KADINLARIN GRNMEYEN EME GRNMEYEN YORGUN RUHLARI:

Asiye nasl kurtulur?

Aye Devrim ng Baterzi

Freud salkl bir ruh halini tanmlarken bir kiinin sevebilme ve alabilme
kapasitesine sahip olmasndan sz etmi. Bir sredir kadnlarn (ve erkeklerin)
emekleri, bu emein nitelii, nicelii, deeri, farkna varlp varlmad, takdir
edilip edilmedii, karln bulup bulmad ve tm bu sorularn ruh salna
etkileri zerine dnmeye alyorum. Bu yazya yle balamay planlamtm;
Ev ii emek, sklkla cretlendirilmeyen ya da ev dndan birisinden -hemen her
zaman daha dk sosyoekonomik snftan bir baka kadndan- satn alndnda
ok dk cretlerle ve gvencesiz koullarda esnek alma saatleriyle
karakterize varlnn deil yokluunun farkna varlan bir emek trdr.
Patriyarkal yaplanma; 3-5 yandaki kz ocuklarnn eline bebekler, ev ileri iin
kullanlan alet ve makinelerin, hatta modern zamanlara uygun makineler, tam
donanml mutfak ara gerelerinin oyuncaklarn tututurarak kadnlar ev
ilerine hazrlar.
Bu tanmdan sonra bu konuda dnyada ve Trkiyede yaplanlar, yazlan, izilen
ve sylenenlerin kendi zihnimden getii eklini aktarmaya karar vermitim ki
birden yaamm deiti. Olum neredeyse doumundan bu yana ev ilerine,
Ozann bakmna yardmc olan Asiye baka sorumluluklar nedeniyle iten
ayrld. Yazarken bile ne yazk ki bunu iten ayrlma olarak isimlendirmekte
zorlandm fark ediyorum, ev ilerini satn almak parayla baklmak deil de
bir terkedili hali gibi yayorum daha ok. Olumun teyzem beni artk sevmiyor
mu? ok yaramazlk yapp evi dattm iin mi artk bizim evimize gelmiyor?
sorular beni Emile Ajarn Onca Yoksulluk Varken isimli nefis romanna
gtrd.
Size ilk azdan syleyebilirim ki, asansrsz bir altnc katta
oturuyorduk ve bu durum btn kilolarna karn yalnzca iki baca olan
Madam Rosa iin gerek bir gndelik yaam kaynayd; derdiyle kederiyle.
Bize hep anmsatrd bunu, tabii baka bir eyden yaknmad zamanlar,
nk ayn zamanda Yahudiydi. Sal da iyi deildi ve size ta batan
syleyebilirim ki, bir asansr hakkedecek kadnd.
............
Madam Rosann sadece ay sonunda gelen bir havale iin bana baktn
nceleri bilmiyordum. Bunu rendiim zaman artk alt ya da yedi yam
doldurmutum, parayla bakldm bilmek beni iyice sarst. Madam
Rosann beni bedavaya sevdiini, birbirimiz iin bir anlam tadmz
sanyordum. Btn bir gece aladm; ilk byk kederimdi bu.

Bu romann balang cmleleri bugnlerde sk sk aklma geliyor; Parayla

baklmak, bedavaya sevilmek, birbiri iin anlam tamak zerine
dnyorum. Ev ilerinin, bakm ilerinin nasl da her ekilde kadnlara kader
gibi yazldn, bu ii aslnda dk cretle, sigortasz olarak yapan kadnlardan
satn alsak bile bir yandan da onlardan da nasl sevgi, efkat ve ballk
beklediimizi (ve benden de beklendiini) fark ediyorum. Asiye ile benim
aramdaki evin ilerini ekip evirmedeki dayanmann (ve belki smrnn)
sona ermesiyle, ben, dardaki iin gcn youn olduu bir dnemde evin iinin
ilerinin ounu da stlenmek zorunda kaldm. stne bir de biraz evde kalaym,
hem yazarm izerim hem de olumla zaman geiririm diye izin alnca kimlik
bilgilerimin birbirine kartn, dolandn ve giderek iinden klmaz hal
aldn fark ettim; doktor, kadn, ev kadn, anne ve akademisyen ...

Her sabah 7'de ah ben evdeyim, gzel bir eyler yesin dncesiyle ball brekli
kahvalt hazrlklaryla balayan gn, ben bunu beenmedim anne diyen
olumun peinden dolaarak karnn doyurmakla, kahvalt sofrasn topladktan
sonra evin kiri pas ile urap hzla le yemei iin besleyici yemekler
hazrlamakla devam etti. A olsa yer ne de olsa diye dnmeye alp
yenilmeyen zenle piirdiim sebze yemeklerini yeni dolaba kaldrmken, sen
benimle oynamak iin izin almtn hani ? serzeniine yenik dp (ben bunun
iin izin almam mydm zaten?) oyunla geen 1-2 saatten sonra bulaklar,
amarlar, t, etraf dzenleme ileri ve bir de stne zenle hazrlanan akam
yemei... Hazrlamas 1-2 saat alan bir iki kap yemein 10 dakika iinde hzla
tketilip, stne de bir yn tabak tencere bula brakmas ne byk
hakszlk! Bir de stne tm gn evdeydin, unu da sen yapsana... diye balayan
cmleler ldrtc. Ev ilerinin ruhu en tketici yanlarndan birisi, hi yaplmam
gibi hzla tkenmesi ve yeniden yeniden hep ayn ileri, ayn ekilde yapma
gereklilii. Bant dzeninde alan, hep ayn ii ayn srede yapan iilerde
grlen ruhsal hastalklarn skl, i psikolojisi ile uraanlarn katksyla
dnml ilere, bandn farkl grev blmelerine yer deitirme ile nlenmeye
allrken bir kadndan yaam boyunca her gn ayn rutin ilerin yaplmasn
beklemek ne kadar ok ruhsal soruna yol ayor, fark etmemek imkansz.
Bir haftalk tam zamanl ev alanlmdan sonra okullar ald ve ben ie dner
dnmez grtm her kadn hastama, dananma evde ka ocuk olduunu,
ocuklarn yalarn, ev ilerini nasl hallettiini, ev ilerini beraber stlendii
kimse olup olmadn daha da zenle sormaya baladm. almaya baladktan
sonra akamlar ise eve dnte ise i ykm Asiyenin olduu zamana gre
katlarca artt, elbette ki nceden de ev ileri yapyordum ama Asiyenin gidii ile
stte saydm ve muhtemelen bir ounu saymay unuttuum tm ilere ek
olarak bir de okul ald iin olumun devleri ile uramaya baladm. Eim
ise ona sylediim tm ileri yaparken, olumun okul formasn ykamak ya da
biten deterjan yerine marketten deterjan almak gibi nemsiz detaylar ben
sylemezsem kendi deyiiyle akl edemiyordu. O zaman fark ettim ki var olan
ileri yapmak yannda, bu ilerin kimle, nerede, ne zaman, hangi sralamayla
yaplacan belirlemek, organize etmek de benim iimdi.

Bylece Asiye gittikten sonra genellikle gece 1 gibi yorgun argn ve yapmay
planladm bir ok ii yerine getirememi olmann huzursuzluuyla yataa girer
oldum. Olumun yere att, toplamad oyuncaklar, katlar, yemedii yemekler
abucak fkelendirmeye balad beni. Eimle ksa bir zaman iinde, yllar nce
kz kardelerimle yaptm gibi, bunu da bir zahmet sen yap artk didimelerine
baladm.

Yllar boyunca her gn evime gelen, olumu seven, her yere eki dzen veren
Asiyeyi zlerken ( onu yapt i iin mi zlyorum, ne kadar kt kalpliyim, ne
kadar bencilim, ne kadar suluyum dncesiyle de ba etmeye alarak), onun
bir de kendi evine gidip kendi evinin ilerine zaman ayrdn, bir ev yetmez gibi
iki evin ileriyle uramasnn yoruculuunu, ypratcln ve stelik bunun
karlnda sigortasz, salk gvencesiz, esnek alma saatleri boyunca emeini
olduka ucuza sat aklma geldike iim darald, nefes alamayacakm gibi
hissetmeye baladm.

daraltsndan devam edersek kadnlarda birok ruhsal hastalk erkeklerden

ok daha sk grlyor, zellikle depresyon ve anksiyete (bunalt) bozukluklar
gibi en sk grlen ruhsal hastalklar kadnlarda erkeklerden neredeyse 2 kat
fazla. Kadnlarda ruhsal hastalklarn bu kadar sk grlmesinin nedenini sadece
biyolojiyle, reme hormonlaryla aklamaya almak nafile bir aba. Biliyoruz
ki tp kitaplarnda ehliletirmeye allan sylemiyle kadn erkek eitsizlii ama
aslnda sorunu doru tanmlarsak patriyarka, kadn ruhunu bir ok yerinden bir
ok ekilde yaralyor, kanatyor. iddet, yoksulluk, zgrln kstlanmas,
kendi yaam hakknda sz hakk olmama ilk akla gelenler. Dnyadaki ilerin
ounu kadnlar yapmasna ramen dnyadaki zel mlkiyetin sadece %8i
kadnlarn elinde olduu bilgisi her daim canm actyor.

Kadnlarn alma ekilleri, yaptklar i deise de, harcadklar zaman

farkllasa da kadnlarn alnna yazlym gibi davranlan ortak bir i alan sz
konusu: Ev ii. Baz kadnlar tam zamanl, bazlar yar zamanl alan evin. Ama
ocuklarnz hastalanrsa ya da evde bakmn stlendiiniz bir yal varsa
alma saatleri giderek belirsizleiyor; gece gndz, hafta ii hafta sonu ve tm
tatil gnlerinde de durmakszn almak zorunda kalabiliyorsunuz. 2009 ylnda
spanyada yaplan geni rneklemli bir epidemiyolojik almada ok uzun
alma saatlerinin erkeklerin beden ve ruh saln kadnlardan daha fazla
bozduunu gsterdi. Aratrmaclar uzun sreli almann evin ekmek getireni
konumundaki erkeklerin, bu nedenle daha dk statl, ar beden gc
gerektiren ilerde, iini kaybetme korkusu ile altn syleyerek bunu
aklamaya almaktadr. Oysa ki lkemizdeki serbest blge deneyimlerinden de
bilinecei, hatrlanaca gibi, uzun sreler boyunca bazen arka arkaya iki vardiya
alan kadnlar iin de ayn ey geerlidir. Kadnlarn salklarnn iteki alma
sresinden erkekler kadar etkilenmemelerinin nedeni, kadnlarn evde de
durmakszn almalar olabilir mi? Kadnlar neredeyse ergenliklerinden
balayarak yaamlar boyunca durmakszn almaktadrlar.

Kadnlarn ev iinde yaptklar gnlk ev ileri, ocuk bytme ve yetitirme

abalar, hasta ve yallarn bakm gibi iler, kadn olmann, anne olmann doal
gereklilikleri olarak alglanyor. Erkeklerde modern zamanlarda, kadnlarn
almasyla birlikte ev ilerine ortak olmaya balasalar da bu sklkla ev ilerine
yardmc oluyorum cmlesiyle tanmlanabilir. Hadi bakalm annenize yardmc
olalm deyiiyle zihnimize yerletirilen szde ada erkek, ev ilerine dahil
olduka dardan yenilen yemeklerin, kuru temizleyiciye yollanan giysilerin ve
ayn ii daha az zaman ve enerji ile gerekletirecek elektrikli ev aletlerinin says
giderek artmaktadr.
Modern zamanlarn ev ilerinin kadn ruhunda oluturduu eylerden birisi de
tekdzelemenin sknts. Uzun zamanlar boyunca kadnlar piirdikleri her eyi
bahelerinde yerletirmiler, 17. yzylda mesela ngilterede evlerin i baheleri
baharatlar fesleenler, biberiyeler, reellik ileklerle bezeliymi, piirmesi ve
hazrlanmas zorlu, maharet gerektiren iler yaparlarm ama gnmzn
acmasz dnyas kadnlar kurua altrp eve girdiklerinde de hzlca
hazrlanacak yemeklere yneltiyor. Hazr yemekler, hazr orbalar kadnn
rettii ile arasna mesafe koyuyor, yabanclatryor yapt ie. Son iki yzyldr
yapt iten keyif almadan, zorunlulukla, alabileceinin ok stnde,
tkenerek almak, ruh saln almak kapitalizmin insanlar yaralamasnn
temel yollarndan birisi...
Ev ilerini yaparken evdeki kadndan beklenen tek ey fiziksel g deildir,
reklamlarn o etkileyici ve kadn ruh sal iin tahripkar anne eli demi gibi
slogan evdeki o iin zenle, sevgiyle, ocuklarn ve ein ihtiyalarn tatminkar
ekilde karlamay nemseyerek, deer vererek yapldn dile getirmez mi?
Kadnlarn ev iinde harcadklar olduka yorucu bir dier emek trdr
duygusal emek. ki buuk yandaki ikiz ocuklarnn her gn birka kez
dattklar bir yn oyunca, kalemi, kitab sabrla ve efkatle ve sevgiyle
toplamas gerektiini dnen bir kadnn o andaki gler yzl oyuncu haline
harcad emek, o ie harcad fiziksel emekten daha ok sklkla da daha
yorucudur. ocuklar kk yata olan bir ok kadnla yaptm grmelerde;
tm gn boyunca ocuklarna bakmaya alrken kendilerini yorgun, tkenmi
hissettiklerini ve yeterince iyi bir anne olamadklar iin duyduklar utanc,
bunu dile getirdikleri, akllarndan geirdikleri zaman bile kendilerini kt ve
yetersiz hissettiklerini aktaryorlard.

Kadnlarn dourduklar ocua olan ballklar, sevgi ve efkatlerini ustalkla

kullanan neoliberal sistem iyi annelik olarak isimlendirdii grev kalbn,
kadnn doasndan gelen bir ey olarak tanmlayp ocuk bakm ile ilikili tm
ileri kadnn zerine devretmektedir. Avustralyada yaplan bir almada, yeni
doan ocuu olan anneler bir hafta boyunca yaptklar her ii bir elektronik
kayt aracna ilediklerinde; aya kadar ocuu olan anneler 20-75 dakika
arasnda deien srelerde haftada 49 defa bebeklerini emzirmi, 70 defa
ortalama 13-18 dakika srelerle gazlarn karm ya da sallam, bir haftadaki
168 saatin toplam 165.4nde aktif ya da pasif olarak ocuklar ile
ilgilenmilerdir. Annelik bilinen tm ilerden daha ar emek gerektiren bir iken
annelik izni allmayan zaman olarak isimlendirilmekte, alan kadnlarn
cretleri azaltlmakta ya da kesilmektedir. Oysa emzirme dndaki tm iler iki
cinsiyet tarafndan paylalabilir ve ebeveynlerin ocuk bakmn ve ev ilerini
paylamasnn kadn ruh saln gelitirdii, ruhsal hastalklar azaltt
bilinmektedir. Bir dier bilinen veri ise; ev ve ocuk bakmnn paylalmasnn
ocuun ruhsal saln da olumlu etkilediidir.
3-5 yandaki ocuklarn eline bebek tututuran kltr, kadnlarn (ve
erkeklerin) muhteem annelie dair fanteziler kurarak yetimesine yol ayor ve
bebein kadnn hayatnn anlam, elencesi, neesi olduunu ve bir kadn daha
fazla mutlu edecek bir ey olmadnn altn srekli iziyor. Bebek sahibi olan
kadnlarn ilerini brakmalar, kendilerini ocuklarna adamalar, ocuklarn
ellerin elinde bymemesi ve kadnn evinin kadn olmas dnyada az sayda
lke dnda tm iktidarlar tarafndan yceltilmektedir. Oysa ki ocuu olan
herkesin bilecei gibi iki ocua ayn anda bakacak bir ocuk bakcs bulmak bile
olduka zordur, devlet krelerinin saysnn olduka kstl olduu lkemizde 2
ocuu birden kree gndermek ortalama bir annenin kazand gelirinin nemli
bir ksmn hatta bazen tamamn ocuk bakmna ayrmasn gerektirmektedir.
ocuk saysnn artmas kadn anne olarak tanmlatarak eve hapsetmektedir.
Kadndan Sorumlu Devlet Bakanlnn adnn Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanl olarak deitirilmesi bu ideolojik sylemin en net gstergelerinden bir
deil mi? Oysa dnyada birbirinden fark birok kltrde yaplan geni tabanl
sosyal aratrmalar bize gstermektedir ki; kadnlarn eitim seviyeleri arttka,
teknik ustalk ve donanm gerektiren beyaz yakal mesleklerde altka, gelir
dzeyleri ykseldike ruhsal salk ve salk gstergeleri iyilemektedir.
Kadnlarn alan, evli, anne rollerini stlenmeleriyle ilgili yaplan
almalarn bize gsterdii temel eylerden birisi de udur; evli/birarada
yaayan iftlerde evdeki i blmndeki adalet kadnlarda depresyon ortaya
kmasn azaltmakta, kadn ve erkek darda uzun saatler boyunca ar iler bile
yapsalar ruh sal parametreleri eitliki ilikilerin kurulmad evlere gre
daha iyi olmaktadr.

Ev ilerine dair muhafazakar ideolojilerin ska altn izdii cinsiyete bal i

blm nn en nemli sorunlarndan birisi kadnn emeinin grnmezliidir.
Ev ve evle ilgili her trl i, gerek o evde yaayan aile bireyleri, gerekse de
topluluk tarafndan ok da deerli bulunmamaktadr. Ekonomik bir karl
sklkla yoktur, kadnlar bu uralar karlnda cret, maa vb. elde
edemedikleri gibi; emeklilik, sosyal gvenlik haklarn da elde
edememektedirler. Maslowun ihtiyalar hiyerarisi teorisinde insanlarn temel
gereksinimlerinden yemek, imek, barnmak gibi temel ihtiyalardan hemen
sonra gelen gvenlik gereksinimi i gvenliini de kapsamaktadr. Bunun
stndeki sevme, sevilme basamann hemen ardndan takdir edilme, sayg
grme basama gelir ki bir ok kadnn yapt iler zaten yapmas gereken
devler ya da olarak grlmekte ve nadiren takdir edilmektedir. amarlar
ykamamsn, tlememisin ya da yemek yapmadn m? rneklerindeki gibi
varlnn deil yokluunun farkna varlan emek trdr ev ileri. Hi durmadan
yineleyen, ar sorumluluk gerektiren, gecesi gndz belli olmayan ve stne
bir de kadnlnz gerei severek yapmanz beklenen bu iler kadnlarda ciddi
olarak tkenmilie yol amaktadr.
Kadnlarn almad, feodalitenin egemen olduu koullarda kadn sal ilgili
yaplan aratrmalar ilgin sonular vermektedir. Avustralyada maden
iilerinde yaplan aratrmalarda, bu blgelerde erkeklerin ar koullarda
maden iilii yapt ve kadnlarn ev dnda almadklar ve gelirlerinin
olmad saptanmtr. Madende erkekler vardiyal ve uzun saatler boyunca
almakta, kadnlar bu sre boyunca evin tm ilerini ve ocuk bakmna tek
bana srtlanmaktadrlar. Evin ekmek getireni mesai saatlerinden sonra mesai
arkadalaryla taklmakta, kadnlarsa ar ykleri nedeniyle hemen hi bir
sosyal etkinlie katlmamaktadrlar. Evin geimini salayan erkek yannda
kadnlar kendilerini deersiz, gsz ve baml hissetmektedirler. Sosyal
psikologlar kiinin kendi yaam zerindeki kontrol hissini kaybetmesinin sk
karlalan ve en sknt verici sosyal durumlardan birisi olduunu sylerler ve
feodal dzen iinde eve, ev ilerine, ocuk bakmna hapsedilmi kadnlar sklkla
ruhsal hastalklar ve aklanmayan bedensel yaknmalar ortaya karmaktadr.
Yine erkein evin reisi ve ekmek getireni olduu dzenlerde aile ii iddet ok
daha yaygndr ve daha ok normalletirilme eilimindedir.

Sonu olarak kadnlarn ev ilerinin, ailenin bakm hizmetlerinin tm

sorumluluunu stlerine almalar kadn ruh sal zerinde tahripkar etkiler
yaratmaktadr. Gnmzde her 5 kadndan bir tanesi yaam boyunca mutsuzluk
keyifsizlik, keder, hi bir ey yapmak istememe, yapt eylerden keyif almama,
uyku ve itahta bozulma, yorgunluk, bitkinlik, enerjisizlik, sululuk, deersizlik
ve intihar dnceleri ile seyreden depresyon ata geirmektedir. Bir defa
depresyon geirenlerin yaklak yarsnda depresyon tekrarlamakta ve
kroniklemeye balamaktadr. Dnyann en acil salk sorunlar listesinde
2020de ikinci, 2030da ilk sraya yerlemesi beklenen depresyonu nlemek iin
gelitirilmesi gereken nleme almalarnda toplumsal cinsiyet eitliinin
salanmas ve dolaysyla sosyal politika mdahaleleri iine her iki cinsin ev
ilerini ve bakm hizmetlerini benzer ekilde paylamalar, ev ilerinin ve bakm
hizmetlerinin cretlendirilmesi, kamulatrlmasna ynelmesi kadn ruh
salnn gelimesine katkda bulunacaktr.
Szlerimi uzun yllar boyunca iime yk olacak bir hastamn yksyle,
szleriyle bitirmek istiyorum; geenlerde iddetli majr depresyon nedeniyle
bavuran, son alt ayda iki defa intihar giriiminde bulunan 70li yalardaki bir
kadn ile grtm. 50 yldr srekli iddet grdn, einin iki defa burnunu
krdn, 6 ay nce neredeyse canna kastetmesinden sonra einden ayrlp
ocuklarnn yanna tandnda ne salk gvencesi, ne emekli maa, ne
birikmi paras, mal mlk olan bir kadn. Senelerce drt ocuk byttm, bir
adam her eyimle srtmda tadm, bir evin her iini tek bama yaptm, eimin
annesine babasna senelerce baktm ve imdi ne yaayacak bir evim var ne de
torunuma bir ikolata alacak kendi param, ocuklarmn eline bakyorum, onlarn
srtnda kamburum, bana neden yaamalsn diyorlar, benim artk alacak halim
mi var?

Kaynaklar:
1. Fisher J. (1992) The Unpaid Workload: Gender Discrimination n
Conceptualisation And ts mpact On Maternal Wellbeing. Psychol Women
Quarterly 16(4);535-545.
2. Smith J, Baxter J. (2009) Breastfeeding, infants and mothers time use: a
comparison of longitidunal study of australian children and Time Use Survey of
New Mothers www.gibs.gov.au/institute/pubs/rp43/rp43.pdf adresinden
20.08.2012 tarihinde yararlanld.
3.Sharma S, Rees S. (2007). Consideration of the determinants of womens
mental health in remote Australian mining towns. Aust J Rural Health 15:1-7.
4. Fokkema T. (2002) Combining a Job And a Children: Contrasting The Health Of
Married And Divorced Women n Netherland. Soc Sci Med 54;741-752.
5. Lahelma E, Arber S, Kivela K, Roos E. (2002) Multiple Roles And Health Among
British And Finnish Women: The Influence Of Socioeconomic Circumstances. Soc
Sci Med 54;727-740.
6. Bird CE. (1999) Gender, household labour, and psychological distress: The
Impact of Amount and Division of Housework. J Health Soc Behav 40;32-45.
7. Gjendingen D, Mcgovern P, Bekker M, Lundberg V, Willemsen T. (2001).
Womens work roles and their impact on health, wellbeing and career:
comparisons between The United States, Sweden and the Netherlands.
Women&Health 31(4);1-20.
8. Ajar E. Onca Yoksulluk Varken. (ev. Vivet Kanetti) Agora Kitapl, 2008.