bilimsel gelimeler

EKL HAFIZALI
ALAIMLAR
Pnar Sakolu, Turul zbecene
stanbul Teknik niversitesi
Gerek ekline veya boyutuna geri dnebilme yeteneine sahip metalik malzemeler, ekil hafzal alamlar olarak adlandrlrlar, ekil hafzal alamlar sl deiimlere duyarldrlar. Kritik dnm scaklklarnn zerinde ve
altnda iki farkl kristal yapya sahip olabilirler.
Dk scaklklarda rahata deforme edilebilen malzemeler yksek scaklklarda eski hallerine dnebilirler. En ok kullanlanlar nikel-titanyum alamlar ve bakr esasl alamlardr
nk bu alamlar ekil deiimi esnasnda nemli byklkte kuvvet retebilmektedirler.
Bugn ekil hafzal alamlar, e zamanl alglayclar ve eyleyiciler olarak kullanlrlar ve
byk ilgi ekerler.
Endstride en ok kullanlan ekil hafzal NiTi alamlar ve bakr esasl alamlardr. Daha
fazla sl karalla sahip olan NiTi alamlar,
korozyona kar hassas olan bakr esasl alamlarla karlatrldnda mkemmel bir korozyon direncine ve ok daha yksek sneklie sahiptir. Fakat bakr esasl alamlar daha
ucuzdur, eritilmeleri daha kolaydr, daha geni
potansiyel dnm scaklk aralna sahiptirler. Sonuta her iki alam sistemininde de kullanlaca ortama gre gznnde bulundurulmas gereken avantaj ve dezavantajlar vardr.
NiTi alamlar ikili alam sistemidir. Bu tr
bir bileik, kabul edilir snrlar ierisinde fazladan nikel veya titanyum zebilir ve allagelmi alamlarla mukayese edilebilir derecede
sneklie sahiptir. Bu ar zebilme yetenei

sayesinde alam sisteminin hem dnm zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda deitirmek iin dier elementler
katlabilir. Yaklak %1 orannda nikel ilavesi
bile alam sisteminin zelliklerini etkiler. Oksijen ve karbon gibi safszlklarn, dnm scakln deitirdii ve mekanik zellikleri zayflatt iin bnyede bulunmas istenmez.

Bakr esasl alamlar, CuZnAl ve CuAlNi alamlar eklinde l alamlar olabilecei gibi
ayrca manganezde ieren drtl modifikasyonuda mmkndr. Bor, seryum, kobalt, demir,
titanyum, vanadyum ve zirkonyum gibi elementler ince taneli yap elde etmek iin bnyeye eklenir. Ayrca mangan hem CuZnAl, hem
de CuAlNi alamlarn dnm scaklklarn
5

bilimsel gelimeler

drr ve yksek alminyum ierikli alamlarn tektoid noktasn deitirir. Daha iyi sneklilik iin alminyumun yerine katlr. Uzun
sreli stma inko buharlamasna ve tane bymesine neden olduundan kanlmaldr. Su
verme sertletirme ilemi olarak kullanlr. Ak
havada soutma ilemi baz yksek alminyum ierikli CuZnAl ve CuAlNi alamlar iin yeterli olabilir. Sadece soutulmu paralarda
dnm scaklklar genellikle kararsz olduundan dnm scaklklarn kararl hale getirmek iin Af scaklnn zerindeki scaklklarda soutma sonras yalandrma yaplmaldr.
Bakr esasl alamlarn sl kararll ayrm
kinetikleri ile snrldr. Bu nedenle CuZnAl ve
CuAlNi alamlarn srasyla 150~200C zerindeki scaklklarda uzun sreli maruz braklmasndan kanlmaldr. Daha dk scaklklarda
yalandrma, dnm scaklklarn deitirir.
Beta faznda yalandrma durumunda da benzer sonular doar. Martenzitik halde yalandrlm alamlar yalanma kaynakl martenzit
stabilizasyon etkisi gsterir. CuAlNi alamlar
yksek scaklklarda CuZnAl alamlarndan daha kararldr. Bu yzden dnm scaklklarnn sk kontrolnn istenildii farkl scaklk
uygulamalarnda bu faktrleri dikkate almak
gerekir.
EKL HAFIZALI ALAIMLARIN KULLANIM ALANLARI
Genelde ekil hafzal alam eleman, martenzitik durumdayken deforme edildiinde
serbest enerjiye sahip olur ve stld zaman
bnyesinde bulundurduu bu serbest enerjiyi
kullanarak minimum i yapt nceki ekline
geri dner. Bu fonksiyonel davrantan yararlanlarak biyomedikal uygulamalarda kullanlan damarlar iindeki kan phtlarn yakalayan
bir filtre gelitirilmitir. NiTi alaml telden yaplm apa eklindeki filtre damar iine sokulmadan nce dz bir tel haline getirilir. Damar
iine yerletirildikten sonra tel, vcut ss ile
harekete geerek filtre fonksiyonu salayacak
orijinal ekline dner ve toplardamarn iinden
gemekte olan phtlar tutar. aplar, malzeme martenzitik fazda iken geniletilir, montaj
yaplr ve daha sonra stlarak ostenit faza
getirilir. Bylece ap yeniden daralp eski bo6

yutuna dnmeye alr ve sk bir ekilde metal tpe montelenir. Metal tp kaplinin orijinal
apna dnmesini engeller ve yaratlan gerilme sayesinde kaynak ilemi ile elde edilen bir
balantya edeer stn bir birleme salanm olur.

Ortamn scaklna gre gmlein kollarnn uzunluu, hafzal alamlar

sayesinde deiebiliyor.
Baz uygulamalarda ekil hafzal eleman,
dnlen hareket snrlar erevesinde g retmek amacyla tasarlanr. Elektrikle alan
sistemde ekil hafzal eyleyici, rabta sndnda bir yay amak iin kuvvet yaratmak amal kullanlr. Ayn prensibe dayanarak, CuAlZn ekil hafzal alamlarn bu alanda birok
uygulamalar mevcuttur. Yine bunlardan biri,
yangn durumunda yanc ve zehirli gazlarn kn kapatacak ekilde dizayn edilmitir. CuZnAl eyleyicilerden oluan yangn gvenlik valfleridir. Dnmn belirli bir scaklk aralnda
meydana gelmesinden yararlanarak seilen
belirli bir geri kazanm miktaryla kesin bir mekanizma hareketi salamak iin ekilsel geri
kazanmn bir ksm kullanlabilir. Bunu salayan dzenek, bir valfi istenilen miktarda kapatmay veya amay salayan bir tertibattr.

bilimsel gelimeler

ekil hafzal alamdan yaplm yay scakla

duyarl olduundan boyutlarn deitirerek k akkannn scakl ayarlar. Alamn duyarl olmas istenilen scaklk deeri manuel ayarlanr.

ne derece yer alacan nceden sylemek

zordur. nk bu tip alamlarn fiyat u an iin olduka yksek deerlerdedir. Fakat kulla-

ekil hafzal alamlarn sahip olduklar elastik ya da sperelastik zelliklerinden faydalanlarak tasarlanm ve piyasaya srlm birok rn vardr. ok byk deformasyonlar
dahi absorbe ederek zarar grmeyen sperelastik NiTi alamdan imal edilmi gzlk ereveleri retilmektedir. Canlnn vcudundaki damarlara yerletirilen NiTi klavuz tellerden ibaret kontrol edilebilir kateterler yaplmtr. Ayrca dilere geni bir hareket imkan salayan
ve yllardr kullanlan ortodontik dzeltme ilevli kavisli teller eklinde NiTi rnler vardr.
NiTi alamlar, korozyona kar son derece
dayankl olup mkemmel bir biyouyumluluk
gsterirler bu nedenle sahip olduklar stn zellikler sayesinde zellikle biyomedikal uygulamalarda geni bir kullanm alan bulmutur.
Ayrca havaclk alannda mevcut klasik sistemlerle alamayan birok problemin gelitirilmekte olan akll malzemelerin maliyet ve arlk asndan kullanlabilir hale gelmesiyle
zlecei dnlmektedir. Akll malzemelerin ilk etapta kullanlmas planlanan yer kontrol yzeyleridir. Mevcut menteeli sistemin yerine ekil hafzal alamlar kullanlarak menteesiz, kanadn devam olarak gelen kontrol yzeyleri gelitirilmektedir. Bu sayede uan
hava direnci drlerek performans art
salanacaktr. Bunun bir sonraki adm ise tmyle akll malzeme kullanlarak yaplm kanatlar olacaktr. Bu sayede uan uu artlarna gre aerodinamik kayplar minimize ederek en verimli kanat profiliyle umas mmkn
olacaktr. Uaklarda ve helikopterlerde rotor
titreimi, grlt ve verim kayb gibi skntlar
ekil hafzal malzemelerin kullanm ile engellenebilecektir.
Sonu olarak, yaammzda ekil hafzal alam kullanlarak retilmi birok rn olmasna
karn bu alamlarn gelecekte hayatmzda

nm alanlarnn artmasyla maliyetleri de gittike azalmaktadr. Nitekim ikili alamlarn zelliklerini gelitirmek iin eitli l alam
sistemleri zerinde almalar halen yaplmaktadr. Son zamanlarda demir esasl ekil hafzal alamlar zerinde almalar yaplmtr.
Bu tip alamlarda grlen uzun aralkta dzenlenen termoelastik martenzitik dnm
ekil hafza etkisi iin gerekli koullar salamaktadr. Bu tip alamlar henz ticari bir potansiyele sahip deildirler. Fakat yeni ve istenilen zellikleri karlayabilen ekil hafzal alamlar ile ilgili bilimsel aratrmalar devam
etmekte olup bu aratrmalarn ou beta-Ti
alamlar ve Fe-esasl alamlar kapsamaktadr.
Derlenen Siteler
http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv
/2003/haziran/makale_sekil_hafi.htm
http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv
/2003/mart/yeni_urun.htm