Professional Documents
Culture Documents
Halil İnalcık - Şair Ve Patron PDF
Halil İnalcık - Şair Ve Patron PDF
com
Şâir ve Patron
Patrimonyal Devlet ve Sanat
Üzerinde Sosyolojik
Bir İnceleme
Halil İnalcık
www.cizgiliforum.com
HALİL İNALCIK
Fuzûlî ve Patronaj • 54
Kaynakça • 85
I . PATRİM O NYAL DEVLET VE SANAT ’
j»ı*k ı#lın lm i'«t v«» K(»ln’ rl«>?ım'tuı» m iih Uu ' u Imh ' hi .'u v u s n ı m
>tînt«» otlıyordu lu.g.y. ;i0ii;tl)7Vn
!5 yy. yııksok killim ' uunko/lort. T im u r hovujuI.iu
g«>l<’jı hiikiimdıırlıinıı payitahtları idi O aım m h v r Hint
ptuli^ııhlıın, bu bükım ulaıtarm saı-aylarnu ürın'k tul uyur,
ı>nıda yo(i#on voyıı "üıtİHitb" mfon bitkin v<* «muUİairİMn
koıuh «unylnruıa ım*k ivin bor türlü lodakarlığı
go/.»* Hİıvorlımb. Uom'saıiH Italva'tiındıi 5}t>birlor ai'tısııulu,
ıhıhı» sonra Avrupa sarayları arasım la g b n b ıg ü m ü z
ıvkabot. İslâm dılnyımmıhı da boıı/.ori bir rol oy n a m ıştır,
v*' moolıni# yiiksck sımatm gelişimi ve n iteliği üz<*rind«> on
gtıvlü etkiyi yapmıştır. O rta d o ğ u 'd a da. b ir h ü k ü m d a r
ivin on $ı>lm*tli bilgin vo »ı\ı\t\t k«\rlurı sn n ıym a
vekohtlmek, gt'rokivso oıılan -/.orla ıılıp getirm ek ulaftnu bir
^evdi. Tinnır. istilâ ettiği hor m em lekt'tt» on ş o b ıv tli bilgin
vo sımutknrlnrı toplııyıp Som eıkam l’ı» goU‘u,mu{j.'“ Y avu z
Selim Tebriz ve K a im ey i aldığında yüzlerce sm m tkû rı
İstmılnıl’a sürmüştür’1. Osmanlı pıU rim onyal saray
1 Ihı kumıda Timuritor dovri llrrat vo l’ ami iixı>riml>' ü s»«J /.V . Tt»n«<>
v«ı H. Kiıivr'm Idâıtı Aıısikh>p?ıiwîiu\'.'k\ makalt>lon. III, UY'JO vo
•Ti» 442. ihmal feUlım'ntcH; aynın. K Yurshator. "IVraian l\n‘ »ıy it> tin-
Tımund and Satnvid IVriods". Cumbriıhıp flis to ıy <>/' İm tı. V I. «•«! I’
JockıKtn nm( l. I<uekh«vt. Oaınhridgc. 1986. 9tiJv9iM'. M. Sııbtolnv. A
'l'nilo fer (hı> 'l'ıımmıl IVrıotl ‘llto IVraian l’uotry u f ılu< İ4tiv T iım ınd
İVruHl". jfA V lî. 13t> USHfi). 6tv79. İraı» ve Orln Asya «aıaylarım ln «»imi
ıçm ımlrunajın tfneıni hakkında ösellıklo, M. Stıbtelny. “ Süotoocüiuumı'
R»ı*i'H u f ( ’ H İh ıro l l'nironaKı1 «odvr the l-tıior Timuvids” . h ttı'n u ttu 'i'H İ
Joıırıı#! ıtl'rhf M ıM Ir h'.ıst Slıuiit^, 20 UÜHH), 47!)*ftOR 1,. Oolonıbı<k w
M Sublclrty, (pıtx). I'inıund A rt atui i'u ku tv. /rnn ,*m t C t'tK tıtl Aat.ı in
the h)ûtvrıth Çm iun\ l <“»!«•« 1992; una dili A««rî (Tvırknu'n' Türkc^si
olan buyuk Ulam ımtaiki ıuuariy»t<;ı*ı. ıjAıv, hallAt Atwlül Kâıl>i‘
M oralinin Turkça «iir pur^alnn hakkında hak. Uütıill A. 'I'«<kin. "Tiınıır
l)*>vnnp ait ıkı Tı»rkı,v nur'-. Ilıtrvunl Vkruinittıı Stııtluv, İU/IV 11**?!>•
|5MW). SSÜ Ht>7: Timur’un Turkçf şiirle ilgili'ndi^i Itnkktntla ıı.|;.m. 8W>.
'* H K M an/. Thr Ruı' sıırfKuleafTatı>ı>rl»m‘, ('um hriıiı;» U>89.
" Trbru’drn *ııruWnltjnıı bir liataıi ı^m hak. İ II Uuvınvnrjıh, "()>ımı>ab
Sarnymıta Khl i Hırof (S«natkirler> Üofterı'. Hffcefar, I I U5J8I ItlHti',
killUirum in ı^«-11şın«*s>mU-, jjiir ve inıjıi alanında. lıuHiıılıat
ve n ak k aşlık la , parn ve mevki valilileriyle eelb olunan
vey a "surunu" edilen Nmıııtkârların payı Im yu ktıir. Öyle
ki. yerli O sm anlı Tiırk sanatkârları, "A nıp ve A ıvın 'c
verilen im ayrıealıkl.mı dolayı yiluivet lerıııı açtkui d i İt*
l'etırn ıek leu ı;okmmemi>.derılır U»ak. a$a|'idaV Lelılı ılıyor
(Latifi. ’.'.fK'V
M ı ı ^ H n n in i m n h rı'ıy ıın im
M n h - r û y ı ı ı ı h ırım ı u r ıh ım i $ ıırrı/i
24 Böyle bir araştırm aya örnek olarak bak. Gönül Alpay. “Yûsuf
Em in’nin Beng ü Cagır adlı Münazarası", Türk Dili Araştırma Yıllığı-
Bel/eten. 1972,103-125
“ Bak, “M ehmed İT , (H.İ.) İslâm Ansiklopedisi (Mflli Eğitim
Bakanlığı).
22 iü ır iv Patron
K A S İD E S U N M A V E İŞ R E T M ECLİSLERİ
A s A r i it in o tu n e p A ıh şu h ti m - he/fde
Y /iru h br/.c h ı r u r b u lu n u l) h im m e t e d e r u u
Yuhsn g ü n ü n n r/, b ö y le / c lA k e tle w ç c r m i
Ç ıırh 7 fe ie k in un d ın ıı v ıi n ııh m ıu ı I h n e t
K e v k e b lu r ın ın s û b it i i H uyyûrtıut h e m y u f
M /•'arı»/ Divan, 8.
Turkçf Divan. MokaUrıtıl. no Xl.H.
34 Şâir ve Patron
SEH Î
LATİFİ
Halil İnalcık 45
una bir yüksek tim ar in'âm da bulunm uş. Ulu veya küçük
herkese “şâhâne h im m etler ve m elikâne ‘ inayetler” eder.
"m ulük ı frnhıka gibi la’l u güh er bağışlardı.....t-rbâlı-i hu
nere rağbetler ve eh h â b i kem âle him m etler ederdi..... Hıı
tâ'ifeniıı cem 'iyyeti anın ferhunde zam anında ve mübarek
devrânında idi” .
Latifi, ilkin patronu İskender Çelebi'nin him ayesinde
K uıneli'de Belgrnd tarafında bir kâtiplik m ansıbı elde e t
miş, bir «ü re orada kalm ış! 950/1543 yılında İstanbul'a
Kelmiş, o sırada ün kazanan Sehi Bey'in şu'arâ tezkiresi,
Heşt Bihişt (1538'de tam am lanm ış), la t ifi ’de ve Âşık Çe-
lebi’ılc bu vadide ener yazm ak için m alzem e toplam a a r /u
nunu u yandırm ış! her ikisi işe koyulm uş, Âşık Ç elebin in
rivayetine inanm ak gerekirse (M eşâ'ir, 107u), hatifi onun
l.fiHnif m etodunu taklid etm eye kalkışınca, Âşık Çelebi
giieenıp oserini yarım bırakm ış ve ancak onbeş yıl sonra
tekrar ele alm ış. Latifi, Âşık Çelebi’ye gön* bunu, “yârân
lokımiHina tarım' ettiği" için yapm ış. Bu arada Latifi ese
rini tam am lam ış, İstanbul'da ilkin bazı önem siz dinî biz-
metler karşılığı aldığı maaşla (“cihât") geçinm eye çalışır
ken, n ihayet Kûtih Sultan M ehm ed’in zengin föyüp vakfına
m ütevelli olan şâir Yahya Bey’in v a k ıf kâtibi olm uş; sonra
azledilip sürgün yeri olan Rodos'ta Sultan ‘ İmâreti’nı* kir
tip nlmuş. Hu biyografik not, birçok şâir ve münşinin ya*
şanım ı anım satır.
Ustu bir edebî eleştirm en olan, şâirleri meslek ve ya
şam tarzlarına güre sınıflandırır ve şiirleriyle yaşam ları
nrnsındııki bağa işaret eder.58 Şiir, inşâ ve sohbette ta
nınm ış, seçk in ler sınıfına girenleri, şu vasıflarla b elirler
fasih, belîg, selılset ve letâfette eşsiz, zarif, hoş'tnb', nâzik,
n ım ıl-g û y (utasözü kullanan). O nda, Uîvâne Cju/.ûIİ, M eş
rebi. Melihi gibi ehl-i dil, ehl-i zevk, derya-dü, ayyaş, der
viş, rind tabiath olanlar, ayrı bir kategori oluştururlar.
Şâir ulemadan ise, fâzıl, kâmil sıfatları kullanılır, a n a
ulemadan Mevlânâ Hevesi, Mevlânâ Sa'y». Mevlânâ Ga-
iâ ii gibi yolundan şaşanlar yok değildir. Askeri sınıfdan
olanların, bu arada sultanların şiirlerini merdâne,
dilirâne bulur. Şiirleri nitelendirirken, mesnû', hayâl-
engiz, eaısâl'âmiz, 'âşıkane, m stbû' gibi sıfatlar kullana*
rak üslûp özelliklerim ifade eder. Mesîhi gibi yenilik geti
ren. öîel üslûbu olanları “tarz-i hâsa" (orijinal) olarak va
sıflandırır- Necâtî için Sehî (214), "letâfet-i şi'r ve suhânı
çok hadd'i i'câza iletmiştir" diye onun taklit edilemezliğini
hayranlıkla ifade etmiştir. (Necâtî, Sehî Beg’in patronu
idi).
ÂŞIK ÇELEBİ
m S e h i. te z k ir e s in d e ş â i r le r i d e v le t p r o t o k o l ıu s d a t e e p it « d ilm iş ,
h iy e r a r ş ik 'ta b a k a la r a " göre s ır a la m ış tır , ilk in s u lta n la r ve
« e h z a d e U h f t . s o n r a v u z t r r â vır ü m e r â n ı n , d a h a M o r a k e n d i s i n d e n oncu
yu^mı* k a d i m ş â i r l e r i n , k a n d i l i n i n ffftr u p t a n ı d ı ğ ı ş i i r l e r i n , v o n i h a y e t
K«rs; ♦ e i r l e n n b i y o g r a f ile r i n i s ır a y la v e r m iş tir . S e k i* ta b a k a n ın
h tr b ın n d * ılm iy y e tU s n u la n la r ^ u n lu k ta d ır ; I>u « e ş it b ir
» m fla n c fır m a y ı Cami v e N e v i y i ' r ı i n t g a m f iy le k a r ıjjJ a .
Halil İnalcık 53
~7 Âşık Çelebi’ye göre (Preface, XIV) deha önce ünlü münşiler Lâmi ‘ î
Çelebive C a 'fe r Çelebi idi.
78 Sultan Süleyman'ın bu ziyaretleri için ûynntılar bak. Lokman'm
Hünarnâmd&i (yukarıda not 36); Ferdi Tarihi, yazma, Ayasofya K. 3317,
Nasuhu's-Silâhî, Beyan-i M enâzü-i S eferi Irakeyn, yay. H. Yurdaydın,
Ankara; TTK, 1976.
78 Sıdıkî’ye göre, bak. A, Karahan, Fuzuli, 69.
64 Ş iir ye Patron
80 Bak Ş. T uran. Şehzâde Bay ezil Vak'm. Ankara TTK, 1961, 47.
'' Herhalde mektup, Bayezid’in Konya’ya gönderildi^ »amanıı ait
°bnabdır; karşıla: Turan. 45-46: Bayezid Amasya sanco|ına 1558'df
oskUdılmiçlir. Dakoukı'yc göre, Fuzuli 1556‘da değil. 1561 de olmuştuk
Fusuiî al-Bagdadi el la vie culturollc en lraq au XVI e aııkle". Rcnut
‘fffislorie Mnghrebine, 67-8,69-60.
Fuzuli Üzerine Makaleler, A n k ara: 1997, 167-180.
66 Şâir w Patron
FUZÛLİ VE MÜNŞİLİK
* Orta-Doğu'da genel inşa dilinin gelişimi için kısa ve özlü bir analizi.
H. R. Roemer Staatschr& ben d er Timurıtienzi'it. VViesboden Aâ2.
N ev var Ahmet. “Fuzuli'nin N esn'. Mezuniyet Tezi. Türkiyat
Enstitüsü. 1938, no. 104.
* Osmanlı resmi divan dilinin oluşumu konusunda sistemli bir «.alışma
yapılmamıştır. MenâhicüTİnşâ, bu bakımdan ilk önemli kaynak olup Ş.
Tekin tarafından yayınlanmıştır Menâfııcıı ‘i loşa. The BariieiC
O ttotaao C bancerv M an u el b y Yahya bin M ehm ed el-K n tib from th t İS **
C eoıu ry. Text in facsimile v ith Inıroduction by Şinasi Tekin. Roxbury.
MA, 1971. Mustafa Özkan'ın denemeleri için bak. "OsmanlIca Nasıl bir
Dil idi?", T ürkçe K ü ltürü, İstanbul 1994. 75'80. “ Osmanhcam n D eğişim
S ü reci..." a.g.y.. 81-86. İlk büyük münşi. Safi mahlası taşıyan U
Bayezid döneminde ikind vezirliğe kadar yükselmiş Çeten Kasım
Paşa'va Fâtih ölçüsü* itibâr göstermiştir. Sehfye (318-319) göre. Safi
İran'dan gelmiş v e “vilâyet-i Rum'a ûslübı inşâyı, ahkâm ve mûkattbâtı
evvel o) göstenniş'tir. Sâfî. şâirlerdin çok cömert bir patron olmuştur.
" Bak. S*hi Beg, fie ş t B ibişt. yay- ö . Kut, Harvard Üniversıty Printing
Office. 1978, 319-320. orada yanlış olarak Sâfi yerine Vefayı, bu sonuncu
için bak. ifat/.. 321.
70 l& irveJ’atron
ÎDÂNE- BAYRAMLIK.
İki yıl içinde bayram lık alanların listesine İki yeni şâirin.
Refiki ve Hâni’nin eklendiğini görüyoruz. Şâir Ham dî, 910
bağış listesinde görülmüyor, fakat 910 Şevvâl’inden ik i ay
sonra 19 Zilhicce 910’daki bayram da listeye alın ıyor ve
ertesi yıl listeden çıkarılıyor.
Ş evval 917de câm e (hil'at) ve/veya elbiselik, yü n lü ya"
h u ı ipekli kumaş verilenler şunlardır:
Sabâyı. ‘A zizi, M â’ili, M esîhı, Sâ’ilî, N asîbî, K eşfi, Zâtî.
Edîbî, Sinâni; bunlara çeşitli elbiseler (câm e) veya bir elbı
selik yünlü veya ipekli kumaş verilmiştir.
Halil İnalcık tji
ü îî.
HrisaL— tı\H) İVıiı'k
R r r t k i. k â « > l< İ.'OO
ftro e r T k m p g r tır m ı* "\şv \îu ı.tî'İM n jjû j \W
İ V r m M a h m û d . t e lr f k i m i» * n m h iiwo" İWm'k *
ş*h**«V Kortun! VVleK («»lif kitabını 2 lW «ıkkı» Altın
Kknbi J lW
MÂ'ktt. kaside MW
Rûhi *X V M»nakk«ı
K ibh t. ka*i«W ÜOOO
Idris
I d r is v a l i d M U »
I d r is U ek rar*
M evlâ n â Y â r h is â n vilu*_k£*'dt* 2000
M evU n â M u « f l e r f u J if kitap KOOOO
Y I L S IT
Kâtibi
Sabân, kaside
R efiki, kaside
Kâtibi, kaside
Refiki, mersiye
‘ly â n i, ta rih
S e h d i, m e r s ıv e (S e h m ıâ h * ın ölü m ü n e )
Eefikı
Ş e h ri
Kâtibi
SefTi
Rûhi
S â J e jjŞ A n ^ e l^ d jn ü t a ^ 3000
KAYNAKÇA
Sperl, S. and C. Shackle (ed sJ. Çasıda Poecry in Islamie Asia and
Africa I ' Classical Tradltions and Modern Meanings. Leiden- E. J.
Brill, 1996.
Subtenly. M.. “A taste for the Timurid period: the Persianpoetryof
the late Timurid Period", ZDMO136 (1980= 56-79.
Subtenly, M,, *Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the
late Timurids", InternationalJournal o f Middle East Studıes 20
(1988): 479-505.