Yrd. Do. Dr.

Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

KAPLAMA TEKNKLER DERS NOTLARI

Termokimyasal Kaplama
Termokimyasal ilemler veya termokimyasal difzyon ilemleri kavram, karbrleme, dekarbrizasyon, nitrrleme, borlama, vanadyumlama veya niobyumlama gibi farkl yntemleri kapsar. Bu yntemlerin amac, yabanc element atomlarnn i parasna difzyonuyla malzemenin yzeyini deitirmektir. Bu suretle retilen tabakalarla, malzemeler zel kullanm amacna uygun zellikler kazanr. Bylelikle dk alaml veya alamsz elik yzeyine alam elementi biriktirmek suretiyle uygulanabilir

YRD. DO. DR. ATLLA EVCN

Bu yntemlerden, karbrleme ve nitrrleme en tannm yntemler iken, daha az yaygnlam metal difzyon yntemleri (kromlama, vanadyumlama, niobyumlama ve krom-vanadyumlama) vastasyla malzemelerde karbr tabakalar, difzyon blgeleri retilebilir. Termokimyasal yntemlerin kullanmyla malzemelerin korozyon dayanmn veya anma direncini artrmak mmkndr. Difzyonal kaplama proseslerinde, metalik (Ti, V, Nb) veya metalik olmayan (C, N, B) kaplama malzemesi (verici) ile altlk malzemesi arasnda kimyasal bir etkileim sz konusudur. Taban malzemesi ile tabaka arasndaki bu elementel bir alveri sonucu altlkkaplama arasnda kuvvetli balar oluur.

Difzyonal kaplama prosesinde, difze olan elementin atom apna bal olarak, iki trl yzey modifikasyonu sz konusudur. Bunlarn ilki, kk apl atomlarn altlk malzemesine dituzyonu sonucu arayer kat eriyik veya bileik (harici tabaka) oluumudur. Karbonitrrlemede arayer kat eriyik, nitrrleme ve borlamada ise yzeyde yeni bir bileik oluur. kinci durumda, benzer ekilde byk apl atomlar yeralan kat eriyik olutururlar; yzeyde kromlama ve alminyum lama da olduu gibi bir bileik oluumu sz konusudur

Tablo nemli termokimyasal kaplama prosesleri

Nitrrleme
Sertletirilmi yzeylerin anmaya, srtnmeye kar yumuak olanlara gre daha yksek anma direncine sahip olduklar bilinmektedir. Bu yzden ok saydaki i paras, yzey zonlarnn uygun yksek sertlie ulamas iin sl ilem grr. Anma direncinin arttrlmas iin uygulanan en yaygn yzey ilemlerinden biri de nitrrlemedir. Nitrrleme, i paras yzeyinin azot ile zenginletirildii bir termokimyasal prosestir

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Nitrrleme Ortamlar Nitrrleme, 500-550C gibi dk scaklkta, yani demir esasl malzemelerin ferrit faz blgesinde uygulanan bir prosestir. Nitrrleme ncesi paralarn sl ilem grmesi (su verme + temperleme) ve daha sonra nitrrlenmesi gerekmektedir. Nitrrleme; toz, gaz, sv ve plazma nitrrleme eklinde uygulanabilir. Nitrrleme yntemine bal olarak yzeyde, demir nitrrler ve altln ierdii alam elementlerinin nitrrleri oluur

Aada en yaygn nitrrleme yntemleri hakknda ksa bilgiler verilmitir. Tablo Nitrrleme yntemleri

a) Gaz Nitrrleme: Gaz nitrrleme ya NH3 ieren bir gaz atmosferinde yada NH3 ve endotermik retilmi CO, N2 ve H2 den ibaret bir gaz karm ierisinde yaplr. Gaz nitrrlemede, amonyak gaz 500-600 C scaklklar arasnda hidrojen ve azota ayrr, aa kan azotun elik yzeyine difze olmasyla nitrrleme gerekleir. Gaz nitrrleme sresi 50-100 saat arasnda deiebilir, nitrrleme sresi arttka yzeyin sertlii azalr.

b) Tuz Banyosunda Nitrleme (Sv Nitrrleme): Proses, 570C 10 C scaklndaki siyanr (CN) banyosunda yaplr. Sv nitrrlemede azotla birlikte siyanrn bileimindeki karbonun bir ksm az da olsa elie yaynr. Isnmann hzl oluu ilem sresini ok ksaltr (1-10 saat). Sv nitrrleme de gaz nitrrlemede grlen ar temperleme tehlikesi yoktur.

c) Plazma Nitrrleme: Plazma nitrrlemede, gaz nitrrleme prosesinde kullanlandan daha farkl bir donanm kullanlr. lem ok iyi vakum edilmi (0.1100 mbar) souk-duvarl bir kaplama nitesinde gerekletirilir. paras, katot olarak (negatif), kaplama reaktrnn duvarlar ise anot olarak grev yapar ve topraklanmtr. Kaplama ileminde reaktre nce H2 ve ardndan H2-N2 gaz karm gnderilir. Bir doru akm potansiyeli (de 1000 V) katot olan i parasna uygulanr ve bir plazma oluturulur.

Plazma, maddenin drdnc hali olarak tanmlanr, iyi elektrik iletkenliine sahiptir ve iyon, elektron, ykl ve ntral atom ve molekllerden oluur. lk hidrojen gnderme adm, i parasnn yzeyini stan (350-600 C 'ye) ve temizleyen bir akkor boalmas meydana getirir ve azotun ilavesi ile nitrrleme etkisi balar ve devam eder. Plazma nitrleme sresi 10 dakika ile 48 saat arasnda deiebilir. Arzu edilen nitrrleme derinliine bal olarak 60 saate kadar kabilir.

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Plazma nitrrleme, ilemin kolay olmas, nitrrleme hznn yksek oluu, beyaz tabakann kontrol, yksek yorulma mukavemeti, dk gevreklik, yksek sneklilik, yksek anma direnci, noktal yklere yksek mukavemet, retim maliyetinin dk olmas ve evreyi kirletmemesi en nemli avantajlarndandr Nitrrlemenin uygulanma amalar unlardr: malzeme yzeylerinin anma direncinin arttrlmas, korozyon dayanmnn artrlmas, yorulma dayanmnn ykseltilmesi, yksek hz eliinden imal edilmi kesme takmlarnda, souk ve scak i eliklerinde kullanm (servis) mrnn uzatlmas. Nitrrlemenin Amac ve Uygulama Alanlar

Nitrrleme ve nitrokarbrleme bir ok gelimi lkede endstriyel anlamda kullanlan bir termokimyasal ilemdir. Otomobillerde dili kutular, takm elemanlarnda (kesme kalp takmlar, kalplar), basnl dkm paralar, pres paralan, hidrolik paralar, plastik reten ve ileyen paralar, kamera ve projektr paralar gibi kk paralarn anmaya korunmasnda kullanlmaktadr

Karbrleme (Sementasyon)
Karbrleme veya sementasyon ilemi; dk karbonlu eliklerin yzeyine atomsal karbon difze edilmesi esasna dayanr. Bu ilem srasnda yzeyde anmaya dayankl sert bir yap elde edilirken, ekirdek/gbek ise darbelere dayankl tok (orijinal yap) bir ekilde kalr.

Karbrleme, karbon ieren bir ortamda yksek scaklklarda yeterli miktarda karbonun elik yzeyine difzyonunu veya adsorpsiyonunu amalar. Gerekli karbon, verici ortamdan salanr. Sementasyon, ilemiyle %0.1-0.2 C ieren dk karbonlu eliklerin yzeyinde karbon miktar, %0.7-0.8 C seviyelerine karlabilir. Yzey tabakasnn karbon ierii artrlrken, srekli sementit ann olumamas iin karbonun %0.8'den dk olmas istenir

Karbrleme Ortamlar Karbrleme ilemi; Kat, sv, gaz veya plazma ortamnda yaplmaktadr. Karbrleme ortamnn kat, sv veya gaz durumunda bulunmasna bal olmakszn, atomsal karbon gaz faz (CO) zerinden meydana gelir. a) Kat Ortamda Karbrleme: Kat karbrleme ortamlarnn temel bileeni odun kmrdr. Ayrca BaCO3 ve CaCO3 gibi. gaz oluumunu kolaylatran aktivasyon maddeleri katlr. parasn her yandan skca evrelemesi gereken odun kmrnde s iletiminin kt olmas nedeniyle, scakln istenilen dzeye getirilmesi uzun zaman alr.

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

b) Sv Ortamda Karbrleme: Sv karbrleme ortam olarak tuz banyolar (siyanr tuzlar, rnein klorr katkl NaCN) kullanlr. Yksek banyo scaklklarnda (850-930 C) siyanrn eitli reaksiyonlar sonucu karbon i paras yzeyine yaynr. Tuz eriyiinin s iletimi daha iyi olduu iin, ilem sresi ksalr, arplma ve tane bymesi olasl azalr. Yntemin sakncalar yatrm masraflarnn yksek, siyanr tuzlarnn ok zehirli olmasdr.

c) Gaz Ortamnda Karbrleme: Gaz karbrleme ileminde doal gaz,

ortamnda propanla

zenginletirilmi doal gaz (hava gaz) kullanlr. Gazn bileimine gre karbrleme etkisi deiir ve yzeyde istenen karbon konsantrasyonu elde edilebilir. Gaz karbrlemede parametreler ok iyi bir ekilde ayarlanabilir. Sertletirilen paralarn yzey kalitesi hemen hemen karbrleme ncesindeki gibi kalr. Gaz karbrleme nitesinin yatrm masraflar ok yksektir

Karbrleme ilemi; Karbrlemenin Uygulama Alanlar Karbrleme ilemi pratikte 900-950 C scaklklar arasnda yani ostenit faz blgesinde gerekletirilir. Karbrleme ileminden sonra elie, martenzit yapy elde etmek iin eliin bileimine gre (genelde direkt) su verilir ya da soutulur tekrar stlr ve tekrar yada ya da lk banyoda su verilir. Sementasyon sonras elde edilen sertlik deeri 700-900 kg/mm2 arasndadr dili, mil, piston, zincir paralar, zincir dilileri ve makaralar, diskler, klavuz yataklar, rulman yataklar, merdaneler, hesap makinalar ve sertletirilmesinde kullanlr. daktilo paralarnn

Borlama
Termo-kimyasal bir kaplama ilemi olan borlama, yksek scaklkta metallerin yzeyinde bor atomlarnn difzyonuyla borr tabakas oluturma ilemidir. Borlama ilemi btn eliklere uygulanabildii gibi demir d metal ve alamlara da uygulanabilmektedir. Borlamanm dier yzey sertletirme ilemlerine stnlg, yzey tabakasnn ok sert olmasnn yannda yksek anma, korozyon ve yksek scaklkta oksidasyon direncine sahip olmasdr.

Bor Tabakasnn stnlkleri

Yksek scaklklarda (nitrrlenmi eliklerin sertliini koruyamad) bor tabakas sertliini korur. Borlama, demir esasl malzemelerin korozyon-erozyon dayanmn gerek alkali ortam gerekse seyreltik asit zeltisi ierisinde korur ve bu zellii sayesinde endstride geni bir uygulama alan bulur. Borlanm yzey 850 Cye kadar oksidasyona dayankldr Oksitleyici ve korozif ortamlarda alan paralarn yorulma dayanmlarn arttrr ve servis mrn uzatr.

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Tablo eitli Yzey lemleri ile Elde Edilebilecek Sertlik Deerleri (Sinha, 1991).

Borlama ilemi genellikle, 700-1000 C scaklk aralnda 1-10 saat srelerle eitli borlama ortamlarnda gerekletirilmektedir. Borlama ortam kat, sv, gaz ve plazma olup bor kayna olarak ; Kat ortamda ; B4C, ferrobor ve amorf bor Gaz ve plazma ortamnda ; B2H6 , BCl3 ve (CH3)3B Sv ortamda; bileikleridir. boraks ve borik asit

Termokimyasal Borlama Yntemleri

1. Kat Borlama Uygulanmasnn kolay olmas, basit donanm gerektirmesi, ekonomik, gvenli ve kullanlan toz karmn kimyasal kompozisyonunda deiiklik yaplabilirlii nedeniyle en yaygn borlama tekniidir. Kutu borlama, borlanacak malzemenin bor verici ortam olan toz karm ierisinde belirli scaklk ve srelerde bekletilmesiyle gerekletirilir. Kat borlama ileminin ematik gsterimi ekilde verilmitir. ekil Kat borlama ileminin ematik gsterimi

Potann (kutu) ierisinde, hazrlanan toz karm borlanacak parann etrafn en az 10-20 mm kaplayacak ekilde yerletirilir. Borlama tozlarnn zerine malzemesi doldurulur. SiC gibi bir dolgu

Borlama kayna olarak literatrde verilen karmlar yledir (Sinha, 1991; zbek, 2000): % 5 B4C, % 90 SiC, % 5 KBF4 % 50 B4C, % 45 SiC, % 5 KBF4 % 85 B4C, % 15 Na2CO3 % 95 B4C, % 5 Na2B4O7 % 84 B4C, % 16 Na2B4O7 Amorf bor (% 9597), % (3-5) KBF4 % (4080) B4C, % (20-60) Fe2O3

toz

st ksma ise hava giriini dolaysyla oksitlenmeyi engelleyecek ekilde bir kapak kapatlr. Pota hacmi, frn hacminin % 60n gememelidir. Yaygn olarak kullanlan bor bileikleri bor karbr (B4C), ferrobor ve amorf bordur. Ferrobor ve amorf bor ok iyi bor verici olup, kaln borr tabakas olutururlar. SiC ve Al2O3 znmeye yardmc olur. Aktivatr olarak NaBF4, KBF4, (NH4)3BF4, NH4Cl, Na2CO3, BaF2 ve Na2B4O7 kullanlr.

% 60 B4C, % 5 B2O3 , % 5 NaF, % 30 demiroksit Demir esasl malzemelerde, ilem scakl 800-1050 0C arasnda, borlama sresi ise 1-8 saat arasnda seilebilmektedir

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

2. Sv Borlama Bu yntemde borlama banyosu sv haldedir. Borlama ilemi 700-1000 C aralnda gerekletirilmektedir. Sv ortamda borlama, elektrolitik olan ve olmayan sv borlama olarak iki ana grupta toplanmaktadr. Bu yntemin birok sakncas vardr: Borlama sonrasnda para yzeyinde tuz kalntlar ve reaksiyona girmeyen bor vardr. Bunlarn giderilmesi zaman ve para kaybna yol aar. Borlamann baarl olabilmesi borlama srasnda banyo viskozitesi artmamaldr. Bu nedenle sv banyoya tuz ilavesi yaplmaktadr. Bu da maliyeti arttrr. Korozif ortamlara dayankl frnlara ihtiya vardr.

Demir esasl malzemelerin elektrolitik sv borlama ilemi, 900-950 C scaklk aralnda gerekletirilmektedir. Tuz banyosunda elektrolitik borlama ileminde, katot olarak borlanacak demir esasl malzeme, anot olarak grafit ve elektrolit olarak ise boraks kullanlmaktadr. Parann her tarafnda homojen bir kaplama tabaka kalnl elde edilebilmesi iin elektroliz srasnda para dndrlmektedir. Tablo Baz tuz banyosu ierikleri

3. Gaz Borlama Borlama ortamnn gaz faznda olduu borlama ilemidir. Borlama ilemi Ar ve H2 gazlarnn ve bir evapotartrde gaz haline getirilmi bir bor kaynann (BCl3 gibi) belirli karmnn, d ortama kapal paslanmaz elik bir odadaki numune zerine pskrtlmesiyle yaplr, Gaz borlama da en ok kullanlan ortamlar yledir : Diborane (B2H6)-H2 karm Borhalid (iyonize bor )-H2/veya (75/25 N2-H2) gaz karm (CH3)3B ve (C2H5)3B gibi organik bor bileikleri

(B2H6)-H2 karm zehirli ve patlayc olma zellii sebebiyle ticari olarak kullanlmamaktadr. Organik malzemeler kullanld takdirde borr ve karbr bileikleri birlikte olumaktadr. BBr3, ok pahal ve suyla olan kuvvetli reaksiyonu ayrca yksek scaklkta kararllnn ayarlanmas iin BF3e ihtiya duyulmas sebebi ile kullanm asndan tercih edilmemektedir. Gaz borlama iin en ok BCl3 tercih edilmektedir.

Gaz faznda borlama ilemi karmak ekipmanlar gerektirmektedir. Oysa ki proses kendi ierisinde olduka basittir. Fakat sakncal iki durum vardr: a. Son derece tehlikeli olan siyanrn zehirlilik oran snr 10 ppm iken, diborann zehirlilik snr 0.1 ppmden dktr. b. Hidrojen ile seyreltilse bile diboran olduka pahaldr.

Gaz borlama reaksiyonlar unlardr. Gaz borlamada bor triklorr s ile aktive edilir. BCl3 + 3/2 H2 + Fe FeB + 3 HCl Burada hidrojen BCl3 redkler. Bylece bor, demire yaylr. Reaksiyon bileenleri iki aamada oluur. BCl3 + 3/2 H2 B + 3 HCl FeB B + Fe

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006

4. Plazma Borlama Kat haldeki bir maddeyi enerji vererek sv, sv haldeki maddeyi enerji vererek gaz; ve gaz durumdaki maddeyi enerji vererek plazma haline getirmek mmkndr. Plazma, ierisinde iyon, elektron, uyarlm atom, foton ve ntral atom veya molekl ieren karmdr. Bu haller arasndaki asl fark sahip olduklar enerjidir. Yani maddenin konumunun deitirilmesi, verilecek enerji ile ilgilidir.

rnein kat haldeki bir maddeye, enerji vererek sv, sv halde iken enerji vererek gaz ve gaz durumundaki maddeye de belirli bir enerji vererek plazma haline geirmek mmkndr. Bu ilemin terside yaplarak yani verilen bu enerjileri geri alarak tekrar plazma halinden gaz, sv ve kat hale geirmek mmkndr. Uygulamada plazma, s enerjisi verilerek, nla veya elektriksel boalma ile elde edilir. En yaygn kullanlan plazma yntemi elektriksel boalmadr. Bir elektrik gerilim kayna gaz iinde bulunan iki iletken plaka arasna balanrsa belirli artlar gerekletii takdirde uygulanan gerilim plakalar arasndaki gazn delinme geriliminin zerinde ise , bu iki plaka arasnda bir elektrik ak olur

Plazma borlama Ar, H2 gazlar ile birlikte bor kayna olarak BCl3, B2H6, BF3 veya B(OCH3)3 (trimetilborat) kullanarak, 800-1000 0C scaklkta, yaklak 10-2 Pa gibi dk bir basnta oluturulmu plazma ierisinde yaplan borlamadr. Mikroyap ve demirbor tabakalarnn bymesi ilem scakl, gaz karm oranlar, malzeme kompozisyonlar, ilem basn deiim oranlar ve uygulanan akm younluuyla kontrol edilebilmektedir. Plazma borlama reaksiyonlar unlardr. BCl3 + 3/2H2 + Fe BF3 + 3H2 + Fe FeB + 3 HCl FeB + 3HF Bor florr (BF3) ile borlama reaksiyonu

Yrd. Do. Dr. Atilla Evcin Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Kaplama Teknikleri Ders Notlar 2006