PrintArticle - Το Βήμα Online http://www.tovima.gr/PrintArticle/?

aid=149744

Βιβλία + ιδέες

Ο εµφύλιος πόλεµος και η ιδεολογική χρήση της ιστορίας

Αθώος ή ένοχος
ιστορία
Καλύβας Στάθης Ν.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 09/03/2003, 00:00 | ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: 09/03/2003, 00:00

Οπως είναι γνωστό, παρά την ήττα της στον εµφύλιο πόλεµο η Αριστερά
επέβαλε, µετά τη µεταπολίτευση, την εκδοχή της για τα γεγονότα της
δεκαετίας του '40 εν είδει επίσηµης ιδεολογίας. Τα 28 άρθρα, βιβλιοκρισίες
και άλλα µελετήµατα που συγκέντρωσε στο βιβλίο αυτό ο διευθυντής του
Πολίτη Αγγελος Ελεφάντης αφορούν το περιεχόµενο, τις συνέπειες και τις
αντιφάσεις της ιδεολογικής αυτής επικράτησης. Με άλλα λόγια το βιβλίο
αυτό δεν επιχειρεί τόσο να ερµηνεύσει τα γεγονότα της περιόδου αυτής όσο
να αναλύσει τα ιδεολογικά και πολιτικά συµφραζόµενα των διαφόρων
ιστοριογραφικών ερµηνειών και να διαχειριστεί τις εντάσεις ανάµεσα στην
πολιτική και στην ιδεολογία από τη µία πλευρά και στην ιστορία και στην
επιστήµη από την άλλη.

Είναι γνωστό ότι η ιστορία ταλαντεύεται ανάµεσα στις επιταγές της

ιδεολογίας και της επιστήµης. Ο Ελεφάντης αναγνωρίζει την ανάγκη
επιστηµονικής προσέγγισης της δεκαετίας '40. Με αυτό εννοεί την
αποµυθοποίηση «µιας εν πολλοίς µυθοποιηµένης ιστοριογραφίας όπου
συµφύρονται αγιογραφίες, µαρτυρολόγια, ηρωογραφίες, δαιµονολογίες και
αποσιωπήσεις, µια ιστορία εξωραϊσµού που κατανάλωσαν γενιές αριστερών»
(σελ. 288). Θεωρεί αναγκαία, εποµένως, την αποδέσµευση της ιστορίας από τα
κυρίαρχα διπολικά και απλουστευτικά σχήµατα µέσω της παραγωγής νέου
και ακριβέστερου πραγµατολογικού υλικού σε πολλά επίπεδα («πότε, πού,
πώς έγινε ό,τι έγινε, ποιος - άνθρωποι και οργανώσεις - έκανε ό,τι έκανε»)
έτσι ώστε να παραχθούν «καλύτερες και ακριβέστερες προσεγγίσεις». Οπως
πολύ σωστά υπενθυµίζει, «πριν δικαιώσουµε ή κατηγορήσουµε, είναι ανάγκη
να καταλάβουµε γιατί οι άνθρωποι µιας άλλης εποχής κινήθηκαν όπως
κινήθηκαν, τι τους εξανάγκαζε και τι προσδιόριζε τις κινήσεις τους µέσα
στην άγρια περιδίνηση του πολέµου, γιατί αλλιώς οι καλοί και οι κακοί, το
σωστό και το δίκιο, θα βγαίνουν µέσα από τις ιδεοληψίες µας ή το χουζούρι
µας» (σελ. 279).

Από την άλλη, όµως, ο Ελεφάντης υποστηρίζει ότι η µνήµη των εµφύλιων
συγκρούσεων είναι ένα πολιτικό διακύβευµα, ένας άλλος πόλεµος που

1 of 4 12/16/17, 7:04 PM
PrintArticle - Το Βήμα Online http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=149744

διεξάγεται µετά τον «κανονικό» πόλεµο. Αν είναι έτσι, τότε η νίκη στο πεδίο
της µνήµης αποκτά κατ' εξοχήν πολιτικό περιεχόµενο. Στη συγκεκριµένη όµως
περίπτωση, η Αριστερά πέτυχε µία νίκη δίχως πολιτικό αντίκρισµα (άλλοι
έδρεψαν τα όποια πολιτικά οφέλη) και µε σηµαντικό κόστος, καθώς η
προσαρµογή της εκδοχής της στα µέτρα του ελάχιστου κοινού παρονοµαστή
παρήγαγε τελικά µια λαϊκίστικη µυθοπλασία µε κεντρικό σηµείο αναφοράς
έναν «ήρωα» (τον αµφιλεγόµενο Αρη Βελουχιώτη). Την εκδοχή αυτή
στηλιτεύει πολύ εύστοχα ο συγγραφέας, αδυνατώντας όµως τελικά να την
αντικαταστήσει µε κάποια εναλλακτική πολιτική πρόταση, γιατί
απλούστατα δεν υφίσταται καµία. Ο «αντιφασιστικός αγώνας», που φαίνεται
να προκρίνει τελικά ο Ελεφάντης, έχει αποκλειστικά ιστορικό περιεχόµενο
ενώ το κοµµουνιστικό όραµα της «λαοκρατίας» απουσιάζει από το βιβλίο
αφού έχει άλλωστε χρεοκοπήσει. Αλλά αν η νίκη στο πεδίο της µνήµης είναι
κενή πολιτικού περιεχοµένου, τότε το µόνο που αποµένει είναι µια κάποια
συναισθηµατική ικανοποίηση για όσους έζησαν τα γεγονότα εκείνα από την
πλευρά των ηττηµένων, µια συµβολική αλλά τελικά κούφια ρεβάνς. Ετσι, ο
συγγραφέας αναγκάζεται να επικεντρώσει την προσοχή του στο θέµα του
συµβολικού και ιδεολογικού περιεχοµένου της ιστορίας.

Καλλιέργεια συνειδήσεων

Αµφιταλαντευόµενος µεταξύ της ιδεολογικής και της επιστηµονικής

λειτουργίας της ιστορίας, ο Ελεφάντης τελικά υποκύπτει στην πρώτη.
Παραδίνεται, όπως λέει, στον «δαίµονα που τον κυνηγά» και αγκαλιάζει τη
στρατευµένη οπτική. Με την επιλογή του όµως αυτή, που εκφράζει µε
σαφήνεια ο τίτλος του πονήµατος («Μας πήραν την Αθήνα»), θυσιάζει
πλήρως το επιστηµονικό εγχείρηµα. Υποστηρίζει, γενικεύοντας, ότι «όλοι
προσερχόµαστε µε άκρα ιδιοτέλεια» στην ιστορία και άρα «η ιστορία δεν
µπορεί παρά να είναι ιδεολογικοποιηµένη». Στόχος της ιστορίας πρέπει να
είναι η «καλλιέργεια συνειδήσεων» και τελικά «δηµιουργός και φορέας» του
δικαιώµατος της ιστορικής αυτογνωσίας «µόνο η Αριστερά θα µπορούσε να
είναι» (σελ. 340). Αν όµως είναι αδύνατη η απαγκίστρωση από τα βιώµατα του
παρελθόντος και τις πολιτικές επιταγές του παρόντος, τότε είναι αδύνατη
και κάθε επιστηµονική προσέγγιση γιατί, ανάµεσα στα άλλα, η επιστήµη
προϋποθέτει τουλάχιστον την ικανότητα και το θάρρος της διαρκούς
αναθεώρησης των αυτονόητων παραδοχών µας υπό το φως της έρευνας. Με
άλλα λόγια, τη «διαρκή συζήτηση-αναζήτηση χωρίς τον φόβο του
ξεµαγέµατος» που ο Ελεφάντης (λανθασµένα) ταυτίζει µε την Αριστερά και
που στην πράξη χαρακτηρίζει το επιστηµονικό εγχείρηµα.

Η αδυναµία της απεµπλοκής παρασύρει δυστυχώς τον Ελεφάντη σε ερµηνείες

τόσο απλουστευτικές και µονοµερείς όσο και εκείνες που ο ίδιος
καταδικάζει. Είναι, µάλιστα, χαρακτηριστικό ότι η µονοµέρεια αυτή
αυξάνεται γεωµετρικά µε τα χρόνια, όπως άλλωστε φαίνεται από την
παράλληλη ανάγνωση παλαιότερων και πιο πρόσφατων άρθρων του

2 of 4 12/16/17, 7:04 PM
PrintArticle - Το Βήμα Online http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=149744

συγγραφέα. Ο πόλεµος που σκιαγραφεί είναι τελείως ασπρόµαυρος και

µανιχαϊκός: από τη µία οι εθνικόφρονες, «ανάλγητοι» και «διψασµένοι για
αίµα» που οργανώνουν «τον κόσµο διχοτοµικά» µε µόνη τους αξία «την
ταπείνωση, το µαρτύριο και τον φόβο» και από την άλλη οι αριστεροί που
είναι µεν υπεύθυνοι για «θηριωδίες», αλλά ασκώντας «το δικαίωµά τους στην
επανάσταση» υποκύπτουν στην «αµείλικτη λογική του πολέµου» γιατί είναι
πολεµιστές «και βέβαια πολεµώντας σκότωναν» εφόσον «δεν ήταν άγιοι». Δεν
λείπει βέβαια και η απαξίωση των αντιπάλων που κυριολεκτικά
εξαφανίζονται.

Νόµιµα και παράνοµα

Ο Ελεφάντης τονίζει αρκετές φορές ότι σήµερα «κανείς δεν µπορεί να

υπερηφανεύεται ότι ο πατέρας του ή ο παππούς του συνέτριψαν τους
κοµµουνιστοσυµµορίτες στον Γράµµο». Αντίθετα, «όλοι ψάχνουν κάποιο
πρόγονο Ελασίτη». Στην πραγµατικότητα οι άνθρωποι αυτοί δεν
εξαφανίστηκαν - όπως δεν είχαν εξαφανιστεί και οι αριστεροί της δεκαετίας
του '50· απλά η µνήµη και ο λόγος τους περάσανε από τον εχθρικό πια γι'
αυτούς δηµόσιο χώρο στον ιδιωτικό. Η µονοµέρεια οδηγεί τον Ελεφάντη σε
σηµαντικά ιστορικά ατοπήµατα από τα οποία σταχυολογώ µερικά µόνο, όπως
η άποψη ότι η άσκηση της βίας εναντίον των αµάχων δεν επιφέρει ευθύνες
γιατί στον πόλεµο «όλοι φονεύουν, "νόµιµα" και "παράνοµα", στα φανερά ή
στη ζούλα. Γι' αυτό δεν έχει νόηµα η έννοια αθώος ή ένοχος» (σελ. 278).
Φαίνεται ότι η έννοια των εγκληµάτων πολέµου έχει διαφύγει από τον
συγγραφέα. Το ίδιο ισχύει για το επιχείρηµα ότι ο Εµφύλιος υπήρξε πάλη των
τάξεων σε ένοπλη µορφή (σελ. 139), ότι τα θύµατα του σταλινισµού στη
Σοβιετική Ενωση ανήκαν κυρίως στο στρατόπεδο των µπολσεβίκων (σελ. 278)
και ότι ο κόσµος που βγήκε από τον Β´ Παγκόσµιο Πόλεµο «δεν ήταν
καλύτερος από εκείνον που τον Σεπτέµβριο του 1939 έµπαινε στον κύκλο του
αίµατος, του θανάτου, της καταστροφής» (σελ. 12)!

Εν κατακλείδι, έχουµε να κάνουµε µε ένα βιβλίο που ενώ ξεκινά

υποστηρίζοντας την ανάγκη επιστηµονικής µελέτης του πρόσφατου
παρελθόντος και καταδικάζει τη στρατευµένη σκέψη, τελικά την υιοθετεί
πλήρως, αναδεικνύοντας έτσι τα αδιέξοδά της. Τελικά το ίδιο το βιβλίο είναι
περισσότερο ένα προϊόν του ίδιου του Εµφυλίου, παρά ένα εργαλείο για την
κατανόησή του. Αξίζει λοιπόν να διαβαστεί όχι τόσο ως µια επιστηµονική
ανάλυση αλλά ως µια βιωµατική µαρτυρία: ένας ενδιαφέρον απολογισµός για
το πώς αντιλαµβάνεται ένας αριστερός διανοούµενος τον Εµφύλιο και την
ιστορία του και, συγχρόνως, πώς αποτυγχάνει, παρά τις αρχικές του
προθέσεις, να απαγκιστρωθεί από αυτόν.

Ο κ. Στάθης Καλύβας είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής

Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο του Σικάγου.

3 of 4 12/16/17, 7:04 PM
PrintArticle - Το Βήμα Online http://www.tovima.gr/PrintArticle/?aid=149744

© Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε.

Το σύνολο του περιεχομένου και των υπηρεσιών του site διατίθεται στους επισκέπτες αυστηρά για προσωπική
χρήση. Απαγορεύεται η χρήση ή επανεκπομπή του, σε οποιοδήποτε μέσο, μετά ή άνευ επεξεργασίας, χωρίς γραπτή
άδεια του εκδότη.

4 of 4 12/16/17, 7:04 PM