tmmob

makina mhendisleri odas

ankara ubesi

PNMATK -
HDROLK
Hazrlayan: E. Sinem AYKA

MAYIS 2011
 PNMATK - HDROLK

TMMOB
Makina Mhendisleri Odas
Ankara ubesi
Merutiyet Caddesi No: 19 Kat: 5
06650 Kzlay / ANKARA
Tel: (0312) 425 21 41 Faks: (0312) 417 87 81
http://ankara.mmo.org.tr e-posta: ankara@mmo.org.tr

Kasm 2011

Bask: Gen Ofset Gda San. ve Tic.Ltd.ti.

stanbul Cad. Sedef Sok. No: 1 skitler / Ankara
Tel: (0312) 341 06 41

2
 PNMATK - HDROLK

1. GR 7
2. PNMATK .................................................................................................................7
2.1. Neden Pnmatik ..............................................................................................7
2.2. Pnmatiin Dezavantajlar ..............................................................................8
2.3. Pnmatik Hangi Alanlarda Kullanlr .............................................................9
2.4. Basnl Hava Teorisi .................................................................................... 10
2.5. Basnl Hava Nasl Oluur? ......................................................................... 11
2.6. Pnmatikte Kullanlan Devre Elemanlar ..................................................... 14
2.7. Vakum........................................................................................................... 19
2.8. Pnmatik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri ......... 21
2.9. Basit Bir Devre Tasarm .............................................................................. 21
3. HDROLK ................................................................................................................. 22
3.1. Neden Hidrolik? ............................................................................................ 23
3.2. Hidrolik Sistemlerin Dezavantajlar.............................................................. 23
3.3. Hidroliin Kullanm Alanlar ........................................................................ 24
3.4. Hidrolik Teorisi............................................................................................. 25
3.5. Hidrolik Akkanlar ...................................................................................... 28
3.6. Basnl Akkan Oluturmak ...................................................................... 29
3.7. Kavitasyon .................................................................................................... 31
3.8. Hidrolik Devre Elamanlar ............................................................................ 31
3.9. Hidrolik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri ........... 37
3.10. Basit Bir Devre Eleman ............................................................................... 38

3
PNMATK - HDROLK

4
 PNMATK - HDROLK

SUNU
MMO Ankara ube 2010 aynda oluturulan Tasarm ve malat Komisyonunun
alma program gereince hazrlad bu kitapk, tasarm ve imalat alannda
hazrlanacak bir dizi yaynn ilkidir. Amac; uzmanlk alanlarna ksa giri
yaparak, genel bilgileri zetlemek olan kitapmzn devam niteliindeki
yaynlarmz hazrlanmaya devam etmektedir.

Odamz mhendislik alanlarmzda srekli yenilenen teknolojileri, yntemleri,

uygulamalar yaynlatrrken, yelerimizin ve onlarn etkiledikleri,
ynlendirdikleri alma ortamn da doru ve yeterli bilgi ile donatma hizmetini
yerine getirmektedir.

Elinizdeki bu kitapk, hidrolik ve pnmatik alannda bilgi ve deneyimin, yeni

meslektalarmza ve rencilere kolay ulalabilir olmas iin hazrlanmtr.

Bu kitapn yazar E. Sinem Aykaa ve basm gerekletiren MMO Ankara ube

yayn birimi alanlarna teekkrlerimizi sunarz.

Sayglarmzla

Makina Mhendisleri Odas

Ankara ubesi
22. Dnem Ynetim Kurulu

5
PNMATK - HDROLK

6
 PNMATK - HDROLK

1. GR
Basnlandrlm akkann, mekanik zelliklerini, davranlarn, kuvvet iletiminde
kullanlmasn, akkann hareket ve kontroln inceleyen bilime hidrolik ya da
pnmatik denir. Hidrolikte enerji iletimini ya ve su gibi daha youn akkanlar
gerekletirirken pnmatikte kullanlan akkan cinsi havadr.

2. PNMATK
Sktrlm havann kuvvet oluturmada kullanlmas milattan ncelere rastlar. lkel
insan hava kr gibi aralar kullanarak pnmatiin gndelik hayatta kullanlmasna
arac olmutur. Ancak endstriyel anlamda ilk ciddi pnmatik uygulamalar, 19. yzyln
ortalarndan itibaren basnl havann el aletlerinde kullanlmasyla balam ve
pnmatik gnmze kadar pek ok farkl alma alannda kendine yer edinmitir.
zellikle elektropnmatik sistemlerin yaygnlamas sayesinde pnmatik, seri retim
uygulamalarnda ve otomasyonlu retimlerde ihtiya duyulan hatta tercih edilen
sistemler arasna girmitir

Resim 1. Pnmatik malzemeler

(http://www.b-direct.ch/category.aspx?catalog=E-SHOP%20PNEUMATIK&id=970)

2.1. Neden Pnmatik?

Pnmatik sistemlerin elektrikli ve hidrolik sistemlere gre eitli avantajlarnn olmas
bu sistemlere olan talebi arttrmtr. Pnmatikte temel enerji retimi ve iletimi hava ile
salanr. Hava; her yerde kolayca bulunabilen, iletimi basit, basnlandrldnda
rahata depo edilebilen bir akkandr. Ayn zamanda scaklk deiikliklerine kar

7
 PNMATK - HDROLK

hassas bir davran gstermez bu da yksek scaklklarda bu sistemlerin kullanlmasn

kolaylatrr.

G kayna olarak havann kullanlmas emniyetlidir. Parlama, patlama ya da yanma gibi

riskler sz konusu deildir. Pnmatik sistemlerde baka bir gvenlik unsuru da ar yk
varlnda sistemin kendini durdurmasdr. Ar yk unsuru ortadan kalktnda alma
devam eder.

evre bilinci endstriyel tesislerde gn getike gelimektedir. Bu durum gz nne

alndnda hava; atk brakmamas ve hatlarda sznt ya da kaak olsa bile evreyi
kirletmemesi asndan temiz bir g kayna olarak ele alnmaldr.

Resim 2. Pnmatik robot el

(http://www.computescotland.com/grip-and-touch-approaches-for-robotic-skin-3663.php)

Pnmatik sistemlerin kurulumlar kolaydr. Pnmatik elemanlar hidrolik elemanlara

gre hafif, olduka ucuz, bakmlar ise hidrolik sistemlere gre az maliyetli ve
zahmetsizdir.

Pnmatik sistemlerin tercih edilmesinin bir baka sebebi de basnl hava sistemlerinin
yksek hzlara ulamasdr. Ayrca pnmatik sistemlerle dorusal, dairesel ve asal
hareketler mekanik sistemlere gre kolayca elde edilebilmektedir.

2.2. Pnmatiin Dezavantajlar

Hava; sktrlabilirlii yksek bir akkan olduundan pnmatik bir sistem ekonomik
bir ekilde kuvvet oluturmada hidrolik bir sistem kadar performans gsteremez. Ayn
sebepten dolay konumlamada hassasiyet azalr, sabit ve dzgn bir hz elde edilmesi
zorlar.

8
 PNMATK - HDROLK

Havann sktrlmas kompresrler aracl ile yaplr. Kompresrden kan havann,

kullanlmadan nce temizlenmesi ve neminin alnmas iin kurutulmas ve filtrelenmesi
gerekir, hatta kullanm yerine gre havann yalanmasna ve artlandrlmasna da
ihtiya duyulabilir. Bu da beraberinde enerji sarfiyatn yani maliyet artn getirir.

Pnmatik sistemler uygun donanmla (rnein: susturucu) kullanlmazsa olduka

grltl alrlar. Grlt probleminin ii saln olumsuz olarak etkiledii alma
ortamlarnda zellikle uygun tehizat kullanlmadnda pnmatik sistem dezavantajl
hale gelir.

2.3. Pnmatik Hangi Alanlarda Kullanlr?

Pnmatik sistemler gnmzde her sanayi dalnda kendine yer bulmutur. Aada ne
kan birka sanayi dal ve uygulama yer almaktadr.

Haddeleme, bkme ve ekme gibi ekil verme ilemlerinde

Otomasyon sistemleri ve elektronik sanayinde
Robot teknolojilerinde
Malzeme tamaclnda
Takm tezghlar ve el aletlerinde
Boya, sprey ve vernik ilemlerinde
Tekstil sanayinde
Gda, kimya, ila ve maden sanayinde

Resim 3. Pnmatik sistem (http://skim-online.de/pneymat)

9
 PNMATK - HDROLK

2.4. Basnl Hava Teorisi

Pnmatik sistemlerle ilgili mhendislik hesaplar havann davranlarn aklayan
birka gaz kanununa dayanr.

2.4.1. Boyle Mariotte Yasas: Sabit scaklkta, sabit miktardaki gazn hacmi, basnc
ile ters orantldr. Buradan elde edilecek sonu ise sabit scaklktaki bir gaz ktlesinin
basnc (P) ile hacmi (V) nin arpm sabittir.

Resim 4. Boyle Mariotte yasas

2.4.2. Gay Lussac Yasas: Sabit basnta, herhangi bir miktardaki ideal gazn
scakl arttka hacmi artar; scakl azaldka hacmi azalr.

Resim 5. Gay Lussac Yasas

10
 PNMATK - HDROLK

2.5. Basnl Hava Nasl Oluur?

Ortamdan emilen havay sktrarak basnlandran cihazlara kompresr denir.
Kullanm amacna gre kompresrler eitlilik gsterir. Bunlar;

Pistonlu kompresr: Bu tip kompresrlerin kullanmlar olduka yaygndr.

Kompresrn krank kollarnn hareketi ile emme hareketinde havay alr basma
hareketinde ise emdii havay sktrr. Yksek basnlara klabilir. Ancak yksek
basnlarda kademe says artar.

Vidal kompresr: Havann basnlandrlmas birbirlerinin tersi ynnde dnen iki

helis dili rotorun arasnda havann sktrlmas ile salanr. Genelde 7-13 bar aras
alrlar.
Diyaframl kompresr: Tpk pistonlu kompresrlerdeki gibi kompresrn krank
kolu ile ileri-geri hareketi gerekleir. Kola bal bir diyafram da ileri-geri hareketini
emme ve basmaya dntrerek basnl havay retir. Yasz altklar iin
genelde gda, kimya, ila ve tekstil sektrnde kullanlrlar.
Kayar kanatl (paletli) kompresr: Bir rotora yerletirilen kanatlar (paletler)
dn hareketinde merkezka kuvvetiyle cidarlara doru savrulurlar. Kanatlar
arasndaki havann hacmi eksantriklik nedeniyle azalr bylelikle hava sktrlr.
Genelde sessiz alan kompresrlerdir.
Roots tipi kompresr: Pompa gvdesinde birbiriyle ters dnen iki rotor mevcuttur.
Her rotor basma azna aldnda basma hattndan geriye doru bir diren oluur.
Havann basnlandrlmas bu ekilde gerekleir. Dk basnlarda alan bu
kompresrler vakum pompas olarak kullanlrlar.
Trbin kompresr: Yksek devirde dnen bir rotor zerine kanatlar almtr. Bu
kanatlar havay emer ve havay aralarnda sktrarak basnlandrr.

Resim 6. Vidal kompresr Resim 7. Pistonlu kompresr

http://www.ontariocompressor.com/electrasaver.html http://www.yukselkompresor.com
/pistonlu_kompresor.php)

11
 PNMATK - HDROLK

Resim 8. Diyaframl Resim 9. Roots tipi kompresr

kompresr (Kaynak 1) (http://www.marcovw.nl/Motor/Compressor/compressor.htm)

Resim 10. Kayar kanatl kompresr Resim 11. Tek kanatl trbin
https://www.scotdesiderio.com/Rotary_V kompresr (Kaynak 1)
ane_Vacuum_Pumps.html

Pnmatik sistemlerde basnl hava hazrlanrken kompresrle beraber birka ekipman

daha kullanlr. Bu ekipmanlar sayesinde sistemin ihtiyac olan uygun hava sisteme
gnderilmi olur.

Emme hatt filtresi: Kompresrn emi yapt ksmda havann daha temiz alnmas
iin emme hatt filtresi kullanlr.

Kompresr: Havay sktrarak basnlandrr.

Hava tank: Hava tank, basnlandrlrm havay depo eder. Bylelikle sisteme sabit
debili ve srekli hava temini salanm olur. Ayrca havann iinde bulunan ve youan
nem de hava tanknn altnda bulunan kondensat tahliye ventilleri aracl ile atlr.

12
 PNMATK - HDROLK

Bunun dnda tankn basnca kar gvenliini salayan emniyet valfi, manometre,
kontrol delii, boaltma (drenaj) delii gibi aparatlar da bulunmaldr.

Resim 12. Basnl hava datm

Kurutucu: inde nem bulunan hava, hem sistemdeki devre elemanlarn (silindir, yn
denetim valfi vb.) andrr ve mrlerini azaltarak bakm onarm masraflarn arttrr
hem de sistemi koruyan yalayclarn kimyasal yapsn bozar. Bunun iin datm
yaplmadan nce hava, kurutuculardan geirilir. Kurutucular ekilde kurutmay
gerekletirir. Fiziksel kurutma, kimyasal kurutma ve soutarak kurutma.

Fiziksel kurutmada (adsorbtion yntemi), kk tanelerden oluan bir kurutma

maddesinin stnden geirilen hava, nemini bu tutucu taneciklere brakr. Bir
sre sonra tuttuu nemle doygunlaan kurutucu madde scak hava ile rejenere
edilerek tekrar kullanlr hale getirilir. Ancak hava ak kurutucu maddeyi
andrdndan bu tr kurutucularn kna kk paralar tutan filtre
konulmaldr.
ok sk olarak kullanlmayan bir yntem olsa da kimyasal kurutma (absorbtion
yntemi) prensip olarak fiziksel kurutmaya benzer. Nem tutucu madde havann
nemi ile bileime girerek sv hale gelir. Oluan sv tankn alt ksmnda birikir ve
dzenli olarak ortamdan uzaklatrlmaldr. Ancak atk madde oluaca ve bu
maddeyi elden karmann da ayr bir maliyet getirecei gz nne alnmaldr.
Ayrca kimyasal maddenin miktar zamanla azalacandan takviye edilmesi
arttr.

Soutarak kurutmada ise ilenme noktasnn altna kadar soutulan havann

iinde bulunan nem youur ve su tutan bir kapta biriktirilir. Biriken suyun arada
srada boaltlmas gereklidir. Hava kurutma yntemlerinden en ok tercih
edileni soutarak kurutmadr.

13
 PNMATK - HDROLK

Hava artlandrclar: Datlan basnl havann kullanlacak devre elemanna

girmeden nce istenilen zellikleri kazanmas amacyla kullanlr. Bir hava artlandrc
temel olarak paradan oluur. Havay temizleyen bir filtre, havann basncn devre
elemanna gre ayarlayan bir basn reglatr ve yalama ilemini yapacak bir
yalayc.

Hava datmnn tasarm yaplrken ncelikle kompresrn tipi ve amaca uygunluu

belirlenmelidir. Dikkat edilmesi gereken iki deiken kompresrn debi ve basn
deerleridir. Sonrasnda tm pnmatik elamanlar dnlerek yeterli kapasitede hava
tank seilmelidir. Hava tanknda gereken tehizatn bulunmasna dikkat edilmelidir.
Havann kurutulmas iin satn alnacak kurutucu seilirken yine kapasite, maliyetler ve
iletmenin artlar gz nne alnmaldr.

Havann, devre elemanlarna gnderilmeden nce filtrelenmesi, yalanmas

(srtnmeleri azaltmak, ok hzl alan sistemler ya da byk apl silindirler
kullanlmas gibi durumlarda) ve de basncnn ayarlanmas gerektiinden devre
elemanlarnn nne bir hava hazrlayc eklenmelidir. Bunlarn dnda nemli bir konu
ise hava gnderdiimiz sistemin tasarm yaplrken kullanacamz boru ve balant
elemanlarnn en verimli kullanlabilecek ekilde seilmesidir. Datm ebekesinin
yanl tasarlanmas, ok ince ya da uzun borular, hortumlara gre kk seilmi
balant elemanlar, balant paralarnn fazla olmas basn kayplarn beraberinde
getirir. Hattn sonunda basn yeterli gelmiyorsa bu unsurlar gzden geirilmeli ayrca
hatlarda kaak olup olmad mutlaka kontrol edilmelidir.

2.6. Pnmatikte Kullanlan Devre Elemanlar

Pnmatikte hava sayesinde g iletimi gerekletirilirken gc kullanan, kontrol eden,
snrlayan devre elemanlar pnmatik sistemleri oluturur. Bunlar:

Filtreler

Valfler

Silindirler

2.6.1. Filtreler:
Havann iinde bulunan kirlilikleri tutmaya yarayan elemanlardr. Bu kirlilikler toz, kat
paralar, su ya da ya olabilir. Genellikle sistemin en banda artlandrc
kombinasyonunun ekline gre hava reglatr ve yalayclarla birlikte kullanlrlar.
Zamanla kirleneceklerinden deiimleri ya da temizlikleri yaplmal ayrca altta biriken
(kondens) su boaltlmaldr.

14
 PNMATK - HDROLK

2.6.2. Silindirler
Dorusal itme ve ekme hareketini basnl havann etkisiyle gerekletiren elemana
silindir denir. Konstrksiyonuna gre temelde ikiye ayrlr:

Tek etkili silindir: Silindire giren hava pistonu iterek hareket ettirir, hareket
bittiinde de; silindir dikey konumda ise yerekiminin etkisiyle, yatay konumda ise
yayn etkisiyle geri dner.

Resim 13. http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

ift etkili silindir: Hava silindirin ift tarafndan da giri ve k yapar. lk

hareket de dn hareketi de havann pistonu ittirmesiyle gerekleir.

Resim 14. http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

Baz zel uygulamalar iin ift milli, tandem ve dner silindirler de kullanlmaktadr.
ift milli silindirlerde genelin aksine ift piston kolu bulunmaktadr. Tandem
silindirlerde ise ayn gvdede birbirine bal ift etkili silindirler mevcuttur. Dner
silindirlerde de dili bir ark aracl ile dorusal hareket dairesel harekete evrilir.
Silindirin itme ve ekme hareketi esnasnda hareketli piston silindir ularna hzla ve
darbeli bir ekilde yaklaabilir. Bunun nlenmesi iin silindirlerde yastklama sistemi
uygulanr. Yastklamada silindir ularndaki ayar vidas geli ve gidiin hzlarn
ayarlamay salar; bylelikle silindir darbesiz, grltsz ve titreimsiz alr.

15
 PNMATK - HDROLK

Kurulacak sistem iin silindir belirlenirken; silindirin ne i iin kullanlaca, piston

ap (basite hidrolikte anlatlan Pascal yasasndan bulunabilir), strok, silindirin modeli,
silindirin balant tipi ve burulma hesaplar gz nne alnmaldr.

2.6.3. Valfler
Basnl havann boaltlmasn ya da durdurulmas ilemini gerekletiren, aknn
ynn, miktarn ya da basncn kontrol eden devre elemanlardr. Devre emalarnda
sembollerle gsterilirler. Semboller valfin kumanda yntemini, yol ve konum saysn
gsteren biimlerle oluturulmulardr.

2.6.3.1. Yn denetim valfleri: Havann akna istenilen dorultuda yn vererek

pnmatik kullanclarn (silindir) istenilen ynde hareket etmesini salayan devre
elemanlardr. Kumanda yntemi, yol says ve konum saysyla deerlendirilirler.
Konum saylarn karelerin says belirlerken yol saysn ise karelerin zerindeki giri
ve klarn (dardan yaplan balantlarn) says belirler. Karelerin iindeki oklar ise
hava aknn ne ynde gideceini yani hava balantsnn nerden nereye olduunu
belirtir. Valf tarif edilirken nce yol says sonra konum sylenir. rnein; 2 konumlu 5
yollu bir valf 5/2 olarak adlandrlr ve 5e 2 eklinde okunur.

Resim 15. Pnmatik valf konumlar

Resim 16. Pnmatik valflerin konum ve yollar

16
 PNMATK - HDROLK

Karelerin sa ve solundaki semboller ise valfin kumanda eklini gsterir. Ayrca

valflerde giri klarn ne olduunu belirlemek iin eitli rakamlar ve harfler
kullanlr. Bu harf ya da rakamlar ISO 5599de dzenlenmitir. Bu rakam ve harflerden
1: Besleme havas hattn, 2 ve 4: alma hatlarn, 3 ve 5: Egzoz hatlarn, 12 ve 14
ise Uyar (sinyal) hattn gsterir. Rakamlarn yazld kutucuklar valfin balang
pozisyonunu gsterir.

Resim 17. Pnmatik valflerin kumanda ynetimleri

Resim 18. Kumanda farkll ile ilgili verilmi rnek

Resim 18de gsterilen valflerden ilki 3/2 elle kumandal ve yay geri dnl bir valftir.
kincisi ise 5 yollu 2 konumlu bir valftir. Rakamlarn gsterildii kutucuk balang
pozisyonunu gstermektedir. Yan kutucua geebilmek iin bu valfin elektrikle
uyarlmas gerekmektedir, eski haline dnebilmesi iin de pnmatik kontrol seilmitir.

Yn denetim valfleri alma tasarmna gre de eitlendirilirler. rnein; hava yolunu

snrlandran para bir bilye ya da disk ise oturmal tip valf adn alrken; havann
balantlarn bir srgnn hareketi salyorsa bu valflere srgl tip valf denir.

17
 PNMATK - HDROLK

Resim 19. Srgl tip valf (Festo eitim dokman)

2.6.3.2. ek valf
Akn tek ynde gemesine izin veren devre elemandr. Valfin iinde bir yay diren
oluturmak zere yerletirilmitir. Sol taraftan verilen havann basnc yayn direncini
yendiinde yayn ittii disk ya da kapakk alarak havaya yol verir ve gei salanm
olur. Ancak sa taraftan hava verildiinde hem havann basnc hem de yayn kuvveti
diski ya da kapak kesite doru ittirerek yolu kapatr. Bylelikle tek ynl gei
salanr.

Resim 20. ek valf (Festo eitim dokman)

2.6.3.3. Ve valfi
Mantk valfi olarak da adlandrlan bu elemann her iki giriine (X ve Y) de hava ak
salandnda valf havaya yol vererek ka ynlendirir. Hava tek hattan girmeye
altnda bu valflerin tasarmlarndan dolay dier hat kapanr ve hava kna izin
vermez.

18
 PNMATK - HDROLK

Resim 21. Ve valfi (Festo eitim dokman)

2.6.3.4. Veya valfi

Veya valfi de mantk valflerindendir. Tpk ve valfi gibi iki girii vardr ancak
herhangi bir giriten hava verilmesi srgnn yolu ap havay gndermesi iin
yeterlidir.

Resim 22. Veya valfi (Festo eitim dokman)

2.6.3.5. Ak kontrol valfleri

Silindire gelen havann debisini ayarlamak iin kullanlr. Havann getii yolun kesitini
drerek hz ayarnn yaplmas salanr. Bu tr valfler sabit kesitli ya da ayarlanabilir
kesitli olabilir, ayrca tek ynl (ek valf) ya da ift ynl ak salayan tipleri de
vardr.

2.7. Vakum
Kapal bir kaptan hava taneciklerinin boaltlmas evredeki atmosfer ile kap arasnda
bir basn fark oluturur. Kapal kaptaki basn d vakum olarak adlandrlr. Yani
atmosfer basncndan dk basnlara vakum denir. Genellikle milibar birimi ile ifade

19
 PNMATK - HDROLK

edilir. Endstriyel uygulamalarda olduka sk kullanlan vakum teknolojisinde dk,

orta ve yksek vakumlar kullanlr. Yksek vakum oluturmak olduka masrafl
olduundan kaldrma ve tama uygulamalarnda genellikle yksek kaldrma kuvveti
yaratabilmek iin dk vakum geniletilmi yzey alanlar ile uygulanr.

Vakum oluturulurken; kaptan tm hava molekllerinin boaltlmas imkansz

olduundan mkemmel vakum elde edilemez. Ancak ne kadar hava boaltlrsa o kadar
kuvvetli bir vakum oluturulur. Vakum oluturan iki eit ara vardr. Bunlardan
birincisi vakum pompasdr. alma prensipleri kompresrlere benzer ancak kompresr
atmosferdeki havay alp kaba doru basnlandrrken; vakum pompalar kaptaki
havay alp atmosfere boaltr. Roots tipi, diyaframl, kuru tip, yal tip gibi eitleri
bulunur.

Resim 23. Vakum jeneratrnn kesiti Resim 24. Yal tip vakum pompas

(Kaynak 3 sayfa 580) http://www.vakumpompasi.net/?p/27/ yagli_tip_vakum_pompasi

Dier bir vakum oluturma arac ise vakum jeneratrdr. Kompresrden kan basnl
hava, vakum jeneratrnn daralan kesitinden geerken vakum olumasn salar.
Resim 23de gsterilen vakum jeneratrnn A kesitinden basnl hava giri yapar, D
dar kesitinden Bye doru gemeye alrken havann hz ok fazla artar bylelikle
Cden vakum yapmaya balanr. Al maliyeti dk, olduka da temiz alan ve enerji
harcamayan elemanlardr. Ancak basnl havay dar attndan sisteme enerji
maliyeti asndan klfet getirecei gz nnde bulundurulmaldr.

Vakum; kurutma, ieleme, tp doldurma, filtreleme, hava alma, buhar ve gaz ekilmesi
ilemleri, vakumla ekil verme, gda ambalajlama, kaldrma, tama, tutma ve balama
gibi birok alannda kullanlmaktadr.

20
 PNMATK - HDROLK

2.8. Pnmatik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri

2.9. Basit Bir Devre Tasarm

21
 PNMATK - HDROLK

3. HDROLK

Hidroliin insanlk tarihinde kullanlmas da tpk pnmatik gibi milattan ncelere

rastlamtr. Antik Yunan, Msr, in ve daha birok medeniyette sulama ve suyu
tamada basit hidrolik kanunlar kullanlmtr. Hidrolik alanndaki bilimsel almalar
ise Galileo ile balam; Torielli ile devam etmi en son olarak 17. Yzylda Pascal ile
hidrostatik teorisi tamamlanmtr. Sonrasnda Isaac Newton ak direnci ve viskozite
gibi tanmlar hidrolik teorisine eklemitir. Akma, enerji ve g retme, sktrlamama
gibi zelliklerinin bulunmas svlarn, hidrolik enerji retmekte kaynak olarak
kullanlmasn salanmtr.

Resim 25. Tipik bir hidrolik sistem

(Dr. Gyrgy Pal, Hydraulic and Pneumatic Systems sunumundan)

Genel tanm olarak; kuvvet ve hareket retmek ve bu kuvveti iletmek iin sv akkan
kullanma iine hidrolik denir.

22
 PNMATK - HDROLK

3.1. Neden Hidrolik?

Hidrolikte, svlarn sktrlamama zelliinden dolay yksek alma basnlar
kolayca salanrken buna paralel olarak ar iler iin ihtiya duyulan byk kuvvetler
de elde edilmi olur. Pnmatiin aksine; hidrolik byk kuvvetlere ihtiya duyulan buna
ramen hassas konumlamann gerektii uygulamalar iin ok idealdir. Bylelikle sistem
iin belirlenen hz ve kuvvetler de kademesiz ve hassas olarak ayarlanabilir.

Hidrolik sistemlerin alma esnasnda kontrolleri kolaydr. Dorusal, dairesel ve asal

hareket retmek olduka basittir. zellikle ters ynl ani hareketlerin mmkn
olabilmesi hidroliin tercih edilme sebeplerinden biridir.

Hidrolik makinalar; mekanik ve pnmatik makinalara gre titreimsiz ve grltsz

alrlar. Bu da iletmedeki ses seviyesinin kontroln kolaylatrr. Ayrca bu
sistemler mekanik elemanlara gre olduka az yer kaplarlar.

Hidrolik sistemlerde akkan olarak genelde ya kullanlmas, sistemin kendi kendini

srekli yalamasn ve srtnmenin etkilerinin azalmasn salar. Yan sistem iindeki
hareketi, stma ve soutmann da kendiliinden gereklemesini salar. Bu yzden
kullanlan akkann temiz olmas artyla hidrolikteki devre elemanlar daha uzun
mrldr.

3.2. Hidrolik Sistemlerin Dezavantajlar

Hidrolik sistemlerde byk kuvvetler elde edebilmek bir avantaj olsa da kuvveti elde
etmek iin gerekli olan yksek basn; balant elemanlarnda kaak ve sznt
oluturmas ya da i gvenlii asndan tehlike arz etmesi nedeniyle bir dezavantaja
dnr. Kaak ve sznt yapm ya ayn zamanda bir kirlilik unsuru oluturur.
Kullanlan yan mrn tamamladnda atk olarak uzaklatrlmas da
ynetmeliklerle dzenlenmi maliyet yaratc bir ilemdir. Yan kirlenmesi sadece
evresel alardan deil kullanlan devre elemanlar asndan da byk nem tar.
Hidrolik devre elemanlar kirlilie kar olduka duyarldr. yi bakm yaplmam
sistemlerde devre elemanlar sreklilik gsteremez.

Svlar fiziksel zellikleri sebebiyle snmaya gazlardan daha yatkndrlar. Hidrolik

sistemlerde devrede dolaan sv bir sre sonra yksek scaklklara ular. Bunun
sonucunda ya kaaklar oluur, verim der hatta sya duyarl devre elemanlarnda
arzalar meydana gelebilir. Kullanlan akkann scaklkla birlikte yapsnn (rnein
viskozite) deimesi de sistem iin olumsuzluk yaratr. Ayrca, hidrolik svlarn
ilerinde bulunan az miktardaki hava da kavitasyon oluturmak gibi ok ciddi sorunlarn
ortaya kmasn tetikler.

Hidrolik sistemler uzak mesafelere tanma konusunda yetersizdirler. nk svlarn

srtnme direnleri fazladr. Srtnme sonucu da s oluur; basn kayplar artar.

23
 PNMATK - HDROLK

Borularn kesiti ve uzunluu, boru yzeyinin przll, ak hz ve akkann

viskozitesi son olarak da kullanlan balant elemanlar ve boru bkm saylar, basn
kayb oluturan etkenler arasnda yer alrlar.

Hz konusunda da pnmatik sistemlere gre yava olan hidrolik sistemlerin devre

elemanlarnn maliyetlerinin daha yksek olduu unutulmamaldr.

3.3. Hidroliin Kullanm Alanlar

Hidrolik sistemler gnmzde hemen hemen her endstri dalnda kullanlmaktadr.
Elektrik ve elektronik uygulamalarnn zellikle de kumanda sistemlerinde hidrolie
elik etmesi ile basnl akkan enerji ve iletim eleman olarak kullanmak olduka
geni tatbik alan bulmutur. Ayrca hidroliin hem hareketli hem de sabit sistemlerde
rahata kullanlabilir olmas hidrolie olan talebi arttrmtr.

Resim 26. Ekskavatr Resim 27. Hidrolik pres

http://www.forging-hydraulic-press.com/
hydraulic-forming-press.htm

Hidrolik, zellikle deniz ve havaclk sektrnde, i tezghlarnda, kaldrma

makinalarnda, enerji retim alanlarnda kullanlmtr. rnek vermek gerekirse;
uaklar, takm tezghlar, presler, enjeksiyon makinalar, test cihazlar, sanayi tipi
robotlar, otomotiv endstrisi, kaldrma ve iletme makinalar (forklift vb.), i makinalar
(beton pompalar, greyderler, mobil vinler, ekskavatrler vb.), tarm makinalar,
barajlar, trbinler, nkleer santraller, gemilerin boaltma ve ykleme birimleri, gemi
kontrol sistemleri hidrolik sistemlerle en ok karlalabilecek alanlardr.

24
 PNMATK - HDROLK

3.4. Hidrolik Teorisi

Basn; birim yzeye etki eden kuvvet olarak tanmlanr. Basn kavram hidrolik
teorisinin temelini oluturur. Temel basn birimleri u ekilde zetlenebilir;

1 bar = 0.9869 atm = 1.0197 kg/cm2 = 750.06 torr = 101.325 kPa = 1.013 x 105 Pa =
1.013 x 105 N/m2 = 10 m su stunu

Hidrolik enerji iki dalda incelenmitir. Birincisi durgun akkanlarn mekaniini

inceleyen hidrostatik; ikincisi ise hareketli akkanlarn mekaniini inceleyen
hidrodinamiktir. Hidrolik uygulamalarnda her iki teoriden de yani akkanlar mekanii
kavramlarndan faydalanlr.

3.4.1. Hidrostatik basn

Durgun bir svnn bulunduu kabn tabanna yapt basnca hidrostatik basn denir.
Sv ayn olduu srece bu basn deeri kabn eklinden ve taban alanndan
bamszdr.

Resim 28. Hidrostatik basn

P1 P2 P3 P4

P gh
P = Svnn kap tabanna yapt basn (Pa)

= Sv younluu (kg/m)

g = Yerekimi ivmesi (m/s)

h = Sv ykseklii (m)

25
 PNMATK - HDROLK

3.4.2. Hidrodinamik basn

Hidrodinamik basn Pascal yasas olarak da bilinir. Kapal bir kapta bulunan svya
herhangi bir yzeyden uygulanan kuvvettin yarataca basn tm yzeylere ayn
iddetle iletilir. Yalnz; kabn altndaki svnn kendi arl yani hidrostatik basn
ihmal edilir.

P= Basn (Pascal)

F= Kuvvet (N)

A= Yzey alan (m)

Resim 29. Hidrodinamik basn

Hidrolikte svlarn sktrlama kabiliyetlerinden dolay g iletimi gerekleir. Yani

kk bir kuvvet uygun bir artta byk bir kuvvete dntrlebilir.

Resim 30. G iletimi

F1 F2

A1 A2

26
 PNMATK - HDROLK

3.4.3. Ak ekilleri
Herhangi bir kesitten birim zamanda geen ak hacmine debi denir. Hidrodinamiin
temelini oluturan debi kavram uygulamada zellikle sreklilik denklemi ile
tanmlanmtr.

Resim 31. Boruda kesit alan deiiklii

Q A1 v1 A2 v2 Q= Debi (m3/s)
A= Kesit alan (m)
v= Akkann hz (m/s)
Borunun ap ve svnn ak hzna bal olarak ak ekli deiir. Akkan belli bir
kritik hzn altnda kald srece dzenli tabakalar halinde hareket eder. Bu tr ak
laminer ak olarak adlandrlr. kinci bir ak tipi ise trblansl aktr. Boru
kesitinin klmesi ya da boru yzeyindeki przlln art gibi sebeplerden akkan
hz kritik hzn stne kar, dzenli tabakalarn hareketi bozulur ve dzensiz bir ak
meydana gelir. Uzun mrl bir sistem oluturmak iin tasarm yaplrken laminer ak
tercih edilmeli trblansl aktan kanlmaldr.

Kritik hz belirlemek iin Reynolds says kullanlr. Reynolds says 2300den

kkse ak laminer; bykse ak trblansldr.

Re= Reynolds says

v D v= Akkan hz (cm/s)
Re D= Borunun i ap (cm)
= Kinematik viskozite (cm2/s)

Viskozite ksaca akkann akmaya kar gsterdii direntir. Yksek viskoziteli akkanlar
koyudur yani daha zor akarlar. Dk viskoziteli akkanlar incedir ve daha kolay akarlar.

27
 PNMATK - HDROLK

Dinamik ve kinematik viskozite olmak zere iki eittir. Dinamik viskozitenin birimi poise;
kinematik viskozitenin birimi ise stokedr. Hidrolik yalarn viskozite snflar ISO
normunda ve DIN 51524 normunda tanmlanmtr. Viskozite, scaklk ve basnla deiir.
Scaklk arttka viskozite der, basn arttka viskozite ykselir.

3.5. Hidrolik akkanlar

Hidrolikte kullanlan akkanlar ncelikle basnc iletme grevini stlenirler. Bunun
dnda sistemi korozyondan koruma, srtnme kaynakl problemleri yok etmek iin
sistem elemanlarnn yalanmas, sistemin soutmasnn yaplmas, sinyal iletimi ve de
anma kaynakl kopan paralarn sistemden uzaklatrlmas gibi ilevlere de sahiptir.

Resim 32. Hidrolik ya (http://www.indiamart.com/divyaenterprises/industrial-oil.html)

Hidrolik sistemlerde akkan olarak genelde su, doal yalar ve sentetik yalar
kullanlr. yi bir hidrolik akkann;

G iletebilmesi iin sktrlabilirlik zelliinin dk olmas gereklidir.

Uygulama yerine gre viskozitesi iyi seilmelidir. ok yksek viskoziteli

akkanlar hareketi yavalatr, basnc drr, ar zorlamadan dolay snma
gerekleir ve verim der; dk viskoziteli akkanlar ise sznt ve kaak
problemi oluturur ayrca ince film tabakas elemanlar yalayamaz. Sistem iin
akkan seimi yaplrken zellikle scaklk ve basnca gre viskozitenin
deiimin az olduu yalar tercih edilmelidir.
Yanma ve yalanmaya hatta oksitlenmeye kar direnci yksek olmaldr.
zellikle yksek yanma noktasna sahip yalar tercih edilmelidir.

Kpklenmemelidir. Kpklenme yan iine hava karmas sonucu oluur.

Kpklenme yan kendi zelliklerinden kaynaklanabilecei gibi hatal tasarm,

28
 PNMATK - HDROLK

d kirleticiler gibi etkenler den de kaynaklanabilir. Sistemde oluacak

kpklenme; basn dmne, scaklk artn, kavitasyona ve devre
elemanlarnn anmasna sebep olur.
Kpklenmeden kanmak iin ncelikle kpklenmenin kayna olan hava girii
engellenmelidir. Hava girii engellense bile; sistemde farkl boru aplar
kullanlmamal, borularn yzeyleri dzgn olmal, ani ap ve kesit daralmalarndan ve
de balant elemanlarnn keskin bkmlerinden kanlmaldr.
Yksek basn ve scaklk gibi zorlu artlarda sentetik yalar yksek verim salar.

3.6. Basnl akkan oluturmak

Hidrolik sistemlerde akkan basnlandrmak iin pompalar kullanlr. Pompa;
motordan ald mekanik enerjiyi akkan depodan emerek sisteme istenen debide
basnl olarak gnderme iini yerine getirir. Bylelikle akkan sistemin iinde
dolaarak i yapar.

Farkl uygulamalar ve farkl sistem tasarmlar iin eitli pompa tipleri vardr.
Pompalar, sabit debili ve deiken debili olmak zere ikiye ayrlabilir.

Sabit debili pompalar: Deiken debili pompalar

Dili pompalar Paletli pompalar
Paletli pompalar Pistonlu pompalar
Pistonlu pompalar
Dili pompa: Sabit debili snfna giren dili pompalarda adndan da anlalaca gibi
iki adet dili bulunur. Bu dililerden biri dierine hareket iletir. Dililerin dn
hareketinde, dilerin birbirinin boluunu terk etmesiyle emme oluur bylelikle
depodan emilen hidrolik akkan dilerin arasnda sktrlp basnlandrlarak sisteme
gnderilir. Dililerde helisel ya da dz dili gibi farkl tipler kullanlabilir. Dtan dili
ve iten dili olmak zere iki eittir. Dtan dili pompalarda birbiri ile ters ynde
alan iki dili; iten dili pompalarda ise birbiriyle ayn ynde dnen iki dili
mevcuttur. ten dili pompalarn eksantrik tipleri de vardr.

Resim 33. Dtan dili pompa Resim 34. ten dili pompa
(ki resim: http://www.ask.com/wiki/Gear_pump)

29
 PNMATK - HDROLK

Dtan dili pompalarn fiyatlarnn dier pompalara gre nispeten uygun olmas,
bakmlarnn kolay olmas ve kk boyutuna ramen orta basnlar elde edilmesi
olduka yaygn olarak kullanlmasn salamtr. ten dili pompalar ise sessizlikleri
sebebiyle tercih edilirler.

Paletli (kanatl) pompa: Bu tr pompalarda pompa motorundan tahrik alan bir milin
zerine yerletirilmi paletler (kanatlar) vardr. Mil ve gvdenin eksenleri ise birbirine
gre kaktr. Akkan emilirken mil gvdeden uzaklaarak akkann ieri dolmas
salanr. Akkan; paletler ve merkezka kuvveti sayesinde basma azna doru itilir
bylelikle akkan basnlandrlr. Sabit ve deiken debili olmak zere iki eidi
vardr. Bu tip pompalarn vakum yapma zellii iyidir. Orta basnl olsalar da hem
dk hem de yksek viskoziteli svlarn basnlandrlmas iin de uygundur.

Resim 35. Paletli pompa

(http://www.michael-smith-engineers.co.uk/products/vane-pumps/vane-pumps.htm)

Pistonlu pompa: Bu pompalarda vakum ve basma ilemini gerekletirmek iin

genelde birden fazla piston-silindir dzenei kullanlr. leri geri hareketler vastasyla
akkan silindir iine dolar ve ka baslr. Eksenel ve radyal pistonlu olmak zere iki
eittir. Eksenel pistonlu pompalar uzun sre almada ok verimlidir ve ok yksek
basn retebilirler. Ancak grltl alrlar ve ebatlar da olduka byktr. Radyal
pistonlu pompalarn da alma mant paletli pompalar benzer.

30
 PNMATK - HDROLK

Resim 36. Eksenel pistonlu pompa Resim 37. Radyal pistonlu pompa
(ki resim: http://www.liquid-dynamics.com/animations/pumps.htm)

3.7. Kavitasyon
Ani scaklk ve basn deiimleri sebebiyle hidrolik elemanlarda meydana gelen
blgesel anmaya ya da para kopmasna kavitasyon denir. Hidrolik akkan dar bir
kesitten geerken hz olduka ykselir, buna ramen basn der. O kadar der ki bu
blgede vakum oluur. Vakumla beraber hidrolik akkann iindeki hava kabarcklar
ortaya kar. Akkann getii kesit tekrar arttnda ise hz der basn ykselir ve
hava kabarcklar patlar ve ok yksek slar ortaya kar. Kabarcklarn patlad yerde
malzeme anmalar gerekleir, scaklktan dolay da kendiliinden alevlenme
oluabilir.

Kavitasyon, sistemlerde grlt (fark edilir derecede yksek olur), titreim, verim kayb
ve malzeme anmalar ile kendini belli eder. zellikle mrlerini olduka
ksalttndan pompalar iin ok tehlikeli bir durumdur. Genellikle pompa ve valflerde
gzlemlenir.

Kavitasyonun tesisatta nlenmesi iin tesisatta kesit daralmalarn nlemek gerekir. Bunun
iin redksiyon gibi paralar olabildiince az kullanlmal, keskin dnl boru ve
balant paralarndan ya da yzeyi dzgn olmayan boru ya da hortumlardan
kanlmaldr. Pompalarda ise emi borusunun dar, ok uzun ya da dirsekli olmamasna,
emi filtresinin tkanmamasna, emilecek yan ok souk olmamasna, emi hatt
vanasnn tam ak olmasna ve son olarak da tankn hava almamasna dikkat edilmelidir.

3.8. Hidrolik Devre Elemanlar

3.8.1. Ya tank
Ya tank sistemde kullanlan akkan depolayan elemandr. Hidrolik akkan, tank
zerinden pompayla sisteme iletilir, devre elemanlarnda kullanlr ve sistemden geri
dnerek tekrar tanka boalr. Akkann geri dn sayesinde tank, soutma ilemini de

31
 PNMATK - HDROLK

gerekletirmi olur. Ayn zamanda sistemdeki kirlilikler (kopan paralar, toz, tortu) ve
istenmeyen maddeler (su ya da hava) de hidrolik akkandan ayrtrlr.

Ya tank genellikle iki oda olacak ekilde imal edilir. Bu odalardan biri emmenin
yaplaca emme odas; dieri ise yan geri dndnde depolanaca dn odasdr.
Bu iki oday delikli bir plakadan oluan perde birbirinden ayrr. Devreye herhangi bir
kirlilik gndermemek iin emme odasnn dn odasna gre eimli yaplmas tercih
edilir.

Basn Elektrik Dn
Borusu Motoru Borusu
Hidrolik
Pompa Havalandrma
ve Doldurma
Kapa

Emi Doldurma
Borusu Filtresi

Emi Seviye ve
Filtresi Scaklk
Gstergesi

Taban
Eimi Temizleme
Perde Kapa
Emme Odas
Boaltma
Dn Odas Tapas

Resim 38. Ya tank (Festo eitim dokman)

Tanklarn zerinde sisteme basnl akkan gndermek zere hidrolik pompa

bulunur. Pompann emi hattna kirlilikleri bertaraf etmek iin bir emi filtresi
yerletirilir. Yan dnnde de ayn filtreleme tekrarlanabilir. Ancak her
filtrenin basn drc bir eleman olduu unutulmamaldr.

Tankn st ksmnda, tank atmosfere amak zere bir havalandrma blgesi olur.
Bylelikle akkan, emme srasnda vakum; dn esnasnda da basn yapmaz.
Havalandrma ksmnda toz kan nlemek amacyla bir filtre bulunmas
gereklidir.

Yan souma ileminin dzgn yaplabilmesi iin hem ya seviyesinin tankn

st ksmndan biraz aada olmas hem de tankn tabannn yer seviyesinden
biraz yukarda olmas istenir.

32
 PNMATK - HDROLK

Ya tanknn boyutlar sistemin ihtiyalarna gre belirlenmelidir. Kk bir

tank yeterli soutmay salayamaz. ok byk bir tankta da fazladan bir stcya
ihtiya duyulabilir. Genel olarak tank seilirken, sistemde dolaan akkan
debisinin 3-5 kat fazlas tercih edilir.

Tankta akkann seviyesi ve scakln gsteren gstergeler bulunur. Bu

deerlerin zaman zaman kontrol edilmesi, sznt probleminin fark edilmesi ve
scaklkla yan baz zelliklerinin bozulmasn nlemede fikir verici olacaktr.

3.8.2. Filtreler
Hidrolik sistemlerde birok arza kirli ya yznden oluur. Hidrolik sistemlerin kapal
devreler olduu iin yabanc madde giriinin olamayaca dncesi yanltr. nk
montaj ya da alma esnasnda devre elemanlarndan kopan paralar ya da ya
deposunun havalandrma blmnden ieri giren kirleticiler yznden hidrolik
akkanlarn orijinal halleri bozulur. Bunun iin hidrolik devrelerde toz, pislik, metal
tala, pas gibi kat kirleticileri ve yabanc maddeleri tutmak zere filtreler kullanlr.

Kk ve nemsiz grnseler de filtreler hidrolik bir devrenin en nemli

koruyuculardr. Elemanlarn mrn uzatrken sistemin verimli almasn salarlar,
stelik bakm onarm masraflarn ve zamann olduka azaltan paralardr.

Resim 39. Filtre (http://www.hidrolikciyiz.com/wp-content/uploads/2010/11/hidrol12.jpg)

Filtreler satn alnmadan nce hidrolik devrenin debisi ve en yksek basn deeri iyi
bilinmeli uygun kapasiteli filtreler alnmaldr. Montaj ekli, temizlenme ya da
deitirilme artlarnn da gz nne alnmas bakm onarmn planlanmas asndan
nem arz eder. Filtreler devrede kullanlaca alana gre eitlenmitir.

33
 PNMATK - HDROLK

Emi hatt filtreleri: Bu tip filtreler pompann emiinden nceye yerletirilir.

Maliyetleri dktr. Kavitasyon ve vakum problemi yaratmamas iin ok kk
gzenekli filtreler tercih edilmez. Ya deposunun iinde olduundan eriimleri zor,
deitirilmeleri zahmetlidir. Ancak sisteme gidecek ilk kirlilik bu filtreler sayesinde
engellenmi olur. Zamanla gzenekler tkanacandan deitirilmeleri arttr.

Basn hatt filtreleri: Devrede korunmak istenen elemann nnde olacak ekilde
yerletirilir. Filtrasyon zellikleri iyi, gvdeleri basnca dayankl, maliyetleri yksektir.
Deiimlerinin yaplaca zaman tm sistemin durdurulmas gerektii unutulmamaldr.

Dn hatt filtreleri: Hidrolik devrede kullanldktan sonra geri dnen akkan,

beraberinde kirlilikleri de tar. Kirliliklerin ya tankna giriini engellemek iin de
dn hatt filtreleri kullanlr. Ayn emi hatt filtreleri gibi filtre gvdesi ve eleman
hem ucuz hem de kolay temin edilebilirdir. Ancak bu tip filtrelerde ek valf olmas
gereklidir.

Bypass filtreleri: Bu tip filtreler emi, basn ya da dn hattnda kullanlabilir.

Sistem durdurulmadan devredeki filtrenin deitirilmesi iin uygulanrlar. Devrede
herhangi bir filtrenin yanna bypass filtresi kullanmann maddi bir klfet getirecei gz
nne alnmaldr.

3.8.3. Silindirler
Dorusal hareket reterek itme ve ekme hareketini yapan elemana hidrolik silindir
denir. Bir silindir kendi iinde; silindir gmlei, piston, piston kolu, szdrmazlk
elemanlar ve kapaklar ihtiva eder. Silindir gmlei silindirin d yzeyidir. Bu
elemann yzey kalitesinin iyi olmas verimli almay salar, iyi yzeyde srtnmeler
de azald iin sisteme metal tala kamasn engellenir. Piston ve piston kolu ise
silindirin hareket eden elemanlardr ve birbirlerine baldrlar. Szdrmazlk elemanlar
ise hidrolik akkann kaak yapmasn engellerler.

Resim 40. Hidrolik silindir (http://www.cpiautomation.com/rev03/hydrcylinder/index5.html)

34
 PNMATK - HDROLK

Hidrolik silindirler tpk pnmatikteki gibi tek etkili ve ift etkili olmak zere iki eittir
ve alma prensipleri pnmatik silindirlerle ayndr.

3.8.4. Valfler
Hidrolik valfler, akkann kontroln salayan, baka bir deyile akkann hzn,
basncn, ak ynn, debisini ayarlayan devre elemanlardr.

3.8.4.1. Yn denetim valfleri

Akkann izlemesi gereken yn, akkann hareketinin dorultusunu belirleyen valf
tipine yn denetim valfi denir. alma prensibi pnmatik yn denetim valflerinin
ayns olmasna ramen hidrolik sistemlerde ortaya kan yksek basntan dolay
hidrolik yn denetim valflerinin gvdeleri basnca dayankl retilirler. Ayrca bu
valflerin grntleri daha kaba ve hantaldr. Yine pnmatik yn denetim valfleri gibi
srgl ve oturmal tipleri mevcuttur.

Tpk pnmatikteki gibi konum ve yol saysyla ifade edilirler. Ancak pnmatikten
farkl olarak hidrolikte balant yerlerinin (kaplarn) gsterimleri farkldr. Valfler
zerindeki P; basn hattn, A,B,C: i hatt ya da alma hatlarn, R,S,T: depo
dn hatlarn, X, Y, Z uyar (pilot )hattn son olarak da L: sznt hattn gsterir.

Resim 41. Hidrolik yn denetim valfleri (http://www.dta.eu/product/7/Hydraulic-Valves.html)

35
 PNMATK - HDROLK

3.8.4.2. Basn kontrol valfleri

Hidrolik devrelerde akkann basncn ayarlayan ya da kontrol eden devre elemandr.
Sistemlerde oluabilecek yksek alma basncndan devreyi ya da nne koyulduu
eleman korurlar. Bu tip valflerde kumanda ekline (mekanik, pnmatik, elektrik vb.) gre
ald sinyalle, ksma kesitinin araln ayarlayarak basn kontrol gerekletirilir.

Resim 42. Hidrolik basn kontrol valfleri

http://www.directindustry.com/prod/hydraforce/hydraulic-pressure-control-valves-7137-48618.html

levlerine gre birka eide ayrlrlar:

Emniyet valfi: Sistem basnc belli bir deere ayarlanr. Eer bu deerin stne
klrsa emniyet valfi alr ve hidrolik akkan tanka gndererek basn ayarn
gerekletirir.
Boaltma valfi: Skma ya da balama gibi iler yapan silindirlerde kullanlan
boaltma valflerinde gelen sinyalle beraber hidrolik akkan tanka gnderilir.
Basn sralama valfi: Birka hidrolik devreden oluan sistemlerde gecikmeli ya
da zamanl almay salar. Normalde kapal olan bu valf, ayarlanan basn
deerine gelindiinde alarak dier devrenin almasna izin verir.
Basn drme valfi: Hidrolik devrede, sistemden farkl bir basnta alan
elemanlarn basncn ayarlamak iin kullanlr; yani blgesel basn dm
yaplabilir.
3.8.4.3. Ak kontrol valfleri
Ak kontrol valfleri ile hidrolik sistemde silindire ya da hidrolik motora giden
akkann debi miktarnn ayarlanmas salanr; bu sayede de silindirin hz ya da
hidrolik motorun devri drlebilir.

36
 PNMATK - HDROLK

Sabit ya da ayarlanabilir ak kontrol valflerinde, alma mant hidrolik akkann

gei kesitinin kltlmesi zerine kuruludur. Kesit ayar yaplamyorsa sabit ak
kontrol valfi; kesit ayar yaplabiliyorsa ayarlanabilir ak valfi adn alr. Bunun dnda
ek valfler de ak kontrol valflerinden saylmaldr. ek valflerde akkann tek ynl
ak salanr. Yani; akkan bir yne doru hareket eder ancak geri dnmek istediinde
valfin iindeki bilya ya da oturma eleman yolu kapatarak akkann geiine izin
vermez. ek valflerinde sabit ve kesit ayarlamal olan tipleri mevcuttur.

Resim 43. Hidrolik ak ayar valfi

http://www.hidrolikciyiz.com/hidrolik/hidrolik-sistemler/hidrolik-sistemler-4.htm

3.9. Hidrolik Devrelerde Kullanlan Baz Elemanlarn Devre Sembolleri

37
 PNMATK - HDROLK

3.10. Basit Bir Devre Tasarm

38
 PNMATK - HDROLK

Kaynaklar:

1. zcan F., Il ., Krc A., Pnmatik Akkan Gc, Mert Eitim

Yaynlar, stanbul 1986

2. Merkle D., Schrader B., Thomes M., Hidrolik Temel Seviye TP 501,
Festo Didactic, Esslingen 1991

3. Barker A., The Pneumatic Handbook, Elsevier Science, December,

1997

4. Hidrolik Devreleri Projelendirme, MEGEP, Ankara, 2005

5. Pnmatik Devreli Makinelerinin Bakm ve Onarm, MEGEP,

Ankara, 2006

6. Hidrolik Sistemler, MEGEP, Ankara, 2005

7. Festo Eitim Dokman (Hidrolik ve Pnmatik Sunumlar)

39
 PNMATK - HDROLK

NOTLAR :

40