Professional Documents
Culture Documents
Havalandirma-6 29370590 PDF
Havalandirma-6 29370590 PDF
BÖLÜM-6
KANAL TASARIMI
6.1 GİRİŞ
Klima ve havalandırma tesisatlarında veya endüstriyel havalandırma ve hava ile taşıma tesisatlarında havanın
nakli amacı ile hava kanalları kullanılmaktadır. Bu bölümde konu ile ilgili bir kısım uygulamaya yönelik bilgiler
verilecektir. Hava kanalları imalatı ile ilgili Amerika ve Avrupa’da kabul gören iki standart burada verilen bilgilerin
temelini oluşturacaktır. Bunlar SMACNA (Sheet Metal And Air Conditioning Contractors National Association) ve
DW 142, DW 143 (İngiltere standartları)’dır.
Yuvarlak kanal sistemlerinin elemanları standartlaştırılmıştır. Böylece kolayca standart seri üretim yapmak,
üretimi stoklamak ve kısa zamanda müşteriye teslim edebilmek mümkün olmuştur. Buna karşılık dikdörtgen kesitli
kanallar ve bağlantı parçaları için böyle bir standart boyut söz konusu değildir. Dikdörtgen kesitli kanallar ve
bağlantı elemanı müşterinin istediği boyutlarda ve çoğu zaman şantiyede yerinde üretilir. İdeal bir hava kanalı,
1. Gerekli bölgeye yeterli havayı taşımalı,
2. İlk kuruluş ve işletme masrafları ekonomik olmalı,
3. Fazla gürültü ve titreşim yapmamalıdır.
Galvaniz levhalar; 122 g/m2 -350 g/m2 arasında çinko kaplanmış, 0,3 mm – 3 mm kalınlıkta ve 600 mm – 1,250
mm genişliğindeki saclardan standart boy 2 m olmak üzere maksimum 4 m’ye kadar istenen uzunluk ve
toleranslar dâhilinde levhalar şeklinde temin edilebilir. Ayrıca sac plakalar çeşitli genişliklerde rulo halinde temin
edilebilir.
0,5 mm’den 4 mm’ye kadar 1x2 m – 1x2,4 m – 1,2x2,4 m boyutlarında siyah sac levhalar temin edilebilir.
171
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
AA1000 / AA3000 / AA5000 alaşım serilerinde 0,2-3 mm arası kalınlıkta alüminyum sac levhalar temin edilebilir.
0,4 mm’den 30 mm’ye kadar 1x2 m – 1,25x2,5 m – 1,5x3 m ebatlarında paslanmaz çelik levha sac temin
edilebilir.
f) Polipropilen Levha
Polipropilen düşük özgül ağırlıklı (0,91 g/cm³) bir termoplastik türü olup, birçok asit, alkali ve çözücü maddelere
karşı yüksek kimyasal dirence sahiptir. Çalışma sıcaklık aralığı 0 ila +100°C arasında olup, kaynakla
birleştirilebilir. Isı iletkenlik katsayısı 0,22 W/mK’dir. DIN 4102 standartlarına göre yanıcılık özelliğine sahiptir.
Hava kanalı malzemesi olarak genellikle 4 veya 5 mm levhalar tercih edilmekte olup, kanal bağlantı flanşları 8
mm levhadan imal edilmektedir. Ayrıca istendiği takdirde polipropilen malzemeden menfez imalatı da
yapılmaktadır.
Silindirik hava kanalı imalatında ülkemizde en çok rastlanan tarz spiral kenetli silindirik hava kanallarıdır. Ayrıca
alüminyum malzeme ve çelik destek telleri kullanılarak yapılan bükülebilir hava kanalları da kullanılmaktadır.
(Yukarıda bahsedilen silindirik hava kanallarında basınç düşümlerinin daha az olduğu konusu yüzey
pürüzlülüğünün fazla olması nedeni ile bükülebilir silindirik hava kanalları için geçerli değildir). Bükülebilir silindirik
hava kanalları özellikle branşman ayrımlarında montaj kolaylığı sağlaması yönü ile tercih edilirler. Ancak yapıları
itibari ile ana kanallarda kullanıma uygun değildirler.
a) Sürgülü Bağlantı
Sürgülü bağlantıda Şekil-6.1’de görüldüğü üzere, parça kanal bitim noktaları “U” tarzında bükülmüş iki kanalın her
iki tarafı da “U” tarzında bükülmüş bir parça ile birleştirilmesi yolu ile yapılır. Bu tarz bağlantıda büküm
toleranslarının dikkatli olarak verilmesi ve birleşim noktalarının ve özellikle köşe birleşimlerinin mastiklenmesi,
kanal kaçaklarının minimize edilmesi açısından önemlidir. Sürgülü bağlantıların kanal kaçakları yönünden
uygulamasında sıkıntı yaşanması mümkündür. Bu nedenle düşük basınçlı sistemler haricinde kullanılmamalıdır.
b) Çerçeveli Bağlantı
Çerçeveli bağlantıda, (Şekil-6.2’de koyu renkli olarak görülen) çerçeve kanaldan ayrı olarak imal edilir. İki kanal
parçasından birinin kenarı düz olarak bırakılırken diğer kanalın kenarı 90° bükülür. Kenarı düz bırakılan kanala
çerçevenin Şekil-6.2’de görülen alt kısmı çakılır ve zımba ile sabitlenir. Daha sonra kenarı 90° bükülen ikinci
kanal çerçevenin üst kısmına oturtularak çerçevenin en son kısmı bu büküm üzerine eğilerek çekiç ile ezilir.
Çerçeveli kanallarda sürgülü kanallara oranla kaçak miktarları düşük olmasına rağmen mastik kullanılmaması
halinde hava kaçaklarının istenilen seviyelerin üstünde olmasına neden olabildiğinden, genelde alçak basınç ve
orta basıncın düşük kısımları haricinde kullanılmamalıdırlar. Çerçeveli kanal uygulamalarında hava kaçaklarının
azaltılmasında mastik kullanımının yanı sıra hava akış yönü göz önüne alınarak kullanılması önemlidir.
Çerçevenin dışarıda kalan üst kısmının hava akış yönü ile ters tarafta olması gereklidir.
173
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
c) Flanşlı Bağlantı
Kanal bağlantılarında hazır flanş kullanımı imalatta işçilik maliyetini azaltacak, işçilik hatalarını minimuma
indirerek hava kaçak miktarlarını minimum seviyeye indirebilecek bir yöntemdir. Şekil-6.3’de görülen flanşlı
bağlantıda flanş iç kısımlarında mastik bulunur. Bunun yanı sıra flanş bağlantılarında conta kullanımı, çeşitli
mekanik bağlantı parçaları (klips, köşe parçası, cıvata, somun) kullanımı söz konusudur.
Flanşlı bağlantı ile yapılan kanalların uygunluğu yapılacak testler ile değişik basınç sınıfları için gerekli değerlerde
olup olmadığı değerlendirilerek kontrol edilebilir.
sağlanmaktadır (Şekil-6.5). Zikzak makinesinden geçen sac levha otomatik kare kanal makinesine verilir ve
istenen ölçülerde prizmatik kanal üretimi gerçekleştirilir (Şekil-6.6).
Aynı şekilde yuvarlak kanallar için redüksiyon, T bağlantı, pantolon parçası, dirsek, vb. bağlantı parçalarının
yapımı için geliştirilmiş makineler mevcuttur (Şekil-6.8).
175
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Binaya sabitleme parçaları olarak beton içerisine önceden yerleştirilen parçalar, betona sonradan monte edilen
sabitleme parçaları (dübel gibi) ve çelik konstrüksiyon sabitleme parçaları (cıvata-somun gibi) sayılabilir. Askı
sistemlerinin malzeme ve boyut seçimlerinde dikkat edilmesi gereken hususlar; askısı yapılacak olan hava
kanalının boyutsal özellikleri, malzeme yapısı, ağırlığı, askının yapılacağı tavan veya duvarın malzeme özellikleri
vb. olmaktadır. Hava kanallarının asıldıkları zamandan itibaren, çok uzun yıllar tekrar ulaşılamayacak noktalarda
olmalarından dolayı askı sağlamlığında ve zaman içerisinde yapısal özelliklerinde büyük kayıplar olmaması
önemlidir. Özellikle ses ve titreşimin önem taşıdığı binalarda (stüdyolar gibi) askılarda kanal ve profil arasındaki
temas bölgesinde ve askının binaya monte edildiği bölgelerde ses ve titreşim alıcı takozların kullanımı dikkat
edilmesi gereken diğer hususlardandır. Askılarda sıkça kullanılan dübel, çelik rot, çelik şerit, profil gibi unsurlara
ait bazı seçim kriterleri yukarıdaki tablolarda verilmiştir.
Klima kanallarında ise kaçak hava; aynı zamanda soğutma ve ısıtma enerjisi kaybı anlamına gelmektedir.
Dolayısı ile klima sistemlerinde hem fanda, hem de soğutma (veya ısınma) grubunda enerji boşa harcanması söz
konusudur. Havası şartlandırılan hacimlerden geçen kanallardaki sızma, yine iklimlendirilen hacme olacağından,
bir kayıp oluşturmayacağı ileri sürülebilir. Ancak bu halde bile sızan hava istenilen fonksiyonu yerine
getirmeyecek, menfezlerden hedef bölgeye üflenemeyecektir.
Kanal sisteminde hava kaçak miktarının istenilen limitler içerisinde olması aşağıdaki hususlar açısından
önemlidir:
a) Gereğinden büyük ve az verimli cihazların kullanılması sonucu ortaya çıkabilecek ilave enerji maliyetinin
bertaraf edilmesi ve enerjinin boşa kullanılmasının engellenmesi.
b) Hava kaçağının çok yüksek olması sonucunda, hava dağılımının sağlanması için gereken ilave işçilik
maliyetinin engellenmesi.
c) Hava kaçağı kaynaklı seslerin minimuma indirgenmesi
d) Frekans değiştirici ve değişken hava debisi ayar cihazlarının kullanıldığı sistemlerde ortaya çıkabilecek
kontrol problemlerinin engellenmesi. Sıfır kaçak tehlikeli gazların dağıtım sistemlerinde aranan bir özellik
olmakla beraber, konfor kliması ve benzeri uygulamalarda amaç değildir. Bu tür bir amaç uygulama
maliyetlerinde büyük artışlara sebebiyet verecektir.
177
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
İzin verilen hava kaçakları DW 142’de dört basınç standardı altında toplanmıştır. Sınıf A düşük basınç
sistemlerinde, Sınıf B orta basınç kanal sistemlerinde Sınıf C ve D yüksek basınç sistemlerinde kullanılan kaçak
sınıfı değerlerini içermektedir. Tablo-6.5’de bu sınıflar ve ilgili basınç değerleri görülmektedir. Tablo-6.6’de basınç
sınıflarının, müsaade edilebilir kaçak miktarlarının sınıflarına göre, basınç değerlerine bağlı olarak hesap tarzları
verilmiştir. Tablo-6.7’da ise bu formüller doğrultusunda hesaplanmış kaçak miktarları değişik basınç değerleri için
verilmektedir.
Ancak çalışma şartlarında düşük basınçlı kanallarda hava kaçakları toplam hava miktarının %6’sı kadar, orta
basınçlı kanallarda %3’ü kadar, yüksek basınçlı kanallarda %2-%0,5’i civarında olduğu kabul edilebilir. Dolayısı
ile tasarımcı bu değerlerden yola çıkarak, toplam kaçak miktarının ne olabileceğini bilmek sureti ile basınç ve
kaçak sınıfına karar verebilir.
Test Prosedürü
Hava kanallarının kaçak miktarları bu amaçla hazırlanmış özel test cihazları ile ölçülür. Test cihazı, hızı
ve hava debisi ayarlanabilen bir adet fan, statik test basıncının ve hava debisinin okunduğu iki adet “U”
manometre, 100 veya 50 mm çapında ölçme borusu ve bükülebilir borudan oluşur (Şekil-6.10).
Testi yapılacak bölümlerdeki bütün açıklıklar (menfez ağzı, branşman ağızları vb.) sızdırmaz bir şekilde
kapatılır.
Test cihazı uygun bir şekilde, hava kanalına bağlanır ve fan çalıştırılarak devir sayısı yavaşça artırılmaya
başlanır. Bu değer kanal üzerine monte edilen manometre sayesinde okunur. Ortalama basınç değerine
ulaştıktan sonra ölçüm yapılmadan önce fan 5 dakika çalıştırılmalıdır.
İkinci manometre (fan ile kanal arasındaki boruya bağlı olan) okunan basınç farkı havanın hızından
doğan basıncı gösterir. Bu da ölçüm yapılan kanalın her tarafı kapalı olmasına rağmen hava hareketinin
olduğunu, yani bir miktar havanın dışarı sızdığını gösterir. Burada amaç sıfır sızdırmazlık olmadığından
yapılan ölçüm sonucuna göre hava kanallarında ki kaçak hava miktarı, seçilen sızdırmazlık sınıfının
kabul edilebilir hava kaçağı limitleri dâhilinde olması yeterli sonuçtur. Alınan basınç değeri test cihazı
179
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
üretici firmasının sağladığı çevrim tabloları veya grafikler yardımı ile kanal kesitindeki kaçak miktarı
tespit edilir. Test 15 dakika boyunca sürdürülüp kaçak miktarında artış olup olmadığı gözlenmelidir.
Alınan sonuçlar test raporuna işlenir.
Yukarıda bahsi geçen yöntemlerde “A” şıkkından “E” şıkkına doğru ilerledikçe yöntemler daha küçük boyutlu
kaçakların tespitinde kullanılan yöntemler olarak gelişmektedir. Dolayısı ile yöntem seçiminde kanal kaçak
boyutunun dikkate alınması gereklidir (Tablo-6.8).
TABLO-6.8 Hava kaçak ölçümlerinde sınıflarına göre kullanılacak maksimum kanal alanları
Kanalda Statik Basınç (Pa) Maksimum test alanı (m2)
Sınıf A Sınıf B Sınıf C
1800 5 16 50
1600 16 50 152
1400 26 79 238
1200 35 110 331
1000 50 150 448
800 64 193 580
600 84 252 757
400 119 357 1073
200 177 533 1600
180
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Örnek: 40 m2’lik ofisin tavan yüksekliği 2,7 m ise toplam hacim: 108 m3’tür. Sigara içilmeyen ofisler için tavsiye
edilen hava değişim sayısı 6-7 değişim/saat’tir. Değişim sayısını beş kabul edersek ofis havalandırma debisi: 108
m3 x 6 değişim/saat: 648 m3/h olacaktır.
182
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Konferans salonları gibi kalabalık yerlerin havalandırma debisinin hesaplanması için tercih edilebilen bir
yöntemdir. Kişilerin hareketliliğine göre çeşitli mekânlar için belirlenmiş olan kişi başı hava miktarları ile ortamda
bulunacağı varsayılan kişi sayısı çarpılarak hava debisi bulunur:
ş Toplam dış hava debisi (L/s) (6.2)
Vkişi : İnsanlar tarafından ihtiyaç duyulan temiz hava miktarı (L/s, kişi) (Tablo-6.11 ve 6.12)
n: Ortamda bulunan insan sayısı
Örnek: Sigara içilmesinin serbest olduğu bir kantinde ortalama 25 kişinin bulunduğu kabul edilmektedir. Bu
kantine dış hava sağlamak amacıyla bağlanan fanın hava debisi ne olmalıdır?
TABLO-6.11 ASHRAE'nin 62.1-2010 Standardına göre çeşitli ortamlar için dış hava ihtiyacı
184
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
TABLO-6.11 ASHRAE'nin 62.1-2010 Standardına göre çeşitli ortamlar için dış hava ihtiyacı (devam)
185
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
TABLO-6.11 ASHRAE'nin 62.1-2010 Standardına göre çeşitli ortamlar için dış hava ihtiyacı (devam)
(m3/h) (6.3)
Örneğin makine ve aydınlatmadan ortama yayılan ısı 28 kW olsun iç ortam sıcaklığı 30°C, dış ortam sıcaklığı 26 olsun. Bu
durumda yeterli havalandırma için gerekli hava debisi: 28.000 / (30-26)x0,36 = 19.444 m3/h olacaktır.
187
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Bu kısımda hava kanalları basınç kaybı hesabında kullanılan eşit basınç düşümü yöntemi ile basınç kaybı hesabı
hakkında pratik bilgiler vereceğiz. Hava kanalı basınç kaybı değerlerini etkileyen unsurlar hava hızı, kanal kesitleri
ve hava kanalı malzemesidir (malzeme özelliğine bağlı olarak oluşan sürtünme katsayısı).
Kanallardaki hava hızı; kanalın kullanım yeri yapının cinsi ile ses durumuna bağlıdır. Havanın kullanım amacına
göre uygun hızı seçmek gerekmektedir. Lüzumundan fazla hız seçilmesinde, kanallarda gürültü ve istenmeyen
sesler oluşur. Ayrıca; hava hızı sistem fanının gücü ile ilgili olduğu için; hız artınca fanın debisi ve yükünü de
artırmak gerekir. Hava hızının gereğinden düşük seçilmesinde de yeterli hava debisine ulaşılmadığından,
istenilen şartlardaki havalandırma ya da iklimlendirme yapılamaz. Tablo-6.14’de Carrier tarafından tavsiye edilen
hız değerleri verilmiştir.
Örnek: Hava debisi 750 m3/h ve hava hızı da 3 m/s olan bir yan kanalın boyutlarını 2/3 oranına göre belirleyiniz.
b 2
A= a.b ve kenar oranları
a 3
2
b a olduğu için
3
2 2a 2
A= a.b = a . a
3 3
2
2a
0,0694 2a2 0, 2082
3
a 0,1041 a 0,3226 m
2 2.0,3226
b a b 0,2150 m
3 3
Odadaki atmosferik basınca kıyasla havalandırma sistemindeki basınç farkları çok küçük olduğundan hava
sıkıştırılamaz olarak kabul edilir.
Örnek olarak bir kanalda açılan bir deliği parmağınız ile kapattığınızda onu itiyorsa kanalda pozitif basınç,
parmağınızı içeriye doğru çekiyorsa negatif basınç mevcuttur.
189
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Bu sayede, sabit toplam basınç içerisinde dinamik basıncın oranı düşürülürken statik basınç artırılır. Statik
basıncın itme gücü ile de havanın akışı sağlanır. Statik geri kazanım yönteminde, kanal basınçları düşüktür. Tüm
kanallarda eşit miktarlarda basınçlandırma oluşur. Bu avantajlara karşın kanal boyutlarının büyüklüğü ve dolayısı
ile ilk yatırım maliyetlerinin yüksek oluşu dezavantaj olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu yöntem her basınç ve hızdaki besleme kanalları için uygulanabilir. Ancak normal olarak dönüş ve egzoz
kanalları için kullanılamaz. Hesap olarak eş sürtünme yöntemine göre daha karmaşık olmasına karşın, teorik
olarak bütün kollarda ve çıkışlarda üniform basınç düşümü yaratması açısından daha güvenilir bir yöntemdir.
Kanaldaki hızlar sistematik olarak azaltılır. Her bir kanal parçasının önünde hız düşürülerek, dinamik basınç statik
basınca dönüştürülür ve bu parçadaki kaybının karşılanmasında kullanılır. Ortalama kanal sistemlerinde bu statik
geri kazanma %75 oranındadır. İdeal şartlarda bu oran %90’a kadar yükselebilir.
Bu sistemin avantajı, kanal sisteminin dengede (ayarlanan şekilde) kalmasıdır. Çünkü kayıp ve kazançlar hızla
orantılıdır. Yüke bağlı olarak debilerin azalması sistemdeki balansı bozmaz. Statik geri kazanma yönteminin
dezavantajı uzun kolların sonlarında, özellikle bu kanal kolu diğerlerine göre çok uzun ise, aşırı büyük kanal
boyutları vermesidir. Ayrıca bu bölgelerde hızlar da çok düştüğünden kanalın ısı kayıp ve kazançlarına karşı
yalıtımı gerekir.
Bir kanal sistemi bu yönteme göre şu şekilde tasarlanır: Fan çıkışında Tablo-6.14’e göre bir başlangıç hızı seçilir
ve ilk kanal bölümünün boyutu, Ek-2’deki “Yuvarlak Kanallar İçin Sürtünme Kaybı” diyagramındaki koyu bölgeden
(örnek olarak 2 Pa/m) seçilir. Kanalın kalan bölümlerinin boyutu Şekil-6.13’deki L/Q oranı diyagramından ve Şekil-
6.14’deki “Düşük Hızlı Statik Geri Kazanım” diyagramından bulunur. Hava miktarı (Q) ve statik geri kazanıma
göre belirlenecek kanal bölümündeki çıkışlar ya da kollar arasındaki uzunluk (L) bilindiğine göre, Şekil-6.13’den
190
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
L/Q oranı bulunur. Bu uzunluk (L), çıkışlar ya da dallar arasındaki eşdeğer uzunluktur ve şekil değişim bölümleri
dışındaki dirsekleri de kapsar. Değişim bölümünün etkisi de Şekil-6.14’deki Statik Geri Kazanım”da hesaba katılır.
Bu hesaplama, kanal değişim bölümünün de bu bölümdeki önerilere uygun olarak tasarlandığı varsayımına
dayanır.
Boyutları belirlenen kanal bölümündeki hızı belirlemek için Şekil-6.14 kullanılır. L/Q oranı değerleri ve boyutları
belitlenen kanal bölümünden hemen önceki kanal bölümündeki hıza (v1) göre Şekil-6.13 kullanılır. Buradan
bulunacak hıza (v2) ve hava miktarına göre bir kanal alanı belirlenir. Ek-3 yardımıyla prizmatik kanal boyutları ve
eşdeğer yuvarlak kanal boyutu bulunur. Bu kanal boyutu kullanıldığında kanal uzunluğu boyunca oluşacak
sürtünme kaybı, her dal ve menfezden sonraki hız değişimine bağlı statik basınç artışına eşit olacaktır. Ama
alanın azalmasının, çıkıştan sonraki kanal boyutunda bir değişiklik oluşturmayacak kadar küçük olabileceği ya da
kanal alanının gereğinden fazla küçültüldüğü durumlar da olabilir. Bu durumda, kanalın belli bir bölümünde fanın
karşılamak zorunda olduğu bir kazanım ya da kayıp ortaya çıkar. Normal olarak bu kayıp veya kazanç küçük
olduğundan ihmal edilebilir.
Bir kanal sistemini sıfır kazanım ya da kayba göre tasarlamak yerine, sistemin tümünde veya bir bölümünde
sürekli kayba veya kazanıma göre de tasarım yapılabilir. Sürekli kayba göre tasarım, çalışma maliyetini ve
dengelem süresini artırır ve fan motorunun daha büyük olmasını gerektirebilir. Normal olarak önerilmemekle
birlikte, sürekli kayba göre tasarım kanal boyutunu azaltır.
Örnek: Verilenler:
Toplam hava debisi 9180 m3/h (2,55 m3/s)
İlk kanal bölümündeki hız: 8,64 m/s
Dirseklerdeki radyüs oranı, R/D=1,25
18 hava terminali, her biri 510 m3/h (0,14 m3/s)
Tüm terminaller için çalıştırma basıncı: 37 Pa
İstenen:
1. Kanal boyutları
2. Fan çıkışında gereken toplam basınç
Çözüm:
1. İlk hız 8,64 m/s ve hava miktarı 2,55 m3/s ise, fan çıkışından sonraki ilk kanal alanı 0,295 m2’dir. Ek-3’den
560x560 mm’lik kanal boyutu seçilir. Bu tabloya göre eşdeğer yuvarlak kanal boyutu 610 mm’dir. Ek-2’ye göre
eşdeğer basınç kaybı 1,2 Pa/m’dir. Fan çıkışından ilk ayrılmaya kadar olan bölümün eşdeğer uzunluğu:
=Kanal uzunluğu + Bağlantı elemanlarının oluşturduğu ek uzunluk = 18,3 + 3,6 =21,9 m =22 m
191
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
0,8
10
Q0,61 Dal çıkışından sonraki hava miktarı (m3/h)
0,6
9
7
0,4
6
5
4
0,2 3,5
0,16 3
2,5
0,12 2
0,10
1,7
1,5
0,08
L
0,06
0,04
0,02
2 4 6 8 10 12 14 18 20 30 40 60 80 100 120 160 200 400 600 800 1200 1600 2000
(x1000)
Kol çıkışından sonra hava miktarı (m3/h)
Kanalın geri kalan bölümlerinin boyutları şöyle hesaplanır. Önce en uzun kanal bölümü (A’dan 18’e kadar olan
bölüm) hesaplanır. Bu örnekte 1 ve 7 çıkışlarının hemen önündeki kanalın statik basıncının, 13 numaralı
menfezden önceki statik basınca eşit olması istenir.
Her terminaldeki statik basınç hemen hemen eşit olsa bile, kollara giden havayı düzenlemek için ayırıcı damper
kullanmak yerinde olur.
Örnek: Bir hastane koridorundan hava emen Şekil-6.16’da gösterilen sistemin hız düşüm yöntemine göre kanal
tasarımı yapılacaktır. Kanallar yuvarlak tipte olup tavana yerleştirilecektir. Daralma parçasındaki =30° ve
dirseklerde r/D oranı 1,5 alınacaktır. Menfezlerdeki basınç kaybı 20 Pa kabul edilecektir. Buna göre kanal
boyutlarını ve fanın çalıştırması gereken statik basıncı bulunuz.
Çözüm: Tablo-6.17’de her bir kanal için uygun bilgiler sıralanmıştır. Kanal boyutlarının bulunmasında Tablo-
6.14’de önerilen değerler alınmıştır.
194
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Tüm hesaplamalar Tablo-6.18’de gösterilmiştir. Menfez kaybı sadece son menfez için toplam kayıplara 20 Pa
olarak ilave edilecektir. Benzer şekilde varsa filtre, susturucu gibi elemanlara ait basınç kayıpları da toplam
basınç kaybına eklenir.
(6.7)
(6.8)
(6.9)
Bir diğer kullanışlı parametre hız basıncından elde edilen hız basınç yüksekliğidir:
(6.10)
(6.11)
Bağlantı elemanlarındaki sürtünme kayıpları hız yüksekliğine bir sabit çarpan veya katsayı eklenerek bulunur.
Farklı bağlantı elemanları için bu katsayılar aşağıdaki tabloda verilmiştir:
Bağlantı elemanlarında oluşan dinamik basınç kayıpları aşağıdaki bağıntı ile ifade edilir:
(6.12)
Düz kanallardaki kayıp katsayısı R, Darcy-Weisbach bağıntısına göre hesaplanmış olup galvaniz kanallar için Ek-
2’de verilmiştir. Belli bir çap için hıza bağlı olarak Tablo Ek-2’den bulunan R değeri, kanal uzunluğu ile çarpılırsa
statik (sürekli) basınç kaybı bulunur.
(6.13)
196
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Eşdeğer sürtünme yöntemi ile hava kanalı boyut ve basınç hesabı yapmak için aşağıdaki sıralama takip
edilmelidir:
1. Kanal sisteminin tüm parçalarını (düz kanal, cihaz taze hava ve egzoz kanalları, dirsek, redüksiyon,
kolektör, menfez, damper, sustururcu, kanal tipi ısıtıcı vb.) gösteren bir taslak hazırlanır.
2. Taslak üzerinde menfez debileri ve buna bağlı olarak gelişen kanal debileri yazılır.
3. Kanal parçaları numaralandırılır. Numaralandırma esnasında debi değişikliği gösteren tüm kanal
parçalarına farklı numara verilmelidir. Bunun yanında debi değişmemesine rağmen mimari
gerekliliklerden veya kanal ekipmanı bağlantıları yüzünden kanal boyutunda değişiklik göstermesi
muhtemel olan kanal parçalarını da ayrı numara verilmelidir.
4. Diyagramdan birim sürtünme katsayısı seçilir. Katsayı seçiminde ortam özelliklerine bağlı olarak tabloda
verilen hava hızı değerleri kullanılır. Konfor kliması sistemlerinde bu katsayı genellikle 0,6 – 1,6 Pa/m
aralığında seçilmesi uygun sonuçlar verir.
5. Kanal taslağında bulunan kanal parçaları sürtünme katsayısı ve parça üzerindeki hava debisi göz önüne
alınarak, kanal çapı önce yuvarlak olarak belirlenir. Aynı zamanda özel dirençler için hava hızları not
edilir.
6. Daha sonra Ek-3 kullanılarak yuvarlak kanalların eşdeğer dikdörtgen ebatları seçilir. Bu seçim
esnasında dikdörtgen kanal kesitinin yükseklik değeri mimari şartlar göz önüne alınarak seçilir ve bunun
karşılığı olan genişlik tablodan belirlenir. Kanal yükseklik ve genişliğinin belirlenmesinde dikkat edilmesi
gereken hususların başında, yüksekliğin genişliğe oranının 1/3 oranını geçmemesidir. Mimari şartların
çok zorladığı şartlarda bu oran 1/4’e kadar çıkartılabilir.
7. Kanal boyutları belirlendikten sonra basınç kaybı yönünden en uzak (kritik) devre belirlenir. (Kritik devre
olmaya aday birden fazla devre var ise bunların tamamı için basınç kaybı hesabı yapılmalı, hesaplar
sonucu en yüksek basınç kaybının olduğu devre kritik devre olarak seçilmelidir). Belirlenen kritik devre
için düz kanallarda olan basınç kayıpları birim metredeki sürtünme katsayısı ve kanal boyları kullanılarak
hesaplanır. Daha sonra bu devre üzerinde bulunan özel dirençler özel direnç tabloları kullanılarak ayrıca
hesap edilir ve düz kanal kayıplarına eklenir. Geriye kalan siste ekipmanlarının (klima santrali, menfez,
panjur, kanal tipi ısıtıcı, susturucu, damper vb.) basınç kayıpları üretici firma katalogları esas alınıp kanal
kayıplarına üzerine ilave edilmek sureti ile toplam basınç kaybı hesaplanır.
Örnek:
Şekildeki yuvarlak kanal sisteminin statik basınç kaybını hesaplayınız. Dirsek oranı R/D=1,5 ve eşdeğer sürtünme
kaybını düz kanallar için 2 Pa/m kabul ediniz.
Örnek: Aşağıdaki Şekil-6.18’de hava kanalı şebekesinin kanal ölçülerini ve toplam basınç kaybını bulunuz.
Vantilatör çıkışındaki hava hızını 8 m/s alınız. Bağlantı elemanlarının C değerlerini Tablo-6.19’dan alınız. Kanal
kare olarak başlayıp bir kenarı (genişliği) sabit kabul edilerek prizmatik kanala dönüştürülecektir. Son menfez
kaybı 25 Pa alınacaktır.
6.9.5 T Yöntemi
Bu yöntem yeni geliştirilmiş bir kanal dizaynı optimizasyon yöntemidir ki, sistemin ilk yatırım maliyeti, işletme
maliyeti, enerji maliyeti, çalışma saati, yıllık enflasyon oranı, faiz oranı vs. gibi parametrelerini de göz önüne
alarak hesap yapar. Bu yöntemin uygulanmasında esas olarak uygun bilgisayar programlarından faydalanılabilir.
Bu yöntemde, sistem yoğunlaştırılması, fan seçimi ve sistem genişlemesi şeklinde üç aşamadan oluşan
hesaplama yöntemi vardır. Süreklilik, nominal kanal boyutu, hava hızı sınırlaması ve konstrüksiyon sınırlaması
gibi hususlar dikkate alınarak hesaplamalar gerçekleştirilir.
T Yöntemi kanal sistemlerinin optimum tasarımı için kullanılan özel bir yöntemdir. Dinamik bir programlama
düşüncesi kullanılır. Kanal sisteminin karmaşıklığı ve kısıtlılıkları olduğundan çoğunlukla yukarıda anlatılanın
aksine minimum kanal maliyetini sağlama yeteneği bulunmayabilir. Dinamik programlamada ortak minimumu
bulmak için daha fazla değişkenlik sunar.
T Yöntemi bir optimizasyon yöntemi olup T faktörünü kullanır. T faktörü, fan basınç dağıtım faktörüdür. Fan
basınç dağıtım faktörü (FBDF) sıfır ile bir arasında herhangi bir değer alabilir ve sistem hala dengelenecek
olabilir. T yöntemi aşağıdaki bağıntı ile verilen kendine has fan basınç dağıtımı faktörü hesaplama yöntemine
sahiptir. Bu kısımda T yönteminde T faktörünün nasıl hesaplandığı açıklanır, ayrıca başlangıç maliyetlerinin bir
oranına eşit fan basınç dağılımı faktörünü ayarlayan bir yöntem olarak düşünülebilir.
(6.14)
(6.15)
(6.16)
(6.17)
P1, P2 seri bağlanmış kanal parçalarındaki optimum basınçlar olup gerekli sadeleştirmeler yapıldığında;
(6.18)
(6.19)
(6.20)
199
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
(6.21)
Böylelikle T Yöntemi sonuçlarına ulaşılmış olur. Bu nedenle, T-faktörü de başlangıç maliyetinin bir oranı olarak
ifade edilebilir, onaylama işlemi doğrudur. Bu oran, her kanal bölümüne ait fan basınç dağılımını kontrol
edecektir.
Şekil-6.19 Kontrollü difüzyon ve düz çıkış kanalında düzgün hız profili teşkili
Fan bir kanal sistemine bağlandığında çalışma noktası Şekil-6.20’deki gibi olur. Devir sayısı azaldığında hem
basınç hem de debi azalır. Fan sistem etkileşimi için bu çalışma noktası 1’den 2’ye doğru kaymış olur. Şayet
devir sayısı yerine hava debisi damper ile kısılacak olursa yeni çalışma noktası 3’e kayar. Debi azalırken basınç
artmış olur.
Türkiye şartlarında ilk yatırım maliyeti en önemli kalemdir. Bunun yanında ikinci önemli kalem yıllık enerji
maliyetidir. Bu durumda yatırımın optimizasyon çalışmaları göreceli olarak basittir. Sadece kanal sisteminin ilk
toplam yatırım maliyeti ile sistemin yıllık enerji maliyetinin toplamını minimize etmek yeterlidir.
6.12.1 Optimizasyon
Prensip olarak kanal sisteminin kesiti ne kadar küçük tutulursa kanal yatırım maliyeti azalır. Buna karşılık yıllık
enerji tüketimi artar, fan yatırım maliyeti artar. Bunlar ters yönde işleyen temel parametrelerdir. Kanal tasarımında
klasik yöntemler yerine, T-yöntemi gibi optimizasyona dayalı yöntemlere gidilmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Türkiye’nin değişen ekonomik koşulları karşısında, kanal tasarımında ilk yatırım maliyetini azaltıcı yönde hareket
edilmelidir. Ses limitlerini aşmayacak Şekilde mümkün olduğu kadar yüksek hızlara çıkmak ve yuvarlak kanallar
kullanmak temel öneriler olmaktadır.
Bu yaklaşımla, yatırım maliyetine etki eden önemli parametreler aşağıda sıra ile incelenecektir.
Bu karşılaştırmada söz konusu farklı boyuttaki kanalların aynı debiyi aynı sürtünme kaybı ile taşıması esas
alınmıştır. Buradan açıkça görülmektedir ki artan kenar oranları birim kanal uzunluğundaki ağırlığı önemli ölçüde
artırmaktadır. Hiç kuşkusuz artan kanal ağırlığı ile birlikte kanalın yatırım maliyeti ve işçilik maliyeti de artacaktır.
Basınç Sınıflandırılması
Bazı yayınlarda kanal tasarımcısının kanalda geçerli basınç değerlerini vermesi gerektiği vurgulanır. Kanal
sistemi üzerinde geçerli çalışma basınç grubu verilmelidir. Böylece et kalınlıklarını bu basınca göre belirlemek
mümkün olacaktır. Bununla kanal maliyetleri azaltılabilir.
elemanı yapmaktan daha ucuzdur. Bugün için bağlantı elemanı otomatik ekipmanla fabrikada üretilmekte ve
işçilik minimuma düşürülmektedir. Elle üretimde ise işçilik maliyeti, aynı kesitli ve aynı uzunlukta düz kanal
maliyetinin 4-8 misli olabilmektedir. Eğer yönlendirici kanallar kullanılırsa bu oran çok daha büyük olacaktır.
Şekil-6.21 Yalıtım kalınlığı tanımı (Yuvarlak kanallarda daha ince yangın yalıtım kullanımına izin verir.)
5. Gerekli kanal, mesnet ve askılarının sayısı ve boyutları yuvarlak kanallarda daha azdır. Askılar arası
mesafe dikdörtgen kanalda 2,5 m iken bu değer yuvarlak kanalda 3 m değerine çıkar. Böylece bu
malzemeden %20 tasarruf söz konusudur.
ve toz parçacıkları daha kolay ve fazla birikmektedir. Metalik yüzeye yapışan nemli kir, toz topaklarında üreyen
küf ve mantarlar aynı zamanda nem tutulmasına da zemin hazırlayarak korozyonu başlatmakta ya da korozyonu
hızlandırmaktadır. Korozyondan kaynaklanan malzeme problemleri hava kanalının ömrünün kısalmasına
sebebiyet vermektedir. Bu yüzden hava kanallarının temizliği belirli periyotlar içerisinde yapılmalıdır.
Araştırma robotu ile hatalı imal ve monte edilmiş, korozyona uğramış, kirlenmiş bölgeleri görebilir, Robot üzerinde
bulunan kameralar vasıtası ile videoya kaydedebiliriz. Araştırma robotu ile yapılan kanal içi kontrolü, yeni monte
edilmiş bir sistemin devreye alınması sırasında çok yararlı olmaktadır Bunun nedeni ise kanal montajları
esnasında şantiye kaynaklı toz, toprak vb. oluşan kirliliklerin önlenmesi içindir.
yaygın olarak tavan aralarında, asma tavan boşluklarında ve tesisat şaftlarında uygulanır. Ayrıca yukarıdan,
aşağıdan veya yatay üflemeli klima santralleri ve fırınlarda kullanılabilir.
Asla uzatılmış büyük kanalın (plenum) uç alın kısmından kol almayın. En iyi sonuçlar için kol bağlantıları
plenumun uç kısmından 0,6 m uzaktan başlatılmalıdır. Özet olarak uzatılmış geniş kanal (plenum) sistemi için
aşağıdaki kurallara uymak gereklidir:
Tek uzatılmış ana kanalın boyu 7,5 m’yi aşmamalıdır.
İkili uzatılmış kanal boyu 15 m’yi aşmamalıdır.
Kol bağlantıları uç kısımdan 0,6 m uzaktan başlamalıdır.
Asla uzatılmış büyük kanalın uç kısmından kol almayın.
Daralan büyük kanal sistemi, (Şekil-6.29) fiziksel boyutlar veya yapısal zorunluluklar nedeniyle 7,5 m’den daha
uzun olması gerektiği durumlarda kullanılabilir. Daralan büyük kanal kavramı çok basit olup bir redüksiyon ile
kanal hızları ve kesiti %50 azaltılır. Bu daraltma, santrale yakın kollardaki hava karakteristiklerini iyileştirir. %50
kuralı Şekil-6.30’da gösterilmiştir. Kanalın geniş kısmına dikkat edilirse buradaki hava debisi 2040 m 3/h ve
kanaldaki hız 4,6 m/s’dir. Üçüncü koldan sonra hava debisi 1020 m3/s ve hava hızı 2,3 m/s’ye düşmektedir. Bu
207
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
şartlar redüksiyon parçasının üçüncü koldan sonra yerleştirilmesinin uygun olacağını gösterir. Daralmanın hemen
çıkış kısmında hava hızı 4,6 m/s olacak şekilde yeniden ana kanaldaki ortalama hıza ulaştırılır.
Bu sistemin imalatı ve montajı bağıl olarak kolaydır. Sistemi imal etmek için bazen ilave levha metal gerekebilir,
ancak bu işçilik doğru yapılırsa iyi ürünler ortaya çıkabilir. Sistemi dengelemek için uygun kol damperleri
kullanmak gerekir.
Kullanılan bir diğer düzenleme, birincil/ikincil gövde sistemi olarak bilinir (Şekil-6.32). Bu tip sistem; bir adet birincil
gövdeye ve iki veya daha fazla ikincil gövdeye sahiptir. Sistemde birincil gövdenin sonuna “Te” bağlantı elemanı
yerleştirilerek daraltılmış gövde sistemindeki aynı işlev yapılmış olur. Her ikincil gövde sistemi, birincil gövde
kesitinden daha küçük kesit alanına sahiptir. İkincil gövdeler her bir kola uygun hızda hava hızı sağlamak için
boyutlandırılır. Bu tip bir sistem, iki veya daha fazla yönde yayılan bir yapı içinde çok başarılı bir şekilde
kullanılabilir.
208
KANAL TASARIMI Doç. Dr. Hüseyin BULGURCU
Bununla birlikte çevresel döngülü sistem, bazı dezavantajlara sahip olup tasarımı biraz daha zordur ve kurulması
daha pahalıdır. Temel olarak kanallar asmolen boşluklarına uygun şekilde yerleştirilir. Tüm çevredeki kanal
döngüsündeki kanallar aynı boyuttadır. Döngünün besleme kanalları besleme plenumundan dört veya daha fazla
kanal ile bağlanmıştır. Besleme kanalları da aynı boyuttadır. Besleme plenumu bina için gerekli hava debisini
besleyecek kapasiteye uygun olarak tasarlanmıştır.
6. BÖLÜM KAYNAKLARI
1. TTMD Teknik Yayın No: 9, Tesisat Mühendisliği Uygulama Kitabı
2. Hava Kanalları Hesabı ve Konstrüksiyonu (Dipl. İng. O. H. Brandi)
3. MMO Yayın No: MMO / 2002 / 296-2, Klima Tesisatı
4. Üntes Eğitim Notları
5. ÇİMEN, F., Hava Kanalları,TTMD Dergisi, Sayı:1, Mart-Nisan 2003.
6. http://www.rses.org/assets/serviceapplicationmanual/630-148.pdf
7. F. WANG, Computer aided optimal design of duct system using simulated annealing (Master Thesis),
Oklahama State University, May 1991.
8. http://www.imco.com.tr/pdf/yeterlihava.pdf
9. H. Bulgurcu, Havalandırma Sistemleri, Ders Sunumları, Balıkesir 2001.
10. M. Bilgili, E. Şimşek, Y. Polat, A. Yaşar, Havalandırma Sistemleri, Adana Meslek Yüksekokulu Yayınları
No:1 Adana 2005.
11. SMACNA, Technical Paper On Duct Leakage, Sheet Metal and Air Conditioning Contractors' National
Association (SMACNA) P.O. Box 221230 Chantilly, VA 20153-1230
12. Roger M Hensley, DUCT System Desıgn Considerations, Refrigeration Service Engineers Society 1666
Rand Road Des Plaines, Illinois 60016