman yazlarn kul-
lanmt. Ancak ilgin olan ve vurgulanmas gereken, japon sanat-
Yayoi Kusama'nn, Andy Warhol'un tekraren kulland konser-
ve kutusu, para, yeil stampa basks ve fotoraf gibi nesnelere ait
deerlendirmelerin i, ondan nce tahmin etmi ve almalarnda
onlara yer vermi olmas.
Lichtenstein, izgi film kartonlar da izip boyamt. Yukarda
deinilen "Asamblaj Sergisi" nde baz dikkatli gzlemciler, yava
yava deien, yn deitirme, yalanma, olgunlama gibi dei
im srelerini saptayan aamalar, sanatlarn kendilerine yeni
konular olarak saptadklarn grdler. Bu tr deerlendirme
lerin konu olduu sergilerin sanatlar arasnda Ellsworth Kelly
(1923), Frank Stella (1936) ve Kenneth Naland (1924) grlmek-
teydi. 1958-1959 yllarnda )asper )ohns, fla , elektrik ampu-
l, di fras, biimlendirilmi eitli meta ller, bayraklar ve boyan-
m bir bira kutusunun bronzdan dklm rneini sergiiemi
ve 1960'ta da bu bi ra kutusu, baz eletirmenlerce gerek bir ak
mn habercisi olarak grlmt. Giderek 1962'nin balarnda,
kendi esas llerinde yaplm olan bu kutu, yeni ekillenen Pop
Art'a gre daha ok antik eyalara benziyor ve yeni bir sanat anla-
y olarak grlmee balyordu. Ancak, yukarda adlar verilen
sanatlar, bunlar ticari bir nesne olarak ortaya karmyorlard.
Belirtilen kutu, bir eit bira kutusuydu ve aynen )ohns'un tek
(1) Lippard, Pop Art, s. 75
(2) a.g.e., s. 75
POP ARr /727
bir bayrak resmi gibi, benzer teknikle yaplmt. Larry Rivers ise
"Camel" sigara paketi ve madeni para gibi nesneleri, resimsel bir
boya ileminden geiriyordu. Rivers, bu adi, sradan eyleri geni
balamda ilk kez kullanan isim olmu ve bunlar 1960'tan itibaren
gelitirmiti. Ancak o, bu nesnelerin, kitle kltr rnleri arasn
da herhangi bir sper grnt ciddiyeti ve gizem i olduu dn
cesini kabul etmemiti.
Kutu ve nesnelerle ilgili bundan sonraki admn, bu kUtular ya
da ona benzer nesneleri geree daha da yaknlatrmak oldu-
una Lucy Lippard dei.nmekte ve bunun da artisti!< biimierne R. 1589: Roy Lichtenstein, Gnaydn,
Sevgili(m), 1964. Tuva! zerine yal
boya ve magna, 75 x 125 cm. Son iz-
n yazyordu. Bu duruma paralel olarak )ohns'un hibir zaman bu
gi roman resimlernelerinden bir tanesi.
kadar ileri gitmediine ve bir pop sanats olmadna deini Gze arpan, tasarmn bono/ bir g-
yordu. nk )ohns'un objeleri, pop ileri kadar dikkati eken bir rntden yaratld burada aka g-
yenilii yanstmyordu. Objelerindeki patineler, Asamblajistlerde
rlyor.
grld ekilde onda yoktu. Pop objeleri, kararl olarak zaman-
la kazanlm biricik eye ulamay amalamyordu. Pop objeleri-
nin eskimi, ypranm ya da bir kenara atlm eyler arasndan
seilmesinin, pop sanats tarafndan yadrganmayp kullanld
na iaret edilmektedir. nk daha sonra grlecei zere, mini-
malist gr benimseyenler, malzeme olarak yeni retilmi fab-
rika rnleri seeceklerdi. Pop Art'n bir anda ilgi duyulan ekicili-
ine olan katl mda, Amerikan halknn popler grntlere olan
sempatisi nedeniyle gen-ihtiyar, kyl-kentli herkesin yer ald
grlyordu. yle ki, Lippard, White House'daki adamn, yani
Bakan'n bile "Pop Art President" olduuna iaret ediyordu. c) Ince
zevkli, enielektel bir kimse iin, nostaljik ekicilie sahip yeni,
mutlu, rahat gnleri hatrlatan eyler, bisiklet, beysbol oyunlar,
arabalardaki mterilerine servis yapan Jokantalar, sucuklu sand-
viler, dondurma, soda ve resimli romanlar, yaamn entelekt-
el olmayanlara uygun gerekleri olarak grlyordu. 1962 bala
rnda Lichtenstein, Dine ve Rosenquist, kiisel sergiler amlar ve
bylece onlarn yeni sanat anlaylarn yanstan eserleri kamuo-
yunca tannmt. Bu yeni sanata Neo-Dada, Commonism, Okart,
Comman Image Art, Pop Culture ve baka adlar verilmiti. Sonu
olarak, bu sergilerle Pop Art'n zafere ulat belirtiliyordu. Pop
Art, Amerika' da resimli roman lar, reklam levhalar ve kovboy film-
leriyle de yaygnlamt.
Birok eletirmenden ve mzelerden nce koleksiyoncularn,
Life ve Ladies Home journal gibi dergilerin bu yeni sanat kabul
etmesi ve bunun nemini kavramas ender bir durumdu. Popun,
st dzeyin tasvip ettii bir eit zevk kltr olduu ve ayrca
elendirici ve dinlendirici zellii olduu, beenildii ve alkian
d bu gazete ve dergi yazlarnda belirtiliyordu
Bu yaznn banda belirtilen Amerikan Popu'nda ad geen be
kii, aslnda pop sanats deil, sanatydlar. Pop Art hakknda-
R. 1590: Andy Warhol, Marilyn.. 1967,
Serigrafi (ipek bask) 91,5 x 91,5 cm.
(1) Lippard, Pop Art, s. 78 Modern Sanatlar Mzesi, New York.
728/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1591: Andy Warhof, 12.88, 1962.
Tuva! zerine ya/iboya, 180 x 150 cm.
R. 7592: Andy Warhol, Champbel/'in
KonseNe orba Kutu/an, 1965. Tuva/
zerine yalboya ve ipek bask. Her bi-
ri 90 x 60 cm. Warho/'un ilk tanman
orba kutu/an, doal klfmz ve beyaz
renklerde olup daha sonra yaptklan ise,
kendi setii bir klZII renkteydi.
ki en kt eylerden birinin onun hayranlarndan geldiini daha
1963'te Tom Wesselmann aklyordu.< O, pop hayranlarnn,
baz nostalji hayranlar gibi, onu vmeye baladklarn ve Marilyn
Monroe ve Coca-Cola'ya deta taptklarn sylyor ve bu tutu-
mun Pop Art'a zarar verdii.ni belirtiyordu. Pop sanats, u Ben bir
ilan resmi kul/anyorum; nk o bir gerek" diyordu. Bir reklam
panosunun bir eyiri esas temsilcisi- olduu gr benimseniyor;
ancak onun bir ilan resmi olduu da biliniyordu. Ayrca, reklam
grntlerinin pop sanatsn kkrtt na ve ondan bir ey yap gerekli olduuna inandklarn belirtmilerdi. Bir baka galeride
labileceine onu inandrdna da deiniliyordu. Bunun yannda,
popler imajlarn konu malzemesi olmad da vurgulanyordu.
nk, malzemenin bizzat kendisinin kullanlmas, konu sorunu-
nu ve konunun ilenme, yani sanatsal biimierne abasn orta-
dan kaldryordu.
Pop sanats, zerinde dnlm, sanattan uzak, deersiz
yazl ilan lan, resmetmek iin ncelikle seiyordu. rnein, rekla-
mn her dzeyde olan, dergi ve resimli mecmua ve gazete resim-
leri, ar ssl mobilya, ilan, giysi ve yiyecekler, film yldziarna ait
resimler, duvara inelenen bask resimler, pop sanatsnn kullan-
d nesnel erdi. Dikkat edilirse, bunlardan hibiri kutsal, yani sayg
uyandran eyler deildir. Tam tersine, daha ok adi, sradan, pes-
paye eyler, popu iin en iyi kullanlacak rnlerdir. Bu seilen
nesneler belirtilirken, popu iin, sayg1 duyulacak sanat yara ticiiii
mn sz konusu olmadii zerinde zellikle durulmaktayd.
Lippard'n yazsnn daha banda, be pop sanatsndan
biri olarak belirttii, fakat tam bir popu olmadn da yazd
Lichtenstein, inaatta kullanlan emaye boyayla resimler de yapm
ve projektr kullanarak istedii fotoraflar bytm ve resimle-
rinde bask tekniindeki nokta biimli kk tramlar byterek
resim esi olarak kullanmt. Warhol da kendi rnlerini oalt
mak iin ticari tekniklerden yararlanmt. Wesselmann ise, tasa-
rmlarnn gerekletirilmesi iin bir marangozu grevlendirmi
tL Rosenquist, endstriyel boya teknikleri kullanarak hoa gitme-
yen yumuak etkili yzeyler boyam ve tabelac ressam ileriyle
Pop Art sanats olarak n yapmt. yle ki, Time onun bir sanat-
olmadn yazmt. Bu duruma paralel olarak, Lichtenstein'
da "comic=strip=man" diye adlandrlyor ve Life dergisi ise onu
ABD'nin en kt ressam olarak sfatlandryor; Andy Warhol da bir
"Campbell' s soupguy" olarak adlandrlyordu. Ayrca, Pop Art' n,
"yenmesi aCI bir sufle" olduu, popun ortaya koyduu hakaret ie-
ren eylerin ancak hicvetme, yani yerme amacyla yaplabilece
i ve zaten baka bir nedenin olamayaca, hatta popun imajla-
rnda btn itenlik duygularnn olmadna deiniliyordu.<'' Bu
konuda sanat-tccar-eletirmen-koleksiyoncu kesiminin yapt
deerlendirmenin bir patrt, birgrlt karma amal olduu ve nim grm ve almt. Ancak onlarn hepsi, sonraki anlayla
bunlarn devam ettirildii yazlyordu. Ancak popu eletirenler de
(1) Lippard, Pop Art, s. 80
(2) a.g.e., s. 82
POP AflT /729
pop taraftarlarnca popun yaratt katkya kar tepki gstermek-
le ith am edilmiler ve Lippard da gzlemcilerin pop sanatlarnn
amalarn, orijinal tekniklerini yanl anladklarn belirtmiti.
1962 sonbaharnda New York'ta Wesselmann, Oldenburg,
Segall, Morisol ve Warhol, kent dnda bir sergi amlar ve
yukarda belirtilen ar aalamaya kar, kendilerini, sanat tah-
rip edici olarak grmemiler; fakat anlatmc, yceltilmi soyut-
ekspresyonis atmosferi de etkisiz hale getirmek iin bir abann
ise, onlara "New Realists", yani "Yeni Gerekiler" gzyle baklp
taraftarlarnca adeta kutlanrlarken, baz eletirmenlerce de yap-
tklar lgnlk olarak nitelendirilmiti.
Bunlarn dnda, Amerika'da kiisel pop sanats olanlarn da
bulunduu, ancak amalarnn farkl olduu belirtilmektedir. yle
ki bazlarnn yksek bir fantezi arad, bazlarnn soyutlama,
bazlarnn tasarmc bir anlay n planda tuttuklar yazlmakta
dr. Popular arasnda saylan Oldenburg, "Benim yksek bir sanat R. 7593: Andy Warho/, Marilyn'ler,
7962. Tuva/ zerine ya!Jboya, 202,5
dncem var. Bu konuda ha/ romantiim," diyordu. O, sanat x 165 cm.
konusunda baya ilemlerle ilgileniyor; sonra ne aldn grmek
ve test etmek iin aldklarn yan yana getiriyordu. Bylece ne aln
dn ve yapldn grp, kendi kart davrann ortaya koyu-
yordu. Lichtenstein, cezanne'dan bu yana sanatn romantik ve
gereki olmadn sylyordu. Ona gre sanat, yava yava d
dnyayla iliki kuruyordu. Yani Pop Art'n d dnyayla iliki kurdu-
u ve esas gerekinin o olduu vurgulanmak isteniyordu. Popu,
kendi evresini, iyi ya da kt, olduu gibi kabul ediyordu. Ona
gre bu evre, iyi ya da kt olabilirdi.
Sanat, konuyu evreden ayrr ve onu imdiye dein hi grl-
memi ekilde nnze koyar. Bylece seyircinin onu yeni bir
gzle grmesi olana ortaya kar. Pop sanatlarnn ounun
caz, boru sesi, parlak renkler, heyecanl kent elenceleri, Times
Square, 45. Cadde, Coney Isiand ve kovboy filmlerinden etkilen-
dii yazlyordu. Warhol, bu nedenle olsa gerek, "Pop Art, sevi-
len eylerdir" diyordu.'" Gln hale getirme, taklit etme, Pop
Art'ta ok yaygndr ve seyircinin istek ve tepkisine de baldr.
Pop sanatlarnn yakn evreye olan ilgilerine karn onlar, konu-
larn naif bir ekilde idealize etmiyorlar; ticari bir sanat grn
den hareket etmeyi n planda tutuyorlard. rnein Warhol, bir R. 7594: Roy Lichtenstein Byk
ayakkab moda illstratr idi. Rosenquist, reklam resmini tica- Resim, 7965. Tuva/ zerine yaliboya
ve magna, 231 x 322,5 cm (Fira dar-
rette kullanmak iin renim grmt. Lichtenstein, desen ve beleri serisi).
gsteri sergileme alannda renim grm ve izgi filmler iin
karton resimlerinde alm ve dergi resimleriyle hayatn kazan-
mt. Oldenburg ise, dergi illstrasyonu ve desenler yapmt.
Wesselman izgi film iin yaplan karton resimler alannda re
rndan nce, sanat olarak ciddi boya resim (peinture) iin aba
harcamlard. Lippard, "Akla gelmiken imdi burada bazi modern
(1) Lippard, Pop Art, s. 86
7301 DNYA SANAT TARiHi
R. 7595: Roy Lichtenstein, Top ile
1967. Tuva! zerine yaflboya,
150x90cm.
rek/amolann, pop nedeniyle eski ciddi versiyon/ara dndkleri not
edilmelidir" diye yazyor ve sanatlarn modelle deil boyayla
altn belirtiyordu.
Bant eklindeki resimli romanlar ve reklamlarda resmedilmi
yaam, gerek yaamla ok az benzerlik tar. Buna karlk Pop
Artlar, kendilerine rnek olarak aldklar Chardin, Courbet ve
dier realistlerin aksine, ortak objeleri basit ekilde bile portre-
letirmemilerdir. Renkli resimli roman ve izgi resimli reklamlar~
da gsterilen yaam, gerek yaamdakileri e ok az benzerlik tar.
Bu duruma karlk Lichtenstein, "Benim eserime en yakm olan ori-
jinalidir," diyordu.
Lichtenstein'n eseri, ilk planda bant zerine yaplm bir
karikatr 'gibidir. Ayrca, kt ekilde izilmi ve yalnz ente-
lektel olmayanlara hitap eden imajlardan oluturulmutur.
Lichtenstein'n Warhol'a gre, kulland ifade aralarnn daha
kkrtc ve sanatsal iladeli olduu kabul ediliyor. Buna kar,
Warhol'un eserinin, adeta bir oldu bitti eklinde ortaya atld
Kz, yazhyor. Lichtenstein'n eseri iin, onun, ortal kartran ifa-
de aralar kulland ve halk zerinde nefret uyandran bir etki
yapt yazlyor.(l) Ayrca, Lichtenstein yeni teknikler kullanarak
cezanne'n "Kollarn Kavuturmu Adam"n, Picasso'un "iek/i
apkal Kadn"n kendi slubunda yeniden biimlendirmitir.
Onun bu resimleri, erit halinde yaplm hareketli izgi roman
desenleri, ve Action Painting'in ticari kabala sahip gln kop-
yalar gibi grlmtr.
Pop sanatlarnn ounun eserinde, benzer grnt aka
larnn ele alnd da saptanmaktadr. Fakat bu, onlarn eserle-
rinde mizah ve kemikliin bir zellik olarak ele alnd anlam
na gelmemektedir. Lichtenstein ve dierlerinde de bu byle-
dir. Lichtenstein, yaplan almada elence mant varsa, onda
sanatn olmad grndedir. Lichtenstein'n eserinde konu
sorunu titizlikle dikkate alnmtr. O, heyecanl bir konuyla hare-
kete geiyor ve karton resimlerinde akn, ihanetin ya da savan
biimlenmesinde kiisel anlatrnn snrlarnda olan grafik biimle-
meleri kullanyor. O, nesnelerin mevcut yaplarn, boyasal heye-
can verici etkenlerden daha nemli buluyor. Sanatta, bir eyin
biimini deitirmeye gerek olmadn, nk o eyin zaten bir
form olduunu, ayrca sanatlarn modelle deil, boyayla al- ,
tn sylyordu.
Yaymianm bant eklindeki karikatr ya da resimli romanlarda
yer alan grnt biimleri, hibir zaman kendiliinden bir ba
lant ya da birleme salamazlar. Bu nedenle onlar birletirmek
sanatnn grevi olmaktadr. Lichtenstein, dikkati datan detay-
lar, ayrntl figrleri ya da onlarn aslndaki biimlerine nem ver-
miyordu. Resimlerinde, pop'a yaklaan tm almalarnda, doal
olmayan yaln renklereve teknik zmlernelere yer veriyordu.
(1) Lippard, Pop Art, s. 92
POPAHT /731
Profesyonel, yani piyasaya hitap eden dizi halindeki izgi roman
ve reklam resmi yapan sanatlar iin stilizasyon, bir basitletir
me olana, yani kestirme bir biimierne yoludur. Lichtenstein da
bu paralelde biimlerini sadeletiriyor, genelletiriyor ve basitle
tiriyordu. Ona gre boya resminde, beenmek iin benzetrnek
gerekli deildi.
Oldenburg ise, kendi formunu, yaamdan alan bir sanattan
yana olduunu ve boyanm objeleri boya resmine tercih ettii
ni yazyordu. Warhol'un "lm ve Felaket" serisi, "Birmingham
Kpekleri", otomobiller, uaklar ya da tren kazalar, tonbal kon-
servesi felaketi ve elektrikli idam sandalyesiyle ifade edilmilerdir.
Warhol'un, kendi formunu yaamdan alan bir sanat yapma anla-
y, dikkat edilirse onun sanatta yoruma kar! olduunu gster-
mektedir. O, kendini, modern hayatn yaratt korkuya, bir TV fil- R. 75 96: jean Oubuffet, Drt Aaf
mi seyreder gibi bakan seyirciyle ayn sraya koymaktadr. Warhol, Grup, 1972, New York.
teknolojik toplumun yaratt yeni durumlara kar birok sanat-
dan daha gereki bir yaklam iinde olmutur. Bir rza ge-
me ya da bir ldrme olayn srf seyredebilmek iin olaya engel
olmamay bile gze almada, herhalde hi kimse onun kadar baa
rl olamaz, diye yazan Lippard, Amerika'da 1930'1arda, toplum
iinde grlen ya da kiilere ait felaketlerde, sanatlara ve d
nrlere ok dokunan ve onlar hiddetlendiren durumlar karsn
da, ounluun gayet kaytsz kaldn da belirtiyordu. Bu sapta-
mann daha yakn tarihlerde grlmesi ve saptanmas, endstriyel
yaamn acmasz bir toplum yarattn da gstermektedir.
Fransz ressam jean Dubuffet, daha 1946'da, aalanm deer
leri ilgi odana getirmenin kendi amac olduunu belirterek anti-
kltrel tavrn ortaya koyuyordu.(l)Warhol'un en sevdii ey, pop
konularnn her eidinin ticariletirilmesi ve sradanlatrlm.a
snda aba gstermesiydi. O, iinde bulunduu yaamn kendi-
sine egemen olmas ve onu ynlendirmesi fikrindeydi. Lippard,
onun The Death and Disaster (lm ve Felaket) adl resim dizisi-
nin, mekanik olarak retilmelerine karn, yeni Amerikan resmin-
deki yaama ait grntlerin en kuwetli ifadesi olduuna inan
yordu. Gazete ya da dergilerde grlp hayran olunan fotoraflar,
popun kaynaklar oluyordu. Warhol, "Eer siz, dehet verici bir res-
me tekrar tekrar bakyorsanz, onda herhangi bir etki yoktur," diyor-
du. Warhol'un filmleri ve sanat, ne nemsiz ne de byk iler
dir. Onun 1964'te gerekletirdii "Box Show", yani "Kutu ovu",
spermarketlerin mukawa kutularnn benzeri olup, aatan
yaplm kutu ynlarndan oluturulmutu. O, kendisinin gerek-
letirdii, hazr endstri retimlerini gsteri esi yapma giriimi
nin arkasnda, herkese hitap eden birsanatyapma istei olduunu
sylyordu. Pop sanatlarnn en popleri olarak grlen onun bu
rnleri, arbadar peynirli keke, Marilyn Monroe'dan ]acqueline
Kennedy'ye kadar uzanyordu. Warhol'a gsterilen youn ilgiye
karn Amerikan yazar Lippard, onun nemli bir ressam olduu-
(1) Akt. Lippard, Pop Art, s. 98
 7321 DNYA SANAT TARiHi
R. 1597: Hermann Nitsch, 4. Aksiyon,
7963, performans.
R. 1598: Claes 0/denburg, Byk Mavi
Pantolon, 1962, Tuva/, akrilik boya,
135 cm uzunluunda. Bir yazarn bil-
dirdiine gre, 0/denburg dtan tkm1
ve sradan bir pantolon alp onu sergi-
lemiti. Bu nedenle, bu, yaplan bir tr
Dada hareketi sayilmJtt. Ancak sonra-
dan, bunun gerek bir el yapm sanat
almasi olduu yazlfmttr.
nu, ancak zamannn en iyisi olmadn belirtiyor. New York'taki
gen sanatlar tarafndan byk hayranlk duyulduu saptanan
Warhol'un bu durumunu, Lippard, abstraktsanatn konseptdaln
daki uzlamaz liderliiyle elde ettiine balamaktadr.
Pop Artlar, soukkanl, tarafsz ve kendilerinden emin olarak,
herhangi bir eyi dorudan sergileyip, gsterilenin kendi biimleri
olduunu ileri sryorlar ve gayet optimist bir tavr sergiliyorlar.
POP ART'A KARI YENI BIIMLEME GIRIIMLERI,
POP ART' A KARI OLANLAR
Popularn bu tavrlarna karlk, gene New York"ta daha 1959'da
politik hicivci bir grup ortaya kt. Bunlar, nce New York'taki
March Gallery'nin, sonra 1964'lerde Gertrude Stein'a ait gale-
rinin sanatlar olmular ve populardan farkl bir anlatma ba
vurmulard. Kendilerini anti-pop olarak adlandran bu sanat
larn sergilerinde popularn pleri, konserve ve sigara kutular,
boyalar, kolaj ve objeleri, izgi film ve karikatrler, tannmlarn
ipek bask portreleri ve reklam panolar gibi konulara ilikin hi-
bir ey yoktu. Onlar, popularn bu konularna karydlar. Onlarn
amalar, seyirciyi oka sokmakt. Bu grubun iledii konular ara-
snda kanl nesneler, paralara ayrlm oyuncak bebekler, ilkel cin-
sel fetiler, sado-mazoistik milliyeti tahkikat ikence fotorafla
r ve kz arkada mecmualar dikkati ekiyordu. Sergileri ortal
kartrc ve evrelerini etkileme amac gdyordu. Onlarn kay-
naklar Post-Abstrakt Ekspresyonizm olup, zellikle Allar Kaprow
ve Rauschenberg'di. Onlar, zellikle yaamdan ayrlm bir sanata
tahamml edemiyorlard. Dom Sanatlar'nn ovlarndan The No
Show ve The lnvo/vement Show (iliki ovu) adl gsterileri, olum-
lu saylabilecek nedenlerine karn, onlarn eserlerini zayf gster-
mekteydi.
Pop Art'ta konuyu gln hale getiren bir gr yer almyordu.
Ancak, popularn ilk sergisinde eserleriyle yer alan )im Dine, bu
glnl eserine sokmutu. Srrealistler daha nce eski stat-
larn nl baz ksmlarn deitirerek onlar gln hale getirmi ler de yapyor ve bunlarla neeli ve yer yer hznl motifler olu
lerdi. Onun, sanatta yerlemi gelenekiere kar olan anlayn
da kiisel bir karmaklk ve tahrip edicilikte sanat arad gr-
lyordu. Onun yaptndaki karmaklk, kiisel ve tahrip edici bir
amala yaplm olup uzun bir almay gerektirmemiti. )im
Dine, Avrupal Neo-srrealistlere ve pop sanatlarna, johns ve
Rauschenberg'den daha yakn saylyordu. )im Dine'n pop sanat-
lar arasnda saylmas, 1962'de "Ortak Objeler" adl ilk pop ser-
gisinde yer almasna balanmaktadr. Dine'in kulland ok abar-
tl boyuttaki dev kravatlar, paltolar, uzun salar ve takt bon-
cuklar, onun evresindeki geleneki giyim anlayna olan tepki-
siydi. Dine, "Her eyin neden yeni o/most gerektii mant1m1 anla-
mworum, ll diyor ve daima yeninin peinde olunmasna itiraz edi-
yordu. Ayrca, "Siz, eski gzellik standartlar olmadan baanil bir
boya resime varamazs1mz" da diyordu. Dine'in gln benzet-
meleri, kulland nesnelerin anlamna deil, resminde kulland- (3) a.g.e., s.
POPART /733
tarza balyd. O, bu konular yannda, yeni biimsel ve pikt-
ral yntemlerden ok, boyamak iin gereksiz olduu ne srlen
yntemler ve karmaayla da ilgileniyordu.
Pop snfna sokulmayanlardan biri de Oldenburg'dur. O,
1958'de daha ok geleneki tarzda plaklar ve portreler boya-
mt. Bir yl sonra kent yaamndan etkilendii ve "Sokak" adl bir
seri re:Sim yapt ve jean Dubuffet'nin primitif sanatndan etkilen-
mekle birlikte, resminde modernist birtavrveAmerika'ya ait oldu-
u yazlan bir sradanlk ve bayalk olduu grlmt. Onun,
bu dneminin almalar olan gri, siyah ve kahverengi mukav-
va ya da kat hamurundan yaplm figrleri, kentsel atk nesne-
leri ve grotest figrleri, 1962'de birden devasa boyutlarda ger-
ekletiriliyordu. O, 1961 'de, "Ben, krm1z1 beyaz gazo/in pompa- R.1599:AIIanKaprow,Avfu,1961.New
S/ve sinyol /amba/1 biskvi reklam levhaSI sanat1 iin vanm ... Koo/- York'ta bir galerinin arka bahesinde
yap1lan bir "evre" (Environnement).
Art, 7-Up Art, Sunkist Art, Dro-Bomb Art, Pamryl Art, 39 cent Art,
ve 9-99 Art ve Pepsi Art iin vanm" gibi sloganlar ortaya atyordu.
srarl olarak kendi obje ve konular hakknda, bunlar "sat iin"
diyor ve "ticari" szcn kullanyordu. Onun malzemeyi biz-
zat kullanmayla ilgili yaklamnda, Mareel Duchamp'n, madde-
nin en adi eklinin sanat formu olarak gsterilmesi eklindeki gr-
nn nemli bir yeri vard. Malzemenin en adi biimleri ise, toz,
toprak, pislik, pler, yani atk eylerdi. Dubuffet'nin heykel figr-
lerini yapt malzemeler, gazete kad, zam k, kkler, elik ve y n
gibi nesnelerdi. Oldenburg, Max Ernst'in rastlamsal biim ve mal-
zemelerini ve hayal gcn benimsiyar ve, "Ben, biimin tayininde
bykpayiolan malzemeyi severim" diyordu.n Bu gr, onu, mal-
zerneye ayn gzle bakan Srrealistlerin bir tr mirass yapyor
du. Btn pop sanatlar gibi Oldenburg da objelerini, bir btn
ve sssz olarak biimlendiriyordu. O, Dubuffet gibi, sanat bir
eit 'kutlama' olarak gryordu. Giderek boya resimlerine al
y da katarak rlyefler ve ayakta duran objeler yapyor ve bylece
resim yerine, elle dakunulacak bir eyler oluturmak istediini ak
lyordu. O, hamburgerler, dondurma klahlar, sebzeler, sandvi-
turuyordu. Bu biimlerneleri nedeniyle ona bir hmanist gzy-
le bakanlar olmakla beraber, onunkinin duygusallktan yoksun bir
hmanizm olduunu ileri srenler de vard. Ayrca, onunla ilgi-
li Pop Art'n yksek bir kltr deil, aa bir kltr hedefle-
dii de yazlyordu.<'> nk onun o baya kltrnde, Second
Avenue'nn tezzet anlayyla kk dkkaniarnn pejmrdelii, R. 7600: Al/an Kaprow, Ev Halk, 1964.
Happening.
Orchard Street'in insan yaama balayan sokak giysileriyle dolu
portmantolar ve Fourteenth Street'in adi, fa~at gze batan ince-
likleri yer alyordu.''' Oldenburg, almalarna mobilyay da soku-
yor ve "Home"(Ev) dnemine giriyordu. Onun, Sidney'de sergi-
lenen ve insanartan o abartl byklkteki "Yatak Odas1" al-
() Lippard, Pop Art, s. 08
(2) a.g.e., s. O
O
7341 DNYA SANAT TARiHi
R. 1601: Claes 0/denburg, Yatak
Odas1 (ayrnt), 1963. New York'ta,
7 Ocak-1 ubat, 7964'te Sidney janis
Ga/erisi'nde, 'Yeni Realistlerden Drt
Ortam' sergisinde gsterildii ekliy
le. Mobilyalarm hepsi paralel kenarlt,
burada grlmeyen muazzam byk,
metal aynafl bro ve sahte zebra derisi
kanepe ile zerine (apraz) atiim sah-
te /eopar derisi. araffar beyaz parfak
vinil, yatak rts mffonfu siyah plas-
tik; ebrufu, dayankl aksesuarfar, tur-
kuaz; duvardaki 'resimler', jackson
Po/lock imitasyonu gibi, sradan, siyah
kabartma dakulu tekstil. Toplam etki,
kbus (karabasan).
R. 1602:}eanDubuffet, Yosun Topfaytc,
1960, Da ta1, Ykseklik 15 cm. Bu,
Duchamp'm ready-made'/erine ve sr-
realist bulunmu objeye (objet trouv?)
paralel bir heykel biimlemesidir.
R. 1603: Tom Wesselmann, Byk
Amerikan p/at No.1 O, 1961. Tuva/
zerine ya/tboya ve kolaj, 118,5 cm
apmda.
mas (1964), tekstiller, kitle halinde retilmi tablo kopyalar, tak-
lit leopar deri sslemeleriyle dzenlenmiti. "Pinpon Masasi" adl
kinetik, yani d evimsel ve gizli anlamlar tad belirtilen yapt ise,
ilgisiz souk pop grntlerini yeni alan ve mekaniara \ayordu.
Onun kaba canavar maketleri. de sk anmsanan pop yaptlar ara-
snda yer alyordu. Oldenburg, sanatn snrlarn geniletme gibi
bir amac olmasa, bu alanda almayabileceini de sylyordu.
Tom Wesselmann da farkl pop anlayn bir baka sanatsy
d. Onun, boya resimlerine objeleri dahil etmesi, Oldenburg'dan,
Dine'den, Rauschenberg'den ve dier asamblajistlerden farkl
dr. Wesselmann, boyal kolaj imajlardan sanat tarihi, reklamc
lk, gz aldatc ve gerek aras yansrnalara kadar birok eyden
holanyordu. Ayrntlarn bytlerek resimde kullanlmasnn ve
kolaj malzemelerine olan ilginin azalmaa balad sralarda, o,
kendini aktel resme dnrnee mecbur hissetmiti. Wesselmann,
resim eyleminin ne denli bir cretkarlk olduunu biliyordu. Onun
kk portre kolajlar, ilk kez 1960'da gsterilen "Byk Amerikan
p/ak/an"nda (Great American Nudes) yer almt. Wesselmann,
dergi ve reklam panolarndaki resimlerden ve objelerden resim
yapmad. O, onlar dorudan kendi resimlerine soktu. 1964-
1965'\e gerek nesneleri brakt ve gereksinim nedeniyle eseri iin
nesnelerin bir parasn ar derecede byterek yeni bir al li edebi ksa szlerin olmasyd. Onun ilk kez kulland konula-
ma dnemine girdi. Dergilerden, reklam panolarndan, objeler-
den, radyodan, pencereden, buzdolaplarndan ve radyatrlerden
balayarak reklam resimlerini kulland. Bylece, onun boya resim
anlaynn snrlar genilemi ve nesneleri skk ekilde yan yana s gsterilmekte. O, yzeysel geometrik bir biimierne anlayna
getirerek bir nesne kompozisyonu yn oluturmaya balam
t. Resimlerindeki renkler daha dz, saf, geni yzeyli, keli, sert,
ancak aydnlk ve daha etkileyici olmutu. Bu etki nedeniyle 1962-
64 aras Great American Nudes adl eseri, radyo ve TV programla-
rnn adeta kabusu olmutu. Parlak cilal mobilya ve baka nesne-
ler, George Washington, Mona Usa, Kennedy ve Mickey Mouse'a
ait fotoraf kolaj lar, onun tarafndan bizzat duvar yzeyleri zeri-
ne yaplmt. Ayrca, ak pencereden grlen grntler ve p mi hatlar
laklar da bu kompozisyonda yer almt. Stilize edilmi boyanm
tl elbiseler de onun eserine giriyordu. Kark bir teknikle yapl
m olan "Byk Amerikan plak/an" serisine benzer elerle soyut
ldoa resimleri de yapt. Bu almalarnda parlak yaln ana renk-
leri kulland. Onun yan cepheden gsterilmi, gerek byklkteki
duvara raptedilmi Volkswagen1 de boyanm optik grntl bir
yapt olup, grnty boyanm kolaj olarak gsteren bu teknii
nedeniyle srrealizme benzetilmitir.
Bu Pop Art kart olanlar arasnda )ames Rosenquist'in eserine
de deinmek gerekiyor. O, eserini, visuel inflation, yani grntye
ilikin
enflasyon olarak niteliyordu. Sembolizmle hi ilgilenmeyen
Rosenquist'in yan yana getirdii nesnelerin birbirlerini etkileme-
dii, fakat dorudan seyirciye ynelik bir etki yapt grlyor-
du. Bu kefiyle ilgili gr, 1950'1erde New York'ta bir reklam res-
mi sipariini aldnda onun aklna gelmiti. Ayrca, bu ii gerek-
POP All[ 1 735
letirirken, ticari resimde eski geleneksel sanattan daha ok yeni-
lik yapma olana olduunu anlyordu. Dahas, o, soyut alan
bir ressamn 1950'Ierde artk bir ekspresyonis olarak almas
nn anlam kalmadn da dnyordu. almalarnda saydam-
lk, gri renk egemenlii, rlyef panel, renk bozukluu, bilinaltna
ynelik biimler ve soyut duyarlk gibi ifade aralar grlyordu.
Rosenquist'in F-111 (1965) adl 86 ayak uzunluk ve 1 O ayak yk-
sekliindeki resminin her blmnde farkl grntler, soyut ina i
biimler, spagetti grntleri, artist Shirley Temple'in portreleri
R. 1604: Tom Wesselmann, Kvet
gibi grntler yan yana sralanmt. nnde yryerek para (banyo) kolaj No. 3, 1963. Kank tek-
para izlenen ve btnlk fikri biryana braklarak yaplm olan ve nik, 210x265 x45 cm.
dnyadaki en byk pop resmi saylan bu yapt, 1965'de eastelli
Gallery'de sergilenmiti. O, bu resmi araclyla, olabildiince
doa biimlerinden uzak kalmak istediini belirtmiti.< 1 Onun,
resimlerinde arlkl olarak gazete kolajlar, yalboya, metal, neo n
lambas ve aa gibi malzemelere yerverdii grlyordu.
Pop Art'tan farkl alanlar konusunda asl ad Robert Clark olan
Robert Indiana'ya da yer verilmekle birlikte, onun almalarnda
popun balca zellii olan nesnel aralar yer almyordu. Onun
resimlerinde dikkati eken zellik, ember biimli kenarlara para-
lel, gene ember biimli eritler iine ablon la yazlm byk harf-
rn kompozisyon dzenleri, trafik iaret lambalarnn kompozisyo-
nuyla langrt makinelerinden karlmt. Onun, Amerika'nn nes-
nel olmayan sanatna katksnn, iirle geometrik kesinlii sokma-
sahip olduu halde, bir romantik olarak tanmlanmaktadr. Onun R. 1605: james Rosenquist, Krmzda,
Alabama adl eseri, Amerika'daki yerel bir olayla ilgili bir konuyu 1963. Tuvaf zerine yaltboya,
180x210cm.
ilemekle birlikte, kiiliksiz, geometrik ve grafikyzeysellie sahipti
ve akli dzenlemeli, romantik bir duygusall yanstyordu.
Farkl bir anlay gstermesine karn popular arasnda da gs-
terilen Ray Lichtenstein, "Post-Painterly Abstraction" anlaynn
anlatmyla, geni, dz yzeyi i renkleri ve dikkatle kiiliksizletiril
bir araya getiriyor ve kompozisyon elerini en aza
indirip sert keli izgilerle vurgulayarak n plana karyordu. o
ayrca, konu sorununun ne olacan aratryor ve akn yaratt
dram konu olarak nemsediini aklyordu. Ona gre Pop
Art'n
temelinde fotoraf imajlar ve szckler vardr. O, "Byk
Resim" (Big Painting) gibi kimi erken dnem yaptlarnda belirli
nesneleri ifade etse de, onlar gerekte nesnel deillerdir. nk
onun ilk dnem resimlerinin bazlarnda nesneler resmedilmi
olup, nceden hazrlanm nesne grntleri ya da fotoraf deil
lerdir. Onun "Patlama" (Explosion) adl eserinde, resmin iinde-
ki biimler, hareketli, sert keli, sivri ulu olarak biimlendiril-
milerdiL Ayrca, yaptn iindeki nesneler kendilerine ait yerlerin-
den karlp soyutlatrlm ve kat rlyefler haline getirilmiler
dir. Gene onun "Golf Topu" (Gol! Bal/) adl almas da ablon-
R. 7606: Robert lndiana, Tanrt, Bir
Vadi ZambaJdlr, 1967. Tuva/ zeri-
(1) Akt. Uppard, Pop Art, s. 118 ne yaltboya.
7361 DNYA SANAT TARiHi
R. 1607: Roy Lichtenstein, Ate Atm
Gibi ..., 1964, Tuva/ zerine magna,
110 x 140 cm. Hikye serisinden aynl-
m, panelden nc tasvir. yum boyalar, yapma aa elyaflar, duvar katlar, ucuz kuma
R. 7608: Roy Uchtenstein, Seramik
Heyke/ 12, 1965. Srfanml seramik,
ykseklii 22,5 cm.
POPART /737
la yaplm ember biimli bir kre olup, zerinde deien yivler- itibar grmt. Aslnda fotorealizm, Pop Art'tan daha ok lota
le oluturulmu yarm ember biimleri yer almtr. Ayrca al rafa bamlyd. Fotorealistler kadar canl bir gerekilikte olma-
malarnda fleksiglas, ablonla oluturulmu dzenli noktalar, mat- makla birlikte, daha XVIII. yzyln ilk yarsnda bile Meissonnier
baa klielerinin bytlm !ram noktalar yer almtr. 1964'1erde tarafndan gzleme dayanan ok ayrntl portreler ve kompozis-
Lichtenstein'n yapt, gittike dergi resimleri gibi izgisel olarak yonlar, yaplmt. Ayrca, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren de
soyutlam ve ve sert grafik biimlernelere dnmt. Onun Bat'daki birok ressamn fotoraftan yararlanarak resimler yaptk
1965 tarihli ve mantkl ekilde ortaya kt yazlan "Seramik lar bilinmektedir. lkemizde de Osman Hamdi, o ligrl kompo-
Heykel" adl yapt ise, yeni bir heykel anlayn gndeme geti- zisyonlar iin, ektii fotoraflardan yararlanmt. Fotorealizm
riyordu. Bu yaptnda o, gerek seramik ay fincanlarn devrik szcnden de anlalaca zere bu biimlernede nesne ve can-
olarak st ste koyarak bir fincan yn haline getiriyor ve bun- llarn grntlerinin gerek optik canll dikkate alnyor ve dik-
larn ilerine de bask yoluyla yukarda deinilen ablonla olu katli bir algyla boyanarak o sralar fotorafla ilgilenen eletirmen
turulmu tram noktalarnalarn basyordu. Onun bu boyal hey- ve sanatlarn dikkati ekiliyordu. Pop Art sanatlarnn kefettii
kellerinin zellii, nkteli ve yeni olularyd; o, geni yer kapla- fotoraftan yararlanma grn en ok fotorealistler gz nn-
yan nesnelerini sert, gl ve parlak renklerle, vurguianm kontur de tutmular ve seilen yer yannda kiilerin ya da dier canlla
izgileriyle ekici bir hale getirmekteydi. Formika, krom, almin- rn fotoraflar, normal ya da normalin dnda olan byklkler- R. 1609: Duane Hanson Otobs Du-
romdaki Kadm, 1983, Polyester re-
de eitli tekniklerle bytlp canl imi gibi boyanarak yeni bir
ine ve cam yn, gerek byklk-
ve bezler, plastikler, oto boyalar, parlak laklar, neon klar, onun gereki tuval resmi oluturmulard. te, Virlaine Kuruluu Koleksiyonu, New
Pop Art'a getirdii yeni sanatsal aralar olarak gsterilmektedir. Fotorealist resmin ilk rneini veren sanat olarak Ingiltere Orleans.
Rosenquist'in dikdrtgen ve kare d yeni biim verilmi tuvalle- doumlu Malcolm Morley gsterilmektedir. O, kartpostallardan
ri, ticari boyalar ve yeni kefedilmi malzemeleri (krom ve dikenli yararlanarak 1960'1arn ortalarndan itibaren birok fotoresim ger-
tel kapl malzemeler); Lichtenstein'n resimlerindeki, emaye bas- ekletirmitir. Bu resim trnde fotoraf ya da magazin dergi-
klar; Warhol'un kutulardan oluan ovlar ve helyum doldurulmu lerinde grlen fotoraflarn bytlmesinde fotorafn karelere
gm rengi yastklar, byk ilgi uyandrmt. Oldenburg'un ise blnmesi de grlmektedir. Fotorealizmde, benzerlik ve gerek-
zellikle "Yatak Odasl''nn sanat evrelerinde ok etkili olduu liin yanlsamaya varan bir biimlernesi sz konusudur ve foto
yazlyordu. Onun vini ve pamua benzeyen ve kapok denilen lif- raf n keskin objektifinin saptamalarna, boyasal olanaklarla art
li malzemeler ve tekstil eitleriyle yapt 'soft sculpture' diye ad c bir gereklik de kazandrlmakta ve resmedilen nesne ya da kii
taklan yumuak heykeller/, giderek birok sanat tarafndan kul- adeta gerekmi gibi grlmektedir. Mimarlk eserlerinin grn-
lanldndan, sanat alannda kolay bir retimin yolu da alm tleri ve kat kurulular da tm optik ayrntlaryla yanstlmakta
t. Tekstil ve benzer endstri rnlerinin soyut heykel malzemesi dr. Fotorealist boyarnada piktral bululara iseyerverilmemekte-
olarak kullanlmas, bunlara srrealizmdeki nesnel olmayan sanat dir. Bu alanda alan ressamlar arasnda Malcolm Morley dnda
grnlsnn verildii de grlyordu. Ancak bu yumuak mal- Duane Hanson, Chuck Close gibi sanatlarn adlar da literatrde
zemeler yannda neon ya da fluoresan , Ingilizce 'Non-Art n planda yer almaktadr.
palette' yani 'sanat olmayan pa/et' denen ekerleme renkleri, kor Hiperrealizm teorisyenleri, bu anlayn boyutlu ifadelerine,
misali yanan koyu renkler, turkuvaz, fstki, leylak, lavanta ve ef yani heykellerine itiraz etmiler; nk boyutlu biimlerneyle
tali renkleri gibi hazm kolay denen renkler de kullanlmaya bal ikiboyutlu olan fotorealizm anlatmndan uzaklaldn ne sr-
yordu. Ayrca hedef tahtas, izgiyle oluturulmu motifler, cesur- mlerdir. Ayrca onlar, fotorealizmin, boyutlu olan bir eyin,
ca kullanlmablonla gerekletirilen bask eleri, zikzak izgi- fotorafla ikiboyuta indirilmesine dayandn da ne srm
ler, sert d konturlar, kalabalk ynlar, kuralc bir estetik zevk ve lerdir. Bununla birlikte, bu anlaya paralel olarak ok gereki
kompozisyon anlayn kmseme, dekoratif biimlerneyi red- hiperrealist heykeller yaplmtr. Konuyla ilgili literatrde mum-
deden 'ciddi sanat'n zelliklerini reddetme, yaratlmaya allan ya mzelerinde yer alan nemli kiilerin birebir mumdan yaplm
Pop Art'n seip ortaya att yeni olanaklard. heykellerinin de bu anlayta biimlerneler olduu belirtilmekte-
dir. Hiperrealist heykel yapanlar arasnda Duane Hanson, john
FOTOREALIZM (SPER REALIZM, HIPERREALIZM) Ahearn ve Rigoberto Tarres gibi isimler say lmaktadr.
Pop Art'n genelde fotorafn saptad imajlara, yani grnt-
lere dayand yukardaki aklamalarda yer almt. 1960'1arla YENI REALIZM: YENI GEREKILIK
1970'1erin balarnda ve yalnz ABD'de fotorealizm, sperrealizm 1960'n balarnda lasper johns boyal bronz kutularn heykel ola-
ve hiperrealizm adlar altnda ve de yalnz o yllarda ilgi grp rak sergiledii ve Pop Art'n New York'ta itibar grmeye bala
R. 1610: jolndeAndrea, Kollar apraz
unutulduu belirtilen bir akm ortaya kmt. Yani ABD'deki Pop d sralarda, Fransa'da da Yeni Gerekilik adl bir akm Fransz Oturmu Sanm Figr, 1982. Polivinille
Art'n yaratt ortamda fotorealizm gerekilii ortaya km ve eletirmen Pierre Restany (1930-2003) tarafndan tantlyordu. boyanm, 152x86x93cm.
DST47
7381 DNYA SANAT TARiHi
R. 1671: Yves Kfein, Mavi Dnemin
Kii lm (Anthropometrie), 1960.
Paris.
R. 1612: Arman. Uzun Sre Park Etme,
1982. Ykseklik 19,5 m olup beton
bloku iine 5 9 araba yerletirilmitir.
jouy-en-josas (Paris'e yakn bir semt).
R. 1613: Daniel Spoerri, Kichka !'in
Sabah Kahvalts, 1960. Yeni rea/ist/e-
rin Milono'da sergiledikleri ...
Aralarnda Yves Klein, Arman ve jean Tinguely gibi adn duyurmu
ve farkl almalar yapm sanatlar bir araya getirerek ve Yves
Klein tarafndan tasarlanan bir manifestoyu da birlikte imzalaya-
rak 'Nouveau-Rea/isme' manetli yeni bir avangard hareket yarat-
mak iin Restany, Paris'te Yv"es Klein'n bir "Anthropomtrie" gs-
terisini kullanmt. Yani, bu Yeni-Realizm, Maurice d'Arquian'n
Rue de Saint-Honor~'deki uluslararas tannan galerisinde topla-
nan 300 kiilik, iinde basnn ve nl baka sanatlarn da bulun-
duu, davetliler nnde 9 Mart 1960'ta ilan ediliyordu. Onlarn
bu 'Yeni gerekilii'nde, kolaj, ready-made ve monokromi, yani
tek renklilik rnekleri yeniden tanmlanyordu. Yves Klein, o gs-
teri gecesi, gen kadn mavi boyayla boyayarak tertemiz beyaz
katlar zerine yzkoyun yatnyor ve vcutlarndaki boyann
kat zerine tek renkli bir bask resmi gibi kmasn salyor ve
bunlara "Anthropometrie" adn veriyordu.
Yves Klein'n organize ettii bu gsteri, bir 'ov' idi. Kle in, o tari-
he kadar hep tek renkli resimler yapmt. Fakat bu gsterisinde
mavi boyaya boyanm kadnlar adeta birerfra gibi kullanm ve
yerleik resim boyama geleneklerine ters bir uygulama gerekle
tirmiti. Burada eer dikkat edilirse, Klein'n kat stnde ortaya
kan mavi renkli vcut lekesinin olumasnda hibir katks yok-
tu ve o yalnz bir organizatrd. Bu i aslnda bir starnpayla kat
zerine bir iz karma iiydi ve bir grafik baskda olduu gibi nega-
tif leke, yani ters bir biim vard. Yani bir tasarmd.
Gsteri bittiinde Pierre Restany, orada olanlara yaratcln
ok eski bir ayin tr olduunu belirttiinde davetliler arasnda
bulunan Georges Mathieu, Yves Klein'a, "Ayin tamam, fakat mit
(myth) nerede?" diye sorunca Klein, "Mit sanatm iinde"; "Sizin
iin sanat nedirr' sorusuna da Klein, "Sanat sal1kt1r" yantn veri-
yordu.
Bu tren gibi gsteride Restany ve Klein'n etrafnda topla-
nan Tinguely, Heins, Arman, Dufnne ve dierlerinin bir parola-
s da vard. "/tibarilii gerekle amak" ve "anlamftfta dorudan
ulamak". Bu parolay Pierre Restany, Milana'da bir galeride ser-
gi ncesi aklyordu. Ancak, Yeni Realistler'in geree y~klam
kiiseidi ve bu klarnn farkl oluu da bir ztlk deildi. Ornein
Arman, Yves Klein'n aksine Iris Clert'in galerisini obje ynlary
la karmakark doldurmu ve bir "dolgu" gsterisi yapmt. Bu
Yeni-Realizm fikri, aslnda daha nce de deinildii gibi, 1945'ler-
de Fernand Leger'den kmt.
Ayrca, 1961 'de New York'ta ilk Asamblaj Sergisi'ne katlanlar
ise yaptklarn "Yeni Realizm" olarak adlandryorlard. 1963'te
de Almanya'nn Dsseldorf kentinde, "Kapitalist Realizm iin
Pop Gsterili Yaam" (Life with Pop-Demonstration for Capitalis
Realism) sergisi almt.
ABD'deki Soyut-Ekspresyonizmden Sonraki Durum
'RESSAMCA SOYUTLAMA SONRASI'
(POST-PAINTERLY ABSTRACTION)
ABD'li sanat eletirmeni Clement Greenberg tarafndan artk
tamamland aklanan 'modernist sanat kazanmlar'nn tama-
mna, daha o tarihlerde bile henz yeni yeni tannmakta olan
Amerikan sanatlarnca adeta meydan okunuyordu. O tarihin
henz gen saylabilecek bu yeni sanatlar, szleriyle olsun, orta-
ya koyduklaryla olsun, sanat, onu yaratan sosyal dengeyi, kl-
R. 167 4: Frank Ste/fa, Taht-1 Sleyman,
tr, siyaseti hatta kimlii bile sorgulamaya balamlard. Daha
1967. Tuva/ zerine polimer ve flore-
1950'1erde balam olan sanatn doasnn sorgulanmas gr- san polimer boya.
, 1970'1erde de devam ediyordu. Ancak 1980'1erdeki ekonomik
byme sonucu sanat pazar adeta aniden patlam ve 1960 ile
1970'1erde sanatlarn byk bir lgnlkla yenilik aramaya ba
lad ve akla gelebilecek her trl teknik olanaklar sanat alannn
iine sokmaya altklar grlyordu.
Amerikan Soyut-Ekspresyonizminin nemli ressamiarna ait
almalarn, sava sonrasnda BatAvrupa sanat evrelerinde
sratle kabul grmesi, ABD'nin sanatsal potansiyelini gsteren
almalarn gelimesinde ve tm dnyada yan k uyandrmas nda
byk etken olmutu. Fransz yazar Michel Seuphor'un ilk bas
m1949'da yaplan L'Art abstrait, ses origines ses premiers martres
adl kitabnda daha o tarihlerde birok Amerikan sanatsnn yer
ald grlyordu. Ancak, byk baarsna karn, 1950'1i ylla
rn ortalarnda Amerikan Soyut-Ekspresyonizmine nemli tepkile-
rin olduu saptanyordu. Gene bu sralarda (1954), New York'ta
yeni kent kltrne odakl Pop Art hareketinin balad ve byk
tepkilere karn yayld gzlemleniyordu.
Burada dikkati eken durum, New York'ta Amerikan Soyut-
Ekspresyonizminin henz devam ettii sralarda, Amerikan Pop
Art'n n, Ressamca-Soyutlama-Sonras akmlarnn
ve 1962'de de
minimalizmin ortaya kmas ve bu kentte hep beraber kendi-
lerine bir etki aJan kazanmalar Ve adeta birlikte gelimeleridiL
Dolaysyla New York, 1954 sonras, i ie yaayan bir akmlar
sergilenmesinin ve kavgalarnn yaand bir kent oluyordu. Bu
durum nedeniyle burada, bu kentteki sanat akmlarnn ayr ayr
yazmak zorunda kalnmas, bu sanat olaylarnn birbirlerinden
habersiz ve ilgisiz akmlar olduu eklinde alglanmamas gerekir.
Ayrca burada, baz sanat adlarnn ilgili olduklar akmlar dn
da sk sk gemesi de bir yanllk olarak grlmemelidir. nk
bu byk dnya kentinde o tarihlerde de birok olay ayn anda R. 1615: Kenneth No/and, H1zla Dn-
yaanmaktayd. me, 1960. Tuva/ zerine Manga.
7401 DNYA SANAT TARiHi
R. 1676: Frank Stel/a, Altt Mil Aai
(bottom), 1960, tuva! zerine metalik
boya, 300 x 182.2 cm. Tate Galerisi.
R. 7617: Morris Louis, Beta Kappa,
1961. Tuva/ zerine akrilik reine,
262 x 428 cm.
New York'ta doup gelien Amerikan Soyut-Ekspresyonis
sanat anlaynn ilk savunuculuunu yapm olan Amerikal ele
tirmen Clement Greenberg, 1962'de Soyut-Ekspresyonizmden
sonraki resimsel zelliklerin ne olabilecei konusundaki grleri~
ni de yazyor ve yeni anlay iin baz ngrlerde bulunuyordu.
Yeni grn, Soyut-Ekspresyonizmdeki boyasal, yan pktural
anlatm yerine, derinlik etkisi yapmayan yaln renkli dz yzey-
lerin hesapl ve dengeli biimde tuval yzeyinde uygulanmasy
la ilgili bir resim anlay olacan sanat evrel~rin~ _duyuruy~_r
du. Bu aklamada, aklc, serinkanl, hesapt br bmleme soz
konusuydu ve Action Painting'deki boyasal, savruk, aklmal res-
samca biimlernelere yer verilmeyecekti. Yani bu yeni resimde,
boyasal (piktral) aratrma servenine yer yoktu. Bu. anlayta,
farkl olarak dz boyanm byk alarl geometrk yuzeyler soz
konusuydu. Bunda, tablonun bir btnlk arz etmesi de d
nlmyordu. Yani resme uzaktan bakarak onun bir btnlk
oluturmas grne de itibar edilmeyecekti. Onlar, Monet'nin
nl "Nilferler" adl yaklak alt metre -yatay- uzunluundaki
resmini kendilerine rnek alyorlard. nk Paris'in Orangerie
Mzesi'ndeki bu resim, kardan baklarak deil, ancak nn~
den geilerek grlebiliyordu ve Ressamca-Soyutlama-Sonras
anlay iin nemli saylan bir dayanak, bir referans saylyor
du. Ancak onlar, Monet'nin "Nilferler"inde uygulad ressam-
ca boyasall tasvip etmiyorlar ve dikkate e almyorlard. Bu
anlayn savunucular ayrca, yaptklar resmin bir anlam olma-
sn da gerekli grmyorlar ve yaplann bir eyin resmi olmas
n da istemiyorlard. Ayrca, ressamn kiilii ve imzas da onlar
iin nemli deildi. Bu zellikler, geometrik dz yzeylerin aklc
biimlemes'yle ilgili bir aniayt ve daha nceki soyut Amerikan
Ekspresyonistlerinin grlerine de hi uymuyordu. Bu anlay
n taraftarlar, Art Forum ve Art International gibi d lkelerde
de satlan dergilerdeki yazlarnda, kendilerinden ncekileri hi
dikkate almyorlar ve onlar adeta yokmu gibi davranyorlard.
Ressamca-Soyutlama~Sonras ressamlar olarak gsterilenler ara~
snda Morris Louis (1912-1962), Kenneth Naland (1924), Frank
Stella (1936), Ellsworth Kelly (1923), Charles Biederman (1906-
2006), David Smith (1906-1965) ve Ad Reinhardt (1913-1967)
en dikkati ekenlerdir.
Bu gre bal bir ressam olan Morris Louis, bu yeni anlaya
ait giriimin ilk sanats olarak gsterilmektedir. O, genelde dz
ak renkte boyanm bir tuval zeminin iki tarafna, yaln renkl
akkan biimlerin kesin izimine dayal, akrilik ya da baka kar
k tekniklerde boyanm, hacimsiz, soyut fakat geometrik olma-
yan biimler resmediyordu. Onun soyut akkan biimleri, tek tek
ve enformel olarak dzenlenmiti. Onun yakn arkada Kenneth
Naland ise, gene dz zemin zerine geometrik, yaln renkli bir~
ka eridin yanlsama yaratan kompozisyonuna nem veriyordu.
Onun resim biimi, geleneksel kare ya da dikdrtgen biimle-
rin dna kyordu. Dikdrtgen ya da kare olanlar da, kenarla-
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAI<i DURUM 1 741
r yatay-dikey biimde aslmyordu. Noland, geleneksel alkan
lklara ve biimlere karyd. Bu anlayn bir dier temsilcisi olan
Frank Stella'nn sanatsal abalar ise, gene geometrik yapdaysa
lar da Kenneth Naland'dan farklydlar. Onun geometrik eritle
ri, kah zikzaklar, kah yukardan aaya birbirlerini kesen ember-
Jer iine paralel yerletirilmi renkli eritlerdir. Ancak bunlar da
geleneksel dikdrtgen ya da kare biimli tuvaller deildiler. Onun
1987'de gerekletirdii, gene her biri kesin dz izgiler ve bir-
birinden ayrlm eritlerle gerekleiiriimi koni, silindir gibi geo-
metrik biimlerden kompoze edilmi La Colomba Ladra adl ese-
rinin, dier almalarna gre hacimli ve barok bir etki yapt
grlmektedir. Onun, Taht-1 Sleyman adl 1967 tarihli eseri ise, R. 1618: E/lsworth Kelly, Geni bir
floresan etkili polimer boyalaryla tuva! zerine yaplmlard.(l) Duvar iin renkler, 7951. Birbirine bi
titirilmi altm drt panodan olutu
Stella'nn ve dierlerinin almalar da hep gelenekten gelen
rulmutur. 243 x 243 cm.
resimsel anlayiara kar yeni bir gr ve uygulamay amal
yor ve getiriyordu.
Ellsworth Kelly, 1954 ylnda gittii Paris'te geleneki anlayta
renim yapan Ecole des Beaux-Art'da renim grmekle birlik-
te, bu kente gelmeden nce New York'ta lirik soyutlamaya kar
dzenlenen bir gsteriye katlmt. Hard edge ya da minimal art
denen soyut geometrik anlayn temsilcisi olarak da gsterilen
Kelly'nin resimlerinde sert keli geni yzeylerden oluturulmu
tamamen tasanma dayal, aklc, hesapl, geometrik eler vard.
O, kompozisyon kart (non composition) form bulmacasn orta-
ya atyor ve resimlerindeki geometriye karn, geometrik soyutla-
maya da kar kyordu.<) Onun resimleri, p Art temsilcilerinin
sergilerinde de yer almt. O, 1965'de Museum of Modern Art'ta
dzenlenen The Responsive Art (Duyarl Sanat) adl ve Libermann,
Louis, Noland ve Frank Stella gibi sanatlarn da temsil edildi-
i Op Art sergisinde yer almt. Kelly, 1960'1 yllarn ortalarnda
biimlenen minimalist hareketin ncs olarak da gsterilmitir.
1960'1arda gelitii grlen 'Minimal' ya da 'Cool' (souk) boya
resim ve desen, minimal heykel ve kavramsal sanat tarafndan gl-
gede braklmt.'''
Ressamca-Soyutlama-Sonras sanatlarnn iinde Charles
Biederman'a da yer verilmektedir. Bu sanat, 1926-1929 aras
Chicago Art Institute'da renim grm, nce Fovlar'dan sonra
kbistlerden etkilermi ve soyut bir biimierne anlayna varm
tr. 1936-37 yllarnda Paris'teki ikameti srasnda neo-piastisist bir
tarzda almaya balam, fakat bu almay farkl olarak geomet-
rik rlyef biimlerle boyutlu ekilde gerekletiren denemelere
ynelmitir. Biederman, 1938'de New York'ta Mondrian'n al
malaryla ilgilenmi ve bu tarihten on yl sonra Art as the Evalutian
of Visual Knowledge, yani "Grsel Bilgi Evrimi Olarak Sanat" adl
kitabn yaymlamtr. Biederman'n almalarnda boyutlu
(1) Art Since 1900, s. 41 O
(2) a.g.e., s. 370
(3) John A. Walker, Art Since Pop, s. 45

742/ DNYA SANAT TARiHi
kbik fakat boyal ekiller vardr. Ancak bu biimlerde piktral bir
anlatm sz konusu deildir. nk o, ressamca bir boyama, yani
piktral biimlerneyi kastl olarak reddetmekteydi. Bu geometrik
aklc biimierne anlay, ist~r istemez Biederman' Op Art'a yak-
latrmt. Ve burada ayn tarihlerde olmas nedeniyle Op Art'a da
aklk getirilmesi gerekmektedir.
On yl nce, Mondrian'a olan hayranlyla dikey ve yatay hat-
larn dzenlemesine ve temel renklerle mekann taksimi ve dra-
matik heyecan younluuna hayran olan Ad Reinhardt, ksa sre
sonra bu abstraksiyon anlayn terk etti ve form kart olan anla-
y benimsedi. O, Nefessiz, zaman diI, slupsiiz, sonu olmayan,
lmsz ve yaamsiz bir boya resim yapyordu. Boya resmi basit-
R. 1619: Victor Vasarely, iirme.
letirdii yazlan Ad Reinhardt, New York Okulu'nun btn sergi-
lerine katlyor, ancak, bu sergilerdeki ressamlardan, Kbizmden
ve 30'1u yllarn Neo-plastisizminden kendi soyutlama zelliiyle
ayrld grlyordu. O, balangta "pr" ve niversalin man- yzeyinin hareketlenmesini salayan yanltc biimierne bulula
tkl evrimine inanyordu. () New York'ta o sralar, sanatlarn ve
sanat amatrlerinin bu ar aklamalardan kafalar karmyor
mu, aklamas yaplyordu. 1952 tarihli "K1rmw Resim'\ onun
'non-form' anlay iine de girdiini gstermektedir. Genelde,
Ressamca-Soyutlama-Sonras ad altnda incelendii grlen Ad
Reinhardt'n, 1931-1935 yllarnda Columbia niversitesi'nde
sanat tarihiyle Amerikan Sanatlar Okulu ve 1945-1951 aras da
New York Gzel Sanatlar Enstits'nde sanat eitimi ald ve ll.
Dnya Sava'nda da ABD ordusunda fotoraflk yapt ve gide-
rek 1957'de Art News'un Mart saysnda ada bir gzelsanatlar
akademisi iin 12 neri ieren ve uluslararas medyada yan k yara-
tan bir makaleyi kaleme ald grlmektedir. almalaryla o,
prist bir anlayn savunucusu olduunu da gstermektedir. (>
Op Art da Ressamca-Soyutlama Sonras anlay iinde grl-
mektedir. Op Art, 'Optical Art', yani optik sanat, 1960-1965 ylla
r arasnda ll. Dnya Sava sonrasnda zellikle Avrupa'da gelien
ve giderek ABD'de dekorasyon ilerinde uygulama alan bulan,
duygusal resim anlayiarna ve Action Painting ile lekeciliin
boyasal sarholuuna ve rastlantya dayanan igdsel otomatik
yaz resmine bir tepki olarak ortaya kan sanat hareketlerinden
biri olmutu. Op Art'n yapsnda, sava srasnda ve sonrasnda
Amerika'da bulunan Bauhaus retmeni Macar Moholy-Nagy ile
joseph Albers ve Piet Mondrian'n geometrik soyut ve konstrk-
tivist biimierne anlaylarnn byk pay vardr. Bu resim anla-
ynda bir nesne, varlk ya da soyut kurgunun yapsndaki n-
c boyut, kesin geometrik biimlerin sistemli dzenlemelerin-
de yaplan deiikliklerle gerekletirilmektedir. Op Art anlay,
yeni konstrktivist geometrik biimierne yntemlerine yakndr.
nk, hem onlarn olanaklarndan, hem mekanik optik olanak-
lardan yararlanmtr. Op Art almalar yapan sanatlar, optik
(1) L'aventure de /'art au XX. Sifc!e, s. 504
(2) a.g.e., s. 540
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM /743
gz yanln::alarna neden olan geometrik biimlerden yararlan-
mlardr. O rnein Macar asll Victor Vasarely (1908-1997), al
malarn gz yanltarak resim yzeyinde hareketlilik salayan,
fakat bu geometrik kurululu biimiemelerini uygulamada bilim-
sel perspektifi kullanmadan gerekletiren bir sanatdr ve kine-
tik sanatn da ncs saylmtr. O, "Sar Manifesto" adl yazsn
da "Gelenekler dejenere olurlar, boya resmin bilinen formlan kar-
Iolan grlerle yok olurlar. Zaman yargilar ve bir tarafa atar...
Eski deerleri terk etmek, yenilerine sahip olmak iin zc fakat
kamilmazdir."' Op Art alannda Bridget Riley (1931), alma
larnda, Yasarely'den farkl olarak, yani soyut geometrik birim/
modl sralamalarnda yaplan deiiklikler yerine, kesin kat izgi-
lerle kalnlk/incelik olanaklarndan yararlanarak biimlerin derin- R. 1620: Victor Vasarely, Gizeh, 1955,
Paris.
lik yaratan hacimli hareketliliine ulamaktadr. Onun almala
rnda grlen olaanst aklc geometrik izim disiplininin, resim
rnn dzenlenmesinde byk etken olduu kabul edilmektedir.
RESSAMCA-SOYUTLAMA-SONRASI SANATININ
BIR DIGER BOYUTU: KINETIK ART
Op Art gibi Kinetik Art da Ressamca-Soyutlama-Sonras akmlar
arasnda gsterilmektedir. Kinetik sanat, deving en sanat tr ola-
rak alglanmakta ve kendine zg bir geliim sreci olduu sap-
tanmaktadr. Bu tr sanattaki devingenlik, kukusuz ftrizmde-
ki "devingenlik" zelliinden farkldr. nce, optik yanlsamaya
dayanan geometrik kurululu eserlerin oluturduu Op Art tr
almalar, bu konuda dikkati ekmektedir. Bu tr optik yanlsa
malar, izleyicinin bulunduu yeri deitirmesiyle biimin dei
mesine dayanan optik oluum trleri izlemektedir. Kinetik resim-
le ilgili olarak Mareel Duchamp'n "Bisiklet Tekerlei" adl 1913
tarihli eseri, literatrde yer alan ilk eser olarak gsterilmektedir.
Rus konstrktivisti Vladimir Tatlin'in (1885-1953) 1919 tarihli "lll.
Enternasyonel Anltl" maketi; Naum Gabo'nun (1890-1977) 1920
tarihli uN0.7"i; Gene 1920'de Bauhaus ustas, yani retmeni
Moholy-Nagy'nin elektrikli bir aygtlayapt hareketli k efekt-
leri; 1929'da Hanover'deki bir galeride gsterilen El Lissitzky'nin
durulan yere gre farkl biimler gsteren eserleri, bu konu-
da saptanabilen ve ilk sergilenen almalar olmutu. Bunlar da
1950 sonras Venezuelal ressam jes:is Rafael Sota (1923-2005)
ile elektronik almalar yapan lsrailli Yaacov Agam (1928) izle-
miti. Agam'n sanatyla ilgili olarak Elektronik Sanat blmnde
bilgi bulunmaktadr. Elektronik Sanat, 1960'1 yllardan itibaren
Avrupa ve Amerika' da yeni elektronik ve k teknolojilerinin geli
melerden de yararlanlarak k ve hareket gsterileri olarak orta-
ya kmt.'" Lumino-Kinetic Art da kinetle-art'n bir trdr ve
R. 1621: Naum Gaba, Kinetik Kons-
trksiyon No. 1. Hareketsiz ve hareket-
(1) L'aventure de /'art au XX. Sifc!e, s. 521 li durum, 1920. Metal, boyanmt tah-
{2) Bkz. Frank Popper, Art of the E/ectronic Age ve Frank /. Malina, Kinetic Art: Theory ta, elektrikli mekanizma
and Practice adl eserler 61,5x23x19cm.
7441 DNYA SANAT TARiHi
R. 1622: Dan Ffavin lsimsiz, (Margo'ya
sevgiyle), 7986, San pembe floresan
tklan
ve demirba (fixtures),
48lx21 x21 cm.
buna ilikin bilgi, Elektronik Sanat'la ilgili metinde yer almaktadr.
Elektronik teknolojisinin heykel sanat gibi bir alanda grev alma-
s, sanat anlayna elbette yeni bir boyut getirmitir.(l)
MINIMALilM
Ressamca-Soyutlama-Sonras'ndaki sanat iinde yer verilen bir
dier anlay, minim'alist biimierne grdr. Sanat ve gn-
lk yaam arasndaki ilikiyle ilgili bu yeni gr, pop ve mini-
malizm gibi birbirinden farkl iki anlay birbirlerine yaklatrmak
tadr. Post-minimal eserin arkasndaki dnceler aratrldnda
da Conceptualism, La nd Art, performans, Body art ve en telasyon
gibi anlaylarn anlalmas kolaylayor. 1960'1arn btn yapt
larnn, modernist sanat kazanmiarna bir meydan okuma ola-
rak yorumlanmas gr, Amerikan sanat eletirmeni Clement
Greenberg'e aittir. 1965'te filozof Richard Wollheim tarafndan
ortaya atlan ve Amerikan Soyut-Ekspresyonizmine ve Pop Art'a
bir tepki sonucu gelien Minimal sanat akmnn temsilcilerine
gre sorun, plastik objeler ve eleri en aza indirilmi resimler
yaratmaktr. Ayrca, bu objelerin ss ve rastlantsal elerden arn~
drlm olmalarnn ve yaratlan objelerin, iinde dzenlendikle-
ri mekanta ilikilerinin yeniden yaratlmasnn byk nemi var~
dr. Minimal sanat objelerinin, basit, seri olarak imal edilmi ve
hatta sralanm biimde kompoze edilmesi n grlmektedir.
Ayrca, minimal sanat objeterinin temelde makineyle retilmi,
yani kiiliksiz olmalar da nem tamaktadr. Dolaysyla bu anla-
yta eser retenler, kiilikten yoksun, parlak yzeyleri olan elik,
pleksiglas ve ayna cam gibi .endstri rnlerini tercih etmekte-
dirler. Bu anlaytaki artistik almada, bilinmeyen ve yeni olan
objeler yaratma deil, herkes tarafndan anlalabilecek en basit
dnce olayna doru gitme gz nnde tutulur. Minimal sanat-
ta objeler, mekan iinde bir kaide zerine deil, dorudan esas
mekan zemini zerine konulur. Bu anlaytaki resimlerse ereve-
siz olarak duvara aslr. Minimal objelerin zellikleri arasnda, par-
lak, kaygan, yeni yzeyli ve arndrlm detayszlk sz konusudur
ve bunlara grkemlilie ilikin bir biim verilmez. Bir dier zellik
de bu anlaytaki eserlerde kullanlan nesnelerin, sokaktaki insana
yabanc olmayan nesneler arasndan seilmi olmasdr. Burada
sanatnn yapt, byle nesneleri kullanma creti olarak zetlen-
mektedir. Bu nesnelerin, yani objelerin tek tek, birbirlerinden ayr
ve bir seri gibi sralanmatan da minimal sanatn bir zellii ola-
rak temsilcileri tarafndan belirtilmitir. Minimalist kompozisyon-
da her objeye ayrlm bir yer olmas da Minimalistlerce 'demokra-
tik' bir biimierne olarak deerlendirilmitir. Minimalistler, ready-
made anlayndan yararlanmakla birlikte, endstriyel teknoloji-
ye tepki gstermemilerdir. Dolaysyla teknoloji rnn bu tr
almalarnda kullanmlardr. Bu anlay, yani Minimalist gr-
(1) Bkz. "Eiectronique au service de la sculpture", L'aventure de /'art au XX. Siec/e, s.
534
ABD'DEI<i SOYUT-EI<SPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1745
leri deerlendirebilmek iin konunun bir para ayrntsna girmek
gerekmektedir. nk bu alanda alanlarn ve konuyu aratran
uzmanlarn dnceleri nem kazanmaktadr.
Pop Art ad altnda sralanan eserlerde saf, ar elerin olmad~
gzlemlenmitir. Minimalist eserlerde ise, slupsuzluk yannda
kiisel el yazsallnn bulunmad saptanmaktadr. Minimalist
anlayta alan sanatlarn ou iin bu terimin anlamsz, yanl
tc ve sinir bozucu olduu yazlmaktadr.'" 1963-1965 aras, New
York'lu baz sanatlar, boyutlu eserler de sergilemilerdir. Bu
eserler iin baz eletirmenlerce "ABC Art", 'reddedici sanat' anla-
mnda "Rejective Art" ve gerekilik anlamnda 11 Literalism" gibi
isimler bulunmu, fakat Minimal Sanat ya da minimalizm, aklda
yerleen bir isim olmutur. Richard Wollheim'rn 11 minimal art" adl
R. 1623: Cari Andre, Sedir Aac Par-
denemesi, 1965'in balarnda yaymianm ve 'minimal' szc as,1959. Ktk, 173.5 x 92 x 92 cm,
geerli bir ad olmakla birlikte, bu alanda ciddi almalar yapan Basel Sanat Mzesi.
sanatlarca reddedilmitir.< 2)
1960'larn ortalanndan sonra minimalist szc, heykel, resim
ve dier sanatlarn dna doru yaylmaya balam ve bu alanla-
rn snrlarn adeta ortadan kaldrmtr. Minimal yapt, geomet-
rik, sert, az ya da ok renkli ve soyut yapda bir eserdir.
1960'1arn sonunda biimlenmeye balayan 'Conceptul Art'n
yani, 'kavramsal sanatn, modernizmden miras kalan ready~made
ve geometrik abstraksiyonun etkisiyle biimlendiine deinil
mekte ve kavramsal estetiin biimlenmesinde minimalist soyut-
lamann olduu ve bunun da Frank Stella, Ad Reinhardt ve
Donald judd'n eserlerinde olutuu yazlmaktadr.'" Dolaysyla
Minimalist anlayn giderek kavramsal oluurnlara neden oldu-
u ve Minimalislierin kavramsal anlayn da temsilcileri olduu
belirtilmektedir.
Minimal sanatn sanatlar arasnda literatrde ad geenlerin
en nemlileri olarak Cari Andre (1935), Dan Flavin (1933-1996),
Donald judd (1928-1994), Sol LeWitt (1928-2007) ve Robert
Morris (1931) gsterilmektedir. Bunlarn eserlerinin her birinde
benzer bir k fikri olsa da, onlarn yeni araylara yeni fikirler
hazrlad da grlebilmektedir. nk, sanat eserleri, ayn anla-
ytaki sanat eserlerinin nasl grnecekleri ni, nasl yaplabilecek
lerini ve nelerden oluturulacaklar fikrini kesinletirememektedir~
ler. ada sanat eserlerinin ounda, ayn malzemeden yapl
m olsalar da, sonular farkldr. Yukarda ad geen sanatlarn
eserlerini incelemeden nce, bu konunun uzmanlar bile minimal
sanatn ne olduu ve neyi anlatt ve neyi temsil ettii hususunda
bir dokman olmadn yazyorlar.<4 > Bu nedenle minimalizmin
tam bir tarifini yapmann ve kapsamn belirlemenin kolay olma-
(1) David Batchelor, Minima/ism, s. 6
(2) a.g.e., s. 6
(3) Art Since J900, s. 527
(4) Batchelar, a.g.e., s. 7
7461 DNYA SANAT TARiHi
R. 1624: Cari Andre, Eit VIII, 1966.
Ate tulafan, 12.7 x 68.6 x 229.2.
Tate Ga/lery.
R. 1625: Sol LeWitt, eritler/e As1f1
Biimler, 1963. Boyanmi tahtalario
yaptlmtr. 139,7 x 139,7 x 56,7 cm.
(Tahrip edilmitir).
d zerinde durulmaktadr. nk, minimalist eser zerinde-
ki aklamalar dikkati ekecek denli farkldr. Minimalizm terimiy-
le ilgili yaplm birok aklamann ve yorumun, eserlerin yapl
d dnemde yazlmad da dikkati ekmektedir. Baz Amerikal
yorumculara gre, sava sonras sanatn izdii zaman grafii
iinde minimalizm, modernist idealizmin gzbebei olarak adeta
gklere karlmtr."'
Bu dnemin ad geen yazarlarndan Greenberg ve Michael
Fried'in, modernizmin baarlaryla ilgili grnmedikleri de yazl
maktadr. Dier Amerikal yarumcular ise, minimal sanatta post-
modernis eletirinin baladn grdklerint yazmaktadrlar.
Bunun nedenini de postmodernist eletiride grlen tutarsz
iklarn dikkati ekmesidir. 1920'1erden itibaren sanatn genel-
de bir eit arya kamamada direnme gsterdiine deinili
yar ve romantik canllk ve neelilie arlktannd belirtiliyor.
1950'1erin soyut-ekspresyonist boya resminin kutsanmasna kar-
da klasiki bir tepki olmutu. Sol LeWitt ya da )udd'n kutu ya
da benzer dzenli formlar, ideal ve aklc ekilde ele almalarn,
klasiklemi bir davran olarak grenler olduu gibi, yazarlardan
bazlar, ayn eserlerin tam tersine bir anlayta olduklarn, hat-
ta biraz duygusal, akl d ve endie verici bulduklarn yazmlar
dr. Baz kimselerce minimalizmin rnek tekil etmesi iin onun,
paralamadan yaplm bir dnya, balant yani diki yeri olma-
yan bir btn olduu da ileri srlmtr. Bazlar ise, minima-
list eseri, bizim iin merkezi olmayan bir dnya, doa st ya da
fizik tesi bir nesneyi kefederek gerekleiiriimi bir rnek olarak
yorumlamlardr. Ksacas minimalizm, 1960'1arn bir kar klt-
r, ortak mal haline getirici, maddeletirici anlay olarak alglan
mtr. Eer Cari Andre'nin bir sz kullanlrsa, minimalizm, bir
stat ko sanat, yani sermayenin yz, otoritenin yz, icat edenin
yzn ortaya karmadr. Anlalaca zere btn bu grler deiik ekilde dekoratif, aydnlk ve renkli olduu da aklan
farkl kiilere aittir. Ayrca sanatlarn bu alanda yaptklar eserleri-
ne verdikleri isimler incelendiinde, minimalizmin bak as daha
bir anlalr olabilmektedir. rnein, Cari Andre'nin Equivafent /ll
(1966), 144 Magnesium Square (1969), Dan Flavin'in "Tat/in Iin
Ant" (Monument for Tat/in, 1966) ve Donald )udd'n Modu/ar
F/oor Structure (1966) gibi eserlerinin adlar, onlarn ne gibi u
biimierne konularyla ilgilendiklerini gsterebilmektedir.
Bu eserlerde elbette ortak baz noktalar zellikle gz nn-
de tutulmutur. rnein, bu eserlerin hepsi, karmak olma-
yan, boyutlu bir kompozisyon yaps gstermektedirler. Her
biri kare, kbik, kp ve dikdrtgen prizmadr. Bunlardan yalnz
Dan Flavin'in "Tat/in Iin Amt" adl eseri, bu geometrik yapnn
dnda olup, dzenli ve simetrik bir kurulutadr. Sol LeWitt'in
"Be Modler Yapi" adl almasnda da tek bir modln yatay
ve dikey dzeninde olmasyla Donald judd'n "/simsiz" eserinde
modln kullanl ayndr ve her ikisi de tamamen soyut, akl-
(1) Batchelor, a.g.e., s. 7
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1 747
c bir kurulua sahip olup boyutlu olarak ina edilmitir. Ayrca
hepsi de renkli olarak boYanmtr. Robert Morris'in eserleri ise,
gene modler bir sistemdedir; ancak, simetrik bir dzende deil
dirler. Donald )udd, akrilikle boyanm renkli bir yzeyi benimse-
mi; Dan Flavin, renkli k saan floresan tp biimli lambalar
kullanmtr. judd ise, kalite sorunundan uzak, nceden boyan-
m, ifadesiz, kiiliksiz hazr endstriyel malzemeleri deerlendir
mitir. Sol LeWitt'in beyaz ve Robert Morris'in griyi kullanmas,
resim sanatndaki boyama anlayndan uzak olup, daha ok bir
boyac iine uygun yalnlktadr. Bu biimlemede, sanatnn eliy- R. 7626: Sol LeWitt, Modler yap,
7966. Beyaz boyanm tahta talarfa
le yapt bir yon tu ya da modle deil, sk bir ekilde birimleri bir yaptlmttr. 62,2 x 359,4 x 359,4 cm
araya getirme, vidalama, cvatalama ya da zamkla yaptrlm (tahrip edilmitir).
modller sz konusudur. Yani bu iler, geleneksel duyarla daya-
nan artistik eser kuruluunda deil, endstriyel bir inaat gibidir.
Burada tula, tahta, maden ya da ahap endstriyel plaka, al-
minyum, floresan , ayna cam ve benzeri malzemeler kulla-
nlmtr. Bunlarda, bir kompozisyon dncesi ve bir zanaat ii
lii de yoktur. Bunlar daha ok, bir araya getirme, bir eit dzen-
leme iidir. Akas, bunlar, mesleki bir bilgi ve zanaatlkla ilen
mi ya da modle edilerek yaplmamlardr. Buna karlk burada,
sk bir bir araya getirme, vidalama ve yaprma ilemiyle yapl
m bir kme, bir yn oluturma ilemi sz konusudur. Ksacas,
bu ilerde, kiisel biimierne ya da ekspressil sanat biimlernesi
dikkate alnmam, hatta onlarn yazlarna gre, bu anlaylar kap
dar edilmitir.'" Bu anlaya paralel olarak bunlarda, geleneksel R. 7627: Donald judd, lsimsiz, Geni
Yttn, 7991. Turuncu anotlu almin-
anlamda sanatsal bir malzeme kullanlmam ve ilenmemitir.
yum ve plastik, cam, pleksiglas.
1960'1arn ikinci yars boyunca gerekletirilen bu dzenleme 457 X 707 X 79.
ilerinin yalnz New York'ta yaplm olmasna da dikkat ekili-
yor ve bunun bir Dou Amerika estetii ve bir i abstraksiyon
denemesi olduuna iaret ediliyor. Ayrca bu biimiemelerin
yor. Minimalist eserlerin erkeke bir ifade olduunu yazan yazar-
larn ounlukla bayan olmasnn yannda, minimalist tasarmla
r yapanlardan ounun da kadn oluu, iin artc taraf olarak
belirtilmekte ve bu hususlarn olduka paradoksal olduuna ia
ret edilmektedir.(2}
Bu sanat anlaynda dikkati eken, endstriyel hazr malzeme-
ler, modler biimler, dzgn ya da simetrik, zgara biimli kons-
trktif dzenlemeler ve bakalar tarafndan yaplan zanaat iilik
gz nnde tutulmasna karlk, sslemeye yer verilmedii, dier
ortak zellikler arasnda gsterilmekte ve bu durumun ilgin oldu-
u yazlmaktadr.
1950'1erde grlen resim anlayiarna ilikin alann geniletil
rnek istendiinin ya da yaplanlarn bu alan bir eit daraltma
anlamna geldiinin de zerinde durulmaktadr. Heykel alannn
da sanat olmayan bir sanat anlayyla, yani objeler dizisiyle sald-
(1) Batchelor, a.g.e., s. 12
(2) a.g.e., s. 15
7481 DNYA SANAT TARiHi
R. 1628: Robert Morris, /simsiz, 1965,
Para, her biri daki en iyi eserler, Amerikan sanats Donald ]tdd'n deindi
243.8 x 243.8 x 60.9 cm (y1kldt).
nya urad belirtilmektedir. Bu eserlerdeki tek renklilik ve ready-
made anlay, yeni bir sanat gereinin temelini oluturmutur.
Resimle heykelin arasn ayran geleneksel anlay izgisi, belirgin
olmaktan uzak bir duruma sokulmutur. Baz sanatlar ve eletir-"
menler iin bu belirsizlik, gl, yaratc bir kararszlktr. Ancak
dierleri iin bu belirsizlik, sanatn in karna giden bir yolu amak-
tadr.
Donald )udd'n 1965 tarihli "Specific Objects", yani "zel
Nesneler" balkl denemesi, minimalist bir manifesto gibi yazl
m olmasna karn yle alglanmamtr. O sralarda, bu konu-
i gibi, ne heykel ne de resimdi. Yaplanlar iin, 'boyutlu' ya
da 'object' deniyordu. Gene ayn yl, 'Specific Objects' szc
ortaya atlmt.'" ]udd gibi LeWitt de geleneksel resmi heykel-
den ayrmak iin bu eserleri ortaya koymulard. Dan Flavin, ken-
di floresan yla yaplm almalan bir 'neri' olarak sergi- 'nesnellik', soyut ve figratif olup; pop ve minimal sanattaki zel-
lemi; ancak bunlar bir heykel olarak etiketlendirmiti. Bunlarn
geleneksel resimle balantl olduu eklindeki grlere de iti-
raz etmiti. Robert Morris, 1963'te "Sanat Eserinden Estetiin
Kaldrlmas" adl yazsn yaymlam ve bu yazsnda, bir heyke-
liyle ilgili olarak ondaki estetik nitelik ve ieriin nasl kaldrld
n aklamt. 1966-69 aras Art Forum adl dergide, "Notes on
Sculpture" (Heykel zerine Notlar) adl bir seri makale yaymla
m ve 'Structure', 'Object' ve 'Specific Objects' gibi terimiere iti-
raz etmi ve yeni boyutlu eser terimini aklamt. Fakat daha
sonraki 1969 tarihli bir baka yazsnda "Heykel ld, object bala
di", diye yazmt.< 2 >
Minimal resme gelince, bunlar, derinlii olan resimden uzak,
tuval yzeyinin boyanm dz alanyla ilgili bir resimdir. Bu resim-
de derinlik etkisi veren transparanlk deil, derinlii olmayan
dz bir yzey gerei vardr. Ayrca, bu resimde grsel deneme
deil, icraya ilikin bir ilev nem kazanmaktadr. Amerikal yazar
Steinberg, minimalist resimde derinlii olmayan opak bir yzeyin
dikkate alndna ve tuval yerine dz tahta yzeylerin yelendi
ine deinmiti. Ayrca, bu almada doaya dnk bir biimle-
me deil, kent kltrne ynelik bir deneme gz nnde tutul-
maktayd. Resim yzeyinin yeniden biimlendirilmesine ynelik
bu almalarda, akli bir biimin dzenlemesiyle ilgili bir grn-
t hedeflenmiti. Ayrca, bu biimierne anlaynn, resim le heykel
arasndaki fark ortadan kaldrdnada inanlmt. Bu anlaytaki ki ima etmeye dayal piktral ilemin tam zdd idi.
resimde, geleneksel boyutlu resim biimierne mantnn terk
edilmesi, nesnenin gereinin resme sokulmas amalanyordu.
Ve bylece, eski resimsel boyasal ilem anlay ortadan kaldrl
mak isteniyordu. Amerikal yazar Steinberg'e gre, modern resim-
de grlen dz boyama anlayna bir alternatif olarak, dzyzey-
li resim alan qne srlmt. Greenberg iin ise, boyasal dz
(1) Art Since 1900, s. 492-493
(2) Akt. Batchelor, Minimalism, s. 15
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1 749
yzey, geleneksel resim mantnn dna km akt. m Steinberg
iin dz boyama, modernite deneyiminin sanata yansmasyd.
Ayrca, Greenberg iin, sanatnn kendisine gre sanat iin bir
'self-definition'u, yani kendine ait tamm/ama's vard; ve sanat,
birini bir dierinden ayrmaya ynelik bir yoldu. Steinberg iin
dz yzeyi i boya resmi, resim ve heykelin farkl alanlarnn iptali,
yani yok edilmesi anlamna geliyorduY>
Gene Greenberg~e gre, sanatta 1960'1arda grlen gelime,
1860'1arda Paris'te Edouard Manet'le balayan dinamik hareketin
bir parasyd. Steinberg'e gre ise, Rnesans'tan bu yana oluan
R. 1629: Robert Morris, Isimsiz (em-
resim tarihinin, Rauschenberg'in ilk yaptlar yannda Dubuffet, ber), 1997, Strktre/ elik, ykseklik
]ohns ve bakalarnn almalaryla radikal bir krlma noktasna 30,4 cm. Yatk halde ap 396 cm.
geliyordu.
Ne resim ne heykel olan minimal sanat eseri, judd iin yeni
sanatn geni alanl deiikliinin bir koul uydu. Bu yeni sanattaki
lii karakterize etmektedir. Bu yeni object, nesnelliiyle, 11. Dnya
Sava ncesi Avrupa sanatndan tamamen kopmay hedefliyor-
du. Frank Stella, "Benim resmim, grlenin yerinde bulunan ger-
ek antayma dayamyor, "diyordu. Yani o, grlenin grntsn
deil, grleni yani gerek olan nesneyi sanat eseri olarak kabul
ediyordu. Ve bu da 'object' yani 'nesne' idi. Bylece ona gre
resim yzeyi, gereini bulmu oluyordu. O, "Baktlmz, grd-
nzdr, "diyorduY> Ayrca gene, "boya resimde iki problem var-
dr. Birincisi resmin ne olduunu bulmak; ve dieri, bir resmin nas1l
yap/dild/('( 4 > diyordu. Ve o, nce iziyor, sonra onu boyac fr
asyla tuva! zerine piyasada satlan enamel, yani 'emaye' boya
ya da alminyum yaldzla boyuyordu. 1960'1ardaki bu alma,
tereddtsz hatasz tekrarlanabilir bir resimdi, yani tasarmd. Bu
tasarmda i derinlik yoktu. Burada olan, bir st yap, yani deri
idi. Frank Stella ve Donald ]udd, eserlerinde simetriyi nemsiyor-
lar ve vurguluyorlard. Bu sirnetriyle onlar, Avrupa soyut resmin-
deki, daha akas, Kandinsky, Malevi ve Mondrian'n eserle-
rinde aka grlen ima yollu biimlerneyi ortadan kaldrmay
amalyorlard. Avrupallarn resimlerinde tok renkli bir yzey ve
simetrik olmayan bir denge vard ve onlar buna da kar kyor
lard. nk, Stella, simetrinin dengeyi saladn ileri sryor-
du. Ancak o, bunlar Avrupa'y kmsemek iin de sylyordu.'''
Stella ve ]udd iin harfi harfine kesin uygulama, Avrupa resminde-
Simetrik kompozisyon, denge sorununu simetrik elerle z-
yor ve btn olan eyin acayipliini vurguluyor. Bu ilem, hemen
hemen zelliksiz bir renklilie yakn, tek biimli, yeknesak, tek-
rar edilebilir ve kiiliksizdir. Greenberg, "Boya resim, imdi bizim
(1) Akt. Batchelor, Minima/ism, s, 18
(2) a.g.e., s, 18
(3} Art Since 1900, s. 409
(4) a.g.e., s. 409
(5) Batchelor, Minima/ism, s. 17
7501 DNYA SANAT TARiHi
R. 1630: Robert Morris, "L' ler", 1965
88. Genileyen elik, element, her
biri, 244 x 244 x 61 cm.
vcut/anmz gibi aym mekan iindeki dzene ait bir varlk oldu.
O, fazla bir zaman gemeden bu dzenin tasarlanm e anlam-
l bir araCI olmutur. Pik t ral mekan, kendi iini tketmi ve darda
ka!mJtir"< 1 ) diyordu.
Donald judd, 1960'1arda dzensiz, yzen soyut formlar ve pey-
zaj mekanlarnn yerine, tekstrl yalboyayla boyanm geni
yzeyleri kullanm ve bu soyut resimlerinin ortasna da bir nesne-
yi merkez e olarak yerletirmitir. Bu resimlerinde o, yaln kad-
miyum krmzs kullanmtr. Bu obje, tek renkli olup bir ready-
made'dir. Onun tek renkli oluunun nedeni, optik bir efect, yani
etki salamak iindir. Grld zere onun bu almalar bo- yutlu biimlerdi. Bunlarn pozisyonunu, 'obje-mekan-seyirci' gibi
yutludur ve piktral bir biimlerneyle ilgisi yoktur. judd, 1962'de
tahta bir yzeye oturtulmu object'ler yap m aa balamtr. Fakat
bunlarn ou, cepheden ve onun rlyefleriyle resimlerinden k
m almalar olmutur. Bunlarn zerinden yirmi yl getikten
sonra yaplan bir grmede o, 1960'1ardaki eserlerinde grlen
biimiemelerin Pollock, Stili, Newman ve Rothko'nun etkileriyle
olduunu sylemitir.'''
Robert Morris'in eserlerine gelince, onlar, judd'nkilerle bir ben-
zerlik gsteriyorsa da dnce bakmndan farkl olduklar belir-
tiliyor. O, "Heykel zerine Notlar" adl yazsnda, gnmz hey-
kelinin balang aamasndaki resmin anlamn yalnz yalanla-
makla kalmam, ayn zamanda her alann ayrln vurgulamak
yerine, heykelin ilgilendii eyin yalnz bir fark olmadn, ayn
zamanda boya resmin ilgilendii eye de dman olduunu vur-
gulamtr. Morris iin, modern heykelin kendine zg gelenei,
Vladimir Tatlin ve Rus konstrktivistleri tarafndan baiati mtr.
Bu gelenein devam ettirilmesi de ancak boya resimle paylalabi
len zelliklerin terk edilmesiyle mmkndr. Morris'in, heykelde
renk kullanmann, bu alann resimle ilikisini kopardn yazmas,
onu bu noktada judd'la ters drmt. Morris, btne egemen
olan formlarn deerini ne sryor ve heykelde kuvvetli biim
heyecan yaratan basit formlar neriyordu. O, blmlere ayrlm
kompozisyon ve simetrik olmayan i denge iin, Stella ve judd
gibi dnmekte ve kbist estetii de btn paralamas nede-
niyle sanatn deiimini geciktirici bir etken olarak grmekteydi.<"
Morris ayrca, Stella ve )udd'dan fazla, zellikle d iliki ve balan
tlarla ilgilenmi ve uramtr. Bu balantlar, heykelin igal etti-
i bolukla seyreden arasndaki ilikilerdiL Ona gre iyi bir eser,
eser dndaki ilikileri ele alr ve onlara mekann ve seyircinin ile
vini ykler. Bylece burada, dikkatin, heykelin dinamiklerinden
d ilikilere doru ynelmesi, nem kazanr. Gerekte detay, renk
ya da yzey deiiklikleri gibi konular, onun sanat anlayna ayk
rdr.
(1) Akt. Batchelor, Minimalism, s. 20
(2) a.g.e., s. 23
(3) a.g.e., s. 23
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1751
Bu zelliklere karlk, )udd'n Specific Objects adl dizi eserle-
ri ve "Notes on Sculpture" (Heykel zerine Notlar) adl yazs,
onun Morris'in eserlerinden hangi noktalarda ayrldn aklar
ve Morris'in modler biriminin kullanln da reddeder. Onun,
1963'ten itibaren yapt almalarda griyi renk olarak kabul etti-
i grlr. Bu dnem eserlerinden her biri, basit, ok yzeyi i obje-
lerdir. Bunlardan bazlar, yere yani zemine; kare biim li bir baka
blok ise grnmeyen bir destekle zemin zerine sanki yzer gibi
konulmu; bir dieri ise, tavana aslmt. Baka eserleri de zemin
aralarna datlm ya da kelere yerletirilmiti. Onun bu al
malar, putrel benzeri "L" ya da gen biimli, hareketsiz ve bo-
R. 1631: George Maciunas, Ffuxus sa-
natplarmm isim kartlan 1966.
l bir iliki zerine kuran Morris, minimalist anlayn merkez bir
dnr olarak kabul edilmitir. Minimalist eser, kendi biimi-
ne, durumuna ve yzeyine seyircinin dikkatini ekiyor, onu adeta
uyaryor ve farkl bir seyirci tipi oluturuyordu. Bu geometrik ar
kitlelerin hafif gsterilmesi de, ilgin bir biimierne ve ifade ola-
rak ne srlyordu.
Morris'in eserinde yaln bir soyutluk vardr ve i detaya yer veril-
memitir. Biimi iin de kaarnaksz bir abstraksiyon ifadesi kulla-
nlmtr. Morris, Mareel Duchamp'n grleri zerinde durmu,
1950'1erin ortasndan sonra da, "Dans Atlyeleri"yle ilgilenmi ve
1960'da, iinde Rauschenberg, koreograflar ve john Cage'in de
olduu bir dans tiyatrosuna katlmtr.
Morris nceleri kontrplak yzeyler zerine resim alm
1961 'de Column adl kare prizma biimli almasn gerekle
tirmi ve onu bir heykel olarak sergilemitir. Morris'in kontrplak-
tan yaplm konstrksiyonlar, daha nceki eserinin bir devam
olup, Duchamp'n ve "International Fluxus Group" denen sanat-
larn, gelenekleri paralama anlaynn dnda bir anlayla ger-
ekletirilmitir. Bu almalarn, Duchamp'la ilgisi olduu kadar,
Uluslararas Fluxus Grubunun sanat dmanlnn dnda oldu-
u da yazlmaktadr.
Fluxus Grubunun event'leri, yani 'olay'lar, aynen Duchamp'n
ready-made'leri, Cage'in mzii ve Cummingham'n dans gibi
idi. Bunlarda baya nesneler, mzik ve notaya dayanmayan geli-
igzel sesler, dans ve baya hareketler arasnda bir fark, bir
stnlk, zellikle dikkate alnmyordu. Fluxus anlay, bir sanat
hareketi deildi. Onlar, o sralarda Amerika'daki Pop Art ve mini-
malist grle Avrupa'daki 'Yeni Realizm'e kar bir tavrda idiler.
yle ki Fluxus' u, aynen Dadaistler ve Rus konstrktivistleri gibi,
'yaam ve sanat arasnda' bir fark, bir ayrlk grmyor; rutin, adi,
ve geliigzel, gnlk her eyi sanat olarak kabul ediyor ve bun-
lar da herkesin yapabileceini inanyordu. O, sanaty toplum
iinde profesyonel olmayan bir noktada tutmay da amalyordu.
Fluxus'ular, hibir eyin sanat olamayacan ve de kimsenin onu
yapamayacan yazyorlard_()
(1) Art Since 1900, s. 456-458
 ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM /753
752/ DNYA SANAT TARiHi
'Fiuxus'ularn event'leri, geliigzel kurgularda n, basit talimat- masnda, eserinin, 1952'de tand Stella'nn eseri gibi temel bir
lardan, tekrar edilmi sama, giriilmesi mnasebetsiz hareketler- birime dayandn belirtmitir. 1960'1arda Andre, bir dizi desen
den, tesadfi olaylardan, keyfi kural ve profesyonellie dayanma- ve tekrarlanabilir heykel almas yapm ve bunlarda, hayran-
yan iddiasz aba, yaz, dzen}eme ve ilerden oluturuluyordu.<> lk duyduu Brancusi ve Stella'nn eserlerindeki prensipiere ba
Ayrca, Fluxus' ularn bir de manifestosu kaleme alnmt. El yaz l kalmtr. Fakat bu almalarda, kendine zg kompozisyon
syla yazlm manifesto yledir: "Burjuva dnya" .. hastalirm, yntemlerini basitletirmitir. Onun heykelleri, Morris'inkiler gibi
'ente/ektel', profesyonel ve ticari kltr TASFIYE ET. Olu sanat dun- tek paradan oluma, yerde sergileme, sssz olma ve geleneksel
yasmJ, tak/idi, yapma sanat, soyut sanat, illzyonistik sanat~, m_ate-. heykel geleneinin dna kma zelliklerine sahipse de; mater-
matiksel sanati, Avrupa dnyasmr TASFIYE ET. Sanatta devnmcr se/ yal, hacim, arlk, l, yzey biimi, teknoloji gibi hususlarda
ve gelgiti DESTEKLE. Yaayan sanatr, anti-sanatr OESTEKLE. Yalnrz belirgin ayrlklar gsterir.
eletirmenler, amatrler ve profesyonellerce deil, btn halklar Eer Andre'ninki gibi bir eser, resimden daha fazla heykel gele-
tarafmda n kavranmasr iin NON ART REALITY'yi (SANAT OLMAYAN neinin dna kyorsa, bu, heykel geliiminin modernist anla-
GEREGI) DESTEKLE"."' Ancak burada eserin seyircisi ya da sanat- y ynnde gerekletirilmemitir. Greenberg, 1958'de "Yeni
s arasnda yukarda deinildii gibi bir fark, bir stnlk d Heykel" adl bir deneme yazm ve XX. yzyl heykel geleneinin
nlmyordu. Yani, seyirci ya da dinleyici de icra edici oluyor ve kaynan, kbist resimle kolaj olarak gstermi ve kimi sanatla
eserin dzenleyicisiyle arasnda bir stnle yer verilmiyordu. rn 1940'1arla 1950'1erdeki elik hatl heykel konstrksiyonlarn,
Yani bu anlayta, yaratc sanat stnlnn olmad kabul Amerikal David Smith ile Picasso'nun 1913'1erdeki deneysel hey-

R. 1632: Robert Watts, Robert Watts'm
Olaylan (Event), 1963. Kullamlan ey
ler: Plastik kutu, ofset basklll etiket/er,
lastikten yapma suni armut.
R. 1633: Constantin Brancusi,
Mademoisel/e Pogany, 1912-13.
ediliyordu. Morris'in Column adl almas, aslnda bir Fluxus
event'i iin yaplmt. 1960'da, Morris, bir manifesto yazm ve
onunla "Siyah heykel" fikrini tartm ve bu konuda baz rnek-
ler sralamt.
Minimal anlayn bir dier sanats olan Cari Andre, 1958 ve
59 yllarnda tek para kaln bir tomruktan, irili ufakl~kend~ ba
na dikili duran birka heykel yapmt. Bunlarn buyuk ogunlu-
u, bir seri olarak retilmi ve tekrar edilerek oaltlm biim-
Ierdi ve bir paras zerine de testere dii gibi biimler yaplm
t. Bu ilem elektrikli testereyle yapldndan, kesilen yerlerde tes-
terenin yakt izler ylece braklmt. ]udd'n ya da Morris'in
yaptklarna benzemeyen Andre'nin almalar, ne paralardan
oluturulmu ne de boyanmt. Onun eserine en yakn olarak,
Brancusi'nin Endless Co/u mn' una gnderme yaplmaktadr. nk
Brancusi'nin bu eseri de bir altlk zerine deil, dorudan yere
konulmutu.
XX. yzyln ilk yarsndaki heykeltralar arasnda yalnzca
Brancusi, heykel kitlesinin zerine tekrarlanabilir izgisel bir biim
yapmt. Bu alma, standart birim olarak tekrarlanabilecek, re-
tilebilecek bir object, bir nesne idi. Andre'nin, Brancus'nn eser
nin grn zelliine olan hayranl yannda, kendi kurgu kom-
binasyonlarnda ve materyalin eskitilmi paralarn kullanmada
ondan etkilendii yazlmaktadr. Ancak Andre, Brancusi'den fark-
l olarak halen ou kaybolmu ya da tahrip edilmi olan ve tek
bir bloktan ibaret ilk denemelerini yapmtr. O, 1959'1arda nce-
den hazrlanm birimlerle, eserlerini gerekletirmeye balam
tr. Bu eserlerin en by olan Cedar Piece, dierleri gibi aa
tan yaplmtr ve en baarl, kark yapl eseri olduu kaydedil- sanatsal formda, gsterilmi bir mcadelenin, bir doalamann
mektedir. Heykel sorunlaryla da ilgilenmi olan Andre br konu-
{1) Art Since 1900, s. 456-463
{2) a.g.e., s. 463
kellerine balamt. Bu yeni heykel, XIX. yzyln dokunma duy-
gusuna dayanan modle ilemiyle ilgisi olmayan bir anlaytayd.
Yani yeni heykelde, dokunma duygusuna gre biimierne gele-
nei terk edilmiti. Ayn ekilde boya resimde de mekansal derin-
lik yaratma anlay terk edilmiti. Greenberg, yeni heykelde ta,
bronz ve kilin terk edildiini, bunlarn yerine demir, elik, ala-
mlar, cam, plastik, selloit vb malzemeler kullanldn yazyor
du. Ve bu malzemelerin ilenii sanat tarafndan deil, demir-
ci, marangoz ve dier teknik ustalarn giriimiyle yaplmaya ba
lanyordu.
Oyma ve modle, farkl ilemlerdir. Bir eser ya da onun paras,
kesilebilir, dvlebilir, atlabilir ya da birletirilebilir. Ancak bura-
da, heykel yapma deil, ina etme, kurgulama, bir araya getir-
me ve dzenleme sz konusudur. Andre, endstri retimi hazr R. 1634: Brancusi, Sonsuz Stun, 1938.
malzemeler kullanmtr. Onun eseri optik grnt biimine ya Brancusi'yi Amerikali Minimalist/er ta-
sanmo ynn dikkate alarak bir nc
da hayali bir biime dayanmamaktadr. O, ok arpc efektler- olarak grmlerdir.
den kanyor; almasnda zamk, kaynak makinesi, vida kullan
yor ve bir yerletirme, dzene koyma yoluyla kendi heykelini ger-
ekletiriyordu. Yazar Greenberg, bu anlayn kesin olarak meru
olmadna deinmektedir.'" Greenberg, 1967 tarihli "Heykelde
Yenilik 11 adl makalesinde, bu heykelin iyisinin olsa olsa 'iyi tasa-
rm' olduunu ve bunun Pop Art'ta, Op Art'ta, Kinetik ve btn
yeniliki sanatlarda olduunu aklamaktadr. Greenberg'in esas
itiraz, bu iin tasawur ve kavray yeteneinin baarsna dayan-
masyd. nk burada sz konusu olan, tasarlanp, planlanp icra
edildikten sonra grlebilen bir iti. Yani burada, hissedilen ve ke
fedilen ve bir alrma sonucu ortaya rkan eser yoktu, deniyor. Oysa,
hikayesi, otantik sanatn n art vard. Yani yaratc sanatta bir n
planlama, bir tasariama yoktu.
{1) Akt. Batchelor, Minimalism, s. 30

DST48
7541 DNYA SANATTARiHi ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1 755
Cari Andre'nin heykelinin biimierne yntemi hep ayn kald. Constructive Idea in Art)"' balkl yazsnn tarihi, Amerikan sanat-
Andre gibi Flavin ve LeWitt, 1960'1arn balarnda yeni bir eser larnn hangi tarihte bu dncelerle ligilendiini gstermekte-
rnei saptadlar. Bu rnekte, )udd'n eserinden farkl olarak sap- dir. Ayrca, Alexander Rodtschenko, "retimde Sanat'' grn
tanabilir bir balama noktas ,grlmemektedir. Morris'in mini- savunmu ve "Konstrktifyaam, gelecein sanat1dr," demiti.
mal eserinde de grlebilen bir balama noktas yoktur. Flavin'in Sol LeWitt ise, eserinin olumasnda, Morris Louis'in son dnem
ve LeWitt'in boyutlu. eseri, Judd'n ve Merris/in eserinden e eserlerinden yararlanmt. Louis'in son eserleri, sv boyalarn
bakmndan daha snrldr. dikey eritler halinde astar boyas olmayan tuvaller zerine dk-
Dan Flavin, sanat eitimi almadan kendini yetitirmi, k lerek yaplmt. Flavin'in eserleri ise, hibir tuval resminin olama~
la heykel yapan heykeltra olarak gsterilmektedir.(l) Onun ilk yaca kadar byk alanlarda ina ediliyordu. Fakat Louis'in eser-
R. 1635: Dan Ffavin, Nomina/ . Alt
fforesan tp, 1963. Lambo/ar
yapt 1963 tarihli olup 1964'te, beyaz kl floresan tpn, leri, dier herhangi bir boya resimden ounlukla daha byk ve R. 7636: Alexander Rodtchenko, Asil
183cm. duvarn tannabilirlii iin onun yzeyine diyagonal olarak yer- parlak etkiliydi. m1 Ova/ Kontrksiyon No.12, 1920.
Tahtadan yaptfma. K1smen afmin-
letirmitir. Bu floresan lamba tp, beyaza boyanmtr ve tp Sol LeWitt, ilk modler kp biimli transparan almasn yumfu boyayla boyanmt.
yandnda tpn kenarlar boyunca, duvara izgi halinde bir 1965'te yapmt. Daha nce gerekletirdii kapal kp biimli 67 x84x47cm.
glge brakmaktadr. Kulland beyaz k ise, duvar geni bir almasndan olumlu sonu alamaynca, iskeletin zerindeki deri~
alan haline getirmektedir. Dikkat edilirse, buradaki k endst- yi tamamen kaldrmaya karar vermiti. Ancak bu kez, i iskeletin
riyel bir malzeme olduu kadar sanat iin de bir biimierne ara- planlanmasnn ve bu iskelet paralarnn da bir tutarlla sahip
c olmaktadr. Onun eseri, dier sanatlarn eserleri gibi bir tasa- olmas gerektiini anlamt. Bu nedenle, ayn dzlemde srala-
rm ii ise de, yaratt etkinin tekrarnn zor olduu belirtilmek- nan kare modllerden oluan bir yapnn oluturulmas sz konu-
tedir. Bir Dan Flavin eserini doru alglamak iin, onun kaplad su olmu ve bir iskelet biimindeki kuruluun d hatlarnn vur-
mekandaki etkisini grebilmek lazmdr. Bu kurguda yer alan fl- gulanmas iin, iin tamam siyaha boyanmt; ayn yln sonlar-
oresan tpn tutan mekanizma gizlenmemitir. Burada ama- na doru da, yzeyin sert ve endstriyel grnmesi istenmi ve
lanan, n yaratt renkli alan, floresan k hatlar ve glge- bu kez beyaza boyanmt.
lerinin optik grntl bir kompozisyon oluturmasdr. Buradaki LeWitt'in eserinin, boya resim ve heykelle ilikilerinin belirsiz
yzeyler, n aydnlatt geometrik mekan snrlayan duvar olduuna iaret edilmektedir. 1962 ile 1964 arasnda yapt
yzeyleridir. izgiler ise, floresan tpnn kl biimiyle mekan almalarnn bir ksm boyutlu olup, dzlem ve kare biimlidir
keleridir. Ancak renkli k karmnn yaratt optik renkler kur- ve bir boya resim erevesi iine sokulmutur. O, Frank Stella'nn
gusu, soyut etkili bir kompozisyonu oluturmaktadr. Bu kompo- dz boyal ve biimlendirilmi ereve anlayndan ok, Johns'un
zisyonda, renkli kla yaplan bir eit k pentr sz konusudur. blml boya resmine yaklamtr. Bununla beraber bunlarda ve
Flavin'e ait eserin, soyut boya resmine benzeme durumu, onun sonraki eserlerinde LeWitt, imekanla ilgili dncelerini bir kena-
duvara uygulanmasyla da benzerlik tadna deinilmektedir. ra atmam, onlarla ilgisini kesmemitir. rnein, Duvar Strktr
Flavin'in k resmi, yalnz kaplad yeri deil; ayn zamanda kap- ya da Beyaz adl almalarndaki merkezden dar doru uzanan
lad yerin biimini de kullanr. Bu ereve biimli kompozis- eler, resim yzeyinden ileri km ekilde grnrler ve knt
yon, onun erken dnem eserleriyle balantldr. nk, onun ilk nn merkezinde yaplm bir boluk da seyircinin i mekan la iliki
dnem eserleri, duvara monte edilmi dzenlemelerdir. Flavin'in kurmasn salamaktadr. LeWitt tarafndan bu sre iinde yapl
endstriyel malzeme kullanmasn, onun, ready-made'lere yakn~ m eitli duvar zeminli ve kutu benzeri eserlerin zerinde ve
lna balayanlar da var. Flavin'in 1965'te "dramatik dekoras- gz seviyesinde, bir ya da daha ok gzetierne delii vardr ve
yon" adn verdii biimlemenin, Rus devrim sanatnn plastik bunlar, bu eserlerde bir i mekan dnldn gsterir. Bu i
sanatlarnda olutuu da dnlmtr. Onun, XX. yzyln ilk mekanda da, bir elektrik lambas, bir baka sanatnn eseri, foto
eyreinin konstrktivist eserine olan hayranl yannda Tatlin'in raflar ya da plak bir kadn resmi gibi grntlere yer verilmitir. R. 7637: Sol LeWitt, Be Mod!er
Strktr 7972, tahta ve emaye boya,
"Gelecei Parlak Rlyef" adl eserinin onu etkiledii kabul edil- Aslnda LeWitt'in btn strktrlerinde, yani biimlendirmelerin- her biri, 62 x 98 x 62 cm, lsko Ulusal
mektedir. Ancak, Tatlin'in eseri, Picasso'nun konstrktif eserlerin~ de, mekan iinde mekan anlayna gizli ekilde yer verildii grl- Modern Sanatlar Galerisi, Edinburg.
den daha sonra yaplmtr ve bu eserde gnlk eyler, nem- mektedir. 1965'teki almalarnda iskeleti rten deri malzemeyi
li olmayan geliigzel malzemeler, birbirlerine sk skya yana atm, bylece, d ile i mekan arasndaki fark ortadan kaldrm
trlp vidalanmtr. 1917 Rus Devrimi'nin sanatta ne kartt ve bunu da izgisel bir forma bavurarak yapmt. 1965'ten itiba-
mhendislie dayanan konstrktivizmin, ll. Dnya Sava sonras ren LeWitt'in, biimlendirme ilerinde profesyonel aa ve metal
Amerikan sanatnda n plana kmas, elbette nemli bir durum ustalarn kulland grlmektedir. O sralar Morris ve )udd da
saptamasdr. nk Naum Gabo'nun "Sanatta lnai Fikir" (The ilerinde uzman ustalar kullanmaktaydlar.

(1) Edward Lucie-Smith, Art Today, s. 486 (1) Circfe, 1937, s. 1-10
756 1DNYA SANAT TARiHi
Andre ise, eserine ait malzemeleri LeWitt ve dierleri gibi, pro-
fesyonel ustalara yaptrmad. Flavin ise, nce eserine ger.e~li ola~
elemanlar salamak iin alm, sonra bunlarn yerletrlmeler
iin teknisyenierin yardm ve iiliinden yararlanmt. ..
Bir desen ya da grafik, bir nesneyi bir bakasna aklamak n
en etkili yoldur. Fakat desen ve boyutlu eser arasndaki iliki,
pratik bir dzenlemeden fazla bir eydir. Ksacas bu tr iliki,
LeWitt'e ait eserin bir parasdr.
David Batchelor, bu konuyla ilgili kitabnda, LeWitt'in ilk dzen-
lemelerinin izgisel ve saydam; Morris'in heykellerinin da kapal,
yer yer ii oyu k me k nl; Andre'ninkilerin, ilenmemi sala~ m~l
zemelerden ve bazen dz, hacimsiz ve blml; judd'nklern,
boyutlu, genelde rlyef biimli, bazen boyal ya da renkli veya
renksiz, bazen de her ikisinin karm malzemeler kullanarak yapl
m akli dzenlemeler olduunu belirtmektedir. Flavin'inkiler,
renkli fakat boyanmam malzemelerden yaplm zel objelerdr
ve farkl snrlamalarla oluturulmulardr.
Heykele ait malzeme, aslnda heykele ait konunun bir nesne-
si olarak grlmektedir. Picasso ,ve Tatlin'den bu yana sanatlar,
tahta, mukawa, ip, tel ve baka deiik malzemelerden boyutlu
deiik objeler yapmlar ya da gerekte hayali bir mekandan ok,
iinde yaanlan bir dnya biimlendirmek istemilerdir. Buna
karlk zellikle reody-made'lerden bu yana, endstrinin yaratt
gnlk yaamn yknt, dknt ve enkaz, sanatsal deneme-
ler iin kullanlmtr.
judd iin Flavin'in floresan , sanatla ilgili yeni bir aratrma
dr. LeWitt, eserinin salam ve endstriyel yapda olmasn iste-
miti. Daha nce Pennsylvania demiryollarndaki hafriyat ilerin
de alan And re, oradaki gzlemlerinin, kendi heykel boyutlaryla
malzemesi zerindeki etkisine sk sk deinmitir. Morris, "Heykel
zerine Notlar" adl yazsnda, boyutlu yeni esere ilikin biim-
Iemelerin kltrel altyapy yakaladn ve bunu da endstriyel
retim teknolojisi dahilinde sonulandrdn belirtiyordu. Bu tr
bir yaptn, ada yaamn endstriyel malzemesiyle yaplma
s nedeniyle figratif olarak adlandrlmas, anlamsz bulunmak-
tayd.
Bu ilerde modern endstriyel malzemelerin kullanlmas, ese-
rin bir parasyd. Dier ksm ise, bunlarn yerletirilmesiyle ilgiliy-
di. Bu anlaya ait eserlerdeki kat endstriyel malzemelere bakl
dnda, bunlarn kat ve makine rn bir grnt olutur::~~ mektedir.
anlalmaktadr. "Kat ve endstriyel" rnden bu farkl gorun-
tnn elde edilmesinde LeWitt'e gre bir bir araya getrme, br
iliki ve bir artrma rol oynamaktadr. O, bu ilikiler birliin
de yer alan malzemeler arasnda, biricik ve el yapm olan eye
zellikle yer vermemektedir. Buna karlk tekrar edilebilir, stan-
dart ve mekanik olarak retilmi olanlara eserde yer verilmesi bir
prensip olarak kabul edilmitir. LeWitt'in ilk ak kplerinden ikisi,
elle yaplm tek rnektir. Fakat bunlardan hibirinde, makineyle
yaplmam bir rne yer verilmemitir. Dolaysyla onun bu al-
ABD'DEKi SOYUT-EKSPRESYONiZMDEN SONRAKi DURUM 1 757
malarnda da iladeli bir yzey yoktur ve tekdze bir yap, bir kuru-
lu amalanmtr. Yani bunlarn kompozisyonu, modler ve tek-
rar edilebilir yapdadr.
Morris iin nemli olan, biimierne mantnn uygulanmasdr.
Onun iin, modern eserin yaplmasnda yeni malzemeler ya da
hiyerarik, kompozisyonel olmayan yap nemli olsa da o, biim-
lendirme kavramn n planda grmektedir. Morris, kare ve dik-
drtgen kp ve dik alzgaray, dildeki temel birim, yani syntax,
yani szdizini gibi gryordu. Bu da nesnelerin bir araya getirile-
rek oluturulduu ekillerdi. Bunlar doal, oyulmu ya da biim-
lendirilmi sentetik malzemelerdir ve bir araya getirilmitir. lzgara
dzeni, temel birimin btnln ve morfolojik, yani yapsal
tutarln korumak iindir. Burada parann btne olan ilikisi,
tula ve zgara sistemi, dier kompozisyon biimlerinden daha
sadedir ve de kompozisyonu uzatlabilir hale getirmektedir.
Morris, 1965'te drt paral birka heykelden sonra, 1966'da
da farkl, zde, muntazam dikdrtgen, kbik ya da kbikten uzak
eler kullanarak baz heykeller gerekletirmitiL Bunlar, gr-
nte kontrplaktan yaplan ilere benzemekle birlikte fiberglastan
yaplmlard. Dikkat edildiinde, Morris'in burada belirtilen dier
minimalist sanatlardan farkl biimlere ve tasarmiara yneldi-
i grlmektedir. rnein onun deri paralar yn halindeki
yerletirmesi, yani enstalasyonu, dzenli geometrik izimieri ve
kontrplaktan yaplm ayn geometrik biimli kpleri ve benzer
dzenlemeleri gibi.
zetlemek gerekirse, Amerika doumlu minimalist sanatla
rn amalar, kendilerinin aklad gibi biimiernedeki hedefin,
gemiin heykel tarifiyle resim tarifi arasndaki snrlarn yklmas
dr. Bu abada, geleneksel resim ve heykel almalarndaki sonu
belirsizlii durumunun ve nedenlerinin aratrlmas yer almakta-
dr. Bu yzden, piktral resimle dokunma duygusuyla gerekle
tirilen geleneksel heykel anlay reddedilmektedir. Bylece, kiisel
biimierne yerine tasarm anlay ne srlmekte ve proje tasa-
rmyla da mhendislik bu anlayn iine girmektedir. Amerikan
Minimalistleri, resimdeki boyama ilemini, yaptklar proje tasa-
rm heykellerini boyarnakla resimle heykel arasndaki snr kaldr
dklarn sylemilerdir. Oysa, hem antikitede, hem Hristiyan kili-
selerinde yer alan heykellerde boyamann esas olduu, sanat tari-
hi ve dnya genelindeki birok eser, bu minimalist gr rt-
Eletirmen Robert Pincus-Witten, minimalizmin giderek Post-
minimalizme dntUne deinmektedir. Minimalizme alter-
natif teri m olarak 'Process Art' ya da 'Anti-Form' gibi adlar da
yaktrlmtr. Burada, Minimalizmin getirdii kat forma bir
tepki sz konusudur.(l) Ancak 'minimalizm-sonras' anlay iin
yaplan aklamalarda belirgin bir tanmlama grlmemek-
tedir. Lippard'n, "Alt Yl: 1966'dan 1972'ye Kadar Sanat Nesne-
(1) Michael Archer, Art Since 1960, s. 62
7581 DNYA SANAT TARiHi
lerinin Maddeletirilmeden Uzaklatrlmas" (Six Years: The
Dematerialization of the Art Objectfrom 1966 to 1972) adl kitabn
da bu konu zerinde baz sorgularnalara yer verilmektedir. LeWitt,
"SanatI, sonatm kovromso/.bir biimini kul/ondimdo, tm planlo-
mo ve koror/or nceden yapiimi demektir ve uyguloma yonm yama-
/ok bir sretir"''' diye yazyor ve n fikir, sanat yapan makine hali-
ne getirir, diyor. Bu anlayta bir de 'Serializm' denen bir dizi al
mann bir baka eyin aklaycs olduundan sz ediliyor. Yani
burada eserin yanna belge olarak haritalar, fotoraflar, talimat
listeleri ve kimi bilgi krntlar konulduu yazlmaktadr, LeWitt,
11
kavramsal sanatm, matematik, felsefe ve dier h'f:rhangi ussa/ disip~
lin/e ilgili yapacai ok ey yoktur" diyor.'''
Minimalist abalarla ondan kaynaklanan dier tm giriimlerin
Bat dnyasndaki yaratc olmak isteyen fakat hemen her eyin
tketildiini gren sanatlarn, boya resmin iliasi'yla baa kmak
iin eitli stratejilere bavurduuna deinilmektedir.''' Bu giri-
imler, sanat yapmaktan ok sanat sorgulayan ve onun snrlar
n geniletmeye ynelik dnsel abalar olarak dikkati ekmekte-
dir. Sonu olarak Minimal ve kavramsal sanat (1966-1974) anla-
ylar, bir ngrye dayanan biimierne ve uygulamalardr ve
aa yukar ayn zaman srecinde olumu ve ilgi oda olmu
lardr. Burada nem kazanan nokta, kavramsal sanatn resim ve
heykelin yerine getiini gsteren hibir kantn olmadnn
belirtilmesidir.<4l Norbert Lynton da, "kavramsal sanat, sanat dn-
yasmm sevgiyle barna basti bir sanat tr deildir/ cs diye not
dmektedir.
(1) Akt. Michel Archer, Art Since 1960, s. 61
(2) a.g.e., s. 64
(3) john A. Walker, Art Since Pop, s. 46
(4) Norbert Lynton, Modern Sonatm yks, s. 330
(5) a.g.e., s. 331
Kavramsal Sanat
Kimi sanatsal retimierin 1966'dan bu yana, "Conceptual Art"
(kavramsal sanat) ad altnda snfiandnid grlmektedir.
Kavramsal sanatn ortaya k, sanatn yapsn kuramsal alanda
aratrpyeni bir tanmn yapmay hedefleyen grlerle ilgilidir.
Bu konudaki abalar younlat.nda, sanatn alann geniletme
gr de ortaya atlyordu.
Kavramsal sanat bal altnda snflanan sanat anlaylar ola-
rak Lond Art (Yer Sanat), Arte Povero ve 'Elektronik Sanat' bal
altnda yer alan lazer ve holografik sanat; video, bilgisayar ve R. 7638: Robert Smithson, Spiral jetty,
Ik Sanat (Light Art) say lmaktadr. Event, hoppening, Body art 1970, kaya, tuz, kristal ve su. Boyutu:
gb sanat anlaylar da kavramsal sanatn iine alnan ov ar 18.000 x 181 m. Byk Tuz Gl,
lkl gsterilerdir. Utah. S'!'ithson, 32 yamda iken,
Utah 'tak1 bu tuzlu gle pembe rengi
veren mikroorganizmalarm olduunu
LAND ART (YER SANATI) renmi ve dikkati ekmek iin bu a-
ada teknolojik sanatn esinlendii kaynaklar farkldr. Bunlar limayi gerekletirmiti.
arasnda her eyden nce fotoraf n plandadr. Bunlarn ardn
dan teknik ve estetik etkenierin karlkl etkileiminden yararlan-
may salayan sinematografi devreye girmitir. Bunlarn dnda
kavramsal sanatn evresel boyutu olan Land Art; gene kavram-
sal sanatn elektrik ve sonraki elektromanyetik karakteriyle Ught
Art, yan Ik Sanat; makinenin salad fizik hareketin byk rol
oynad kinetik sanat, hep ada teknolojinin kullanld alan-
lardr.
'Yer Sanat' da denen arazi biimiendirmesi (Land Art), insan R. 1639: Robert Smithson, Tuz Oca1,
aya dememi bir arazide, genel grnty ikiye ayran bir 1965.
zg, zgler ya da biimlerle doay bez vb rtlerle rtp ya
da ayrp farkl gizemli grnler oluturulabilmektedir.
1969'da Christo )avacheff'in, 93.000 m' tutan, Avustralya'daki
kayalk bir deniz kysn ayn renk bezle rtme giriimi ya da
buna benzer ekilde deniz kysna bal liman planlamas ben-
zeri ta paralaryla yaplm Robert Smithson'un 1970 tarih-
li Spiral jetty'si ve "Tuz Oca" gibi dzenlemeleri, nemli Land
Art rnekleri olarak belirtilmektedir. Bu tr tasarm dzenleme-
lerine ait uygulamalarn yalnz fotoraf ekiliyor ve yapann ad
ta~tlyor ~Bu tr almalarn, eser ticaretine tepki olarak yapl
dgnad~gnen yazarlar var. Byle arazi, da, tepe, deniz kys
gb buyuk boyutlu biimlendirmelerin notlarna baka alarda
da rastlanmaktadr.
Yer Sanat, sanat bilinenin dna gtrme amacn gden bir
anlay olup Arte Povera, yani "Yoksul Sanat" denen sanat anlay
gb sanatn satn alnabilirliine kar olan bir gr savunur.
7601 DNYA SANAT TARiHi
R. 164 O: Richard Lang, Elterwater
Stone emberi, 1985, Ingiltere'nin
Kendal kentinde Abbot Hall Sanat
Galerisi'nde gerekletirifmi bir Land
Art alimasi.
KAVRAMSAL SANAl" 1 761
Land Art iin, 'mimari heykel' tanmlamas yapanlar da vardr.<> Bu sanat trlerine ilikin bir yapt arandnda, bu, sanatnn
Ayn yazar, ablon ve dekorasyonun, bu Land Art alannda birok iletmek istedii, dnce ve kavramlar olmaktadr. Kavramsal
sanaty etkilediine deiniyor. sanat rn, seyircinin de katlmna dayanan bir sunumla ilgi-
Bu alanda alma yapan kimi sanatlar, mimarlk ve mobilya- li olmaktadr. Kavramsal sanat, ABD'deki Soyut-Ekspresyonizm,
nn da bu konuda esinlerrnek iin iyi bir kaynak olduunu dn Ressamca-Soyutlama-Sonras anlayiarna kar bir tepki olup,
mler. Ancak bu dekor elerinin etkinliine karn, bu alma onlar ortadan kaldrma amacn tamaktayd. zetlenirse, kav-
larda dekoratif bir zelliin yeralmadnada deinilmektedir.'" ramsal sanat, gemiin kiilikli, piktral biimlernelerini tamamen
Land Art'n ada bir Amerikan sanat tr olduu yazlmakta reddetmeye dayal bir ovlar ve gsteriler tasarmdr.
dr.
Oysa bu konuda milat ncesi uygulamalarn olduu ve byk
planlamalarn yapld grlmektedir. rnein Droysen'in, Byk
lskender adl kitabndaki bir notu yle:
"Deinokrates'in o muazzam plamm hatirlayal!m. Buna gre
sanatkr, Athos Dar'm yontarak lskender'in bir heykeli haline getir-
mek istiyordu. Heykelin bir eli 70000 nfuslu bir ehri taryacak, te-
ki eli ise, bir da rrmami yksek alayanlar/adenize dkecekti."'''
ARTE POVERA (YOKSUL SANAT)
1967'de !talya' da, La Bertesca adl galeride, !talyan halkn art
t belirtilen ve sergilenenler iin 'sanat' szcnn kullanlma
snda tereddt edildii yazlan bir sergi alyor. Bu sergide, bu
tarihin gen kuandan yeni bir grup sanatnn, toplumun kafa-
sndan ve kltr anlayndan sanatsal yaratcl karmak iin bir
araya geldiler, diye yazlyor.
Sergi, sanat eletirmen i German o Celant tarafndan" Arte Povera
e lm-Spazio" ad altnda organize ve takdim edilmi. Germano
Celant, "Sanat Dzeyine karlm Bayalk" balkl yazsnda,
hibir efekt, hibir yan etki dikkate alnmadan bir ey ne ise odur,
grn savunuyor.
Bu anlayta, objenin zne bal olmayan imaj reddediliyor.
Yani, hikaye edici ve toplumdaki sanat, bilim, din ve politika gibi
birikimlerden bamsz, tamamen grsel bir eye indirgenmi bir
dil sz konusu olan.
Burada sanatnn speklatif sanat grnden ok, onun ara
trmasnn deneye dayal kalitesi ne karlmak isteniyor. Vurgu,
kaba olgu zerine ve bir objenin fizik varl ya da bir konunun
durumu zerine yaplyor.
Germano Celant, "retilen ey, sanat alanma girilecek ortak
yerdir. nemsiz, deersiz olan varolmaya baladt. O bizzat kendi-
ni empoze ediyor. Fizik olarak bulunmak ve takdim, sanat oldu"
diyor.<4 > Bu grn sanatlar arasnda lannis Kounellis, Mario
Merz ve Giovanni Anselmo gsteriliyor. Arte Povera anlayyla
minimalist LeWitt'in gr arasnda bir paralellik olduu belir-
tiliyor.
(1) lrving Sandler, Art of the Postmodem Area, s. 164
{2) a.g.e., s.164
(3) Droysen, Byk lskender, dlt 3, s. 313, ev. Bala Candemir, Sosyal Yaynlar,
Istanbul 2000
(4) L'aventurede /'art au XX. Siec/e, s. 639
 KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONiK SANAT 1 763

u ve hareketlerin soyut bir sunma yoluyla yaplan bir zaman

ve mekan anlatm olduu yazlyordu. Bu konuyla ilgili olarak
Kavramsal Sanaton Bir Dier Boyutu: Elektronik Sanat Mareel Duchamp'n, sralanm birok hareketin kurgusal saptan-
masna dayanan "Merdivenden Inen 1pfak''; cam zerine yapt
"Bekiir Erkek Taratmdan Soyulan Gelin"i; daha nce gerekle
tirdii "Bisiklet Tekerlei" ve "Optik Makine" almas ve Anemic
Cinema adl filmi, hep teknolojik denemeler arasnda saylyordu.
Sanat fikrini, bamsz ruhsal aktivite olarak gren Kazimir
Elektronik Sanat, kavramsal sanatn yeni teknolojilereve mhen- Malevi'ten ok, zellikle Rus konstrktivislierinden olan Tatlin,
dislie dayal bir dier boyutudur ve kapsad farkl alanlar nede- sanatlarn ve kaliteli teknisyen ve mhendislerin modern endst-
niyle burada ayr bir balk altnda ele alnmtr. ' riyel toplumda yerlerini almalar, dncesindeydi. Teknolojik
sanatn nemli son alanlarndan olan kinetik ve Iikil kinetik gibi k
R. 1641: Lciszf6 Mohofy-Nagy, Liclt
ELEKTRONIK SANATlN OLUMA SRECI ve hareketin de sanatsal yoruma olanak salayaca dnlm requisit (/tk gerektiren), 1930, 1910 'in
Bu balk altnda ele alnan sanat anlaylar ve retimler de sana- t. Bu gre paralel olarak 1913 ve 1920'de Duchamp, Tatlin Replik'i. Yapma malzeme, tahta ve e-
itli metafferden yaptimi mobil kons-
tn snrlarn geniletmekle ilgilidir ve sanata yeni boyutlar getir- ve Gabo, daha ilk almalarnda ksmen mekanik hareketleri ger-
trksiyon, 151x10x 10cm.
dii kabul edilmektedir. Teknolojik olanaklarn sanat yaptnda ekletirmiler; ayrca konu zerinde ilk teorik ifadeleri de form-
nemli etkisi olduu, eski alardan bu yana saptanabilmekte- le etmilerdi. Bunlar elbette ilk mobil, yani hareket eden nesne-
dir. Bu nedenle elektronik aratrmalarn ve mhendisliinin a lerdi ve ilk olarak Rodchenko, Tatlin ve Man Ray'n atlyelerin-
da sanatta kullanlmasnn yadrganmamas gerektiini, konunun de gerekletirilmilerdi. Ayrca, Weimar'daki Bauhaus'un deney-
uzmanlar belirtmektedirler. Daha XIX. yzyln sonlarnda bile, ci sanatlar da k ve hareketi bir araya getiren bir sanat biim-
zellikle Bat lkelerinde grlen endstri devriminin gnlkyaa lendirme ynnde aba harcamlard.
m etkiledii gzlemlenebilmekteydi. Bunun sanat alanndaki ilk L'iszl6 Moholy-Nagy ve Alexander Calder ise, birbirlerinden
rnei, Ingiltere'deki Sanat ve El Sanatlar Hareketi (Art and Craft habersiz 1920'1erin bandan sonuna kadar, nesnelerin hare-
Movement) adl giriimde gzlemleniyordu. Bu hareketin nem- ketine ilikin almalarn srdrmlerdi. Ancak kinetik sanat,
li isimleri arasnda da William Morris, Van de Velde ve Hermann 1950'1erde bu almalarn dnda kendi kendine ortaya kyor
Muthesius vard. 1861 'de William Morris, sanat ve zanaatla du. Mekanik hareket alannda nc sanatlar ise, Jean Tinguely,
r bir atlyede toplayarak onlara makine retiminin kisel baya Nicolas Schffer, Pol Bury ve Harry Kramer gibi sanatlard.
lnn el iinin kalitesiyle giderilebileceini aklyor ve bu ynde Bunlarn yannda Gyorgy Kepes, Thomas Wilfred ile F. ). Malina
bir almann ncln yapyordu. gibi kiiler ise, kl kinetik sanat (lumino-Kinetic Art) alanyla ilgi-
Belikal Van de Velde, William Morris'in dncelerinden etki- lenmilerdi. Dikkat edilirse, bu elektrik ve elektronik gibi tamamen
lenmi ve makine rnnn, yaratc zanaatnn yapt el iin yeni bululara ait olanaklarn grsel sanatlar alanna girmesi, yeni
den ve bilimsel estetikten yararlanmas gryle aktif bir al sanatsal alanlarn ortaya kacan iaret ediyordu.
maya girimiti. Velde, Almanya'nn Weimar kentinde 1912
ylnda kurduu sanat okulunda bu konuda almalara bala 1966'da Hollanda'nn Eindhoven kentinde yapay kla ilgili
m ve bu giriimine o sralarda bir Alman devlet adam ve tasa- "Kunst-Licht-Kunst" adl sergi, bu konunun uzman Frank Popper
rmcs olan radikal grl Muthesius da katlmt. Muthesius tarafndan dzenlenmiti. Burada yeni bir estetik anlay, environ-
R. 1642: jean Tinguely, Schmelas
1906'da Ingiltere'ye yapt seyahat srasnda, mimarlk ve plas- nement ad altnda baz yapay k denemeleri, konunun ilk sanat- Geist, 1984. Demir, Elektrik motoru,
tik sanat eserleri alanlarnda yaplan yeni almalar ve gelime lar tarafndan gerekletirilmiti. ilk bakta bu almalarn Van tahta, elektrik ampuf,
leri, yeni endstri malzemelerini ve bunlarn mhendislik alann de Velde'ninkilerle bir benzerlik tadnn zerinde durulduy- 230 x 100 x 270 cm.
da nasl kullanldn grmt. Ayrca o, Nikolaus Pevsner'in sa da arada pek dikkati ekmeyen ince farklar vard. Muthesius
'Rational objectivity', yani 'ussal nesnellik' dedii gr benim- ve onun birok grn paylaan Alman sanat tarihisi Alfred
semi ve Ingiltere'de grd mimarlk ve tipografi gibi yeni Lichtwark, nde gelen iki sosyal estetik teorisyeni, yeni-nesnelcilik,
uygulamalarn yannda tm plastik sanatlara ilikin almalar 'faydali sanat' ya da 'makine slubu' gibi yeni nemli grlerin
da Almanya'ya sokmaya karar vermi ve bunun gereklemesi savunucusuydular.
ne almt. Franszlarn Art Nouveau'su, Almanlarn jugendstil'iyle ayn
Bu teknik almada, sonralar Bauhaus'da grevyapan Moholy- slupsal dil ve yapya sahipti. Bu slup, eklektizmi ve evrensel-
Nagy'ye de yer veriliyordu. Onun "Iki Kati Birbirine Balayan lii sayesinde btn sanat alanlarn etkilemiti. Onun kendine
Merdiven" (1911-18) adl eserleriyle ilgili olarak, bunlarn bir boya zg kvrmlar oluturan biim yaps, gzel ve uygulamal sanat-
resim olmayp, 'kinetik elerle yaplm bir dzenleme' oldu- lar karm i kurgusu, artistik olmayan objelere ve sanata dein
7641 DNYA SANAT TARiHi
uygulanabilen bir estetiin gelimesine olanak salamt. Hatta,
o dnemdeki yaamda ok derin bir iz de brakmt.
1907'de Muthesius, Alman Werkbund'un kurulmasnda etkin
rol oynayarak burada imalat y~panlan, sanatlar, mimarlar ve
yazarlar toplam ve onlar modern, ilevsel bir dizayna ynlen~
dirrnek istemiti. Ancak .bunlar, makine retimi iin olmayacakt.
Werkbund'daki deerlendirmede, makineyle alet arasnda belir-
lenmi bir snr yoktu. Bu hareket giderek endstriyel rnlerin de
sanat elinden km biimlerde retilmesi dncesini yaratm~ katlmt sanatlarda ortaya kan teknik sorun ve estetikler ele aln
t. Ite bu yeni biimierne anlay, Weimar'daki Van deVelde'nin
kurduu sanat okulunun prensipleri idi ve daha sonra 1919'da
alan Bauhaus'un da gz nnde tuttuu temel prensip idi.
Iin daha ilgin taraf, bu okulun Almanya'da Hitler ynetimince
kapatlmasndan (1933) sonra, oradan kaan Bauhaus retmen
lerinden Lasz16 Moholy-Nagy tarafndan 1937'de Chicago'da
Institute of Technology ad altnda kurulmasyla Bauhaus'un yeni
"Makine Estetii" anlaynn, Amerika'daki dizaynl makine reti-
minde etkin bir rol oynamasyd. Bunun anlam, Bat Avrupa'daki
bu yeni makine estetii anlaynn Amerika'da da ada yaa
ma girmesiydi. Ancak bu noktada nemli bir sorun ortaya k
yordu. Bu da, gzel ve tatbiki gzel sanatlar arasndaki sentezden
kan evrenin deiim estetiinin ve sanatla bilim, insanla maki~
ne ve onlarn grnen elikilerinin bertaraf edilme zorunluluu
R. 1643: Mareel Duchamp, Bisiklet Te-
idi. Ayrca, bunlarn arasndaki g ilikiye dayanacak yeni hemo-
kerlei,
1913.
jen bir kltr teorisinin belirlenmesi de bir dier sorun oluyordu.
Dikkat edilirse, burada, sanatsat el ii rnnn giderek makine
endstrisi teknolojileriyle nasl bir iliki kurma noktasna geldii
ak biimde grlebilmektedir.
XX. yzyln ilk eyreindeki Ftrizm, Dadaizm ve konst-
rktivizm gibi akm da, elektronik aa ilikin sanatn ortaya
kmasnda nemli birer etken olmulardr. Dadaistler, endst-
riyel uygarln eletirisi olarak makinenin anlamszln orta-
ya atyorlard. Bununla birlikte bir sre Dada hareketine katlan
Picabia, modern toplumun gereini temsil edecek yeni yolun
aranmasnda tek bana deildi. Picabia, "Ben daha Amerika'ya
gider gitmez, modern dnya zelliinin makine olduunu bizzat
yaad1m. Makine sanatnda, yaayan bir ifade formunu kefedebi
Jeceimizi anladim. "c Fransz-Amerikan Dadaizminin etkin akt-
r Duchamp, makine estetiini, "Merdivenden Inen tplak"n
(1911-1918) be versiyonunda rneklendii ekilde uygulam
t. Duchamp bu eseriyle ilgili olarak, bunlarn boya resim, yani
pentr olmadn, bunlarn kinetik elerin bir dzenlemesi, bir
zaman ve mekan ifadesi, hareketlerin soyut biimlenmesi olduu
nu yazyordu. O, "eer biz, belirli bir zaman d1mda, mekn iinde-
ki bir formun hareketini gz nnde tutarsa k, bir makine inasmda
izlenen yol gibi derhal matematik ve geometri alanma gireriz" c diye
(1) Akt. Frank Popper, The Art of the Electronic Art, s. 12
(2) a.g.e., s. 13-14
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONiK SANAT 1 765
yazyordu. Dikkat edilirse, burada tamamen dnsel bir i man-
t gz nnde tutuluyordu. Rus konstrktivisleri de Malevi'ten
ok, sanat, otonam dnset bir aktivite olarak savunmulard.
Btn bu duygusallktan uzak estetik araylar, giderek en son
teknolojilerle Iik Sanati'na ilikin ilk kurgularn yolunu ayordu.
Lasz16 Moholy-Nagy, XX. yzyl kla ilgili bir yzyl olarak grd-
n belirtmiti.(l} 199l'de Rheims'da dzenlenen "Les Artistes
et la lumiere" adl sergide, ncelikle fotoraf, k, evre ve seyirci
yordu. Bu sergi de "Iin Arkeo/ojisi" (1991 ), "Heyket Yapan Kan1k
Media", "Kinetik Neon Heyke/" (1991 ), "Elektrik Gelin" (1989),
"The Carrouse/ of Sun" gibi adlar tayan ve tamamen elektronik
mhendislii ve bulularna dayanan almalar sergileniyordu.
Bu sergide virtue/, yani eyleme gememi imajlarn gelimesinde
Piero Fogliati ve Bill Beli, etkin kiiler oluyorlard. Tavana aslan bir
projeksiyon aletiyle, k saan imajlar gerekletiren Fogliati, bu
grntleri karanlk ortamlarda ince ubuklara k vererek olutu
ruyordu. Seyirci, kl ubuklara odaklandndan, tavandaki k R. 7644: Lifiane Lijn, Elektrik .Gelin,
veren projektr fark etmiyor ve bir k saan ubuklar grnt- 7989. Kar1k iletiim aralaryla olu
turulmu heykel.
s yaratlm oluyordu. Beli'in Saccadoscopic imajlar ise, k saan
diode'lar ve bilgisayar teknolojisi gerektiriyordu. Bu almalarda,
mekanik alandan elektronik aamaya doru olan evrimde, seyir-
cinin katlm devreye sokuluyordu. Seyirciyle 'yerletiri', yani ens-
tatasyon arasndaki iliki, sanat tarafndan tasarlanm, video ve
bilgisayardan da yararlanlan bir teknoloji oluturulmutur.
Grsel bir olay yaratma giriimleri arasnda baka teknik olanak-
lara da bavurulmutu. rnein, Eventstructure Research Group
adl bir topluluun yesi olan ]effrey Shaw'un byk boyutta bir
olay sergiledii "Okunur Kent" (The Legib/e City) adl enstalas-
yonuyla ilgili son almalarnda, seyirciyle enstalasyon arasnda
bir etkileim ngrlyordu. Shaw, havayla iirilmi tplerle bu
konuda yetitirilmi seyircilere, su zerinde yrme olana sa
layan gsteriler dzenlemiti.
nceden belirtildii gibi, Elektronik Sanat, aslnda kinetik,
lumino~kinetik ve sibernetikc sanat hareketterine dayal sanat
aratrmalar ynnde bir ilerleme gstermitir. Bu alanda alan
sanatlar, 1960'1arda ok sayda teknolojik aygt deiik hare-
ketler ve kla ilgili etki eitleri (efektleri) yaratmak iin kullan-
mlardr. O sralarda elektromekanik, elektrotermal, hidrolik ve
R. 1645: }effrey Show, Okunur Kent,
manyetik hareketler, bu alanlarda alan sanatlarn eserlerinde 1990. Bir bilgisayar rn.
grlmeye balamt. Bu alanda alanlar, bazen k efektleriy-
le kaynatrlarak are lambalar, spot'lar, deiik projektrler, sod-
yum ya da mercury bu ha r doldurulmu k ampulleri, beyaz ya
da renkli, dz ya da eri floresan tpleri gibi aygtlar kullanm
lardr. Bu teknikler arasnda ve gelecekteki gelimeler bakmn-
(1) Uiszl6 Moho!y-Nagy, daha 1927'de: "This century belongs to light" diye yaz
yordu. Bkz. Light Art from artificiallight, ed. Peter Weibel, Gregorn janden, Hatje
CantzVerlag
(2) Ayarlama ve ynleme bilgisi
766/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1646: jesUs Rafael Sota, Kk
Klfmz ve Beyaz Yatay/ar, 1965.
R. 1647: Nam june Paik, Elektronik
Viyofonsel, 1911.
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONi< SANAT /767
dan en etkili olan Kinetik ve Lurnino-kinetik sanat idi ve genel- bir rol oynadn ileri srmtr. Art journal'de yaymlanan dier
de Elektronik Sanat'n ne olaca hususundaki gelimelerde dik- birok makalede, fotorafn sanat alanndaki ilevi konu olmu
kati eken bir aama olarak deerlendiriliyordu. Kendine zg ve fotorafik grntnn arkasndan bilgisayarn sanat ve sanat
bir alan olan neon sanat ise, estetik yan uralar ve teknolojik olmayan iletiim sistemleri arasndaki kat farkllklarn fark edil-
ilerlemelerle gelime olana bulmutur. Neon konusunda, mesinde ve kertilmesinde etkin bir rol oynad aklanmtr.
Georges Claude 191 O' da neon gazyla doldurulmu buhar tp Gips'e gre, fotoraflk ve videonun, ekolojik farkndalklar da
aygtn kefetniti. Ancak 1930'1ara dein neon tpler ne deko- ieren yeni bir resim tanm na kap aan dijital teknolojilerle sar-
rasyon ne de reklam amal olarak kullanlmamt. Yalnz birka ma dola olmas, iletiim teknolojilerini deitirmitir.
sanat, neondan o srede yer yer bir aksesuar olarak yararlan- Bu geliime paralel olarak seyirci itiraki ve pratii de etkileim
mt. Neon n bir heykelin balca malzemesi olarak kullanma de yerini almtr. Seyircinin aktif olarak itiraki, Yaacov Agam,
onurunun Gyula Kosice'ye ait olduu belirtilmektedir. O, 1946'da jesus Rafael Sota ve jean Tinguely gibi sanatlar tarafndan daha
Buenos Aires'te "l1/dayan Strktr/er" (Luminous Structures) adl 1950'1erde gerekletirilmiti. Geometrik formlarla denemeler
almasnda, neon n sanatsal bir alanda kullanyordu. O yapan ve drdnc bir boyutu eserlerine sokan bu sanatlar,
gnden sonra neon , zellikle dekorasyon, reklam ve kla seyirciye bir seim hakk salamak ve onu yaratc ilem sreci-
yaplan sanatsal kurgularda kullanlmaya balyordu. Dan Flavin'in ne sokarak kendi eserlerini bakalar tarafndan kullanlmaya hazr
cool olarak adlandrlan enstalasyonuyla joseph Kosuth ve Bruce hale getiriyorlard. Agam'n oksesli ve contrapuntal resimleri,
Nauman'n kavramsal-eletirel yaklamlar, renkli k kurgulu bir seyirci onlarn nnde hareket ettiinde, kendi yapsn ortaya
sanatn ilk giriimleri saylyordu. karmaktayd. Ayn ekilde onun biim deitiren yaptlar, fark-
Kronolojik bir sralama yapldnda, 1940'1arda Elektronik l bir teknikle yaplm ve seyircinin onlara istedii ekilde biim
Sanat, 1950'1erde Data Art, 1960'1arda Rastlamsal Sanat ( Randam verebilmesi n grlmt. R. 1648: Yaacov Agam, Dokunarak
Art), 1970'1erde Bilgisayar Sanat ve 1980'1erde de Sentetik Imaj jesUs Rafael Sota'nun bu dneme ait eserleri, seyircilerin en Yapilan Resim, 1963.
Sanatnn ortaya kt saptanyordu. ufak hareketlerine gre elektronik dalga biimleri oluturuyordu.
Eserinde, dokunnaya ve optik hareketlere hassas sensrl meka-
Postmodern artistik gelimeler, eklektik resim ve multimedya nizmalar nedeniyle efekt zenginlii elde edildii gibi, daha ok
konularna dayal yaptlarn sergilendii1991 Berlin "Metropolis seyircinin orada hareket etmesi de farkl grntlere neden ola-
Sergisi"nde yer alan sanatlarn, teknolojik, estetik ve artistik biliyordu.
etkenleri uzlatran bir yol aradklar ve sanatyla eserini bir yan- Tinguely'nin 1954'teki Meta-mecanique1erinin teknolojiye bir
da deerlendirirken, teknoloji, evre ve toplumu da bir baka meydan okuma niyetiyle yapld gr, onunla ilgili metin-
biimde vurguluyorlard. Bu konularn birbirleriyle olan ilikileri lerde yer alyor. Bunlar, bazen seyircinin katlmyla gerekleti
ni gz nnde tutan sanatlar, Ftrizm, Dadaizm, konstrkti- riliyordu. Ancak onun boya resim ve desen makinelerinin daha
vizm, Kinetisizm ve Lumino-Kinetisizm kadar evreci kavramsat ok seyirci katlmn salad da bilinmektedir. Tinguely'nin,
sanat, fotoraflk, sinema ve bilimin farkl dallarndan da esin- gsteri bitiminde kendini tahrip eden makineleriyle, gsterilerin
leniyorlard. ncesi ve sonrasndaki tm oluumun mhendislik planlamas
Fotorafla ilgili olarak Margot Lovejoy'un Art journal'deki sanat na dayanmas, sanattaki teknolojinin gnmzdeki boyutunu da
ve bilgisayara ilikin bir yazsnda, fotoraf n bilgisayar sanatnn sergilemektedir.(
temeli olduundan ve Postmodernizmin gelimesinde ok nem- Pol Bury'nin yaptklar ise, onun ikiboyutlu soyut geometrik
li rol oynadndan sz edilmektedir.''' formlarndan boyutlu, deitirilebilir Mobi/e Planes'leri, yani
Art journal'deki makalelerin ounun iaret ettii gibi, elekt- hareketli dzlemleri, resim sehpasnda yaplan resimlere tam bir
ronik teknoloji, nce video ve giderek dijital imajlar yaratmada bakaldr olduu kadar, seyirciye karlan bir eit davet ola-
fotorafn olanaklarn toplum yaamnda oaltmtr. Sanat ile rak da yorumlanyordu. Tabii bu davet, bu almalarla ilgilenen
sanat olamayan iletiim sistemleri arasndaki kat farkllklarn kal- seyirci, geleneksel sanatlarn yapt boya resimlerdeki form ve
drlmas yannda, fotoraf aygt dnda sanatnn ura alan renk dzenlenmesinden memnun deilse sz konusu olmakta-
na bir de bilgisayar sokmutur. dr.
Terry Gips de modernizmle Postmodernizmin gelimesinde Cruz-Diaz, yannda Nouvelle Tendance ve zellikle Group of
fotoraf n rolyle elektronik medyann sanalla ilikisi ve ilevi ze- Milar gibi topluluk yeleriyle dier Op Art ve kinetik alanda al
rinde durmutur. Walter Benjamin adl bir dier yazar da, foto an sanatlar olduu halde, seyircileri yapc hrriyetlerinin farkn
rafln, sanatn biricik ve orijinal deerinin knde nemli da olmalar iin onlar bu ie kartrmak istediklerini aklyordu.
(1) Akt. Frank Popper, Art of the Electronic Age, s. 25 (1) L'aventure de /'art au XX. Sii?de, s. 520
768/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1649: Nicofas Schffer, Chronos 5,
7960. eitli malzemeler. 210 x 135
x 115 cm. Yerletiri (Enstafosyon) ZKM
2005.
R. 165 O: jean Tingue/y, Kk Ampul-
/erin Animasyonu, 1962.
R. 1651: Nico/as Schffer, Sibernetik
Ik Kulesi, 1972, Paris. La Defense'ta
Raund-Point Projesi.
Seyirci katlmn gz nnde tutma bilinci, 1960 ve 1970'1erin
action event, peiormans ve happening'leri yaratan sanatlarn
eserlerinde ve aklamalarnda saptanmaktadr.
Sanat yaptnn bu tr biimlenmelerinde, topluma ilikin
eletirel tavr daima dikkat ekmektedir. Bu tutuma paralel ola-
rak ABD'de 1960'1arda balayan ve 1970'1erde gittike yaygn
laan grafiti uygulamalir da yerleik sosyal dzene kar arp
c bir meydan okuma olarak grlyordu. Hatta, bu sokak res-
mi tr ve uygulamalar, estetik adan standart olmakla birlikte,
tahrip edici ve sokak kirlilii yaratan gayri meru giriimler olarak
sulanyordu. Ayrca ilgin olan, bu tr grafiti resimlerinin ancak
birka kii tarafndan yaplmas ve seyirci katlmnn da bunlarn
uygulanmasnda grlmesiydi. Btn bu giriimlerde teknik ve
estetik adan devaml bir deitirme srecine girildii de gz-
lemleniyordu.
Elektronik Sanat'a kavramsal sanatn etkisi, zellikle bilgisayar
sanat alannda grlmektedir. Yazar Christine Tamblyn, gele-
nekselci tutuma ve kavramsal sanat alann genileten bilgisayar
sanatlarnca temsil edilen Postmodern tavrlara itiraz ediyordu.
Yazar, bilgisayarlarn akli ilemleri aaltmak iin dizayn edildik-
lerine deiniyor ve boyama programlarnda grlen geleneki
tavra, bilgisayardaki elektronik frann salad izgi ve boyama
olanaklaryla yaplan modern resim ve desen gibi eylerin bas
m yannda fotoraflarla bilgisayar sanatlarnn eserlerine itiraz
ediyordu.<
Hesaplanm ve programlanm sanatn, nce erken sibernetik,
sonra Elektronik Sanat'n kuruluunda dikkat ekici bir etken oldu-
u kabul ediliyor. Genelde sanat iin evre ve seyirci katlm, tek-
nolojik sanat zerindeki farkl iki etki alan oluyor. Bunlardan biri,
environnement, yani evre ya da enstalasyon formlar olup ikisi de
optik ve kavramsaldr ve yer yer mimarlk ve kentilikten alnm
tr. Ikincisi ise, gln form ya da az ok yn verici etkileimi yara-
tan yaratc katlm oluyor.
lazer ve halagrafik sanat
Daha nce de belirtildii gibi, ada Ik Sanat'nn ilgin geli-
imlerinden biri, lazerin kullanmyla gereklemitir. Lazer aygt,
bir k verisini nemli lde artrmakta, youn ve snrl tek renk- adl eseri ise, metin ve grnt tasarmlar baka uzmanlara ait
li bir n oluturmaktadr. Bilindii zere bu aygt, son zamanla-
rn silah yapmnda da ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak
sanatlar iin lazer nnn ynetilebiiiriii snrl kalmtr. Her ne duygu/arta kutsanml yaami bir araya getirmesi gerekir"< 1l diyor-
kadar Einstein'n 1917'de yapt hesaplara dayanyorsa da, laze-
rin kullanl hale getirilmesi 1960'1ara dein mmkn olmamt.
Lazer, bir sanatarac olarak ilk kez 1965'te kullanlm, sonra uzun
sre evresel retimi erde, grsel ve iitme sistemlerinde ve holog-
rafinin zel alanlarnda kullanlmaya balanmtr.
(1) Akt. Frank Popper, Art of the E/ectronic Age, s. 28
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEI\TRONiK SANAT /769
Lazerin teknik kalitesi, holografi alannda alan baz sanat-
larca kullanlmtr. Onu, grafie uygun zellikleri nedeniyle,
daha ok seyre deer gsteriler iin kullanmlardr. evresel ger-
ekletirmelerde baarlar olan Amerikal Rockne Krebs, Robert
Whitman ve dierleri, ABD'deki galerilerde ve ak havada lazer
nlaryla gsteriler yapmlardr. Krebs, 1969'da lazerin zellik-
le artistik alanda kullanlmasna alm ve "Lazer 1-Yeni Bir
Grsel Sanat" (Laser Light-A New Visual Art) ad altnda bir sergi-
yi Cineinnali Art Museum'da dzenlemitir. Ayrca 1971 'de Los
Angeles'da "L" biimli bir salonda eitli renklerde lazerler kul- R. 1652: Rockne Krebs, Ynfendirilmi
lanarak aldatc bir yer grnts oluturmutur. Krebs'in lazer Dzlemler, 1989, johnstown, PA.
Kentsel lekte lazer aygitlafi yerleti
konusunda esas baars, 1970'1erde Minneapolis, New Orleans ve rilmesiyle yap1fan uygulama.
ABD'nin baka kentlerinde yapt ak hava gsterileridir. lsrailli
Dani Karavan, ekoslovakyal )osef Svoboda ile birlikte ABD'de
Massachusetts Institute of Technology'de bir Lazer Masas'nda
lazerle bir i mekanda, bolukta formlar oluturmutur.
Alman tasarmc ve fotoraf Horst H. Baumann da 1970'1er-
de lazerle ilgilenmi ve 1976'da Dsseldorf'ta bir 'N' harfi-
ni argon lazerle havada oluturmutu. 1977'de de Kassel'de 6.
Documenta'da argon ve kripton lazer yardmyla bir gsteri yap-
mtr. Bu gsteri daha sonra Ka.ssel'in kalc bir gsteri zellii
olmutur.
Grsellazer gsterilerini mzikal ve abartl perfo.rmanslarla bir-
letirme, bu alandaki sanatsal almalar artrmtr. rnein drt
nemli mziki ve kampazitr ve mzik bilimcisinin yapt al
malarda Amerikal Laweli Cross, bir nc olmutur.
1964-1968 yllarnda Toronto' da elektronik mzik renimin
den sonra David Tudor, bilim adam ve heykelci Carson jeffries ile
birlikte Mixed-Media eserleri oluturmak iin aba harcamlardr.
Bunlar, Video-Laser 1 ve Video-Laser ll adl eserler olup, California
ve Osaka Dnya Fuarlar'nda da gsterilmilerdi. Bu eserlerde
kripton-lazer yardmyla Laweli Cross, krmz, yeil, sar ve mavi
renkli grafik nlar oluturmutu. Cross, bu renkleri tilretilen bir
ayna sistemiyle gerekletirmiti.
Amerikal kampazitr ve k sanats Paul Earls, lazeri duyar-
l ve hassas grsel bir ara olarak kullanmt. Onun mzik alann
daki birok eseri, event1eri arasndan The Laser Circus'u 1980'de
Otto Piene ile birlikte gerekletirilmiti. Onun Sky Opera /carus
R. 1653: Otto Piene/Pau/ Ear/s, Gk-
yz Operas /carus, 1983. Resimdeki
olmak zere gerekletirilmitir. Paul Earls, "Yeni bir sanat ese- biimler lazer/e gerekletirifmi bir g-
ri yaratmak iin onu ne benim ne bakasmm denememi olmasi ve rntdr.
du. Bu sz, onun 1988'de New York'ta Yeshiva University'deki
sergi katalounda yer alyordu. Earls, bu sergi de Otto Piene ile bir
seri lazer projeksiyonlar ve evresel ses kompozisyonuyla birlikte
lazer grntleri oluturuyordu. Bu alma da argon lazer nla
ryla gerekletirilmiti.
(1) Akt. Frank Popper, Art of the Electronic, s. 34
DST49

7701 DNYA SANAT TARiHi
1980'de grnt (optik) mhendisi Michael Wenyon ve sanat-
Susan Gamble, grnt oluturmada holografi olanan
Londra'daki Goldsmith's College'da gstermiti. Bu, holografinin
Avrupa'daki ilk artistik uygulamasyd. 1983'te bu iki kiilik ekip,
yatay iki dz hologram se h pas zerinde gsterilmi benekli efekt-
R. 1654: Gary Hill, Iaret /1, 1990.
ler gerekletirmiti. Bu hologramlardaki renkler, kimyasallardan
Videoyla gerek/etirilmilerdir.
yararlanarak oluturulmutu. Bu uygulamadaki renklerin, lazerin
tek krmz rengiyle temin edilerneyecei ne de iaret edilmekte-
dir. 1980'de Rudie Berkhout holografik animasyon almalarn
gelitirmi ve kla kimi izimler yapmay baarmt. 1982'de de
holografik bir grnt bulucu gelitirmi ve bu bulula renk ve
imgeleri ilem srasnda bir levha zerinde kompoze etmeyi baar~
mt. 1989'dan itibaren onun esas amac, grnt yapma ile
mini daha organik biimde ve abuk oluturmakt. Bu dnce
den yola karak soyut resimlemanzara arasnda gidip gelen bir-
ok eser yapmt.
Video sanat
Bu yeni sanat trnn 1960'1arda ticari televizyona kar icat edil-
dii yazlmaktadr;''' 1963'te Almanya'da Wuppertal'deki Galerie
Parnasse'da gsterilen Nam june Paik ile Wolf Vostell'in yapt
bir video kaytla balad belirtilmektedir. Video sanatnn bala
masndan itibaren farkl iki uygulama grlmektedir: Birincisinde,
video kameras kayt aleti olarak ele alnmakta; ikincisinde ise,
deneysel bir aratrma sz konusu olmakta ve zel elektronik sis-
temler kullanlmaktadr.
Video sanatlarndan Bruce Nauman, Peter Campus, Wolf
Vostell, joseph Beuys ve Robert Rauschenberg gibi sanatla
rn almalarnn yukarda aklanan benzer ilemlere dayand robotlar kullanyordu. "eliin Gzyaian" adl almas yirmi yedi
, fakat sistemlerde kimi deiikliklerin yapld yazlmaktadr.
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONiK SANAT-/771
tanabilir videonun politik ve pedagojik amal olarak da deer
lendirildii ve zellikle 1980'1i ve 1990'1 yllarda ok kullanld
yaz lmaktadr.'" nc kategori ise, tiyatroya ait performanslar-
da sanatlarca 1970'1erden itibaren kullanlm ve videonun kar-
mak iletiim formlar iinde gelitirilmitir. Drdnc kategori
olarak, videonun eitli alanlarnda uzman olanlarca gelitirilmi
teknolojilerle yaplan eklidir. Bu trn yeni sanat almalarnda
bilgisayar da kullanlmaktadr.
Btn bunlarn, video sanatnn alt eit uygulamasnda grl-
d belirtilmektedir. 1) Plastik elerin biimsel aratrlmasn da
ieren optik grnt yaratma iin teknolojik aralarn kullanlma
R. 1657: Nam june Paik, Firavun Ram-
snda, 2) Kavramsal sanat eylemlerinin ya da happening'lerin kay- ses, 1991.
dnda ve sanatnn kendi konsantrasyonuyla oluan nemli sra
lamada, 3) "Gerilla-video"da, 4) Heykelde, environnement'lerde
ve enstalasyonlarda video kamerasyla monitrn birlikte kullanl
masnda, 5) Videonun kullanlmasn gerektiren canl performans-
lar ve haberleme iletiim almalarnda, 6) ou video ve bilgi-
sayarla yaplan ileri teknolojik aratrmalarn bir araya getirilerek
kombine bir alma yaplmasnda.''' Burada videonun ne denli
yaamla i ie olan anlk grntlerin saptanmasnda kullanlabil
dii de anlalabilmektedir.
Bugnn en gze arpan zelliklerini yanstan video sanat
nn sanatlar, yalnz kendi enstalasyonlannda yeni imaj dizile-
ri deil, tamamen yeni durumlar da oluturmaya almaktadr
lar. Bu konuda Belikal Marie-jo Lafontaine, rnein deiik kay-
naklarn ve eitli ekran programlarnn ve yava hareket efektleri-
nin deneylerini video enstalasyonlarn oluturmak iin kullanm R. 1658: Roland Bafadi, Telepati (D-
t. O, "Yzn evresi" ve "Hefaistos'un Ryasi" gibi videolannda ncelerimiokumak iin yzme bak,
1976). Video altmas1.
monitrdeayn anda gsteriliyordu. Bu enstalasyonlarda psikolo-

R. 1655: Richard Kriesche, Sonsuz Ik,
1983. Berlin'de gerekletirilmitir.
Kriesche, artistik bir zor/uu, kank bir
teknikle zrnee a/Jm1tr.
R. 1656: Fom Chandler, Gzel/er,
1990.
rnein Peter Campus, kendi ekseni zerinde dn hareketi-
ni saptamak iin atlyesinin tavanna kamera yerletirmiti. Yani
kamera ayn, fakat kullanld yer farkl olmaktayd. Elektronik
aletlerin kullanl o sralar henz yeni olmakla birlikte, bunlardan
yalnz boyasal resim ya da heykel biimierne arac olarak yararla-
nlmas dnlebiliyordu. rnein Bruce Nauman, medyumun
her trl formuyla ilgilenmi ve kamera iindeki elektronik ele
rin deitirilmesi yoluyla siyah, beyaz soyut bantlar oluturmu
tu.
Bundan baka video eserinde saptanan drt kategorinin, bu
alandaki sanatsal formlarn geliiminde nemli rol oynadna
iaret edilmektedir. Birincisi, kamera, monitr ve teyp kaytlar
nn kullanlmas, video heykelinin, video environnement'nn ya da
video enstalasyonunun inasnda gerekli olduu ve bu gelime
nin, son yirmi ylda gerekletirildiine iaret edilmektedir. Ikinci
kategori, "Gerilla-video" denen ve sokak olaylarnn saptanma-
snda kullanlan tanabilir bir videonun kullanlyla ilgilidir. Bu
(1) Akt. Frank Popper, a.g.e., s. 54
jik ve insann fizik durumlarnn u snrlar ele alnp ileniyordu.
"Videonun Papa's" olarak adlandrlan 1932 Seoul (Gney
Kore) doumlu Nam june Paik, nce mzik renimi grm
sonra Almanya'da kompozitrlk eitimi almt. 1961 'de televiz-
R. 1659: Nam}une Paik, Electro-Symbio
yon la ilgilenerek Fluxus Grubu'nun aktivitelerine katlmt. Sonra
Phonics for Phoenix (detay), 1992; 60
New York'a yerlemi ve 1965'te G/aba/ adl ilk video bandn Cafe televizyon set, aynca neon panel/eri.
a Go-Go' da gstermiti. 1982'de de New York Whitney Museum
onun almalarn sergilemiti. Whitney'deki sergide, TV ssleme
dizileri, rktc bir ykseklikte st ste diziimi ve birou tava-
na aslmt. Paik'in buluu, hrriyeti ve alayl nkteyi, gerek tek-
nik oyunlarla desteklemesiydi.
Video enstalasyonu alannda alan bir dier nemli sanat-
olarak Catherine lkam gsteriliyor. lkam, spor ve politika gibi
sosyal davranlara gnderme yapan almalarnda TV yayn
lar ve video teknolojisiyle ilem grm kay~ar yapyordu.
"Leonardo da Vinci'ye vg" (1980) adl eserinde, bir heykel iin-
(1) Akt. Frank Popper, s. 55
(2) a.g.e., s. 55

772/ DNYA SANAT TARiHi
R. 1660: jacques-Louis Nyst ve
Danii!/e, Lavanta Tarbass Destam
(Saga Sachette), 1989.
R. 7661: Michel jaffrennou, Don-
durulmu durum, 1989. Videoyla ger-
ekletirilmitir.
de, Leonarda'nun kendi portre deseni ve gene ona ait insan vcu-
dunun orantlarn gsteren deseni ilenmiti. 1989'da buna bir
seslendirme de ilave edilmiti. lkam'n en u noktada olan al
mas, 1990'1arn banda polar.oid fotoraf ve scano chrome diye
adlandrlan teknolojiyle birletirilmi bir video kaydyd.
Videoyla yaplan animasyonu, sosyo-kltrel temalar iin uygu-
layan bir sanat olan ve Paris'te yaayan Nil Yalter, video hey-
kel enstalasyonlar ve "Ritua/s" (1980) performanslar gerekle
tirmitir. Ayrca Nicole Croiset'le gerekletirdii "Te/e-Totem"
(1987) ve "Pyramis ya da Endora Seyahati (1988) etnolojiyle ilgi-
lidir ve bilimsel bir yntemle insan topluluklarn,' onlarn ilikile
rini, almalarn, adetlerini ve inanlarn inceleyerek grselle nn beynine paralel zellikler tayan bir aygt olup, beynin yarat
tirmilerdir. Onlarn ilk video eserlerinde grlen konular, genel-
de antimilitarizm, ak ve sulh, pop ve uyuturucu gibi alkanlk
larla ilgili olmutu.
Videoyla deneysel aratrmalar ve gerek zamanla ilgili anlk
efektler de saptarmakla olup, bu zelliiyle de sinemann n kur-
gulu saptamalarndan ayrlmaktadr.
Video sanatnn ncleri, yeni grnt saptama alanlar bul-
mulardr. rnein, Amerikan manyetik bantlar, yani ilk teyp-
ler, Fransa'da 1974'te ilk kez, imaj ile mzik arasndaki durumlar-
la, anormal ruhsal anlar gsteren sahneleri de saptayacak bir alet
olarak grlmtr. Bugn videonun resim, moda, fotoraf, ede-
biyat gibi sanatlardan yararlanan melez bir uygulama olarak alg
lanldna da deinilmektedir.'"
Videoda ksa gsteriler, klipler ve lV'den de yararlanlmak
tadr. Konunun uzman Frank Popper, sanat dnyasyla ilgi-
li kurumlar, videoyla ne yaplacan halen bilmemektedirler,
diyor. Video sanat, spes'fik zaman faktrn, anlk olan, kendi-
liinden olan, ezamanll ve yaratc grnt almay, bir ba ok yaratma olana salamaktadr. Bu ama iin bilgisayarla bir
ka eye dntrme ileminde bir g oluturmutur. Video ayr bilgi bankas da oluturulabilir. Ayrca, bilgisayarn yeni olanaklar
ca, dnyevi grntler, mekan faktrleri dnda deiik heykel- ve yollar aramak iin insan cesaretlendirmesi gibi kefedilmeye
ler, evreler ve enstalasyonlar gerekletirmede ara olmaktadr.
Bunlarn nemli sosyal ve psikolojik etmenleri saptamada da kat-
ks olmaktadr.
Bilgisayar sanat
Bilgisayarla yaplan sanatsal grmn, 1952 ylnda Ben F.
Laposky'nin ABD' de kendi "Elektronik Soyutlama" kompozisyo-
nu iin, bilgisayar benzeri katot tp oscil/ograph kullanmasy
la ilgili olduuna ve 1956'da da ilk renkli elektronik grnt-
lerin kaydedildiine deiniliyor. Ayn yl, Viyana'da Herberi W.
Franke'nin elektrik akmlarndaki titreimleri kaydettii grl-
yor. lik bilgisayarla yaplm grafikler ise, 1960'da Kurd Alsleben
ve William Fetter tarafndan Almanya'da yaplyor. 1965'te de ilk
dijital bilgisayarla yaplm grafiklerin, birbirlerinden habersiz ola-
rak Frieder Nake ve Georg Nees ile Almanya' da ve A. Michael
(1) Akt. Frank Popper, s. 76
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONiK SANAT /773
Noll, K. C. Knowlton ve B. )ulesz tarafndan da ABD'de yapld
yazlmaktadr.'"
Popper, bilgisayarn estetik adan genelde boyutlu biim-
lemede, film yapmnda, video imaj retiminde, sibernetik hey-
ket oluturmada, environnement denen evresel sanat yapmnda,
optik ya da video disklerde ve telekomnikasyonla ilgili event'lerde
kullanldna deiniyor.
lik aamada sanatlarn bilgisayar araclyla yapt imajlarn
R. 7662: Margot Lovejoy, Siyah Kutu,
olumas gz nne alnrsa, bu grntterin grafik tasarmlaryla 1992. Bir projeksiyon ensta/asyonu.
boya resim ve videoyla film yapmnda da kullanld grlmek- Sanati hemen olabilecek bir kt du-
Baz sanatlar tasarm; bazlar rum iin bilgiler toplamak zere bir
tedir. iin bilgisayar bir iin, insa-
uan kayt aleti kullamyor.
c zelliklerini tayabilecei dnlmektedir. Bilgisayar grafiin
de hem ikiboyutlu, hem boyutlu grnt oluturulabilmekte
dir. lik yaplan grafik imajlarda sanatsal plastik biimierne endie
si olmad belirtiliyor. Ancak giderek, boyutlu efektler yapmak
iin geometrik kurululara dayanan izimler gerekleiiriidii yazl
maktadr. Ikiboyutlu grnty ilk yapan )ack Youngerman'dr.
O, bilgisayara kaydetmeden nce bir desen iziyor, sonra bunu
bilgisayarda iliyordu. David Em ise, boyutlu grntler zeri-
ne alm, 1986'da da topografik izimlerden esinieniimi baz
dijital manzara resimleri yapmt. Bilgisayar bir alet olarak gren-
le onu yaratc bir aygt olarak grenler arasnda yer alan Vera
Malnar ise, bilgisayar sanatnn nc bir sanats olarak belirtil-
mektedir. Ona gre bilgisayar, yeni teknik olanaklar getirmek-
tedir. Bilgisayar, formlarn ve renklerin sonsuz sralan dzenini
ve zellikle ima edilen bir mekann gelitirilmesini salayabilmek
tedir. Bunun yannda, artistik ilemleri yenileme arzusuna yant
verebilmekte ve geleneksel bir kltrn dna kma ve estetik bir
ak bilinmeyen taraflar olduu da belirtilmektedir.
Bilgisayar sanatnn nemli birka ismi arasnda saylan Margot
Lovejoy'un "Bulank Sahne" (1987), "Labirent" (1988), "Varo/ma"
(1990) gibi eserleri yannda multimedya, projeksiyon ve enstalas-
yon almalar, bu konunun rnek eserleri saylmaktadr. Onun
1992 tarihli "Siyah Kutu" adl eseri de bir projeksiyon enstalasyo-
nu almasdr. Bu almasnda sanat, olmu bir felaket hakkn R. 1663: Roger Gui/lemin, Kaybolmu
Cennet, 1990.
da bilgi toplamak iin mecazi olarak bir uak kayt aleti kullanm
tr. Lovejoy, dorudan teknolojik alma yerine, muhtelif cins bil-
gisayarlar kullanmay denemitir. O, kendisine ekici gelen mete-
orolojik bilgiler ve dier basl grntlerden de yararlanmtr.
)ean-Pierre Yvaral ise, piktral yzeyin matematiksel program-
lanmas amacyla bilgisayar kullanmna gemitir. Onun sentetize
edilmi "Mono Lisa"s, 12 nurnaratanm analiz zerine ina edil-
mi bir aratrmay iermektedir. Bu, Leonarda'nun Mono Usa'sn
(1) Akt. Frank Popper, s. 78
7741 DNYA SANAT TARiHi
R. 1664:jean~Pierre Yvaral, Grntleri
Bilgisayarla bir araya getirifmi Mono
Usa, 1989.
R. 1665: jean-Pierre Yvaraf, Mono Usa,
1989. Dijital imaj.
R. 1666: U/lion Schwartz, Mona-Leo,
1986.
bozarak llebilir paracklara, elere ayran bir almadr. Bu ei Helena Fourment'nn modelliiyle yapt plak figr, bilgi-
12 analitik almadaki geometrik yapsal biimlerle, istendiinde
baka biimlerin de oluturulabilecei, farkl yzler yaplabilecei
anlalabilir. Bu sistematik birim kefi, biimierne iin yeni bir tek-
niktir. Lillian Schwartz da 1987'de yapt Mona Lisa portresinde-
ki yzn yarsn Leonar~o'nun kendi izdii portre deseniyle bir-
letirerek iki farkl uygulama ve sistemi bilgisayar grnts ola-
rak bir araya getirmitir. Schwartz ayrca, gene Leonarda'nun Son
Akam Yemei adl eserinin bulunduu Milana'daki Santa Maria
delle Grazie adl apelin yemekhanesinin bir duvarndaki resmi,
bu yemekhanenin karlkl iki duvar arasnda yer alan yzey ze-
rinde deiiklik yaparak mimari bir i kurulu iinde. gstermi kinetik piktral eser, bilgisayarla kontrol edilmi k ve ses efek
tir. Dolaysyla burada sanat kendi kurgusal tasarm olan yaln
resimsel mekan iine bir bakasnn resmini yerletirmitir ..
1977'de psikoloji ve tp alannda Nobel dl alan Roger
Guillemin de sanat amal olarak "Kaybolan Cennet", "Dz
Tarla/ar" ve "Kre/er" gibi adlar tayan bilgisayar grntleri ger-
ekletirmitir. Bunlar iin, geleneksel litografi, yani tabask ola-
nan kullanmtr.
Miguel Chevalier'nin, cibachrometekniindeki eserlerinin de bu
alanda nemli rol oynadna deiniliyor. Sanat, bilgisayar sana-
tnda teknik ve estetik etkenierin karlkl olarak birbirlerini etki-
lediini fark etmekle birlikte, yalnz bu aygtn teknik olanaklarn
aramak ve bunlarla almak deil, ayn zamanda sanat ve gerek
arasndaki ilikileri de yanstmak istemitir. Onun iin bilgisayar,
ressamn materyalleri iin basit bir yedek alet deildir. Bilgisayarn
snrsz renk ve biim skalas iin kaynak oluu, onu kullanann ese-
rine devaml biim deitirmesi hususunda nemli bir frsat ver-
mektedir. Bilgisayar boya resim, fotoraflk ve video geninin
gbeindedir ve bilgi kltrnn olanaklarndan da yararlanabil-
mektedir.
1980'1erde Yaacov Agam, elektrik ve elektronik aletlerle "ok
boyutlu" bamsz bir slup gelitirmiti. Bu slup aslnda onun
bundan nceki eserlerinde de bulunmaktayd. rnein, 1962'de
onun tactile painting, yani dokunma suretiyle alglanabilir al
malarnda grlmektedir. Agam'n bilgisayar sanatna katks, ok
ekranl bilgisayarla gerekletirilen Visual Music adl eseri olup,
bu almas 1987'de Tei-Aviv ve Paris ada Sanatlar Fuar'nda
gsterilmi, 1989'da da Nagoya Bienali'nde byk dlle deer
lendirilmiti. Bunun nedeni, eserinde konu d efeklerin elde edil-
mi olmas ve grnmeyen i grlr hale getirilmesi idi.
Gudrun von Maltzan'n 1990 tarihli ve bu konuyla ilgili
"Artifices" adl sergide gsterilen ve sanatnn kendi ifadesiyle
desen, bask, fotoraf gibi elerden oluturulmu ve elektronik
paletle gerekletiriimi seri eklindeki baz eserleri, bu konuda
rnek olarak gsterilenler arasndadr. Bu sanat da kendisine ait
olmayan eserlerden ald grntleri deitirerek, hatta sanat-
nn kendi ifadesiyle "tahribi" yoluyla yararlanmtr. rnein
onun, "Doal Hikyeler" (2. seri, 1988) adl eserinde, Rubens'in,
KAVRAMSAL SANATlN BiR DiGER BOYUTU: ELEKTRONiK SANA< 1 775
sayar ortamnda baka bir kompozisyon haline getirilmi ve bu
ligrn iki tarafna birer XIX. yzyl soylusu yerletirilmitir. Bu
resimdeki figrler ve iinde bulunduklar mekan, bilgisayar orta-
mnda o tarihlerdeki bilgisayar teknolojileriyle deiiklikler yapl
mtr. Bu biimlernede bakalarnn eserlerinden alnt yaplmas
nn ve bu eserlerdeki biimlerin tahrip edilmesinin, bir alnt ek
linde grlmedii anlalmaktadr.
Alclar ya da alc aygtlar olmadan programlanm bilgisayar
sistemleri ve sibernetik sistemler, halen boya resim ve yontusal R. 1667: U/lion Schwartz, Son Akam
kinetik sanat alannda bir gemie sahiptir. rnein bir audio- Yemei, 1988. Bilgisayarla yaplmtr.
leriyle gerekletirilmilerdir.
En interaktif, yani birbirini etkileyen bilgisayar/video enstalas-
yonu, jeffrey Shaw'un bir eseridir. Onun, "Okunur Kent" (The
Legible City) adl eserinde bisiklete binmi bir ocuk yer almakta,
fakat ocuun iinde gsterildii soyut kurgulu mekanda harfler-
le oluturulmucaddeve evler, eitli byklklerde ve perspektif
bir grnt iinde dzenlenmektedir. Shaw ayn ekilde, bir ara-
ya getirilmi birbirini etkileyen grntlerden oluturulmu bir
enstalasyonda, bir mekan iinde yer alan biimler kompozisyonu
oluturmutur. Bilgisayar grafii alanndaki grntleme ve sap-
tama teknolojilerinin sratli geliimi, bu alandaki biim-kurgu fan-
tezisini de tahrik etmekte ve yeni biimierne olanaklar ve alanla-
r yaratmaktadr.
Burada zellikle belirtilmesi gereken, Bat dnyasnda 'Elektronik
Sanat' ad altnda gerekletirilen almalar yapanlarla enstalas- R. 1668: Gudrun von Ma/tzan, Doal
yon kurgularn gerekletirenlerin, 1970'1erden bu yana gelenek- Hikyeler, 1988.
sel piktral boya sanatna bir alternatif olarak bilgisayar/video ve
enstalasyonlarn n planda tuttuklardr.
R. 1669: Masaki Fujihata, Geometrik
Ak, 1988, bilgisayar yardlmJYia tasar
!anm heykef.
 1980 SONRASI SANAT /777

lenen sergilerde, teknik denemelerin hep n planda olduuna

deiniliyor."'
1980 Sonras Sanat 1960 sonras ABD ve Avrupa'daki gzel ve grsel sanatlarla ilgi-
li metinlerin yazarlar, bir sanat anlay ancak evrensel ilgi oda-
olduunda ona deinmekle ve sanatsal olaylar lkelere gre
snflandrmamaktadrlar. Bu nedenle, burada da ayn sisteme
uyularak, "1960 sonras sanat" metni iin yaplan aklama ve
snflandrmalar, lke balklar altnda verilmemitir. Daha ilginci,
1960 sonras, ABD'deki sanatsal almalarn hemen hemen kayda deer sanatlarn hemen tm dnyadaki sanat merkezle-
tamam, ayn lkenin o sreteki nl eletirmenlerinden biri rinde yaamalar, ilgi oda olmalar ve tek bir lkenin snrlar iin-
olan Clement Greenberg'e gre, sanat tarihin~in modernist de kalmamalardr. Bu duruma paralel olarak, ada sanat yarat
deerlerini ve baarlarn gzden drme ynnde yaplm clarnn eser ve dnceleri, iletiim aralaryla sratle uluslarara-
tr. Ilgintir, 1960 sonrasndan gnmze dein olan sanatsal ve s dzeyde yayldndan ve yalnz ortaya kt lkede deil tm
kltrel abalar, ok eletiriye de urayan Postmodern ad altn dnyada payiald ndan, sanatsal olaylar artk lke zelliklerine
da zetlenmektedir ve byk arlkla ABD' de biimlermi gr gre deil, uluslararas kriteriere gre deerlendirilmektedir.
ve uygulamalara dayanmaktadr. ll. Dnya Sava sonrasnda en 1960 sonras Avrupa, artk ABD'ye sanat ve kltr ihra ede-
ok 1960'lara dein, Avrupa' daki sanatsal abalarn odak nok- memekte, tam tersine, bu kez Avrupa sanatlar, ABD'deki sanat
tas Paris olmutu. yle ki, rnein Almanya'daki sanatlar bile olaylarndan etkilenmektedir. Ve bunun sonucu, Amerika'da
Paris'teki galerilerle alarak 'point'a girmek istiyorlard. Bunun doan tm akm ve terminolojileri Avrupa dillerinde yer alma-
anlam, bir sanatnn eserinin 1cm 2 fiyatnn belirlenmesi olup, o ya balamakta, hatta ABD sanatlarnn eserleri, bu kez Avrupa
sralar bu saptamann ancak bu kentte salanabilir olmasyd. Ve mzelerinin, bienal ve uluslararas sergilerin duvar ve panolarn
sanatlar adeta yalnz orada dnyaca nl olabileceklerine inan da yer almaya balyordu.
yorlard. Ayrca, dnya mzeleri, o tarihlerde genel olarak bura- 1955 ylnda Kassel'de alan 1. Dokumenta'da sergilenen eser-
daki galerilerden sanat eseri satn alyorlard. Ancak 1960 sonras ler, Avrupa'nn modernist yaratclnn en zgn rnekleri ola-
R. 7670: Franco Summa, Hayal/er, New York, artk yeni sanat hareketlerinin ortaya kt, byk ve rak seilmiti. 1959'daki ll. Dokumenta'da ise, artk ABD patent-
7992. yeni bir metropol olmutu. Paris ise, daha nce belirtildii gibi, li sanat anlaylarnn dikkate alndn gsteriyordu. Aslnda,
artk sanatlara fazla bir ey vererneyen bir yer olarak grlme- ABD'nin igal ordusu Almanya'dayd ve Amerikan kltr ve sanat
ye balamt. ihrac da artk meyvelerini vermeye balyordu. Ancak u da bir
nceki blmlerde akland gibi New York, 1960 sonras gerekti ki, o sralar Avrupa'dan kim ABD'ye gitse, orann ok
artk Avrupa ve dier lkelere yeni akmlar, yeni sanat anlay gelimi kentleri ve o zamana dein grlmemi hareketlilii ve
lar ve onlarla ilgili yeni sanat eserleri ihra etmeye balamt. yenilii karsnda akna dnyordu. Fernand Leger'nin hayran-
Ayrca, 1950'1er ve sonrasnda eitli burs ve olanaklarla ABD'ye ln gsteren yazlar da (1940-1945) bunun gze batar kant
arlan, ardndan anti modernist anlaylarla lkelerine dnen laryd.
Avrupal sanatlar, rendikleri yeni gzel ve grsel sanat akm ABD, ll. Dnya Sava'nn galibiydi. Sava sonras yapt ise, yk
larn kendi lkelerine gtrp orada tantyorlar ve Bat dnya- t Almanya ve dier malup lkelerin kentlerini ve toplumlarn
snn 1960 ncesi anlaylarndan tamamen farkl ve hatta bili- . yeniden kurmak ve kalkndrmak yannda, kendi sanatsal deer
nen modern sanatn dnda olan provakatif uygulamalarla kendi lerini de bu ktaya tamakt. Ilgintir, aslnda ABD'nin sanatsal
lkelerinde aknlk yaratyorlard. New York kl sanat ve kl- zeminini oluturan dncelerin hemen tamam Avrupa kkenli-
trn Avrupa'ya ihra edilmesinde nc olan Avrupal sanatlarn dir. Ve dikkati eken, Avrupa'nn tm sanat akmlarnn arka arka-
tantlmalar ve ABD m zelerinde sergilenmeleri, aslnda nceden ya hep birbirlerine tepki nedeniyle ortaya kmalardr. rnein,
planlanan Amerikan kltr politikasnn da sonularyd. 1916-18 aras ortaya kan Dada'nrn, tamamen baarsz siyasal
1960'1arda balayan ve giderek kuwetlenen bu ABD sanat ve sonulara ve savan yaratt felaketiere kar bir eit isyan bayra-
kltr' ihracat, modernist sanat ve kltrn Avrupa kentlerinde olduu grlmt. VeDadaaslnda sanatsal deil, siyasal bazl
bile adeta gzden drmt. Amerika'nn sava sonras yaratt bir eylemi n plana almt. Bu eyleme paralel olarak Max Ernst'in
gzel ve grsel sanatlar parale lindeki yaptlar, tm Avrupa'da eski statlarn eserlerini Kln'de bir halk tuvaJetinde sergilerneye
ve hatta tm dnyada eitli sanat bienalleri, sanat fuar ve festi- kalkmas ve polis tarafndan derhal gzaltna alnmas, mzelere
valleriyle tanllmaya allyor; buna karlk geleneksel moder- ve gemiin sanatna kar bir tavr koymayd ve daha o tarihler-
nist sanat anlaylarnn bu sergilerde yer almasna scak bakl
mad grlyor. Yukarda verilen tarihten bu yana dzen- (1) lrving Sandler, Art of the Postmodem Ero, s. IX-XIX
7781 DNYA SANAT TARiHi
R. 1671: joseph Beuys, F./.U. Difesa
Del/o Natura, 1983-5, Otomobil, k-
rek/er, bakr, brorler, karatahta-
lar, 9,7 x 5,2 m, Ronald Fefdman G-
zel Sanatlar'da kuruldu, New York,
Salomon R. Guggenheim Mzesi kolek-
siyonu.
de sanat kart bir hareketin baladn gsteriyordu. ABD'deki
sanat akmlarnn da birbirlerine tepki olarak ortaya kmas, asln
da Avrupa' daki tepki sanatnn oraya da sramasyd. Ancak ora-
da yaam-eylem ortamna sanat da sokuluyordu. zetle ABD
gene Avrupa kkenli bir 'eylem sanat'n srdrm ve gelitirmi
oluyordu. zetle ABD, kendi topranda Avrupa tohumlu sanat
gelitirmi, hatta bunlani yeni farkl grleredayal uygulamalar
da ekiemi ve bunlar sonra tekrar Avrupa'ya ihra etmi oluyor-
du. Ancak, Avrupa'ya ihra edilen sanatn farkl bir zellii vard ve
Amerikalnn vaktiyle Avrupa'dan ithal ettii sanat anlaylarnda
o zellik yoktu. Bu zellik, kiisel biimleme, yani kiisel sluptu.
Ancak bunun nedeninin de daha nce Avrupa'da anlald bel-
gelenebilmektedir. rnein, 1918 tarihli Oe Stijl Manifestosu'nda
bir eski, bir de yeni bilin olduuna deiniliyar ve eski bilincin kii
sellii; yeni bilincin de evrensellii hedef ald yazlyor ve kiisel
liin evrensellie kar olan sava, hem dnya savanda hem de
bugnk sanatta kendini gsteriyor, deniliyordu.<
Ite 1960'11 yllar ve sonrasnda Avrupa'da olan sanatsal olay-
lardan, bazlar hari hemen hepsi, ABD kkenli eylem trleriy-
diler ve bunlarn Avrupa'daki temsilcileri, ABD'li sanat ve sanat
kurumlarnca destekleniyorlard. ABD'nin Dnya sanat merkezi
olmasna kar da kimi tepkiler saptanabiliyordu. '"
rnein bu ABD kkenli sanat kart eylemlerin Avrupa'daki
nemli temsilcilerinden biri Alman joseph Beuys' dur (1921-1986).
O, Almanya' da geleneksel modernis plastik sanatlara kar radi-
kal bir tutum sergileyen, sanatsal gsteri eylemleriyle anti-form,
non-kompozisyon, Arte Povera, Kavramsal-Sanat ve evreci-
Sanat gibi ou ABD kil sanat anlaylarn kullanarak kendi
siyasi grlerini aklayan bir sanat olarak kabul edilmektedir.
Ilgintir, 1950'lerin ortasnda onun ciddi bir depresyon geir-
diine de deinilmektedirYl Onun, minimalizmle ilgili blm-
de manifestosu verilmi olan sanat kart anlayl Neo-Dada
ve Fluxus Grubu'yla yakn ilikisi bilinmektedir.''' Politik konu
ma ve tartmalarn event'ler, yani eylemler, yerletirmeler ve
happening'lerle birletiren Beuys, herhangi bir sanat trne bal
olarak almann gericilik olduunu dnyor ve sylyordu."'
1960-1986 arasnn Alman sanatlarndan olan Beuys'un sanat
anlay, an toplumsal, siyasal engellerine kar insann yapma-
sn gerekli grd eylemlerle ilgiliydi. Bu nedenle o, politika-
clar ve retimden sorumlu olanlar, yapt eylemiere ar
yor ve daha ileri giderek iki siyasi parti de kuruyordu (1967'de
(1) Kunst Theorie im 20. jahrhundert, s. 375
(2) rne!:}in 1989'da Moskova'da toplanan Al CA Kongresi'nin bildiritemas "Byk
sanat merkezleri mi? Kk sanat merkezleri mi?" idi.
(3) Edward lucie-Smith, Art Taday, s. 141
(4) john A. Walker, Art Since Pop, s. 49; bkz. Edward lucie-Smith, Art Taday, s.
141
(5) Akt. Norbert lynton, a.g.e., s. 337
1980 SONRASI SAN,;T 1 779
"German Student Party" ve 1971 'de "The Organisation of Non
Voters"). Onun yerletirmeleri, konumalar ve eylemleri kapita-
lizme ve toplumsal rahatszlklara, geleneksel sanat eitimine ve
toplam olarak modernist sanata kar idi. Ancak ondan da nce,
daha 1957'de, Brancusi'yle ilgili bir metinde, "Byk modern hey-
ket sanati, art1k bizi terk etti" diye yazlyordu.<l) Yani sanatl hey-
ket kartl Beuys'dan ok nce ortaya kmt. Aslnda bir hey-
kelci olan Beuys, 1947-51 aras Dusseldorf Akademisi'nde hey-
kel renimi alm ve 1961'de ayn kuruma retim yesi olmu,
ancak 1971 'de akademideki grevinden polis nezaretinde uzak-
latrlmt. Nedeni, onun, syleyeceklerini 'provokasyon'larla kit-
lelere yaymak istemesi ve "Herkes sanatd1r" sz olmutu. Bu
gr, Dusseldorf Akademisi gibi bir eitim kurumu iin kabul
edilemez bir durumdu.(2) Ayrca, onun provokasyon u sevdii kay-
dedilmekle ve btn sergilerini aklamalar ve tartmalarla at
R. 1672: joseph Beuys, Sandalye ze-
ve yaam, insan, din ve politika tartmalaryla ortam kart rinde Gres ya1, 7964.
rarak ve olay kararak kendini tantt belirtilmektedir. Bu pro-
vokasyonlarn onun aktion'lar olduu ve onun hretini olutur
duu da yazlmaktadr. Onun hakknda, "joseph Beuys: charlatan
or genius?" adl yazda, 1965'te saat boyunca, yznn altn
yaldzla pudraland ve kucanda l bir tavanla kendi ovunu
sergiledii ve geleneksel heyket malzemeleri yerine deiip bozu-
lan ve ryen gres ya, margarin, bakr kee, bal, vb malzeme-
leri, her eyin bir deiim srecine tabi olduunu dnerek kul-
land, ancak giderek sanat aalad ve bu dorultuda "her-
kes sanatidlr" grn ileri srd belirtilmitir.
Modernis sanat anlaynda, yeni olan bir bulula oke etme
durumu da vard. Postmodernist sanat anlaynda ise, bulu
olmayan baya bir eyi, sanat diye kabul etme durumu sz konu-
suydu. Yani ad iyi sanat olarak kabul ederek yaratlan ok etme fik-
ri benimsenmiti.C 3 l Oysa estetik kalite, yalnz, kiisel deneyim ara-
clyla ortaya konulabiliyordu.<4l Dolaysyla burada sanat eseri
deeri deil, kabul etme gr n plana kyor ve 'sradan', yani
baya olana itibar etme gr benimseniyordu. Dikkat edilirse
burada ayrca, eser araclyla n kazanmaktan ok, negatif tavr
ve sz n plana karlmaktayd. Daha dorusu eser deil, kiinin
davranna itibar ediliyordu.
1938 Dou Almanya doumlu Georg Baselitz, Dou ve
Bat Berlin akademilerinde renim grm ve Pandemonium
Manifestosu'nu yaymlamt. Dou Berlin'deki akademide o sralar
komnist ideolojiye bal olarak sosyalist gerekilik, Almanya'da
ise soyut lirik bir biimierne itibar gryordu. O, 1953'te Bat
Berlin'de at ve olaylara neden olan ikinci sergisindeki eser-
ler, farkl bir mantktayd ve sergilenmesine polis tarafndan engel
olunmutu. Bu sergideki resimleri seks grntl olduundan
(1) Akt. L'aventure de /'art au XX. Siecle, s. 536
(2) a.g.e., s. 812, q13
(3) lving Sandler, a.g.e., s. 4
(4) a.g.e., s. 3
7801 DNYA SANAT TARiHi
R. 1673: Georg Baselitz, Elveda, 1982.
Tuva/ zerine yallboya,
250 x 300 cm.
polis tarafndan el konulmu ve ancak iki yllk bir davadan son-
ra kendisine iade edilmiti. Baselitz'e, 1978'de nce Karlsruhe
Akademisi' nde, sonra 1985'te Bat Berlin Akademisi'nde profesr-
lk verilmiti. Onun Kopfber, yani "Tepest" ya da "Baaal''
olarak isimlendirilen acmasz vahi yeni-ekspresyonist resmi, son
derece kaba bir boya uygulamasyd. O, bu almasyla jrg
Traeger'in deyiiyle bugnk dnyaya olan septik ve ironik bak
n ifade etmektedir.'" Almanlarn 'Heftige Malerei', yani fke-
li resim ya da Amerikallarn Neo-Ekspresyonizm dedikleri bu fke
resmi, onun gemiiyle hesaplamas olarak deerlendirilmi
tir. Ayrca Ekspresyonizmin btn sanat teorilerine l'<ar bir anla-
y olduuna, nk bunun teoriler zerine deil kendiliinden
gelen duygularadayand eklinde aklanmaktadr."'
Kai Althalf'un (1966) ilk sergisini, Kln'de gerekletirdii ve
bunun bir happening karakterinde gsteri olduu; adnn da
"Kln'de bir sokak dkknmm arka taratmdaki bir blmde mask
retmek iin toplanan bir grup dost" olduu yazlmaktadr. Bu ser-
gide enstalasyonlar, desenler, video, kolaj, Althalf'un ocukluk ve
genlik anlarn yanstan performanslar ve zellikle sanat tara-
fndan kullanlm fabrikasyon rnleri ve yntemleriyle yaplm
iler gsteriliyordu. Althoff, keeden bir eyler biimliyor, pimi
topraktan ya da karton ve mukawadan figrler yapyor ve kendi-
sinin 'lskartaya pkanlm1 modernite' (modernit: au rencart) ad
n verdii 1995 tarihli enstalasyonunda, iki figrle, 1930 yllarnn
sinema yldztarn pencereden bakar ekilde gsteriyordu. O, bu
sergilerine edebiyat kokan metinler de ekliyordu. Althoff, sanat
Cosima ile birlikte alyor, peformanslar dzenliyor ve bu gs-
terilerde kendi atlyesinde yapt nesneleri aksesuar olarak kulla-
nyordu. Onun bu almalarnn hibir slupsal snflamaya so kul-
mamasnn nedeni, bunlarn, eski sanat atlyelerinde grlen
sanatsal ilere benzernemesi idi. Zaten onun attyesi, bir sanat-
iliinden ok, bir kurgu, bir enstalasyon ve happening ret-
me yeriydi.
1980 sonras ad geenlerden biri de jeff Koons'dur (1955).
O, "Sanat bir iliki' kurmad1r; insanlan bir eye kant1rma iktidan-
dir" diyordu. Onun 1980'terde baarl bir borsac olarak kazan-
d paray, ilk eserinin yapm iin harcamas dikkati ekiyor ve
1980'li yllarn sanat sahnesinde heyecan yaratan bir sper star
oluyordu.'" O, nce, "The New, 7980" adl almasnda yepye-
ni vakum temizleyiciterini, souk neon ktaryla aydnlatlm ve
klinik olarak tertemiz cam kutular iine yerletirmiti. 1986'da da
yksek kaliteli elikten figrler yaparak sanat pazarn artmt. O, bunlara yaymianm fotoraflar, soyut dekoratif dz boyan-
1991 'de hretinin zivesindeyken !talyan porno artisti Cicciolina
ile evlenmi. 1989'dan itibaren "Cennette yaplmtar" serisin-
de eiyle yapt seks neesini, zevkli event'inde bir resim hey-
(1) Jrg Traeger, Kopfber: Kunst omEnde des 20. ]ahrhunderts
(2) Edward Lucie-Smith, Art Todoy, s. 173
(3) Art at the Turn of the Milfennium, s. 286-287, Taschen, New York 1999
1980 SONRASI SANI\f 1781
ket aksesuaryla sergilemiti. Koons, halen bir medya yldz olarak
bu konudaki sanat evresinin ilgisini ekmektedir. Onun yapt,
sofistike seks ve modernite karm gsterilerdir. O bunlar, tabu-
lar ykma iin yapmakla birlikte, onun bu giriimleri, provokas-
yonda gzellii arad anlamna gelmedii yazlmaktadr. Byk
bir binann giriine yapt ve aa dallaryla oluturduu hayvan
biimli doal malzemeli heykeli, onun yeni eler arad anla-
mna gelmektedir. Onun nem kazanan abasnda byk planla-
malarn olduu ve gerekletirmek iin byk aba harcad dik-
kati ekmektedir. Ancak bu yaplanlar kalc eyler olmayp yalnz
fotoraflar ekilebilmektedir.
Amerikan sanats Donald Baechler'in (1956) her resmi,
asamblaj ve kolaj karm melez bir teknikle yaplmakta ve o, bu
kark teknikle yapl daima n plana karmaktadr. Resim, yani
R. 1674: Donald Baechler, Santa C/ara
Dairesi, 1987-88. Keten kuma zerine
tablo, ona gre eitli metinler, sluplar ve referanslar toplulu- akrilik, yaliboya ve kolaJ~
udur. Bu sanat anlay, 1980 ve 90'1arn postmodernis anla- 282 x 282 cm.
yn tam olarak temsil etmektedir. Bu anlayta, bir Ekspresyo-
nizm, 'Bad painting' denilen kt boya resim, Art Brut denen kaba
sanat, naiflik, hareket resmi anlay, renkli boyann dz srl
gibi estetik bir karmn dikkate alnd, yani eklektik bir uygu-
lamann sz konusu olduu bir anlaytr. Baechler, figr desen-
lerini, fotoraftar, yazlar, dorudan tuval zerine yaptrmak
tadr. Bu basit, ironik, yani aalayc estetik, bir eit pirimitizmi
de beraberinde getirmekte ve minimalist, kavramsal estetie de
kar kmaktadr.
1980'1i ve 90'Ii yllar, Bat dnyasnda farkl gzlemleri ve ilgileri
sanatn odak noktasna getirmitir. FranzAckermann (1963), ken-
di yaptklar iin, "nerilen ey, bayatiam/ yntemler, turistik ruh-
sal durumlar dei( daha ok yaamlan am ve amy1 besleyen bir eit
seyahat prokoldr" diyor. (ll _0, amzn sanatsal almasnn
yalnz fotoraf, sinema, kavramsal sanat ya da enstalasyon deil,
ayn zamanda boya resim zerine de olmas gerektii zerinde
duruyor. Hemen tm mekan kaplayan byk boyutlu resimle-
rinde d dnyann anlalmas, yaps, renkleri, formlar, hayatteri
birletirici bir dnceyle alyor. Onun almalar, kararl dene-
yimine ve seyahatlerine dayanyor. Piktral anlayn, 1990'1ar-
da yapt bir Hong Kong seyahatinde gelitirmi, bu seyahatini
de Gney Amerika, Avustralya ve Asya gezileri izlemiti. Bu sre-
de kendi szyle "Akl i Harita" sn gelitirmi ve bu haritada yap-
t el ii byklndeki suluboyalar onun yalnz ilgilerini deil,
ayn zamanda kltrel mekanara olan merakn da gstermitir.
m renkler ilave etmitir. Bu almalar ksaca seyahat an ve not-
lardan oluturulmu bir dosyadr ve sanat evrelerinde yeni bir ilgi
oda olarak kabul edilmitir.
Benzer bir alma yapan Nobuyoshi Araki ise, yirmi yl iin-
de birka yz fotoraf albm yaymlam ve 1971 'de karsy-
(1) Art at the Turn of the Millennium, s. 18
782/ DNYA SANAT TARiHi
R. 7675: jean Michel Basquiat, Isimsiz
(Melek) adil resminden ayrnti, 1982.
Tuva/ zerine akrilik, 244 x 429 cm.
la birlikte yaymlad "Duygusal Seyahat" adl eseriyle tannm
tr. Bu eserinde sradan durumlar serisi, samimi ortamlar, bala-
ynda geen gnler, otel penceresinden bir sokan hali belge-'
lenmitir. Bu dokman serisi, Araki'nin 1990'da einin lmn
belgeleyen fotorafla son bulmaktadr. Araki'nin bu ekildeki bel-
ge fotoraflar, onun yaamann deiik anlarn saptayar belge-
lerdir. Ancak o, paradoksal olarak, bunlar iin, "Ben, fotoraflar
rnn gerei yansttn iddia etmiyorum" diyor.<1) Bu seri foto
raflar dizisi, sanat eletirmenlerince bir grnt enstalasyonu ola-
rak kabul ediliyor. Dikkat edilirse, bu iki rnekte fotografik dok-
manlarn yakalad anlk grntlere sanatsal ifade'etiketi yap
trlmaktadr.
Ald ar
dozda uyuturucu sonucu yirmi sekiz yanda
yaamn yitiren Amerikal sanat jean-Michel Basquiat (1960-
1988), btn bu sanatlarn dnda yer almaktadr. O, ilkele-
re bal geleneksel sanatn yapsn ortadan kaldran yeni bir
estetii, mkemmellie, dengelilie ters olan, nesne renginde
optik ara renkleri kaldran ve mekann derinliini dikkate alma-
yan bir biimlerneyi Amerikan resmine sokmutur. Onun res-
mi, 1980'1erde Amerika ve Avrupa'da var olan kavramsal sanat
ve Minimal Sanata bilinmeden bir tepki gibiydi. Ancak bir ama-
tr olan Basquiat'nn resmi, bu tr entelektel anlayiara uzak-
t. O, ligrl resmini, perspektifli mekan inasndan farkl ku(-
guluyor ve brakt boluklara pop sanatlar gibi yazlar yaz
yordu. Brooklyn doumlu olup, sanat eitimi almam bir gen
olan Basquiat'nn resimlerinde, Afro-Amerikan evresinin renk-
li gnlk yaam adeta not ediliyordu. SoHc'nun duvarlarna ve
New York metrosunun vagonlarna fkeli, vahice, hibir tashi-
he gitmeden izip boyad resimlerine, ksa srede hemen tm
Bat dnyas byk ilgi duymutu. O, "Benim resimlerimin grafi-
tiyle ilgisi yok"''' demesine karn, New York'ta, SAMO IS DEAD
adl 1978 tarihli grafitisini yapyordu.'" Onun kendi hazrlad
bir zemin zerine yapt resimlerindeki hibir hiyerari tanma
yan, kaba, fkeli, virtuoz, Haiti, Porta Rica, Afrika ve Pop Art ie-
rikli, frtnal i dnyasndan olduu gibi saptanan bir anlatmd.
Resimlerinin geleneksel boya resmiyle ilikili olmamas ve onun
genellikle kat, dralit, tahta, tuval, duvar, hatta buzdolab gibi
yzeyler zerine kark teknik, keeli kalem, yalboya kalem,
akrilik, mrekkep gibi ne bulduysa, yazl resim trnde yan
yana ve st ste figr ve nesne resimlerini spantan ekilde ger-
ekletirmesi, ona byk bir n kazandrmt. O bunun yann
da, baka sanatlarn resimlerine adeta tahrip edercesine ironik
ilaveler de katarak bir hiddet tepkisi gsteriyordu. Basquiat'nn
resimlerinde etkili yazsal bir resim biimlernesiyle pop zellikil
yaklamlar dikkati ekmektedir.
(1) Art at the Turn of the Millennium, s. 18-19
(2) a.g.e., s. 62-63
(3) Leonhard Emmerling, "Basquiat", s. 16, Taschen, Kln 2003
1980 SONRASISANAT /783
1980 ve 1990'1 yllarn sanatnn, alarm verici ekilde kark,
nfuz edilemez izm'lerden baka bir ey olmad zerinde durul-
maktadr. Sonu olarak, Postmodern diye adlandrlan amz
Bat dnyasnn byk ilgi uyandrd belirtilen yeni kuak sanat-
lar, Bat yazarlarnn deyimiyle "grande art"la, yani 'byk, ant
sal sanat/o' ilgili olmayan baz alanlara ynelmilerdir. Ve bun-
lardan bazlarnn, XXI. yzyln sanatlar ve sanat zerinde bir
etkisi olabilecei iin, burada Art at the Turn of the Millennium adl
kitapta yer alan baz sanatlarn grleri ve eserleri hakkndaki
bilgilere yer verilmesi uygun grlmtr. Bu metne alnan sanat-
larn doum tarihleri 1955-1970 arasndadr. Ilgin olan, 1980
ve 90'1 yllarda dikkati eken ve yeni klar yapanlar arasnda yal-
nzca sanatlarn deil, sanatla ilgilenen topluluklarn da olma-
sdr. rnein 1992'de kurulan Art Club 2000'in temel aratr R. 1676: }ean-Michel Basquiat, lsimsiz,
ma temalar arasnda "Tketim retimi belirler' ya da "Artistik re- 1984. Tuva/ zerine akrilik, ipek bask,
boyaya batrma, 233,5 x 195,5 cm.
tim bize ne veriyor?" gibi sorularla bunlarn yantlarn arama al
malar vardr. Bu grup ayrca, sanat sorgulayan konular kolektif
fotoraf sergileriyle kamuya duyurmay da amalyor ve 1993'te
ilk sergisini ayordu. 1998'de, "Yaayan l Yazarn Gecesi" adl
sergi, Yaayan llerin Gecesi isimli birfilm desteinde yaplyor ve
orada, bakalarna ait olan, ironik ekilde kendine mal etmeyle bu
tr abalarn iieni kurallar zerine dnceler, rnekler ve pop
kltrn eitli rnekleri sergileniyordu. Fakat sanatn ilevi de,
Club 2000'in sanat tesi abasn karakterize ediyordu. 1970'e
doru ada artistik alma zerinde, zellikle kavramsal sana-
tn etkisi ve konusu, 1970 ve 1997 sergilerinin temas oluyordu.
Art Club ve Hans Haacke tarafndan tasarlanan soru-cevap bazl
anketiere dayal slup aramalar ve 1970'1erin sanatsal stratejileri-
ni arayp saptama, bu kulb n abalar arasndayd.( 1 J
Generalidea adl Kanadal sanat grubunun amac ise, sanatsal
kimlikleri alayc bir grle bakalatrma ve bir esin kayna ola-
rak gsterme olarak zetlenebilir. Bu gruptan, AA Bronson, Felix
Partz, jorge Zontal, Micheal Tims, Ron Gabe ve jorge Saia gibi
isimler, sanat ve medya kanallarnda adeta bir lo go gibi yer alm
lard. Onlarn istedii, geni bir toplulua hitap etmek, bylece
sanat pazarna ulamakt. Bu gruptakilerin ilk filmleri, videolar,
TV programlar, aksiyon lar, peiormanslar, FILE ve The Megazine
adl yaynlar, 1970-1989 aras parlak bir artisti k zellik gsteriyor-
du. Ayrca bu abalarn odak noktasnda alt kltr ierikli tema-
lar da yer alyordu. Gnlk ve sanatsal artc olaylar, farkl bir
artisti k anlayla ele alyorlard. "1984 Mi ss Generalidea Pavillion"
adl gsterileri, onlarn eitli abalarnn hayali sahnelerini olu
turuyordu. Bu abalarn odak noktasnda da sanat deil, toplum
sorunlar yer alyordu.
Bu grup faaliyetlerinde etkisi kabul edilen bir dier topluluk,
Group Material mensuplar idi ve onlar,''Biz herkesi, kabul/endi-
imiz tm kltr sorgulamaya davet ediyoruz" diyorlard. 1979-
(1) Art at the Turn of the Millennium, s. 44-45
784/ DNYA SANAT TARiHi
1997 aras faaliyet gsteren grup, kltrel ve politik alandaki konu-
lar, "Demokrasi" (1988-89), AIDS (1981-91 ), balkl almalar
halinde gndemde tutuyorlar ve geni bir halk kitlesini hareke-
te geiriyorlard. Onlarn bu paralelde dzenledikleri gsteriler,
sanat eletirmen ve yazarlarn kitaplarnda da yer alyordu.<
Bat sanat dnyasnda grlen yeni grlerde, bu grup ve kii
sel almalara, elbette bakalarn da eklemek olas. rnein, bir-
ok kiinin yer ald atlye almalar da 2000 yl ncesinde
dikkati ekmekte ve bunlara grsel sanatlar iinde yer verilmek-
tedir. zetlenirse, bu almalarn byk ounluunu fotoraf,
video, enstalasyon, yaam ortamndan seilmi foto grntleri
oluturmakta ve 1960'1ar ncesinin piktral sanatl almalarn
dan uzaklalmaktadr. Ancak hemen, her 'yeni' olan ksa srede
eskimekte ve ona tepkiyle birok baka giriimler, yeni grler
olarak ne kmaktadr.
Bununla birlikte dikkati eken gerek, 1960 yllarndan itiba-
ren bu tarihten nceki tablo resmi ve geleneksel heykel anlayla
rna, giderek uluslararas sergi ve bienalierde yer verilmesinde bir
eit engelleme de gzlemlenmektedir. Ancak baz Batl yazarla-
rn dedii gibi, bu durum piktral resim anlaynn ortadan kal-
kaca anlamna gelmemektedir.
Burada dikkati eken genel tarihsel bir duruma iaret etmek
gerekmektedir: Bat dnyasnn modernist izm'li sanatlarnn yara-
tcs olan sanatlarn, aa yukar 1850'1erden 1960'1ara dein, . daki mimarlar, yaplarn dik a l, dz, sssz cepheli, ciddi, kiilik
tarm kltrl ve monarik ynetim li alarn ligrl plastik sanat-
larn sanat sahnesinden silme gibi bir misyanun grevlileri gibi
bir durum ortaya kmaktadr. 1960 sonrasndan 2008'1ere dein
geen aa yukar elli yllk srete yaplanlar ise, modernile kaza-
nmlarnn tasfiyesiyle ilgili olmaktadr. Konunun uzman olan
yazarlar, modernist an zlmesi ve dalmas olarak grdk~
leri Postmodern srecin, bir ara dnem olduuna da deinmek~
tedirler.
(1) Art at the Tum of the Millennium, s. 198-199
1960 Sonras Postmodern Mimarlk
Bir agn getirip gtrdklerinin neler olduu renilmeden, o
an yaamnn, sanatnn ve mimarisinin yaratlma nedenlerini
anlamann zor olduu anlalyor. rnein, XIX. yzylda yap
lan yeni endstriyel yap malzemelerine ilikin bulularn tarm
ekonomisi dneminin ta mimarln nasl ortadan kaldrdna
ve modernist mimarln nasl biimlendiine, XIX. yzyln ikin-
ci yarsndan sonra oluan mimarlk tarihi aklanrken deinil
miti. ll. Dnya Sava sonrasnda da endstri sahiplerinin, yeni
'Fordist bant sistemi' ve robotlar kullanarak artan makine rn-
lerini pazarlamak ve satabiirnek iin kylere, yani sradan vatan-
dan ayana kadar gitmesi, sradan vatanda birden itibar edi~
len birey yapm ve hatta onun zevk dzeyi bile dikkate alnma
ya balamt.
Modernist mimarln en nde gelen nl mimarlar yani Le
Corbusier, Scott Brown, Ludwig Mies van der Rohe ve Oscar
Niemeyer gibi ustalar ve onlarn grlerini paylaan tm dnya-
siz, yerel zellik tamayan byk lekli planlamalar halinde yap-
mlar; hatta, kentilikte de onlarn disiplinli grleri kent plan-
laycianna rnek olmutu. Ancak ll. Dnya Sava sonrasnda ve
zellikle 1955'ten itibaren mimarlk ve kentilikte farkl grler
ortaya kmaya balamt.
Bu nemli ustalarn rencileri, hatta onlarla birlikte alp baz
projeleri gerekletirenler, giderek farkl mimari eleri yaplarna
sokmaa baladlar. rne!jin Mi es van der Ro he ve onu izleyenie-
rin New York, Chicago, Toronto, Montral ve Berlin'de yaptklar
genelde byk iyerleri projeleri olmutu ve bunlar ok katl ant
sal yaplard. Mimarlk kurarncs olup Mies van der Rohe ile bir-
likte New York'ta Seagram Binas'n yapan Philip johnson (1906-
2005), nce yeni klasiki yaplar, sonra hem kendisinin hem ele
tirmenlerin eklektik yaplar olarak niteledikleri antsal etkili Yale
niversitesi Kline Bilim Kulesi (1965), Lincoln Sahne Sanatlar
Merkezi'ndeki New York Eyalet Tiyatrosu (1964) yaplar.n yap-
m, 1970'1erden itibaren de postmodernis zellikler ieren New
York Amerikan Telefon ve Telgraf irketi (AT&T) binasn (1980)
john Surgee ile birlikte gerekletirmiti.
Mimarl tek bir yapyla snrl grmeyip evresiyle birlik-
te deerlendirmeyi uygun gren ve Philadelphia kent planla-
ma komisyonunda da yer alan ABD'li mimar ve kent plancs L.
Kahn'n (1901-1974) mimarla yaklam duygusal ve sezgisel-
di. Onun gibi mze, sanayi ve aratrma binalaryla ilgili siparileri
DST SO
7861 DNYA SANAT TARiHi
R. 1679: Hugh Hardy, Malco/m Ho/z-
man, Norman Pfeifer, Best Products
Dernei'nin Merkez Binas1, 1981, fonk-
siyonellii gz ard1eden eklektik mima-
ri eler tayan bir yap1.
1960 SONRASI POSTMODERN MiMARLIK 1787
gerekletiren mimarlar, bu iyerleri ve fabrika alanlarnn biim- 1960 sonras biimlenmeye balayan postmodernis anlay
lenmesi srasnda bir mhendislik mimarl gelitirmeye bala savunan yazarlar, mimarln, endstrinin n plana kard sra
mlard. Daha 1940'1ardan nce balayan ve 1960'lardan son- dan insanlar iin yaplmas gerektiini yazyorlard. Yazar Mark
ra da hzla gelien bu mhendislik mimarlnda yer alan isimler- Gottdiener, bu gre uyumlu bir aklamay, Ingiltere veliahd
den, eri yaplar ve imento kabuk rts eklinde cretli aplar- nn bir konumasndan alyor. Prens Charles, 31 Mays 1984 tarih-
da aklklar kapatan lspanyol mhendis Eduarda Torroja y Miret li The Times gazetesinde yaymlanan konumasnda, "Mimarlar,
(1899-1961 ), modernis yaplarda grlmeyen tonoz ve kubbe bu lkenin siradan insanlanmn duygulanm ve arzulanm hep gzar-
gibi tarihsel eleri kullanmt. ltalyan mimar ve mhendisi Pier di etmilerdir... Duygulan anlatan kwnmlar ve kavisler neden bulun-
Luigi Nervi de (1891-1979), kendi buluu olan ince elik tellerden masn? Neden bunlar yanli olsun? Neden her ey dikey, dz, eim
oluturulan bir a stne imento pskrtlerek hafif ve daya- siz, yalmzca dik aiii ve ilevsel olsun?" diyordu.'" Ayn ekil
nkl bir kabuu, 1959 Roma Olimpiyatlarnda hizi'lete giren iki de Prens Charles'n danman olan, yukarda ad geen mimar
spor salonunda kullanmt. Genelde titreimle sktrlm, yani Leon Krier de modernizm i, toplumu mahveden bir sapknlk ola-
younlatrlm dayankl betonarmeyi kefeden ve bunlar yapt rak tanmlyordu.<' Tarihselci ve evre korumac, Ingiltere Prensi
yap ve iki ayak aras 78 m olan kprlerde kullanan ve nemli Charles'n takdirini de kazanm Postmodern anlayl ve moder-
uak hangariar gibi alanlar kapatan Eugene Freyssinet de (1879- nist mimariye kar grl bir mimar olan Lon Krier, slup- R. 1677: Georges Pompidou Sanat
1962) mimarln mhendislik alannda nemli bir aratrmacs sal mimarinin endstri ayla birlikte sona erdiini yazyordu. Merkezi, Paris, 7911. Tamam! e~
lik kontrksiyonfu ve elik d1 paralar
ve uygulaycs olmutu. Binada ince gvde ve yzey giyimi rt- Fransz dnr Fredrick jameson da, postmodernist mimarinin
mavi, krmlZI, san ve beyaz renklerde
lerini kullanan B. Lafaille da (1900-1955), bu endstriyel mima- modernist mimariye kar bir isyan olduunu ve kent iine moder- boyali olan yapya giri en st kattan
ri mhendisliinin ilk isimleri olmulardr. Onlarn uygulama- nist topyac antsal yaplar yerine, kitlenin beenilerini yanstan yaplyor ve k en alt kattan oluyor.
da cret gerektiren bulular ve eserleri yannda, ABD'de byk yeni Postmodern binalarn yaplmasnn, yeni bir dil aray oldu-
antsal etkideki Raleigh Stad! (1952-1953) ve lorn Utzon'un unu belirtmek istiyordu.'''
Sidney'deki Opera Binas gibi yaplar da yer alr. Dikkat edildiin Bu yeni anlaya arka kan eletirmen Douglas Lee, "Geni
de bu mimarlarn hepsinin, uluslararas byk kurumlarn yapla lekli Planlama Modelleri Iin At" (1993) adl makalesinde
ryla toplumun ortak kulland stadyum gibi gereksinimiere yant 1960'1ardaki byk lekli mimarlk planlamalarndan ounun
veren byk apl projeler rettikleri grlmektedir ve bu proje- bilgisayar ortamnda matematiksel zml olduunu yazarak
ler bundan ncekilerden farkl teknik mhendislik zellikleri gs- onlar aalyordu. Modernizme kart bu yazlara paralel olarak
te:mektedirler. Btn bu mimarlarn, ayrca yeni kent sorunlary modernis kent planlamalarnn ruhsuz olduu gr, ABD'deki
la da ilgilendikleri ve bunlara are olabilecek sistemler aratrdk gnlk gazetelerde de yer almt.''' Ksacas, statik kent plan-
lar bilinmektedir. Jamasnn, insan yaamna zorluklar kardna inananlarn
Bu uluslararas yapya ilikin inaat gereksinimlerinin, yeni modernizme tepkileri dikkati ekrnee balyordu. jane )acobs
mimarlk sistemlerinin aratrlmasna neden olduu da saptan- adl bir gzlemci Amerikan yazar da, 1961 'de New York'ta
maktadr. Yeni inaat sistemleriyle yeni fabrika retimi sistemleri- yaymlad "Byk Amerikan Kentlerinin lm ve Yaami" adl
nin aratrlmas, yeni retim olanaklarnn giderek oalmasna, kitabnda, Amerikan modernis kent planlama ve uygulamasn
hatta 1974'ten itibaren bir yeni kent mimariii projesinin Fransa'da eletiriyordu. O, zellikle 1945 sonras oluan kenti eletirirken,
ortaya kmasnda nemli etken olduu grlmektedir. rnein, salkl kentsel evrelerde doal olarak rgtlenmi bir karma-
Lksemburglu mimar Leon Krier (1946), Avrupa' da Avrupa ken- klktan ortaya kan girdisi kts bol, organik, doal kent olu-
tinin yeniden inasi projesiyle ilgili kampanyada alm ve bir- umundan sz ederek bunun doal yaama daha uygun oldu-
ok ilevi ayn anda ve yerde barndran, snrl bir nfus byk- unu ileri sryordu. Postmodernizmi savunan jacobs, moder- R. 1678: Frank Gehry'ye ait bir yapt
ln dikkate alan, endstri ncesi bir kent projesinde alm nizmi eletirirken, zellikle modernis kent planlamasnn halkn yzeyi ayrmts. Burada da modernist
dz dikey yap cephesi grnden ne
tr. Bu projede zel yaam, kamuya ait bina, sokak ve meydan- barndan kan kendiliinden eitlenme srecine sayg gster-
denli uzaklatidi grlmektedir.
larda adeta bir araya getirilmek istenmi ve bu kent projesinde, .mediine iaret ediyordu. )acobs, bu nedenlerle postmodernis
endstri ncesi toplum yapsna uygun bir yaklam dikkate aln mimarn kendiliinden oluum'a nem verdiine dikkati ekiyor-
mtr. Onun klasie ve antsalla olan tutkusu, grlerinde de du.
yer almtr. Bu projesinde, gemiteki basit yaam biimlerine
ilikin bir zlem vardr ve Postmodern mimarlkta gzlemlenen
zelliklerin kullanlmaa balad da gzlemlenir. Ite bu gemi- (1) Mark Gottdiener, Postmodern Gstergeler, s. 188, ev. Erdal Cengiz, Hakan Gr,
Arhan Nur, Imge Yaynlar, 2005
e olan zlem yaklam, modernile mimarlna kar balayan ilk
{2) jeremy Melvin, ... lzmler: Mimarl1 Anlamak. s. 128~ 129
'tarihselci' eilim olarak kaydedilmekte ve Postmodern mimarl {3) Akt. Mark Gottdiener, a.g.e., s. 182~183
n ilk belirtileri olarak gsterilmektedir. {4) New York Times, 13.06.1976
788 1 DNYA SANAT TARiHi
R. 1680: Bilbao Guggenheim Modern
Sanatlar Merkezi.
R. 1681: Robert Venturi, Vanna Ven-
turi'nin Evi, Chestnut Hill, Pennsylvania,
1961-63.
R. 1682: Robert Venturi'nin moder-
nist dz yzey ve sssz cephe onla-
YIma ters olan Postmodern yaplarm
dan biri.
1960 SONRASI POSTMODERN MiMARLII', 1 789
Ksacas, modernizmin her ss su, her tr bireycilii ar duy- byle" ve "simgecilik" gibi zelliklerin olduuna iaret edi-
gusallk ve her trl Romantizm i ki olarak alglayan anlay; yeri- yordu.(l)
ni, ss kullanmakta saknca grmeyen bir gre, ortaa mey- ilk kez mimarlkta ortaya kt belirtilen Postmodern biimle-
danlarnn taklitlerine, kiisel zevke arlk tanyan bir duyarla me anlaynn nemli nc mimarlar arasnda, Charles Moore
yer veren anlaya terk ediyordu. Bu gr, anlalaca zere ak (1925-1993), Robert Stern (1939), Michael Graves (1934), Hans
bir biimde popler bir eilimi de yanstmaktayd. Ayrca bu ei Holbein (1934), james Stirling (1926-1992), Aldo Rossi (1931-
lim, popler duyarla, yani bir eit duygusalla da ynelikti ve 1997) ve Terry Farrell (1938) saylmaktadr.
enternasyonelci, uluslararasc modernis ykcla kar olduu Bunlara modernist mimarln ve Pastmodemin tarihseki ei
gibi, modernizmin byk apl kent planlamaclna da kar bir liminin dnda kalan ve farkl bir yap biimlendiren Amerikal R. 1683: Charles Moore, Whitman
grt. Bu yeni grn ortaya kmasnda ll. Dnya Sava'ndan mimar Frank O. Gehry de (1929) eklenmektedir. Ky, Huntington, New York 1914.
sonra yklan kentlerin yenilenme zorunluluuyla ada konut Eklektik slupta yap ve kentsel planlamalar zerinde alan
projelerinin ortaya kmas da vard. Dolaysyla yeni kent proje- ve LosAngeles'daki "Kentsel Yenilikler Grubu" ile birlikte kent-
lerinin hazrlanmas yannda, eskiden kalma mimari yaplar koru- ilik alannda etkin olan ABD'li mimar Charles Moore, California
ma sorununun zm de sz konusu idi. Bu sorunlarn zm- ve Yale niversitelerinde retim grevlisi olarak alt 1962
leri iin Fransa, Ingiltere, Almanya ve dier sava yaayan lkeler- yllarndan itibaren tasarlad mekanlarn, insann temel gerek-
de, pek farkl olmayan projeler gelitiriidi ve uyguland. Bu neden- sinimlerine uygun mimari zmlemeler olmas zerinde dur-
le de konut yapmnn ilk kez hzla sanayiletii grld. nk mu, ayrca Roma Antikitesi zerine de aratrmalar yapmtr.
gereksinimiere hzla are bulunmas gerekiyordu. Bu nedenlerle California'da ina ettii kendi evinde, oturma ve yemek mekann
ortak inaat sistemleri ve teknolojileri sratle aratrlyar ve uygu- evin merkezine almas ve gene ayn kentteki Sea Range Evi'nde
lanyordu. geleneksel kmay kullanarak modernilenin slupsuz yap anla-
yndan ayrlmas, onu medemitenin enternasyonalci mimarla-
Postmodernist gr benimseyen mimarlar, modernistlerin rndan ayrr. Ayrca, strktral eleri tarihsel armlar yapan
mimari tasarmlarn, bulularn, teknik deneyimlerini kullanma- eleri e kartrd Sonham Evi'nde de yap geleneklerinden fark-
ya devam ediyorlar; ancak, yap grnm estetiini deitirme l zmlernelere bavurmutur. O, 1973-74 yllarnda Turnbull
gibi yzeysel bir paralama. ve sslemeyi n planda tutuyorlar- ile California niversitesinin Santa Cruz kampusunda, d dn-
d. rnein, modernis kent planlayclar, bilinli olarak metro- yaya kapal bir ky gibi alglanabilen ve iinde derslikler, ren
R. 1684: Robert Stern, Point West
pol kentin btn zerine plan yapmay, kentilik anlayiarna ci yu rtl ar, kitaplk, yemekhane ve bir diskotein yer ald Kresge
Place Office Buildfng, Framingfam,
uygun buluyorlard. Postmodern kent planlaycs ise, kentsel olu- Koleji adl bir kompleks de gerekletirmitir. 1975-78 aras New Massachusetts, 1983-84.
umun denetlenmesini uygun grmyor, tam tersine, onun anar- Orleans'ta Antik a mimarlk elerini kullanarak Postmodern
i iinde kaotik gelimesini yeliyordu. mimarinin en iyi rneklerinden saylan bir !talyan Meydanda ina
Ayrca, postmodernis mimar, yap biimi iinde bir baka bii- etmitir.
me, bir baka yabanc eye de yer veriyor. Yani Postmodern Postmodernist mimarlar arasnda yer alan ve mezunu olduu
biimde, daima bozucu yabanc bir e yapya sokulduu gibi, Colombia niversitesi'ne profesr olarak da atanan ABD'li mimar
gemiin egzotik mimarlk rneklerinin, imdinin ada yapla Robert Stern, modern mimari zelliklerine ters dmeden Ingiliz
r arasna ina edilmesinde bir saknca grmyor. Bunun yann mimarlnn etkisinde olumu bir Postmodern anlayta yaplar
da modernis mimarinin ilevsellie dayanan biim ve esietii tasadam ve gerekletirmitir. Onun tasarlad yap, rahat bir
ne de, postmodernist mimar itibar etmiyor. nk o, ilevselli yaam gz nnde tutan ve 1900'1erin eklektik plann, ABD'deki
in herkes tarafndan kabul edilebilir evrensel bir tanmn yap- gnn koullarna kazandran bir ierikte olup, onun kendine zg R. 1685: Robert Stern Lang Evi,
Washington, Connecticut, 1973-74.
mann kolay olduuna inanmyor. Yani modern mimarla kart kiiliini de yanstr. O, daha ok apartma n bloklar ve tek konutlar
hareket ok aktif olarak geliiyor ve "Modern mimarliin lm" zerine almtr. Stern'in nemli yaptlar arasnda 1966-68 ara-
1 S Temmuz 1972'de ABD'de St. Louis Missouri'de ilan ediliyor- s ina ettii New York'taki Wiseman Evi, Washington'daki 1973-
du. ABD'li mimar Robert Venturi (1925), Postmodern mimari- 74 tarihli Lang Evi, New York'ta 1975 tarihli Townhouse gibi tek
nin nemli bir savunucusu oluyor ve 1980'1erde itibar gren bir evleri dnda gene ayn kentte 1976'da gerekletirdii St. joseph
akm olan Postmodern mimarinin ana hatlarn daha 1960'1arda Ky ile 1980'de yapt Chicago Tribune Kulesi gibi eserleri var-
or;aya koyuyordu. 1991 'de yaymlanan "Mimariikta Karmaiklik dr.
ve eliki" adl kitabnda, modern mimarinin yalnlk prensibine Postmodern olarak belirtilen bir dier nc mimar da 1972'de
kar kyor ve yaplarnda karmaa ve elikiler yannda gemi- Princeton niversitesi'ne profesr olarak atanan ABD'li mimar
in tarihsel mimarlk elerini de kullanyordu. O, Postmodern
mimaride belirsizlik, referans, ironi, oulculuk, "hem yle hem (1) Jeremy Melvin, a.g.e., s. 128
7901 DNYA SANAT TARiHi 1960 SONRASI POSTMODERN MiMARLIK 1 791

R. 1686: Michael Graves 'Model Of
Public Service Building'.
Michael Graves olup, 1970 sonras ortaya kan Yeni-Tarihsekilik lernelere nem vermi ve yukarda da deinilen L:on Krier ile
akm ynnde yapt mimarlk almalaryla dikkati ekmitir. birlikte alm (1 968-70) ve o sralarda 'Siemens AG Aratrma
Michael Graves, 1967'de ina ettii Fort Wayne' deki 'Hanselmann Gelitirme Merkezi' (1969) projesini yapmtr. O, modern
Evi' ile Princeton'daki 'Benacerraf Evi'nin ekleri, Le Corbusier'nin mimarln gemiten kapamayaca grnde olduunu belirt-
1920'1erdeki biimci radikal modernis zelliklerini tamaktadr. mitir. Onun nemli olan son dnem almalarndan Stuttgart
Onun, 1 960'1arda bir bursla iki yl kald Roma'da antik eserleri Devlet Galerisi'nde (1977-84), Kuzey Rhine-Westphalia Sanat R. 1689: james Stirling '0/ivetti Trai-
inceledii ve 1970'1erderi sonra gene gemile ilgili olarak Fransz Mzesi'nde (1 975) ve Kln'deki Wallraf-Richartz Mzesi (1975) ning School' Has/emere, Ingiltere
binalarnda geleneksel ta yap anlay, cam ve renkli metal gibi 1969.
mimarlarndan Boulle ve Ledoux'un yaplarna ynelik aratr
malar yapt ve ardndan medemitenin renksiz yaplarndan ileri teknoloji rnleri kullanlmtr ve gemii artrc bir yap
uzaklat ve tarihseki bir yaklamla pastel renkli yaplara ynel- atmosferi yaratlmtr. Adnn uluslararas alanda tannmasyla
dii grlr. Ancak o, tarihselci yaklam na karrt, eski mimar- 1980'de New York'ta Colombia niversitesi Kimya Blm Ek
lk biimlerini aynen uygulamay reddetmi ve ada soyut bir Binasn (1980), Cambridge'te Harvard niversitesi Fogg Sanat
biimlerneye varmtr. Onun bu son anlaytaki nemli yapla Mzesi'ni de (1 979-84) yapmtr. O, kendi tarihselci yaklamn
r arasnda 'Fargo-Moorhead Kltr Merkezi Kprs' (1 977), "aydn oulculuk" olarak ifade etmitir.
Green Brook'taki 'Kalko Evi' (1978) ve Partiand'da 'Sosyal Hiz-
metler Binas' (1980-82) belirtilmektedir. ltalyan mimar Aldo Rossi de modern mimarlk tartmalarnda
Avusturyal Hans Hollein da Postmodern mimarinin nem- adn duyurmu ve grlerini, Yeni Rasyonalist Eilim ad altn
li isimleri arasnda gsterilmektedir. Viyana'da ve ABD'de lllinois da zetlemi ve \anlmtr. Bir derginin yayn ynetmenliini de
Teknoloji Enstits'nde renim gren mimar, mimarlk ve gzel yapan Rossi, ltalyan kentleri zerine yaplan tartmalara katlm ve
sanatlar arasndaki derin ayrm ortadan kaldrmak amacyla yap Venedik niversitesi Mimarlk Enstits'nde ve Milana Politeknik
larnda i dekarasyana dein tm ayrntlar dnmek ve yap- Okulu'nda dersler vermi ve 1966'da yaymlanan ve birok dile
mak gibi Almancas 'Gesamtkunstwerk' (Eserin Tm) diye zet- evrilen ehrin Mimarisi adl kitabnda, ilev ve koul deimele
lenebilecek bir gr benimsemitir. Bu nedenle o, yapt bina- rinin bile kentin tasarmsal kimliini kolay kolay bakalatrama
da heykellere dein her eyi tasariama ynnde almalar yap- dn ve kentsel bellein modernislierin sandndan ok daha
mtr. Onun bu gr aslnda Rnesans ressam ve heykelci~ gl olduunu ileri srmtr. Rossi, "Mimarlk ve Kentbilim''
lerinde de grlr. rnein Michelangelo'nun hem heykelci, yaym dizisinin ynetmenliini de yapm ve bir kentin zmlen-

hem ressam hem de mimar olduu gibi. Hollein'n, Almanya'da
Mnchengladbach' daki kk bir ky andran 'Abteiberg
Mzesi (1972-82), Frankfurt'taki Modern Sanat Mzesi (1 983),
R. 1687: Hans Hol/ein 'Mnchen-
gfadbach Mzesi' 1972-1982. Berlin'deki Uluslararas Yap Sergisi Binas (1 983) ve Viyana'da
Stephansplatz Haas-Haus Alveri Binas gibi nemli yaplar
vardr. Bu sonuncusunda o, Gotik, Rnesans ve barak yaplarn
bulunduu bir yerde, tarihseki anlay yanstan bir eilim yerine,
R. 1688: James Stirling 'Engineering an mimarlk biimini yerletirmeyi benimsemitir.
Buifding' Leicester niversitesi 1959-
Ingiliz mimar James Stirling, 1960'1arda farkl seramik tu
63.
la ve cam gibi yap malzemeleri kullanarak Leicester niversitesi
Mhendislik Fakltesi'ni (1959-63), Cambridge niversitesi Tarih
Fakltesi Binas'n (1 964-67) ve Oxford'daki i avlulu, kuleli eski
yksekokullarn yeni modern bir yorumunu uygulad Oxford
Queen' s College Florey binasn (1966-71) gerekletirmitir.
Onun yeni ada inaat malzemeleriyle yapt deneyleri ve
beton paneller kulland St. Andrews niversitesi Yurtlar (1964-
68); tayc n dkml beton duvarlar ve tayc grevi olma- m, Cambridge ile ABD'de Pennsylvania niversitesi Mimarlk
yan cam kalkl plastik paneller kulland Runcorn Yerlekesi de
(1967-76) vardr. O, Olivetti Eitim Merkezi'nde ise (1969-72),
cam takviyeli plastik duvar ve tavan modllerini birbirlerine mon-
te ederek kullanmtr. Onun bu almalar iin ileri teknoloji terimi
kullanlmaktadr. Stirling, 1970'1erden sonra, modern mimarla
kar olan gre katlm, tarihseki kltrlere ve eklektik biim- ile simgelerle tasarlanm zgn mimarln sergiledii 'TV-am
mesi, yenilenmesi sorunlarn ele alm ve daha nce yaymlad
R. 1690: Aldo Rossi 'House With Empty
"Mimarlk ve Kent zerine Seme Yazlar" n (1956-72) kitapla Windows' Modena (project).
trmtr. Rossi, 1975'ten sonra Venedik Mimarlk Enstits'nde ve
1977'de NewYork Cooper Union Mimarlk Okulu'nda ve 1980'de
de Yale niversitesi'nde dersler vermitir. Onun tannm yapla
r arasnda Milana'daki 'Gallaratese ll' adl konut yaplar (1 969-
73), 'Fagnano Olana Okulu' (1972-77), 'Borgo Ticina Evi' (1 974)
ve 'Broni Okulu' (1979-82) saylabilir. Mimarlkta rasyonel gr
leriyle tarihselci yaklam dikkate alan Rossi, yaymlar, kitaplar ve
rnek saylm yaplaryla Postmodern mimarinin nemli isimleri
arasnda gsterilmitir.
Ingiliz mimar Terry Farrell de eklektik, yani semeci ve simge-
ci bir anlayla postmodernis proje ve uygulamalar gerekletir
mitir. 1962-64 arasnda ABD'de Pennsylvania niversitesi'nde R. 1691: Aldo Rossi 'Housing Black'.
Gal/aratese, /talya, 1969-73.
Kahn, Venturi ve Scott Brown gibi nemli mimarlarn renci
si olmu ve nce Japonya'da bir toplu konut projesinde al
Okullar'nda ders vermitir. Farrell, yaplarnda modern mimarlk
sonras gelien tarihseki elerden alntlar ve bu tr elere gn-
dermelere yer vermitir. O, ayrca kent ii iin yapt binalarn,
eskiden var olanlarla btnlemesini de nemsemitir. Onun n-
n salayan 'Ciifton Baheciiik Merkezi ve Dkkan' (1979-80)
7921 DNYA SANAT TARiHi
R. 1692: Terty Farrefi_ Londra'da
Mid/andBankaSI, 1984-1987.
Breakfast Ynetim Merkezi ve Stdyolan' (1981-82), Thames ky
sndaki tren istasyonu ofisleri, dkkanlan, tiyatrosu ve yeil alanla-
ryla 'Charing Cross' projesi ve gene Thames kysndaki 'Vauxhall
Cross' ile Londra'daki 'Midland Bank' binas (1984-87), onun
nemli mimarlk yaplan arasnda saylmaktadr.
Postmodern anlayta olan mimarlarn gz nnde tuttuk-
lar kriterlerin hepsinin modernitenin. mimarlk anlayna ve
kent planlamasna kar oluudur. Postmodernist mimar ayrca,
tarihselcilik kart eilimlerle de hesaplama iinde olmutur.
Postmodernist mimaride evre korumaclyla ilgili bir tutum
grlmemekle ve toplumcu bir ideolojiyle de ilgisi saptanma-
maktadr. Postmodernist programda yaamn maddi koullarn
dzeltme gr de yer almyor.
Bu Postmodern mimarlk anlaynn dnda olmakla birlikte
modernist mimarln snrlar iine de sakulamayan Amerikal
mimar Frank O. Gehry, XX. yzyln ikinci yarsndan sonra nem-
li projelerin sahibi olarak dikkati ekmitir. O modernizmin kiilik
siz, yatay-dikey dz yzeyli, sssz, yaln mimarlnn snrlar- sanata kar olua ve daha ayrntya gidildiinde, Avrupa mene
n zorlayarak eip bkt levhalarla yaplarnn yzeylerini ken- li klasik ve modernist sanatn temeli olan sanatta kompozisyona,
dine zg bir barak biimlerneyle hareketlendirmi ve yaplan
n geometrik, kontrktif anlayl bir heykelci gibi ekillendirmi
tir. Yaplannda galvanize metal levhalar, metal kafesler, endstri-
yel yeni malzemeler kullanarak simetrik olmayan, kuralsz, denge-
siz, artc, geometrik biimli bir kntlar girintHer dzeni yarat- hatta sanat itici yapmaa varan abalara tank olunmaktadr.
mtr. Gehry'nin yaplarnda Postmodern mimarln tarihselcili-
inden bir iz de yoktur. Onun projelerinde daima, kendine zg,
cesur geometrik biimlerin farkl konstrktif kompozisyonu dik-
kati eker. renimini Gney California niversitesi'yle Harvard
niversitesi Tasarm Yksek Okulu'nda yapm olan bu mimar,
kendine zg bir ev mimarisi de yaratmtr. Onun California
Santa Monica'daki evi (1978), dier yaplarnda da grlen
metal levhalarla biimlendirilmitir. nemli eserleri arasnda, Los
Angeles'daki Layola Hukuk Okulu (1981-1984); !svire' de Basel
civarndaki Vitra Tasarm Okulu ve Kuzey Ispanya'nn Bilbao ken-
tindeki Guggenheim ada Sanatlar Mzesi saylmaktadr.
Gehry, mobilya tasarmlar da yapmtr.
zet ve Sonu Notu
ABD'nin 1950'1erden, hatta hemen sava sonrasndan itiba-
ren 'sanati gnlk yaama sokma' gibi bir gr politika ola-
rak benimsedii, konuyla ilgili literatrde ska belirtilmitir.
Yani, halkn gnlk yaamna, daha yaygn bir anlatmla sradan
vatandan evine kadar sanatn sokulmasyla sanatl bir toplum-
sal yaam hedeflenmitir.
Ancak ABD'nin son elli yl akn dneminde literatrde yer
verilen sanatlarnn kendi sanatlaryla ilgili yaptklar aklama
larda hep, Avrupa modern sanat ve kltr kartlna, antsal
sanatta btnle, sanatta kiilik fikrine, sanatta estetie, sanat-
taki yce duygular dncesine, piktral oluumlu sonu nce-
den kestirilemeyen tablo resmine, heykelde dokunma yoluy-
la oluturulan biimlemeye, sanatsal yetenee kar olmaya ve
Onlarn bu grlerine dayal olarak, konunun uzman olan bir
yazar da: "Artik yeteri kadar sanat eseri yapild1mdan, yenilerinin
yapilmasma ne gerek var""' dendiini de belirtmektedir. Bu ifa-
delerden anlald zere, ABD ve giderek Bat Avrupa, ancak
sanat olmayan sanat ya da sradan bir eyi, yani nesneyi, yukar
da hedeflenen amacn tersine, sradan ve aydn vatandan n-
ne koymular ve koymaktadrlar.
zetlenirse, 1960'1ardan gnmze, ABD ve Bat dnyasnn
sanatsal serveninin, 'sanatl yaamdan uzaklaarak, teknoloji ve
gsteri arlkl sanatsz yaama' doru bir oluum grafii izdi-
i saptanmaktadr.
Dolaysyla, Bat dnyasnn 191 O'lardan 2008'1ere dein sren
ok artc sanatsal olaylar serveninin sonunda, plastik sanat-
lardaki yaratclk mant terk edilmi ve aa yukar otuz be
krk yldr bir tasarm, ov ve optik grnt retimi dnemi yaa
nlmaktadr. Ancak kapitalist-kresel-neo-liberal ekonomi, 2008
yazndan bu yana tm dnyaya sratle yaylan bir kriz dnemi-
ne girmitir.
Halen yeni balam bulunan ve tm dnya lkelerini adeta
silkelemekte olan bu ekonomik krizin ne kadar srecei ve ne
sonular yarataca bilinmemektedir. Bununla birlikte byk eko-
nomik krizierin lke toplumlarn, yaam tarzlarn , devlet yaplar-
(1) Donald Kuspit, Sanatm Sonu, s. 85, ev. Yasemin Tezgiden, Metis Yaynlar,
Istanbul 2005
794/ DNYA SANAT TARiHi
n, hatta corafyalar ve sanatsal gereksinimleri deitirdii bilin-
mektedir. Dolaysyla yakn gelecekte sanat anlaylarnda gn-
mze gre farkl ve artc tepki anlaylarnn ortaya kaca
dnlebilir.
TARIH NCESI SANATI:
Baule, M., Les Hommes Fossiles, Paris 1923.
Breuil, M., Quatres cents siec/es d'art parietal, Montiac,
Dordogne 1952.
Darwin, Ch., Die Entstehung der Arten 1899, Die Anstammung
des Menschen, 1899.
Grahman, R., Urgeschichte der Menschheit, Stuttgart 1952.
Heberer, G., Gottfried, K., Roesing, S., Anthropofogie, Das
Fischer Lexikon, no. 15, ss. 7-41.
Hoernes, M., Urgeschichte der bildenden Knste in Europa,
Wien 1925.
Hoffmann, W., Das Fischer Lexikon, Bi/dende Kunst Bd. ll, no.
22, ss. 271-285, Frankfurt/M. 1960.
Khn, H., Der Aufstieg der Menschheit, Bcher des Wissens,
Fischer-Bcherei No. 53, Frankfurt/M.
Khn, H., Kunst und Kultur der Vorzeit Europas, Das
Palaeo/ithikum, Berlin und leipzig 1929.
Saint Perier, R. de. L'art pn?historique, Paris 1932.
Windels, F., Lascaux, Montignac~sur-Vezer 1948.
PRIMITIF HALK SANATLAR!'
Birket, S., Geschichte der Kultur, Zrich 1946.
Sydow, E. Von., Die Kunst der Naturv/ker und der Vorzeit,
Berlin 1923.
Vatter, E., Die religise Plastik der Naturvlker, Frankfurt
1926.
Veworn, M., Zur Pyscho/ogie der Primitiven Kunst, jena 1917,
2. Auflage.
MISIR SANATI:
Bissing, F. J., Frh. v., Aegyptische Kunst, Geschichte von den
a/testen Zeiten bis Eroberung durch die Araber, Berlin 1934.
Hamann, R., Aegyptische Kunst, Wesen und Geschichte, Berlin
1944.
Hamann, R., Geschichte der Kunst, Altertum Bd. 1. ss. 62~313,
Dramersche Ver/agsanstalt, Mnchen 1952.
Lange, L., Hirmer M., Aegypten, Architektur, Plastik und
Ma/erei in drei jahrtausenden, Mnchen 1955.
Wiesner, j., Aegyptische Kunst, Ullstein Kunstgeschichte, Bd. 1/1.
Verlag Ullstein, Frankfurt/M.- Berlin 1963.
Wolf, W., Die Kunst Aegyptens, Gesta/t und Geschichte,
Stuttgart 19S7.
MEZOPOTAMYA SANATI:
Altheim, F., Weltgeschichte Asiens /. Ha !le 1948.
Andrea, W., Watzinger C., Vorderasien, Handbuch der
Archeo/ogie, Mnchen 1939.
Hamann, R. Geschichte der Kunst, Altertum, ss. 297-407,
Droemersche Verlagsanstalt, Mnehen 952.
Leroux G., Contenau G., Eski Akderyiz ve Yakn Dou
Uygarlk/an, Varlk Yaynlar, ss. 127~ 194.
Schmkel H., Das Land Sumer, Urban Bcher, Die
Wissenschaftliche Taschenbuchreihe, Stuttgart 1955.
Seme Kaynaka
Wiesner J., Bildende Kunst in Alten Orient, Atlontis Such der
Kunst, Atlantis Verlag./. Auflage, Zrich 952, ss. 501~532.
HITIT SANATI:
Akurgal, E., Die Kunst Anatoliens, Berlin 96, s. 23-69.
Akurgal, E., Die Kunst der Hethiter, Mnehen 961.
Moortgat, A., Die bildenden Knste des Alten Orients und die
Bergwlker, Berlin 1933.
Nauman, R., Die Hethiter, Berlin 1948.
STEP SANATI:
Diez, E., Die Kunst der Steppe, Das Atlantis Buch der Kunst,
Atlantis Verlag, /. Auflage, Zrich 952, ss. 606-615.
Grousset, R., L'empire des Steppes, Paris 948.
Hambly, G., We/tgeschichte, Zentra/asien, Fischer Bcherei No.
16, Frankfurt/M., 1966.
janse, O., L"Empire des Steppes et /es re/ations entre /'Europe et
I'Extreme-Orient dans I'Antiquite (Revue des Arts Asiatiques,
IX, 1935)
GREK SANATI:
Burschor, E., Die Plastik der Griechen, Berlin 1936.
Curtius, L., Die klassische Kunst Griechenlands (Handbuch der
Kunstwissenschaft, Potsdam 1938).
Du rm, J., Die Baukunst der Griechen, leipzig 91 O.
Hamann, H., Geschichte der Kunst, Altertum, "Griechische
Kunst", S. 408-778, Mnchen 952.
Kah ler, H., Das Griechische Metopenbild, Mnehen 1949.
Kraiker, W., DieMa/ereider Griechen, Stuttgart 1958.
Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, TIK yayn, 1963.
Matz, F., Geschichte der Griechischen Kunst, Bd. /. Frankfurt,
950.
Kodenwaldt, G., Die Kunst der Antike, Propy/aen-
Kunstgeschichte, Bd. lll, 4. Auf/age, Berlin 1944.
Schuchhardt, W .-H., Griechische Kunst, Ul/stein Bcher, Bd. V,
West-Berlin 1964.
nsal, B., Mimari Tarihi,/. Y. T.O. yaym1, s. 310-426.
Zschietzschmann, W., Die hellenistische und rmische Kunst,
Handbuch der Kunstwissenschaft, Wildpark-Potsdam 1939.
ETRSK SANATI:
Bloch, R., L'Art Etrusque et son arriere plan historique, Historia
6, 1957.
Haufmann, G.M.A. Etruskische Plastik, Stuttgart 1957.
Kaschnitz-Weinberg, G.V., Die Mitte/meerische Grundlagen
der antiken Kunst, Frankfurt/M. 1944.
Vacano, 0.-V., Die Etrsker in der We/t der Antike, Rowoh/ts
Deutsche Enzyklopaedie, no. 54, Hamburg 1957.
ROMA SANATI:
Bar man, N., Yunan Mitolojisi, Istanbul 1961.
7961 DNYA SANAT TARiHi
Bilzer, B., Jrgen E., und Stelzer, 0., Das Grosse Buch der
Kunst, Georg Westermann Verlag, 1958, ss. 135-143.
Drum, f., Die baukunst der Etrsker und Rmer, Stuttgart
1905.
Hamann,- R., Geschichte, der Kunst, Altertum, ss. 800-883.
Droemersche Verlagsanstaft, Mnchen 1952.
Janson, H. W., Janson D. J., Ma/erei Unserer Welt, ss. 25-36.
Stuttgarter Hausbcherei, Kln, 1957.
Pfefferkorn R., Stilkunde des Abendfandes, Architektur,
Humbofdt Taschenbcher, Grossband, ss. 29-48. Berlin-
Mnchen 1961.
Schefold, K., Die Antike: Griechenland und Rom. Das Atlantis
Buch der Kunst, ss. 389-409.
Schuhardt, W. H., Das Fischer Lexikon, Bildende Kunst /. ss.
192-198,217-224,238-241.
nsal, B., Mimari Tarihi, l. Y. T.O. Yaym. ss. 427-450. 3. bas-
k1967.
Zschletzschmann, .W., Die hellenistische und rmische Kunst,
Handbuch der Kunstwissenschaft Potsdam 1939.
ILK HlRiSTiYANLlK SANATI:
Bilzer, B., Eyssen, }., Stelzer 0., Das Grosse Buch der Kunst, ss.
173-175, Braunschweig, 1958.
Grabar, A., De Rame 6 Byzance, CalJimard Paris
Hamann, R., Geschichte der Kunst, Droemersche Verlag, ll.
Band, 1952.ss.11-19.
Sauser, E., FrOhchristliche Kunst, Tyrolia Verlag-lnnsbruck-
Wien-Mnchen, 1966.
Weigert, H., Geschichte der Europaisehen Kunst, Koh/hammer
Verlag, Stuttgart, 195, ss.l-19.
BIZANS SANATI:
Hofmann, W., Das Fischer Lexikon, Bi/dende Kunst, ll.
Frankfurt/M., 1960, ss. 23-32.
Scneider, A. M., Die Byzantinische Form ihr Wesen und ihre
Wirkung, Berlin 1943.
Tyler, R., L'Art Byzantin, Paris 1934.
KAROl YN (KAROlENI), ROMAN
VE GOTIK SANATLAR!:
Bauch, K., ber die Herkunft , der Gotik, Freiburger
Wissenschaftliche Gesel!schaft. Heft 27, 1939.
Grabar, A., Nordenfalk, K., Das frhe Mittelalter vom IV. bis
zum, Xl. jahrhundert, 1957.
Hamann, R., Geschichte der Kunst, Von der Altchristlichen Zeit
bis zur Gegenwart, Berlin 1933. ss. 119- 37, 39-358.
jantzen, H.,. Kunst der Gotik, Rowoh/t Deutsche Enzyklopaedie,
no. 48, Hamburg, 1957.
Pinder, W., Deutsche Dome des Mittela/ters, Die 8/auen Bcher,
Taunus, 953.
Weigert, H., Geschichte der Europischen Kunst, Stuttgart
1951.
RUS SANATI:
Alpatow, M., Altrussische lkonnenmalerei, Verlag der Kunst,
Dresden 960, 2. Auflage.
Hofmann, W., Das Fischer Lexikon, Bildende Kunst, ll, Fischer
Bcherei, Frankfurt/M. 1960. ss. 244-251.
Weigert, H., Geschichte der Europischen Kunst, 2. Aufl.
Stuttgart 1951. ss. 30-43.
HINDISTAN SANATI:
Bayur, H., Hindistan Tarihi, 2. C., TIK Yaynlar, 946.
Das Kunstwerk., Sonderheft "lndien", Doppelheft !12/XII,
Mai, juni 959.
Diez, E., Die Kunst ln_diens, Handbuch der Kunstwissenschaft,
Potsdam 926.
Henn, W., "lndien" Weltkulturen und Baukunst, Hirmer Verlag,
Mnchen 1 1968.
IN VE JAPON SANATI:
Buhot, S., Histoire des Arts du japon, !., Dtis origines i 13SO,
Paris 1949.
Grousset, R., Les Civilisations de /'Orient, IV, l.e japon, Paris,
1933.
Grousset, R., Histoire Genera/e de /'Art, Flammarion, "Le
Japon'', ss. 325-332.
Kmmel, O., Die Kunst Chinas, japans und Koreas, (Handbuch
der Kunstwissenschaft) Potsdam, 1929.
Ltzeler, H., Weltgeschichte der Kunst, Bertelsmann Lexikon
Verlag, Gtersloh 1960, 1969.
ESKI AMERIKA SANATLAR!:
Adam, L., Nord-West-amerikanische lndianer Kunst, Berlin
924.
Das Kunstwerk, 5/6, Nov. Dez. XIII, "Kunst in Lateinamerika,"
959.
Dletschy, H., Die kunst der Altamerikanischen Hochkulturen,
Das Atlantisbuch der Kunst, 1953, ss. 6 6626.
Harcourt, R.d., Art de I'Amerique (Col/ection Art du Monde),
Paris 1948. "der Sozialistische Staat der !nca).
Soustelle, J., !'Art du Mtixique Ancien, Arhaud, Paris 1966.
Ubbelohde-Doering, H., Kunst im Reiche der /nca, Tbingen
1952.
ISLAM SANATI:
Enzyklopaedie des Islam, Verlags Buchhandlung, leipzig,
1934.
Diez, E., Die Kunst der is/amistischen Vlker, Handbuch der
Kunstwissenschaft, Akademische Verlagsgesel/schaft, Berlin
1915.
Lambert, E., Art Musulman Paris.
Marais, G., L'Art de !'Islam, Larousse, Paris 946.
Yetkin, S. K., Islam Mimarisi, Ankara niversitesi, Ilahiyat Fak.
Yayn, Ankara 965.
TRK SANATI:
Ark, M. O., Anadolu Xl, 1967, Ank. ni. D.T.C.F., nasya-
Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Dergisi, Ankara
1969, "Erken devir Anadolu-Trk mimarisinde trbe biimleri,
s. 57~ 100, Trklerin mene/eri hakkmda s. 57-61.
Arseven, C. E., Trk Sanat, Cem Yaynevi, Ist 1970.
Arseven, C. E., Trk Sanat, M. E. B. Istanbul.
Atabinen, R. ., Les caracteristiques des l'architecture turque,
Librairie Fresco, Paris 1938.
Diez, E., Aslanapa, O., Trk Sanat, lst. Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, no. 627.
Dolens, N., et Khatch, Histoire des Anciens Armeniens, Publit?
par /'Union des Etudiants Armtiniens de /'Europe, Cenevre,
1907, ss. o4- 110.
Eldem, H. E., Anadolu Seluklan Devrinde Mimari ve Tezyini
Sanatlar, T.T.K. Basmevi, Ankara 1947.
Erdmann, K., Anatolien, Ein Neu/and der islamisehen
Kunstgeschichte, "Akten des Vierundzwanzigsten lnter-
nationalen Orientalischen-Kongress, Mnchen 1957, s. 377.
Gabriel, A., Monuments Turcs d'Anato/ie, 2 Vols, Paris 1931-
1934.
Glck, Diez, Propy/aen Kunstgeschichte, "Die Kunst des /s/ams",
Berlin 1925.
Gzel Sanatlar Mecmuas (M.E.B.) Say 4-5-6. Ankara 1939-
194S.
Khatchatrlan, A., I'Architecture Armeenienne, Paris, Paul
Guethner, 948.
Kprlzade, M. F., Anadolu Seluklu Beylikleri tarihineait not
lar.
Kuban, D., Anadolu Trk Mimarisi Tarihi, Ist Teknik niv.
Mimarlk Fak. Yaynlar, Istanbul 965.
Kurban, D., Osmanl DiniMimarisinde Cami, O.D.T.. Mimarlk
Fakltesi Yaynlar, no. 1. Ankara 1964.
gel, B., Trk Kltrnn Gelime a/an, M.E.B. ll. C. Devlet
Kitaplar, 197.
gel, S., Anadolu Seluklularmm Ta Tezyinat, TIK yayn,
Ankara 1966.
Riefstahl, R. M., Cenubi Garbi Anadolu'da Trk Mimarisi,
eviren: Cezmi Tahir Berktin, Istanbul. Maarif Matbaas,
1941.
Smer, F., Ouz/ar, Ankara niversitesi, D.T.C.F. yaynlar,
170,Ankara 1967.
Turan, 0., Sefukfufar Tarihi, 1965.
Uzunarl, 1. H., Anadolu Bey/ik/eri, Ankara 1937.
lgen, A. S., "Trk Mimarisinin Felsefi ve Estetik zellikleri",
Milletleraras, Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 19-24
Ekim 1959, Tebliler, Ankara, TIK Basmevi ss. 383-388.
Yeni Mecmua, Istanbul, 1917, Nsha 13- 4.
Yetkin, S. K., Trk Mimar/si, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970.
OSMANLI MIMARISI, MINYATR SANATI
VE XIX. YY.'DAN AG!MIZA DEGIN RESIM SANATI:
Advar, A. A., Osman/i Trklerinde flim, Remzi Kitabevi,
lstanbul1970.
Ahmet Refik, Alimler ve Sanatkrlar, lstanbul1934.
Ahmet Refik, Eski Istanbul, Kanaat Ktphanesi, 7931.
Ahmet Refik, Mimar Sinan, Kanaat Ktphanesi, Istanbul
931 ..
Ahmet Refik, Trk Mimar/ar, Hilmi Kitabevi, Istanbul 1936.
Akura, T., L'Architecture d'Aujourd'hui, 968, Say 40, ss.
89-98.
Akurgal, E., Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. ll. S. 3,
"Sanat Tarihi Bakmndan Sinan".
Arseven, C. E., Les Arts D&oratifs Turcs, lst. Milli Eitim
Basmevi.
Arseven, C. E., Trk Sanat Tarihi, Fasikl 4-5.
Ayverdi, E. H., Fatih Devri Mimarisi, Istanbul Matbaas, 1963.
Berk, N., Yaayan Sanat, Say: 2, ubat 1948.
Diez, E., Die Kunst der islamit/schen Vlker, (Handbuch der
Kunstwissenschaft) Akademische Verlagsgesellschaft,
Potsdam.
Dirimtekin, F., Ecnebi Sewahlara Nazaran XVI. Yzyilda
Istanbul, Fetih Cemiyeti Enstits, Istanbul 1953.
Egli, E., Sinan, Verlag fr Architectur, Erlenbach-Zrich-
Stuttgart 1954.
Enzyklopedie des Islam Verlags Buchhandlung, Leipzig, 1934
"Sinan", von Franz Babinger.
Epikman, R., Osman Hamdi, M. E. B. yaynlar, lstanbul1967.
SEME KAYNAK<;:Ai 797
Ergin, O., Trkiye Maarif Tarihi, lstanbul1939.
Eybolu, B. R., Nazmi Ziya, Gzel Sanatlar Akademisi neri
yatndan, Istanbul 1937.
Glck, H., Die bisherige Forschung ber Sinan, Orientalische
Literatur Zeitung XXIX, 1926, S. 854.
Glck, H., Die Kunst der Osmanen, Leipzig, 1922.
Orientalische literaturzeitung., Herkunft und Tod Sinans,
Heft XXIX, 1926.
lbnl Emin Mahmut Kemal, Mimar Sinan 931.
Kocainan, z., Mimar Sinan ve XX. Asr Mimarisi, Kenan
Basmevi, 939.
Konyal, 1. H., Mimar Koca Sinan, lk Basmevi, Istanbul
1948.
Konyal, 1. H., Mimar Koca Sinan'm Eserleri, lk Basmevi,
Istanbul, 1950.
Khnel, E., Dou Islam Memleketlerinde Minyatr, eviren S.
K. Yetkin, M. zg. Ankara niversitesi, Ilahiyat Fakltesi
yaynlar No. 2, Ankara 1952.
Meri, R. M., Mimar Sinan, Hayat, Eseri, TIK yaynlar, Ankara.
1965.
Mimarlk, Say 12, 1970, "Anket: 1970'te Mimarimiz".
Moltke, H. von, Trkiye'deki Durum ve Olaylar zerine
Mektuplar, I Bankas Yaynlar. Ankara 1962.
Mufassal Osmanl Tarihi, lskit Yaynevi, Istanbul.
Mustafa Sai, Tezkiret-/ Bnyan, "Koca Mimar Sinan", lkdam
Basmevi, 1315.
Osmanl Ressamlar Cemiyeti Mecmuas, Istanbul.
tmen, F., XII ve XVIII. Yzyllar Arasmda Minyatr Sanat,
Topkap Mzesi Rehberi, 1966.
ztuna, Y., Trkiye Tarihi, 12 C., Hayat Yaynlar, 1967.
Peremeci, O. N., Edirne Tarihi, Eski Eserleri Sevenler Kurumu
Yaynlar, Say: 6, 1940.
Sanat ve Sanatlar, Aylk Plastik Sanatlar Dergisi, Yl 2, Say
7, Ankara, 1966.
Tanpnar, A. H., Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi,
Istanbul niversitesi Yaymlar, Istanbul, 1942.
Tollu, C., eker Ahmet Paa, M.E.B. yaynlar, Ankara 1967.
nver, A. S., Ressam Nigri, M.E.B. Milli Eitim Basmevi,
lstanbul1946.
nver, A. S., Seluklularda ve Osmanllarda Resim, Tezhip ve
Minyatr, Istanbul.
Vogt-Gknil, U., Trkische Moscheen, Orige Verlag, Zrich
19S3.
Voltaire, Trkler, Mslmanlar ve tekiler, I Bankas Yaynlar,
1960.
Yetik, S., Askeri Ressamlar, Gzel Sanatlar Birlii resim ubesi
neriyatndan, lstanbul1940.
Yetkin, S. K., L'Ancienne Peinture Turque, Editions Klincksieck,
Paris, 1970.
Yetkin, S. K., L'Architecture Turque en Turquie Paris, G.-P.
Maisonneuve et Larousse, 1962.
RNESANS'TAN ITIBAREN,
XIX. YY'A DEGIN AVRUPA SANATI:
Alazard, }., L'Art ltalien au XVe Siec/e, Le Quattrocento, Paris,
951.
Beer, j., Albrecht Drer als Ma/er, Die Blauen Bcher, Mnchen
1953.
Bilzer, B., Boekhoff, H., und Winzer, F., Das grosse Buch der
Ma(erei, Georg Westerman n Verlag, Braunschweig, 1960.
Choisy, A., Histoire de I'Architecture, Editions Vincent, 2 Vol.
Paris.
798 1DNYA SANAT TARiHi
Christoffei, U., Von Poussin zu Ingres und De!acroix, Scientic-
Verlag, Zrich 945.
Dupont, J,, et Mathey F., Le dix-Septieme s;ecle, Caravage i
Vermeer, Ski ra, Geneve, 1951.
Fosca, F., De Watteau is Tiepofo, Ski ra, Geneve, 1952.
Gauthier, M., Tout !'Art du Mond, Librairie Larousse, Paris
1964,2 Vol.
Hay, D., Die Renaissance, herausgegeben von Droemer Knaur,
Mnchen-Zrich, 1968.
Hyghe, R., L'Art et I'Homme, 3 Vol. Librairie larousse, Paris
1957.
Kitson, M., Barock und Rococo, Schaetzeder Weftkunst-Band 9.,
C. Bertelsmann Verlag, Gtersloh, 1967.
Lassaigne J., Argan G. C., De van Eyck ii Botticefli, Skira,
Geneve, 1955.
Mauclere, J., Rubens, Diplomate et grand Seigneur, Editions
Colbert, Paris, 1943.
Raynal, M., Le Dix-neuveme Siec/e, Skira, Geneve 1955.
Venturi, L., Le Seizieme Siec/e, De Leonarda au Greco, Skira,
Geneve-Paris-New York. 1956.
Wlflin, Die Klassische Kunst, Mnchen 1924.
Yetkin, S. K., Leonarda de Vinci'nin Sanat. M.E.B. Devlet
Kitaplar Mdrl~, Istanbul, 1966.
XIX VE XX. YY. MIMARISI:
Argan, G.C., Gropius und Das Bauhaus, Rowohlts-Verlag, no.
149. Mnchen 1962.
Corbusier, Le., An die Studenten, Die "Charte d'Athenes",
Rowohlts-Verlag (rde) no. 141, Hamburg, 1962.
Frierns, P., Rembrandt, Les Editions Braun, Collections des
Maltres, Paris.
Fischer, W., Bauraum-Gert, Die Kunst des 20. jahrhunderts, R.
PiperVerlag Mnchen 1957.
Gropius, W., Architectur, Fischer-Bcherei, Bcher des Wissens,
no. 127. Frankfurt/M. Hamburg 1956.
Gropius W., Yeni Mimari ve Bauhaus, Mimarlar Odas, Istanbul
ubesi, eviri: zgnl Aksoy-Erdem Aksoy, Istanbul,
1967.
Hildebrandt, H., Die Kunst des 19. und 20. jahrhunderts
(Handbuch der Kunstwissenschaft) Postdam, 1924.
Pevsner, N., Wegbereiter moderner Formgebung, Rowohlts-
Verlag no. 33, Mnchen, 1957.
Pillement, G., Goya, Les Editions Braun, Collections des
Maitres, Mulhouse (A!sace).
Vanh, ., Wright, Frank Lloyd, -Insana Dn- Dost Yaynlar,
Ankara 960.
Wachsmann, K., Wendepunkt /m Bauen, Rowohlts-Verlag No.
160. Mnehen 1962.
Wasmuths, Lexikon der Baukunst, Bd. ll, Berlin 1930.
XIX. VE XX. YY. MODERN RESIM VE HEYKEl SANATLAR!:
Andre, A., Edouard Manet, Les E.ditions Braun, Collections der
Maitres, Paris.
50 An s d' Art Moderne, txposition Universelle et 1nternationale
de Bruxelles 958, 2 me Edition.
Bas!er, A., Kunstler, C., Fransa'da Mstakif Resim, Istanbul
Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlarndan, eviri: Ahmet
Muhip-Cahit Stk.
Bazaine, J., Notes sur fa Peinture d'aujourd'hui. Paris 1948.
Besson, G., Matisse, Les Editions Braun, Calleetion des Maitres,
Paris, 1945.
SEME KAYNAKAl 799
Besnard, Ph., L'art et ses Mysti!res, Les Editions Universelles Worringer, W., Abstraktion und Einfhlung, "Soyutlama ve L'aventure de !'art au XX. sece: Peinture Sculpture
Paris, 1946. Einfhlung" eviri: lsmai! Tunal, Istanbul niversitesi, Architecture, Chene Haehette, Paris 1991.
Braque, G., Die Kunst und das Schne Heim, Heft 1, Oktober Edebiyat Fakltesi Yaynlar, no. 027. Istanbul 1963. Uchtkunst Aus Kunstlicht, Licht als Medium der Kunst im
1952. Zahn, L., Kleine Geschichte der modernen Kunst, U!lstein Bcher 20. und 21. jahrhunderts, Hatje Cantz Verlag, 2006.
Braque, G., Le jour et La Nuit, Paris, 952. no. 92. Frankfurt/M. 956. Lippard, L. R., Pop Art, Thames & Hudson, Londra 2001.
Carre!, A., Der Mensch, das unbekannte Wesen, List 'Bcher, no. Lucie-Smith, E., Art Taday, Phaidon, New York 2005.
SAVA SONRASI ABD'DE SANAT OLAYLARI, Lynton,.!\l., Modern Sanatm yks, eviren ler. Cevat apan,
4S, Mnchen, 955.
cezanne, P., ber Die Kunst, . Rowohfts Kfassiker, no. 6. AVRUPA'YA ETKISI VE 1960'LARDA DURUM: Sadi Ozi, Remzi Kitabevi, 4. basm, Istanbul 2009.
Gesprache mit Gasquet, Hamburg 957. Archer, M., Art Since 1960, Thames & Hudson, Londra 2002 Melvin, )., ... fzm/er: MimarliAnlamak, YEM Yaynlar, Istanbul
Chanson, L etA., Renoir. E.ditions jean Marquerat, Lausanne, Auping, M., (ed.) Abstroct Expressionism, Thames & Hudson, 2007.
949. Londra 987. Monnier, G., Mimarlik Tarihi, ev. !smail Yerguz, Dost Kitabevi
Das Kunstwerk, Maerz, 1958, juni 1958. Epochen der Kunst, S. Neubearbeitung, 5 Bde, Vom Yaynlar, Ankara 2006.
Denis, M., Theories, 1890-191 O, Paris 1920. Expressionismus zur Postmodern, 20. jahrhundert, Popper, F., Art of the Efectronic Age, Tate Ga!ley Publishing,
Diehl, G., La peinture Moderne dans le Monde, Flammarion, Oldenburg Verlag, 1995. Londra 997.
Paris, 1961. Foster, H., Krauss, R., Yve-Aialn, B., Buchloh, B. H. D., Art Riemschneider, B., Grosenick, U., (ed.), Art ot the Turn of
Elgar, F., Maillard, R., Picasso, Dramersche Verlagsansta!t, since 1900: Modernism, Antimodernism Postmodernism, the Miflennium, Tasehen, Kln/Londra/Madrid/New York/
Mnchen-Zrich, 956. Thames & Hudson, Londra, 2004. Paris/Tokyo,?.
Gaugauin, P., Mein Vater Paul Gauguin, Paul-List Verlag, Hertz, R., Klein, N. M., Twentieth Century Art Theory: Urbanism, Rorimer, A., New Art in the 60s and lOs: Redefining Reality,
Politics and Mass Culture, Prentice Hall, 1990. Thames & Hudson, Londra 200.
Leipzig, 1937.
Glaser, H., Kleine Kulturgeschichte der Gegenwart, Ullstein )eneks, C., Post-Modemism: The New C/assicism in Art ond Russell, B., Architecture and Design 19 70-7 990: New /deas
Architecture, Rizzoli International Pub!ieations, New York in America, Harry N. Abrams Tne. Publishers, New York,
Bcher, Frankfurt/M. 959.
1987. 1989.
Goethe, Farben Lehre, W. Kahlhammer Verlag, Stuttgart.
Jencks, C., The New Moderns, Rizzoli International Pub!ieations, Sandler, 1., Art of the Postmodern Era: From the Late 1960s to
Gogh, V., Theo'ya Mektuplar, Yank Yaynlar, eviri: Azra
New York 990. the Early 7990s, leon Edition, New York, 1996.
Erhat, Istanbul, 1969.
Klotz, H., History of Postmodern Architecture, Cambridge, MIT Seitz, W. C., Artin the Age of Aquarius 19551970, Smithsonian
Grohman, W., Kandinsky, Kohlhammer Verlag, Stuttgart.
Press, 998. lnstitution Press, Washington, Londra 1991.
Haendler, G,, Deutsche Ma/er der Gegenwart, Rembrandt~
Klotz, H., Moderne und Postmoderne: Architektur derGegenwart Traeger, J., Kopfber: Kunst am Ende des 20. jahrhunderts, C.
Verlag, Berlin, 956. H. Beck Verlag, Mnih, 2004.
1960-1980, Vieweg, 1988.
Hausenstein, W., Degas, Alfred Scherz Verlag, Bern 1948.
Klotz, H., Moderne-Postmodeme-Zweite Moderne, C. H. Beek Tzonis, A., Lefaivre, L., Diamond, R., Architecture in North
Hofmann, W., Zeichen und Gestalt, Fischer Bcherei, Bcher
Verlag, 999. America, Since 1960, Thames & Hudson, Londra 1995.
des Wissens, no. 161. Frankfurt/M. 957. Walker, J. A., Art Since Pop, Thames and Hudson, Londra 1975.
Kunst Theorie im 20. Jahrhunderts, Band 1, 2, Hatje Cantz
ltten, J., Kunst der Farbe, Ravensburg. 1961. Zahner, N. T., Die Neuen Rege/n der Kunst, Andy Warhol und
Verlag, 2003.
Jahn, J., Wrterbuch der Kunst, Alfred Krner Verlag, Stuttgart, der Umbau des Kunstbetriebs im 20. jahrhundert, Campus
Kuspit, D., "At the Tomb of the Un known Picture," Artscribe,
1957. Mart 1988, s. 3845. Verlag, Frankfurt/New York, 2006.
Knaurs, Lexikon., Abstrakter Kunst, Michel Seuphor,
Droemersehe Verlagsanstalt, Mnehen-Zrich 1957.
Knaurs, Lexikon, ModernerKunst, L-G Buchheim, Droemersche
Verlagsanstalt, Mnehen-Zrich, 1955.
Knaurs, Lexikon der Modernen Plastik, Droemersche
Ver!agsanstalt, Mnchen~Zrich 961.
Malraux, A., Psycho/ogie der Kunst, Die Knst/eriche Gestaftung,
Rowohlts-Verlag (rde), no. 60, Hamburg 1958.
Malraux, A., Psycho/ogie der Kunst, Das imaginaere Museum,
Rowohlts Verlag (rde), no. 39, Hamburg 1957.
Martlnie, H., Rodin, Les Editions Braun, Calleetion des Maitres,
Paris.
Picasso, P., Wort und Bekenntnis, Ullstein Bcher, no. 146,
Berlin 1957.
Pierard, L., Vincent van Gogh, Les editions Braun, Calleetion
des MaTtres, Paris 1936.
Ragon, M., L'Aventure de /'Art Abstrait, Robert Laffont, Paris
956.
Read, H., Sanatm Anlam, I Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,
1960.
Rouart, D., Degas, C fa Recherche de sa technique, Floury, Paris,
1945.
Sedlmayr, H., Dfe Revolution der modernen Kunst, Rowohlts-
Verlag (rde). no. , 960.
Turani, A., Modern Resim Sanatmm Gerek ehresi, Dou
Matbaas, Ankara, 1960.
Vollard, A., Erinnerungen eines Kunsthaendfers, Ullstein,
Bcher, no. 134.'Berlin 1957.

Koyu sayfa numaralan aynca grselferin de yer ald sayfafon gstermektedir.
Aachen Pfalzkapelle, 219
Abstract Expressionism, 704-5
Abstraction-Creation, 628, 700
Abstrakt Ekspressiyonizm, 732
Ab u Simbel (Kaya Tapna), 54,
55, 69, 117
Academie Carriere, 574
Academie julian, 581
Acem lsa, 41 O, 429
Ackermann, Max, 629
action painting, 704, 706, 708,
718, 730, 740, 742
Adam, Robert, 523, 525
Adiiye binas (Sirkeci), 679
Afro, Basaldella, 616, 629, 633
Afrodit, 161-2,166,181
Agam, Yaacov, 743, 767, 774
Ahmed (Tae Mahal'in mimar), 341
Ahmet Emin (Ressam), 669
Akkad saray, Teli Asmar
(Eunnak),81
Ak Medrese, 286
Aksaray Valde Camii (Nide), 678
Aksel, Malik, 676, 682-3
Alacahyk, 112-3, 114-5, 121
Alaeddin Camii (Konya), 275, 278
Alaeddin Camii (Nide), 279
Albers, ]osef, 628, 698
Alberti, Leon Battista, 347, 354,
373, 400-3
Altdorfer, Albrecht, 386, 388
Aliar, 112, 115
Alloway, lawrence, 715-23, 726
Alman rokokosu, 489
Alman Sanat Belgesi, 643
Alsleben, Kurd, 772
Altamira, 29-30, 125
Altdorfer, Albrecht, 350, 385,
388-90
Althoff, Kai, 780
Altn Pavyon, 314
Altn Saray, 321
Amarna sanat, 68
- sfubu, 68
Amerikan Pop Art, 712, 725, 739
Amerikan Soyut-Ekspressiyonizmi,
704-8, 739, 744, 761
DST Sl
Amida heykelleri, 312
Amiens Katedrali, 231, 241-2,
245
Arnpir (Empire), 488, 525, 677
- sfubu, 432
Amr Camii (Fustat), 258
Amsterdam Borsa Binas, 647
Amun Tapna (Karnak), 44, 45,
52-6, 65, 69
Analitik Kbizm, 531, 561, 588,
604, 627
Anbu Tapna (Eunnak), 81
Andre, Cari, 745-6, 752-4, 756
Angelico, Fra, 251, 363, 365, 369
Angoueme Katedrali, 226
Antkabir (Ankara), 680
Anl, Hakk, 676
Anten Tapna, 170
Anthemios (Trallesli), 209, 331
Anthropometrie, 738
anti-art, 699
anti-form, 757, 778
antik-klasik, 248, 379, 561
anti-klasist, 501
anti-pop, 732
An u Ziggurat (Uruk), 78, 106
Aphaia Tapna, 148, 152, 173
Apollodorus (Mimar), 331
Apollon, 130,140,142,153, 156,
158, 163,166,183,187
Apolion Tapna (Didyma), 176-7
Apolion Tapna (Delphi), 167,
174
Apolion Tapna (Egina), 171
Apolion Tapna (Eretria), 154,
173, 171, 177
Apolion Tapna (Korent), 171
Apostol Kilisesi (Istanbul), 21 O,
214, 436
Appel, Karel, 636
Araki, Nobuyoshi, 781
Are de Triomphe (Paris), 193, 541
Archipenko, Alexander, 544, 557
Arman, 738
Armory Show, 628, 700-1
Arp, Hans, 445, 543, 544, 560,
607,619
Dizin
Arpie Madonnas, 380
Arsinoe (Samothrake), 178, 230
Art Brut, 725, 781
Artemis, 156
Artemis Tapna, 132, 144, 145,
149,167,172,177,210
Arte Povera, 759-60, 778
Art Nouveau, 535, 540, 568-70,
639, 642-4, 763
Asal, Hale, 677, 678-9
asamblaj (assemblage), 714,
724-5
Askeri Okul Yurdu (Ankara), 680
AslanlKap (Boazky), 111, 135,
320
-(M iken), 135
Aspdin, joseph, 531
Aspendos Tiyatrosu, 193
Assy Kilisesi, 594
Aikaga ve dnemi, 311, 313-4
Atelier du Midi, 547
Athena, 130,131,145,150-2,
157, 158, 160-2, 182-4
Athena Salonu (Bergama), 177
Athena Tapna (Priene), 145,
150, 165,168,174,175,208
Atina Akropolisi, 166-8, 171, 178,
192, 217
Atlan, jean, 631
Atmeydan Saray, 407
Atreus Hazine Evi, 136, 170, 196
Audineourt Kilisesi, 594
Audran, Claude, 490
August Forumu, 192
Augustus Tapna, 171
Aurignacien, 25, 27, 30, 558,
621
Autun, 238
Avery Coonley'in Evi, 646
Ayasofya, 208, 209-11,214, 277,
328, 330-1' 333, 335, 419-20,
423, 425, 430, 525
Ayasofya adrvan, 670
Aynal Galeri, 470
Aynu-d Devle, 665
Ayvazovsky, 442
Azapkap Camii, 426-7
8021 DNYA SANAT TARiHi
Baalbek, 193, 195, 210
Babrl Camileri, 340
-Trk Sanati, 339
Bacchus Tapna (Baalbek), 193
Bacon, Francis, 715-6
Baechler, Donald, 781
Bamszlar, 567
bahe dzeni, sanat, 500-1
bahe tapna, 171
Baker, Benjamin, 526, 528
Bakrky, 678
Bakst, Lon, 623
Balla, Giacomo, 606, 612, 701
Bali, Hugo, 607
Bamberg Domu (Katedrali), 247
Banham, Reyner, 718
Sara, Ali Hadi, 677, 687
Barbari, jacopo de, 355-6
Barbaros Hayrettin Paa Trbesi
(Istanbul), 409
Barbizon Okulu, 515-6,518
Bargello Davidi, 362
Barlach, Ernst, 543, 554-6
Barocci, Federico, 391, 396, 492
barok, 20-1,23, 181,232-3,247,
282, 304, 380, 384, 392-3, 402,
404,440,447-51,453-4,457,
459, 461' 464-5, 469, 471-2,
474,479,481,486-7,489,491,
494-6, soo, 507-8,510-2, 51 s,
519,521-3,525,538,541,551,
557, 677, 688, 790
-mimari, 449, 456
- rokoko, 20
- slup, 688
Barry, Charles, 527
Bartolomeo, Fra, 378, 380
Baselitz, Georg, 779, 780
Basquiat, jean-Michel, 782-3
Bastien-Lepage, 542
Batchelor, David, 745, 747-50,
753, 756
Bauhaus, 445, 540, 594, 600,
602, 611' 625-6, 627, 628,
630, 646, 649, 679, 698,
742-3, 762-4
Baumann, Horst H., 769
Baumeister, Willi, 622, 627, 629,
631-2
Bayer, Herbert, 628
Bayram Tapna, 54
Bazaine, jean, 638
bazili ka, 52, 173, 191, 194,
197-8, 202-3, 204, 205, 206,
208-11' 219, 220, 222, 228,
231' 236, 240, 241' 244-6,
256-7, 336, 399, 400, 403-4,
419, 433, 453
Beauvais Katedrali, 244
Bebek Camii, 678, 689
Beckmann, Max, 578, 584, 585-7,
698
Bedreddin Muslih, 280
Behrens, Peter, 569-70, 643, 648,
650 Bologna, Giovanni da, 391, 393
Beli, Bill, 765
Bellini, Gentile, 370, 493
Bellini, Giovanni, 370, 371, 382-3
Bellini, jacopo, 252, 368, 370
Belvedere Apolion u, 508
- Torsosu, 356
Beni-Hasan, 47, 50, 168, 187, 192
Benin kltr, 21
Bergama Altar (Asklepieion), 179,
182,183-4
Berkel, Sabri, 676, 684-6
Berkhout, Rudie, 770
8erk, Nurullah, 67S-6, 680
Berlage, Petrus, 647
Berlin
-Tiyatrosu, 524, 525
- Beriiner Sezession, 581, 584
Bernard, E.mile, 547, 549, 550,
552, 632-3
Bernay, 229
Bernini, Lorenzo, 180, 337, 346,
392, 403, 447-9, 455-8, 466,
469,486,487,511,541
Berry, Kont von, 359, 361
~essemer, Henry, 528
Beikta Saray, 335
Beuys, joseph, 770, 778-9
Beyazt Camii, 335, 337, 418-9,
42S
Beyaz Tapnak, 78
Beykoz, 678
Beylerbeyi Saray, 656
Biederman, Charles, 698, 740-2
bilgisayar sanat, 766, 772-4
Bill, Max, 600, 628, 633
Bingl, Cemal, 677
Birgi Camii, 334
Birleik Atlyeler, 641
Blake, Peter, 601,617,715-6,
720, 722
Blau Reiter (Der), 577, 585, 595-
6, 598, 602-3, 616, 625, 627,
705
Blechen, Karl, 515,517
Blenheim Palace, 454
Bloemenwerf, 538, 540
Bloy, Leon, 576
Boccioni, Umberto, 606
Bodhi aac, 290, 294
Bedrum Sahil ehri, 681
body art, 744, 759
Boazky 1. Hitit Tapna, 120,
121
Boazky ll. Hitit Tapna, 120 Byk Cami (Medine), 255
Boazky IV. Hitit Tapna, 121 By~ Cami (Samarra), 262-3,
Bonnard, Pierre, 567-8
Book of Kefts, 216, 223
Borromini, Francesco; 457-8
Bosch, Hieronymus, 366, 367,
619
Bestanc Camii, 689
Botticelli, Sandro, 350, 351, 369,
370, 617, 625
Boucher, Franois, 489, 491, 492,
499,521
Boudin, EugEme, 518-9, 564
Bouleuterion, 178
Bourges Katedrali, 237, 245
Bouts, Dirk, 365
Boyasal Soyutlama Sonras
(Postpainterly Abstraction), 711
Bcklin, Arnold, 517, 518, 563,
570, 586, 615
Bramante, Donato, 224, 336-7,
345, 346, 347-8, 400, 401,
402,404
Brancusi, Constantin, 75, 541,
544, 559, 560-8, 625, 699,
702, 752-3, 779
Brandenburg, 31
- Tor, 171,173,193
Braque, Georges, 443, 531, 553,
556,559, 561, 571, 587,588,
590-2, 593, 594, 599, 604,
613, 616, 625, 684-5, 699,
701
Brecht, George, 724, 726
Breton, Andr, 550, 608, 617-9,
621, 698, 70S, 707
Brianchon, Maurice, 612
Bronzino, Angelo, 390, 395
Brouwer, Adrian, 464, 475, 476,
483
Brown, Scott, 785, 791
Bruegel, Pieter (Yal), 360, 388,
389, 390, 463, 474-5, 617
Brun, Charles Le, 470
Brunelleschi, Filippo, 336~7, 345,
346-7, 362, 399, 400
Bruno, Giordano, 450
Brcke Grubu, 577-8, 582, 598
Buffet, Bernard, 616,617
Burckhardt, )acob, 352, 356, 392,
395, 401-2
Bury, Pol, 763, 767
Byk Cami (Cami-l Kebir)
(Kordoba), 255, 258-61, 263,
268
Chicago
- Dnya Fuan, 646
265-6
Byk Cami (am), 254
Byk Millet Meclisi (Ankara, eski
yap), 679
Byk Millet Meclisi (Ankara, yeni
yap), 679-80
Byk Tiyatro (Ankara), 679
byk slup, 34, 524
Cage, john, 715, 751
Calder, Alexander, 544, 701, 707,
763
Cami Mescidi (Delhi), 340-1
Cami i-Sultan (Badat), 273
Campendonk, Heinrich, 596
Campin, Robert, 360, 365
Campione, Bonino da, 249
Campione, Mattea da, 249
Canale, Antonio (Canaletto), 494,
502
Canova, Antonio, 508
Cansever, Turgut, 680
Caracalla, 191,194, 198
Caracalla Hamarn (Roma), 191-2,
194, 195
Caraffe, Armand-Charles, 668
Caravaggio, 450-1, 462, 463-4,
465-6, 471
Carpaccio, 381, 493
Carpeaux, jean Baptiste, 498, 541
Carra, Carlo, 606, 614-5
Carracci, Annibale, 462, 463, 464,
469, 511
Carracci, Lodovico, 463
Cellini, Benvenuto, 351, 393
Cemal Nadir [Gler], 676
Cevsaku'l Hakani, 266, 271
Czanne, Paul, 504, 511, 536,
545,550,551-3,561-2,565-8,
571-2, 574, 584, 586-9, 590,
593-4, 601' 625, 629, 632-5,
675, 695, 699, 729, 730
Chagall, Marc, 623-5, 627, 698
Chalgrin, jean Franois, 523, 525
Chardin, jean-Baptiste Simeon,
492, 493, 572, 592-3, 730
Charles, 455
Chartres Katedrali (Kilisesi), 229,
237, 240, 242, 246, 247-8,
250
Chavannes, Puvis de, 517, 550,
563, 572
Chevalier, Miguel, 774
Chevreul, Eugene, 519
Medresesi), 272-3, 280
iftlik Han, 283
-okulu, 645-7, 652
Chirico, Giorgio de, 611,614-5,
618, 623, 625, 701' 712
Chonsu Tapna (Karnak), 56
Churriguera, jos, 461
Churriguerism, 461
Cimabue, 249, 250
Cit lndustrielle, 647
Citrohan, 645
Classe, S. Apoilinare in, 203, 205,
227
classical revival, 523
Claude, Georges, 766
Cleve, joos van, 389
Cloisonnisme, 632
Clouet, Franois, 389
Clouet, jean, 366, 389
Cluny Kilisesi, 228
Cocteau, jean, 696, 702
Collage environnement, 725
Colosseum (Roma), 191-4, 199
Conceptualism, 744
Concorde Meydan, 456
Coninxloo, Gillis van, 463, 484
Constable, john, 497, 502, 503,
509-10,515-6,519,562,
563-4, 675
Coricancha, 321
Corinth, Lovis, 585
Corot, Camille, 470,515,516,
562, 563, 574, 592-3, 675
Correggio (Antonio Allegri), 380,
381,391,394,399,462
-okulu, 394
Cortona, Pietro da, 464
Cottancin, 530
Courbet, Gustave, 513-6, 517,
518, 562, 563-4, 625, 632,
670, 675, 682, 684
Cousin, jean, 368
Couture, Thomas, 512, 520
Coysevox, Antoine, 487
Cranach, Luca, 385, 389, 579
Croiset, Nicole, 772
Cruz-Diaz, 767
Cuyp, Aelbert, 485, 497, 502
alk, adi, 677, 688
DiZiN/803
all, lbrahim, 673-4, 677
ao Mong.Fu, 305
elebi, Ali Avni, 676, 679-80
evreci-sanat, 778
raan Saray, 678
ifte Minareli (Hatuniye
inici, Behruz, 680
inili Kk (Istanbul), 334
in Seddi, 297
u Hi (Tchou Hi), 304
Dadaizm (Dada hareketi), 607,
617, 693, 698-9, 714, 732,
764, 766
Dada slubu, 141
Dagur Piramidi, 48
Daguerre, 513, 562
Dalg Ahmet avu, 429
Dali, Salvador, 618, 622-3, 624-5,
701
Dalman, Olof, 420
Dalokay, Vedat, 680-1
Daphni Manastr Kilisesi, 214
Darmaraa Rat, 288
Darmstadt sanatlar kolon isi, 643
Dari-Hffaz, 281
Daubigny, Charles, 516, 563,
675
Daumier, Honore, 511, 547, 576,
675
David, jacques-Louis, 493, 499,
500, 503-4, 508, 510, 512,
518, 545, 561
Davis, Stuart, 701, 702, 712
Davut Aa (Mimar), 429,431
Debschnitz, Wilhelm von, 579
Degas, Edgar, 520, 521, 551, 561,
565, 572-3, 576, 632, 634
Dehbid Kervansaray (iraz-
lsfahan), 271
Delacroix, Eugene, 505, 509, 510,
519,522,547,551,561,562-
3, 595, 675
Delaunay, Robert, 531,559, 561,
594, 595, 596, 599, 601' 604,
607, 627, 633, 700-1
Delft, jan Vermeer van, 481
Delhi Cami Mescidi, 340-1
Delhi sultanlar mimarisi, 340
Delos Afroditi, 79
Delvaux, Paul, 618, 620
Demeter Tapna, 177
Demetrius Kilisesi, 213, 436
Denis, Maurice, 562, 567~8
804/ DNYA SANAT TARiHi
Derain, Andr:, 571, 574, 575,
578,615
Der ei-Bahari, 48, 51, 52, 53, 65,
67-8; 177, 195, 332
Dereli, Cevat, 677, 679
Oesjatinnaja Kilisesi, 433
Despiau, Charles, 75, 543, 677
De Stijl, 608, 610-1, 626-7, 706,
778
Desvaieres, Georges, 567
Deutscher Werkbund, 648
Devrim, Nejat, 631, 685
"D" Grubu, 675-6
Diaz, Narcisse, 516
Didyma, 174
Diklotian Saray, 192
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,
325, 679
Dine, Jim, 727, 732
Dino, Abidin, 675
Diocletian, 193, 197, 204
Diocletian Hamam, 194
Divan- Am, 342
Divizyonistler, 567
Divrii Ulu Camii ve Darifas,
276, 279
Dix, Otto, 616
Diyezer'in basamakh piramidi, 43
Doesburg, Theo van, 445, 610-1,
627, 633, 638, 644, 653, 701
Dou slubu, 139, 140
Daimabahe
-Camii, 431,657
- Soray, 432, 655, 677
Domi-Evi, 644
Dom (Salzburg), 459
Donatello, 359, 362, 363-4, 571
d'Orbais, jean, 241
dorik, 144, 147-50, 153-5, 159,
167,168,169,171-3,174,
176, 177, 185, 194, 404,
452-3, 524, 525
Dner Kmbet (Kayseri), 282
Dreier, Katherine, 700
Dresden Atlyeleri, 641
Dubuffet, Jean, 613, 725, 731,
733, 734, 749
Duchamp, Marcel, 594,607-8,
623,698,699, 700,701, 704,
712, 713, 714, 724-5, 733, 734,
743,751,763,764
Dufy, Raoul, 571, 573-4, 577
Dupre, jules, 516
Duquesnoy, Franois, 486
Dura-Europos, 204
Duran, Feyhaman, 673-4, 677-8
Our-arrukin, 101
Dutert, 530
Dndartepe, 114
Drer, Albrecht, 347, 353, 356-7,
360, 365, 371' 385, 388, 440,
677
Dyun-u Umumiye binas, 678
Dyck, Altony van, 474
Earls, Paul, 769
Ebu Dulef Camii (Samam), 262-3,
265
Eckmann, Otto, 569, 640
E.cole de Chatou, 574
Eiffel, jean, 529, 530
Ekber'in trbesi, 341
Ekspresyonizm, 33, 445-6, 542,
550, 566, 568, 571, 576-80,
587,616,625,629,675,780-1
EI-CyOi Camii (Kahire), 267, 268
Eldem, Sedat Hakk, 679-80
elektronik sanat, 743-4, 759, 762,
765-6, 768
El Greco, 384, 395, 396, 397,
398-9, 585 Fatih Camii, 333, 335
Elhamra Saray (Granada), 261-2,
264, 266-7, 342
Elsheimer, Adam, 463, 464, 469,
471-2,475-6,484
Elvira, 640, 641
Empresyonizm, 30, 33, 503, 519,
521-2, 557, 561, 564-7, 571,
576, 584-5, 593, 597, 606,
608, 616, 618, 631-2, 673-6,
682
Endell, August, 569, 640, 641
Ensor, james, 601
enstalasyon, 757, 765-6, 768,
771-3, 775, 780-2, 784
environnement, 721, 733, 763,
768, 771' 773
Epikman, Refik, 672, 676, 684
Erechtheion, 155, 167, 168, 217
Eretria, 145
Erken Barok, 379, 452-3, 461-2,
464
Erken Gotik, 232-3, 238-40, 241,
244
Erken Roman, 201, 222, 225, 227,
229, 232, 246, 647
Erken Rnesans, 399
Erlach, J. B. Fischer von, 457, 460
Ernst Max, 608, 611, 618-20,
622, 623, 698, 701-2, 707,
712, 733, 777
Escarial Saray, 452
Eski Cami (Edirne), 285, 334 Fowler, john, 526, 528
Eski Postane (Sirkeci), 679 Fragonard, jean-Honore, 489,
Esteve, Maurice, 635 491-3, 495, 496, 499
Erefolu Camii, 274 Francesca, Piero della, 347, 363-4,
Eunnak (Teli Asmar), 81, 86, 93, 365, 370, 574, 584
100 Francesco Kilisesi, 364, 400
Etaile Francesi, S. Luigi de, 462
- Meydam, 193, 541 Francis, Sam, 704, 709
-Zafer Tak1, 525 Franke, Herbert W., 772
Etrsk evi, 190 Fransz
Etrsk tapna, 188 - Barou, 487, 493, 523 Gerhard (Mimar), 243
Evdir Han, 283 - Gotik Mimarisi, 249
event, 751-2, 759, 769, 773, 778, - Katedrallen~ 237, 242, 248
780 -Kiasisizmas, 201,460,472,
Eyfel Kulesi, 529, 594, 599 545
Eybolu, Bedri Rahmi, 675-6 - rokokosu, 487, 492
- Romantizm1~ 508, 512, 515
Fabriano, Gentile da, 250, 251, Frari Kilisesi, 384
361, 370 Fresnaye, Roger de la, 562, 614-5
Fagus-Werke, 643, 648 Freyssinet, EugEme, 786
Falconet, Etienne-Maurice, 487 Friedrich, Caspar David, 501, 503,
Fan K'ouan, 304 508,513,564,581
Farnesina, Villas, 380 Friesz, Othon, 571, 592
Farrell, Terry, 789, 791, 792 Fronte Nuovo della arti, 628
Fssli, Johann Heinrich, 508, 512
Favray, Antoine de, 668 Ftrizm (Futurisme), 445-6, 571,
Feininger, Lyonel, 594, 627, 649 576, 595, 605-6, 614, 616,
FethpGr Camii Mescidi, 340-1 622, 635, 743-4, 766
figura serpentinata, 393-4, 508
Fikret Muaa, 687 Gabo, Naum, 443, 444, 61 O, 743,
Fioravanti, Aristotele, 434 754, 763
Flaman Okulu, 490 Gabriel, Ange-jacques, 523
Flavia slubu, 190 Gainsborough, Thomas, 488,
Flavin, Dan, 744, 745-8, 754, 495-6,497
755-6, 766 Galiari, Paolo, 396
Flavius Amfiteatr, 199 Galla Placidia Mozolesi, 213
Flaxman, John, 508 Galle, Emile, 639
Flt!malle Ustas, 360 Gallet, Louis, 512
Floransa Baptisteriumu, 346, 361, Gamble, Susan, 770
362 Gargallo, Pablo, 621
Floransa Kilisesi (Domu, Katedrali), Garnier, Charles, 523
242,347 Gauguin, Paul, 75, 382, 536-7,
Flowing slubu, 245 543, 545, 547, 548-50, 551-2,
Fluxus Grubu, 751, 771, 778 555, 561, 566-8, 570-2, 578,
Fogliati, Piero, 765 596, 598-9, 629, 632-6, 647,
Folkwang Museum (Hagen), 540, 675,695
549, 602 Ge Antik, 207
Fontainebleau 5ara)t, 399 Ge Antikite, 362
Fontana di Trevi (Roma), 457, 458 Ge Asur, 1 07
Font de Gaume, 125 Ge Babil, 107-8
Forum Romanum, 191, 193, 198, Ge Barok, 174, 183, 455, 459,
487 461
Fotorealizm, 736-7 Ge Bizans, 207, 212
Fouquet, Jean, 25Q, 351,455,470 Ge Gotik, 219, 237-B, 241, 243-
Fovizm, 33,571-2, 575-6, 597, 4, 246, 249, 364, 367, 399,
675 401,404-5, 435, 447, 452
Ge Hitit, 123
Ge Klasik, 154,163,171,510
Ge Ortaa, 238, 367
Ge Rnesans, 198,357,391, Gtz, Karl Otto, 631
404,452
Gehry, frank O., 787, 789, 792
Gen kz dairesi, 157
Gerekilik, 363, 372, 514, 563-4,
644,684
Gereki-Natralizm, 520 Greuze, jean Baptiste, 499
Grimaldi (Grotte des Enfants), 24
Gricault, Tht!odore, 509
Gerilla-video, 770
Gesu Kilisesi, 400, 403
Ghiberti, Lorenzo, 249, 354, 361,
362,385,399,541
Ghirlandaio, Domenico, 351, 366,
370, 376
Giacometti, 601, 701
Gilio, Giovanni Andrea, 392
Gilly, Friedrich, 523, 524
Giorgione, 354, 370, 381, 382,
383-4, 390, 462-3, 492, 520
Giotto, 244, 250, 251, 252, 347,
349, 350, 358-9, 361, 370, Gdk Minare (Sivas), 282
392,493,615
Giovanni, Fra, 361
Gips, Terry, 766-7
Girardon, Franois, 487
Glashaus (Cam Ev), 649
Gleizes, Albert, 594
Gloucester Katedrali, 244
Goerg, Edouard, 578
Goes, Hugo van der, 364, 366
Goetz, Henri, 631
Gol Gumbaz (Adil ah Trbesi),
425
Goraemon, Oio, 312
Gordion, 114
Gorgo, 145
Gorky, Arshile, 701, 704, 707
Gossaert, jan, 389
Gothardt, Mathis, 385, 386
Gotik, 208, 214, 218, 226, 228-
52, 282, 291' 336, 345-6, 350-
2, 356-8, 361-2, 366, 369, 377,
392, 398-401' 403, 414, 419,
434, 436, 449-50, 452-3, 459,
522-4, 526, 528, 533-4, 538,
542, 566, 582, 625, 790
- rokokosu, 245
Goujon, jean, 397-8, 405
Goya, Francisco de, 382, 476,
505, 506-7, 519-20, 576, 601,
617, 618-9, 669
Goyen, jan van, 484
DiZiN/805
Gozzoli, Benozzo, 351, 369
Gk Medrese (Sivas), 277, 280,
286
Graves, Michael, 789, 790
Greenberg, Clement, 9, 708, 739-
40, 744, 746, 748-9, 753, 776
Greenwich (Park), 453
Greko-Budik, 291, 292-3, 295-6
Gris, juan (Jose Gonzales), 593,
594, 613, 699-700
Gromaire, Marcel, 578, 596
Gropius, Walter, 540, 611, 626-8,
643,646,648-9,653,698
Grosz, George, 616,617,698
Guardi, Francesco, 370, 381,
493-4
Guarini, Guarino, 449, 456, 458-9
Guggenheim, Peggy, 701, 792
Guillemin, Roger, 773, 774
GGr Mir, 274, 340
Gutit!rrez, j. Romero, 23
Gma Hatun Trbesi (Konya),
282
Gne Kaps, 320
gzel slup, 33
Hadrian Kaps, 193
Hals, frans, 449, 475, 481, 482-3,
495,518
Hamilton, Richard, 715, 717-8,
719, 720
Hanson, Duane, 737
Hans von Mares, 515
happening, 71 O, 715, 726, 759,
768, 771' 778, 780
Harem'-erif, 257
Harold, Gregor, 488
Hartung, Hans, 628, 631, 632
Hartung, Karl, 540
Harunobu, 315
Hasan Paa, 666, 667
Hasan Rza, 670, 671
Haseki Hamarn (Istanbul), 408
Hatice Sultan, 668, 677
Hattusili, 116-7
Hattua, 114, 116-8, 120-2, 169
Hatuniye Medresesi, 280, 286
Haydarpaa Tbbiye Mektebi, 679
Hayvan slubu, 125-6, 128
Heckel, Erich, 577, 579
Heiliger, Bernard, 75
Helenistik, 8, 153, 156, 165-9,
8061 DNYA SANAT TARiHi
174-9, 180-4, 190, 192, 195-6,
198, 201-2, 205, 207, 210-4,
230, 258, 262, 264, 289, 291'
293, 295, 327, 331, 356, 377,
393, 403, 447, 541, 689
-Barok, 179,181,184,191,
451
Helenist-Kiasisizm, 461
Hennebique, Franois, 531, 647
Henry, 529, 532, 535-6
Heraion Tapna, 132, 148
Hera, 158, 144, 173
Hera Tapna (Oiympia), 169,
173
Herat Okulu, 343
Herculaneum, 211
Herrera, ]uan de, 452, 453, 461
Hia Kouei, 298, 305
Hierakonpolis, 58
Hilair, j. B., 668
Hildebrandt, Lucas von, 460, 489
Hitdesheim, 459
Hildesheim Domu, 14, 220, 227
Hint Mimarisi, 289, 292, 339, 342
Hirbet lvMefcer Saray, 257
Hiroige, 315, 546
historisizm, 23, 45, 167, 175,
198-9, 507, 524-5, 537, 540,
639,672
Hitit Tapna (Boazky), 120-1 Ince Minareli Medrese, 279, 281,
Hobbema, Meindert, 485, 515
Hoca Ali Rza, 671, 674
Hochzeitsturm, 570
Hockney, David, 722
Hodler, Ferdinand, 531, 570, 583,
634
Hofer, Karl, 554, 578, 585, 586,
587
Hoffmann, josef, 642, 643, 676
Hoffmann, Ludwig von, 570, 582
Hofmann, Hans, 698, 702, 704
Hogarth, William, 495-6
Hokusai, 312, 315
Holbein, Hans, 306, 385, 386,
387, 388, 389, 789
Holl, Elias, 453
Halagrafik Sanat, 759, 768
Hooch, Pieter de, 360, 481,
482-3, 492
Hora Kilisesi, 211,214
Hornos de la Pefia Maaras, 621
Horoztepe, 112-4
Horus Tapna (Edfu), 56, 57
Horyuji Tapna (Nara), 310
Hotor Tapna, 56
Houdon, Jean-Antoine, 487, 499
Hlzel, Adolf, 581, 629
Hlzel Schule, 625, 627
Huber, Wold, 389
Huelsenbeck, Richard, 607, 698,
703
Hdavendig.3r Camii (Bursa), 221,
332-3
Hseyin Aa, 429
Hseyin Zek.ili Paa, 670, 674
Hsn Yusuf, 669
Hsreviye Camii, 41 0~2
Hyde Park, 529
lkam, Catherine, 771-2
lndiana, Robert, 735
lnformel Art, 705
lngres, jean Dominique, 353,
382, 387, 504-5, 508-1 o, 518,
521-2, 545, 561-2, 592,612,
615, 634
International Fluxus Group, 751
lnvalides (Dme des), 455
Ik Sanat, 759, 765, 768
ltten, johannes, 627
ideal antik, 469
lktinos, 155, 165
ll Sassetta (Stefano di Giovanni),
358
udd, Donald, 745-52, 754-6
285, 328
Ingiliz
- Baheler 500
- Gotii, 224-5, 237, 243, 278,
453
-Pop Art, 717, 719-23
- Romantizmi, 508
Iran Seluklu trbeleri, 276
lsa Bey Camii (Seluk), 284-6, 334
lsenheimer Alta r, 386
lsfahan Camii, 339
lshak Bey Camii (Manisa), 285,
334
lsidor (lsidorus), 209, 331
Isi s Tapna, 56
Iskele Camii (skdar), 336, 408,
414, 415, 426-7
Ispanya
- Barou, 245
- Gotii, 245
Istanbul Gzel Sanatlar Akademisi,
674-5
ltalyan
- Barou, 449, 459, 482, 486
- Gotii, 251
-Rnesansi, 199, 214, 337,
381, 389,434, 438, 507, 525,
533
-Yksek Barou, 460-1
ltimad'd-Devle'nin trbesi, 341
lyonik, 147-50,153-6,159,162,
167-8,171,173,174,176,
177,181,183,194,404
lzer, Zeki Faik, 675, 683
janco, Marcel, 607
janr resmi, 20, 198, 390, 485, 495
japon
-Evi, 23, 31 O, 680
- Mimarisi, 31 O, 680
- Resm~ 311, 381
- Sanati, 309-ll, 313-5, 632
jatakas, 296
awlensky, Alexei, 596-8, 599, 604
jean Fouquet, 364, 366
jeanneret, Pierre, 611, 650
jenney, William Le Baran, 643,
645
johns, asper, 711, 714-5, 724-7,
732, 737, 749, 755
johnson, Philip, 785
jones, Alien, 722-3
jones, lnigo, 453
)ongkind, 564
jordaens, jacob, 472, 475-6
Kelly, Ellsworth, 711, 726, 740,
lugendstil, 533, 535, 540, 555,
568-70, 578, 582, 595, 597-8,
607, 634, 639, 642-4, 763
-Grubu, 641
jumi~ges Domu, 230
jupiter Tapna, 188, 256
juvarra, Filippo, 449, 459, 461,
523
Juxtapos, 349
Kaendler, johann Joachim, 488
Kahn, Louis, 785, 791
Kalmk, Ercment, 677
Kandinsky, Wassily, 444-5, 557,
559, 561, 595-6, 597-8, 599-
604, 607, 612, 616, 622, 624,
627-9, 633, 635, 637-8, 649,
700-2, 705, 749
Kanika Stupas, 292
Kanoldt, Alexander, 616
Kana Okulu, 314
Kapados, 276
Kapitol Meydan, 404, 457
Kapital Mzesi, 404
Kaprow, Allan, 715, 726, 732
Kaptan, Arif, 676, 686
DiZiN-/807
Kara Ahmet Paa Camii (Istanbul), Kline, Franz, 637, 706, 707 Labisse, Felix, 618
411 Knosos Saray (Girit), 133, 134, Labrouste, Henri, 529
Karaburak, lhsan Cemal_ 677 136, 169 Lafaille, B., 786
Karahisarl Hasan Efendi, 419 Kocamemi, Zeki, 676, 681, 683 Lafontaine, Marie-Jo, 771
Karahyk, 114-5 Kocatepe Camii, 681 Laga,79, 84, 88, 91, 93, 97-8,
Kara aban Aa, 429 Koch, josef Anton, 501, 508 100
Karatay Medresesi, 276, 279, 281, Kokoschka, Oskar, 554, 578, Land Art, 744, 759, 760
325 582-3,584,587,619,625 Laokoon, 184, 356, 506
Karavan, Dani, 769 Kolbe, Georg, 536, 543 Laon Katedrali, 240
Kardinal Saray (Wrzburg), 457, Koman, ilhan, 560 La Roe de Sers, 26
460 Kondo Panolar, 311 Lascaux, 9, 28, 30
Kargam, 117, 118, 122, 124 Konstantin Baptisteriumu (Roma), Lastman, Pieter, 464, 476
Kariye Camii, 211, 214 203,206 Lateran Bazilika, 203
Karli, 287, 288, 290-1 Konstrktivizm, 443-5, 571, 606, laurencin, 594
Karnak Menhiri, 37 610, 626-7, 629-30, 693, 701, Laurens, 701
Kasru'I-Hayri'I-Garbi, 255, 258, 750-1' 754, 763-6 Lautensack, Hans Sebald, 389
259-60 Kooning, Willem de, 704, 706, Lawrence, Thomas, 496
Kasr'l Harina,255 725 lazer, 759
Kasr't-TCba, 255 Koons, jeff, 780-1 Le Brun, 454-5, 470, 487, 493
Kavramsal Sanat, 741, 745, 758-9, kore, 15,130,142-3,144,150, Le Corbusier (Charles Edouard
761-2, 766, 768, 781-3 156, 161,162, 164,168,186 eanneret),611, 644-5, 647-9,
Kaya Salonu (Aianta), 295 Krin, Ogata, 310-1,313,314 650-3, 681, 785, 790
Kaymakam !smail Hakk, 671 KoryCsai,315 Ledoux, Claude Nicolas, 523, 524,
Kayravan Camii (Fas), 255, 258v Kosice, Gyula, 766 790
60,264 Kosuth, joseph, 766 Le Fauconnier, 578, 594
Kayseri Cerrahi Klinii, 681 Kou K' ai-e, 303 Lger, Fernand, 594-5, 615, 676,
Ketren piramidi, 45-6, 48, 53, 60, Kouo Hi, 302, 304 698, 701' 704, 707, 712, 713,
62-3, 64 Kln Katedrali, 222, 241, 243-4 714, 738, 777
Keishoki, 311 Krebs, Rockne, 769 Lehmbruck, Wilhelm, 541, 555,
Krier, Lon, 786-7, 791 582
741 Kristal Palas, 527, 529 Leibl, Wilhelm, 514, 517, 563,
Kemalettin (Mimar), 678, 689 Kuban, Doan, 125, 126-7, 270- 602
Kent, William, 501 , 282 Leiden, Lucas van, 354
Keops, 48, 60 Kubbet's Sahra, 255, 257 Leistikow, Walter, 570
Kl Ali Paa Trbesi, 410 Kubin, Alfred, 595-6 Leiter-Building, 643, 645
Krml, Affan, 680-1 Ku Kai-Chih, 307 Lekecilik (Tachisme), 306, 630-1
Krmz Ev (Red House), 532, Kupka, Franois (Frantisek), 596, Le Nain kardeler, 470-1
533-4 634 Lenbach, Franz von, 569
Kvrk Dal slubu, 125, 128 kuros, 15-6, 143, 146, 147, 150, Leonarda da Vinci, 347, 350,
Kinetik Sanat (Kinetik Art), 743, 156,186 353-5, 357, 360, 369, 371,
759, 763, 766, 775 Kusama, Yayoi, 726 372-5, 376, 378, 380-2, 387,
Kirchner, Ernst Ludwig, 577, 578, Kusayr- Am ra, 255, 259 389, 391, 397, 399, 400, 406,
579-80, 582, 602 Kutp Camii, 342 450,472,479,511,574,600,
Kisling, Moise, 576, 625 Kutp Minar, 339, 340 617, 773-4
Kitaj, Ronald Brooks, 704, 709, kutsal ev, 249 Levni (Abdlcelil elebi), 661,
722, 723 Kbizm, 132, 443-6, 544, 553, 664, 665, 667-8
Klasik Antikite, 378 555-6,559, 571,574, 576, LeWitt, Sol, 745, 746-7, 748, 754,
Klasik-Barok, 20, 248, 468, 487 588, 590, 592-4, 599, 602, 755, 7S6, 758, 760
Klasisizm, 70, 171, 200, 356, 392, 604,607-8,611,616,619, Lichtenstein, Ray, 714, 723, 726,
454,456, 503, 505, 509, 511, 621-2, 624, 627, 633, 63S, 727, 728, 729-30, 731, 735,
518, 523,525, 541, 562-3, 590 647, 67S, 695, 700-1' 714, 736
Klee, Paul, 555, 581, 596-7, 742 Lifij, Hseyin Avni, 673, 676
600-1,602-3,610,619,627-8, Kksu Kasrlar, 678 Lig ht Art, 759, 765
634-5, 649, 701 Kltepe, 113, 114, 115-6, 119, Limburg kardeler, 350, 356,
Klein, Yves, 738 122 359
Klimt, Gustav, 567, 570, 582 Kwei, Reng, 630 Lipchitz, 701
808/ DNYA SANAT TARiHi
Lippard, Lucy, 711-6, 719, 721-3,
725-33, 735, 757
Lippi, Fra Filippo, 361, 363, 368-9
Lissitzky, El, 443,445,627, 743
Lochner, Stefan, 251-2, 359
Loggia Lescot, 398
Londra
- (1850) Dnya Fuan, 529
-Parlamento Binas, 527
- Tapmak Kilisesi, 243
Loos, Adolf, 582, 626, 644
Lorenzetti, Ambrogio, 347, 350,
356, 358
Lerenzetti Kardeler, 250
L'Orme'a, Philibert de, 405
Lorrain, Claude, 463, 464, 468,
469,470,485,497,502,515,
542, 561
Lorsch Kilisesi, 220-1
Lothe, Andre, 676
Louis, Morris, 740
Louis sluplar, 488, 678
Louvre Saray, 442, 456
Lovejoy, Margot, 766, 773
Lucretius, Fronto, 190
Luksor Tapna, 51, 52, 53-4, 192
Lumino-Kinetic Art, 743, 763, 765
Luxembourg Saray, 470, 490
Luzarches, Robert de, 241
Ltf Abdullah, 666-7
Lysikrates Ant, 174, 177
Lysippos, 166-7, 168, 178
Ma, 305
Maastricht Liebfrauenkirche, 220
Mabuse (Jan Gossaert), 389
Macdonald-Wright, Stanton, 701
Macke, Auguste, 596, 602, 604,
613
Mackintosh, Charles Rennie, 642
Madrid
- Akademisi, 622
Madura Okulu, 291, 294
- slubu, 291
Magdeburg Katedrali, 241
Magnelli, Alberto, 559, 629
Magnifico, Lorenzo, 376
Magritte, Rene, 614, 618, 620,
701
Maillol, Aristide, 538-40, 542-3
Malson Carree, 194
Makart, Hans, 512
Makart slubu, 512
Makine tehir salonu, 530
Ma Kouei, 305
Malatesta Tapna, 347
Malevi, Kazimir, 442, 443, 444,
559, 610, 627, 633, 700, 749,
763, 765
Ma Un, 305
Malraux, Andre, 696
Mama Hatun Trbesi (Tercan),
282,283
Manessier, Alfred, 631, 633
Manet, E.douard, 382,493, 514,
519-20, 521, 551, 565, 603,
632, 749
maniera grande, 380
Maniera Greca, 250, 347, 392
Maniyerizm, 90, 104, 200, 306,
380, 392, 394, 453, 461-2,
465, 467, 508, 557, 674
Mansart, ]ules Hardouin, 455-6
Mantegna, Andrea, 368, 370,
377, 381, 386
Marburg Katedrali, 242
Marcellus Tiyatrosu, 192
Marc, Franz, 559, 585, 595-6,
602, 603-4, 605, 638
Marcoussis, Louis, 594, 625
Marduk Tapna (Babil), 91
Marees, Hans von, 514, 517, 563,
584, 627
Margareten Kilisesi, 459
Maria della Grazie, 401
Maria-Laach, 229
Marinetti, Filippo Tommaso, 442,
605
Marks, Gerhard, 649
Marquet, 571-2
Mars Ultor Tapna, 192
Martini, Simone, 250, 350-1,
358-9
Marville, jean de, 359
Masaccio (Giovanni Valdarno),
252, 358, 360, 361-2, 370
Maskeler Evi (Yucatan), 321
Massys, Quentin, 354, 389-90
Mathieu, Georges, 629, 631, 721,
738
Matisse, Henri, 571, 572, 573,
575,590, 598, 601, 620, 625,
632,635,699,700,708,712
Matrak Nasuh, 659, 665-6
Matta, 707
Maurice Quentin de la Tour, 492,
!!93
Maxentius Bazilikas, 192, 195,
197, 202, 228
Maya Sanat, 319
Ma Yuan, 305
Mazzola, Francesco, 394
Meddiye Camii, 678
Medinet Habu, 73, 192
Medm Piramidi, 43, 48
Mehmet Aa (Mimar), 414,
A29-31
Mehmet bin Osman, 280
Meissonnier, Juste-Aurele, 489,
523, 737
Meistermann, Georg, 622, 629
Meio, 315
Memling, Hans, 357, 365, 371
Mengs, Anton Raphae~ 495, 505
Mengberti, 278
Menzel, Adolf von, 512, 514, 515
Merisi, Michelangelo, 462
Merowing, 222
Mescid-i Cuma, 274, 332
Mescid'I-Aksa, 255, 257
Messina, Antonelle da, 352, 366,
370
metafizik resim, 614, 622-3
Metzinger, jean, 594
Metz, Otto von, 219
Meunier, Constantin, 537-8
Matta Saray, 256-7, 260 Moore, Charles, 75, 701, 789
Michelangelo, 158, 337, 353-4,
355, 357, 361, 367, 370-1,
375-8, 380, 392-4, 396, 398,
399, 400, 401-2, 403, 404,
406, 449, 452, 454, 456-7,
460-1,471,486,541,790
Michelet, J., 356
Mihrimah Sultan, 411-2, 414,
415, 426
Mihrimah Sultan Camii (Istanbul),
412, 423, 425
Miken, 111,113-4,121,128,
133,135-6,137,141,144,
148, 169-70, 192, 195-6
Milana Katedrali, 244, 248-9
Millet, ]ean-Franois, 512, 516,
547,563,564,632
Mimar Hayrettn Aa, 418, 420,
429
Mimar Sinan, 17, 208, 21 O, 330,
333,335,336,341,406,407-
18, 419, 420-3, 424-5, 426-9,
430, 431-2, 680
Minimal Art, 741, 745
Minimalizm, 739, 744-6, 757, 778
-sonras, 757
Minos, 125,133,135,137,141,
169
Mi ret, Eduarda Torroja y, 786
Mir6, )oan, 600, 618, 620,621-2,
625, 633, 638, 701, 705, 707-8
Mir Seyyid Ali, 342
Mnesik!es (Mimar), 166, 173
Modena Domu, 230
modernite, modernizm, 697, 699,
712,745-6,749,766,780-1,
784, 786-90, 792
Modern Style, 568
Modigliani, Amadeo, 574, 590,
607, 624-5, 626-7
medulation cadencee, 552-3,
565,695
Moholy-Nagy, Laszl6, 445, 627,
628, 698, 717, 742-3, 762,
763, 764-5
Molla Hsrev, 667
Molnar, Vera, 773
MoMa, 696
Mona Usa, 773-4
Mondrian, Piet, 555, 607-9,
610-1,633,637,698,700-1,
704, 741-2, 749
Monet, Claude, 518, 519-20, 521,
546, 549, 551, 564-5, 566-7,
720, 740
Neo-Piastisizm, 555, 608, 610,
Moore, Henry, 543-4, 556-7, 701
Moreau, Gustave, 572, 575-6
Morley, Malcolm, 737
Morris, Robert, 745, 747, 748-50,
751-7
Morris, William, 532, 533-8,
569-70, 626, 762
Moser, Koloman, 643
Motherwell, Robert, 701, 704,
708, 709
Mou K'i, 305
Muche, Georg, 626-7, 649
Mudeiar slubu, 237, 245, 249
Muhittin Sebati, 677
Munch, Edvard, 567-8, 578, 583,
586-7, 634
Murillo, Bartelome Esteban, 465,
466-7
Musa emesi, 359
Mustafa Aa (Mimar), 429,
431-2
Muthesius, Hermann, 648, 762-4
Muzaffer (Mimar), 678
Mller, Otto, 582, 602
Mmine Hatun Trbesi
(Nahvan), 270, 281
Mnchner Sezession, 595
Mnter, Gabriele, 595-7
Mridolu, Zht, 542, 676-7, Non-Art, 736
688
Myron, 131, 154, 156
Nabi'ler, 549, 567-8, 578
Naci, Elif, 675
Nagy Szent Miklos, 128
Nain, louis Le, 470, 471
Nakka Osman, 660, 664-5, 666,
667
Nakka Sinan Bey, 665
Naki Ahmet, 667
Namk !smail, 678
Napolyon'un mozolesi, 456
Nara dnemi, 31 O
Naram-Sin Dikilita, 95-6
Nar-Mer'in Tuvalet Tablas, 58-60,
69, 76, 94
Natason Kardeler, 568
Nauen, Heinrich, 578
Nauman, Bruce, 766, 770
Naumburg Domu, 247-8
Nay, Ernst Wilhelm, 629, 634
Nazmi Ziya, 673-4, 675
Negade , 46
Negade ll, 46, 138
Neo-Dada, 727, 778
Neo-Empresyonizm, 571, 606
611, 614, 629, 633, 742
Neo-Srrealizm, 725, 732
Nervi, Pier Luigi, 786
Neue Sachlichkeit, 616
Neumann, C., 477
Neumann, johann Balthasar, 457,
459,460
New Art, 535, 570
Newmann, B., 726
New Realists, 729
New York Okulu, 702, 705, 715,
742
Nicholson, Ben, 610
Niemeyer, Oscar, 648-9, 651,
785
Nigari (Haydar Reis), 407, 664,
666
Nike Tapna (Atina), 155, 168
Niksar Ulu Camii, 278
Ningal Tapna (Ur), 86, 100
Ninive, 83, 90, 96-7, 98, 100,
102-4
Nippur, 96
Niabur, 273, 275
Nili Piramit (Vera Cruz), 318
Noland, Kenneth, 711, 726, 739,
740-1
Nolde, Emil, 580, 581, 582, 585
n 8arok, 452, 461,465, 557
non composition, 741
Non-Figuratif, 571
DiZiN /809
Notre Dame du Haut
(Ronchamp), 648-9, 651
Notre-Damedu Rosaire, 573
Notre Dame Katedrali (Paris), 228,
230-2, 236, 240, 241, 248
Notre Dame la Grande (Poitou),
226
Nouveau-Rt?alisme, 712, 725, 738
Nouveau-Renaissance, 563
November Gruppe, 650
Novgorod Katedrali, 437
Nuri Paa, 669
Nuruosmaniye Camii, 431,432
Nymphenburg saraylar, 460
objet depayse, 623
objet trouve, 623, 725, 734
Obrist, Hermann, 533, 569-70,
579, 597, 639-41
Olbrich, josef Maria, 570, 643,
644
Oldenburg, Claes, 723, 725-6,
729, 731, 732, 733, 734, 736
Olgun Barok, 454, 459, 463-5,
468, 471, 476
Olgun Gotik, 246
Olgun Roman, 222, 229, 231-3
Olgun Rnesans, 357, 361, 375,
380, 383, 397, 465, 511
Olympia Tapna, 153-4, 158,
160, 163, 172, 183
Olympieion, 177, 224
Onat, Emin, 679-80
Onat, Hikmet, 674, 676, 680
Op Art, 443, 741-3, 753, 767
Oran Sitesi (Ankara), 680
Ordos slubu, 126
Orfizm, 604, 624
- Orfist-Kbizm, 596
Orhan Bey Camii (Bursa), 285-6,
334,337
Ortaky, 4 31
Ortaky Camii, 432, 656
Osiris stunlar, 55
Osman Hamdi, 671-3, 737
Osmanl Bankas (Galatasaray),
678-9
Ospedale degli lnnocenti, 345
Osthaus, Karl Ernst, 540
Ozenfant, Am?d?e,607, 611,717
ller ehri, 47; 97, 188
mer Camii (Kuds), 257
Paderborn Domu, 221
8101 DNYASANATTARiHi DiZiN/ ~ll

Pagod (Pagoda), 7, 183, 248,
299, 308, 447, 688
Paik, Nam june, 770~ 1
Pair-non-Pair, 29
Palladio, Andrea, 198, 391, 404-5,
449, 452-3, 544, 459-60, 523-5
Palladionizm, 198, 523
Pallaiuolo, Antonio, 351
Panlarn Okulu, 370
Pantheon (Roma), 158-9, 165,
173,191-2,195,198,206,
209, 331' 336, 425, 523
Paolozzi, Eduardo, 716-7, 718,
720
Pisa
- Baptisteriumu, 355
- Kilisesi, 355
Pisanello (Antonio Pisano), 252,
361
Pisano, Andrea, 362
Pisano, Giovanni, 249, 252, 354-5
Pisano, Niccolo, 355
Pissarro, Camille, 520, 548-51,
565, 566
Pitoresk Klasik, 473
plans superposes, 588
Plein-airisme, 565
Ploty, Karl von, 512
Propylaen (Atina), 155, 166, 167, Riley, Bridget, 743
173, 204 Robbia, Luca della, 358
Puget, Pierre, 468, 487 Robert,Hubert,493
Pul-kuk-Sa Tapna (Kyong-su), Rocaille, 489
311. Rodin, Auguste, 242, 534-5,
Purisme, 611, 653 541-4, 677, 699
Putinkovskaja Kilisesi, 434, 435 Rodtschenko, Alexander, 755
Pyxis, 136, 138 Rohe, Ludwig Mies van d~:r, 611,
645-6, 648, 649, 650, 653, 785
Quatrocento, 364, 368-70, 373-4, rokoko, 21, 171,432,474,485,
376, 380, 382, 505, 634 487-8, 489, 490-3, 495-6, 499,
Quercia, jacopo della, 362 ~ 500, 502, 508, 521' 523, 541'
Quetzalcoatl Pirarnidi (Tula), 320 557, 677
Radkan Kmbeti, 271 Roma Akuaduktu (Nimes), 197
466, 470-3, 474-6, 480, 490,
503, 509-1 o, 519, 522, 546,
561, 774
Rublev, Andrey, 437, 438-9, 440
Rublev Okulu, 440-1
Rude, Franois, 541
Ruhi (ressam), 675
Runge, Philipp Otto, 505
Ruskin, john, 241, 532-3, 536-7,
569-70
Russel, Morgan, 701
Russolo, 606
Ruysdael, Jacop van, 483-4
Ruysdael, Salomon van, 360, 450,
Schlter, Andreas, 448, 460, 486
Schmidt-Rottluff, Karl, 577, 579,
581
Schongauer, Martin, 355, 357,
365, 367, 371' 386
Schnbrunn Saray, 460
Schreyer, Lothar, 627
Schrimpf, Georges, 615
1
Schwetzinger Saray Park, 171
1
Schwitters, Kurt, 700, 712, 714
Sebati, Muhittin, 679
Segall, Lasar, 726, 729
l
Seghers, Hercules, 484, 485
Segonzac, Dunoyer de, 612

Paris
- Akademisi, 514
- Fuan 505
- OperaSI, 498, 523, 524
-Sergisi, 562
Parmigianino (Francesco
Mazzola), 393, 394-5
Parthenon, 150-62, 163-4, 165,
167,172,173,176,179,181,
Pointillisme, 522
Poitier Katedrali, 240
Poitou, 226, 238, 243
Pokrov Katedrali, 433, 435
Pollajuolo, Antonio, 368
Pollio, Vitruvius, 198
Pollock, jackson, 628, 629, 630,
699, 701-2, 704, 706, 708,
718, 720, 734, 750
Raeburn, Henry, 496
Rajputen Resim Sanat, '288
Ramesseum, 55
Raphael (Raffael), 18, 337, 352-3,
357, 361-2, 367, 370-2, 376,
378, 379-80, 381, 384, 386,
389, 391-3, 402, 462-3, 466,
474,491,495
Rasyonalizm, 512, 676
Roman (sanat), 8, 127,171, 183,
197, 205, 215, 217-23, 226,
227, 228, 229, 230-3, 234,
236-7, 240, 242, 250, 312,
327, 522
- Heykeli, 246
-Kilisesi, 221, 230, 236, 352
Romantizm, 466, 493, 503, 508,
511-2, 561, 563-4,590, 652,
484-5, 497, 502, 515
Rstem Paa Camii (Istanbul),
268, 416, 425-6, 428, 432
sado-mazoistik, 732
Sagrestia Nuova Kilisesi, 378
Sahibiye Medresesi (Kayseri), 278
Sahip Ata (Konya), 281, 326
Salamanca Okulu, 461
'
l
Seluklu Rnesans, 282
Selimiye Camii (Edirne), 17, 420,
421-2, 423, 424, 677
Sens Katedrali, 239
Sentetik Imaj Sanat, 766
Sentetik-Kbizm, 588, 593, 625
Septimus Severus Zafer Tak
(Roma), 191, 192-3
Sergel, johann Tobias, 488, 508

183,241-2,405,487,551,
614, 679
Pasmore, Victor, 717
Pasture, Rogelet de la, 365
Pater, jean-Baptiste joseph, 491
Patinir, joachim de, 350, 365,
389
Paul, Bruno, 569, 641
Paxton, joseph, 527, 529
Pel-Ma Sseu (Honanfu), 299
performans, 71 O, 732, 744,
768-9, 771-2, 780, 783
Perigino, 378
Permeke, Constant, 578
Perrault, Claude, 455, 456
Perret, Auguste, 573, 647
Perugino, Pietro, 370
Peter Blake, 716
Pevsner, Antoine, 443-4, 446,
560, 610, 701
Pevsner, Nikolaus, 762
Phidias, 131,152-4, 156-60,162,
487
Piazzetta, Giovanni Battista, 494
Picabia, Francis, 608, 613, 698-9,
701, 712, 764
Picasso, Pablo, 443,505,531,
548,553-4,556,559, 561-2,
581, 588-93, 594, 599, 604,
608, 613, 615-6, 618-9, 621-2,
625, 685, 699, 700, 702, 707,
712, 724, 730, 753-4, 756
Piranesi, Giovanni Battista, 493
Polyklet, 129, 154, 160, 171, 179
Pont-Aven Okulu, 549-50, 567,
598
Pontormo, jacopo, 396
Pop Art, 694-5, 711-37, 739,
744-5, 751, 753, 782
Popper, Frank, 696, 743, 763-4,
766, 768-9, 772-3
Porta del Paradiso, 541
Porta, Giacomo della, 337, 402
Porta Maggiore (Roma), 197,
201
Porta Ostiense, 197
Porte St. Denis, 193
Post-Ekspresyonizm, 578
Post-Empresycnizm, 568
Post-Minimalizm, 757
Postmodern, 709-1 O, 766, 768,
776, 783-4, 786-7, 788, 789-92
Potsdam Saray, 460
Potter, Paulus, 485
Poussin, Nicolas, 461-2, 463-4,
468-70, 490, 503, 515, 561,
572, 574
Pozzo, Andrea del, 449, 462, 465
Praxiteles, 164, 165, 166, 167,
178-9
Pr:cisionisme, 616
Prenses Halime Trbesi (Van-
Tatvan), 281
Preraphaelite, 362, 569, 572
Prizmatik-Kbizm, 604
Process Art, 757
Rauschenberg, Robert, 698,
714-5, 724, 726, 732, 734,
749, 751
Ray, Man, 619, 699-701, 763
ready-made, 607, 623, 695, 713,
724-5,738,744-5,748,750-1,
754, 756
Redon, Odilon, 567, 601, 624
Regensburg, 346
R:gionalisme, 616
Re Gne Tapna, 43
Reims Katedrali, 237, 247, 248
Reinhardt, Ad, 740, 742, 745
Rejective Art, 745
Rembrandt, Harmensz van Rijn,
364, 381-2, 384, 386, 406,
449-51,461,464,474,476,
477-80,481-5,505-6,510,
519, 547, 584, 624-5
Reni, Guido, 464
Renoir, Auguste Pierre, 492, 519,
521, 522, 551, 562,565
Renouveau Catholique, 576
Ressamca Soyutlama Sonras, 725
Restany, Pierre, 713, 725, 737-8
Restorasyon mimarisi, 53
Restorasyon sanat, 54
Revolution Davidian, 500
Reynolds, Sfr ]oshua, 495, 496-7
Ribera, jusepe de, 465, 456
Riemenschneider, 249
Riemerschmid, Richard, 639, 640,
641
717, 788
Roma stili, 194
Rosenquist, james, 723, 727-9,
734, 735, 736
Rosselli, Cosimo, 370
Rossi, Aldo, 789, 791
Rothko, Mark, 697, 702, 704,
705, 706, 726, 750
Rottluff, Karl Schmidt, 605
Rouault, Georges, 511, 572, 575,
576, 578, 581, 624
Rousseau, Henri, 548, 570, 589,
596, 699, 700
Rousseau, Theodore, 513, 516,
563, 669
Roussel, Ker Xavier, 567
Roy, Pierre, 618
Rnesans, 17,30,45,129,171,
191,198,204,237,241,246,
247-52, 336-7, 342, 345-7,
349, 354, 356-7, 361, 363-4,
366, 368, 371-4, 377-81, 384-
5, 387, 389, 391-405, 418,
434-5,439,441, 447-9,451-2,
454, 456-9,461-3, 465,467-8,
471-2, 476, 480-1' 486, 495,
500,519,523-4,526,541,
551-2,557,561,563,565,
584, 588, 600-1' 631' 637,
656, 685, 749, 790
- s/ubu, 522, 647
Rubens, Peter Paul, 21, 183, 354,
360, 368, 371, 375,451,464,
Salisbury Katedrali, 243
Saltuklu Trbesi, 282
Salvi, Nicolo, 457, 458
Samanolu lsmail Trbesi, 272
Samarra, 85, 258, 260, 261, 263,
264-7,271,274,664
Samothrake Nikesi, 180, 181
San Apoilinare in Classe Kilisesi,
203-5, 213, 218, 226, 227
Sanayii Netise Mektebi (Istanbul),
678-9 Shaw, jeffrey, 765, 775
Sangallo, Antonio da, 404
San Marco Kilisesi, 212-3
San Pietro Tapna (Montorio),
348
Sansovino, jacopo, 404, 405, 452
Sanssouci Saray, 523, 524
Sani'de 3 no'lu stupa, 287
Santa Maria Maggiore, 203, 213
Sa nt Apoilinare Nuovo Kilisesi,
205,213,219
Santi, Giovanni, 378
San Vitale Kilisesi, 207,213, 219,
220,258
Saray slubu, 135
Sarto, Andrea del, 380, 399
Savino, Alberto, 618
Schadow, Gottfried, 505
Schiele, Egon, 578, 583
Schinkel, Karl Friedrich, 172, 524-
5, 526, 527-8
Schlemmer, Oskar, 602, 627, 628,
629,649
,
serusier, 549, 567
Servii i Ahmet Emin, 669
SesshC, 312, 313
Settignano, Desiderio da, 362-3
Seuphor, Michel, 630, 697,
708-9, 739
Seurat, Georges, 522, 536-7, 562,
566, 567-8, 579, 606
Severini, Gino, 606, 607, 615, 701
Sharaku, 315
Sral Medrese (Konya), 280
Sidi Sayid Camii, 341
Signac, Paul, 522, 546, 566, 606,
633-4
Signorelli, Luca, 370, 377, 584
Sinan Paa Camii, 425
Singier, Gustav, 631, 633
Siphnoslular Hazine Evi (Delf), 148
Sivil Barak mimari, 460
Sixtine Kilisesi (Vatikan), 351, 353,
370,375,376,377,394
Skopas, 164-5, 168, 178
Slevogt, Max, 569
S. Lorenzo Kilisesi, 400, 458
Sluter, Claus, 359
Smithson, Alison, 716, 718
Smithson, Petei, 716
Snofru'nun pirarnidi (Medm), 43
Snyders, Frans, 472
Soane, Sir john, 524, 525
Sokollu Mehmet Paa Camii
(Istanbul), 425, 427, 429
8121 DNYA SANAT TARiHi
Soldati, Atanasio, 629
Song Ekol, 305
Sarel, Georges, 605
Soto, jesus Rafael, 743, 766, 767
Soulages, Pierre, 631, 635
Soutine, Chaim, 579, 625, 626
Soyut-Ekspresyonizm, 445, 704-5,
714, 740
Speyer Domu, 229, 230
Spitzweg, Cari, 499
Squarcione, Francesco, 368
Sta:1, Nicolas de, 612, 636
St. Denis Katedrali, Kilisesi, 236,
239-40, 244
Steen, jan, 482, 483
Steinbach, Erwin von, 234, 244,
502-3, 508, 519
Steinberg, 748-9
Stein, Gertrude, 699, 700, 732
Stella, Frank, 726, 739-40, 741,
745, 749-50, 752-3, 755
St. Emmeran, 221
Stern, Robert, 789
St. Gallen Manastr, 221, 222,
400
St. Germigny-des Pres, 219, 221
Stieglitz, Alfred, 699
Stili, Clyfford, 698, 702, 704, 707
Stirling, james, 789, 790, 791
St. Mary Kilisesi, 243
St. louis des lnvalides, 456
St. Peter Kilisesi (Roma), 203, 204-
5, 224, 228, 331, 336-7, 345-6,
377, 399, 401-2, 403, 434
Strasbourg Katedrali, 227, 230,
234,244,246,247,524
St. Riquier Kilisesi (Centula), 219,
225,227
Stroganov Okulu, 439
Stuck, Franz von, 570, 580, 595,
597, 601
Sullivan, Louis, 570, 642, 645~7,
652
Sultanahmet Camii, 429~31, 672
Sultanahmet emesi, 654
Sultan Han (Kayseri), 283
Sultan Ham (Konya Aksaray), 283
Sultan Sleyman'n Trbesi, 416,
431
Suman, Nusret, 676
Sleyman Aa, 429
Sleymaniye Camii, 407, 416,
417-20, 421, 431
Sleyman Seyyit, 670, 675
Sprematizm, 440, 442, 633
Srrealizm (Gerekstclk), 261-2, 263, 265
568, 576, 578, 616-8, 619,
621-2, 705, 714, 734, 736
Svoboda, joset 769
ehzade Camii, 413,414,416,
420, 425, 431
eker Ahmet Paa, 670-1, 682,
684
irinbika Trbesi, 340
iva Tapna (Udayapur), 291
Tae Mahal (Agra), 341
T'ai Ho Tien Tapna, 297
Tai Tsin, 308
Talhatan Baba Camii, 271
Tanguy, Yves, 618, 619~20, 623,
701-2
Taq-i Ksra Saray, 209, 263
Tatlin, Vladimir, 442~3, 444~5,
743, 750, 754, 756, 763
Taut, Bruno, 611,649,679
Ta Yen Ta tula pagodu, 300
Telefes Frizi, 184
Tellaf Camii, 426
Teii-Halaf, 83-5
tenebrosi, 465, 468
Teniers, David, 472, 475
Teotihuacan, 316, 317, 320,
321-2
Terborch, Gerard, 482~3
Terzi, Filippo, 453
The New Bauh'aus, 628
Thoma, Hans, 513, 514, 517,
563,570,586
Thorvaldsen, Bertel, 506, 508
Tiepolo, Giovanni Battista, 381,
396, 460, 491-2, 494, 495,
505, 510
Tiffany, Louis C., 639
Tinguely, jean, 725, 738, 763,
767, 768
Tintoretto, jacopo, 348~9, 381,
392, 394, 396-8, 466
Titus Zafer Ta k (Kemeri), 191,
193
Tiziano, 370-1, 381, 382-4, 385,
390, 396, 398, 462-3, 465-6,
469,471, 474,480,490, 506,
510
Tobey, Marc, 628, 630, 704, 705
Toledo, juan Baptista de, 452
Tollu, Cemal, 675
Teltek basamakl pirarnidi
(Teotihuacan), 317
Tolunolu (Ahmet) Camii (Kahire),
Vedat (Mimar), 678
Tong Yuan, 301
Topkap Saray, 17, 121, 134,
409,658
Toulouse-Lautrec, 546, 568, 569,
570, 576,589, 629, 631-2, 699
Tour Okulu, 366
Trajan Stunu, Forumu (Roma),
190-1, 192,193, 196,200
Triton emesi, 457
Trois Freres, 30
Troyan, Constantin, 516
Tudor, Oavid, 246, 769
Tuillerie Saray, 405
Tuna Okulu, 389
Turner, William, 497, 502, 503,
508, 519, 572
Trk~Hint mimarl, 342
Trk-Hint resmi, 343
Uccello, Paolo, 615
Ukhaydir Saray, 266, 267
Ukiyo-Rex Okulu, 314
Ulm Katedrali, 244, 245
Ulu Camii (Birgi), 286
Ulu Camii (Bursa), 330, 334
Ulu Camii (Kayseri), 278, 280
Ulu Camii (Manisa), 332
Ulu Camii (Sivas), 276-7, 285, 334
Ulu Kmbet, 282
Umbria Okulu, 370
Unite d'Habitation, 651
Urnanum Zigurat, 87
Usul- Mimari-i Osmani, 678
Utamaro, Kitagawa, 309, 315
Utrillo, Maurice, 623
Utzon, jorn, 786
erefeli Cami (Edirne), 285,
330, 334-5, 337
meyye Camii, 253, 255-7
ren, Eref, 677, 681-2
Van Dyck, 371, 472, 474-5,482
Van Eyck, 347, 350, 352, 354,
359-60, 364-6, 390, 440
Van Gogh, Vincent, 315, 536,
545-8, 549-52, 566-8, 570-2,
574, 577-8, 584, 598, 601'
611, 632-5, 647, 675
Van Goyen, 360, 450
Vanl, evki, 680
Vasarely, Victor, 630, 742-3
Vaux-le-Vicomte Saray, 452, 455,
470
Vecellio, Tiziano, 383
Vedova, Emilio, 629
Velazquez, Diego de Silva, 382,
466, 467-8, 472, 503, 505-6,
51 o, 517, 519, 520
Velde, Adrian van de, 485
Velde, Henry van de, 530-1, 532,
536-40, 570, 579, 597, 626,
638-40, 649, 762-4
Vendme Stunu, 516 Walden, Hewarth, 577
Veneziano, Domenico, 349, 363-4
Venturi, Robert, 788, 791
Venturi, Vanna, 788
Vermeer, van Delft, 360, 481,
482-3, 492, 623
Veronese, Paolo, 391, 394, 396,
490, 512
Verrocchio, Andrea del, 361, 368,
372
Versailles Park, 523
Versailles Saray, 455, 456, 470,
487, 615
Versuchhaus (Horn), 627
video enstalasyonu, 770-1, 775
video environnement, 770
video heykel, 770, 772
video sanat, 770-2
Vignola, 337, 400, 403, 453
Villa Hadrian, 195
Villa Rotonda, 404, 405
Villon, jacques, 594, 608
Vitruvius (Vitruv), 190, 346, 399,
400, 404, 447, 452, 523
Viyana I Atlyeleri, 583
Viyana Modernleri, 582-3
Viyana Posta Tasarruf Kasas
(Wiener Postsparkasse), 642
Vlaminck, Maurice de, 571-3,
574-5, 578
Volterra, Daniele da, 392, 393-4,
471
Vostell, Wolf, 770
Vouet, Simon, 470
Voysey, Charle.s F. Annesley, 535
Vuillard, Edouard, 567, 568, 571
Vu-Leang Ts', 302
Yu Vey, 307
Wagner, Otto, 641, 642-3, 645
Yeni Klasisizm, 526, 646, 678
Warhol, Andy, 715, 721, 723,
726, 727-9, 730-2, 736
Watteau, Antoine, 474, 488,
489-91, 492-4, 499, 521
Wei, Wang, 302-3
Wen Tchen-Ming, 302
Wenyon, Michael, 770
Werner, Theodor, 629
Wesselmann, Tom, 723, 728-9,
734-5
West, Benjamin, 512
Westmin.ster-Abbey, Katedrali,
243
Weyden, Roger van der, 357, 360,
364-5, 367, 371' 389
Whitman, Robert, 769
Wiener Sezession, 570, 583, 642
Wilkinson, john, 528
Winckelmann, johann joachim,
487, 495, 507, 525-6
Winter, Fritz, 600, 629, 631
Wollheim, Richard, 744-5
Worms Domu (Katedrali), 229,
233
Wou Tao-Tsi, 303
Wright, Frank Lloyd, 646, 647-8,
650, 652-3, 701
Yalter, Nil, 772
Yarnato Okulu, 312
Yazl Kaya, 118, 120-1, 123
DiZiN /213
Yaztlar Tapnas (Polenque),
318
Yeni Barok, 508-9, 526
Yeni Brutalizm, 718
Yeni Cami (Istanbul), 429, 431
Yeni Gerekilik, 578, 600,615-7,
737
Yeni Gotik, 239, 526
Yeni Nesnelcilik, 763
Yeni Realizm, 695, 713-4, 725,
738, 751
Yeni rokoko, 526
Yeni S mer mimari si, 00
Yer Sanat, 759
Yeil Cami (Bursa), 326-8, 332,
337
Yeil Cami (iznik), 337
Yeil Trbe (Bursa), 329-30,
680
Yoksul Sanat, 759
Youngerman, jack, 773
YCichi lnoue, 637
Yusuf (Mimar), 341, 344
Yksek Barok, 456, 458, 460,
471-2,476,489, 494
Yvaral, jean~Pierre, 773, 774
Zadkine, 75, 542
Zafer Kulesi (Gazze), 269, 272
Zao-Wou-ki, 631
Zazadin Han, 283
Zeus, 140, 145, 152, 158, 162,
173,177,181,182,183,201
Zeus Tapna~ (Oiympia), 149,
151,152-3,160,163,171-3,
174,178,183
Zeyd, Fahrelnisa, 676
Zurbaran, Francisco, 451, 464,
465,517