TicARET

iSTANBUL TicARET ODASı YAYıN NO: ·1995~21

• •
YATIRIM PROJELERININ
HAZıRLANMASı,
\wl • • •

DEGERLENDIRILMESI,
• ••
KURULUŞ YERI SEÇiMI

Dr. Mehmet CAVlI

Başabakanlık Hazine Müsteşarlığı
Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü
Hizmetler Daire Başkanı

ANKARA
 "Öyle ç,eyler Vard1r ki
YoUuğu -Bir Daha Telafi Edilemez,
Orman Unsuru Bunlardan Biridir. i!

PRIVE
GRAFİK & MATBAACıLıK SANAYİveTlcARET LTD.ŞTİ.
TEL: 0212.5273324 - 52647 12.- 526 37 27 - FAX:021251112 01
.. .. içiNDEKilER
ONSOZ .................................................................................."' ........................... ,................ 5
GIRıŞ ............................................................................................................ 7

BÖlÜM 1
TEMEL KAVRAMLAR

1. YATIRIM VE YATIRIM PROJESi TANIMI ................................................ 8

1.1. Yatırım Tanımı .................................................................................. 8
1.2. Proje Tanımı ..................................................................................... 9
1.3. Yatırım Projesi Tanımı ...................................................................... 9
2. YATıRıMLARıN SıNıFLANDıRıLMASı ................................................... 12

BÖlÜM ii
YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTIRMA VE DEGERLENDiRME

1. YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTıRMANıN ÖNEMi ................... " ...... 13

2. YATIRIM PROJEliRiNDE HAZıRLAMADA GRUP ÇALlŞMASI. .. ., ....... 14
3. YATIRIM PROJELERiNiN KAPSAMI' ........................................... " ....... 18
3.1. ANALiz ÇALIŞMALARI .................................................................. 25
3.1.1. Ekonomik Analiz ..................................................................... 26
A) Pazar Araştırması ............................................................. 26
B) Kapasite Tesbiti ............................................................... 29
C) Kuruluş Yeri ..................................................................... 31
3.1 .2. Mali Analiz ............................................................................. 32
3.1.2. TeknikAnaliz .......................................................................... 37
3.2. TESiSLER VE YERlişiM PLANI ................................................ "....... 38
3.3. iNŞAAT iŞLERi .......................................................................... ", ....... 39
3.4. MONTAJ iŞLERi .................................................................................. 39
3.5. TEKNiK YARDIM, PATENT VE KNOW - HOW .......................... "....... 39
3.6. DENEME iŞLETMESi ................................................................."....... 4O

BÖLÜM iii
YATIRIM PROJELERiNDE KURULUŞ YERiNiN ETKisi

1. KURULUŞ YERi KAVRAMı .................................................................... 40

2. KURULUŞ YERi SEçiMiNiN ÖNEMi. .................................................... 42
3. KURULUŞ YERi TESpiT ÇAlıŞMASıNıN KAPSAMI .................... "....... 43
4. KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLERiN GENEL
DEGERLENOiRMESi ............................................................................. 44
5. YATIRIM KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLER ...................... 47
6. YATIRIM TEşviKiNiN KURULUŞ YERiNE ETKiLERi .......................... 52

BiBLiYOGRAFYA ....................................................................................... 55

EKLER

EK-1 FiziBiLiTE RAPORU ÖRNEGi.. ........................................................ 58

EK-2 YATIRIM TAKip FORMU .................................................................. 74
EK-3 YATIRIM TAMAMLAMA ViZESi içiN YATıRıMCıLARDAN
iSTENEN BELGELER ....................................................................... 76
 ÖNSÖZ

Girişimcilerin Sanayi, Tarım veya Hizmet Sektöründe bir yatırıma baş­

larken karlılık hesapları yapmaları olağandır ve gereklidir. Kamu ya-
tırımlarında ise daha geniş olarak verimlilik üzerinde durulur. Yatırımların
karlılık ve verimlilik hasaplanması her yatırımdan önce hazırlanan yatırım
projesi üzerinden yapılır.
Bu kitapçıkta yatırım ve proje kavramları konusunda geniş aydınlatıcı
bilgiler ve projenin yapılabilirlik ve karlılığı konusunda karara varabilmek
için gözönüne alınacak noktalar detaylı olarak incelenmektedir. Ayrıca ki-
tapçığın sonunda yatırımlar için yapılabilirlik (Fizibilite) raporu hazır~anırken
kılavuz teşkil edecek bir örnek yeralmaktadır.
Yatırı m teklif ve projelerini, teşvike değerli olup olmadıkları bakımından
inceleyen ve teşvik mevzuatını uygulayan yetkili bir kalemden çıkmış olan
bu yayının, Odamız üyelerine ve bütün y~tırımcılara ve bu konuya ilgi du-
yanlara faydalı olmasını diler, bu çalışmasından dolayı Sayın Dr. Mehmet
Cavlı'ya teşekkür ederiz.

Prof Dr. ismail Özaslan

Genel Sekreter
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
 GiRiş

Türkiye hızla gelişen ve değişen dünya şartlarına dikkatle uyum sağ­

lamaya çalışmak zorunda olan, stratejik konuma sahip bir ülke. Ekonomik
gücünü elde etmesi durumunda, ülke bulunduğu dünya coğrafyası içe-
risinde daha da hızlı bir şekilde güçlenecek. insana, toprağa, binalara, ma-
kinalara, emeğe yapılacak yatırıml.ar, istihdamı, ekonomik büyümeyi ih-
racatı artıracak vedoiayısıyla yapılanlar işsiz1iği, geri kalmışlığı ve döviz
sıkıntısını giderecek.
Yatırımların ülke ekonomisi içerisindeki yeri tartışılmaz. Yatırımların is-
tikrarsız yapılması, yanlış metodlarla uygulamaya konulması, maliyetlerin
yüksek tutturulması gibi menfi tesiri bu çeşit önemli konular. ele alındığında
hem yatırımcının, hem de ülkEmin maddi manevi kaybı ortaya çıkmaktadır.
Ülke kaynaklarının israfına neden olunmaktadır. Bu da, ülke vatandaşının
her ferdini hissettirmeden ve doğrudan doğruya nüfuz ederek bütün eko-
nomik yaşamını olumsuz etkilemektedir. Yatırımcılar en karlı olduğu kadar,
en istikrarlı yatırımı gerçekleştirmek zorundadırlar.
Üretim artışı yatırımların artışıyla doğru orantılıdır. Yatırımlar, sermaye
ve emek birleşmesi ile gerçekleşebilecektir. iki ana unsurun biraraya ge-
tirilmesi ve hareketlendirilmesi hi,çte kolay pir iş değildir.
Yatırım yapabilecek maddi ve manevi güce sahip yatırımc~ların fev-
kalade bilgilendirilmesi ve kendilerine değişik alanlarda kazanılan tec-
rübelerin aktarılması lazımdır. Onların istikrarsız ve sıhhatsiz yatırım yapma
teşebbüsleri sonucu oluşan ekonomik ve mali kayıplar, ülkenin kaybı sa-
yılır. Bu engeli kaldırabilmek için yatırım projelerinin hazırlanması, de-
ğerlendirilmesi ve kuruluş yerini etkileyen faktörler ismi altında bu mütevazi
çalışma yapılmıştır. Birçok kitap, dergi, tebliğ, seminer çalışmaları in-
celenmiştir. Maalesef, fevkalade iyi hazırlanmış toplu bir çalışmaya rast-
lanılamamaktadır. Yatırımcılar el kitabı gibi isimlendirilen kitapçıklara ba-
kıldığında da yalnızca basit prensip ve kuralların sadeifadelerle
anlatımından öteye birşey görülememiştir.
Bu kitaptaki uygulamalar akademik çalışmalarla uyumlu ve birçok pro-
jenin incelenmesi sonucunda, daha teknik ve ekonomik özellikli ha-
zırlanmıştır. Yatırımcı tarafından bu teorik, zihne hitap eden çalışmalar dik-
kate alındığında, yatırımcının ufku açılacak ve proje uygulamasına daha
fazla katkıda bulunulubilecektir. En azından, fizibilite analizinin metodu ve
usulüne vakıf olunacak ve yatırımcı yatırım projesiyle tanıştırılacaktır.

7
 i. BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

1- .YATIRIM VE VATIRIM PROJESi TANıMı

işletme için gelir sağlayacak, üretimi ve hizmetleri artıracak temel har-

camalar yatırım sayılmaktadır. Dolayısıyla milli gelirde artış sağlama, milli
servet artışının göstergesidir. Başka bir ifadeyle, milli serveti n üretim ve hiz-
met artışına sebehp olan kısmı "yatırım" olarak kabul edilir.
Tatmin edici ölçüde karlı olarak satmaya elverişli vasıflara sahip ve mu-
ayyen miktarda mal veya hizmet üretmek üzere bir tesisin mahiyet, maliyet
ve müddet bakımıarından nasıl kurulacağı ve işletileceğİni ayrıntılarıyla
gösteren belgeye "Yatırım Projesi" diyoruz. (1)

1.1. Vatınm Tammı

Yatırıma katkıda bulunan, duran ve dönen bütün varlıklar yatırım kap-

samında yer alır. Aşınma ve yıpranmadan doğan değer düşüşleri dikkate
alındığında, yatırım safi yatırım ve net yatırım adı altında sı­
nıflandırılmaktadır. Çeşitli akademisyenler ve uzmanlarca yatırımlar farklı
sınıflandırılmaya tabi tutulmaktadır. Yatırımlar üretime, hizmet gelirlerine, is-
tihdama, fiyat istikrarına, rekabet ortamına, stoklara ve sabit sermayeye
doğrudan veya dolaylı katkıları nedeniyle tanımlanabilmektedirler. Ta-
nımların ve sınıflandırmaların çeşitliliği, değişik veya yanlış tanımların ve sı­
nıflandırmanın yapıldığı anlamını taşımaktadır. Birkaç katlı bir binanın bir
yüzünü bir yazar tanımlıyorsa, diğer yüzlerini de diğerleri tanımlamaktadır.
Hepsinin aynı binayı tanımlamaya çalışması misali, yatırımların sı­
nıflandırılmasında da yatırımın çeşitli yönleri ele alınmakta veya ta-
nımlanmaktadır. Gerçi, burada yalnızca yatırımının tanımlanması hususu
işlenmektedir. Ancak, hem yatırımın tanımı ve hem de sınıflandırılmasında
farklı açılardan değerlendirmeler yapılabileceği de gözönüne alınmalıdır.
Yani, her bir tanım veya sınıflandırma anlamı içersinde sıkışmamak la-
zımdır.
Yatırım sayılabilen ve sayılamayan harcamaların sınıflandırılmasında
içinde bulunulan şartlara bakılmaktadır. Bazı harcamaların hangi sı­
nıflandırmaya alınabilmesi hususunda farklı değerlendirmeler yapıldığı göz-
lenmektedir. Örneğin, işletme safhasında birçok şirketler harcamalar yap-
maktadırlar. Yaptıkları harcamaların işletme masrafları mı, yoksa yatırım
harcamaları mı olduğuna bazen bakmamaktadır. Şirket yönünden harcanan
paranın yatırım mı, yoksa cari masraf mı olduğunun bilinmesi gereklidir. (2)

8
Çünkü, yatırım harcaması kazancı, yatırım bir bütün halinde ta-
mamlandıktan sonra görülecektir.
Geniş anlamı ile yatırım, tüketici malları içinde üretilen ve ithalatı ya-
pılan mallardan tüketilmeyerek ve ihracat yapılmayarak sonraki döneme ak-
tarılan bölümdür (3).
Ekonomik açıdan yatırım, tüketici malları üretim işleminde yardımcı
olan aktif değerlere yapılan harcamalardır (4). Ekonomi ilminde yatırım ser-
maye artışı ile ilgili bir kavram olarak da ifade edilmektedir. Her hangi bir
kuruluşun sahip bulunduğu sermaye stokuna yapılan birçok yönlerden ta-
nımlamak mümkündür.

1.2. Proje Tanımı

Proje ise genellikle, bitiş noktasına kadar bağımsız yürütülebilen ve her

zaman değiştirilebilmesi imkanı taşıyabilen esnek planlar olarak tanımlanır.
Örneğin, mimari proje, sıhhi tesisat projesi, yol projesi, fabrika projesi,
köprü projesi gibi.
Proje kavramı konusunda, proje değerlendirme, mühendislik eko-
nomisi, işletme ekonomisi vb. kitap ve dökümanlarda farklı tanımlarla kar-
şılaşılmaktadır. Ancak, proje kavramının özünü ve sınırlarını kullanılan
cümleler ve konular içerisinde belirlemek mümkündür. Mesela, bir binanın
mimari çizimlerinin yapılması mimari proje, betonarme hesapların yapılması
betonarme projesi, sıhhi tesisat ve kalorifer hesaplarının yapılması sıhhi te-
sisat ve kalorifer projeleri olarak isimlendirilir.

1.3. Yatırım Projesi Tanımı

Yatırım projelerinin yatırımın başlaması ve bitişi arasandaki çalışmaları

kapsadığı ve çalışmaların bir plan ve program içersinde takip edilmesinden
ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan yatırım projeleri çalışmalarında ya-
tınmın gerçekleştirilmesine yönelik gayretleri ihtiva ettiği, bu esnada belli bir
zaman sürecinin tespit edildiği, sorumlulukların paylaşıldığı, aşamalı fa-
aliyetlerin olduğu görÜlmektedir. Yani, yatırım projesi, ekonomik, mali ve
teknik yapılabilirliğe sahip küçültülmüş bir yatırımdır.
Öte yandan, uzmanlarca "Yapılabilirlik Raporu" ve "Fizibilite" gibi de-
yimlerin yatırım projesiyle eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Ya-
pılabilirlik sözcüğü, bir işin yapılabilir olmasını amaçlayan bir anlamdadır.
"Yapılabilirlik Raporu" deyiminin uygulamada kamu kurum ve kuruluşlarının
iş kollarına teşvik edici önlemleri uygulamak ve yönlendirebilmek için dü-
zenlenmesini istedikleri "Yatırım Projesi" veya "Fizibilite Raporu" anlamında
kullanıldıkları görülmektedir.
 Yatırım kapsamında olduğu halde bazı yatırım harcamalarına yatırım
projesi düzenlenmesi gerekmektedir. Mesela, işletmelerin taşımacılıkta kul-
lanıldığı kamyonet, otomobil, otobüs gibi vasıtalar temin edilirken yatırım
projesi yapılmamaktadır. Devlet bir sağlık ocağı yaparken yatırım programı
çerçevesinde proje hazırlamak zorundadır. Bireczane açarken yatırım pro-
jesine ihtiyaç hissedildiği görülmemiştir. Ancak, bir banka açarken detaylı
bir yatırım projesi hazırlamak lüzumu hissedilmektedir.
işletmelerin yatırım harcamaları, gelecekteki piyasa ve büyüme fa-
aliyetleri, gelirleri ve başarıları açısından oldukça büyük önem taşır. Çünkü,
aşırı ya da noksan olarak yapılan yatırımlar, işletme açısından telafisı güç
sorunlar çıkarırlar. Bu yüzden, işletmelerin plandıkları yatırımları, beklenen
zamanda gerçekleştirebilmeleri için yapılabilirlik çalışmalarının kapsamı, ya-
tırımın konusuna göre değişiklik gösterir.
Komple yeni işletmeler kurmak, kurulan tesisleri genişletmek, 010-
masyona gitmek, ürünlerin niteliklerini geliştirmek farklı ürün geliştirmek,
pazar genişletmek, dağıtım organizasyonunu genişletmek, işletmenin ça-
lışma ortamını verimleştirmek, çevreyi korumak, araştırma ve geliştirme ça-
lışmaları yapmak için yatırım yapılmaktadır. işletmelerde yatırımların, ko-
nularına, kullanılan kaynaklara, ihtiyaçlara, diğer yatırımlara etkilerine,
bağımsızlık ve zorunluluk durumlarına ve karekteristiğine göre değişik bi-
çimlerde sınıflandırıldığı malumdur.
Yatırım projeleri, yani ekonomik olarak bağımsız olma yada olmama,
zorunlu yatırım, geliştirici yatırım, risk taşıyan veya taşımayan yatırım, be-
lirsizliği yüksek olan yatırımgibi isimler altında hazırlanır ve de-
ğerlendirilirler. Yatırım projeleri esasında bilindiği gibi, her bakımdan yo-
rumianma ve ele alınabilme imkanına sahiptir.
Değişik amaçlarla hazırlanan yatırım projeleri arasında en mü-
kemmelinin seçimini yapmak gerekmektedir. Düşünce düzeyinde mü-
kemmeli yakalayan proje, teferruatlı bir incelemeye hak kazandığı zaman,
projenin yürütülmesiyle ilgilenecek yatırımcıya en verimli ve karlı bir taslak
şeklinde ulaşacaktır. Eğer ön analizler, önerilen projenin uygulamaya ge-
çirilmesi çalışmaları başlatılacaktı r.
Projenin genel ekonomik değerlendirilmesi, projenin fizibilite raporuna
dayanan çok önemli bir safhası olup, daha özel ve titiz olarak proje ile ilgili
ekonomik, teknik ve finansal bilgilerin ve dökümanların incelendiği ve so-
nucunda projenin seçimi, değiştirilmesi veya reddedilmesine karar ve-
rilebilecek sistematik bir çalışma ve yöntemdir. Projenin hazırlanması ve
hazırlanırken bir çok sahada ekonomik değerlendirmenin de yapılması pro-
jedeki eksiklikleri giderici bir çalışma metodudur.
Proje değerlençjirme !ekniği ile ilgili metod ve çalışmalar, özellikle, son
yıllarda önemli ölçüde artmıştır. Farklı kalkınma düzeyinde olan ve çeşitli

10
ekonomik sistem izleyen ülkeler, kıt olan ülke kaynaklarının en verimli me-
todlarla kullanılabilmesi için proje düzenlemede en iyi ve yeni kriterleri bul-
maya ve gözden geçirmeye çalışmaktadırlar.
Yine, proje safhasında yatırımcı, kurulacak işletmenin güçlü ve zayıf ta-
raflarını, rakip işletmelerle olan ilişkilerini, ilerde vaki olabilecek yatırım, iş­
letmecilik, pazarlama yönünden sıkıntıları, yeni teknoloji, ekonomik ve mali
tehlikelere karşı işletmenin savunma sistemini kurmak ve sosyal çevre du-
rumunu etüt etmek ve proje kapsamında herşeyi hesaba katmak zo-
rundadır.
Birçok özel sektör müteşebbisi ve yatırımcısı, plan ve programlarını ve
projelerini karlılık olayı üzerine inşa etmektedirler. Bazı işletmeciler pi-
yasalardaki ekonomik ve mali kuralların kitaplarda okunduğu gibi ol-
madığını, aksine piyasanın acımasız olduğunu iddia ederek, piyasanın ki-
taplardaki şekliyle işlediğini söylemenin de bilgisizlik, tecrübesizlik ve
akılsızlık olmadığını, kitapların yalnızca kural zincirini belirtmeye çalıştığını
ve piyasaların farklı yapıda olduğunu ifade etmektedirler.
Projelerinde en ucuz işçilik, en ucuz teknoloji, en ucuz arazi, en ucuz
bina- inşaat, en ucuz yönetim ve işletmecilik anlayışını benimseyen mü-
teşebbisler kendi sıkıntı ve problemlerinin sebeplerini ve çözümlerini her ne
şekilde arasalar dahi doğrudan doğruya ve yalnızca kar-maliyet ilişkisini zi-
hinlerinde yerleştirdiklerinden onlara anlatılabilecek şey bulunamıyacaktır.
Bazı yatırımcılar, yatırımın proje safhasındaki fizibilite analizlerini kendi
bir takım heveslerine ve piyasanın tesadüfi olaylarına terketmektedirler.
Projelendirme, zaman kaybını önleyici ve mevcut kıt değerlerin israfına
engelolan bir teorik çalışma safhası olup, yatırımcının düşünmesiyle, iş­
letmenin açılması arasında fevkalade önemli bir köprüdür. Köprünün her iki
tarafında faydalar ve riskler vardır. Yatırımcı projelendirme safhasında, fay-
dalarını garantilemek ve risklere karşı önlem alıcı kararlar vermek zo-
rundadır. Yatırımcının hevesleri veya tesadüfler yatırım projelerinde yer al-
mamaktadır.
Her projenin, konusuna, işin karakteristiğine, zamanın şartlarına ve bil-
hassa yatırımcının iş tutumuna göre değişik bir seyir takip ettiği ve yön-
lendiği görülmektedir. Yatırım projelerinin hazırlanmasında gösterilecek
hassasiyet yatırımcı kadar, ülke ekonomisi için de önemlidir. Bir yatırım pro-
jesinin hazırlanması, mühendislerin ve değişik alanlarda ihtisaslaşmış uz-
manların katıldığı ve sırası ile yapılan geleceğe ilişkin taslak, tahmin ve he-
saplamalardan oluştuğu malumdur. Projenin başlangıcında "bu iş niçin, ne
maksatla, ne ile, ne zamana kadar yapıldığı" sorusuna cevap bu-
lunabilmelidir. Proje, aynı zamanda çok sayıda projelerden meydana ge-
lebilir. Örneğin, tarıma dayalı bir sanayi projesi (meyva suyu üretme ve şi­
şeleme gibi) olabilir. Bu nedenle, yatırım projesi çalışmaları seyrinin hem

11
işin karakteristiğine ve hem de projeyi değerlendirenlerin bilgi, beceri, tec-
rübe ve çalışma stiline bağlı olduğu bilinmelidir.
Uluslararası karakter taşıyan yatırım projelerinin değerlendirilmesi ise
farkladır. Çeşitli ülkelerin yararları açısından ve ürün veya hizmetteki karlılık
esasına dayanarak değerlendirilmektedirler. Bir bölgeyi, bir ülkeyi veya
diğer ülkeleri ilgilendiren yatırım projelerinin herbirine tek tek farklı bo-
yutlarda bakmak ve değerlendirmek gerekmektedir. Diğer ülkelerin, hukuki
yapısının, sosyal çevresinin, ikliminin, yatırım riskinin, ekonomik yapısının
ve piyasanın proje içerinde dikkatle değerlendirilmesi gerekir.

2- YATıRıMLARıN SINIFLANDIRILMASI

Yatırımın amacı, varmak istenilen hedeftir. Kar etmek, ürünün niteliğini

yükseltmek, pazara girmek, pazarı genişletmek, yeni bir ürünü üretmek vb.
amaçlar, belli başlı yatırım hedefleridir.
Sağlayacağı çeşitli araçlar açısından yatırımları değişik şekillerde isim-
lendirmek mümkündür. '
Bağımsız veya diğer ismiyle otonom yatırımlar, tüketim ve satış mik-
tarına bağlı olmaksızın yapılan yatırım çeşitleridir. Yani, milli gelir ve pi-
yasadaki değişimlere dikkat edilmeksizin düşünülüp, tesis edilen ya-
tırımlardır. Örneğin, bir bölgeyi kalkındırmak için devletin yol, santral,
fabrika v.b. şeklinde yaptığı yatırımlardır. Savaş ekonomisinin uy-
gulanmasında bağımsız yatırımlardır.
Uyarıimış yatırımlar ise, milli gelir ve piyasada meydana gelecek bir de-
ğişmenin tüketim harcamalarıyla satış miktarına yansımasından etkilenen
yatırımcıların talep artışlarına istinaden yapmak istedikleri yatrrımlardır.
Uyarıimış yatırımlar, başka bir ifade ile, biHnen bir malın üretim hacminin
arttırılmasını hedef alan yatırımlardır (10). Örneğin, talebin artışı tesbit edi-
len ürün arzının arttırılması için yapılan yatırım uyarıimış yatırımdır.
Yatırımlara bir yatırımcı, bir mühendis, bir müfettiş, bir yatırım uzmanı,
bir mali analist, bir devlet adamı, bir siyasetçi gözüyle bakıldığında farklı
açılardan değerlendirmeler yapabileceği de gözlenmektedir. Müteşebbis
kar amacı güderken, mühendis teknik hesaplara uygunluğuna, müfettiş kri-
terlere uygun olup olmadığına, siyasetçi oy potansiyeline bakarak de-
ğerlendirir. Yatırımların sınıflandırılmasında belki bu açılardan bakıldığında,
farklı boyutlar kazanacağı görülmektedir. Sonuçta belli bir finansman kay-
nağının belli usul ve metodlarla belli amaç ve hedeflere harcanması yatırım
olarak tanımlanabilir. Yatırımın amacı ve hedefi kendisine belli bir sıfat ka-
zand i rmaktad ır.

12
 II. BÖLÜM

YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTIRMA VE DEGERlENDiRME

1.. YATIRIM PROJELERiNDE ARAŞTıRMANıN ÖNEMi

insanlar olmazsa binaların ve makinaların hiçbir kıymeti yok. Yatırım

projeleri becerikli, bilgiyi ve tecrübeli kadrolardan oluşan uzmanlar gru-
bunun (insanların) çalışmaları ile gerçekleşir ve aynı projeler düşünce saf-
hasından alınarak, işletme döneminin başlangıcına kadar çok titiz ve ciddi
çalışmaların bir ürünü olarak hem yatırımcının ve hem de ülkenin hizmetine
sunulur. Bütün bu çalışmalar, bir organizasyon ve koordinasyon çabası ile
gerçekleşir. Organize etme veya dizayn işi ile mimari çalışmalar birbirlerine
fazlaca benzerler. Uyumu yakalama, dengeleri kurma ve bağlantıları he-
saplama gibi her bir çalışma dikkat edilen teknik kaidelerden biridir. Yatırım
projeleri, örgütlü ve sıkı çalışmayı, ileriyi görmeyi, bilgili ve zeki olmayı ge-
rektiren bir çalışmadır. Analiz çalışmalarını en ince detaya kadar sürdürmek
projenin başarısı için şarttır.
Yapılan proje örneğin, bir Maden Dairesi'ne veya Teşvik Uygulama
Genel Müdürlüğü'ne verilecek ise beş yıllık kalkınma planına ve yıllık prog-
rama uygun olup olmadığına bakılmalıdır. Projenin ekonomik, mali ve tek-
nik analizlerinin yapılıp yapılmadığı kontrol edilmelidir. Proje analizinin çe-
şitli kısımları arasında, kesin çizilmiş hudutları belirlenmelidir. Analiz
çalışmalarında hazırlanan her bölümün diğer bölümleri de ilgilendirdiği dik-
kate alınmalıdır. Bu çalışmalar, bir orduda levazım, istihkam, piyade, topçu,
tankçı gibi bölümlerdeki kısmi çalışmalara benzer. Yani, farklı meslekteki
uzmanlarca yapılan analiz çalışmalarının her bir çalışma diğerlerine ba-
ğımlıdır. Birinde yapılan hata veya yanlış uygulama diğerlerini de olumsuz
etkiler. Örneğin, bir entegre et kesimhanesi projesinde hayvan besleme
ahırlarından kesilen etin soğuk hava depolarına konulmasına kadar bütün
detayların belirlenerek projelendirilmesi lazımdır. Hayvan besleme ahır­
larından alınan hayvanın, hayvan bekleme bölümüne, oradan kesimhaneye
girişi, hayvanı kesme işlemi, hayvan derisinin yüzülmesi, sakatatlarının ay-
rılması, buzhaneye götürülmesİ hem bina inşaatta ve hem de makina teç-
hizatların yerleştirilmesinde projelendirmeyi gerektirmektedir.
Böyle bir entegre proje incelendiğinde, çoğu zaman yatırımcının ilk
etapta projenin bütünlüğünü arsa veya araziye oturtamadığı, kullanılacak
makina teçhizatları inşaat içerisine mimarı projeye uyumlu şekilde yer-
leştiremediği ve kesilen hayvan etlerinin piyasaya sevkinde tertip ve düzeni
temin edemediği görülmektedir. Proje böyle olumsuzlukları kapsadığı
halde, yatırımcının yatırımı yapabilmesindeki ciddiyeti ve kararlığı dikkate

13
alınarak, yatırımın ileriki safhalarında projede tadilatlar yapmak zorunluluğu
ortaya çıkmaktadır.
Esasında, yatırımcı projesinin kendisi ve ülke ekonomisi açısından ge-
rekli çalışma ve incelemeler haiz olarak hazırlanıp hazırlanmadığını tespit
etse ve tam anlamıyla dört dörtlük bir yatırım projesi hazırlandığına kanaat
getirdikten sonra, yatırım projesini ilgili mercilere sunsa iyi bir iş yapmış
olur.
Analiz çalışması, yatırımcının bir çeke attığı imzadan daha önemlidir.
Nasıl ki, direksiyonda otururken sürücünün maharetli olup olmamasına ba-
kılmadan trafik kurallarına uygun ve dikkatli araba kullanmak zorunluluğu
varsa, aynı şekilde yol kenarında duran yayanın her an yola çıkabileceğinin
veya önden giden aracın her an duracağının tahmin edilmesi lazımdır. Ya-
tırım, yatırımcıyı doğrudan etkilediği gibi aynı şekilde ülke ekonomisini de
doğrudan etkiler. Bir projeye global bakılmalıdır. Yukarıdaki et kesimhanesi
örneğini tekrar ele alalım. Aynı yatırımcı, mamüller (sucuk, pastırma, sosis
vb.) kısmının ileriki yıllarda tevsii olarak açılabilmesine karar verebilir.
Ancak, bu kararı verebileceğini ilk yatırım projesinin düzenlenmesi es-
nasında dikkate almalıdır. Yani analiz çalışması çok yönlü ele alınacak bir
çalışmadır. ilk çalışmada ileriki yıllar önceden görülebilmelidir. ilerideki tev-
sH proje çalışmalarının ortaya konulabileceği hesaba katılmalıdır.

2- YATIRIM PROJELERiNi HAZıRLAMADA GRUP ÇALIŞMASI

Genellikle grup, işletmeci, iktisatçı, hukukçu, mühendis, mali müşavir

ve muhasebeciden oluşabilir. Eğer küçük çapta yatırım projesi çalışması
yapılıyorsa, yukarıda bahsedilen mesleklere sahip uzmanlardan teşekkül
eden grubu ·kurmak yerine tek tek ilgili uzmanlara danışılması yatırım pro-
jesinin daha dQşük maliyetle yapılmasını sağlamaktadır.
Büyük proje çalışmalarında, idari yeteneğe sahip ve mesleğinde kı­
demli kişinin çalışma grubunun şefi tayin edilerek fizibilite çalışmasına baş­
lanılmaktadır. Grup şefinin koordinasyonu sağlayıcı ve yönlendirici fonk-
siyonunu unutmamak gerekir.
Grup içindeki uzmanlar, yatırım projelerinin hazırlanması, de-
·ğerlendirilmesinde ve kuruluş yeri analizlerinde bilgi ve tecrübe birikimine
sahip ve fikir üretebilen özellikleri haiz oldukları nisbette daha isabetli ve
sıhhatli kararlar verilmesine katkıda bulunmaktadırlar. Diğer yandan, ku-
ruluş yeri seçiminde grubu katkıda bulunabilecek, öngörülen aday kuruluş
yeri çevresinde, yöreyi iyi tanıyan ve bilgisine başvuracak kişilere de ihtiyaç
duyulmaktadır. Örneğin, bir yem fabrikasının açılması durumunda, yatırım
projesi safhasında bölgedeki küçük ve büyükbaş hayvan sayısı, ot te-
mininin kolaylığı veya zorluğu tespit edilecektir. Tarım iı Müdürlüğü'nden

14
bazı istatistiki bilgiler istenecektir. Ticaret ve Sanayi Odasından bilgiler alı­
nacaktır. Yem ihtiyacının bugünkü talebi hesaplanacaktır.
Elazığ ilinde kurulan birkaç adet yem fabrikası üzerindeki bazı tesbitieri
ele alalım. Teşvik imkanlarından yararlanabilmek için yatırım projesi ha-
zırlanarak Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü'ne müracaat eden birkaç fir-
maya ilin veya bölgenin yem kullanım kapasitesi dikkate alınmadan teşvik
belgeleri düzenlenmiş ve firmaların yem fabrikası tesisi için hazırlanan ya-
tırım projeleri uygun görülmüştür. Çok geçmeden üç yıl içerisinde yem fab-
rikaları yatırımı tamamlanıp işletme safhasına ulaşıldığında pazar im-
kanlarının yem fabrikalarının sayıca fazla olması nedeniyle umulduğu gibi
olmadığı görülmüştür. Bugün, Elazığ ilinde açılan yem fabrikaları ya-
tırımcıları umdukları kapasite miktarını yakalayamamıştır. Hayvan besiciliği,
.süt inek yetiştiriciliği de önemini yitirdiğinden yem tüketimi pazar payı düş-
müş ve bütün Qunlar yatırım projesi hazırlamada kaidelere riayet edilmediği
ve profesyonel bir grup çalışması yapılmadığının göstergesi ve ispatı ol-
muştur.
Bahsi geçen projeleri değerlendirenler iyi bir grup çalışmasını yap-
salardı ve masa başından kalkarak bölge kapasitesini globalolarak ele alıp
yatırım projelerini hazırlasalardı ve değerlendirme yapan uzmanların da
aynı usul ve metoda dikkat etmeleri mümkün olabilseydi, bahsi geçen atıl
kapasiteli yem fabrikatarı yerine ihtiyacı giderecek başka fabrikalar ku-
rulacaktı. Yatırım harcamaları heder olmayacak, milli servet ve milli gelir
daha verimli artış gösterecekti.
Çevre, devamlı olarak değişen, yani, sabit bir denge halini hiçbir zaman
koruyamayan hareketli bir ortamdır (12). Bu nedenle, çevredeki faaliyetlerin
ve hareketli ortamın analizi yapılarak birtakım risk ve tehlikelerden işletme
uzaklaştırılmalıdır. Yatırım projesi grubu, çevrenin hareketliliği ve de-
ğişkenliğini ve ileriki yıllardaki piyasanın durumunu dikkate alabilecek şe­
kilde projeyi düzenleyecek, şekillendirecek, ve ileride çıkabilecek muhtemel
olayları ve projenin tevsii, modernizasyonu, tadilatı durumlarındaki he-
sapları, zorlukları masalarının üstüne sermek zorundadırlar.
Bazı proje çalışmalarında yatırım konusu gereği, birçok insandan görüş
ve fikir almak mecburiyetinde kalınmaktadır. insanları bir araya gelmeye ve
çabalarını birleştirmeye iten neden, böyle bir birleşme olmadan sağ­
layamayacakları veya daha çok çabada bulunmakla ele geçirebilecekleri Çl-
karlara, daha az emekle sahip olabileceklerine inanmalarıdır (13). Batı ül-
kelerinde bir ürün çıkarılmadan ewel, tüketiciler konutlarında ziyaret
edilerek anket formu ile ürün tanıtılarak müşterilerin ön fikirleri alınmaktadır.
Gerçi bugün Türkiye'de de aynı metod uygulanmağa çalışılmaktadır.
Ancak, acemilik had safhadadır. Yeni ürün gösterilerek, satıcı pe-
rakendecilerin görüşlerine profesyonelce müracaat edilmelidir.

15
 Belirli bir işin gerçekleştirilmesini, kişinin yeteneklerini aştığı andan iti-
baren, ahenk!i bii grup çalışmasının veya bir organizasyonun gereği açıktır
(14). Projede çalışanların organizasyonunu, koordinasyonunu sağlayan ve
çabaların bütünlüğünü temin eden çalışmalara önem verilmelidir. iyi bir
proje becerikli, bilgili ve çalışkan uzmanların elinden çıkmaktadır. Olumsuz
özellikli, yeteneksiz insanların çalışmasının ürünü bir yatırım projesi ya~
tırımcıya pahalıya malolur ve yatırım işletme safhasını göremeden pahalı
ve ölü doğar.
T.s.Lin şöyle diyor (15): "Kötü öğrenci yoktur. Kötü öğretmen vardır."
diyen bir ingiliz atasözü var. Ben de inanıyorum ki şirkette kötü işçiler yok-
tur, yalnızca kötü idareciler vardır."
Yakinen tanıdığım bir işletme var. O işletmede, geçmiş yıllarda gördüm
ki, üst düzey idarecilerin, iş sahibi, karşısındaki endişeleri tereddütleri ve
heyecanları bütün alt idarecilere ve işçilere yansıyor. Hemen, herkes ra-
hatsız bir ortamda çalışıyordu. Ayrıca, fabrika sahibi, en üst idarecilere faz-
laca güvendiğinden, alt kademelerde oluşan problemlerin faturası alt ke-
simlere ödetiliyor ve alt kesimlerde çalışanlar işlerinden kovularak fatura
kesiliyordu. Halbuki, problemlerin yüzde doksanının en üst idareciden kay-
naklandığını herkes biliyordu, sadece işveren, işletme sahibi olup bitenleri
bilemiyordu.
Ne yazık, hiçbir çalışan fabrikada bir ahenksizlik olduğunu iş sahibine
anlatamıyor ve anlatılan olumsuz bir kaç olaya da iş sahibi inanmıyordu.
Üst düzey idareciler grup çalışmasını güven, mükafatlandırma ve çok ça-
lışma sistemine oturmayıp, bilakis çalışanları endişe, güvensizlik ve risk or-
tamına iterek çalışmanın verimliliğini düşürüyordu. Firma ürünleri işletmede
çalışanlarca ve işten atılanlarca kötüleniyordu. Grup çalışması sağ~
Ianamadığından işletmenin idaresi kontrol altına alınamıyordu. işletme sa-
hibi faturanın bu yüzüne bakma imkanı bulamıyordu.
Birbirine rekabet eden ve endişe ile bakan insanlardan oluşan bu iş­
letme üst düzey idareciler üretim ve pazarlama imkanlarında ve başka ku-
ruluş ve kurumlarla olan iş ilişkilerinde isabetli kararlar alamıyorlardı ve dı-'
şarıya güven veremiyorlardı. Bir kamu görevlisi veya başka bir fabrikanın
en üst idarecisi geldiğinde bu firmanın en üst idarecileri temsiIde pasif ka-
lıyor ve noksanlığını açık şekilde hissettiriyorlardı.
Sonuçta, yatırım projesi çalışmalarında olduğu gibi işletme safhasında
da aynı grup çalışması gereklidir. Grup çalışması hayatın ve çalışanların
her safhasında fevkalade önemli ve zaruridir.
Proje hazırlanırken yapılan çalışma tahminidir. Yapılan inceleme veya
kullanılan usul belirtilen sonucu vermezse, yenilere denenir alternatif ça-
lışmalar yapılır. Grup içerisinde isabetli kararları verebilecek kadroyu ku-
rabilmek için, takviye uzmanları temin etmeye çalışmak ve sonuca ula-

16
şabilmek için, her safhadaki eksikleri gidermek gerekmektedir.
Grup raporu He, işletmenin kurulmasının karlı olup olmadığı, yatırımın
kuruluş yeri, kapasite miktarı ve pazarlama imkanları belirlenip, ilgili mü-
teşebbise, üst kurula veya kuruluşa bildirilir. Burada, çalışma grubunun hü-
neri, becerikliliği ve başarısı sonuçta karlı ve istikrarlı işletilebilecek bir te-
şebbüsün ortaya çıkmasıyla anlaşılacaktır. Müteşebbis bir işletme k.urarken
herşeyden önce kar edip etmeyeceğini ve bu karın yeterli olup ol-
mayacağını görmek ister (16). Yine aynı grup, genel giderler içerisinde ta-
sarruf yapılabilecek veya harcama yapılmasında israf olduğuna kanaat ge-
tirilen giderleri tespit etmelidir.
Uzmanlar grubu raporu en optimum faydalı ve karı sağlayacak analiz
çalışmasını raporuna yansıtır. Bugünün dünyasında, küçük çocuklar bile,
"hangisini istersin" sorusuna "her ikisini de isterim" cevabının kabul edil-
meyecek bir cevap olduğunu bilir (17). iki hazırlanmış projenin birbirine eşit
fayda veya kar getirilmesi ve ikisinin birden en iyi proje olabilmesi mümkün
değildir.
işletmelerin amaçlarına ulaşmasında ve hedeflerinin gerçekleşmesinde
yatırım projelerinin iyi bir çalışma grubunun elinden çıkmasının önemli bir
yeri vardır. Yatırımın her zaman uzun dönemde varlığını koruyabilmesi, tek-
nolojik, ekonomik ve sosyal çevredeki değıişmelere uyum sağlayabilmesi
planlanan yatırım projesinin kusursuz hazırlanmış olmasına bağlıdır. Birçok
yatırım konuları içerisinde en uygununu seçmek, en iyi kuruluş yerini be-
lirlemek, en mükemmel plan ve program hazırlayarak üretim ve pazarlama
metodlarını belirlemek ve isabetli tesbitierde bulunarak ileriyi yönen;ç he-
saplamalar yapmek yatırım için büyük önem taşır. Yatırımın baş­
langıcından, işletme dönemine kadar, her çalışanın sorumlulukları ve so-
runlarından sayılan, finansman ihtiyacının karşılanması yanında alınan
bütün kararların işletme dönemini etkilemesi nedeniyle, yatırımın bütün
metod ve kurallarına uyulması gerekmektedir. Üretim konusu, teknolojisini,
sistemini seçmek uygulamak, yeni kurulacak yada genişletilecek işletmeye
yer bulmak, üretimin kapasitesini belirlemek, işletmenin yatırım projesi ha-
zırlık aşamasında vücut bulur. Yatırım dönemi her fonksiyonun dü-
şünüldüğü ve işletmenin faaliyetini etkileyecek bir öneme sahiptir. Böyle bir
dönem ciddi, çalışkan, tecrübeli, her meslekten uzmanlardan oluşan bir
grup çalışması ile geçirilecek olunduğunda örnekler ispat etmektedir ki, sı­
kıntı ve problemlerin aşıldığı ve halledildiği ve yatırımcının ileride rahat ve
huzurla işletmesinin başında oturacağı gözlenmektedir.
Proje hazırlama ve değerlendirmede ağırlık verilen konular her iş­
letme ve her yöre içfnfarklılık göstediği gibi, çalışan uzmanların ken-
dilerine mahsus ölçülerine,ye yöntemlerine görede çeşitli sonuçlar ortaya
çıkmaktadır. "Her yiğidin bir yeğurt yiyişi vardır". atasözünden benzetme

17
yapılacak olunursa, "Her uzmanın kendisine has çalışma metodu vardır"
denebilir. Burada, grup çalışmasındaki şefin, her bir uzmanın kendine
mahsus çalışma yöntemini bilmesi ve hepsini iyi bir koordinatör sıfatıyla
ortak hedefe yönlendirmesi lazımdır. Yapılacak yatırım projesinin müş­
terek çalışmaların muhsulü olması için çalışanlar arası koordinasyonun
sağlanması şarttır. Mesela, dört yol ağzına inşa edilecek bir köprünün
projelendirilmesinde çevredeki alışveriş mağazalarının durumu, trafiğin ra-
hatlığı, yolunu bir an için şaşırabilen bir aracın hemen yanlışını dü-
zeltebilecek bir manevrayla değişik bir yoldan hiç vakit harcamadan ge-
riye dönebilmesi imkanı vb. her husus proje safhasında ele alınabilecek
konudur. Burada gruptaki kişilerin düşünme metodlarına ve zekice tes-
bitlerine bağlı bir çalışma oluşacaktır.
Proje grubu, projeyi bir çok yönlerden ele almalı ve incelemelidir. Bir
sanayi yatırım projesi ister kamu, isterse özel girişimcilerce ger-
çekleştirilmek istensin, ilk anda tamamlanmamış veya eksik olduğu far-
kediiememiş projelerin tercih edilmesinden kaynaklanan zararları önlemek
için, değişik şekillerdeki inceleme ve çözümlerle düzenli bir biçimde ge-
liştirilmelidir (18). Eksik bilgilere sahip bir proje hazırlama grubunun proje
çalışmasında, proje kapsamında yanlış karar almalar ortaya çıkabileceği
sonuçlarla da karşılaşmak mümkündür. Öte yandan, bilinmelidir ki iş­
letmelerin gelecekteki başarıları önceden alınan yatırım kararlarına bağlıdır
(19)

3- YATIRIM PROJELERiNiN KAPSAMI

işletmelerin uzun dönemdeki başarıları kesinlikle hazırlanan projelerinin

uygulanabilirliğine ve planlanan yatırımların gerçekleşmesine bağlıdır.
Gerek işletme düzeyinde olsun, gerekse ülke düzeyinde olsun kaynakların
en uygun bir biçimde kullanılması, seçeneklerin değerlendirilmesi, değişik
konularda hazırlanmış yatırım projeleriyle yakından alakalıdır. Ülkelerin
kendi kalkınma planlarının hedeflerini yakalayabilmesinin, başarı ya ulaş­
masının en güçlü araçlarından ve en önemli ekonomik unsurlarından biri
gerçekleştirilen istikrarlı yatırımlardır. Yatırımlar gerçekleştirildiği bölgeden
başlayarak, bölgeden çevreye, çevreden fertlere doğru bir ürün ve gelir akı­
şına yol açarlar. Önce çalışanların gelirleri ve satınalma güçleri artar. Daha
sonra, tüketim ürünlerine istekler artar. Sonra üretim artar ve artış bir-
birlerine bağımlı olarak değişme gösterir.
Yatırım projeleri, belirli bir konuda çalışma grubunun becerilerini yan-
sıtan ayrıntılı ve ciddi çalışmalardır. Malumdur ki, yatırımların plan-
lanmasında ve gerçekleştirilmesinde ilk yapılması gereken, yatırım pro-
jelerinin hazırlanmasıdır. Ancak, proje düzenlemedetesadüflere bırakılan

18
hiçbir konu olmayıp, her bir konu akıı, mantık ve ilim usü! ve metodları çer-
çevesinde ele alınır. Tecrübelerden istifade edilir.
Kaynakların en yararlı kullanım yerlerine tahsisi iyi hazırlanmış plan ve
programların yanında arzulanan hedeflere yönelmiş ve fevkalede titizlikle
yatırım projesi hazırlık grubunca hazırlanmış proje değerlendirme sistemine
bağlıdır. Örneğin, 1990 yılında Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü'ne Sil-
van nüfusunun tüketeceği ekmek miktarının yaklaşık birkaç katı bü-
yüklüğünü oluşturan ekmek fabrikası tesisi için yatırım projesi müracaatı
yapılmıştır. Uzmanlar bu hususu geç de olsa izlemiş ve ekmek fabrikası
müteşebbisinde bu hususu farketmesi gerektiği beklenilmektedir. Ancak,
bilgisizlik ve tecrübesizlik herşeyin farkına vardıramamış ve inceleme uz-
manları ile müteşebbisler zor durumda kalmıştır.
Yatırım projelerinin hazırlanması ve değişik açılardan değerlendirilmesi
ve uygulanabilirliği yatırımcıların olduğu kadar, devletin de önemle yön-
lendirmesi gerektiği esas ekonomik politikalarından biridir. Gerek iş­
letmelerin, gerekse ülke ekonomilerinin sağlıklı bir biçimde büyümeleri için
yatırım projelerinin belirlenen hedefler doğrultusunda gerçekleştirilmesi ge-
rekmektedir. Yatırımlardan beklenen yararları temin edebilmek için, projeler
yatırımcı açısından ve ülke ekonomisi yönünden tutarlı olarak de-
ğerlendirilmelidir. Bir yatırım projesi ticari açıdan çok karlhı iken, üike eko-
nomisi açısından olumlu değerlendirilmeyebilir. Benzer şekilde, ülke eko-
nomisi yönünden ele alındığında çok olumlu görülen bir yatırım, ticari
açıdan pek karlı görülmeyebilir. Yatırım projesinden ortaya çıkan prob-
lemlere yatırımcı gözüyle bakıldığı gibi dışarıdan da bakııdığı şekilde de-
ğerlendirmeler yapmaya ve problemlere çözümler üretmeye çalışmalıdır.
Örneğin iran'dan hayvan ithalatı ülke için çok karlı görüldüğü halde, yerli
hayvan besleyicileri ve üreticileri açısından zararlı bir politikadır. Otomobil
ithali ülke ekonomisinin döviz kaybına ve yerli üreticilerin üretimlerinin düş­
mesine neden olduğu halde, otomobil alıcılarına daha kaliteli, rahat ve ucuz
otomobil temin etme imkanı vermektedir.
Kamuya ait yatırım projelerinin hazırlanması ve uygulanması ise, teknik
ve ekonomik analizler, ön proje hazırlanması, kabul edilmesi, kesin proje
hazırlanması, projelerin incelenmesi, değerlendirilmesi, finansman prog-
ramlarının hazırlanması vb. gibi birtakım işlemler çerçevesinde özel sektör
yatırım projelerinde olduğu gibi yapılmaktadır. Bu işlemler için, ilgili ku-
ruluşlar ve çalışma grupları belirlenmiş ve kurallar konmuştur. Ancak bu ku-
ralların bütünüyle, kesin ve uzun süre geçerli olduğunu söylemek zordur.
Bunun nedeni, bir yandan, çeşitli sektörlerde farklı mal ve hizmetlerin farklı
büyüklükte ve teknolojideki kapasitelerle üretilecek olması (bu durumda bir-
birinden farklı sahada ve karakterde birkaç araştırma yapma ve küçük
çapta yatırım projesi hazırlama gereği ortaya çıkar), öte yandan uy-

19
gulamanın ister istemez idari, mali, hukuki değerlendirmelerle ger-
çekleşecek olmasıdır. Kamu yatırım projeleri belli idari ve hukuki zincirin
halkalarını (Bakanlar Kurulu, Yüksek Planlama Kurulu, Genel Müdür, diğer
müdürlerin onayı) aşması halinde, proje haline gelebileceği, detaylı ça-
lışmayı ve prosedürü geçmesi gerektiği malumdur. Kamuya ait yatırım pro-
jeleri, evvela ilgili genel müdürlüğün veya bakanlığın teklifi ve Devlet Plan-
lama Teşkilatı'nın kabulü ve Yüksek Planlama Kurulu'nun ve daha sonra
Bakanlar kurulu'nun onayı ile yıllık yatırım programına kabul edilir. Kamu
yatırım projelerinin finansman durumları ve yıllık proje tutarları yatırım ve
para politikalarının gereği Devlet Planlama Teşkilatı'nca yürütülür.
Hazırlık safhası , yatırım konusundan az çok belirlendiği, yatırım hak-
kındaki bilgilerin toplanmasının hızlandırıldığı bir safhadır. Yapılabilirlik ça-
lışmalarının bitmesi halinde ise proje safhasına geçilebilmesi imkanı doğ­
maktadır. Hazırlık çalışmalarında, yatırımın kuruluş yeri geniş bir bölgede
düşünülmüş ve kapasitesi belirlenememiş, pazar payı tespit edilememiş du-
rumdadır ve gerekli belge ve bilgiler mevcut değildir.
Bilindiği gibi, kamu yatırımları projelerinde de yapılabilirlik çalışması, y
atırımcının ne üreteceği, nereye satacağı, nasıl üreteceği, ne kadarlık bir
yatırım yapacağı, ne kazanacağı ve benzeri sorulara cevap aranan bir in-
celemedir. Zaman zaman yukarıdaki soruların geçersiz kaldığı ve yatırım
yeri seçiminin siyasi otoritenin tercihine bırakıldığı gözlenmektedir.
Bir yatırım projesi, bir kamu görevlisinin yada bir müteşebbisin zih-
ninde kabaca oluşan düşünceden öte bir şey değildir. (20). Yatırım pro-
jeleri, konularına ve özellikle günün ve çevrenin şartlarına ve bilhassa pro-
jeyi düşünenlerin kabiliyet uzmanların katıldığı ve geleceğe ilişkin
hesaplamaların yapıldığı proje hazırlama safhasında, yatırım projesi konu
bazında belirlenir ve proje analiz çalışmasının farklı boyutları ola-
bilmektedir. Bir mermer istihraç yatırım projesinde her analiz safhasını be-
lirgin şekilde görmek mümkün olduğu halde, bir hizmet sektöründeki yatırım
projesi analizinde teknik analize ihtiyaç duyulmayabilir. Yani, farklı yatırım
konularında farklı analiz çalışmaları yapılmaktadır.
Yatırım konusu seçimi profesyonel uzmanlarca tesadüfiere bı­
rakılmamıştır. Yatırım konusunun seçimi işletmecilik yönünden olduğu
kadar, ülke ekonomisi içinde önemlidir denmişti. Yatırım konusu seçiminin
ülke ekonomisinde fazla üretim veya fazla hizmet kapasitesi oluşturmaması
ve sermayenin heder edilmemesi açısından isabetle yapılması ge-

20
rekmektedir. ihracata yönelik yatırım kapsamı mal veya hizmet üretilecek
ise haliyle yatırım konusu seçiminde diğer ülkelerin pazarı dikkate alı­
nacaktır. Örneğin, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, özellikle Irak sınırına
yakın yerlerde un, makarna, irmik, salça, yağ, sabun fabrikalarının çoğunun
kapasiteleri körfez krizini müteakiben Irakla uygulanan ticari ambargo ne-
deniyle düşmüştür. Ticari ambargo o bölgedeki fabrikaları ekonomik ve mali
sıkıntıya düşürmüştür.
Gaziantep ilinde sanayi dalında ve gıdaya yönelik üretim yapan fab-
rikalarda körfez harbinden önceki durumlarına kıyasla üretim ve satışlarda
hemen hemen yarı yarıya düşüşler oldu. Urfa ilinde canlanmaya başlanan
yatırımlar ümitsizliğe dönüşen pazar imkanları nedeniyle tamamıyle durma
noktasına gelmiştir. Büyük oranda, Irak sınırının kapatılmasının rolünü dile
getiren yöre işletmecileri, ambargonun kalkması durumunda işlerinin eski
halini alacağı ümidini taşıdıklarından, sabır edip beklemeyi tercih ediyorlar.
Ancak, yeni yatırım yapmak isteyenlerin sayısı yok denecek kadar az. Yöre
ekonomik krizini yaşamaktadır. Yöredeki yeni yatırımlar genellikle mo-
dernizasyon ve tadilat yatırımlarıdır.
Bölgedeki, bu sıkıntılar, işsizliği gelir seviyesindeki dengesizliği ve üre-
timdeki istikrarsızlığı beraberinde getirmiştir. Ülke ekonomisindeki değişim
haliyle yatırımcının ferdi ekonomisini etkilemiştir. Müteşebbisler, ülkenin
ekonomi politikasına bağımlı kılınmıştır. Tabiatıyla söylenenleri doğrulayan
örnekler fazla olmasa bile az sayıda da değildir.
Irak sınırına yakın birçok gıda ağırlıklı fabrikaların durumları her zaman
ve örnek alınarak, yatırım konusunun ve projesinin seçimi esnasında, al-
ternatif açılardan değerlendirmeler yapılması, üretimde kullanılacak tek-
nolojinin seçilmesi ithalat ve pazarlama imkanlarının araştırılması ge-
rekmektedir. Yatırımcının kararına bu örnekler katkıda bulunabilmeli ve
projenin planlama ve kalkınma yönünden önemi belirlenmelidir. Önceden
bütün olumsuz etkilerin hesaba katılması ve muhtemel aksaklıkların dü-
şünülmesi gerekmektedir. Bugün, noksan kapasite ile çalışan fabrikalar,
dükkanlar atölyeler ve bütün işyerleri ülke için ekonomik ve mali birer kayıp.
milli gelir noksanlığıdır. Noksanlar ve eksiklikler yalnızca yatırımcıyı et-
kilemeyip, ülke ekonomisini bütünüyle etkilemektedir.
Yatırım projesinin hazırlık sahası , bazı belirli konulara değinmeyi ge-
rektirmektedir. Her yatırım projesi hazırlık safhasında, aşağıdaki bilgileri
kapsar:

21
 - Projenin adı:
- Firma adı (sektörü, konusu):
- Firmanın ve yatırımın yerleri (bölge, il, ilçe, arsa):
- Projenin niteliği:
- Projenin süresi:
- Projenin sabit yatırım tutarı:

- Arsa, arazi tutarı:

- Bina, inşaat tutarı:
- Makina, teçhizat tutarı:
- Diğer harcamalar tutarı:
- Kredi miktarı:
- Özkaynak miktarı:
- işletme sermayesi miktarı:

- Üretilecek mal veya hizmetlerin miktarı:

- Üretim metodu:
- Finansman kaynaklarının temini:
- Projenin ekonomik ömrü:
- Projenin plan, programı:
- Projenin hukuki yapısı:
- Projenin sorumlu elemanlarının çalışmaları :

Yukarıdaki hususlarda yatırımcı bilgi sahibi olmak için ön çalışmalar

yaptırılır. Tahmini ve alternatif değerlerle proje hakkında kendisinin bil-
gilendirilmesini arzu eder. Proje hazırlık çalışmasında ilk projeyi ya-
tırımcının kendisinin hazırlaması çok az görülen bir haldir. Belki çok küçük
çapta bir sanayi işletmesi (atölye gibi) kurmada veya küçük bir tarım (se-
racılık gibi), yahut hizmet işletmesi (küçük bir pansiyon, motel, lokanta gibi)
tesisinde, ilk proje çalışmalarını yatırımcı bizzat etrafından bilgi toplayarak
kendisi yapabilir. Böyle olsa dahi, yatırımcının mesleğinde uzmanlaşmış, pi-
yasa tecrübesine haiz, bilgili, becerikli, pratik zekaya sahip olması ve fikir
verebilen kişilere şifahi olarak danışması ve o bilgileri kendi bilgi ve be-
cerilerine ekleyerek yalnız başına topladığı bilgilere dayanarak kararını ver-
mesi ve sonra yatırım projesini hazırlaması gerekir. Tabiki, bu kadar özel-
likli müteşebbisin sayısı çok az. Bir eczane açılması örneğini ele alalım.
Eczacının yalnız başına proje analizi yapması mümkündür. Tabii ki ec-
zanenin bir hastahane, bir poliklinik veya merkezi yere yakın olmasının
avantajlarını bilmek gerekir. Bu vesileyle yatırımcı eczane sahibi birçok ki-
şiyle görüşmeler yapacaktır. Yani, eczane yatırımı basit değildir. Analizini
yapmak da zor değlidir.

22
 Bir yatırım projesi için proje fikrinin doğuşundan işletmenin açılışına
kadar başlıca takip edilen safhalar ve çalışma bölümleri vardır. Bunlar aşa­
ğıda konu başlıkları ile verilmiştir.

i) Proje Fikri
- Ekonomik Analiz
- Teknik Analiz
- Mali Analiz,
- Hukuki Analiz

(ii) Ön Proje
(iii) Değerlendirme ve Karar Verme
(iv) Kesin Proje
(v) Projenin Uygulanması
(vi) İşletme Başlangıcı.

Bir yatırım projesi, birbirini izleyen çalışmalar ve değerlendirmeler so-

nucudur. Birçok yatırımcı yatırım teşebbüsünü yapması esnasında ilk anda
elinde bulunan atıl finansmanın yönlendirilmesi düşüncesine kapılır. Bazen,
proje analizleri yapmaksızın yatırıma teşebbüs edince (örneğin, yatırım teş­
viklerinden yararlanmak için yatırım yapmak gibi) , tesadüfen bir yatırım ko-
nusunun seçilmiş olduğu anlaşılır. Yukarıdaki safhaların, yatırımcı veya ya-
tırım projesi çalışma grubunca dikkate alınmaması ve değerlendirmelerin
kısır bir bilgi çerçevesinde yapılması halinde, alınacak yatırım kararı işletme
dönemini sıkıntıya düşürecektir. Bu gibi problemler ekseriyetle Anadolu'da
yaşanmaktadır.
Yatırıma başlanılması esnasında bina-inşaat hizmetlerinin bir mü-
teahhide verilmesi yerine, yatırımcının kendisinin yürütmesi veya taşarona
yaptırması veya makinaların geçici bir atölyede faaliyet göstermeleri veya
ucuz alınan değerli bir arsa yatırım öncesinde ve safhasında temin edilen
bazı ekstra karlar olarak mütaala edilmektedir.
Yatırım projesi çalışmaları aşamalarını birçok yerli ve yabancı ki-
taplarda görmek imkanı vardır. Bu aşamalar, yatırımcının tercihine ve ya-
tırımcının konusuna göre aşağıdaki sıralama takip edilerek be-
lirlenmektedir. Tabii ki, bazı özelli kı i projelerde aradaki bazı aşamalar
atlanır veya dikkate alınmaz. Yani, değişik yatırım projelerinin çalışma biçim
ve usulleri ve metodları da farklılık gösterir. Ancak, genelde aşağıdaki aşa­
malar yatırım projelerine rehber olabilecek şekilde sıralanmıştır.

23
 (1)- YATIRIM DÜŞÜNCESi

(2)- ÖN ARAŞTIRMALAR

(3)- YAPıLABiliRliK ÇAlışMASı

(3.1) Ekonomik inceleme (Analiz)

(3.1.1) Pazar Araştırması
(3.1.2) Kuruluş Yeri Seçimi
(3.1.3) Kapasite Seçimi
(3.2) Teknik inceleme (Analiz)
(3.2.1) Teknoloji Seçimi
(3.2.2) Teknoloji Yenilemesi
(3.3) Finansal İnceleme (Analiz)
(3.3.1) Sabit Yatırım Tutarı
(3.3.2) işletme Sermayesi
(3.3.3) işletme Dönemi Bilgileri

(4)- YATIRIM DEGERLENDiRiLMESi

(4.1) i.~letme Açısından Ticari Karlılığın Hesaplanması

(4.2) Ulke Ekonomisi Açısından Sosyal Karlılığın Hesaplanması

(5)- DEGERLENDiRME VE YATIRIM KARARıNıN VERiLMESi

(5.1) Lisans, Patent Sözleşmesi

(5.2) Değer Sözleşmesi
(5.3) Projelerin Detaylı Hazırlanması
(5.4) inşaat ve Montaj Çalışmaları
(5.5) işletmeye Alma Denemesi

(6)- iŞLETME DÖNEMi

Yukarıda görüldüğü gibi, bir yatırım projesinin aşamalarında fevkalade

hassas ve ciddi çalışmaların ürünlerini temin edebilmek için fevkalade bilgili
ve tecrübeli uzmanların bir araya getirilmesi ve onların belli bir süre ça-
lıştırılması gerekmektedir. Yatırım düşüncesinin ortaya çıkması ile iş­
letmeye geçiş dönemi arasında çeşitli alanlarda araştırmalar ve incelemeler
yapılması lazımdır. Yatırımcıyı, karar verme aşamasında yeterince bil-
gilendirmek ve ona en istikrarlı kararı verdirmek için ciddi bir proje ça-
lışmasının ortaya konulması lazımdır. Birçok yatırımcıyla yapılan gö-

24
rüşmelerde, yatırımcılarınproje hazırlanması safhasında proje ha-
zırlayıcıları tarafından yönlendirildikleri ve prQje hazırlayan uzman kad-
roların pek bulunamadığı, ve bunların yetersiz bilgi ve tecrübeye sahip ol-
dukları ve işlerini ciddiyetle yapmadıkları hususunda şikayetler
yapılmaktadır. Bazen de, yatırım projesi hazırlayıcılarının ciddi bir yatırım
projesinin gereksiz olduğunu savunduklarını belirtmektedirler.

3.1.ANALiz ÇALIŞMALARI

Analiz çalışmaları arasında yer alan ön araştırmalar ve yapılabilirlik saf-

hası yatırımcının neyi, ne kadar ve kaç liraya üreteceğinin, nereye sa-
tacağının, ne kadarlık yatırım yapılabileeğinin, ne kadar kazanç sağ­
lanabileceğinin, finansman kaynağının temini gibi sorunların çözümlenmesi
öncesi analiz çalışmaları olup, bu çalışmaları ekonomik, mali ve teknik ana-
liz safhaları takip etmektedir.
Proje hazırlanmasında maksat kıt olan yatırımcı ülke kaynaklarının kul-
lanımında ve dağılımında en verimli metot ve usullerin uygulanmasının
temin edilmesidir. Bir projenin alternatifleriyle birlikte uygulanabilme im-
kanlarının gözetilerek hazırlanması, proje kalitesinin ve risk taşımaktan sa-
kınmanın göstergesidir. Böyle bir proje, yatırımcıya ve ülke ekonomisine
doğrudan tesir edebilecek ve katkıda bulunabilecek dinamik bir ekonomik
faktör ilavesidir.
Analiz çalışmaları nın profesyonel bir uzman grubunun inceleme ve ça-
lışmaları sonucu bir rapor halinde yatırımcıya sunulması sonucunda, ya-
tırımın verimli ve uygulanabilir olup olmadığına karar verilmesi yatırımcının
yönlendirilmesini sağlayacaktır. Yanlış kararların verilmemesi ve isabetli ya-
tırımların yapılabilmesi için analiz çalışmaları safhasında temin edilen fay-
dalı ve yönlendirici bilgi ve belgeler genel değerlendirmenin yapılabilmesi
esnasında çok önemlidir. Örneğin, bir tuğla, kiremit fabrikasının kurulması
safhasında "hammadde toprağının fabrikaya uzaklığı mı, yoksa fabrikanın
müşteriye uzaklığı mı önemlidir?" hususunda iyi bir analiz çalışması ve ma-
liyet hesabı yapılarak yatırımcı yönlendirilir.
Analiz çalışmalarının bir nevi ayrıntılı ve çok dikkatli hazırlanmış ça-
lışmalar olması gerekmektedir. Analiz çalışmaları kapsamındaki ~konomikı
mali ve teknik analizler birbirlerine bağımlı ve herbiri ile bağlantılı bir bi-
çimde ele alınması zorunluluğu vardır. Bu çalışmaları ayrı ayrı izah etmek
gerekmektedir.

25
 3.1.1.EKONOMiK ANALiz

Ekonomik incelemenin kapsamına geren konular; pazar araştırması,

kapasite ve kuruluş yeri seçimidir (23).

A) PAZAR ARAŞTIRMASI

Ön çalışmalar esnasında yatırımın konusu kesinlikle tespit edildikten

sonra pazar araştırmasının da ister istemez yapılması ve pazar im-
kanlarının olup olmadığının incelenmesi yatırım projesi için önemlidir. Pa-
zarın durumu bütünüyle ekonomik analiz çalışmaları kapsamında tespit
edilmektedir. Bir projede piyasa araştırması, verilen fiyattan toplumun satın
alacağı düşünülen ve yeni ünite tarafından üretilecek mal ve hizmetlerin
hacmini tahmin etme işlemidir (24). Bu hacim proje kapsamında üretilecek
mal ve hizmete duyulan talebin miktarıdı r. Ürünün piyasaya vereceği ha-
reketin bilinmesi ve alınan işarete göre kapasitenin yönlendirilmesi piyasa
araştırmasında tespit edilir.
Üretilecek ürünün veya verilecek hizmetin pazarının olup olmadığının
sağlıklı olarak belirlenmesi, yatırım konusu projenin hazırlanması, de-
ğerlendirilmesi, pazar hakkında karar verilmesi ve uygulanabilirliği önceden
tahminen bilinebilmelidir. Yatırmcı, ne yapacağını hesap edebilmelidir.
Kurulacak işletmenin varlığını sürdürmesi üretilen ve pazara sürülen
ürün veya hizmetleri piyasanın talep etmesi ile doğrudan alakalıdır. Üretici
tüketici diyaloğunun sağlanması, müteşebbisin yatırım konusu ürününün
pazarda tanıtılması ve tüketici tarafından kabul görmesi hususu yatırımın
verimliliğini ve yatırımcının şevkini arttırmaktadır. Bu nedenle, yatırımın fi-
zibilite öncesi çalışmalarında yatırım konusu belirlenirken, pazar ka-
pasitesinin ön araştırmalar safhasında tahmini büyüklüğünü tespiti ve genel
hesaplarnların hatasız çıkartılması gerekmektedir.
Pazar araştırmasında çalışanlar tecrübelerine ve kendi uzmanlık dal-
larına göre farklı açılardan piyasayı inceler, araştırmalar yapar, çeşitli bil-
giler alırlar. Pazar araştırması titiz, geniş kapsamlı, çok gezmeyi gerektiren
ve isabetli teşhisiere ihtiyaç duyduran bi çalışma ürünüdür. En kısa ifade
ile, tüketici eğilimlerinin çok yönlü metot ve çalışmalarla, en isabetli tah-
minlerle belirlenmesi pazar araştırması sahasına girer. Tüketici eğiliminin
bilinmesi pazarlama uzmanlarının işidir. Örneğin bir şekilde üç adet bir-
birine bitişik beş yıldızlıotelin bitirildiğini farzedelim ve üçü de noksan ka-
pasite ile çalışıyor olsun. Masraflarını çıkaramayacak şekilde sıkıntıya gir-
sinler. Burada, otellerden birinin atılolduğu ve pazar araştırması eksikliğinin
sözkonusu olduğu gözlenmektedir. Kapasite büyüklükleri ve verimlilikleri bir
türlü hesaplanmamış her üç proje, devlete ait çeşitlii birimlerde ve çeşitli ve-

26
silelerle çalışanlarca tastik edildiğini de farz edecek olursak, bir yerde böyle
bir israfın önüne geçilmesi gerekmekteydi. Burada, otel sahiplerine devletin
uzmanlarınca danışmanlık hizmetlerinin verilmesi ve aynı uzmanlarca firma
yetkililerinin yönlendirilmesi gerektiği hususu dikkatleri çekmektedir.
Diğer taraftan, yatırımcılar da bilinçsiz ve hesapsız incelemeler ve ça-
lışmalar ile yatırımlarını yapmanın cezasını çekmiş oluyorlar. Bu çeşit ya-
tırım projelerinde gereken ilmi ve akli usül ve metodların uygulanmadığını
yatırım tamamlandığında farketmet ve görmek mümkündür.
Bu gibi otel projelerinde tesadüfi kararlar verildiği ve tahmini he-
saplamalar yapıldığı tespit edilecektir. Sonuçta, yatırımcılar zararlı çık­
maktadır. Yatırım hiç bir zaman tesadüfiere ve tahminlere bırakılmamalıdır.
Milli servetin de ziyan olduğu unutulmamalıdır.
Proje analizinde, pazar araştırması esnasında üretilmesi planlanan
ürün veya hizmetin, özellik, büyüklük, yapı ve talep imkanlarının be-
lirlenmesi ve gelir tahminlerinin yapılabilmesine çalışılmalıdır.
Piyasanın talep miktarının belirlenmesi esnasında aşağıdaki unsurlara
dikkat edilir.

- Benzer ve ikame ürünlerinin piyasadaki arz miktarları, kaynakları

- Gelir, fiyat ve tüketim esneklikleri
- Pazara ulaşım imkanları

Piyasa araştırmasında, evvela yukarıdaki konular çerçevesinde veriler

ve bilgiler temin edilir, daha sonra çalışma ve tahliller yapılarak, belgeler
değerlendirilerek ve pazarın durumu ortaya çıkarılarak, muhtemel pazar po-
litikaları belirlenir. Bugünkü ve gelecekteki talep tahmini yapılarak bir pa-
zarlama metodu üzerinde mutabakata varılır. Ne miktarda, kaça sa-
tılabileceği ve muhtemel problemlerin neler olabileceği gibi konular çalışma
ve incelemeler içinde cevaplanır. Talep tahmini, arz tahmini, pazar payı tah-
mini ve ürünün özelliklerine göre, pazarın özellikleri tespit edilerek ger-
çekleştirilmesi arzulanan hedef politikalar belirlenir ve hedeflere ulaştıracak
ekonomik, mali, teknik araçlar, tedbirler açık bir şekilde tespit edilir.
Piyasa araştırmasında yatırım konusunda toplanması gereken bilgileri
aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür. Bunlar (26);

(1 )- istatistiki bilgiler

-Üretim
-ithalat
-ihracat
-Stok değişmeleri

27
 -Milli gelir
-Nüfus serileri
-Fiyat indeksleri

(2)-Üretilecek malın kullanılış ve özellikleri üretilecek malın, kalitesi,

şekli, büyüklüğü ve kullanılış yeri

(3)-Fiyatlar ve maliyet

(4)-Tüketicilerin tip ve özellikleri

(5) -Arz Kaynakları

-Mevcut üretim kapasitesi
-Kapasite kullanım oranları
-Mevcut kapasitenin kuruluş yeri

(6)-Dağıtım mekanizması

(7)-Rakip mal ve hizmetler ve

(8)-iktisadi politikadır.

Pazarlama usul ve metot işidir. Bir ürünün veya hizmetin pazar payının
tesbitinde tüketicileri yakınen tanıyan pazarlamacının mahareti önem ka-
zanır. Yetkililer piyasadan yanlış bilgileri almak ve pazarı yanlış de-
ğerlendirmek ihtimallerine karşı tedbirli ve uyanık olmak zorundadır. Piyasa
araştırmasına katılan uzman ekibin değerlendirmesi yatırım konusunun se-
çiminde ve ekonomik analiz safhasındaki çalışmalara çok fazla tesir et-
mektedir. Bu nedenle, piyasaya çıkarken ne gibi pazarlama stratejileri uy-
gulanabileceği hususunda aşağıdaki konulara dikkat edilir.

(1 )-Ürünün özelliği, fiyatı

(2)-Paketleme
(3)-Pazarlama ve dağıtım sistemi
(4)-Satış sonrası hizmetler

Yeterli piyasa araştırmasına dayanmayan bir proje, kıt kaynakların

etkin biçimde kullanılmasını engelleyecek ve yatırım projesının mü-
kemmelliğini bozacaktır. Yatırım safhasında yapılan piyasa araştırmasının
hesap ve bilgileriyle işletme faaliyetleri yönlenecek ve işletmenin işleyişi is-
tikrara kavuşacaktır.

28
 B) KAPASiTE TESBiTi

Bir işletmenin kapasitesi denilince, belirli bir zaman aralığında, üre-

tilebilecek ürünlerin değeri ya da sayısı akla gelir (27). Pazarın büyüklüğü,
üretim miktarına ve fabrikanın üretim kapasitesine bağlı olan satış fiyatı ile
belirlenir (28). Bu nedenle, üretim kapasitesinin belirlenmesi çok yönlü
araştırma, inceleme, ve düşünmeyi ve dikkatli karar vermeyi ge-
rektirmektedir.
Kapasite seçiminde iki öğenin önemine işletmeciler hassasiyet gös-
termektedirler. En düşük ekonomik kapasite ve kapasite büyüklüğünün ya-
tırıma kazandıracağı yararlar. Bu iki nokta arasındaki kapasite bü-
yüklüğünün seçiminde, yatırımcının finansman gücü, ürünün pazar fiyatı ve
tüketicinin tercihi fevkalade önemlidir.
Eri düşük kapasite, üretim tekniğine ve ürüne göre değişir. Sürekli üre-
tim konularında minimum kapasite miktarı kolaylıkla ifade edilebilmektedir.
Örneğin, bir çimento fabrikasının 300 tondan az üretim yapması ekonomik
sayılamamaktadır. Bir tesisin rantabl çalıştığını söyleyebilmek için belli bir
üretim miktarını aşan kapasiteye ulaşması beklenilmektedir. Bu asgari ka-
pasiteye ulaşamayan üretim, zararla karşı karşıya kalmak durumuna düşer.
Milli ekonomi açısından da uygun ve randımanlı kapasite seçiminin kal-
kınma hızına etkisi malumdur. Kalkınma hızının artması, ekonomide ya-
tırımların artmasına ve verimliliğin arttırılmasına bağlıdır. Sermayenin daha
çok katma değer imkanı vermesi, kapasite seçimiyle alakalı bir konudur.
Yatırımın tek vardiyalı mı veya birkaç vardiyalı mı işletmeye açılacağı ko-
nusu kapasitenin belirlenmesi ile ilgilidir. Başlangıçta üretim kapasitesi çok
küçük tutulup, bir müddet sonra tevsH proje ile kapasitenin artırılması tercih
edilebilmektedir. Örneğin, demir çelik, kimya, tekstil, çimento gibi konularda
üretim yapan firmalar sürekli kapasitelerini tevsii projelerle artırmaktadırlar.
Bunun nedeni, ilk anlarda finansman imkanlarının yetersizliği, proje saf-
hasında ekonomik ve teknik araştırmalar yapılırken gözden kaçan ek-
sikliklerin tamamlanması , piyasa araştırma esnasındaki talep fazlalığının
fark edilmemesi, finansman kaynağında çıkan istikrarsızlık veya küçük
çapta başlanılan yatırım büyüklüğünün tercih edilmesi ve seçilmesi ola-
bilmektedir. Pazar araştırması bölümünde belirlenen bir fabrikanın yatırım
projesinde pazar imkanlarının yetersizliğinin dikkate alınmadığı ve ma-
kinaların kapasitelerinin fevkalade yüksek olduğu dikkate alınırsa kapasite
miktarının pazar araştırması ile doğrudan bağlantısı olduğu görülmektedir.
Yani, kapasite miktarı pazar payına bağımlıdır.
işletme ekonomisi literatüründe, üretim kapasitesi ile ilgili yaklaşımların
ve pratikte güdülen amaçların, çokluğuna paralelolarak çok sayıda ka-
pasite çeşitleri ortaya konmuştur (29).

29
 a) Teknik kapasite, Ekonomik kapasite,
b) Kantitatif Kapasite, Kalitatif Kapasite,
c) Maksimum Kapasite, Optimum Kapasite, Minimum Kapasite, Normal
Kapasite, Tam Kapasite,
d) Ömür Kapasitesi, Dönem Kapasitesi,
e) Teorik kapasite, Gerceklesebilir Kapasite,
f) Temel Üretken Birim'> Kap~sitesi, Kısmi Kapasite, işletme Kapasitesi,
Sektör Kapasitesi,
g) Birim Kapasite, Toplam Kapasite,
h) iş Kapasitesi, Ürün Kapasitesi,
k) Asıl Kapasite, Yan Kapasite, ikame Kapasite,
i) Atıl Kapasite, Yedek Kapasite, Zorlanmış Kapasite,
m) Personel Kapasitesi, iş araçları Kapasitesi, Malzeme, Organizasyon
Kapasiteleri,
n) Garanti Edilmiş Kapasite v.s ...
"Teknik Kapasite" ile genelolarak işletmenin kullanıldığı makinaların
üretim gücü, ekonomik kapasite' ile üretim ekonomik özelliği ifade edilir.
"Maksimum, optimum, normal ve tam kapasite" işletmelerde çoğu zaman
kullanılan kapasite çeşitleridir.
Uzun dönemindeki üretim seviyesinde "maksimum veya teorik ka-
pasite" tespit edilebilmektedir. işçilerin, makina ve teçhizatın, personelin,
malzemelerin üretim veya iş güçleri yukarıda tanımlanan çeşitli kapasite ta-
nımlarıyla ifade edilmektedir. Örneğin iş kapasitesi, ürün kapasitesi gibi.
Bir başka açıdan bakıldığında, makina ve teçhizatların aylık ve yıllık
arıza bakım ve onarımıarı nedenleriyle üretim miktarında düşme gö-
rülmektedir. Bu gibi üretim aksamalarının sonucunda, maximum kapasitede
düşme meydana gelmekte ve mevcut şartlardaki üretim miktarı "normal ka-
pasite" ile ifade edilmektedir.
işletmenin yeterli sipariş alamaması, elde olmayan aksamaların zuhur
etmesi, hammadde teminindeki aksaklıklar gibi nedenler sonucunda ula-
şılabilen üretim miktarı ise "fiili kapasite" olarak tanımlanır. Yani, çalışmanın
derecelendirilmesi fiili kapasiteyi tanımlar.
"Optimum kapasite" ise ekonomik bir kavramdır. Belirli bir üretim se-
viyesini gerçekleştirmek "optumum kapasite" olarak tanımlanabilmektedir.
Konunun başında kapasitenin maliyetle ilişkili olduğu ifade edilmişti. iş­
letmenin kullandığı girdi fiyatlarının bütün üretim safhası boyunca sabit ol-
dukları varsayıldığı üretim ve maliyet arasındaki ilişkinin tanımlanması ko-
laylaşmaktadlL Yani kapasite miktarının, maliyetle olan ilişkisi ortaya
çıkarılmaktadır. Tabiatıyla, kapasite oranı tesbitinde, kara geçiş noktası be-
lirlenecek ve üretim kontrol altına alınabilecek ve üretim artırılması veya
azaltılması hesapları yapılabilecektir.

30
 Belli bir üretim metodunu esas alarak girdilerin miktarlarının aynı oran-
da arttırılması hususunda bazı üretim miktarı oranlarının arttığı gö-
rülmektedir. Bu hesaplama yöntemine akademisyenler "ölçeğe göre getiri"
demektedirler. Girdilerin hepsinin arttırılması halinde üç iltimali verimlilik,
üretim miktarı ilişkisi ortaya çıkarılmıştır.
1- Azalan Verimlilik Hali: Üretim miktarı daha düşük oranda artar. Ör-
neğin, fazla mesaiye kalarak çalışma kapasitesini arttıran işçinin verimliliği
azaldığı gibi yorgun ve daha az enerji harcayarak daha az üretime katkıda
bulunacaktır.
2-Artan Verimlilik Hali: Üretim aynı oranda artar. Örneğin, bir deponun
kapasite artışı ile birlikte üretim artışı da aynı oranda arttırılabilmektedir.
3-Artan Verimlilik Hali: Üretim daha büyük oranda artar. Örneğin, bir
maden işletmesinde maden rezervinin yeterli olduğu varsayılırsa, bir iş ma-
kinasının veya makinaları daha iyi teknolojilerle maden ocağının makina
parkına ekl~nmesi ile daha fazla üretim sağlanacaktır.
Kapasitenin kontrol altında bulundurulması ve maliyet ve üretim mik-
tarına oranlanması, işletme safhasında çok önemli olduğu gibi, yatırım saf-
hasında da alınacak makina ve teçhizatın çalışma hacmi ve inşaatın bü-
yüklüğüyle de irtibatlandırılarak yatırım pro jesi düzenlemesi geremektedir.
Yatırım projesi hazırlama safhasında geri dönülemeyecek zararlann önüne
geçmek imkanı pahalıya malolacaktır.

C) KURULUŞ YERi

Kuruluş yeri seçimi, yatırımcıların proje hazırlama esnasında ve-

recekleri en önemli karardır. Bu öyle bir karardır ki, yatırımın gelecekteki iş­
letmeeilik faaliyetinde, bütün maliyet ve kar hesaplarında ve istikrarlı bir bi-
çimde büyümesinde etkisi çok fazladır.
Kuruluş yeri seçiminde yatırımı etkileyen birçok faktörler sayılır. Bu fak-
törlerin incelenmesi esnasında çeşitli sınıflandırmalar yapılmaktadır.
Sayısalolarak değerlendirilen faktörleri şöyle sıralamak mümkündür
(30).
-Arsa, inşaat ve alt yapı maliyeti,
-Fiziki girdiler ile mamüllerin taşınma mesafeleri,
-insan gücünün teminindeki mali küfetler,
-Artıkların atılması,
-iklim şartları,
-Teşvik tedbirleri,
-Su ve elektrik teminindeki emniyet,
-Hammadde teminindeki emniyet,
-Pazara olan yakınlık avantajları,

31
 -Rakip firmalara olan yakınlık
-iş düzenleyici, kanun, yönetmelik ve kararlar,
-Sosyal imkanlar,
-Tabii afetlere karşı dayanıklılık,
-Harp halinde bölgenin durumu.

Kuruluş yerinin yatırım projesi içindeki yerini ve önemini ve ayrıca ku-

ruluş yerini etkileyen faktörleri ileriki sayfalarda ayrıca izah etme imkanı ola-
caktır. Bu nedenle, burada kuruluş yeri konusu kısaca izah edilmiştir.

3.1.2 MALi ANALiz

Yatırımın gerçekleştirilmesindegerekli finansman kaynaklarını hem ya-

tırımın başlangıcında, hem de işletme döneminde yatırımcı temin edecektir.
Mali analiz yapılırken, yatırım harcamalarının özkaynak miktarı, ku-
lanılacaksa kredi tutarı, faiz oranı, geri ödeme süresi vb. bütün he-
saplamalar yapılacaktı r.

Bir yatırımın kurulmasında yapılacak mali analizler şunlardır;

a- Yatırım tutarının
(arsa-arazi, bina- inşaat, makina-teçhizat ve montaj,
mefruşat ve diğer projelendirme harcamaları) tek tek hesaplanması,
b-Gelir ve gider tahminlerinin yapılması,
c-Finansman kaynaklarının temin edilmesi,
d-Mali organizasyon sağlanmasıdır.

Mali analiz yapılırken

yeterli finansman kaynağı bulmanın yanında, ya-
tırım harcamalarına uygun bir biçimde zamanlamanın da yapılması zo-
runludur. Yatırımın belirlenen zamanda bitirilebilmesi ve istenilen yararların
sağlanabilmesi için yatırım harcamaları belli bir mali plana uygun olarak ya-
pılmalı ve bu esnada mali kaynak sağlama planı da aksamamaııdır. Kuş­
kusuz projenin toplam maliyeti, enflasyon ortamı ve işletme döneminde
temin edilecek kar düşünülecek olunursa, yatırımın en kısa sürede ta-
mamlanmasına uğraşılacaktır. Yatırım süresinin uzaması, yatırım ma-
liyetinin artmasına neden olmaktadır.
Sağlanan kaynak ile, kullanım temini ve geri ödeme arasında iyi bir
ayarlama şarttır. Zamanında sağlanamayacak finansman yatırımın ger-
çekleşmesini zorlaştırıp, süresini uzatırken, zamanından önce sağlanan
kaynaklar da paranın atıl kalmasına ve değer kaybına neden olacaktır. Ya-
tırımlar belirlenen kaynaklar ile, belirlenen süreler içesinde, belirlenen ya-
tırım harcamaları icin kullanılabilmeli ve belirtilen maksatla hazırlanan fi-
"

32
nansman kullanım planları iyi düzenlenmelidir. Devletten teşvik desteği
almak için müracaat etmiş firmalarla yapılan görüşmelerde, firmaların ba-
zılarının finansmanlarını yatırımın büyüklüğüne göre ayarlayamadıkları,
bazen de alacakları kredi veya prim desteğini düşünerek yatırım yap-
tıklarını, ancak zamanında tahsis edilen alacaklarını alamadıkları ve bu du-
rumun yatırımlarının yarım ve atıl kalmasına neden olduğu görülmektedir.
Tabiatıyla bu gibi durumlarda yatırımcının elinde bir imkan bu-
lunamamaktadır. Yatırımcı devletin bu muamelesini hesap etmek zo-
rundadır.
Ayrıca, teşviki i
parasal imkanlar dışında, parasal kaynaklar kul-
lanılabilmektedir. Özkaynaklar işletme içinden, krediler işletme dışından
sağlanan kaynaklar olup, işletme dışı kaynaklar da yurt içi veya yurt dışı
kredilerden oluşur. Sözkonusu iç ve dış kaynaklar, özkaynağıyla yatırımını
tamamlayamamış yatırımcılarına birer finansman takviyesi özelliğini ta-
şımaktadırlar.
Projenin yatırım tutarıtesbitinden sonra, yıllara göre yapılacak yatırım
harcamalarının miktarı bir tabloda gösterilir. Bu tablo aynı zamanda har-
camaların yatırım süresi ile bağlantısını gösteren ve finansman sıkıntısına
düşmemeye uğraşılan bir tablodur. Yatırımın zamanlanması belirlendiğinde
ve finansmaı:ı kaynaklarının sürelere dağılımı yapıldığında yararlı bir mali
planlamanın yapıldığı söylenebilir.
Bir yatırımı gerçekleştirirken özkaynak ve kredilerden istifade edileceği
belirtilmişti. Özkaynak şirkete ortaklar tarafından ödenen nakit sermaye
devredilen menkul veya gayrimenkullerdir. Özkaynak, rahatlıkla kul-
lanılabilen bir kaynaktır.
Harcamaların yıllara göre dağılım tablosu, yararlanılacak teşvikler, kul-
lanılacak krediler yatırımın zamanlaması ve tahmini harcamalar planına
yardımcı olacaktır. Tablo belirlendiğinde, gerekli finansman kaynaklarının
temini için finansman gelirlerinin planı yapılabilecektir. Harcama dö-
nemlerinin kısa bir müddet öncesinde, finansman kaynaklarının hazır bu-
lun'durulması imkanları sağlanacaktır.
Her yatırım için özkaynak ve kredi oranları vardır. Kredilerin iç ve dış
kredi şeklinde ayrıldığı malumdur. Finansman kuruluşlarınca krediler öz-
kaynağın yatırım için belli bir oranda harcanmasını müteakip yatırımcılara
verildiği ve kredi kuruluşlarının yatırımcının finansman gücü nispetinde
kredi kolaylığını bilmek lazımdır. Kredi veren kuruluşlar kredinin geri dönüş
garantisini teminen, yatırımın belli bir seviyeye ulaşmasını istedikleri gibi,
yatırımcının özkaynağınını yatırıma kafi gelip gelemeyeceğine de bak-
maktadırlar. Daha da açık ifadesi, bu işlemlerin amacı kredinin !Jerj dön-
meme riskini azaltıp , kredinin faizleri ile birlikte geri dönmesi ihtimalini
yüzde yüze çıkarma imkanının garantilenmesi anlamını taşır. Bugün, her-

33
hangi bankaya gidilse verilen kredinin geri dönebilmesi için garanti gös-
terilebi/ecek kefalet, ipotek ve teminat kısacası kredinin parasal karşı i ı-ğı
aranmaktadı r.
Yatırım projelerinin mali yönden değerlendirilmesinde yararlanılan bir-
kaç metod var. Bütün hesaplar yatırımın karlılığı ve mali istikrarının temin
edilmesi temeline dayanır. Bugünkü değerlerle yapılacak mali analiz ça-
lışmaları ve ileriki zamanlarda bölgenin kalkınması,' pazar payının artması,
yörenin gelir seviyesinin yükselmesi veya devlet desteğinin bölgeye farklı
sonuçlar ortaya çıkarması dikkate alınabilir. Örneğin, yatırım yapılan bir
arazinin yakınına veya yanına bir organize sanayi bölgesi veya küçük sa-
nayi sitesi kurulduğunda otomobilolarak yatırımın mali ve ekonomik değeri
yükselir. Bölgeyi bir çeşit uyarıimış yatırımlar yapılmaya bçışlanır.
Yatırımın işletme döneminde elde edilecek karlarla kaç yılda kendisini
amorti edebileceği hesaplarının mali analiz çalışmalarında yapılması ge-
rekir. Gerçi, yatırımın yapılması veya işletme dönemi esnasında proje dışı
istisnai değişikliklerin yapılması ihtimalleri de var. Mali analiz çalışmalarının
detayları yapılmalıdır. işletmenin kuruluş dÖr}eminde kullanabilecek fonların
kaynakları olarak genellikle şunlar gösterilebilir (31).

1- Sermaye
2- Tahvil
3- Finansman ve Kalkınma Kredileri
4- Diğer Krediler

Mali analiz safhasında, ayrıca işletme dönemindeki tahmini satışların

başabaş, yani en az satış tutarının bulunması ile işletmenin kara geçiş satış
miktarı sınırının tespit edilmesi ve bu vesileyle kapasite miktarının be-
lirlenmesi imkanı bulunmaktadır.

Değişmez Masraflar
Başabaş satış tutarı (32) =
Değişken Masraflar
1 -----------------------------------------
Satışlar

Mali analiz çalışmalarında, kapasite miktarının tespit edilmesinin, ger-

çekleştirilecek üretim düzeyinin belirlenmesinin ve özkaynak miktarında sı­
kıntı çekilmemesinin önemi büyüktür. En uygun yatırım büyüklüğü ve eko-
nomik kapasite miktarı yatırım projesinde hesaplanılmalı ve gösterilmelidir.
Yatırım projelerinin hazırlanması ve değerlendirilmesinde girdi ve çıktı
fiyatlarının tesbiti ve tetkiki lazımdır. Projenin işletme döneminde üreteceği

34
mal ve hizmetlerin fiyatlarının tahmin edlmesi, yatırım projesi safhasında
mali analiz yapılırken önemle ele alınır. Yapılabilecek tahmini fiyat hataları
projenin seyrinde hatalara sebebiyet verebilir.
Örneğin, bugün ülkemizde ürün içerisinde ürün maliyetini en fazla et-
kileyen ve yükselten şeyin ulaştırma ve elektrik masrafları olduğu tespit
edilmiştir. Aksine diğer gelişmiş dünya ülkelerinde böyle bir maliyet prob-
lemi ile karşılaşılmamaktadır. İskenderun demir çelik fabrikalarının demiri
Sivas-Divriği'nden temin etmesi, enerjisini dış ülkeden ithal etmesi, ih-
tiyacının bir buçuk katı eleman çalıştırması ve üretimde rantabl ça-
lışmaması vb. olumsuz durumlar maliyetleri etkilemekte ve üretilen ürünün
fiyatını artırmaktadır.
Diğer taraftan, aynı demir işlenmiş olarak iran'dan daha ucuza ithal edi-
lebilirken ve daha iyi kömür dış ülkelerinden ülke içindeki üründen daha
ucuza temin edilebilirken ve ülkeye daha ucuza büyük ve küçük baş hayvan
ithal etme imkanı varken, (bu örnekler çoğaltılabilir.) korumacılık politikaları
savunulmuş ve korumacılık yıllardır üreticiyi aşırı korumuş, korumanın ömür
boyunca süreceği sanıimış ve bu koruma politikası diğer tarafta yer alan tü-
keteinin kazancını silip götürmüştür. Yani ülke içinde neler üretilmeli, neler
ülke dışından ithal edilmeli hususu belirlenmemiştir. Devletin bu politikası
tam anlamıyla belirlense, açıkca ilan edilse yatırımcı rahatlayacak ve yan-
Iışlığa düşmekten kurtulacaktır. Tüketicinin hakkı da korunmuş ve sa-
vunulmus olacaktır.
Mali"analizde, üretim safhası kontrol altına alınmaktadır. Üretim saf-
hasının tahmini yapısı ve özelliği aşağıdaki soruların cevaplandırılması yo-
luyla temin edilebilecektir.

işletmede,
a) Ne üretilecek?
b) Üretim sistemi ve organizasyonu nasıldır?
c} Pazarlama imkanları ne şekildedir?
d} Mevcut kapasite nasıl devam ettirilecek ve nasıl arttırılabilecektir?

Üretim safhasında üretilecek mal ve hizmetlerin hangi mallar olduğunu,

nasıl ve niçin üretilecek mal ve hizmetlerin hangi mallar olduğunu, nasıl ve
niçin üretileceğini yatırımcı yatırım projesinde görmeye çalışacaktır. Talep,
mal ve hizmetlerin fiyatlarını doğrudan etkiler. Fiyat, üretilen ürünlerin mik-
tarlarını ve çeşitliliklerine tesir eder. Bir mala karşı talep artışını farkeden iş­
letmeci üretim artışına giderek, karını da artırır. En ucuz üretim metodunu
uygulayarak, seri ürünlerinin üretimiyle fiyatlandırmada metodlar çıkarır.
Proje safhasında, bütün bu muhtemel gelişmeler dikkate alınacaktır. Üre-
timin kar veya zararı mali analizin hesaplarını doğrudan etkileyecektir.

35
 Serbest piyasa ekonomisinde fiyatı ve üretim miktarını piyasa belirler.
Piyasa üretimin miktarını piyasa talebiyle ve fiyatlandrrmayla dengeye ge-
tirmeye çalışır. PiyasaEta yapılacak talep araştırmaları sonucu elde edilen
rakamlar arza ve fiyata yansımaktadır. Piyasanın bütün bu kuralları yatırımı
doğrudan uyarmakta ve yönlendirmektedir. ~
Talep, alıcının gelir seviyesine, ürüne olan ihtiyacın derecesine, ürünün
fiyatına, alternatif ürüplerin kaliteleri ve fiyatlarına bağlı olarak sürekli de-
ğişir. Bu unsurların hepsinin gözönünde tutulması zor olsa bile, yatırım pro-
jesi bu şartlar çerçevesinde şekillenir.
Arz, üretimin maliyetine, satış fiyatına ve alternatif malların fiyatlarına
göre ayarlanır. Arz ve talep arasındaki hareket zaman oluyor aynı is-
tikamette ve öyle zaman oluyor ki, birbirlerinin tersi istikamette olabiliyor.
Arz ve talep piyasanın çeşidine göre değişir ve tam rekabet, monopal,
oligopol ve monopolcü rekabet piyasalarında çeşitli miktar ve fiyatlar ser-
gilemektedir. Bir müddet arz veya talepten birinin ağırlık kazandığı göz-
lenirken, bir de bakılır ki sonra diğer biri ağırlığını artırmaktadır. Arz vetalep
sürekli dengeyi bulmaya uğraşır. Bu denge, miktar ve fiyatın değişmesiyle
sağlanır. Arz ve talep dengesi üretici ve tüketicinin satım veya alım gücüne
zarar vermemelidir.
Fiyatın ülkenin ekonomik sistemi, işletmelerin pazarlama davranışları
ve tüketicilerin satınalma gücü üzerinde çok önemli etkileri vardır.' Bu et-
kiler serbest piyasa sistemininde pazarın taktir ettiği fiyatı, ücretleri, kira be-
dellerini, faiz oranlarını ve karları etkiler ve belirler. Fiyat, talebi harekete
geçirir. Tüketicilerin davranışları kendiliğinden oluşur.
Çeşitli akademisyenler ve uzmanlarca fiyatı etkileyen unsurların şunlar
olduğu tespit edilmiştir.
1- Ürünün yatırım' ve işletme maliyeti
2- işletme kuruluş yeri
3- Ürün niteliği '
4- Çevre ve pazar yapısı
5- Arz ve talep miktarı
6- Tüketici davranışı
7- Kanunlar
Ayrıca, fiyatın aşağıdaki aşamalardan geçtiğine inanılmaktadır.
1- Talep tahmini
2- Rakiplerin tepkisi
3- Pazar payının tespiti
4- Fiyat stratejisi
5- Mal dağıtım sistemi ve satış çabaları ile ilgili politikalar.
Proje maliyet hesaplamaları yapılırken, yatırım projesinin fiziki bü-
yüklüğüne, kapasitesine ve kullanılacak teknolojiye ve pazar ekonomisi ku-

36
rallarına dikkat edilerek değerlendirmeler yapılmalıdır. Örneğin; Organize
Sanayi Bölgeleri tespit edilirken veya küçük sanayi sitelerinin işyeri sayıları
belirlenirken siyasi baskılarla karşı karşıya kalındığında hem maliyet açı­
sından ve hem de kullanım açısından elverişsiz ve istikrarsız sonuçlar alın­
dığı DPTde yapılan incelemelerde anlaşılmıştır.
Sonuçta, mali analiz çalışmalarının etki alanının fazlaca geniş olduğu,
finansman gücü, pazar fiyatı, yatırımın kuruluş yeri, tüketici davranışı ve
diğer birçok konulardan etkilendiği anlaşılmaktadır. Mali etüt, yatırım kar-
Iılığının ve istikrarının bir çeşit hesaplanmasıdır.

3.1.3 TEKNiK ANALiz

Yatırım projesinin teknik yönü incelenip değerlendirmeye alınırken, üre-

tim metodu, miktarı, ürünün cinsi, kalitesi, makina ve teçhizat teknoloji üni-
tesinin bina içerisindeki yerleşim planı, yapı ve inşaat işlerinin şekli, montaj
çalışmaları, teknik yardımlarının durumu ve deneme işletmesine geçişin
planı üzerinde çalışmalar yapılır.
Bu analiz çalışmasında, üretimin dünyada ve ülkelerdeki geçerli me-
todunun belirlenmesi ve ihtiyaç duyulan teknik eleman ihtiyacının ve eğitim
imkanlarının ve iş akım şemalarının tertiplenmesi, düzenlenmesi önem
taşır. Üretimi yapılacak mallar ve yan ürünler, ürünlerin üretim süreleri ve
miktarları belli bir plan ve programa göre yapılır. Ayrıca, bu malların varsa
fiziki ve kimyevi nitelikleri miktarları, parasal değerleri hesaplanır. Önceki
bölümlerde belirtildiği gibi, üretim yapabilen teknolojiye sahip makinaları
temin eden bazı fabrika ve atölyelerin teknik analizlerinin yanlış he-
saplanması dolayısıyla atıl finansman, makina ve teçhizatlarla işletmelerin
sıkıntıya girebileceklerinden bahsedilmişti. Ülkemizde, bir alüminyum fab-
rikası demode teknikle çalışmış ve sonraları mali ve teknik açıdan büyük sı­
kıntılar içerisine girmiştir.
Yatırım projesi sahibinin, projesinin niteliğine göre çeşitli konularda tek-
nik yardıma ihtiyacı bulunmaktadır. Teknik yardıma ihtiyaç duyulabilecek
konu çeşitleri ise genelde şunlardır;
- Teknik müşavirlik ihtiyacı
- Proje kontrolünde yardım
- imalat safhasında kontrole yardım
- Personelin teknik eğitimi
- Satış hizmetlerinde bilgilendirme
- Teknik temel bilgilerin temini
Veya işletme içi teknik eğitim vererek aldığı elemanların yetişmesini
sağlama imkanları araştı rı lacaktır. Teknik yönden işletmenin problemsiz
çalışmasına imkan verecek plan ve programı yatırımcı, yatırım projesi ha-

37
zırlık safhasında yapacaktır. Örneğin, istanbul, Ankara, izmir gibi büyük,
sanayisi gelişmiş şehirlerde teknik eleman sıkıntısı çekilmediği halde, taş­
rada şehirlerde teknik eleman sıkıntısı ile karşılaşılmaktadır. Bu sebeple,
eleman sıkıntısı çekileceği gözönüne alınarak, taşrada yatırım ya-
pılmasından sakınılmaktadır.
Üretimde kullanıtacak makina ve teçhizatların yatırımcı tarafından tespit
edilecek belirli özelliklere sahip olması aranır. Üretimin kapasitesine, ya-
tırımcının finansman gücüne, yapılacak araştırmalara ve ulaşılacak bilgilere
göre yatırımcı yatırım konusu makina ve teçhizatları tespit ederek, mo-
dellerini belirler. Proje çalışma grubu, belirlenen çerçevede bütün teknik
bilgi, teknik katalog ve',teknik özellikleri yatırımcıya ulaştırır ve yatırımcının
kararını bekler.
Birçok yatırımcıyla yapılan görüşmelerde, üretimde kullanılacak makina
ve teçhizat/arın aşağıdaki özelliklerinin önemli olduğu ifade edildi.
- Makina ve teçhizatın teknolojik özellikleri (modeli, markası) ve yaşı
- Yatırım projesinde belirtilen üretim metoduna uygunluk
- Satın alma veya kiralama şekli ve yeri
- Fiyatı (FOB ve elF değeri)
-Garanti ve ödeme şartları
- Onarım ve bakım imkanları
- Üretim kapasiteleri ve verimliliği
Makina ve teçhizatların monte edilecek yerdeki hacmi, genişliği ve yük-
sekliği, enerji ve yakıt sarfiyatı, niteliği, fiyatı, kalitesi ve evsafı fevkalade
önemlidir. Y~tırımcı bütün yukarıdaki avantajlara özen göstererek kararını
verecektir.

3.2. TESiSLER VE YERLEŞiM PLANLARı

Üretim makinaları ve çalışma birimlerinin arsa üzerindeki yerleşim planı

önceden belirlen.ir. Makina ve teçhizatın binaların içesinde nasıl yer-
leştirileceği, ana fabrika binalarının, yardımcı tesislerin, sosyal ve idari bi-
naların planları araziyi en ekonomik şekilde kullanma imkanı tartışılır. iş ve
çalışma ortamının binalar içindeki en verimli hareketliliği ve konumu dü-
şünülmelidir.
Ana fabrika binasına yerleştirilecek makina ve teçhizatların dışında,
yardımcı tesisleri oluşturan bazı birimler de vardır. Bu birimler, ana fabrika
binasının işleyişine yardımcı olabilen işleyişlerini sağlayan varlıklarından
vazgeçilmeyen ve her an titizlikle bakım ve onarımıarının yapılması ge-
rektiğine inanılan tamamlayıcı tesislerdir. Başlıca bilinen yardımcı tesisler
şunlardır;

38
 - Elektrik enerjisini sağlayan tesisler,
- Su tesisleri (ana depo ve boru hatları)
- Yakıt tesisleri (LPG, mazot, benzin istasyonları)
- Basınçlı hava tesisleri
- Yükleme, boşaltma tesisleri,
- Arıtma tesisleri
- Depolar
Sosyal ve idari tesisler ise yönetim, halkla ilişkiler ve diğer sevk ve idari
birimlerin faaliyet gösterdikleri yerleşim' alanlarına inşa edilen tesislerdir.
Sosyal tesisler, yemekhane, gazino, kreş gibi yerlerdir. idari tesisler ise mü-
düriyet binası, giriş çıkış kontrol kulübeleri gibi yerleşim yerleridir.

3.3. iNŞAAT iŞLERi

Yatırım projesi inşaatın, makina ve teçhizatların yerleştirilmesine

uygun, enerji ve yakıt sisteminin kullanımına göre ve arıtma sistemiyle bağ­
lantılı ve ulaştırma trafiğini aksatmayacak şekilde yığma,karkas, be-
tonarme veya çelik konstürüksiyon şeklinde yapılacaktır.
inşaat alanının, tecrübeli bir mimar tarafından yerleşim alanının en ve-
rimli, en sıhhatli biçimde kullanılmasını sağlayabilecek bir mimari projeye
oturtulması lazımdır. Ayrıca, mimari projenin, inşaat birimlerinin tevsii ya-
pılabilecek bir proje uygun olarak projlendirilmesi ve ileriye yönelik ge-
nişleme ihtiyacının olabileceği varsayılmalıdır.

3.4. MONTAJ iŞLERi

Montaj işlerinin nasıl ve kimler tarafından yapılacağı, başlangıç ve bitiş

tarihlerinin belirlenmesi, inşaat işlerinin hangi safhasında montaja baş­
lanabileceğiı montaj işlerinde çalışacak işgücü, malzeme ve teçhizatın te-
darik miktarı süresi ve maliyeti, montaj için yapılacak sözleşmeler ve de-
neme işletmesinin başlama tarihinin tesbiti gibi konular önemlidir.
Bazı montaj işleri inşaatın devam etmesi esnasında ve bazıları da in-
şaatın bitişinde başlar. Hangi işlere ne zaman ve nasıl başlanılacağı ve
hangilerinin ne zaman ve nasıl bitirileceğinin tespit edilmesi ve inşaat iş­
lerinin montaj ekibi tarafından titzlikle montaja uygun olup almadığının takip
edilmesi ve planlanması ve programlanması gerekmektedir.

3.5. TEKNIK YARDIM, PATENT VE KNOW-HOW

Proje ve projenin konusuna göre teknik yardım, patent hakları ve know-

hoıw sözkonusu ise mühendislik ve mimarlık etüdlerinin ve projelerinin tek-

39
nik şartnamelerin ve sözleşmelerinin hazırlanması, tekliflerin de-
ğerlendirilmesi, inşaat ve montaj işlerinin uygunluğunun kontrolü, patent
haklarının satın alınması ve satın alma değerinin tespiti, patentıerin ve
know-how için gerekli ülkelerarası işlemlerin yürütülmesi ve maliyet fiyatı
yapılır ve yatırımcı elde edeceği sonuçlara göre teknik yardımı, patenti veya
know-how imkanlarından ayarlayıp yararlanamayacağının kararını verir.

3.6. DENEME iŞLETMESi

Teknik analizlerin en son safhası yatırımı işletmeye almak üzere tec-

rübe işletmesi safhasıdır. Deneme işletmesinde, deneme üretiminin miktarı
ve maliyeti, süresi, başlangıç tarihi, gider ve gelirleri, deneme ürününün ka-
litesi, çalışacak elemanların sayısı ve özellikleri planlanır.
Çıkabilecek aksaklıklar, en son bu safhada çözümlenerek yatırımın ta-
mamlanması ve işletme döneminin başlaması safhasına geçilmiş olur. Ör-
neğin bir otel işletmesi yatırımı yapılırken müracaat edilmesi halinde Turizm
Bakanlığı, işletmeler Genel Müdürlüğü "Turizm Yatırım Belgesi" ver-
mektedir. Bu belgede, yatırımın kapasitesi, yatırımcı firmanın ünvanı, ad-
resi, otelin yıldız sayısı, yatırımın bitiş tarihi belirlenmiştir.
Otelin bitiminde ve deneme işletmesine geçiş de "Deneme işletmesi
Belgesi" verilmektedir. Esas işletmeye geçme durumunda yatırımcı firma,
"işletme Belgesi" almaktadır.

III. BÖlÜM

YATIRIM PROJELERiNDE KURULUŞ YERiNiN ETKisi

1- KURULUŞ YERi KAVRAMı

Yatırımın başlatılması çok yönlü bir problemdir. Bu problemi n eko-

nomik, teknik, mali ve hukuki yönleri vardır. Farklı şekillerde ve şartlarda in-
celenerek kuruluş yeri tespit edilir.
işletme kapsamına bir bakkal dükkanı, bir banka, bir holding veya
kamu iktisadi teşebbüsünün dahil edilmesi durumunda, bu gibi işletme ku-
ruluşlarının her birisinde çok farklı problemler ortaya çıkacak ve çözüm yol-
ları da değişik olacaktır. Örneğin, bir bakkal dükkanı açarken ciddi bir kadro
ile karar vermek durumunda kalınmayacaktır. Belki bazı analizler yapılacak
ve hazır analizlere ihtiyaç duyulacaktır. Nitekim bu işi, müteşebbisin kendisi
ve yakınları birlikte çözebilmek gücüne ve bilgisine sahiptir. Yani mü-
teşebbis bakkal, dükkanının konumunu, rakip bakkalların gücünü, müş­
terilerin sayısını ve talebini, kendi mali imkanını ve yakın çevreden edi-

40
neceği desteği gözönüne alarak bir strateji çezecek, fizibilite analizi ya-
pacak, işletme politikasını oluşturacaktır. Burada, dükkanın kuruluş yerinin
tesbiti, dikkat edilmesi gereken bir husustur. Diğer rakip dükkanlar müş­
teriye daha yakın ise, bu yatırımcı için bir dezavantajdır. Rakiplerin daha
güzel vitrinleri, daha ucuz ürünleri veya daha geniş dükkanıarı var ise bu ta-
mamiyle yatırımcı bakkal için birer dezavantajdır.
Stuckeman (33) tarafından belirtildiği gibi, "Bir fabrika yeri seçimi eş
seçmeye benzer, ileride değiştirmek mümkündür fakat bu değişiklik hem
pahalı hem de hoş olmayabilir".
Bu basit örneği anlattıktan sonra, bir kamu iktisadi teşebbüsünün nasıl
analiz edildiği örneğini inceleyelim. Örneğin, Etibank'ın Seydişehir ci-
varında kurmakta olduğu alüminyum tesislerini düşünelim. Burada bir tek
işletme değil, iç içe ve yan yana 4-5 işletme birden kurulmuştur. işletmenin
kurulması için yapılan fizibilite analizlerinde yüzlerce uzman çalıştırılmış ve
kuruluş safhası çalışmaları 4-5 yıl sürmüştür. işletmenin plan ve projeleri,
ancak kamyonla taşınabilecek kadar artmıştır. Ancak, bugün demode tek-
noloji ile bu fabrikada çok pahalı ürün üretildiği iddia edilmektedir. Satışların
düşük ve fabrikanın zarar ettiği ifade edilmektedir.
Bir de, bir sağlık ocağının kuruluşunu analiz edelim.
Sağlık ocağının kuruluş yeri yöre insanlarının maksimum fay-
dalanabileceği bir noktada olması, ulaştırma, haberleşme, su, elektrik ve
güvenlik imkanlarına sahip bulunabilecek bir yerde inşa edilmesi ge-
rekmektedir. Aksine, bölgede siyasi etkinliği olanların baskıları galip ge-
lecek olursa, bütün ilmi ve teknik metodların üstü kapanarak siyasi tercihli
kuruluş yeri seçilmiş olunacaktır. Rantabl yere kurulmayan sağlık ocağının
işletme safhasında çeşitli sıkıntılar ile karşılaşılmasının önüne ge-
çilemeyecektir. Bu çeşit sıkıntıların yaşandığı sağlık ocaklarının sayısı az
değildir.
Sağlık Bakanlığı'na bağlı işletmelerde yapılan incelemelerde, sağlık
ocağı, sağlık merkezi ve küçük çapta hastahane yatırımlarından bazılarının
siyasi tercihler dikkate alınarak kuruluş yerlerinin tespit edildiği anlaşılmıştır.
Bu çeşit kuruluş yerlerinde, maalesef yol, haberleşme, yoğun yerleşim yeri,
iklim, elektrik, su ve güvenlik imkanları öncelikle düşünülememiştir. Bu çeşit
iisabetsiz tespit yapılan yerlere, sağlık malzemeleri, doktor, ebe, hemşire
elektrik ulaşamamıştır. Doktor, ebe, hemşire, emniyeti olmayan veya sosyal
çevresi olmayan bu bölgeye gitmemektedir. Elektrik ve haberleşme hiz-
metlerinin ulaşmadığı binaların sayısı çok. Verilen bilgilere göre, bu gibi sağ­
lık ocağı veya merkezi yapılan bazı binaların atıl bırakıldığı ve çobanların bu
gibi binaları hayvan barınağı olarak kullandığı ifade edilmiştir. Kısacası, yan-
lış kuruluş yeri seçimi sağlık ocağını ve merkezini sağlık hizmetleri için değil
hayvan barınağı olarak kullandırtmıştır.

41
 Bu basit karşılaştırmalardan çıkan ilk sonuç şudur:
Bir yatırımı yapmak ve işletmeye açmak ihtisas isteyen, inceleme ve
araştırmayı gerektiren bir iştir. Bu inceleme ve araştırmalar, kurulacak iş~
letmenin önemine ve özelliklerine göre, müteşebbisin kendisinin 2-3 haf-
tada yapacağı basit incelemelerden veya uzmanlar grubunun yıllmarea sü-
recek, çok yönlü ve masraflı etüdleriyle değişik biçimde ve usullerle ortaya
çıkacaktır (34).
Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP), Keban Barajı Projesi ve Demir
Çelik işletmeleri Projeleri gibi büyük projeler 5-20 yıl arasında fizibilite ana-
lizlerinin hazırlanabildiği ve bu esnada kuruluş yeri seçiminde birçok te-
reddütlerin v eproblenlerin yapılması, pratikte uygulanması ve işletmeye
başlatılmaları kolayolmamaktadır. Dünya da benzer projeler ele alınıp in-
celendiğinde pek de kolayolmayan, büyük çabaları gerektiren çalışmaların
esirgenmediği ve dev projelerin ortaya çıktığı görülmektedir.

2- KURULUŞ YERi SEçiMiNiN ÖNEMi

Sürekli ya da geçici her yatırımın araştırma yapılarak belirlenmiş, karar

verilmiş bir yerde organize edilmesi ve kurulması lazımdır. Bir üretim sis-
teminin planında fabrika kuruluş yerinin tesbiti öncelik taş·ır. Kuruluş yeri
tesbitinde, müteşebbisin zihnini kurcalayan birtakım sorular oluşur. Ya-
tırımın maliyeti, üretilecek ürün veya hizmetin pazarlanması, kalifiye ele-
manın temini, hammadde imkanı, ulaştırma ve haberleşme imkanları ve dü-
şünülebilecek birbirinden değişik birçok sorunun cevabı kuruluş yeri tespit
edildikten sonra verilecektir.
Yatırımın kuruluş yerinin belirlenmesi ele birçok kararlar verilmeye baş­
lanır. Kuruluş yeri belirlenmeden yatırımcı müteşebbis, yatırımın fizibilite
analizini tam anlamıyla yapmış sayılamayacaktır.
Kuruluş yeri ekonomik ve sosyal kapsamlı bir takım hassas ça-
lışmaların nyapılmasını gerektirmektedir. Aşırı özen gösterilmesini zorunlu
tutan bir karar aşamasında vereceği karar ile uzun süre içinde mevcut ko-
şullar altında çalışmak zorunda bırakılacağını müteşebbis farketmeli ve dik-
katli ve titiz şekilde hesaplar yapmalıdır. Kuruluş yeri bir kez seçilip işletme
o bölgede kuruldu mu, koşulların uygun bulunmadığı sonradan anlaşılsa
bile, iş işten geçmiş olur (35). Örneğin, Kamu iktisadi Teşebbüsleri'nin ku-
ruluş yerleri tesbiti yapılacak olsa, birçoğunun daha iyi kuruluş yerlerinde
tesis edilse daha iyi olabileceği raporu ile karşı karşıya kalınacaktır. Zarar
eden bu kuruluşların zarar etmelerinin bir sebebinin de kuruluş yerlerinin si-
yasi otoritelerce tespit edilmesinden kaynaklanmaktadır. Azot Sanayi, bir-
çok çimento fabrikası, Et Balık Kurumları, T.C.D.D. gibi birçok kuruluşun
kuruluş yerleri isabetli seçilememiştir. T.C.D.D. istasyonlarının belirlenmesi,

42
rayların döşenirken istikametlerinin tesbiti, ambar konumundaki yerlerin yer-
leşim düzeni ve bölge işletme merkezlerinin yeterince kontrolü ele ala-
mayışı birer kuruluş yeri hatalarından kaynaklanmaktadır. Petlas Lastik
Fabrikasının Kırşehir'e kurulmasının ciddi gerekcesini bulabilmek mümkün
değildir. T.Z.O.K.'larının l<uruluş yerlerindeki faaliyetlerini anlayabilmek çok
zordur. Bu gibi örnekleri arttırabilmek mümkündür.
Yer seçiminde yanılma olması halinde, işletme zorlanarak da olsa kar
edebiliyorsa kötü yer seçiminin sonucuna müteşebbis katlanabilir. Bunun
yanısıra, kurulan işletme monopol durumda ürün veya hizmet üretiyor ve
diğer yandan aşırı masraflar ve maliyetler satış fiyatına yansıtılıyor olsa
bile, kuruluş yeri seçimindeki hata, müteşebbisi pek de fazla üzmeyecektir.
Örneğin, iskenderun Demir Çelik Fabrikası demir cevherini Sivas Oivriği ve
benzer yerlerden ve kömürü de Güney Afraka'dan ithal etmektedir. Çünkü
Türkiye şartlarında demir-çelik arzı yetersiz, talebi yüksektir. Bu nedenle,
fabrika çok da iyi iş yapmaktadır. Ne var ki, bu fabrikanın kuruluş yeri se-
çiminde yanlışlık yapıldığı ifade edilmektedir. Maalesef, bu fabrika al-
ternatifsiz çalışmaktadır.
Kuruluş yeri kararı, küçük işletmelerde muhtemelen müteşebbis sahibi,
çocukları veya yakın çevresinin katılımıyla verilmektedir. Orta ve büyük öl-
çekli işletmelerde ise genellikle tecrübeli, bilgili ve teknik hesaplar yapan
yönetici ve teknik elemanlar tarafından yapılmaktadır. Karar verenlerin sa-
yısı fazla ise oy çoğunluğu esası uygulanmaktadır. En önemlisi büyük iş­
letmelerde kuruluş yeri seçiminde, tereddütlerin ve problemlerin büyüklüğü,
küçüklüğü veya basitliği ve karışıklığı ne olursa olsun bir karar verilmesini
zorunlu kılmaktadır. Bu esnada kararsızlığın tereddütleri ve problemleri or-
tadan kaldırmayacağını bilmek gerekmektedir. Karar vericiler, alternatif çö-
zümler üretir ve kararlarını verecek olurlar ise, kararsızlık ortamının za-
rarından uzaklaşıimış olunmaktadır.
Karar verme aşamasında, karar vericilerin masasına
gerekli bilgi, örnek
olay, araştırma ve analiz çalışmaları konmalıdır. Bu çeşit bilgilerden mah-
rum bir ortamda, karar vericilerin kararlarında isabetli ve sıhhatli sonuçlar
çıkaracak kararlar beklenilmeyecektir. Nihayette, karar vermek ge-
rekmektedir. Karar isabetli verilmelidir.

3- KURULUŞ YERi TESpiT ÇAlıŞMASıNıN KAPSAMI

Ön proje iyi bir organizasyon, dikkatli ve bilinçli bir çalışma ile ger-
çekleşmektedir. işletmenin kurulması na karar vermek dikkatli ve şümullü
analizlerin yapılmasını gerektirir. Bu analiz işletmelerin yatırım safhasında
olumlu yada olumsuz karar vermeyi gerektirecek çalışmalardır. Ön proje
analizlerinde birtakım amaçlara, hedeflere yönelik soruların ce-

43
vaplandınlması ve yatırımın şekillendirilmesi beklenir. Bunlar;
1- Firmanın kurulması (resmi sıfatıyla),
2- Yatırımın büyüklüğünün tespiti ve kuruluş yerinin tespiti,
3- Yatırımın finansman kaynaklarının belirlenmesi,
4- Yatırıman faaliyete geçene kadar karşı layacağ i güçlükler ve prob-
lemlerdir.
Bilindiği gibi proje yapılması fikri oluştuktan sonra, projenin ekonomik,
teknik, mali ve sosyal yönlü ve kapsamlı analizlerinin yapılmasına sıra gel-
mektedir. Bu analizler bittiğinde, ön proje çalışması tamamlanmış, kesin
projenin taslağı çıkarılmış ve yatırımın yapılması yolunda kararın verilmesi
safhası başlamış olacaktır. Burada, kuruluş yeri tespit edilmiş veya edil-
memiş olabilir. Tespit edilmiş ise, daha isabetli fikirler ortaya ko-
nulabilecektir. Aksi durumda, kuruluş yeri tespit sonrası alınmış kararlar
tekrar gözden geçirilecektir.
Kuruluş yeri ön proje hazırlanırken komple yeni yatınm projesi kuruluş
yeri tespiti mi, yoksa tevsii, yenileme veya idame projesi mi olacağı ön-
ceden bilineceği için, bu çerçevede kuruluş yeri analizi yapılacaktır.
Proje değerlendirmeden ana hedef, amaçlara ulaşabilmenin ve ya-
pılması istenilenlerin bir plan ve programla dosyalanmasıdır. Eldeki kay-
nakları kolaylıkla temin edememe zorluğu nedeniyle, mevcut bütün kay-
nakların ihtiyaç önceliklerine göre kullanılması ve imkanlardan en verimli
şekilde istifade edilmesi ciddi bir proje yapılmasını gerektirmektedir. Bu ne-
denle, ön proje çalışmasında kuruluş yeri çalışması yapılmalıdır.

4- KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLERiN GENEL

DEGERLENDiRMESi

Yatırım başlayana kadar, yatırımın kuruluş yerinin neresi olacağı sık sık
tartışılan konudur. Orta ve büyük ölçekli işletme kurma teşebbüsünde bu-
lunacak yatırımcılar, müteşebbisler çeşitli kamu kuruluşlarını dolaşarak
özellikle kendi yörelerinde en verimli yatırım konusunun ismini almaya ça-
lışırlar. Yatırımcılar böyle bir çalışmanın DPT, Hazine veya Dış Ticaret Müş­
teşarlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı veya Ticaret ve Sanayi Odaları Bir-
liğinde yapıldığı beklentisi ve iyiniyeti içindedirler. Bu maksatla Ankara'ya
giderler. Maalesef aradıkları ciddi çalışmaları hiç bir kurumda bulamadan,
hayal kırıklığı ile geri dönerler. Çünkü bulmayı umdukları çalışma ve ra-
kamlara rastlayamazlar. Aslında bu çeşit çalışmalar, ilgili yerde Ticaret ve
Sanayi Odası, Valilik ve benzer diğer kuruluşlarca yapılacak olunursa daha
sıhhatli ve verimli olacaktır. Ne var ki, alışıla gelmiş bir husus ve davranışla
her şeyi Ankara'da arama geleneği bir türlü terkedilememiştir.
Bir çok yatırımcı yatırım yapmak istediği bölge veya ilin her yönden is-

44
tatistiki bilgilerine sahip olmak ekonomik, sosyal ve iklim şartlarını tespit
etmek istemektedirler. Her ilde bu gibi konuları kapsayan mastır planı yap-
manın faydası olacağı kesindir. En azından bir istanbul ilindeki iş po-
tansiyeli, bir sağlık veya eğitim sektörünün durumu ve geleceği hu-
suslarında bilgi sahibi olabilmenin gurur vereceğine nasıl inanılıyorsa, böyle
çalışmaların her ilde de yapılmasının gerekliliğini savunmak lazımdır.
Diğer taraftan, her ilde ne gibi yatırımların yapılmasına müsait ola-
bileceği veya önerilebileceği araştırmacılar ve uzmar:ılarca açıkça be-
Iirtilebilmelidir. Bu çeşit çalışmalar, kuruluş yeri tespiti ile uğraşan yatırımları
cesaretlendirecek ve yönlendirecektir.
Ancak, şu gerçeği de akılda çıkarmamak gerekir. Kamuda çalışanlar
özel sektörde çalışma şartlarına genelde yabancılar. Yani birbirlerini ge-
nelde tanımıyorlar. Bu kopuklugun giderilmesine ve eksik bilgilerin alış­
verişinin yapılmasına ihtayaç var.
Bugünkü şartlarda, kamunun ayakta kalması gerekliliği kadar özel sek-
törün de dimdik ayakta durabilmesinin temini, ülkenin siyasi ve ekonomik
bağımsızlığının ve gücünün sigortası, teminatıdır.
Bir işletmenin serbest rekabet şartları altında ayakta kalabilmesinin ve
mümkün olan en yüksek karı elde etmesinin kuruluş yeriyle bağlantısı var.
Kuruluş yeri bir eczane veya banka şeklindeki küçük işletmeden, bir büyük
fabrikaya kadar aynı önemi taşır. Ancak yapılacak analizler ve analizi ya-
pacak uzmanlar yönünden farklı yaklaşımlar olabilir. Sonuçta, en isabetle
seçilmiş kuruluş yerine karar vermek önemlidir.
Eczanenin kuruluş öncesi analizi ile bir fabrikanın kuruluş öncesi analizi
arasında kuruluş yeri tespiti açısından yapılacak çalışmaların boyutu, süresi
ve çalışma ekibi sayısı farklılık gösterir. Birinde bir tek müteşebbis, yalnız
başına bir çok bilgili ve tecrübe ii kişilerden fikir sorarak fizibilite çıkarabildiği
gibi, bir fabrika veya bir bankanın kuruluşunda aynı iş konusuna uzun süre
zaman ayırarak kendini yetiştiren çeşitli bir çok branşta uzman kadrosunun
çalışması ve analiz yapması talep edilmektedir.
iık başta kötü seçilmiş yer, işletmeyi daha başından arzu edilmeyen
sona sürükleyebileceği gibi, bazıları da başarıyı hemen güvence altına ala-
cak kadar iyi olmayıp, tereddütle seçilen bir kuruluş yeri olabilir. Ancak ki-
mileri başarısızlığı sağlayacak kadar kötüdür (37)
Şimdiye kadar hiç kimse kuruluş yeri faktörlerini öncelik sırasına da-
yanan kati bir tasnife tabi tutamamıştır (38). Bugüne kadar, geliştirilmiş bir
takım kuruluş yeri seçimi teorileri ortaya çıkarıldı ve teorik çalışmaları kap-
sayan kitaplar yazıldı. Yer seçimi kritik bir özellik taşır (39). Seçilen kuruluş
yeri noktasında işletmenin ekonomik ve sosyal çevreye tt3sirleri ancak, ku-
ruluş yerinde mümkün olabilecek ve faaliyetleri sınırlanabilecektir. Kuruluş
yerinin çeşitli yönlerden tesirliğini tartışmak mümkün değildir. isabetli ku-

45
ruluş yerinin seçiminin yararları fevkalade çok.
Bazen, yer seçimi problemini bölgesel milli bir problemden ziyade
dünya boyutu ele alınarak incelerneyi ğerektiren durumlar da olabilir. Bu du-
rumlarda problemin ele alınış tarzı değişmez. Sadece analizde milli fak-
törlerden ziyade uluslararası ekonomik faktörler ve pazarlar analiz edilir.
Dış pazarlara, tüketici eğilimine, dış pazar fiyatlarına vb. durumlara ba-
kılarak, yer seçimi analizleri yapılır. Örneğin, herhalde F16 uçak fab-
rikasının montaja yönelik fabrikasının Türkiye' de kurulması, ülke içinde
stratejik kuruluş yeri seçimi y'apmak zorunda kalınmakla beraber, bölge ül-
kelerin pazarları da dikkate alınmıştır. Her halükarda, ABDIdeki bir uçak
üretiminin maliyeti, ürünün arzı ve diğer stratejik politikalar fabrikanın ku-
ruluşunda birer birer roloynamış olmalı. Belki, ABD bile, bu uçak fab-
rikasının Türkiye'de kurulmasında, yani ikinci kuruluş yeri seçiminde bir
takım faktörleri dikkatle ele almış, incelemiş ve uygun bulmuştur.
Diğer yandan, motor, kamyon ve otobüs fabrikalarının Türkiye'de ku-
rulmasında bölge ülkelerinin pazarı da gözönüne alınmış olmalı. Ülke içe-
sindeki dağıtı m mekanizmalarının kurulması yönünden en iyi kuruluş yeri
seçimi yapılmaya uğraşıimış. Yani de en önemlisi bu fabrikanın Türk Silahlı
Kuvvetlerine üretimde bulunması, askeri motor, kamyon, otobüs üretmesi
de ayrı bir ekonomik faktördür.
Kuruluş yeri için yapılacak araştırmaların her zaman kurulacak iş­
letmeler açısından ele alınması doğru olmaz, çünkü çoğunlukla aşağıdaki
durumların da önem taşıdığı görülebilir (40).
(a) Eski yatırımlar, kuruluş yeri açısından verimliliğini yitiren iş­
letmelerini kapatıp, o an için verimli görülen başka bir kuruluş yerine göç'
edebilirler. Hammadde stokunun tüketilmesi, trafik yollarındaki de-
ğişikliklerin olması, bir tür endüstri göçlerine neden olabilir. Federal AI-
manya'daki endüstrileşme izlendiğinde, endüstrinin Ruhr Bölgesinden
Rhein Bölgesine göçtüğü gözlenmektedir. Yeni yerde sağlanacak maliyet
giderlerinden tasarrufun, eski yerin kapatılmasının doğuracağı maliyet gi-
derlerinden çok olduğunda, göç adımının atılması gerekir. Yeni kuruluş ye-
rinin uzunca süre getireceği kazanç olanakları maliyet giderleri ve ta-
sarrufları hasaplanmaııdır. Bütün işletmenin yer değiştirmesi, belki de,
kuruluş yerinin yeniden rasyonelolmasını da sağlayabilir. Yeni kuruluş yeri
en verimli kuruluş yeri sıfatını taşır.
(b) Kuruluş yeri, sonradan verimliliğini yitirmemiştir. Tam tersine yıllarca
önce sırf kişisel, rastgele düşüncelerden ve büyük ölçüde keyiften ötürü
seçim plansız ve programsız biçimde yapılmıştır. Girişimci kazancını ar-
tırmak, işletmesini daha rasyonel çalıştırmak ve bundan böyle daha verimli
kuruluş yeri arayabilir.
(c) Önceden kurulmuş bir yatırım, ancak kapasitesini artırmak yada

46
yerini değiştirmek kararının verildiği durumlarda yeni yer arayışına gi-
recektir. Talepteki artış üretimci tarafından karşılanacaksa, ya da var olan
kapasi!e ve tesisler genişletilecek, ya da ek işletme için kuruluş yeri ara-
nacak yahut da geniş bir kuruluş için kuruluş yeri aranacak yahut da geniş
bir kuruluş yeri için var olan kapatılacaksa, yeni yer aranacaktır.
(d) Kuruluş yeri araştırmalarında daha verimli iş imkanlarının başka bir
yerde kurulmasının tespit edilmesi halinde yeni kuruluş yerine karar ve-
rilebilir. Kuruluş yeri hakkında var olan topraktan daha iyi yararlanılmasını,
özellikle kullanılmayan niteliksel ve niceliksel kuruluş yeri kaynaklarının iş­
lenecek duruma getirilmesi hedef alınabilir. Böylelikle kuruluş yeri taleplerinin
kuruluş yeri koşullarını tamamen tüketmedikleri ortaya çıkmaktadır. Kuruluş
yeri olanaklarının işlenebilecek duruma getirilmesinde, işletmenin kazanç du-
rumunda ilerleme görülürse, o zaman verimlilik arayışı olur.
(e) Bunlardan başka, bir kriz anında büyük bir girişimin kısmi iş­
letmelerinin kapatılması ve üretimin öteki işletmelerde yoğunlaştırılması zo-
runluluğu ortaya çıktığında, kuruluş yeri araştırmaları gerekli görülebilir. O
zaman sosyal düşünceler, nerede büyük sosyal yoksulluktan endişe edi-
liyorsa, üretimi orada sürdürmeye taraftardırlar. Bununla birlikte ekonomik
sonuçlar, özellikle kazancın başlaması esnasında bu iki seçenek arasında
uygun çözüm yolu aranır. Daha da uygun olanı kazanç fı~satının de-
ğerlendirilmesidir .
•Eğer yer değiştirme zorunlu görülüyorsa veya yeni bir kuruluş yerinin
seçimi sözkonusuysa karara ulaşıncaya kadarki aşamalar şu şekilde sı-
ralanabilir (41). •
(a) Kuruluş yerinin seçimini etkileyen faktörlerin belirlenme~i,
(b) Çeşitli aJternatif kuruluş yerleri için faktörlerin değerlendirilmesi,
(c) Kuruluş yerlerinin etkinlik sırasına sokulması ve sıranın başında bu-
lunanların aday kuruluş yeri olarak seçilmesi,
(d) Aday kuruluş yerleri üstünde optimum kuruluş yeri seçimi yöntiminin
uygulanması ve
(e) Tepe yönetimi tarafından kesin kuruluş yerinin saptanması.

5- YATIRIM KURULUŞ YERiNi ETKiLEYEN FAKTÖRLER

Bugüne kadar hiçkimse kuruluş yeri faktörlerini öncelik sırasına da-

yanan kati bir tasnife tabi tutmamıştır. Kuruluş yeri qvantajları ve de-
zavantajları, kuruluş noktasına, yatırımın konusuna ve finansman im-
kanlarına ve farklı değerlendirmelere göre değişir. Faktör sayısının çokluğu,
bölgeye ve sanayi cinsine göre değişmesi, birbirine olan bağlarının çeşitli
olması ve zamana göre değişik bir hızla farklılık arzetmeleri yüzünden
böyle bir tasnifin yapılması imkansız gibi görülmektedir (42).

47
 Çeşitli kaynaklarda, çeşitli tasnifler ve gruplandırmalar yapılmaktadır.
Tasniflerin çoğu birbirine benzedigi halde herbir tasnifin eksiksiz yapıldığını
söylemek mümkün değildir. Tasniflerin birbirini tamamladığını söylemek
mümkündür.
Yatırımın kuruluş yerini etkileyen faktörler hususunda birçok kaynak in-
celendiğinde, önem sırası gözetmeksizin aşağıdaki sıralamaları yapmak
mümkündür.
1- Tabii Kaynaklar ve iklim Şartları
2- Hammadde, Yakıt ve Enerji Kaynakları
3- Su Kaynakları ve Arazinin Topoğrafik Durumu
4- Şehireilik Yönünden Etkenler
5- Teknolojik Gelişmenin Etkenleri
6- Ulaştırma Durumu

Ruddel Reed bir fabrika yerinin seçiminde (43) aşağıdaki 4 aşamanın

önemine değinmektedir.
(1) ilgilinin istihsal maliyetine doğrudan doğruya tesir eden fabrikanın
bulunduğu mahaldeki faktörler üzerinde toplandığı "en düşük istihsal ma-
liyeti olan yer" safhası.
(2) "Pazarlara yakın olma safhası"
(3) "Karların en yüksek seviyeye çıkartılması safhası
(4) "Mamülün en düşük maliyetle müşteriye ulaştırılması safhası"

Fabrika yeri seçimi hususundaki teorik çalışmalar her ne kadar fiili ola-
rak önemli olsa bile, teorik çalışmalar yetersiz kalmış ve teorik dille kuruluş
yerinden pek az bahsedilmiştir. Birçok çalışma, araştırıcının dar kap-
samdaki düşüncesine sıkışmış ve pratik örneklerle teorik çalışmalar bi-
raraya getirilmemiştir. Başka açıdan bakıldığında, kuruluş yerine, en az ma-
liyet gideri avantajı anlamında hammadde kaynağına, yada enerjiye yönelik
kuruluş yeri, işgücüne yönelik kuruluş yeri ve tüketici yada pazara yönelik
kuruluş yeri olarak sınıflandırma yapılmış.
"Industrial Development" Dergisi'nde (44) yer seçiminde dikkat edilmesi
gereken faktörler aşağıdaki şekilde sıralanmıştır. Bu sınıflandırma da fark-
lıdır.
(1) Pazarlar
(2) işçilik
(3) Malzeme ve Servisler
(4) Ulaşım (nakliy'at ve taşıma)
(5) Hükümet ve Yasama Kuvvetleri ve Organları
{6} Finansman
(7) Su ve Kanalizasyon Sistemleri

48
 (8) Enerji ve Yakıt
(9) Sosyal Çevre Karakteristikleri (özellikleri)
(10) Arsalar

Ruddell Reed'in (45) 201 firma üzerinde yaptığı araştırma sonucunda

ise, kuruluş yeri seçiminde dikkate değer faktörler aşağıda belirtilmiştir.
(1) Ulaşım
(2) işgücü arzı (işçilik arzı)
(3) Genişleme (tevsii imkanı)
(4) Sosyal çevrenin (cemiyetin) davranışları
(5) Mevcut tesislerle birleştirme imkanı
(6) ikmal (arz) bölgelerine yakınlık
(7) Su temini
(8) Ulaşım tesislerinin ve maliyetlerinin uygunluğu (yetersizliği)
(9) iyi yaşama şartları
(10) Pazarlara yakın olması
(11) Kanalizasyon ve çöp atma (nakli) hizmetleri ve tesisleri
(12) Üniversite ve diğer yüksek tahsil tesislerinin mevcudiyeti
(13) Karayolu
(14) Arsa topoğrafisi
(15) Enerji
(16) iklim
(17) Haberleşme
(18) Mahali idare ve vergi politikası

Özellikleri zamana göre etkileyen kuruluş yeri olabileceği gibi "kalıcı" ya

da "geçici" kuruluş. yeri de seçilebilmektedir. Kalıcıdan kasıt sabit un-
surlardır. Bunların değişmeyeceği söylenebilir. Örneğin, madenierin mev-
cutu, akarsular, ormanlar vb. gibiler. Geçici kuruluş yeri koşulları ise ha-
reketli karakter taşıyan unsurlardır. Bunlar kuruluş yeri koşullarını kısa bir
süre içinde değiştirilebilir. Örneğin, politik özellikler ve sorumluluklar, veri
durumları, sosyal ve ekonomik-politik yükümlülükler, kentin imar planları,
cadde şebekesinin değiştirilmesi vb. gibi nedenlerle kuruluş yeri de-
ğişebilmektedir.
Yukarıda kuruluş yerini etkileyen faktörler konusunda birçok gö-
rüşlerden bahsedildi. Her iddiayı ve görüşü teorik olarak kabul etmek müm-
kündür. Bu kuruluş yeri öğelerine örnekler verelim.
Bir madencilik yatırımında (kömür, bakır, demir ve mermer çıkarma)
arsa topoğrafisiı kaynağa ve hammaddeye yakınlık ve enerji, iklim, ulaş­
tırma imkanları ile finansman gücü önemlidir. Bir turizm yatırımında, denize,
nehre, çamlık ve ağaçlık ormana veya kaplıcalara yakınlık, iklim şartları,

49
ulaştırma, su ve kanalizasyon imkanları aranır. Sanayi yatırımında, enerji,
yakıt temini, işçilik, malzeme ve servisler imkanının kolaylığı, teknoloji, su
temini, pazara ve hammaddeye yakınlık, kanalizasyon ve çöp atma hiz-
metleri, ulaştırma ve haberleşme faktörlerine fevkalade dikkat edilir.
Kuruluş yeri faktörleri yatırımın konusu, ürünün veya hizmetin arzı ve
talibi ve bölgenin ihtiyacına göre değişir. Her bir faktörün incelenmesi ve ya-
tırıma olumlu veya olumsuz etkisinin tespiti ve çıkacak sonucu göre kuruluş
yerinin seçimi en mantıklı ve ilmi bir usuldür.
"Fabrika Organizasyonu" isimli kitapta benzer çerçevede zikredilen fak-
törler aşağıdaki sıralamalar yapılarak verilmiştir (46).

1- KAYNAKLAR

- Hammadde
- Yatırımcı Madde
- Enerji
- Su
- işgücü
- Teknik eleman ve yönetici kadro
- Para

11- çEşiTLi BiçiMDE ULAŞıM

- Yollar
- Taşıt araçları
- Ulaştırma işletmelerinin yapısı ve durumu
- Ulaştırma koşulları

lll-HABERLEŞME

-Telefon
- Teleks
- Telsiz imkanları
- Posta
- Basım

ıv- HUKUK DÜZENi

- Yasalar
- Belediye tüzükleri
- O bölgelerin gelenek ve ğöreneklerl

50
 V- SAGLlK KURULLARI

- Çevre sağlığı
- iklim
- Sağlık tesisleri

VI- PAZAR ÖGELERi

- Pazarlama Kanalları
- Ticari yarışmanın özelliği
- Müşteri özellikleri

VII- iŞLETMECiLiK BiLGiLERi VE TEKNOLOJiK BiLGiLER

- Eğitim ve araştırma merkezleri

- Meslek kurumları

VIII- MisLi SAVUNMA VE MiLLi ÇiKARLAR

Çeşitli bilim adamlarıve uzmanlar yatırımın konusuna, yatırımcının ta-

lebine ve imkanların durumuna göre işletme kuruluş yerini etkileyen fak-
törler hususunda fikirler öne sürmektedir. Fikirler şeklen farklı gözükse bile,
özde birbirlerinin aynısıdır.
Bir başka açıdan "işıetme iktisadi" isimli kitapta (47) işletmelerin kuruluş
yerinin genelllikle üç nitelikte olabileceği iifade edilmektedir:
I. Kaynağa dönük işletmeler: Bir demir-çelik fabrikası, bir kömür iş­
letmesi, bir alüminyum tesisi, genellikle, kaynağa dönük işletmelerdir. Kul-
landıkları çok fazla hacimli hammadde yüzünden bu işletmelerin ham-
madde kaynağının bulunduğu yerde veya bunun yakınında kurulması
gerekir. Bu suretle, kuruluş yerinde hem taşıma masrafları hem ham-
maddeye yakınlık ve hem de işletmenin bütünlüğü dikkate alınmaktadır.
ii. Piyasaya dönük işletmeler: Bir ekmek fabrikası, bir rafineri genellikle
piyasaya dönük işletmelerdir. Bunların, tüketicilerin yakınında kurulması ta-
şıma masraflarından tasarruf sağlar.
iii. Kuruluş yeri değişik olabilen işletmeler: Bazı endüstrilerin ham-
madde kaynağına veya piyasaya yakın bulunması fazla bir fark göstermez.
Örneğin, bir pamuklu dokuma fabrikası, bir pamuk ovasının yakınında ola-
bildiği gibi, piyasanın yakınında da kurulabilir. Her iki halde de, taşıma mas-
rafları arasında büyük fark görülmez.
Yukarıda sayılan nitelikler sadece ön bir fikir sağlar. işletmenin kesin
kuruluş yeri, aşağıda sayılan faktörlerin incelenmesinden sonra tespit edilir.

51
Kuruluş yerini etkileyen faktörleri önceden belirtildiği gibi üç gruba ayırmak
mümkündür.
(a) Toplam taşıma giderleri yönünden,
(b) Üretim faktörlerinin mevcut olması ve bunların nisbi maliyetleri yö-
nünden,
(c) Enerji, yakıt, su, ulaştırma, iklim, mevzuat, vergilendirme sistemi,
yaşama şartları yönünden,
Bunlar arasında herhangi bir faktörün daha önemli olduğu savunulsa
dahi herbirinin öneminin diğerinden farklı olmadığı ve birbirinden farklı
öneme sahip oldukları rahatlıkla ifade edilebilir. Çünkü, bazı yatırımlarda
enerji ve ulaştırma masrafları, iklim şartları, mamul maliyetini fevkalade yük-
seltmektedir. Bu nedenle de, rekabet ortamında tutunmak imkanı ortadan
kalkmaktadır. Esasında, kuruluş yerini etkileyen bütün faktörlerin yatırımın
konusuna göre özellikleri ve ayrı bir önemi vardır.
Başka bir yönden bakıldığında, işyeri temininde müteşebbisin bazı sı­
kıntıları görülmektedir. Bazen en ucuz maliyetli ortamda üretim faaliyetlerini
uygunsuz ve rahatsız edici şekilde sürdürebilecek kuruluş yeri seçiyor ve
haliyle verimsiz olan kuruluş yerinde kalmayı tercih ediyor. Böyle bir kuruluş
yerinde, verimlilikten söz etmek mümkün olarnamaktadır. Ankara Sanayi
Odası'na ait bir dergide, elektronik sanayinde işyeri sıkıntılarının yaşandığı
bilirtilmektedir. Yani, istikrarlı kuruluş yerinin bulunamadığından yakınan
işadamlarının sayılarının gittikçe arttığı ifade edilmektedir. Kiralık iş­
yerlerinde faaliyetlerini sürdüren birçok işyerinin, yapılan işin ve işçinin sıh­
hati ve verimliliği dikkate alınırsa uygunsuz binalarda faaliyet gös-
terdiklerinden bahsedilmektedir.
Bugün elektronik sanayinde firmaların çoğu apartman katlarında üretim
faaliyetlerini sürdürüyor. Ankara Sanayi Odası üyesi 53 firmanın % gülının
faaliyetinin bu şekilde olduğu iifade edilmektedir. Bunun nedenleri, bu tür iş­
letmelerin ihtiyacına cevap verecek ve her türlü altyapısı, hazır ulaşımı ve
komünikasyon sorunu olmayan tekn.oloji merkezlerine (üniversiteler gibi)
yakın sanayi yerleşim alanlarına sahip yer yok. Bütün dünyada elektronik
sanayi genellikle yüksek teknoloji merkezleri olarak üniversite ve araştırma
birimleri yakınında gelişmektedir (48).

6- VATıRıM TEşviKiNiN KURULUŞ YERiNE ETKiLERi

Ekonomi bir ilim olarak kabul edildiğinden bugüne kadar, dünyadaki kıt
kaynakların en verimli şekilde kullanımının sağlanması yolunda çalışmalar
yapılmış ve metodlar çıkarılmıştır. Bir hammadde kullanımından, bir emeğin
kullanımına, zamanın kullanımından, güneş ışığının kullanımına kadar her-
şeyden en optimum şekilde yararlanma yolları aranmaktadır.

52
 20. yüzyılda, ülkelerin izledikleri ekonomi politikalarında, teşvik po-
litikalarının önemli bir yeri olmuştur. Bu politikalar, yatırımların, üretimin ve
ihracatın özendirilmeleri doğrultusunda gelişme göstermişlerdir. Özellikle,
Dünya Harbleri sonrasında bir yandan ülkelerin giriştikleri kalkınma ça-
baları, öte yandan uluslararası ilişkilerin ve teknolojinin gelişmesi, ülkeleri,
başta sanayi olmak üzere birçok konuda politikalar uygulamaya yöneltmiştir
(49).
Günümüzde bütün gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, değişik tür-
den teşvik tedbirleri uygulanmaktadır. Yatırıma yönelik bütün teşviklerin ya-
tırımın kuruluş yerine az veya çok etkisi görülmektedir.
Dünya ülkeleri, kendi içlerindeki kaynakların sınırlılığı, ekonomik güç-
lerinin ve potansiyellerinin yetersizliği, nüfuslarının artışı ve içinde bu-
lundukları diğer koşullar sebebiyle teşvik politikalarının uygulanmasına
önem vermektedirler. Ekonomilerini, devlet desteğiyle ve koruma tedbirleri
ile güçlendirmeye çalışmaktadırlar.
Bir yandan, ülkeler kendi aralarında ikili veya çok taraflı anlaşmalar ya-
parak karşılıklı olarak teşviklerin azaltılmasına uğraşırken, diğer yandan
kendi içlerinde gizli teşvik tedbirleri uygulamaya çalıştıkları görülmektedir.
Tabiatıyla, teşviklerin kaldırılmasıyla yatırımcının pasifize edilmesini isteyen
ülkeler kendi çıkarlarını diğer ülke üzerinde kullanmak isterken, kendi ülkesi
içerisinde bir formül bulup ,çıkarlarını gizli teşvik politikalarını uygulayarak
m uhafazaya çalı şmaktad i rlar.
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, üretimi, verimliliği, istihdamı ve ih-
racatı arttırmak, teknolojik gelişmeyi hızlandırmak, bölgeler arası gelişmişlik
farklılıklarını gidermek, yurt dışındaki yerli sermayenin yurt içine transferini
sağlamak, doğal kaynaklardan yararlanmak, ekonomik gelişmeyi hız­
landırmak ve komşu ülke sınırlarında o ülke pazarlarına ulaşabilmek ga-
yesiyle muhtelif teşvik politikaları uygulamaktadırlar. iktisadi yönden, ge-
lişmiş ülkelerle, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik sorunları ve sosyal
yapıları farklıdır. Teşvik amaç ve araçlarının politikalarında da farklılıklar
görülmekte ve uygulamalarda da farklı sonuçlar alınmaktadır. Yatırımların
kuruluş yeri seçiminde, bazı yörelerin kalkınması için uygulanan ekstra teş­
viklerden yararlanılabilmektedir. Teşvikler kuruluş yeri seçimine az da olsa
etkide bulunmaktadır. Örneğin, kalkınmada öncelikli yörelerde bulunan il-
lere verilen ekstra teşviklerden sonra, o bölgelerde yatırımlar bir müddet az
da olsa canlanmış, rnüteşebbisler ciddi ölçülerde yatırıma yöneltilmişlerdir.
Ancak, incelemelerde, birçok yatırımcının yalnızca teş\7ik araçlarından is-
tifade etmek için yatırım teşvik belgesi aldığı, yatırım yaptığı, yatırım projesi
hazırlama ve değerlendirme kurallarını bilimediği, yetersiz ve noksan ha-
zırlanmış projelerle yatırım yapmak için ilgili kurumlara müracaat ettiği gö-
rülmüştür. Ancak, devlet desteği ile verilen teşviklerin ciddi ölçüde yatırımın

53
kuruluş yerine etkisi bulunmaktadır. Örneğin, Kalkınmada Öncelikli Yörelere
verilen ekstra teşvikler yöredeki sermayenin bir kısmını yöreye yatırıma yö-
neltmiş ve hatta yöre dışından bazı müteşebbislerin yörede yatırım yap-
masına sebep olmuştur.
Yatırım projeleriyle ilgili kurumlara müracaat eden şahıs ve şirketlerin
yatırım projeleri incelendiğinde projelerin ekonomik, mali ve teknik ana-
lizinin bilinçlice ve usulüne uygun şekilde yapılmadığı görülmüştür. Birçok
alanda hazırlanan yatırım projeleri müracaatlarında, müteşebbislerin ya-
tırım projesi hazırlamayıp bir adet hazır projenin fotokopilerini defalarca kul-
landıkları ve yalnızca firma ünvanının değiştirilerek müracaatta bulundukları
tespit edilmiştir. Birbirlerinin fotokopileri olan projelerin kuruluş yerlerine ba-
kıldığında, farklı yerlerde tesis edilecek yatırımlar oldukları görülmektedir.
Bu hadisenin sebebi ise, yatırımcının teşvikten istifadeden başka düşüncesi
olmaması ve iş takibini yapan eleman ve kuruluşların bilgisayarında mu-
hafaza ettiği her projeyi her. gelen için kullanması ve profesyonel ça-
Iışmamalarıdır. Sonuçta ise, hiç kimse şikayetini ciddiyeti e ortaya koy-
mamaktadır. Çünkü, burada tek amaç teşviklerinden yararlanmak
maksadıyla yatırım yapmış olmak ve servet artışı sağlamaktır.
Sanayileşmesini tamamlayamamış ve sermaye birikimi yetersizliğiyle
kıvranan ülkemizde, büyük işletmelerin kurulamaması durumunda küçük iş­
letmelerin kurulmasına uğraşılmaktadır. Kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi
için küçük ve orta boy işletmelerin ara mal üretmeleri ve büyük işletmelere
destek olmaları istenildiğinden, yeni yeni küçük ve orta boy işletmelerin ku-
rulması yolunda teşvik tedbirleri uygulanmaktadır. Küçük sanayi sitelerinin
ve organize sanayi bölgelerinin en kısa sürede faaliyete geçerek ülke sa-
nayii içinde layık oldukları yerlerini almaları gerekmektedir. Bu bölgeler mü-
teşebbis için en uygun kuruluş yerleridir.
Ekonomik politikalar uygulanırken, ülke kalkınmasının lokomotifi olarak,
genellikle sanayi sektörü benimsenmiştir (50). Sanayinin temeli küçük ve
orta boy işletmelerin artmasıyla mümkündür. Bu gibi işletmelerin sayılarının
ve yaptıkları iş kalitesinin artmasında, büyük ölçüde, sosyal, ekonomik, si-
yasi ve ekonomik çevrenin ve araçların bir araya gelerek şekillenmeleri ge-
rekmektedir. Organize Sanayi Bölgelerine ve sitelerine küçük çapta iş ya-
pabilecek yatırımcıların sevk edilmesi ve onların piyasa ile olan
koordinasyonlarının kurulmasına çalışılması lazımdır. Buçeşit bölgelerde
yatırım yapmak isteyen yatırımcılarda, gelişmiş illerde olmak üzere artışlar
sağlanmıştır.
Küçük ve orta boy işletmeler esnek, dayanıklı ve aktif nitelikli nedeni ile
iyi koşullar sağlandığında yüksek performanslar verebildikleri gibi, koşullar
oluşturulmadığrnda da ülke ekonomisinin gelişimine adeta engeloluşturur
duruma gelirler. Bugün, küçük boy işletme sahipleri piyasaya açılabilmenin

54
zorluğunu ve tecrübesizliğini yaşamaktadır.
Türkiye'deki, uygulamaların son yıllara kadar tecrübesiz, yararsız ve
uygulanamaz şekilde yapıldığı ve daha yeni yeni tutarlı ve ekonomik ve iş­
letmecilik kurallarına uygulanabilecek tedbirlerin alınmasına uğ­
raşılmaktadır. Örneğin, küçük ve orta boy işletmelerinin finansman sı­
kıntılarını giderecek, vergilendirme işlerini temin etme, kalifiye eleman
yetiştirilmesi ve eğitimi hususları nda devlet desteği verilmesine ça-
lışılmaktadır. Birtakım teşviklerin bu gibi işletmelere aktarılmasına uğ­
raşılmaktadır.

BiBıiVOGRAFVA

(1) Ünal Altan, DYB "Proje Geliştirme ve Değerlendirme Semineri Not-

ları" C.3. s.1
(2) Ekrem Pakdemirli, "Yatırım Planlaması ve Fizibilite Etüdleri" E.Ü.
Mühendislik Bilimleri Yayınları No: 17 Aralık 1983, s.4
(3) Oktay .Güvemli, "Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi ve De-
ğerlendirilmesi" Istanbul: 4. Baskı, Bilim Teknik Yayınevi, 1979, s,3
(4) Robert Wright, "Investment Decisions In Industry" London Chap-
man and Hall, 1964 s.6
(~) Tevfik Tatar, "Yatırım Seçimi ve Değerlendirme Teknikleri" Ankara:
Gazi Universitesi Yayını No: 75, 1985, s.4
(10) Myron H. Ross, "Income, Analysis and Policy" Mc Graw Hill Book
Co, New Yrk, 1964, s.125
(11) Kem.al Tosun, "işletme Yönetimi", Lü. Yayın No: 3462, Dördüncü
Baskı, 1987, Işletme Fak. Yayın No. 186, s.40 .
(12) Erol Eren, "Işletmelerde Stratejik Planlama ve Yönetim" Istanbul:
Yenilenmiş 3. B?skı, 19~0, C.1 s. 125 .
. (13) ~?y~i Ulgen, "Işletmelerde Organizasyon Ilkeleri ve Uygulaması"
Istanbul: I.U. lşı.etme Fak. Yayın No. 241, 1990, s.1
(14) Hayri Ulgen, a.g.e., s. 12
°
(15) John Adair, Developing Leaders "The Ten Key Principles" England
1988, Published by the Talbpt Adair .Press, s. 178
(16) Lütfuilah Tenker, "Işletme Iktisadı", Ankara: Bilgi Basımevi, 1969,
c.i s.55 .
(17) P.A. Samuelson, "iktisat" Çeviren: Demir Demirgil, istanbul: Duran
Ofset Matbası 1973, s.17
(18) Murray D.Lryce, "Industrial Development" New' York, Mc Graw Hill,
1970, s.99
(19) H. Bierman ve S. Smith, "Yatırım Projelerinin iktisadi Analizi ve Fi-
nansmanı" Çeviren: Turgut Var, Ankara: ODTU Yayını, 1971, s.4
(20) Murray D. Lryce, a.g.e., s.100

55
 (23) Nafiz Gürdoğan, 'Ticari ve Sosyal Açıdan Proje Değerlendirme
Yöntemleri" Ankara: DPT Yayın No. 2063, 1986, s.28
(24) Nazif Gürdoğan, a.g.e., s.28
(26) Aydın Atay, a.g.e., s.13-14. ..
(27) M. Tamer· Müftüoğlu, "Sanayi Işletmelerin Uretim Kapasitesi" SBF.
Yayını, 1978, s.7
(28) "Organization for Economic Cooperation and Development Manuel
of industrial Project Analysis" VoLl, Paris, .1968, s.18
(29) Melike Süzer "Kapasite Seçimi" Isimli Makale, Proje Geliştirme ve
Değerlendirme Seminer Notları", Kitaptan DYB Yayını, s.2-3
(30) Ekrem Pakdemirli, a.g.e., 19-20
(31) Lütfuilah Tenker, a.g.e., s.145
(32) Oktay GüvemH, a.g.e., s.445
(33) H.C. Stockman, "Community Evaluation in Site Selection", In-
dustria'ı D~velopment, Vol. 129, NO.5 (May 1960), s.67
(34) Lütfuilah Tenkerı a.g.e., s.29 . . ..
. (35) Mehmet Uluç, "Işletme Organizasyonu ve Yönetim" Istanbul: I.U.,
Işletme Fak. Yayını No. 7~,llr. Baskı, 1978, C, .1 s. 117
(37) Hulusi Demir, "Uretim Yönetimi" Istanbul: Aydın Yayınevi , 3.
Baskı, Cilt. 1, Genişletilmiş, 1988, s. 136
(38) Düels Muhamm~d" Lakhder, "Fabrika Yeri Seçimi Metodlarının
Genel Etüdü, Kritiği ve Kantatif Bir Yer Seçim Metodunun Geliştirilmesi',
LT.Ü- Mak. Fak. (Doktora tezi)- Boğaziçi Matbaası, 1974, s.85
(39) Ruddell Red, "Fabrika Yerinin Seçimi, Yerleşme Düzeni ve Ba-
kımı" M.P.M. Yayınları 53, Richard D. Irwin Ine. 1967, s.11
(40) M. Hulusi Demir, "Üretirh-Yönetimi" izmir: E.Ü. işletme Fakültesi
Yayınları No. 9, 1982, C.1 s.113
(41) Ümit Candan,. "Üretim Sistemlerinin Optimum Yer Seçimi için Dal
ve Sınır AIgoritmasına Dayalı Bir Yönetim Geliştirilmesi ve Türk Çimento
endüstrisine Uygulanması" (Doçentlik Tezi), 1977, s.4
(42) Düeb Muhammed Lakhder, a.g.e., s.85
(43) Ruddell Reed, a.g.e., s.3
(44) "The Factors For Expansion Planningl! Industrial Development,
Vol. 129, No.11, October, 1960, s.64
(45) Ruddell Reed, a.g.e. s.23
. (46) ilhami Karayaıçın, "Fabrika Organizasyonu", istanbul: Çağlayan
Kıtabevi, 1977, s.13-15
(47) Lütfuilah Tenker, a.g.e. s.43
(48) Hüseyin Kurban, "Küçük ve Orta Boy işletmelerinin Sorunları" An-
kara Sanayi Odası Dergisi, Kasım-Aralık 1988, sayı 95, s.30
(49) "Yatırıml~m T~şvik Politikaları", Vi. Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT
Yayın No: 2186, Ozellhtisas Komisyonu Raporu: 345, Ekim 1989, s.1
(50) ''Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Orta ve Küçük işletmeler Ku-
rulu Raporu" Ankara, 1993, s.9

56
 EK: 1

· . . .
FIZIBILITE
.. RAPORU
...., .
ORNEGI

Kaynak:
Hazİne Müsteşarlığı
Yatırımlarda Devlet Yardımları İle İlgili Tebliğ No: 95/2

57
 FİzİBİLİTE RAPORU ÖRNEGİ

1. YATıRıMCı İLE İLGİLİ BİLGİLER

YATıRıMCı KURULUŞUN:
ı. ADI:
2. HUKUKİ ŞEKLİ:
3. S ERMAYESİ:
a. Kayıtlı Sermayesi
b. Ödenmiş Sermayesi
4. ADRESİ:
5. Telefon :
Telex
Fax
6. BAGLI OLDUGU VERGİ DAİREsİ VE HESAP NUMARASı
7. ORTAKLAR HAKKINDA BİLGİ
8. FİRMA VE ORTAKLAR HAKKINDA BİLGİ ALINABİLECEK ÖZEL
VE RESMİ KURULUŞ VE BANKALAR, ADRESLERİ VE TELEFON
NUMARALARI
9. FİRMA'DA PROJEDEN SORUMLU ŞAHıSLARıN İSİMLERİ
ADRESLERİ TELEFON NUMARALA RI "

II. YATIRIM İLE İLGİLİ BİLGİLER

BÖLÜM: 1

1. GENEL BİLGİLER

1.1. YATIRIMIN cİNSİ

Komple Yeni, Tevsi, Tamamlama, Yenileme, Modernizasyon, Darboğaz Gi-

derme, Kalite Düzeltme vb. olduğu açıklanacaktır.
1.2. YATIRIMIN KONUSU
1.3. KURULUŞ YERİ
Yatırımın yeri il ve ilçe bazında verilecektir.
lA. YATIRIMA BAŞLAMA TARİHİ
1.5. DENEME ÜRETİMİNE GEçiş TARİHİ
1.6. KESİN İŞLETMEYE GEÇİş TARİHİ
.. .. 9. 9' ...

1.7. PROJENIN EKONOMIK OMRU

1.8. ELEKTRİK GÜCÜ (KWA)
1.9. İSTİHDAM
Tam kapasitedeki işçi ve personel sayısı belirtilecektir.
ı. ı o. YARARLANILMAK İSTENİLEN DESTEKLER

58
BÖLÜM: 2

2. PROJENİN GEREKÇESİ
2.1. PROJENİN KISA ANLATıMı
2.2. ÜRETİLECEK MALLAR VE HizMETLER
2.3. HEDEFLENEN PAZAR

BÖLÜM: 3

3. P ROJENİN KAPASİTESİ
3.1. YURT İçİ (Bölgesel) ARZ VE TALEP
Üretilmesi planlanan mallar veya hizmetler açısından arz, talep ve fiyat du-
rumu açıklanacaktıf. (Yatırımın bir bölgeye hitap etmesi durumunda sadece böl-
gesel pazar incelenebilir.)
3.2. İTHALAT
Yatırım önemli ölçüde ithalatı gerçekleştirilen ürün veya ürünlerin ikamesine
yönelik ise ithalat durumu (ithalat fiyatları dahil) ortaya konacaktıf.
3.3. İHRACAT
Yatırımın ihracata veya belli bir dış pazara yönelik olması durumunda ihracat
imkanları (yurtdışı fıyatlar dahil) üzerinde durulacaktır.
3.4. KAPASİTE
Seçiliş sebepleri açıklanarak tesisin kuruluş kapasitesi ve tam kapasite üre-
tilecek mal veya hizmet miktarları verilecektir.

BÖLÜM:4

4. PROJENİN TEKNOLOJİK YÖNLERİ

4. ı. ÜRETİM TEKNOLOJİSİ
Seçilen üretim metodu seçiliş nedenleri ile birlikte kısaca açıklanacaktır.
4.2. HAMMADDELER
Seçilen üretim teknolojisinde kullanılan hammaddelerin, özellikleri, pazar du-
rumu ve fiyatları verilecek ve gelecekle ilgili değerlendirmeler yapılacaktır.
4.3. PATENT, LiSANS, ROYALİTE VE KNOW-HOW
Yatırım ve üretim safhalarında patent, lisans, royalite veya know-how gerekip
gerekmeyeceği hususları açıklanacaktır.
4.4. AKIM ŞEMALARI
Başlıca üretim safhalarını ve girdi ve çıktı miktarlarını gösteren basitleştirilmiş
üretim akım şemaları çizilecektir.
4.5. TESİs YERLEŞME PLANI
Tesis ünitelerinin düzenlenmiş şeklini gösteren tesis yerleşme planı çı­
zilecektir.
4.6. ç EVRE VE SAaLIK PROBLERİ
Yatırımın yaratabileceği çevre kirliliği sorunlarının olup olmadığı belirtilerek
gerekli açıklamalar verilecektir.

59
BÖLÜM: 5
YATIRIM TUTARI
5.1. TOPLAM SABİT YATIRIM TUTARı:
Aşağıdaki açıklamalar ışığında Sabit Yatırım kalemleriayrı ayrı belirlenerek,
Toplam Yatırım ve Yıllara Göre Dağılımı Tablosu düzenlenecektir. Yatırımın özel-
liği gereği harcama gerektirmeyen kalemler dikkate alınmayacaktır.
5.1.1. Arsa Bedeli: Birim fiyat ve alan belirtilecek toplam arsa tutarı ortaya ko-
nacaktır.
5.1.2. Etüd ve Proje Giderleri: Yatırıma ait etüd ve proje çalışmalarıyla ilgili
ekonomik ve teknik araştırma masrafları ile Yatırım Dönemi ve İşletmeye Alma sı­
rasında ihtiyaç duyulacak kontrolörlük, müşavirlik, eğitim vb. konularda yapılacak
harcamalar bu kalemde dikkate alınacaktır.
5.1.3. Arazi Düzenlemesi ve Hazırlık Yapıları: Gerekli kazı ve dolgu ça-
lışmaları, istinad duvarları, şantiye tesisleri, servis yolları, kanalizasyon, arazinin
çevrilmesi ve bahçe tanzimi ile ilgili öngörülen harcamalar verilecektir.
5.1.4. Bina ve İnşaat Giderleri: Ulaştırma için gerekli iç yollar, bağlantı yolları
vb. işler dahilolmak üzere, tüm bina, inşaat ve ulaşım yolu giderleri uygun he-
saplama yöntemleri uygulanarak ortaya konacaktır.
5.1.5. Ana Fabrika Makina ve Teçhizat Giderleri: Yerli ve ithal ayırımı ya-
pılarak, üretimle doğrudan ilgili makina-ekipman tutarları ithaller için FOB fi-
yatlarıyla olmak üzere verilecektir.
5.1.6. Yardımcı İşletmeler Makina ve Teçhizat Giderleri: Su, elektrik, yakıt, buhar,
arıtma tesisi vb. servisler için gerekli makina-ekipman giderleri ortaya konacaktır.
5.1.7. İthalat ve Gümrükleme Giderleri: ithal makina-ekipman ve malların it-
halatı ile ilgili masraflar belirtilecektir.
5.1.8. Taşıma ve Sigorta Giderleri: Navlun ve sigorta giderleri yurtdışı ve yur-
tiçi ayırımı yapılarak verilecektir. (Elde ayrıntılı veri bulunması durumunda, iç ta-
şıma ve sigorta gideri olarak toplam yerli makina-teçhizat giderinin % 2-4'ü, dış ta-
şıma ve sigorta olarak FOB bedelinin Avrupa limanlarından olan ithalat için % Tsi,
Amerika ve Japonya'dan olan ithalat için % 12's i alınabilir).
5.1.9. Montaj Giderleri: Ana fabrika, yardımcı işletme tesislerinin montajları
ile ilgili tüm masraflar verilecektir. (Ortalama bir değer olarak toplum makina-
teçhizat bedelinin % 6'sı kadar bir meblağ alınabilir.)
5.1.10. Taşıt Araçları: Tesis için gerekli taşıt araçları için öngörülen har-
camalar bu gider kaleminde gösterilecektir.
5. ı.1 ı. İşletmeye Alma Giderleri: Deneme üretimine başlangıçtan itibaren
kesin işletmeye geçişe kadar yapılması zorunlu olan harcamalar dikkate alınacaktır.
5.1.12. Genel Giderler: Haberleşme, aydınlanma, ilan vs. masrafları ile emlak ve
taşıt alım vergileri, yatırım dönemi personel, personel eğitimi ve yönetim giderleri,
idari ve sosyal binaların teftişi ve çeşitli demirbaşlarla ilgili giderler verilecektir.
5.1. 13. Gümrük Vergi, Resmi ve Harçları: ithal makina teçhizat başta olmak
üzere her türlü ithal girdi için ödenmesi gereken gümrük vergi, resim ve harçları
göz önüne alınacaktır.

60
 5.1.14. Diğer Giderler: Başta yatırım dönemi finansman giderlerioImak üzere,
çeşitli fon, vergi vb. masraflar bu harcama kaleminde gösterilecektir.
5.2. YILLIK İŞLETME GİDERLERİ (MALİYET)
Tam kapasitede (% 100 KKO) aşağıda verilen harcama kalemleri ele alınarak,
Tam Kapasitede Yıllık İşletme Giderleri Tablosu hazırlanacaktır. (İşletmenin özel-
liğine bağlı olarak harcama gerektirmeyen kalemler dikkate alınmayacaktır.)
5.2.1. Hammadde Giderleri: Tam kapasitede yıllık gerekli hammadde miktarı
ve fiyatları belirlenerek hammadde giderleri hesaplanacaktır.
5.2.2. Yardımcı Maddeler ve İşletme Malzemeleri: Yıllık tüketim ve birİm fi-
yatlar dikkate alınarak hesaplanacak, bu esnada herbir madde ve malzeme için tü-
ketilen miktar ve birim fiyat belirtilecektir.
5.2.3. Yardımcı Kullanım Kaynakları Giderleri: Tam kapasitede yıllık elektrik,
su, yakıt vb. giderler gözönüne alınacaktır.
5.2.4. İşçilik ve Personel Giderleri: Vardiya sayısı belirtilerek, tüm çalışanlar,
sayıları, brüt aylıkları, ikramiyeler ve sosyal sigorta ve çeşitli sosyal haklarla ilgili
harcamaların yer aldığı İşçilik ve Personel Giderleri Tablosu düzenlenecektir
5.2.5. Bakım Onarım Giderleri: Tesisin ve uygulanan proseslerin karmaşıklığı
veya işletmenin özelliklerıne bağlı olarak, toplam sabit yatırımın belli bir oranı
bakım ve onarım gideri olarak alınacaktır.
5.2.6. Amortismanlar: Genel uygulamalar çerçevesinde, kabul edilecek amor-
tisman oranına göre, yıllık amortisman giderleri hesaplanacaktır.
5.2.7. Patent ve Royalite Giderleri: Lisans anlaşmalarına bağlı· olarak patent
ve/veya royalİte giderleri mevcut ise bu kalemde gösterilecektir.
5.2.8. Sabit Giderler: Üretime bağlı olmayan çeşitli arsa ve bina kİraları, sİ­
gorta giderleri ve bina veya gayrimenkul vergileri mevcut ise bu kalemde gö-
zönüne alınacaktır.
5.2.9. Genel Giderler: İdari masraflar, laboratuvar kalite kontrol vs. giderleri,
fabrika için haberleşme, sağlık, güvenlik ve sosyal haklarla ilgili olup diğer har-
cama kalemlerinde gösteriIemeyen masraflar gözönüne alınacaktır.
5.2.10. Finansman Giderleri (Faizler): Yıllık ödenmesi gereken yatırım ve/
veya işletme dönemi kredilerine ait faiz tutarları gösterilecektir.
5.2.11. Satış ve Pazarlama Giderleri: Reklam, pazarlama, satış büro, mağaza
ve elemanları için yapılması planlanan harcamalar dikkate alınacaktır.
5.2.12. Ambalaj ve Paketlerne Giderleri: Ürün veya ürünlerinin özelleklerıne
bağlı olarak ambalaj ve paketlerne harcamaları gözönüne alınacaktır.
5.3. TAM KAPASİTEDE İŞLETME SERMAYES İ
Aşağıda verilen işletme sermayesi kalemleri gözönüne alınarak, % lOO'lük Ka-
pasite Kullanım Oranı için İşletme Sermayesi hesaplanacak ve Tam Kapasitede İşletme
Sermayesi Tablosu düzenlenecektir. SabitlDeğişken oranlarının belirlenmesinde Tab-
lodaki değerlerin yanısıra yatırımın özellikleri de gözönüne alınacaktır. (İşletmenin
özelliği gereği harcama gerektirmeyen kalemler dikkate alınmayacaktır.)
5.3.1. Hammadde, Yardımcı Madde ve İşletme Malzemesi Stokları:
Yatırım ve işletmenin özelliklerıne göre stok süreleri belirlenerek Yıllık İşletme
Giderleri Tablosundan yararlanmak suretiyle ihtiyaç duyulan tutarlar hesaplanacaktır.

61
 5.3.2. Yakıt Stoku: Stoklama imkanları, bulunabilirlik, temin yeri vb. durumlar
gözönüne alınarak, stok süresİ belirlenecek ve bu süre ile Ytllık İşletme Giderleri
Tablosundan yararlanarak, yakıt için gerekli işletme sermayesi hesaplanacaktır.
5.3.3. Yarı Mamul Stoku: Gerekmesi halinde, proses süresi ve ayrı mamül ta-
mamlama oranı dikkate alınarak hesaplanacaktır.
5.3.4. Ambalaj Malzemesi Stoku: İşletmenin özelliğine göre gerekli stok sü-
resi belirlenerek Yıllık İşletme Giderleri Tablosu'ndan hesaplanacaktır.
5.3.5. Mamül Madde Stoku: Ürün veya ürünlerin özelliklerıne ve piyasa şart­
larına göre tespit edilecek mamul stok süresi ile tam kapasitede yıllık işletme gi-
derleri gözönüne alınarak bulunacaktır.
5.3.6. Yedek Parça Stoku: Gerekli yedek parçaların yerli veya ithal olma du-
rumları dikkate alınarak, stok süresi ve stok tutarı belirlenecektir.
, (Makina techizat
~

bedelinin yaklaşık % 2'si yedek parça stok tutarı olarak alınabilir.

5.3.7. Müşteriye Bağlı Mal Değeri (MBKD): Satışların peşİn yapılması du-
rumunda bu kalemin dikkate alınmasına gerek yoktur. Vadeli satışlarda, vade sü-
resi ve tam kapasitedeki yıllık işletme giderleri gözönüne" alınarak hesaplanacaktır.
5.3.8. Nakit İhtiyacı: İşçilik ve Personel Giderleri, Elektrik, Su, Bakım­
Onarım, Genel giderler ve Pazarlama ve Satış giderleri gibi nakit harcama gerıiren,
fakat stoklanamayan giderleri karşılamak amacıyla gözönüne alınacaktır. Süre ge-
nellikle 1 ay olarak alınır. Bu kalem için öngörülen yıllık giderler, Tam Kapasitede
Yıllık İşletme Giderleri Tablosundaki ilgili kalemlerden a1ınacaktır.
5.4. TOPLAM YATIRIM
Toplam Sabit Yatırım ve İşletme Sermayesi tutarları göz öriüne Toplam Ya-
tırım belirlenecek ve Toplam Yatırım ve Yıllara Göre Dağılımı Tablosunda gös-
terilecektir.

BÖLÜM:6
6. YATIRIMIN FİNANSMANI, İŞLETME DÖNEMİ
BİLGİLERİ VE FİNANSAL ANALİZ
6.1. YATIRIM DÖNEMİ FİNANSMANI
İşletme kredisi dahilolmak üzere, kullanılması düşülen tüm krediler, öz-
kaynaklar ve yatırım teşvikleri gözönüne alınarak Yatırım Dönemi Finansman Planı
Tablosu hazırlanacaktır. Bu sırada Toplam Sabit Yatırım, Toplam Yatırım ve Yıllara
Göre Dağıtım Tablosundan, İşletme Sermayesi, Tam Kapasitede İşletme Sermayesi
Tablosundan alınacaktır. Yatırım dönemi KDV tutarının ayrıca gösterilmesi daha
uygun olacaktır. (Yatırım Dönemİ Finansman Planı Tablosunda yer alan Toplam
Sabit Yatırım Kalemİne Yatırım Dönemi Finansman Giderleri de dahil olup, yatırım
döneminde ödenmesi gereken kredi faizleri özkaynaktan karşılanacaktır. Diğer yön-
dep, sermaye hesabında yeniden değerlendirme fonu dikkate alınmaz.)
6.2. KREDİ KAYNAKLARI
Yatırırnda kredi kullanılacak ise, kredi cinsi (iç, dış, döviz vs.) ve miktar be-
lirtilecektir.

62
 6.3. İŞLETME DÖNEMİ BİLGİLERİ
Tesisin ekonomik ömrü gözönüne alınarak, ekonomik ömür boyunca her ber
yıl için kapasite kullanım oranları belirlenecektir. Bu kapasite kullanım oranlarına
bağlı olarak yıllık hammadde, yardımcı madde ve işletme malzemesi tüketim mik-
tarları hesaplanacak ve İşletme Dönemi Bilgileri Tablosunda gösterilecektir. Aynı
Tabloda kapasite kullanım oranlarına bağlı olarak, Yıllık İşletme Giderleri (Proje
Giderleri) ve Yıllıkİşletme Gelirleri (Proje Gelirleri) de ürün satış fiyatları gö-
zönüne alınarak ortaya konacaktıf. (Yıllık İşletme Giderleri, Tam Kapasitede Yıllık
İşletme Giderleri Tablosunda yararlanarak hesaplanacaktır. Amortismanlar ve Fi-
nansman Giderleri Gelir Gider ve Fon Akışı Tablosunda ayrıca gösterileceğinden,
hesaplamalara bu kalemler dahil edilmeyecektir.)
6.4. PROJE GELİR-GİDER VE FON AKIŞI
Aşağıdaki açıklamaların ışığı altında Proje Gelir-Gider ve Fon Akışı Tablosu
hazırlanacaktır.
6.4.1. İşletme Gelirleri: İşletme Dönemi Bilgileri Tablosundan alınacacaktır.
6.4.2. İşletme Giderleri: Yine İşletme Dönemi Bilgileri Tablosundan alı­
nacaktır.
6.4.3. Proje Kar'ı: İşletme gelirlerinden, işletme giderlerinin çıkarılması ile bu-
lunacaktır.
6.4.4. Amortismanlar: Hesaplanan yıllık amortisman tutarları Tabloda gös-
terilecektir.
6.4.5. Faiz Ödemeleri: Kredi kullanılması durumunda, belli bir Kredi Ödeme
Planı dikkate alınarak, yıllık ödenecek miktarlar bulunacak ve Tabloda yerine ko-
nulacaktır.
6.4.6. Kanuni Kar: Proje karından, amortismanlar ve faiz ödemelerinin çı­
kartılması ile bulunacaktır.
6.4.7. Teşvikler: Yatırım yeri ve sektör gözönüne alınarak, işletme döneminde
yararlanılması söz konusu olan teşvikler ve tutarları bu kalemde gösterilecektir.
6.4.8. Kurumlar Vergisi Matrahı: Kanuni kardan, Yatırım İndirimi, İhracatta
Vergi İstisnası gibi vergi muafiyeti tanıyan teşviklerin çıkartılmasıyla bulunacaktır.
6.4.9. Kurumlar Vergisi: Hesaplanan Kurumlar Vergisi matrahının vergi oranı
ile çarpılması sonucu bulunacaktır.
6.4.10. Gelir Vergisi Stopajı ve Diğer Kesintiler: Genel Vergi Mevzuatı çer-
çevesinde kesilmesi söz konusu olan her türlü meblağ bu kalemde gösterilecektir.
6.4.11. Vergi Sonrası Kar: Kanuni kardan Kurumlar Vergisi ve Gelir Vergisi
Stopaj ı ve Diğer Kesintiler kalemlerinin çıkartılması ile bulunacaktır.
6.4.12. Ana Para Ödemeleri: Ana Para ödeme tarihleri dikkate alınarak yıllık
ödenecek miktarlar hesaplanacak ve Tablo'da gösterilecektir.

6.4.13. Fon Akışı: Projenin yarattığı net nakit girişini ifade eden Fon Akışı,
Tabloda verilen Amortismanlar ve Vergi Soması Kar kalemleri toplamından, Ana-
para Ödemelerinin çıkartılması ile bulunacaktır.

63
 6.5. PROJE NAKİT AKIMI
Aşağıdaki açıklamalar çerçevesinde, yatırım ve işletme dönemlerine ait tüm
nakit giriş ve çıkışlarını gösteren Proje Nakit akımı Tablosu hazırlanacaktır.
6.5.1. Kaynaklar (A)
6.5.1. ı. Ödenmemiş Sermaye Yatırım Dönemi Finansman Planından da ya-
rarlanarak proje ile ilgili sarf edilecek sermaye yıllır itibari ile gösterilecektir.
6.5.1.2. Uzun Vadeli Borçlar: Orta ve UzunVadeli Borç Kredileri bu kalemde
gösterilecektir.
6.5.1.3. Kısa Vadeli Borçlar: Kısa vadede ödenmek üzere alınacak krediler,
alınış tarihleri gözönüne alınarak Tabloda verilecektir.
6.5.1.4. Amortismanlar: Yıllık amortisman gelirleri Proje Gelir Gider ve Fon
akışı Tablosundan alınacaktır.
6.5.1.5. Diğer kaynaklar: Genel Vergi ve Teşvik Mevzuatları çerçevesinde ya-
tırım ve işletme dönemleri boyunca yararlanılması düşünülen teşvik, vergi mu-
afiyeti ve diğer nakit girişleri bu kalemde gösterilecektir.
6.5.1.6. Net Kar: İşletme dönemİ boyunca, vergi muafiyeti ve/veya çeşitli teş­
vikler dışında yatırımdan elde edilebilecek net nakit girişleri bu kalemde gös-
terilecektir. Proje Gelir Gider ve Fon Akışı Tablosunda gösterilen Vergi Sonrası
Kar kaleminden işletme döneminde sağlanan teşvik tutarlarının çıkarılmasıyla bu-
lunacaktır. (Böylelikle teşviklerin Proje Nakit Akımı Tablosunda iki defa yer al-
ması önlenmiş olacaktır.)
6.5.2. Harcamalar CB)
6.5.2.1. Toplam Sabit Yatırım: Toplam Yatırım ve Yıllara Göre Dağılımı Tab-
losundan alınacak, fakat faiz ödemeleri ayrıca gösterileceği için, yatırım dönemi fa-
izleri dahil edilmeyecektir.
6.5.2.2. Net İşletme Sermayesi: Yıllık kapasite kullanım oranları dikkate alı­
narak yıllara göre ödenecek tutarlar hesaplanacak ve Tabloda gösterilecektir.
6.5.2.3. Faiz Ödemeleri: Faiz ödeme tarihleri dikkate alınarak, faiz ödemeleri
verilecektir.
6.5.2.4. Borç (Anapara) Ödemeleri: Yine anapara ödeme tarihleri dikkate alı­
narak yıllara göre ödenecek tutarlar hesaplanacak ve Tabloda gösterilecektir.
6.5.2.5. Kar Dağıtımı: Yapılacak temettü dağıtımları bu kalemde gös-
terilecektir.
6.5.2.6. Diğer Ödemeler: İşletme dönemi yatırım harcamaları, ek işletme ser-
mayesi ihtiyaçları gibi nakit çıkışları söz konusu olması durumunda bu kalemde
gösterilecektir.

BÖLÜM :7

7. PROJENİN DEGERLENDİRİLMESİ
Proje aşağıda belirtilen mali değerlendirme kıstasları vasıtasıyla yatırımcı açı­
sından ve milli ekonomi yönünden değerlendirilecek ve" devletin projeden kazancı,
kaybı ortaya konacaktır.

64
 7. ı. YATıRIMCı AçıSıNDAN DEGERLENDİRME
Bu amaçla Mali Değerlendirme Tablosu hazırlanacak ve bu esnada, Yatırım
Harcamaları Toplam Yatırım Tutan ve Yıllara Dağılımı Tablosundan, Yıllık Vergi
Sonrası Kar ve Fon Akışları Proje Gelir-Gider ve Fon Akışı Tablosundan alı­
nacaktır.
7. ı. 1. Vergi Soması Kar ve Fon Akışı: İşletme Dönemi boyunca elde edilecek
yıllık vergi sonrası kar ve fon akışı tutarları Mali Değerlendirme Tablosunda ayrı
sütunlar halinde gösterilecektir.
7.1.2. Sermayenin Karlılığı (%): Yatınlan özkaynağın karlılığı her yıl için,
Sermayenin Karlılığı= (Vergi Soması Kar/Özkaynak) x 100
ifadesine göre hesaplanacaktır. (Özkaynak tutarı Yatırım Dönemi Finansman
Planı Tablosundan alınacaktır.)
7.1.3. Yatırım Karlılığı (%) : Yüzde olarak,
Yatırımın Karlılığı= (Vergi Sonrası KarIToplam Yatırım) x 100
şeklinde tanımlanmış olan yatırımın karlılığı yıllık değerler halinde Mali De-
ğerlendirme Tablosunda gösterilecektir.
7.1.4. Net Bugünkü Değer: Belli bir iskonto (indirgerne) alanı için (örneğin, %
10 olabilir) indirgeme faktörleri ve indirgenmiş değerler hesaplanacaktır. İn­
dirgenmiş değerlerden yararlanarak Net Bugünkü Değer ortaya konacaktır.
7.1.5. İç Karlılık Oranı: Net bugünkü değeri sıfır yapan iskonto oranı yüzde
olarak belirlenecektir..
7.1.6. Yatırımın Geri Dönüş Süresi: İşletme Dönemi boyunca sağlanan yıllık
fon akışları her yıl aynı ise, yatırımın geri dönüş süresi,
Yatırımın Geri Dönüş süresi = (Toplam Yatırım / Yıllık Fon Akışı) ifa-
desinden hesaplanacaktır. Fon Akışları yıllara göre farklılık gösteriyorsa, kümülatif
fon akışının toplam yatırıma eşit olduğu işletme yılı yatınmın geri dönüş süresi ola-
rak alınacaktır.
7.1.7. Başabaş Noktası: Satış hasılatı, üretim miktarı ve kapasite kullanım
oranı itibari ile Başabaş Noktası (Kara Geçiş Noktası) değerlendirmeleri ya-
pılacaktır.
Başabaş Noktasındaki Satış Hasılatı = (Top. Sabit İşlt. Giderleri)/(l-Birim
Değiş. Giderleri)
Başabaş Noktasındaki Üretim Miktarı = (Top. Sabit İşı. Giderleri)/(Birim
Satış Fiyatı-Birim Değiş.Giderler) ,
Başabaş Noktasındaki Kapasite Kullanım Oranı (%) = (Başabaş Noktasındaki
Üm.Mikt./fam Kapasite Ür.Mikt) x 100
ifadelerinden hesaplanacaktır. Hesaplamalarla ilgili olarak, Toplam Sabit İş­
letme Giderleri Tam Kapasitede İşletme Giderleri Tablosundan alınacak, Birim
ürün Başına Değişken Giderler (Birim Değişken Giderler) ise, aynı Tablodan alı­
nacak Toplam Değişken İşletme Giderlerinin tam kapasitedeki üretim miktarına
bölünmesi ile bulunacaktır. (Tesiste birden fazla mal üretilmesi durumunda, ba-
şabaş noktasındaki söz konusu değerler, ürün çeşitleri ve işletmenin özellikleri gö-
zönüne alınarak uygulanacak hesaplamalarla elde edilecektir.)

65
 7.2. Milli Ekonomi Yönünden Değerlendirme
Ekonomik Değerlendirme Tablosu hazırlanarak proje, döviz etkileri, ya-
ratacağı katma değer ve üretkenlik açılarmdan değerlendirilecektir.
7.2.1. İhracak Gelirleri: Gerek ithal ikamesi, gerekse doğrudan İhracat yoluyla
yatırımın sağlıyacağı döviz tasarrufu ayrıntılı olarak açıklanarak, yıllık itibari ile ve
toplam olarak Tabloda gösterilecektir.
7.2.2. Döviz İhracatı: Sırasıyla Toplam Yatırım ve Yıllara Göre Dağılımı.
Tam Kapasitede Yıllık İşletme Giderlerİ ve Tam Kapasitede İşletme Seımayesi
Tabloları dikkate alınarak yatırım ve işletme dönemlerinde İhtiyaç duyulacak yıllık
döviz miktarları Ekonomik değerlendirme Tablosunda gösterilecektir.
7.2.3. Net Döviz Kazancı: İhracat gelirleri ile Döviz ihtiyacı kalemleri ara-
sındaki farktan Net Döviz Kazancı bulunacaktır.
7.2.4. Net Yurtiçi Katma Değer: Proje karı ve işçilik ve'Personel Giderleri, Ki-
ralar ve Faiz Ödemeleri göz önüne alınarak, Net Yurtiçi Katma Değer he-
saplanacaktır.
(Net Yurtiçi Katma Değer = Proje Karı + İşçilik ve Personel Giderleri + Ki-
ralar + Faiz Giderleri) .
7.2.5. Net Mİlli Katma Değer: Net Yurtİçi Katma Değer ile yurtdışına ya-
pılacak çeşitli ödemeler arasındaki farktan bulunacaktır.
7.2.6. Yatırımın Üretkenliği: Toplam Yatırım Tutarı ve Yıllara Göre Dağılımı
Tablosu ve tam kapasitede elde edilecek Net Yurtiçi Katma Değer Miktarlarından
yararlanarak, aşağıdaki ifade gereğince hesaplanacaktır.
Yatırımın Üretkenliği = (Net Yurtiçi Katma Değer(foplam Yatırım) x 100
7.2.7. Sermayenin Üretkinliği: Benzer şekillde, tam kapasitedeki Net Yurtiçi
Katma Değer ve Özkaynaklar dikkate alınarak ortaya konacaktır.
Sermayenin üretkenliği= (Net Yurtiçi katma Değer / Yatınlan Özkaynaklar) x 100
7.2.8. Sermaye İstihdan Oranı: Tam kapasitedeki işçi ve personel sayısı dik-
kate alınarak hesaplanacaktır.
Sermaye İstihdam Oranı (Toplam Yatırım)/(İşçi ve Personel Sayısı)
7.2.9. Sermaye Hasıla Oranı: tam kapasitede yaratılacak yıllık Net Yurtiçi
Katma Değer dikkate alınarak hesaplanacaktır.
Sermaye Hasıla Oranı = (Toplam Yatınm)/(Net Yurtiçi Katma Değer)
7.3. Devletin Kazancı: Proje Gelir-Gider Tablosundan yararlanarak Gelir ve
Kurumlar Vergisi belirlenecek ve maaş ve ücretlerden stopaj ve diğer ödenecek
Vergi, Resim ve Harçlar gözönüne alınarak, Devletin Kazancı Ekonomik De-
ğerlendirme Tablosunda ortaya konacaktır.
7.4. Devletin Kaybı: Fon Kaynaklı Kredi, Yatırım İndirimi, Gümrük Mu-
afiyeti, İhracat Teşvikleri (ihracat söz konusu ise) ve genel vergi ve Teşvik Mev-
zuatı çerçevesinde yararlanabilecek diğer istisna veya teşvikler gözönüne alınarak
devletin projeden kaybı belirlenecektir.

66
 TOPLAM YATIRIM VE YıLLARA GÖRE DAG:lLIMI
(Milyon TL)

YIL ı YIL 2 GENEL

TOPLAM

Y ATıRıM HARCAMALARı İç Para Dış Para İç P ara Dış Para İç Para Dış Para
Toplam Toplanı Toplam
1. ARSA BEDELİ
2. ETÜD VE PROJE GİDERLERİ
3. ARAZİ DÜZENLENMESİ VE
HAZıRLıK PLANLARı

4. BİNA İNŞAAT GİDERLERİ

a. Ana Fabrika Bina ve Tesisleri
b. Yardımcı İşletmeler Bina ve Tesisleri
c. Ambarlar
d. İdare Binaları
e. Sosyal Tesisler
f. Ulaşım Giderleri
g. Yeraltı Ana Galerileri
(Yeraltı Maden Ocaklan İçin)

5. ANA FABRİKA MAKİNA TEÇHİZATGİDERL.

a. İthal
b. Yerli
6. YRD. İşL. MAKİNA TEÇHizAT GİDERL.
7. İTHAL
8. TAŞıMA SIGORTABEDELLERI
9. MONTAJ GİDERLERİ
ıo. T AŞIT ARAÇLARı
ı ı. iŞLETMEYE ALMA GİDERLERİ
12. GENEL GİDERLER
13. DiGER GİDERLER
TOPLAM SABİT YATIRIM
iŞLETME SERMA YESİ
TOPLAM YATIRIM

67
 TAM KAPASİTEDE YILLIK İŞLETME GİDERLERİ (MALİYET)
(Milyon TL)

HARCAMALAR
SABiT SABİT qEGişKEN
HARCAMALAR KALEMLERİ DEGİşKEN İŞLETME ISLETME
.> •

İç Para Dı~ Para (%) GİDERLERİ GIDERLERI

Toplamı

1. HAMMADDELER

2. Y ARDIMCI MADDELER VE

iŞLETME MALZEMELERİ

3. ELEKTRİK

4. SU

5. YAKIT

6. işçiLİK VE PERSONEL

7. BAKIM VE ONARıM

8. AMORTİsMANLAR

9. PATENT VE ROYALİTE

ıo. SABİT GİDERLER

ı ı. GENEL GİDERLER

12. FİNANSMAN GİDERLERİ

13. PAZARLAMA VE SATIŞ

14. AMBALAJ VE PAKETLEME

GENEL TOPLAM

* Sabit/Değişken Oranları yatırımın Özelliklerine Göre Farklı Alınabilir.

** Patent ve Royalite Anlaşmalarına Bağlı Olarak Değişecektir.
*** Yatırım ve İşletme Dönemi Kredileri ve Faizlerine Bağlı Olacaktır.

68
 TAM KAPASİTEDE İŞLETME SERMAYESİ
iŞLETME SERMA YESİ (Mİ LYO!'l TL)
YILLIK SABİT
iŞLETME SERMt\ YESİ SÜRE İŞLETME DEGİşKEN
GİDERLERİ (Ik ) İç DIŞ SABİT DEGİşKEN
KALEMLERI (Milyon TL.) PARA PARA TOPLAM TUTAR TUTAR

I. HAMMADDE STOKU 0/100

2. YARDIMCı MADDE STOKU O/LOO

3. iŞLETME MALZEMESİ 0/100

STOKU 20/80

4. YAKIT STOKU

5. YARI MAMUL STOKU

6. AMBALAJ MALZEMESi

STOKU

7. MAMUL MADDE STOKU O/lOO

8. YEDEK PARÇA STOKU

9. MÜŞTERİYE BAGLI MAL

DEGERİ

10. NAKİT İHTİYACI

TOPLAM

* Yıllık İşletme Giderleri Tam Kapa"ite İşletme Giderleri Tablosundan Alınacaktır.

69
 Y ATıRıM DÖNEMİ FİNANSMAN PLANI
(Milyon TL)

YIL ı YIL2 YIL 3 GENEL TOPLAM

AÇiKLAMALAR İç Para Dış Para Iç Para Dış Para İç Para Dış Para İç Para Dış Para
Toplam Toplam Toplam Toplam

A. FİNANSMAN İHTİYACI
1- Toplam Sabit Yatınm
2- İşletme Sermayesi
3- Yatırım Dönemi KDV

TOPLAM

B. FİNANSMAN KAYNAKLARI
1- Özkaynaklar
a- Sennaye
b- Fonlar
2- Yatınm Teşvikleri
3- Yabancı Kaynaklar
a- Orta ve Uzun Vadeli
- İç Kredi
- Fon Kaynaklı Kredi
- Dış Kredi
1- Döviz Kredisi
b- İşletme Kredisi

TOPLAM FİNANSMAN

* Yatırım Dönemi Finansman Giderleri Dahildir.

70
 PROJENİN NAKİT AKIMI
(Milyon TL)

AÇIKLAMALAR/YILLAR

KAPASİTE KULLANIM ORANI

HAMMADDELER

a-
b-
c-

YARDıMCı MADDELER

a-
b-
e-

İŞLETME MALZEMELERİ

a-
b-
c-

ÜRÜNLER

a-
b-
c-

iŞLETME GİDERLERİ* (1)

(Proje Giderleri)

İŞLETME GİDERLERİ cl)

(Proje Giderleri)

* (Tam Kapasitede Yıllık İşletme Giderleri - Amortismanlar - Finansman Giderleri) x KKO

(1) Milyon TL.

71
 PROJE GELİR - GİDER FON AKıŞı
(Milyon TL)
SON
AÇiKLAMALAR/YILLAR 1. iŞLETME YILI 2. İŞLETME YILI 3. İŞLETME YILI , ........... , ... ,. iŞLETME YILI

I. iŞLETME GELİRLERİ

2. iŞLETME GİDERLERİ

3. PROJE KARl ( ı -2)

4. AMORTİsMANLAR

5. FAİZ ÖDEMELERİ

6. KANUNİ KAR (3-4-5)

7. TEşvİKLER

a- Yatınm indirimi

b- İhracatta Vergi İstisnası

c- Diğer

8. KlTRUMLAR VERGİSİ

MATRAHı (6-7)

9. KURUMLAR VERGİSİ

ıo. GELİR VERGİSİ STOPAl

VE DİGER KESİNTİLER

ı ı. VERGİ SONRAsı KAR

(6-9-10)

12. ANAPARA ÖDEMELERİ

13. FON AKışı (4-11-12)

72
 PROJE NAKİT AKIMI
(Milyon TL.)

AÇiKLAMALAR Y ATıRıM DÖNEMİ iŞLETME DÖNEMİ

L İŞL. ::ı.İŞL SON SONİŞL

- YILI YIL2 YIL3 YILI YILI ......... işL. YILI DÖNEMİ

A-KAYNAKLAR
I. Ödenmiş Semıaye
2. Uzun Vadeli Borçlar
3. Kısa Vadeli Borçlar
4. Amortisman
5. Diğer Kaynaklar
(Teşvikler)

6. Net Kar*
TOPLAM KAYNAKLAR
B- HARCAMALAR
1. Toplam Sabit Yatırım**
2. Net İşletme Sermayesi
3. Faiz Ödemeleri
a. Kısa Vadeli
b. Uzun Vadeli
4. Borç (Anapara) Ödemeleri
5. Kar Dağıtımı
6. Diğer Ödemeler
TOPLAM HARCAMALAR
C- FARK (A-B)

* Net Kar Vergi sonrası Kar - İşletme dönemi Teşvikleri

** Yatlflm Dönemi Faiz Ödemeleri Dahil Değildir

73
 EK-2
YATIRIM TAKİp FORMU

Firma Adı ve adresi:

Teşvik Belgesi Tarih No.:

Yatırıma Başlanılmasından Formun Tanzim Edildiği

Formun Tanzim Edildiği Tarihten İtibaren Yapılacak
Tarihe Kadar Yapılan Harcama (TL)
Harcama (TL)
A- HARCAMALAR
---------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------
I-Etüd ve Proje Giderleri
II- Arsa Alımı C... M2)
IIII- İnşaat Durumu
a. Ana Fabrika Binası
b. Diğer Binalar
c. Alt Yapı tesisleri
i- Elektrik
ii-Su
iii- Diğerleri
IV - Makina ve Teçhizat Durumu
a. İthal
b. Yerli
V-Diğer Yatırım Harcamaları
(Montaj, iç ve dış navlun, sigorta v.s.)
VI - Gümrük Vergi ve Resimleri
VII- İşı etme Sermayesi
TOPLAM YATIRIM (TL)
Yatırıma Başlanılmasından Formun Tanzim Edildiği
Formun Tanzim Edildiği Tarihten İtibaren Temin
Tarihe Kadar Temin Edilen Edilecek Kaynaklar (TL)
Kaynaklar TL.
B. YATIRIM fiNANSMAN KAYNAKLARI
i - Özkaynaklar
a. Sermaye Artışı
b. Şirket Fonları
II- Kredi Temini
a. Kısa, Orta ve Uzun Vadeli İç Kredi
b. Dış ve Döviz Kredisi
III- Gümrük Muafiyeti
TOPLAM FİNANSMAN (TL)

74
C- ŞİRKETİN SERMA YE YAPıSı

ORTAKLAR Hisse Oranı (%) Kayıtlı Sermaye (TL) Ödenmiş

Sermaye (TL)

i - Yabancı Ortaklar
(Yabancı Sermayeli
Firmalar İçin)

2- Yerli ortaklar (Toplam)

TOPLAM

D- SERMAYE ARTIŞI (Teşvik Belgesinde öngörülen) Yıllar İtibariyle

Ödenen
199 ... 199 ..

Yerli Ortak Yabancı Ortak Yerli Ortak Yabancı Ortak

($) (TL) ($) (TL)

Artırılan Sermaye Ödenme Şekli

Ayni
·Nakdi
Birikmiş Karların Sermayeye Dönüştürülmesi
Dövize Çev. Mevduat Hesaplarından
Garantisiz Ticari Borçlardan
Yeniden Değerlendirme Fonundan
Sabit Kıymetlerin Satışından
Bloke Paralardan Deblokaj
Diğerleri (Açıklayınız)

TOPLAM

NOT:Ödenen sermayenin $ karşılığının tesbitinde; nakdi ödeme döviz alım

belgesi, ayni sermaye için Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü'nün ilgili gümrük
idaresine yazdığı ithal müsaadesİ yazısının tarihi, DCM ve Garantisiz Ticari Borç-
lar için Merkez Bankası'nın uyguladığı kur, diğerleri için sermaye hesabına ge-
çirildiği günkü kur uygulanır.

75
 EK3
YATIRIM TAMAMLAMA ViZESİ içİN YATıRıMCıLARDAN iSTENEN
BELGELER

1- Teşvik Belgesi aslı

2- En son harcamaları gösteren Yatırım Takip Formu
3- İthal, yerli Global ve ek Global Liste aslı
4- Çeki Listeleri Fotokopisi
5- Gümrük Giriş Beyaanname fotokopileri
6- Yatınm kapsamında kredi kullanıp kullanılmadığına dair seımaye şirketlerinde
yönetim kurulunca, şahıs şirketlerinde fırma sahibi tarafından tanzim edilecek ta-
ahhütname (l1.300.-lira puHu) (kullanılması halinde ilgili banka adıve miktarı)
7- Yatırım kapsamında dış kredi kullanıp kullanılmadığına dair Türkiye Kal-
kınma Bankası A.Ş. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai Yatırım Bankası ve
Hazine Müsteşarlığından alınacak yazılar (Belgede dış kredi öngörülmüş se )
8- Teşvik Belgesine konu yatırıma aİt harcamaları gösteren yatırımın başlangıç
bitiş tarihi ve ara yıllar için yıl sonu itibariyle hazırlanmış vergi dairesince tesdikli
ara bilançolar.
9- Noterden tasdikli bina Ruhsatı ve yapı kullanma izni.
ı 0- Noterden tasdikli arsa tapusu.
ı 1- Harcamalarla ilgili fatura dökümü (inşaat makina-teçhizat, tesisat, diğer
yatırım harcamaları ile ilgili) harcamalara ait liste.
12- Müteahhitlik yatırımlarında, ihale makamından onaylı; geçici kabul tu-
tanağı veya Teşvik Belgesi kapsamında verilen bütün makina ve teçhizatın artık
sözkonusu işle ilgisi kalmadığına dair belge.
13- Kapasite Raporu
14- Turizm yatırımlarında Turizm İşletme Belgesi.
15- Sağlık yatırımlarında Sağlık Bakanlığı ruhsatı.
ı 6- Eğitim yatırımlarında Milli Eğitim Bakanlığı'ndan alınan ruhsat.
17- Gemi inşa yatırımlarında noter tasdikli olarak,
- Gemi tasdinarnesi belgesi sureti
- Denize elverişlilik belgesi sureti
- Klas sertifikası sureti
- Gemi yapımı belgesi sureti .
18- Yat yatırımlarında Turizm Işletme Belgesi.
19- 5 yıl müddetle alıara devir, temlik ve satış vaadi senedi ile devredilemez
şerhi düşülmüş trafik ruhsatnameleri (Çekici ve ütobüJ yatırımlarında)
20- Uluslararası NakliyedIer Derneği üyelik belgesi ve C2 Yetki Belgesi (Çe-
kici yatırımlarında)
21- Tesenlüm Belgesi (Kiracının imza sirkülerine uygun olarak imzalanmış)
(Finansal Kir. Şir.)
22- Kira Sözleşmesi (Finansal Kir. Şir.)
23- Fatura (Finansal Kir. Şir.)

NOT: Bu tabloda belirtilen belgeler iki nüsha düzenlenir, bir nüshası firmaca
muhafaza edilir.

76
 İST ANBUL TİcARET ODASı YA YINLARı
(1995)

YAYıN
NUMARASı YAYıN ADI
1 Eski Doğu Bloku'ndan Gelen Turistler İçin Rehber (Rusça, Makedonca ve
Romence dillerinde basılmıştır)
2 İthalat Rejimi
3 Türkiye'de Araştınna Geliştirme Teknolojisi Üretimi Nasıl
Yaygınlaştırılabilir?
4 Ekonomik Rapor
5 İkitelli Paneli
6 Rakamlarla Türkiye
7 Turkey in Figures
8 Economic Report
9 Türkiye'de Serbest Rekabetin Gelişmesini Engelleyen Faktörler
lOTürkiye'de Teşvik Sistemi
11 Ortalama Kar Hadleri ve Asgari Gayri Safi Hasılat Esası
12 Okul Öncesi Eğitim Kurumlarının Nitelikleri, Sorunları ve Çözüm
Önerileri Paneli
13 Devletin Yeniden Yapılanması
14 Globalleşme ve Bölgeleşme Sürecinde Nafta ve Etkileri
15 Ticari İşletme Kuruluş Rehberi
16 İstanbul Küçük Sanayi Kapasite Kullanım Araştırması
17 Kayıtdışı Ekonomi Enformel İstihdam
18 Rusya
19 Kırgızistan
20 Azerbaycan
21 Yatırım Projeleri Rehberi
22 Gümrük Birliği'nin Ekonomik Boyutları ve Malların Serbest Dolaşımı
23 Özel Sektörün Faydalanabileceği Kredi Türleri
24 Başarılı Vergi Mükellefleri-94
25 Outstanding Exporters'94
26 Ukrayna
27 Taşımacılık Kılavuzu
28 Uluslararası Kuruluşlar Rehberi
29 Türkmenistan
30 Trade Mark Law
31 Kazakistan
32 İsveç Ülke Etüdü
33 Kredi Sözleşmeleri
34 Tüketici Koruma mevzuatı
35 Özbekistan
36 Türk Vergi Sisteminin Avrupa birliğine Uyumu
37 Gümrük Birliği Sürecinde Gümrüklerimİz ve Gümrük Komisyoncuları
38 Temel Hedefler ve İç Yönetmelik
39 Markalar Hukukunun Avrupa Birliği'ne Uyumu ve Sorunları

77
 İSTANBUL TİcARET ODASı YA YINLARı
(1996)

YAYıN
NUMARASı YAYıN ADI
1 İthalat Rejimi
2 Devlet İhale Kanunu Paneli
3 Ekonomik Rapor
4 Economic Report
5 Türkiye AB İlişkileri ve Gümrük Birliği
6 CE İşareti - AB Ürün Pasaportu
7 Rekabetin Korunması - Türkiye ve Avrupa'daki Uygulamalar Semİneri
8 Fikri Mülkiyet Hakları ve Uluslararası Uyum Sorunları Semİneri
9 İhracat Rejimi
10 Gümrük Birliği ve Dış Ticaret Mevzuatımız

78
·
Istanbul Ticaret Odası
Ragıp Gümüşpala Cad. No: 84
34374 Emİnönü/İSTANBUL
TeL.: (0212) 511 41 40 (44 Hat)
Fax: (0212) 513 1565

79
,...

~ ISTANBUL TicARET
" İSTANBUL TİcARET"
gazetesi size neler kazandırır?

İstan b ul Tkaret O dnsl l l11l1 yayın organı olarak

her hafta çıkmakta olan " 1stanbul Ti caret " b'"'azcrcsi,

U lu sal ve uluslarara s ı ticarete ili ş kin , en son gel i ş meleri

veren habr.!rlcri, ..

Mcvzuat:1 ilişkin açıklam a ve yorul1llan ,

Yurt d ı ş ın d an gelen i ş rckliflt:rinc a İ t li steleri,

Sektö r ve ülke 31.l ş rırnmları

ilc size çok ş e y ka za ndırab iIie.

"İstan bul Ti caret nin yıllık abo ne bcddi , 500.000. TL. 'di r. 4

Abo ne o lmak için , :ışagıdaki abo ne fo rmunun bir benzerini

düzenleyerek, abone bedelini O d al nıı z veznesin c yatırırk c n ,
Ne şri yat Ş ubemi z c n:slim etmeni z, bedeli , banka hcsap l :ı rınıı z d :ı n
birisine yaormanı z halin de ise, fe fmdıki bil gileri ,
banka makbuzu fo tok opi si ilc birlikte ay nı ş ub e mizc f~ksla
( F:ıks: 2 12-513 83 ll ) vcya posta il c ilctl1lt.:ni z yeterli o \;ı c~ktır.

Abone fo rmu :

Adres: ........~.~.~ . ~_.~~.~_.~. __ ... _._._....._.... ~.~.~_ " .... _......___ ._......._. __....

Barılca Hesap numaraları

T. İ ş Bankası Küçükpazar Ş b . 20030
Ziraat Bankası B ah çekap ı Ş b . 8735

...