NGUBN GOe TIENG VIET: Tif TIEN VIET-MUGNG DEN VIET-MUGNG CHONG eBater ss PHAM DUC DUONG vigc tiép xtc ng6n ngir lién tuc dién ra chang chéo lam cho nha nghién céru nhu buéc vao mot mé cung khé tim dugc Idi ra. Viéc sp xép cdc ng6n ngir theo giong ho hét strc khong ré rang. Gan mét thé ky nay, ngwdi ta ctr tranh cai ma khéng di dén nhiing két luan diet khoat v8 mt hién twong kha phé bién: cé mdt sé ngon ngir khong biét sp xép vao dau cho théa dang. Tiéng Viét thudc dong Mon Khome hay Tay Thai? Nhém Meo - Dao thuéc dang Tang Mign hay Nam A? Tiéng Cham la mét ngén ngir thuéc dong Ma Lai bi Mén - Khome héa hay nguoc lai? Tiéng Karen nhiim vao dau? Tay Thai hay Tang Mién? Tiéng Lé 1a Thai hay Ma Lai, vv... Cach phan loai theo cdi nguén va cach xac dinh nién dai tuyét déi vé sw phan chia cdc ngén ngir cla phuong phap ngir thdi hoc (glottochronologie) dia trén mét sé lwong tir co ban du khéng mang lai két qua mong muén. Thurc té & day da chi ra sw bat luc cua quan diém don ngit luan vén dug xy dung trén co sé tu ligu cac ng6n ngit bién té An -~ Au nhim phan chia cdc ngén ngit theo hinh cay don tuyén... Trong lich str van héa Déng Nam A da dién ra nhéng qua trinh phan tan va hdi ty din dén nhirng phirc thé vin héa méi chung cho toan ving, buéc hdi ty sau cao hon buréc hdi tu truéc, dong thoi ciing dé lai nhi8u s4c thai dan téc, dia phuong kh4c nhau. Vi vay mét dic trung ndi bat va tiéu biéu ciia vin héa Déng Nam A la tinh “théng nhat trong sy da dang” (mét thanh ngir cia ngwéi Indonesia), va qua trinh hOi ty dién ra khéng phai tir don tuyén trong su biét lap ma tir da tuyén trong sur tiép xc dan xen nhiéu chiéu, tao nén nhing dudng ding quy, nhimg co ché vin héa da thanh phan. Dibu a6 da aé lai trong lich sir phat trién nhing ng6n ngir don lap khéng bién hinh & day nhing giai doan héi ty ngén ngir tao nén nhimg nhém ngén ng méi pha trn. Vi vay dé xac dinh mét phuong phap tigp can pha hop v6i déi tong, chting tai bat dau nghién ciru bang ly luan tiép xtc ngén ngtr (nhu phan dan luan da trinh bay) trén quan diém téng thé véi su tong hop cae ctf ligu lign nganh (khao ¢6 hoc, dan téc hoc, ngén ngit hoc, wv...). N hw nhigu ngudi 4a biét, bite tranh ngén ngir Dong Nam A hién nay rat da dang va—~ blGH SH VAN HEA DONG NAM A ——————__ Can cir vao nhig nguén théng tin thu dugc tir nhiing phat hién va nhimng két qua cia nhimg ngudi di truéc trong cdc linh vic nghién ctu ngén ngir, dan téc, khio cé... cing véi nhéng tu ligu cia trén mt trim ngén ngir ma chting t6i da thu thap duoc & Dong Duong, ching tdi dd dé ra mot gid thiét méi vé méi quan hé lich sir gira cac dong ngon ngit & Déng Nam A va qué trinh hinh thanh nhémg nhém ngén ngir méi theo con duong hdi tu van héa - téc ngudi, Gid thiét 46 lap lun ring, cdc ng6n ngir Bong Nam A da trai qua mét giai doan thay d6i hé th6ng hinh thai hoc dan dén sy phan chia ngit hé Bong Nam A thanh cdc dong ng6n ngir trong méi quan hé tiép xc voi cdc ngir hé thudc nhimg loai hinh khac nhau: hé Han - Ting, hé chu Bai Duong va hé An - Au, Giai doan nay c6 thé tuong tng véi giai doan so ky d8 d4 méi va sy ra doi cla cdc bé lac & Dong Nam A. Mét trong nhimg thay déi quan trong nhat vé mat hinh thdi hgc 1a sur thay d6i phuong phap phy t6 cla ngiy hé Déng Nam A. Khdc cdc ngon ngir An - Au, hé ngOn ngte Dong Nam A khéng cé hé théng céc hinh vi bién t6 dé biéu thi cdc pham tri ngtr phdp ma ngoai cn t6 chi cé cdc phy t6 - ti8n t6, trung té va hau t6. Cac phy té nay khéng nhiéu va dugc biéu thj bang nhimg phy am nhat dinh va khi phat 4m thuéng ducgc kém theo mét nguyén 4m chém (mét nguyén am gidng pha /2/ khong c6 gid tri 2m vi hoc - chiing toi goi 46 14 nhing nguyén am céng huéng, vi ching cé thé bj bién di do Anh hudng cla nguyén 4m trong can t6). Vi cdc can 6 thuréng 1a nhimg 4m tiét cé cu tao CVC, cho nén di c6 thém loai phy t6 nao thi rit cude da sé cdc tit co ban sé 6 dang CVC. - theo ti8n t6 (C) + CVC - CcVC - thém trung t6 C + (C)VC- CCVC - thém hu t6 CVC + C- CVCC > CCVC (bang cach chuyén nguyén 4m & chinh t6 sang nguyén 4m dimg truéc hau t6 - hién tuong nay ratit). Thf du: trong tiéng Bahnar, déng ti [-par] (bay) - CVC khi thém trung t6 [n] dé cdu tao danh tly chi céng cy cia hanh dng,, ta c6 [pnar] - CCVC (c4i dé bay, titc 1A cdi cénh). Trong qua trinh tiép xtc, phuong phap phy té cia ngi hé Déng Nam A bién 46i thanh hai hudng trai ngwoc nhau: - mt sé ngén ngir bé mat phurong phép phu t6 + mét s6 ng6n ngé, ngugc lai, phat trién phuong phdp phu td. Cac ngén ngir Dong Nam A luc dja trong qu trinh bd mat phuong phap phy t6 chia thanh hai gidng: a) mat han phwong phdp phy t6 nén cu tric tir don tiét chuyén ty dang CCVC > CVC, do dé trong da sé truéng hop, 4m tiét tring’v6i ti va hinh vi, dong thdi nay sinh hé théng thanh digu, Bé la trugng hop cdc ngén ngir gidng Ding Thai; b) mat phwong phép phy t6 nhung cdn déu vét, do 46 cu tric tir don tiét vin git dugc dang CCVC, khng cé thanh digu, va ranh giéi hinh thai hoc van di qua cdu tao 4m tigt (ching ti goi d6 1a nhimng ngén ngi don tidt kép). Cac rgén ngi gidng Mon - ithome thudc loai hinh nay (ching t6i khong ding thudt ngie Nam A - austroasiatique). Céc ng6n ngit Dng Nam A hai dao, chiing tdi goi !8 dong Ma Lai thay cho thuat ngit Malayo - Polynésien (Ma Lai - Ba Bao), hay Austrenésien (Nam Dao) do tiép xtic voi hé 683MEH SU VAN HOA DENGNAMA --— -—--. -—.__-__- ngén ngw chau Dai duong nén da phat trién phuong phap phu td nhung theo chitu huéng méi. Cac cin t6 (trong dé c6 ca cdc phy té c6) c6 edu tric CCVC - ngay nay duoc phat 4m réi ra thanh hai am tiét - duoc thém vao nhimng phu té méi vén cing chi 1a nhimg phy 4m duge doc réi ra thanh nhirng 4m tiét. Dong ngén ngir nay tro thanh cdc ngén ngit da tiét chap dinh khéng bién hinh. Thi dy trong tiéng Indonesia hién nay cé tix panah (ci nd) vén 1a mét tir gc Dong Nam A cé duoc phai sinh tir dong tir “pah” (ban) bang cdch thém trung t6 -n-. Nhung ngay nay & Indonesia ngwdi ta da bé quén dong tir “pah” (ban) ma lai ding tin té me- dé cu tao nhimng déng tir chi déng tac. Do dé tix cé nghia la bin cé edu tao la: me - panah > memanah (trong trwong hgp nay p > m, khi né ding sau tién té me -). Co thé hinh dung sy phan chia ngir hé Dong Nam A thanh ba dong theo mé hinh cu tao tir cin nh sau: CCVC (Dang Nam A tin st) - + Mat phu t6 Phat trién phu t6 Mat han Con dau vét cCVC cvc CVCVCVC... (dong Mén-Kheme) (ding Ding Thai) (dong Ma Lai) M@i dang ngén ngit cé nhiing dic diém moi riéng trén nén chung c6 cha ngir hé Béng Nam A thi tién str. Nhw vay la trong ngon ngit cing phan anh dic trung n6i bat cua vin héa Déng Nam A: “thdng nhit trong sur da dang". Dong ngén ngit Dong Thai dye pda bd & phan cue Bac Dong Nam A tién sit, tic la tir phia Nam song Truong Giang vat ngang tir bo bién phia Déng sang phia Tay, do vay cic nha nghién ciru goi dé 1a cai “dai” Thai - dong ngén ret nay da tiép xtc s6m voi ngir hé Han - Tang (Han v8 phfa Béng va Tang - Mién v8 phfa Tay), nén qué trinh don tiét hoa dién ra sém hon va tré thanh nhting ngdn ngir cé thanh digu gin véi loai hinh Hén - Tang, Chinh vi vay ma nhigu hoc gia phuong Tay 43 ghép céc ng6n ngtr Thdi vao hé Han Tang, dong Hén Thai. Gan day nho phat hin ra co ting Thai trong tiéng H4n & phurong Nam, Pau! K. Benediet da €6 céng tach cdc ngén ng Thai ra khdi hé Hn Tang va gin tigng Thai véi cdc ngén ngir Austronésien qua cau ndi “Kadai” - mgt nhém ngén ngit c6 nam sdu trong lye dia Dong Duong (Laha, Pupéo, Lé..}. Ong da dung nén hé ngit Austro - Thai theo so dd:coe BH SE VAN HOA BONG NAM A | ————————-- Austro - Thai fo Meo - Dao Kadai fr Austronésien * At- sub austroasiatique Bang cach @6i lap hé Austroasiatique voi hé Austro - Thai, 6ng da ching minh rang hai ngiy hé d6 khéng cé quan hé ngudn géc (xem Paul K. Benediet: Austro - Thai and Austroasiatic Studies, part. 1 the University Press of Hawai, 1976). W. Solheim - nha khdo c6 hoc nguéi MY, tiép tuc huong di téng hyp cia R. Hein Geldern, dura vao cir ligu ngén ngir cia P.K. Benédict va tu ligu khdo c6 cia minh da cho ring céc nhém van héa Long Son (Nam Trung Quéc - PPD) cing cé ngudn géc Austronésien & cdc mirc 4 khdc nhau va 1a hat nhan cila cw dan néi ngon ngir Austro - Thai. Du cho c6 nhimg gia thiét va céch ly gidi khac nhau gl di chang nita, xét v8 mat ng6n ngtr hoc, gidng Tay Thai va Ma Lai chdc chin la cé méi quan hé ci ngudn rét gan gii vi cdc théng tin ca cc ngudn tu ligu déu bdo higu rang cu dan Ma Lai ving hai dao, déu cé thé xudt phat tir Dong Nam Trung Quéc - dja ban cu tra chi yéu cla cu dan Tay Thai - Tuy nhién su tiép xic véi cdc ngOn ngtr chau Dai duong (diac biét 18 ngon ngir Papua) da lam cho cdc ng6n ngir Ma Lai tré thanh nhiing ngén ngir da tiét chap dinh va rat khdc giong Tay Thai v8 mit hinh thai hoc: phuong phap phy t6 rat phong phd. Chi can lay thém mét vi du néfa: ‘Tir cO nghia la “dung” gitra tiéng Thai tiéng Viet va tiéng Indonesia déu c6é chung mét géc: Djlan Djalan thang (tang) (indonesia) (Théi) Nhung hoat dng cia cin té djalan trong tiéng Indonesia rat phong phit do hé théng phu té cia n6, Ta cé: ber - djalan (di, chuyén déng) ber - djalan - djalan (di choi) ber - djalan - nja (su hoat dgng) men - djalan - i (dao choi) men - djalan - kan (tién hanh)—— BICH Sif VAN Ha DONG NAM A] ——————---___— per - djalan - an (du lich) ke - djalan - an (chuyén di} pen - djalan (nguéi dn duréng di) se - djalan (song song)... Vi vay, nhérng tir cn trong tiéng Indonesia hién dai, giéng nhw nhiing chiéc kén bi bao boc béi nhimg phu t6 méi. Trong chiéc kén @6, nhéng dang thitc cla mot ngén ngit Dong Nam A cé di dugc bao liu. Co thé so s4nh tir cin nay nhu [8 hinh dang ctia ngoi nha dai bing dat ca ngwai Xtiéng & Séng Bé (Nam Bé). D6 14 mot ngdi nha dai (dai gia dinh) cé dang dap kiéu nha hai dao (nha dat cia ngudi Papua), nhung trong dé nhing chiéc nha san cia ngwoi Mén - Khome luc dia durgc bao lwu duéi dang nha kho cia ting ‘hd gia dinh hat nhan. . Mat khac cdc cir ligu ngén ngir, dan toc hoc cing 44 dé 16 ra m6i quan hé ngudn géc gitra cdc cu dan Tay - Thai va Mén - Khome, ft ra, xét v8 m&t ngén ngtr hoc ld méi quan hé cla nhting ng6n ngit cing mét loai hinh: loai hinh don l4p Dong Nam A titn si. Ngwai ta cing da tim thay du vét ciia cdc phy t6, cdc cfu triic don tiét kép trong cdc ng6n ngir ‘Thai va cling da chimg minh duge tiéng Thai ciing la mot ng6n ngit vén khéng cé thanh digu, ién nay, két qua nghién ctru nhimg dic diém khdc nhau gitta cdc phuong ngit Han phia bac Trurdng Giang, va cac phuong ngir Hdn phfa Nam cing Ia nhing chitng ctr cho phép ching ta hiéu duoc co tang cila tiéng Thai cd trong tiéng Han, Dong Mén - Khome dure phan bé & su’n niii ving cao trung tam Déng Nam A luc dia - tir cdc ving nti bac Déng Duong dén cao nguyén Cd Rat (Thai Lan), Béléven (Lao), Tay Nguyén (Viét Nam). Vi ft tiép xtic voi cdc ngtr hé khdc loai hinh nén gidng nay gitr duc hinh dang cé cita céc ngon ngir Dong Nam A véi cdu trac CVC, cdn tan du cha phuong phdp phu té cé, chwa n4y sinh hé théng thanh diéu. Vi vay dong Mén - Khome duc coi nhu gidng ngén ngi mang tinh ban dia bi lai tap ft nh&t. Hon nita cdc cur dan Mén - Khome & Déng Nam A luc dia cing da sang tao nén nhiing nén van héa ruc re thdi so str va cé sir nhu nén van héa Mén, nén van héa Khome va som cé chit viét, cho nén nd van gitt duc ban sc c6 truéc khi cé sy di dan néi bé lén tir Nam Trung Quéc xuéng cia ngudi Thai va ngudi Mign. Nhu vay 1a trong thai Ixy tin sit, khi Déng Nam A con IA mét chinh thé vin h6a cia nhéing cu dan trdng hia va rau ci & nhig ving di ndi va thung lding chan nbi doc cc dong sng ma dia ban trai dai lén phia bac tan ddi bo Duong Ti, phia Tay dén ving Atxam An Dé, phfa nam 1a cA ving ban ddo va do gidp v6i chau Dai Duong thl & day di t8n tai mét ngi hé chung: ngir hé Béng Nam A (ma Schmidt 44 a8 nghi goi la ngir hé phuong Nam - Austric). D6 IA mét loai hinh'ng6n ngit don lap cé phwong phdp phu t6, c6 cau tric cul phdp véi vi tri cé dinh cla cdc tir... Trong qua trinh lich st do tiép xc voi cdc ngén ngit khae & chau A va chau Dai Duong, ngir hé nay chia thanh ba dong chinh: Mén - Khome, Tay - Thai va Ma Lai. Ding théi do sur di dan tir phuong Bac xuéng, tai ving nay lai xudt hién mét sé ngén ngir thuéc ngir hé Han - Tang trong dé dong Lé Lé - Mién da tr thanh mét thanh té quan trong trong co cdu ng6n ngi Dong Nam A. Trong nhirng thién nién ky tiép theo 6 day lai dién ra nhimg qué trinh héi ty va 687biCH SW VAN HEA DONG NAM A --———.--—— phan héa dan tc, ngOn ngé, vin héa din dén sv hinh thanh nhéng phtrc hop van héa méi kiéu Déng Son va hinh thanh nhimng nhom ng6n ngi méi: nh6m Viét - Mong 1a két qua cita sw tigp xtic cia mét bé phan cu dan Mén - Khome véi mét bé phan cu dan Ding Thai, nhom Cham: mi in Ma Lai viing hai dao tiép xdc véi cu dan Mon - Khome, v.v... Nhiing ngén ngir méi nay cdn gift lai trong co tng nhimng yéu té cilia ngon ngir géc (@ day co tng dugc hiéu theo nghia la nhimg yéu té thudc cdc binh dién khac nhau cia mét ngon ngir géc 4a bi gidi thé cdu tric) va van hanh theo co ché (6 day bao gm co cfu cac thanh t6 voi m6i quan hé ca ching va quy luat van déng cia co cdu dé nhu 1a mét chinh thé théng nhét - m6t ngbn ngi) ma phdng cia mot ngOn ngit khdc géc, do két qua cia su giao thoa giita hai ngén ngir trong qua trinh tiép xuic: - Nhém Viét - Murong cé co tang Mén - Khome va co ché Dong Thai. - Nhém Cham cé co tang Ma Lai va co ché Mén - Khome. - Nhém Lé ¢6 co’ tng Ma Lai va co ché Ding Thi. - Nhém Méo - Dao cé co ting Mén - Khome va co ché Tang - Mién. - Nhém Karen cé co ting Tang - Mign va co ché Dong Thai... Duong nhién mite d9 bao uu nhiing yéu t6 ngén ngir géc trong co tng hodc sy mé phéng co’ ché van hanh ciia ng6n ngir khac géc gitta cdc nhém khéng ngang nhau tay theo méi quan hé than thugc hodc loai hinh, cing nhw qué trinh va mitc dé tigp xc cla cdc ng6n ngit khdc nhau. Vi vay viée nhan dang mdi quan hé lich stk gitra ng6n ngtr goc vA ng6n ngit tiép xtic cla ngon ngit pha trn khong phai dé dang, hon nia digu dé con phy thudc vio nhitng cir ligu ng6n ngir ma ta cé trong tay. Thi dy co tng Mén - Khome trong ng6n ngit Viét - Mudng 1a rat r6 (nhdt 1a khi chung tdi cé trong tay ban tir vung tiéng Chit, tigng Poong) trong khi dé co’ tang nay & cdc ngén ngir Méo Dao lai rat ma nhat, mat khéc, su mé phéng co’ ché Tay Thdi cia tiéng Viét qua r6 rang, so véi co ché mé phéng Tang Mién ciia Méo Dao. Nhirng ng6n ngir tiép xtic c6 cling mét géc, dé nhan ra co ting va co ché cita ng6n ngir méi hinh thanh (nhw nhom Viét - Mudng, nhém Cham) nhung lai khé dinh vj trong cdc gidng ngén ngit. Thong thurdng ngwdi ta hay xép loai cdc ngon ngit pha tron dé cin cit vao co ché mé ph4ng cia ngén ngir khdc géc mac di truéc day ngudi ta chi dra vio ctr ligu tir vung. Diéu d6 dé higu vi, di: c6 xudt phat tir mat sé tir vung, ngudi ta cing di khong bd qua duge nhiing dic trung loai hinh rat hign nhién. Thi du: tuy cling cé chung mét géc Mén - Khome nhung co ché Vigt - Mung khéc hin co ché tiéng Bahnar - Ngudi ta dé nhan ra co ché tiéng Vidt thudc gidng ngdn ngir Tay - Thai vi dé 1A ng6n ngit don tiét, c6 thanh diéu, vv... Do dé khi phan dinh cdc ngén ngir nay néu chi dua vao co ché hién dai thi khong nhan ra géc ban dau, ngwoc lai néu chi ding phuong php phuc nguyén cdc tir co ban thi chi nn ra ngén ngé géc ma khong hiéu co ché cia ng6n ngé' tiép xtc. Do chinh 18 két qua va cich phan loai khdc nhau gitta Henri Maspéro va A.G. Haudricourt 46i v6i tiéng Viét. Hién nay & Dong Nam A con rat nhigu gon ngit la cla cde téc ngh! «4 sOug riéng biat & ving nui. Trong cae ngén ngir nay thudng o6 (t nhat le hat wy tht vung, trong dé 4 mde lop rat c6 khae xa vor cdc ngén ngir lang gitng (kh6 ma xdc dinh duc ngudn géc néu khéng so sanh véi co ting cdc ngén ngit Dong Nam A), cdc lop tir vung chiém dai bd phan thi ngudi ta dé dang nhan dang- noo BIH SU VAN HOA BENG NAKA — chiing, nén ngudi ta thuréng cin cir vao lop tiv nay dé phan loai cdc ngén ngte. Thi du: ting Laha & Tay Bac (Viét Nam) IA mot ngén ngir Thi, con co ting Md Lai thi khé ma nhan ra. Vi vay A.G. Haudricourt trong chuyén di nghién ctru & Viét Nam nim 1973 éng chi cé mét nguyén vong 1a dugc dén tan noi dé quan sdt tiéng Laha va sau d6 chinh 6ng da nhan xét: "Ké tir nim 1942, day 1a Ian du ching ta cé duge nhimg tu ligu moi vé nhém ng6n ngir "Kadai" nay, mat ng6n nett cho thay méi quan hé than thuéc gitra nhom Thai voi nhikng di tich cla ngir hé Nam Dao (austronésien) trén luc dia (Tap chi Ngon ngtt, sé 3, 1973, tr, 1-9). Tiéng Xec & ban Tong, tinh Kham Mun (Lao) ciing mét truéng hop gay nhi8u tranh cai, Henri Maspéro cho rang Xec ching qua la cach phat 4m téc danh Sach (& Quang Binh) theo tiéng Lao, do dé Xec vi Sach lamét - A.G. Haudricourt cho tigng Xec lA mét ngén ngé Choang cé khéng hiéu vi sao lai roi vao dia ban Kham Mudn. Nhung theo tai ligu cua ching téi dugc phan tich trén co sé tiép xtic song ngir thi 16 rang tiéng Xec & Khim Mu6n 1a mét ngén ngir Thai ma trong co ting cdn bao lwu nhi’u yéu t6 cia tiéng Vidt - Mudng, dac biét 1a cdc cau tric kiéu CCVC. Thi dy: - Cac tir Viét - Murong cé: kvluol (Xec) > —plun (Chétt) - trin/ giun limo? > tmo -méi mrlek > hek -hat rytam > - dim (trong dim chiéu) krlurn > Kun - tring... Cac tir Thai cé: nymal (Xec) > man (Lao) <6 nghia la mo myna? (Xec) > —_na (Lao) cé nghia la day prnok (Xec) > nok (Lao) c6 nghia la chim pra (Xec) > ta (Lao) cé nghia la mat prai (Xec) > tai (Lao) cé nghia la chét Tinh chat tri ciia I6i cdu tao tir theo kiéu CVC 1a diém néi bat thé hién co ting Viét - Mudng trong tigng Xec. Tuy vay véi co ché hién nay nguoi ta khéng thé xem tiéng Xec 1a mét ng6n ngir Viét - Muéng (tic la tiéng Chirt & Quang Binh) ma Ia mét ngén ngtr Thai. Dé 1a tigng Phd Thay bj bién dang, Cir ligu ngOn ngit cho phép ta di téi gid dinh la ngudi Xec chinh lA nguéi Sach da bé tiéng me dé cia minh dé n6i tiéng Pha Thay. Do d6 tiéng Xec cé co tang Chirt va van hanh theo co ché Phi Thay. Cc nha don ngi luan, dua trén dic diém cia c4c ngén ngér bién hinh cho ring hé théng hinh thai khéng thé bi phd vo cho nén ho khéng chap nhan cong thérc: A+ B> Cvi nhu vay sé din dén sy ditt doan trong ngén ngit. Digu 46 khéng thé xay ra khi ng6n ng véi tu cach 18 cng cy giao tiép chi yéu ca x3 héi. Trong khi dé cdc ng6n ngtr khéng bién hinh vén c6 chung mét cOi ngudn, nay trong 7wé trish tiép xiic wry 1a, do khoug bi ast hg théng hina thai agi phdp chi phdi, nén wang qué tinh song agi c6 tha dan din bin Gi tir long sang chat: tir mot ngOn ngir A tiép xtc voi ngén git B, dan dan A bi gidi thé cu tric va cdc yéu t6 cia ng6n ngit nay duoc van hanh theo cu ché cia B va ta cé mot——— LICH Sif VAN H8A DONG NAM {| ————————___- ngén ngir C. Ta cé thé nhan dang duoc méi quan hé lich sit cla C déi véi Ava B theo so 5 cé tinh quy luat sau day: A (géc) - co ting Cc << B (tip xtic) - co ché Sau day la so dé v8 méi quan hé lich sit gitra cdc ng6n ngit Bong Nam A: Negi he TangMién P=. Han Tang 8 | Bong Thal Nei hé An Au Hai dio H Ngir hé chau Pa Pua Bai Duong CHU THICH: quan hé ngudn géc. --2---- quan hé tiép xtic. ® nhém ngén ng méi. BE di tim co ché cia céc ngén ngir Dong Nam A thoi tién sit, ching tai bat diu nghién ciru cdu tao ngtr 4m cita don vi ngir nghta co ban, vi chinh noi day da biéu hién hé qua cuéi cing cia sy bién 46i ngon ngér trén binh dién hinh thai hoc. Dé 18 qué trinh tir cdu tric tix cn CCVC > CVC > cveveve Can ctr vao ctr ligu c4c ngén ngir Dong Nam A, truéc hét la cdc ng6n ngir Mén - 768~oo— BIBH SH VAN HBA DONG NAM A ———— Khome ngudi ta cé thé dyng mé hinh téng quat c4u tao v6 4m thanh cda mat tir géc: CiC2VCs. Trong mé hinh nay, céc phy am dau bao gdm: - Cy la mOt phu Am ma tuyét dai da sé 1a nhing phy 4m sfc va céc bin thé vang ciia ching. - C214 mét phy 4m bat ky. Ngoai ra ching ta con gap truéc va sau C2 cé nhiing yéu t6 phu (duoc goi la nhimg am vi phu). Nhing 4m vi phy ding truéc thurong gap 1a: tign mii (c6 ky higu mC), tign xét (hC), tién t&c hong (?C), v.v... Nhimg 4m vi phy nay duc phan bé khdc nhau triréc nhttg phy 4m khdc nhau tuy theo tig ngon ngir cu thé. Thi du: trong tigng Méo, tiéng Ma Lai cé c4c 4m mp, mh, nt, ns, nz, ngk, ngg... Tigng Tatay (Khome) cé cac 4m: hb, ht, hd, hn, heh... Trong chit viét Lao hién nay con ghi lai cdc 4m hm, bn, hnh, hng, hr... Tigng Bahnar, tigng Khome cé cdc 4m 2b, 7d, 7g, 2m, 2n, nh, 21, 2... Nhang am phy ding sau C2 voi sé long khd nhibu thong durgc miéu ta 1a nhém phy am, hoac phu am hai tiéu diém: phy 4m bén héa (G), phy 4m rung héa (Cr), phu 4am ngac héa (Cj), phy am méi héa (Cw), phu am xdt héa (Ch), phy 4m t&c héa (C2)... D6 1 nhimg cau am bé sung tong tng voi nhimg am vi déc lap nue r, |, w, h, 2... Nhéng yéu t6 phu dig truéc va sau phy 4m b4m rat cht vao phy 4m chinh, vi vay ching ton tai dai dang ca khi bi don tiét héa. C6 khi trong mdt 4m tiét CVC, c6 dit cd hai yéu 16 phy truoc va sau phu 4m. Thi dy trong tiéng Mnéng (a Lat) co tir [plan] (vét) [>k‘po] (g0i lai). Trong qua trinh don tiét héa nhimg 4m vi phu dig truéc thudng dug ghép vio C, lam thanh yéu t6 cudi ciia Am tiét y@u trong cdu tric song tiét. CCVC > CVC. Thi du trong tiéng Khome tir [dombop] (cdi gay) phai phuc nguyén 1A *[d™bop] hién nay dia danh “Batdombong’ cé nghia la “mat cai gay” bi phién 4m thanh v6 thanh la: “Battambang”. Vi nhiing Ié trén cho nén khi miéu t cde nhém phy 4m hién nay ching ta cin phan biét hai kiéu cdu tric CyCe va *Cy. CiC2 1a hing nhém phy 4m thy sy, quan hé cia ching kha léng I80. Trong qué trinh tir CCVC > CVC thi Cy c6 kha nang rung trudc ma khdng dé lai du vét gi, con phu 4m cé yéu t6 phu *Cy vi c6 quan hé rat chat cho nén trong qué trinh don tiét héa ching tao thanh nhimg 4m vi méi cé dau vét ca cdc yéu td phu. Thi du trong tigng Viet: bl > t, kr > S, kh > k-, kw > k®... Phuong phdp thém phu t6 1am cho bé phan am dau (initial) luén Iuén bién déng, 4m tiét kh6ng chat. Trong khi dé cach khép 4m tiét vi con ¢6 cdc Am né nhw-r, -h, -? cho nén khéng thé hinh thanh dugc mOt hé théng thanh diéu hoan chinh. Vi vay ciing la don tiét nhung & cdc ngon ngir giong Mén - Khome tinh tach rdi ting 4m tiét chia 6. . Khi mat phuong phap phu t6 céc ngdn ngit Mon - Khome gitr lai hinh thai ci CCVC va vin tiép tuc xu huéng don tiét héa theo huéng song tiét khéng cé thanh diéu, trong hic d6 c6 m6t sé ngén ngir do tigp xtc voi dong Dbng Thai hay Hn Tang da don tiét ha triét dé theo huéng don tiét cé thanh diéu. Qua trinh don tiét héa dién ra khdc nhau gita cdc ngén ngit ¢é cor ché (do su tiép xtic mang lai) khdc nhau. Nhom Méo Dao la ngén ngir cé co tng Mén - Khome mé phéng theo co ché Tang 7ol— bIGH SU VAN HBA DENG NAM A ~———____—___ Mién én qua trinh don tiét héa dién ra theo so do cau tao 4m tiét tir CCVC > CVC > CV. Co ché ngit am Tang Mién rt rd trong cdc ng6n ngit Méo Dao: phu am du rt phic tap, sé lwong nhiéu (57 phu am), ngoai nhimng yéu t6 tién mai, tién xat thudc co tding Mén - Khome con cé nhing phy am tac x4t rat quen thudc cila cdc ng6n ngir Hén Tang; thanh iéu kha phong phit (8 thanh) do chd cé 3 am vuc; hé théng 4m cudi bj mat chi cdn lai dau vét “mii héa” trong hé théng nguyén 4m; nguyén am thi lai rdt don gidn. Ta thir ly mét vai thi dy v8 qué trinh chuyén cdc phu 4m cé 4m vi phy ciia co ting Mén - Khome, DBng Thai sang cdc phy 4m tic xat theo co ché Tang Mién trong tiéng M&o: {ple] (Vigt Mu’ng) —_ - [t8i] (Hméng Lénh) “trai” {pla} (Thai) - [ntse] (Hméng Lénh) “ca [talan) (Cham) = [tea] (Hméng Lénh) “xurong” Trong khi d6 cc ng6n ngtr Viét - Mung c6 co tng M6n - Khome mé phéng theo co ché ngén ngir Tay Thai tir CCVC > CVC nhung khac Méo Dao & chd: phy am du don gidn khong c6 cac phy am tac xét, thanh digu chi cé 2 4m varc, phu am cuéi con gitr nguyén, triv nhéng am bj rung nhur -h, -?, -r; nguyén Am cé sé lugng nhiéu hon va con mOt ft nguyén 4m ngén. Tigng Cham cho ta mét thf dy sinh dong v8 qué trinh don tiét héa tir mét ngén ngir da tiét thudc gidng Ma Lai chuyén sang van hanh theo co ché Mon - Khome véi cau tric don tiét kép, khOng cé thanh diéu va hién nay dang chju anh huéng khé manh cila co ché tiéng Viet. Co ché Mén - Khome trong tiéng Cham duc thé hign rd nhit & cu tao tir don tiét kép ma hign nay do anh huéng cia qué trinh don tiét ha nguoi Cham da phat 4m thanh hai Am tiét 461 voi phiing tir cé nhém phu 4m dau (CC) hodc céc phy am dau cé am vi phu (xCy). Thi dy: * [choi] (mé) [batvl] —* [b?rl] (hon) (prpan] —* [ppan] {van} (kvpel] * [kpel] (bn) [mwta] * [mta} (mat) flanal] * [Mal] (cay) [krrwm] * [krwm] (sm) [blei] *[blei] (mua), vv... Co ché nay lam cho ngudi Cham cé mét théi quen (tao thanh mét dp hye cu tric) thém dau t6 va nhitng tir mugn don tiét ciia tiéng Viét, tiéng Thai... Thi du: [paban} CCVC > CVC Qua tu ligu cia cdc ng6n ngir nhém Viét Mudng, nhém Cham, v.v... phan tich qua trinh rat gon am tiét ching ta rat ra nhimg hé qua sau day: - Sw rat gon nhém phy 4m dau CC > C - Sura déi hé théng thanh diéu - Su khép chat Am tiét - Sy gidm hé théng nguyén 4m Qué trinh bién déi a6 hién nay con dé lai ddu vét rat r6 & nhimg dudng ranh gidi hinh thai hoc chay qua am tiét kiéu tiéng Viét, tiéng Thai. Mac di vé mat dong dai nhitu ngudi chap nhan tinh chat phi tuyén tinh cia 4m tiét, nhung cdc nha ngir 4m hoc du thira nhan cé hai dong ranh giéi hinh thai hoc chay qua Am tiét: gitra phy 4m dau va van, gira thanh diéu va phan cdn lai. Dé Ia co sé dé ngwdi ta x4c dinh 3 thanh t6 tr tiép c&u tao 4m tiét: 4m dau, van va thanh diéu déng thoi ciing 1a chd da cho nhing nha nghién cu cé quan niém hinh vj cé thé nhé hon am tiét. Cao Xun Hao da c6 mot goi ¥ nhu sau: “Nhing hinh thai néi trén cé 1é 1a vét tich ca mét trang thai rat cii cia ngon ngir trong dé am tiét c6 thé phan tich thanh hai hay ba hinh vj mét cch déu dan va phd bién hon. Van mu cé 1é tuwong tng véi tir cin, thily 4m véi tin té, thanh diéu voi hau t6...”. Qua trinh don tiét héa dién ra ddng thdi va kéo dai tir chd d6i lap ngir am dén déi lap 4m vi hoc. Vi vay viée ly gidi sy hinh thanh hé théng thanh digu mét hién twong vo cing quan trong trong qué trinh bién déi ngon ngi & Bong Nam A khéng tdch rai khdi sy bién déi toan cuc dé. Hign nay ngwdi ta chp nhan céch ly giai clia A.G. Haudricourt v8 ngudn géc thanh diéu tiéng Viét véi ba giai doan: 1) tir khong thanh diéu chuyén thanh hé théng ba thanh do mat céc 4m hong cuéi ?- va -h; 2) tir ba thanh chuyén thanh hé théng 6 thanh do mat sy déi lap hitu thanh va vé thanh trong cdc phy 4m dau. Dra vao tu ligu cdc ngon ngér hign c6, ching tdi dwa ra mét trat tw khdc ciia hai giai doan hinh thanh thanh digu; 1) giai doan 2 thanh; 2) giai doan 6 thanh. Truéc khi cé su d6i lap 4m vi hoc vé mt hé théng thanh diéu hoan chinh thi trong mét s6 ng6n ngit Mén - Khome cé thé dd cé mot sr déi lap 4m vurc ma cdc nha ngén ngir 704—- BIGH St VAN H6A DONG NAM A | —————————_-____— hoc truéc day cho 1a sy d6i lp 4m vuc cia nguyén 4m. Ding hon dé la mét hé théng thanh diéu nguyén so’ gém hai thanh déi lap nhau vé 4m vu cao - thdp. Sw déi lap 4m vi hoc nay cé thé bat ngudn tix mét sé hién twong ngit Am khac nhau: a) Cac phy 4m dau v6 thanh mé dau 4m tiét nén ludng hoi di ra bi can hoan toan, dp luc khong khi tng, lai khdng cé su tham gia cia gidy thanh lam cho t&n sé cia nguyén am di sau dugc thyc hién 6 4m vuc cao va ngugc lai. Nhw vay sé dan dén sy phan bé sau day: phu 4m dau v6 thanh di voi nguyén 4m cao, phy 4m dau hiu thanh di véi nguyén am thap (tai ligu thuc nghiém ciia chiing tdi trén tiéng Lao cho thay rang: phn dau cita thanh digu chiém khoang 22% thdi gian lao dng cia toan 4m tiét va gitt vai trd bao higu huéng di cia thanh diéu. Cac am tiét bat dau bang phu 4m hitu thanh thwéng cé tin sé ban dau khoang = 125 hz, cdc 4m tiét cé phu 4m v6 thanh, tan s6 cao hon = 140 hz). Khi mat su d6i lap tiéu chi v6 thanh - hiru thanh gitra cdc phu 4m tac mé dau 4m tiét, thi theo quy luat bao tdn thé déi lap cé ich, mét thé ddi lap 4m vi hoc méi xuat hién: Adi lap 4m vuc am tiét cao - thap. Ta cé hé thdng thanh diéu so khai gdm hai thanh cao - thdp. b) Trudng hop ciia tiéng Cham thi su déi lap 4m vuc khéng xay ra gitra phy 4m tac hiu thanh - v6 thanh nhu trong tiéng Han ma 1a su déi lap gitra cdc phy am v6 thanh - hiru thanh m6t bén voi cdc phu am ban hitu thanh bén khac. Cac phy 4m ban hitu thanh nay c6 3 dac diém: 1) gidy thanh duoc khéi dong truéc khi c6 sy tc; 2) do dé tinh chat gidm thanh thé hién ré rét; 3) 4m tiét duoc phat 4m tram va loi. Nguoi Cham chia am tiét tigng Cham ra lam ba loai déi lap: - dm tiét nang - nhe (cé hay khéng cé -?) - am tiét dai - ngdn (cé nguyén am dai hay nguyén 4m ngn) - m tiét cao - thdp (cd phy 4m dau la tic v6 thanh, hiru thanh hodc cé phy 4m dau la ban hiru thanh). Hién nay sw déi lap vé ba loat phu 4m tc trén dang cé khuynh hwéng mit di va chuyén sang sw déi lap 4m vuc ciia 4m tiét - Hon nifa trong qué trinh rit gon mét s6 Am tiét mat di nhimng nét khu biét cia nhém phu am va dugc ngudi ban ngi chuyén sang sw d6i lap 4m vu cila 4m tiét. Thi du: hla? (consau)> fla ?- thanh cao dhla? (toi) > “hla? than thap bloi(mua) > loi -thanh cao pbloi (ban) > plot - thanh thé cp tir c6 nghia la “mua/bén” cho ta mot dan ching khé ly thi v8 sw bién adi co ché ng6n ngir - Hai tir bloi/pbloi déi lap do phwong phap thém tién t6 dé biéu thi y nghia khién dong cia dng tir Cham theo co ché ng6n ngit Mén - Khome. Sur déi lap 46 mét di, do dé dé khu biét ¥ nghia, tiéng Cham chuyén sang déi lap vé thanh diéu. ) Trong trirong hop mét s6 ngén ngir Mén - Khome nhu ting Ma, tiéng Lac... thi sur d6i lap am virc khéng phai bat ngudn tir cdc phy 4m ma lai do sy déi lap gira “am nguc” va “am dau”. Bac diém cia 16i phat 4m “4m nguc” la do su ha thép khdu céi, tac 706LICH Sit VAN HEA DONG NAM A dung cong huéng cua hdc miéng bi gidm, 4m phat ra duge cam nhan nhu mot am tram ‘Theo tw liéu cia Cao Xuan Hao thi trong tiéng Ma hién nay cé hai loat nguyén am khu biét theo am vue. Nhimng cir liéu trén day cho ta mét béi cdnh ma 6 dé c6 thé xudt hién sy khu biét Am vure cao - thp cé gid tri am vi hoc. Dé 1a nguyén nhan ndi tai dan dén sw hinh thanh hé théng thanh diéu hoan chinh mot sé ngén ngir nh tiéng Thai, Ting Viét. Hién nay trong Tiéng Viét con gid lai dwec dau vét cia giai doan hat thanh diéu. Dé 1a trvdng hop cac tir cé Am tiét khép nhu: tat - tat, tat - tit, tap - tap, tae - tac, v.v... Nhirng am tiét nay khéng cé tién dé ngir am hoc dé bién didd thanh co ban (vi trwdng dé Am tiét khong cho phép), cho nén ching git lai duge dau vét cia sw adi lap hai am vuc cao thap. Giai doan thir hai la sur déi lap 4m vue cao -thdp (2 thanh) chuyén sang déi lap 4m vj hoc 6 thanh diéu cing bat dau bang mét hién twong ngir 4m: viéc khép chat cdc 4m tiét lam cho cdc 4m cudi -h va -? lA nhiing 4m né (explosif) bi rung. Két qua 1a dung nét cia thanh cin ban thay déi tao nén thé @4i lap 4m vj hoc cda hé théng thanh diéu hoan chinh xudt hién Urn co sé ddi lap am vuc cao - thdp (ta c6 chi s6 2), 155 do mat-h va-? hinh thanh sw ddt lap cia tuyén diéu (ta co chi sé 3), Két qua a: 2 4m vuc 3 tuyén diéu = 6 thanh. Qué trinh hinh thanh thanh diéu cé quan hé chat ché voi cdc tiéu ch{ khu biét hé théng thanh diéu. © giai doan dau tién, tiéu ch{ 4m vyc chiém vai trd chi dao. O giai doan thir hai cai hai loat tiéu chi: 2m vuc va tuyén diéu cé vai trd ngang nhau. ( giai doan thir ba tiéu chi tuyén digu tré thanh chd dao, tiéu chi am vuc méy dan (thi du: trong tiéng Viet hién nay, tigu chi tuyén digu dong vai tro chi dao). Gia thidét nay khac v Haudriourt vé trinh ty hinh thanh 6 thanh diéu trong tiéng Viét. Co thé cach miéu ta cua AG, Haudriourt phi hop véi qué trinh hinh thanh thanh diéu tiéng Han ching? Theo Nguyén Thi Can thi tiéng Han thai thiét van. (Thé ky VI sau cong nguyén) chi c6 3 thanh diéu (nu khOng ké thanh nhap) véi 3 bién thé cao & sau phu am v6 thanh, 3 bién thé thap sau phu 4m hitu thanh bin thanh phy 4m v6 thanh nén hé théng ba thanh diéu ABC phai phan déi thanh 6 thanh. < C1. At By 0< B < G Ad B2 Phai ching khi xay ra su tiép xic dau tién gitta tiéng Han va mot sé ngén ngit Dong Nam A (truéc hét cé thé voi cdc ng6n ngit gidng Dong Thai), thi hé thng 3 thanh digu ctia tiéng Han di gép phiin thic day qué trinh chuyén tir hé théng déi lap hai am vc (ture 2 thanh) sang hé thng ddi lap 6 thanh & cdc ngén ngir nay, va ngugc lai viée phan ddi thanh hai 4m vue cila tiéng Han cé thé da chiu anh hong cia cdc ngén ngir phyong Nam? Va phai ching vi thé ma ngay nay ta thay r6 rng, cang di v8 phia Nam Trung Quéc sé lwong thanh digu déu tang trong cdc phurong ngir va ngugc lai? Khi mot ng6n ngi don lap da xdc lap dug hé théng thanh digu ho3n chinh (trén 2 thanh) thi cdu triic m tidt tré nén chit ché hon va rat can adi. Hé théng d6i lap nguyén 4m dai-ngén (thuc chat Ia sy déi tap chat-long cla tiép hop) khdng cdn d&u din trong tat c& cc nguyén am ma 708LIE Sif VAN HEA DONG NAM A thong chi con lai & nhéng nguyén 4m mé. Thi du trong ting Viet chi con c6 cdc cp a-8, 0-4; mac dil trong chir viét Lao hién nay tuy cé di mét hé théng ky hiéu ghi tat cd cac nguyén 4m dai-ngin nhung trong thu té ngén ngir Lao chi cé mét sé cp nguyén am cé d6i lap ngdn dai. Vi sao trong cdc ng6n ngir cé thanh diéu hé thong @6i lap nguyén 4m ngin-dai bi pha v6? Theo két qua nghién ciru cla gido su tién si M.K. Ru-miantxep thi trong cac ng6n ngir co thanh diéu truéng dé cia 4m tiét phai dai hon trudng dé 4m tiét cdc ngén ngir khéng cé thanh diéu, béi vi cdc 4m tiét cé thanh diéu can co mot dé thoi gian giao déng dai nhat dinh di cho phép thé hién tuyén diéu cia thanh diéu. Vi vay néu céc nguyén 4m qua ngin thi khéng du thoi gian dé thé hién tuyén diéu (xem MK. Rumiantxep, ban tom tat luan an tién si, Ngi diéu ting Han hién dai Mat-xcova, 1969). Néu nhw trong hau hét cdc ng6n ngir Mon-Khome hé théng nguyén Am cé déi lap trong dé dai-ngdn & tat ca cdc am vi, thi ngugc lai & cdc ngon ngit Dong Thai hé théng déi lap trurgng d6 & nguyén 4m déu bi phd vo. Trén day, ching toi muén phan tich qué trinh thay di co ché van hanh cia mét sé ngén ngir duoc thé hién trén cdu tric clia don vi co ban - tir diém then chét nay, hang loat cc co’ cau trong hé théng ngén ngir durgc bién déi theo trén tat cd cdi binh dién hinh thai, ngir nghia, ngir phép.... Tir nhimng diéu trinh bay trén day, nhin vao khéi tu ligu méi ma chting t6i da phat 6 cc ng6n ngi Chit va Poong, chiing ta th4y mét quang cdnh ngét Am, tir vung khdc v6i cdc ngén ngtr Mudng va Viét, mac di khong ai nghi ng&y méi quan hé ngudn géc that su gitra cdc ng6n ngit nhém Viét Mudng (xem Pham Duc Duong: “Tir van dé ngon ngir Vigt Muong gép phan tim hiéu ngudn géc dan t6c’, Tap chf nghién citu lich sit s6 3-1981, tr.43-52). Véi cdc ngén ngir Chtst va Poong chung ta c6 thé dung lai doc ng6n ngir Tién- Viét Mudng da ting dugc van hanh theo co ché cia loai hinh Mén-Khome. Va tir 6 ching ta c6 thé phat hin duc nhing quy luat cia qua trinh hinh thanh tiéng Viét vn duc x4y dung trén co ting Mén Khome va van hanh theo co’ ché Tay Thai. Trong tiéng Chift va tiéng Poong vd 4m thanh cia nhieng tir don tiét cé hai mé hinh co ban: CCVC vA nay do tiép xtic voi cdc ngén ngit don tiét cho nén cc tir c6 cu tao CCVC dec phat 4m thanh hai am tiét tach rai. {kz} >[kazo]——(gi6) {kmep] > [kamen] (a0) [tkurrl] >[trkwr] — (cuci=san) [rka] >[rvka]* (ga)... Do xu thé phat 4m tach roi nén xudt hién mot nguyén am ngén gidng pha [r]. Th dy [krbeu] (méo), [sxpel] (nhén>nhe) [spai] (ngai = xa) nguyén 4m chém nay cé thé bi bign dang do chiu anh hwéng cia phy am hoac nguyén am di sau. Thi du: [tdkol] (céi), {kitoh] (48), [cup{] (ving = bay)... Nhing nguyén 4m cong huéng duoc phat am tiy tién, khdng cé gid tri khu biét nghia. 787LICH SU VAN HEA DONG NAMA ~~ $6 lurong cdc tir c6 cdu trac CCVC chiém téi gan mét nia, nhiéu nhat la 6 tiéng Ruc, Ma Ling va Poong can & tiéng Sach tiéng Cudi thi it hon. Thi du: Ruc — [prpoh] {tuvai] {kv*.top] —_{krba] Sach [poh] [suai] [mop] [ha] Viet (bot) (xoay) (méng) (rau ma)... Ching tai cé thir théng ké m9t s6 kiéu két hop cia nhom phu am CC trong tiéng Chitt (153 ti) va so sanh véi ting Viét hign nay thi thay rang: 1, Tuyét dai bd phan C1 I8 cdc phy 4m tic v6 thanh p, t, c, k, trong do k chiém sé lugng lon nhat, sau 46 dén t. GF tiéng Poong chi con t, k trong dé k chiém dai bd phan. Bén canh dé cdn c6 nhimng bién thé nhw b, m, d, n, c.g, vv... Ci thureng két hop voi cdc phu am sau day: pp, pt, pk, pe, pd, pn, pz, ps tp, tt, tk, tb, td, tm, tn, tg, tz kp, kt, kk, ke, kp~, kt~, kb, kd, kim, kn, kp, ks, kz ck, ct, ep, ed, eb, eb, ep (ngay nay trong vén tir vung tiéng Viét ta con thay kha nhiéu dau vét cia nhom phu 4m nay. Dé la nhing tir song tiét bign dang tir CCVC tap trung 6 cac van p, t, k nhu: cdc, cd ké, ca khia, ca tuéng, ca titng, cd khé, cd kheo... ba todc, ba bi, ba tron, ba gai..). Cac phu am p, tk, c trong cdc ngén ngir Mén Khome xwra thudng 1a nhing phy té cau tao tir, Cole day 1a ddu vét cdn lai rd rang nhdt cla céc phy t6 dé. Nhung hién nay ching chi la nhiing tan du cho nén rat khé dung lai mat hé thdng y nghia phy t6 cé va cing khé phan biét trong truéng hgp nao thi chiing la phy t6. 2. Trong két hop CiCz, thi Ci thudng la yéu td khéng 6n dinh, c6 thé bi phat am tly tién nhu nhimg bién thé ngir 4m va thuong dé mat di trong céc ngén ng& cing nhém. Tht dy tir “gang” cé thé phat 4m [trkag] hay [ckan], “g6i” c6 thé phat Am [trkul] hay [svkul], “nghiéng” cé thé phat 4m [crken} hay [tren] su In lon d6 thurdng xdy ra 6 cp c/t. 3. Do quen véi mé hinh CCVC, cho nén co m@t sé tir mugn, ké ca tir murgn sau nay, ngudi ta thém C1 cho dé nghe, cé thé goi do la nhimng “dau td”, nhat 1a déi véi tiéng Ruc. Thi du: nhuk (thit) vén muon tiéng Han, thém (krpuk] May (chay) Lao, thém [trmai] Chu (chu) - ‘Viet, thém [krkyu] Za(thude) - —_Lao, thém [kvza]... Xét vé phuong dién ngit am thi da s6 két hop CC déu xa nhau vé mat cu 4m va gan nhau vé phuwong thite phat Am: Thi du: t (Ci) throng két hop nhiéu véi k, p, (C2), k (C1) thudng két hop nhidu voi p, t, cm, n,.. (C2). Da s6 Ci 1a nhimg am tac, con am xat rat it. Theo quy luat bién d6i cua ng Am tiéng Viet thi khi mOt 4m bién déi né thurdng git nguyén cdu 4m va thay déi phwong thic phat 4m. Trong két hop CC thi thuéng theo nguyén tc: xa cau am gin phuong thirc phat am. Vi vay qua trinh bién déi tir CC>C kha nang rung C; 1a rat hién nhién, Ta c6 nhimng thi du sau day: 708LICH Stf VAN HOA DENG NAM A [trkul] > [kun] >[kui] géi [tvko] > [ku] > [edu] ga0 [tvphlat} > {phlat]_ > trot. Trai voi cdc t6 hop CC, trong c4u tric CVC ma & C (phy 4m dau) c6 céc am vi phu tinh hinh dién ra khac hon: 1. Cac phu 4m bén héa va rung héa C! (r) nhu kr, kl, pr, pl, tr, tl. da s6 déu bién déi va tré thanh phy 4m cong li (do anh huéng ciia tiéng Han). Thi du: {krum] > [sym] (sim) {kron] > [son] (song) [blyi] > [tri] (trdi)... Trong tiéng Murong khong cé 4m cong Iwai nén phan lén cdc Am cé yéu té phu trén day déu chuyén sang phy am bat hoi. Thi du: [kron] > [kon] (séng) [klvn] > [k’an] (son) céc ngén ngi Tay Thai cing khéng cé phu Am cong lw@i, do dé cdc phy 4m bén héa thuong rung yéu té phu ho3c chuyén thanh 4m bat hoi. Thi du: [pla] (Thai) [pja] (Tay), [pa] (Lao) c6 nghia la cd. Ta c6 qué trinh bién déi nhw sau pl > pj > p. 2. V6i cdc phu 4m xat hoa C nhw kh, ph, th... thi da s6 déu tré thanh 4m bat hoi trong tiéng Viét. 3. Thi du: [kvhoi] > (k°9i] (khéi) (kvhak] > [kak] (kkhac) [kvhal] > [kal](khai=hé) [trhol] > [toi] (théi) [trhrm] > tym] (thom) [prhim] > [pam] (phim)... Cac Am bat hoi nay sau tré thanh xat: k~ > x, p~ > £ 3, Céc phy 4m méi héa C nhu kw, sw thuéng bién thanh nhéng phy am tron méi. Thi du: [kvvel] > [kvel]> [ke] (qué) [kvva] > [ka] (qua trong quay qua) [krven] > [ken] (quanh) [srvil] > [srvai]> [sai] (xody)... Sw bién déi nay dan dén cdi ma ngay nay cdc nha ngir 4m hoc goi 1a gidi Am -u-. Hign twong nay kha phé bign & Dong Nam A. Thi du 6 tigng Thai: 709ICH SU VAN HOA DONG NAM A [krvai] > [kvai] (Thai), Vai (Tay) = trau fk~vai] > [vai] (Thai), Vai (Tay) =nhanh fkevan} > [Kwan] (Thai), Vai (Tay) = khéi {yah} > (yal (Thai), Vai (Tay) = va Vi vay khi xac dinh cdc thanh t6 cau tric 4m tiét tiéng Viét, ching t6i khéng chap nhan gidi 4m ma van ché truong cdu trac am tiét tigng Viét 1a CVC. Yéu té moi hoa nay gidng nh mét tiéu chi khu biét déng dang véi cdc yéu t6 ngac héa, vang héa, bén héa.. 4, Cac phu am co yéu t6 td hong C? nhur k?, n?, m?, p2... thurong bi mat trong cc thi du sau day: (k? vt] > [kai] (cay=sung) [k?vm] > [kim] (gam) [n?0n] > [nn] (ngong) [k?vi] > [keri] (cay)... Trong khi -?- mat di, no ¢6 thé dé lai trong nguyén am dau vét 4m sc “w”. Thi du: {kv?i] > [k@Ai] (cwdi) [p?ah] > [bwA] (bira=bd) im?an) > [maAn] (anh trong tiéng Chit) Trong truring hop tiéng Khome, cé dai khi -2- durgc git lai nburla phy am dau va Ci bi rung. Thi du: [p?on] > [on] (em - tong ting véi tin trong tiéng Mudng) [s?0k] > [20k] (60) [s?oi] > [Poi] (di) Nhw vay Ia céc phu 4m cé Am vi phu phia sau thuéng chuyén thanh mét phy am. Tuy nhién ciing cé nhigu truréng hop chting bién thanh hai m tiét kiéu:[s?at]..> [sat] (sach), [s?rk] > [saxk] (nde)... Trong tiéng Viét cé nhiéu trudng hop chung gitr duoc ca hai hinh thitc kiéu: Trén/lén —_*[tlen] tréo/leo * [leu] Trén/lon —*[tlon] Pha/ha *[pha] Phong/héng *[phon] Phach/hach *[phac] ‘Théi/héi *[thoi] thic/huc Thut/hut ——*[thut] thui/hui *[thuk] Khuo/ hue *[khvy] Quanh/vanh “[kven] quo/vo —*{kvy] Quin/vin — *[kven]