BENEDICT ANDERSON

Bugün içinde yaşadığımız dünya bir uluslar siMcttıltllı c;cı�

•
HAYALI
değil, yalnızca 150 yıl önce, bugün varolan ulusııl dev iri lrı lıı
yarısı bile henüz ortada yoktu. Son iki yüzyıldıı ıııilytııılıtll ıı
insan, kendi uluslarına olan bağlılıkları nedeniyle bıışkıılııı 11111
düşmanlık ve kin besledi, farklı ulustan insanları knt lcııı l lıı

CEMAATLER
bir yana, insanları bile bile ölüme gidecek kadar fcdıık(lı kılıııı
bu bağlılığı, bir ulusa ait olma duygusunu nasıl anluyubillı ıı'/
Benedict Andeıs0n, milliyetçi siyasal hareketler üzerine yııpıl
m.ış çoğu çalışmanın sormadığı bu soruya yanJL arıyor lllıı�
Jann doğuşunu ve gelişimini, dinsel cemaallerlc, huncdıııı
lıklann çöküşüyle, kapitalizm ve yayıncılığın gelişmcst, ı�,ıııı Milliyetçiliğin
devlet dillerinin oluşumu ve "uunan" kavrayışımızın dcğı�ıııı·
siyle ilişkilendiriyor. Ulusu, kan bağı ve din gibi eski tip cc Kökenleri ve Yayılması
maatlerin yerini alan hayal edilmiş bir topluluk olarak ele ıılıııı
yazar, milliyetçiliğin, ille kez Amerikalar'da ortaya çıkııkııııı
sonra. önce Avrupa'dalci halk hareketleri, sonra eınperynlıı.1
güçler ve nihayet Üçüncü Dünya'nın anti-emperyaUst mUcııck­
leri tarafından kopyal.arup çoğaltılabilir bir model oluşturdu�ıı­
nu savunuyor.
İnsanlığı ve coğrafyayı ulusal sınırlarla bölerek, berbiri kcndj

t
nin ''en eski ve en köklü olduğunu" iddia e<len ve sürekli "ılı�
düşmanlara" karşı bir ''biz" kimliğiyle kendilerini mcşrulıışıı
ran ulus-devletlerden kurtulmak mümkün mü? Aııderson, ulu,
ve milliyetçilik üzerine, resmi-tarihten gelen önyargılarırnm Vl'
inançlarımızı sarsacak ve yeniden düşünmemizi sa ğ layacııı..
tezleriyle, ilgiyle okunacak bir tarih sunuyor bize...
__ ı I

1111111 �
Metis Toplum ve Tarih Sadece www.eskikitaplarim.com'da paylaşılması için
ısBN975-342-026-9 taranmıştır. Lütfen bu pdf dosyasının ilk sayfasını silerek
başka bir f?�da paylaşım yapmayınız. Saygılarımla.
Tarayan: Fılız Vural
9 8975 �2026 r-··--··-·-·-,-,-�· ıvıcıd yAYINLARI
�
 '
'
Metis Yayınları
. Beyoğlu, lsıanbul
ipek Sokak No. 9, 80060
Benedict Anderson
HAYALI CEMAATLER
Milliyetçili�in Yay,lması ve Kökenleri
Benedict Andeıson H·AYALİ
CEMAATLER
Özgün Adı: lmagined Communities,
Reflccıfons on ıhe Origins and Spread of Nationalism
Fransızca Basımı: Ediıions la decouvene, Paris, 1990
lngilizce ilk Basım: Verso 1983;
Genişletilmiş ikinci Basım: Verso 1991
© Benedicı Anderson 1983, 1991. Milliyetçiliğin
@ Bu çevirinin bütün yayın hakları Metis Yayınları'na aittir Kökenleri ve Yayılması
Birinci Basım: Ağustos 1993
ikinci Basım: Ekim 1995 ·

Yayına Hazırlayanlar: İngilizce'den Çeviren:

Sosi Dolanoğhi, Semih Sökmen İSKENDER SAVAŞIR

Dizgi: Metis Yayıncılık Ltd.

Basım: Yaylacık Matbaası, Cilt: Örnek Mücellithanesi

ISRN 975-342, 026-9

• 1

MEI1S YAYINLARI
 . İçindekiler

ikinci Basıma Öıtsöz

9

1. Giriş
15

. 2. Kültür�[ Kökler
23

3. Ulusal Bilincin Kökenleri

52

4. Criollo
. .Öncüler
63

5. Eski Diller,Yeni Modeller

83

6. Milliyetçilik . ve Emperyalizm
99

7. Son Dalga
129

8. Yurtseverlik ve Irkçılık
159

9. Tarih Meleği
/�4

.10. Nüfus Sayımı, Harita ve Müze

/82

11:Hafıza ve Unutuş
207
 .
Annem ve Tantiene Teşekkür
için
sevgilerimle

Okurların da kolayca görebileceği gibi, milliyetçilik hakkındaki

•düşüncelerim Eridi Auerbach, Walter Benjamin ve Victor Tur:
ner'ın yazılarından derinden etkilendi. Kitabın kendisini hazırlar­
ken kardeşim Peny Anderson, Anthony Barnett ve Steve He­
der'in eleştiri ve öğütlerinden muazam ölçüde yararlandım. J. A.
Ballard, Moharned Chambas, Peter Katzenstein, merhum Rex
Mortimer, Francis Mulhem, Tom Naim, Shiraishi Takashi, Jiıiı
Siegel, Laura Summers ve Esta Ungar da farklı şekillerde, paha
biçilmez yardımlarda bulundular. Kuşkusuz bu eleştirmen dost­
larımın hiçbiri metnin kusurlarından sorumlu tutulamaz;_ bunların
bütün sorumluluğu bana.ait Belki son olarak eğitim ve meslek o­
larak bir Güneydoğu Asya uzmanı olduğumu eklemem gerekiyor.
Bu, kitabın kimi yanlılıklarını ve örnek seçimlerini açıklayabile­
ceği gibi, küresellik iddialarını da sınırlandırabilir.

. '
Kendine biçtiği görev, tarihin havını tersine tşramaktır.
Walter Benjamin, /1/unıinations
Böyle doğdu hei- çeşit insanın karışımından
O lııgiliz denen kauşıkh şey:
Boyalı bir Breıon·ıa bir lskoç arasındaki•
Şiddetli şehvetten, heveskar tecavüzlerden doğdu:
Kızlı erkekli dölü,hızla öğrendi bo�n eğmeyi
Düvelerini Romalı'nın boyunduruğuna vermeyi:
Oradan da melez, katışıktı bir ırk geldi,
Ne bir adı, ulusu, ne dili, ne de sanı olan:
Sıcak damarlarında onun da karışım akan
' Bütün bunların öngörülebilmesi gerekir miydi? İ983'ıe, Sov­
Ki ateşlenmişti bir Saksoıı'la Danimarkalı'dan:
Anababasına adil davranan kııları
Ulusları a}'.l'lmsız bir şehvetle içlerine aldı.
lşıe bu iç bulandıncı �oydu lngi/izleı'in.
iyi damıtılmış kanını banndı�...
Daniel Defqe, Tlıe Tnıe-Bom Englislınıan'den
İkinci Basıma Önsöz
Kim Cennet'ten uzaklaştıkça fırtınanın şiddetinin artacağını önce­
den kestirebilirdi? -
Hayali Cemaatler'in orijinal metninin doğrudan vesilesi olan
1978-79'daki Çinhindi'ndeki silahlı çatışmalar, üzerlerinden yal­
nızca 12 yıl geçtikten sonra bile, sanki başka bir çağa aitmiş gibi
görünüyorlar. O zaman'beoi ürküten olasılık, sosyalist devletler
arasında yeni büyük savaşlanıi çıkmasıydı. Şimdi bu devletlerin
yansı Tarih Meleği'nin ayaklarının dibinde dı,ıran enkaza karıştı,_
gerisi de yakında onları izlemekten korkuyor. Kalanların yüz yüze
kaldığı savaşlar ise iç savaşlar. Yeni bin yılın başında Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden, cumhuriyetler dışında pek
az şey kalacağa benziyor.
yetler Bi�liği'nin "21. yüzyılın_ entemasyonalist düzeninin öncüsü
olduğu kadar,- 19. yüzyılın ulus öncesi hanedanlık d�vletinin de .
mirasçısı" olduğunu yazmıştım. Ama Viyana, Londra, Konstanti­
nopolis, Paris ve Madrid'den yönetilen devasa çok dilli ve çok
halklı mülkleri yok eden milliyetçi infilakların.izini sürerken, bu
yolun hiç değilse Moskova'ya kadar çıkacağını göremedim. Tari­
hin Hayali Cemaatler'in "manbğı"nı, yazarının·becerebildiğinden
dana yakından izliyor olması, hüıüolü bir teselli veriyor insana.
Son 12 yıl içerisinde çehresini değiştiren yalnız dünyanın ken­
disi olmadı. Yöntem, ölçek, gelişkinlik ve miktar bakııpından mil­
liyetçilik araştırmaları da büyük bir dönüşüm geçirdi. Yalmz İngi-

HAYALI CEMAATLER 10
lizce'de J. A. Armstrong'.un Nations Before Narionalism'i (1982),
John _Breuilly'nin Nationalism aflfl the State'i (1982), Emest Gell- ·
ner'in NatiOn$ and Nationalisın'i� (1983), Miroslav Hroch'un So­
cial Precondiıions. of Narional Revival in Europe'u (1985), Antho-
n y Smith'in The Etlınic Origins ·ot Nations'ı (1986), P. Chatter­
jee'Din Nationalist Thought and ıhe Colonial Worldu (1986) ve
Eric Hobsbawm'ın Nations and Nationalism since J780'i• -bun­
lar d;;--kilit metinlerin yalnızca bazıları- tarihsel kapsam .v� teorik
güçleriyle, konu hakkındaki geleneksel literatürü büyük ölçüde
geçersi� kıldılar. Kısmen bu y;ıpıtlardan hareketle, kendi inceleme
alanlarının konularını milliyetçilik ve·n:ıilletle ilişkilendiren tarih­
sel, edebi, antropolojik, sosyolojik, feminist ve diğer araştırmalar
da olağanüstü serpildi. 1
Hayali Cemaatleri çlünyada ve metinlerde meydana gelmiş bu
devasa değişikliklerin
' taleplerine-göre
. yeniden uyarlamak, mevcut
olanaklarımla altından·kalkabileceğim bir şey değildi. Dolayısıyla,
metni kendine özgü üslubu, hatları ve ruh haliyle belirli bir dö­
neme özgü, "restora�yondan geçmemiş".bir parça olarak bırak­
mak bana d:µıa· uygun geldi. Bu konuda beni avutan iki şey var.
Bir yandan, eski sosyalist dünyadaki gelişmelerin nihai sonuçlan
hala geleceğin karanlığının kefeniyle örtülmüş bulunuyor. Diğer
yandan,.Hayali Cemaa(leı'in kendirie özgü yöntem ve ilgileri, ha­
la milliyetçilik hakkındaki yeni araştırmaların kıyısında yer aldı-
ğından, henüz aşilm;ımış gibi duruyorlar.
Bu yeni basımda yapmaya çalıştığım, aslında metnin ilk biçi­
mini hazırlarken .de kaçınmam.gereken olgu, tasarım ve yorum
hatalarını düzeltmek oldu. Deyim yerindeyse, 1983'ün ruhuyla
. yapılan bu düıeltmeler, ilk basım üzerinde yapılan kimi değişik-
• Emesı Gellner ve Eric Hobsbawm'ın bu kitapları Türkçe olarak yayın­
landı: E. Gellneı, Ulus ve Ulusçuluk, insan Yayınlan, 1992;'E. Hobsbawm,
1·780'den Giinünıüze Millet ve Mil/iyeıçilik, Ayrıntı Yayınlan. 1993. Konuy­
la ilgili olaıak yine bu yılın iki yayınına daha dikkat çekebiliriz: "Ulusçuluk
özel Sayısı", Birikim Dergisj, Ocak-Şubat 1993; E. Balibaı ,·e I. Wallersıein,
Irk Ulus Sınıf, Belirsiz Kimlikler, Metis Yayınlan, 1993. (ç.n.)
1. Hobsbawm akademik çalışmalardaki bu patlamadan milliyetçilik çağı­
/un artık sonuna yaklaştığı sonucunu çıkarmakta hayli cesur davrandı: Miner­
va'nın baykuşu alacakaıanlıkta uçaı.
✓
. ÖNSÖZ 11
liklerle, temelde bağımsız birer ekten ibaret olan iki yeni bölüm­
den ibaret.
Metnin ana gövdesinde, iki ciddi çeviri yanlışı, hiç değilse bir
tane yerine getirilmemiş vaat ve bir yanıltıcı vurgu keşfettim.
1983'te İspanyolca okuyamadığımdan, daha eski çeviriler mevcut
olduğu halde Jose Rizal'in Noli Me Tangere'si için, düşüncesizce
Leon Ma. Guerrero'nun İngilizce çevirisinden yararlandım. Guer-
rero'nun çevirisinin ne kadar göz kamaştırıcı bir tarzda yoz. ve bo­
zuk olduğunu ancak 1990'da.kcşfcttim. Otto �ııuer'in Dic Na­
tiorıalitaetenfrage und die Sozialdemôkratie'den uzun ve önemli
bir alıntı için, tembellik edip, Oscar Jaszi'nin çevirisine başvur­
dum. Yakın zamanlarda Almanca orijinale başvurduğumda, Jaszi'
nin çevirisinin ne kadar büyük bir ölçüde kendi siyasal eğilimleri
tarafından lekelenmiş olduğunu gördüm. Metnin en az iki ye­
rinde: Brezilya milliyetçiliğinin, diğer Latin Amerika milliyetçilik­
leriyle kıy�slandığında niçin bu kadar geç ve kendine özgü bir
tarzda ooeJiştiğini. açıklama yolunda, sadık kalmadığım bir vaatte
bulunmuşum. Elinizdeki metin bu yerine getirilmeyen sözü ger-
çekleştirmeyi amaçlıyor.
• Raşlangıçtaki planım milliyetçiliğin Yeni Dünya'daki köken­
lerini vurgulamayı hedefliyordu. Bilinçsiz bir taşralılığın, uzun
zamandan beri bu konu hakkındaki teorilere çarpık ve yanlı bir
nitelik kazandırdığını düşünüyordum. Milliyetçiliğe "karşı" olsun­
lar, ondan "yana"·oısunlar, modem dünyada önemli olan her şe­
yin kökenlerinin Avrupa'da olması gerektıgı kibrine alışkın olan
Avrupalı alimler, halk dili temelli milliyetçiliğin "ikinci kuşağını"
(Macar, Çek, Yunan, Polonyalı, vb.), son derece kolay bir tarzda
modellerinin hareket noktası olarak alabiliyorlardı. Hakkında çı­
kan bütün yazılardan, Hayali Cemaaıler'in bu Avrupa merkezci
taşralılığı yerinden oynatamamış olduğunu ve milliyetçiliğin Ame­
rikalar'daki kökenleri hakkındaki kilit bölümün g<;irmez1ikten ge­
lindiğini görmek beni şaşırtlı. Bu soruna bulabild. !ğim yegane
"acil" çözüm: maalesef, 4. Bölüm'ün adını "Crioll? Oncüler" şek-
linde değiştirmekten ibare_ t oldu.
İki "ek" ise birinci baskıdaki ciddi teorik kusurları gidenne
amacını taşıyor.2 Birkaç eleştirmen dostum, 7. Bölüm'ün ('Son
 HAYALI CEMAATLER 12
Dalga") milliyetçiliğin Üçüncü Dünya'daki modelİenme sürecini
aşırı ölçüde basitleştirdiğiiıi iddia ettiler. Daha da önemlisı, ·söz
konusu bölüm bu milliyetçiliklerin edindiği tarz üzerinde, metro­
polden ziyade yerel sömürge devletinin etkisinin ne olduğu soru­
suyla yüzleşmekten kaçınmıştı. Aynı zamanda, milliyetçilik hak­
kındaki düşüncelere önemli bir katkı olduğunu düşündüğüm, za­
manla ilgili değişen kavrayışlann diğer zorunlu koordinatına, yani
mekanla ilgili değişen kavrayışlara kitapta yer verilmemiş olduğu­
nun farkına varmaktan rahatsız oldum. Taylandlı genç bir tarihçi
olan Thongchai Winichakul'un parlak doktora tezi, beni harita­
cılığın milliyetçi muhayyileye olan katkısını düşünmeye kışkırttı.
Dolayısıyla "Nüfus Sayımı, Harita ve Müze" adlı bölüm, 19.
yüzyıl sömürge devletiniıı (ve bu devletin zihniyet yapısından tü­
reyen politikalann) tamamen bilinçsiz bir tarzda, kendisiyle müca­
dele etmek üzere ortaya çıkan milliyetçilerin kullandığı grameri,
nasıl diyalektik bir tarzda şekillendirdiğini çöz.ümlemek üzere ya­
zıldı. Hatta daha da ileri giderek, devletin, sanki bir kehanette bu­
lunuyormuşcasına, daha tari.lısel varoluş kazanmadan kendi yerel
düşmanlannı hayal ettiği bile söylenebilir. Nüfus sayımının kişile­
ri soyut bir şekilde diziselleştinnesilnicelleştirmesi; haritanın siya­
sal mekanı nihai olarak bir logoya dönüştürmesi ve müzenin bil·
·tün dinleri dünyevi bir soyağacında bir araya getirmesi, birbirle­
riyle iç içe geçerek bu tahayyülün oluşumuna katkıda bulun_muş­
tur.
İkinci "ek"in kaynağı ise, 1983'te Renan'ı alıntılarken ne söy­
lediği hakkında en ufak bir fi�rim olmadığını keşfetmekten kay­
naklanan mahcubiyetti: Benim alaycı olduğunu sandığım bir yer­
de, aslında son derecede garip, yadırgatıcı bir şey söylüyordu. Bu
mahcubiyet beni, yeni ortaya çıkan milletlerin kendilerini neden
ve nasıl kadim olarak haY.al etmek zorunda olduklarına oairma­
kul hiçbir açıkİama yap��;:;;-ış' ôiiİuğÜmİİ;; da.farkına· varmak ZO·
ment, Economics Research of ıhe United Nations University'nin desteğiyle
2. Birinci ek, ilk kez Ocak l989'da·Karaşi'de, World lnstitute for Develop­
yapılaıi bir konferansa tebliğ olarak sunuldu. ikincisine temel olan bır ön me­
tin ise Tlıe Tiınes Liıerary Supplemenı, 13 Haziran 1986'da. "Ulusu Anlat-
mak" başlığı altında yayınlandı.
ı
ÖNSÖZ 13
runda bıraktı. Konu üzerine yazıfmış bilimsel yazılana çoğunda
Makyavelci bir elçabukluğu, l:!ir burjuva fantazisi ya da tarihsel
\
haki katın .çarpıtılması olarak görüleçı şey, bana şimdi daha derin
ve daha ilginç gelmeye başladı. Bir an için, belirli bir tarihsel dö­
nüm noktasında "kadimlioin"," eni'li0" " u oldu-
unu düşünürsek ne olur? Eğer milliyetçilik benim farzettiğim
gibi bilinç biçimindeki köklü bir değişikliğin ifadesiyse, bu ko­
puşun· farkına varmak, daha eski bilinç biçimlerini unutmak ve
kendi anlatısını yaratmak durumunda değil 'midir? Bu açıdan ba- .
kıldığında, l 820'1er sonrası milliyetçi düşüncelerin çoğunun tipik
bir özelliği olan atalara dair fantaziler kurma, bir gölge-görüngü
izlenimi veriyor; gerçekte önemli olan 1820'ler sonrasındaki milli­
yetçi "hafiza" ile, modern.yaşamöyküsü ve özyaşamöyküsü uzla­
şımlan ve bunlara içkin öncüller arasındaki yapısal uyumdur.
Teorik erdem ya da zaafları bir yana, her iki "ek"in de daha
gündelik kısıtlıbklan var. "Nüfus Sayımı, Harita ve Müze" bölü­
münün verilerinin tamamı Güneydoğu Asya'dan geliyor. Sömür­
geleştirilmemiş Siyam'ın yanı sıra, bütün büyük emperyalist güç­
lerin (İngiltere, Fransa, Hollanda, Pc,rtekiz, İspanya ve Amerika
Birleşik Devletleri) eski sömürgelerini içerdiğinden, bu bölge bazı
bakımlardan karşılaştırmalı teoriler için muazzam fırsatlar sunu­
yor. Ama yine de bu bölge için geçerli olsa bile, çözümlemenin
yerkü� ölçeği_ nde uygulanıp uygulanamayacağını zaman göste­
recek. lkinci ekte de, zaten bölük pörçük olan ampirik malzeme­
nin neredeyse tamamı, hakkındaki bilgimin oldukça yüzeysel
o·lduğu Batı Avru� ve Yeni Dünya'yla ilgili. Ama odak nok­
1 tasının bu bölgeler olması gere.kiyordu çünkü milliyetçiliğe özgü
hafiza kaybı ilk kez oralarda dile getirildi.
Benedict Anderson
Şubat 1991
',
Giriş

Belki henüz çok farkında olmasak da, 'Marl<sizm'in ve M;ı.rksist

hareketlerin .tarihinde meydana gelen temelli bir dönüşüm, üstü­
müze çöl.<müş durumda. Bunun en belirgin işareti Vietnam, Kam­
boçya ve Çin arasında geçenlerde çıkan savaşlar. Bağımsızlıkları
ve devrimci sicilleri tartışma götürmez rejimler arasında çıktıkla-
nndan ve söz konusu rejimler dökülen kanı açıkça Marksist olan
teorik bir perspektiften hareketle ıneşrulaşttrmak için gönülsüz
birkaç girişimin ötes�nde hiçbir şeye kalkışmadıklanndan bu
savaşların dünya-tarihsel bir önemleri var. 19Q9'daki Çin-Sovyet
çatışmalarını ve Sovyetlerin Almanya (1953), Macaristan (1956),
Çekoslovakya (1968) ve Afganistan'daki (1980) askeri müdaha:
lelerini hala -tercihe göre-- "sosyal eıuperyalizm"dı::n, "sosya­
lizmi savunmak"tan hareketle yorumlamak mümkündü, ama bu
terimlerin Çinhindi'nde olan bitenlerle bir ilişkisi olduğuna cidden
inanan herhangi ·birinin var olduğunu sanını yorum.
Eğer Vietnam'ın Aralık 1978 ve Ocak 1979'daki Kamboçya iş­
gali devrimci Marksist bir rejimin bir diğerine karşı giriştiği ilk
geniş ölçekli konvansiyonel savaştıysa 1, Çin'in Şubat'ta Viet­
naf!l'a karşı giriştiği saldın da, bunun tekil bir örnek olarak kal-

ı. Bu formillasyon suçlama amacıyla değil, savaşın ölçek ve tarzını vurgu­

lamak amacıyla seçilmiştir. Yanlış anlamaları önlemek için Aralık 19.78 iş­
galinin, iki devrimci hareke.tin panizanlan arasında belki daha 1971 'de baş­
tıımış olnn silahlı çouşmo.tıınn bir uzantısı olarak gerçekleştiğini söylemek ge­
rekiyor. Nisan 1977'den sonra Kamboçyalılar'ın başlattığı ama Vietnamlılafın
da hız.la tekrarladığı silahlı sınır ihlallerinin bilyüklüğü ve kapsamı, Vietnam'ın
Aralık 1977'deki geniş çaplı operasyonuna varana kadar hızla arttı. Ancak düş·
man rejimi alaşağı eıme ya da geniş toprak parçalan ele geçirme amacı gütme­
yen bu operasyonlar, harekete geçirilen birlikler açısından da Aralık l 978'le
karşılaştınlabilecek ölçekte değildi Savaş..n nedenleri hakkındaki tartışma
 HAYALI CEMAATLER 16
mamasını sağlamış oldu. Bugün artık ancak güveni sarsJlmıi.z
olanlar, bu yüzyılın son yıllarında çıkacak olası savaşlarda, küçük·
sosyalist devletler bir yana SSCB ile ÇHC'nin aynı tarafta sava­
şacağı ya da aynı taraf! ôestekleyebileceğine dair. iddialarda b�lun­
maya kalkışabilirler. Günün birinqe .Yugoslavya ile Arnavutluk'·
un vuruşma aşamasına geçmeyeceğini kim iddia edebilir? Kızıl
/
Ordu'nun Doğu Avrupa'daki mevzilerinden çekilmesini talep
. eden çeşitli gruplar, Kızıl Ordu'nun l 945'ten beri buradaki yoğun
mevcudiyetinin bölgenin çeşitli Marksist rejimleri an\5ında �
çatışmalan gündem dışı bırakmadaki rolünü hatırlasalar iyi eder-
ler. ---�-
Bu tür değerlendirmeler, II. Diinya Savaşı'ndan bu yana ba­
şarıya ulaşmış bütün devrimlerin; kendilerini milli terimleFle -
Çin Halk Cumhuriyeti, Sosyalist Vietnam Cumhuriyeti ve diğer­
le-Ti- tarif ettikleri ve bu yolla, devrim öncesi geçmişten dev­
ralınan bölgesel ve toplumsal mekana sıkı sıkıya kök salmış ol­
dukları gerçeğinin altını çizmeye yarıyor. Sovyetler Birliği'nin ise
tam tersine, Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı ile
birlikte adında milli bir terime yer vermeyen nadir devletlerden
biri olması, ona 21. yüzyılın enterıiasyonalist düzeninin bir öncü­
sü ol_manın yanı sıra, 19. yüzyılın ulus öncesi hanedanlık devlet­
lerinin bir mirasçısı olma ayncalığı·nı da kazandınyor�
. Erle Hobsbawm •��.!<şist har�!sçLyÇ,_ de_y!� ler E1!1!��� �i_:-.
_
çimleri bakımından mıllı olmakla kalmadılar, ozlennde de 2YI�
yani milliye�i �olğu�� Bu eğiiiiruılsurmeyecegı� auşfül<iurecek
hiçbir işaret yok."3·demekte son derecede hakh. Ustelik bu eğilim
üzerine yapılmış en derinlikli çahşmalar şunlar'dır: David W. P. Ellioıfun der­
lediği Tlıe Tlıird Jndoclıina Conf/idin içinde Stephen P. Heder'ın 'The Kampu­
ctıean-Vietnamese Conflict". s:21-67: Anthony Bameıı. "lnter-Communist
CoJ1flicts and Vieınam", Bu/�ıiıı ofConcemed Asiaıı Sclıolars, 11:4 (Ekim­
Aralık 1979), s. 2-9: ve Laura Sunımers, "in Matters of War and Socialism An °
thony Barnett would Shame and Honour Kampucbea Too Much", a.g.e., s. 1O-
l 8. . . . bette her ülkenin proletaryası kendi burjuvazisi He sorunlarını
2. Birleşik Krallığın SSCB ile bu onuru paylaşmaya hakkı olmadığinı dü­
şilnen biri varsa, �(lığın adının hangi milliyete gönderme yaptığını kendisine
sormalı: Büyük Brit�lrlandalılar mı?
3. Eric Hobsbawm, "Some Rcflections OJ! The Break-üp of Britain'", New
Left Review, 105 (Eylül-Ekim 1977), s. 13.
GiRiŞ 17
yalnızca sosyalist dünyayla da sınırlı değil. Neredeyse her ytl Bir­
leşmiş Milletler yeni üyeler kazanıyor. Bir zamanlar birliklerini ta­
mamen pekiştirmiş oldiıklannı düşünen nice "eski millet", kendi-
- !erini sınırlan içinden doğan "alt"-milliyetçilikler tarafından mey­
dan okunan bir konumda buluyorlar. Bu milliyetçilikler elbette bir
gün "alt"lıktan kurtulacaklarını hayal ediyorlar. Gerçeklik oldukça .
çıplak: Bunca zamandır kehaneti yapılan '' ınilliY.�tç�ağrnın
sonu_"._görül}ürdeolmaktan çok uzak. Hatta, ulusl�k zamanimizıii
politik hayatı-;;�e�r6içiıiioe'ineşni-kabül -edilen degeri.-
. Oİgular açık olmaklabirlikte nasiı açıklanacaklan uzun zaman­
dır süren bir tartışmanın konusu olmuş. Ulu�. milliy�t. milliyet­
çilik - çözümlenmek bir yana her birinin tanımlanabilirlik açı­
sından son derecede kötü bir şöhreti var. Milliyetçiliğin modem
dünya üzerindeki etkisiyle kıyaslandığında, b· u konudaki kabul
edilebilir teorilerin sayısı çok sınırlı. Devasa bir liberal tarihçilik
ve toplumsal bilimler geleneğini devralan ve milliyetçilik üzerine
İngilizce'deki en)yi ve kapsayıcı metni yazan Hugh Seton-Wat­
SOJl, üzüntüyle şunu kaydediyor: "Dolayısıyla, ulus için herhangi
bir 'bHim_şe._ ! tanım' yapılamayacağını teslim etmeJ�...Z..Q.f.!'nda_ka/ı­
ve
yÜ;um;-oysaortiıoaBır fenomen var ·varolmaya devam edi­
yoi.;'4 Liberal gelenekten hiç de daha az devasa olmayan Marksist
tarihçilik ve toplumsal bilimler geleneğini devralan ve çığır açıcı
The Break-up of Britain'ın yazan Tom Naim, büyük bir açık­
sö�lülükle, "Milliyetçilik teorisi t.iarksl�m'in _!>üyük �sel_.!?..�
�ı?__ lığ�n.!..�.�!l.�<!iyo.!," diyor.5 Ama, teorik saydamlık peşinde
sarfedilen uzun ve bilinçli bir çabanın üzücü sonucunu ima ettiği
ölçüd� aslında bu itiraf bile yanıltıcı. Milliyetçiliğin Marksist teori
için rahatsızlık veren bir anomali olduğunu ve tam da ou yüzden
hesaba katılmaktan çok hasır altı edildiğini söylemek daha doğru
· olur. Marx'ın l 848'deki klasjk formülasyonunda yeralaJ) kritik
zamiri açımlamadaki başansızlığı başka nasıl açıklanabilir ki: "El­
4. Nations and Sıaıes adlı kitabına bkz. s. 5. Vurgular eklendi.
5. Bkz. "Modem Janus", New Left Review, 94 (Kasım-Aralık 1975) s. 3.
Bu makale değiştirilmeden The Breal<:up ofBritain'a 9. bölüm olarak alınmış­
tır, s. 329-63.
 HAYALI CEMAATLER 18
çözmek zorundadır"?6 Ya da-yüzyıldan uzun bir süredir "milli
burjuvazi" kavramının, "milli" sıfatının statüsünü teorik olarak te­
mellendirme yolunda ciddi hiçbir girişim yapı_lmaksızın kullanıl­
ması �asıl anlaşılmalı? Üretim ilişkilerinden hareketle tanıİnl.andı­
ğında bir dünya sınıfı olan burjuvazinin içindeki bu bölümlenme;
teorik bakımdan neden önemli olsurrki?
Bu kitabın amacı milliyetçilik denen "anomali"nin daha doyu­
rucu bir açıklamasına ulaşabilmek için nihai olmayan bazı öneriler
sunmaktır. Benim izlenimim hem Marksist hem de liberal teorile­
rin bu alanda "görünüşü kurtarmak"* için girişilmiş gecikmiş bir
Batlamyusçu çabayla dumura·uğramış olduklan. ve gerekenin, ta­
biri caizse, Kopemikçi bir ruh içinde yeniden bir perspektif dü­
zenlemesi olduğu. Kalkış noktam, milliyetçilik kadar milliyetin
de (ya da belki de bu kelimenin anlamlarının çokluğundan ötürü
"ulus-olmaklık" nitelemesi tercih edilmeli) özel bir kültürel yapım
türü olduğu. Bunfan doğru dürüst anlayabilmek için tarihsel var­
lıklannı nasıl kazandıklannı, zaman içeı:isinde anlamlançın nasıl
değiştiğini ve niçin, bugün, böyle derin bir duygusal meşruiyet
buyurduklarını titiz bir şekilde incejemek zorundayız. Bu kültürel
yapımlann 18. yüzyıl sonuna1 doğru yaratılmalarııiın, farklı tarih­
sel güçlerin kesiştiği noktada meydana gelen bir kendiliğinden
. • '"Görünüşü kurtarmak''. Kopemik öncesi bilginlerin, Batlamyuıs sistemi•
nin öngördükleri ile yıldız ve gezegenlerin görünür hareketleri arasındaki tuıar­
sızlıklan açıklamak, görüneni anlamlandırmak için giriştikleri çoğunlukla ma­
ıemaıiksel olan işlemlerin Ulmüne verilen addı. (ç.n.)
6. Kari �farx ve Friedrich Engels, Selected Works 1. cilt içinde T/ıe Coın­
munist Manifesto, s. 45. Vurgu eklenmiştir. Herh?ngi bir teorik aÇJmlamada
kullanılan "elbeııe'" kelimesi, kendini kaptırmış okur için uyarıcı bir alarm
işareti işlevi görmelidir.
7. Aira Kemilainen'in ·de dikkat çektiği gibi, milliyetçilik üzerimdeki aka­
demik araştınnalann iki "kurucu atası" Hans Kohn ve Carleton Hayes'in her
ikisi de ikna edici bir biçimde milliyetçiliğin aogum taıihınin Ou··a·öıdu­
ğunu iddia etmişlerdi Vardıkları bu sonuca, belli ülkelerin milliyetçi ideolog­
lan dışında ki!flse karşı çıkmadı. Kemiliiinen aynı zamanda "milliyetçilik" te­
riminin 19. yüzyıl sonuna kadar genel kullanıma girmediğini de kaydediyor.
Örneğin standart 19. yüzyıl sözlüklerinin çoğunda yer almıyordu. Adam Smith
de "milletlerin'' serveti meselesi ile boğuşurken, "toplum" ya da "devlet''in
ötesinde bir şey kasdetmiyordu. Aira Kemilliinen, Naıionalism, s. 10, 33 ve .
48-49. •,
GiRfŞ 19
damıtım sürecinin ürünü olarak gerçekleştiklerini; ancak bir kez
yaratıldıktan sonra "modüler" hale geldiklerini ve dolayısıyla çok
farklı toplumsal coğrafyalara, farklı bilinçlilik dereceleriyle aşı­
lanııbilir, farklı siyasal ve ideolojik kümeleruneleri içerebilir ya da
onlar tarafından -içerilebilir ·olduklarını göstermeye çalışacağım.
Aynı zamanda bu özel kültürel yapımlann neden bu kadar derin
bağlılıklar uyandırdtklannı da açıklamaya çalışacağım.
KAVRAM VE TANIMLAR
, Yukandaki sorulan yanıtlamaya kalkışmadan önce "u1us" kavra­
mını gözden geçirmek ve iş görür bir tanıma ulaşmak yerinde ola­
cak gibi görünüyor. Milliyetçilik üzerinde çalışan teorisyenleri, şu
. üç paradoks şaşırtmış hatta kızdırageİmiştir: l. Ulusların, tarihçi­
nin gözündeki nesnel modernliği karşısında milliyetçilerin gö-
zünde sahip olduktan öznel kadimlik. 2. Sosyo-kültürel bir kav­
ram olarak rnfüiyetin biçimsel evrenselliği -modern dünyada
tıpkı kadının ya da erkeğin bir cinsiyete "sahip olması" gibi,
herkes bir milliyete "sahip olabilir, olmalıdır ve olacaktır"- kar­
şısında.kavramın somut tezahürlerinin iflah olmaz bi.r biçimde ti­
kel olması; öyle k.i omeğin "Yunan uyruğundan olmak'' tarumı ge­
reği sui generis'tir*. 3. Milliyetçiliklerin, siyasal güçleriyle karşı­
laştınldığında ortaya çıkan felsefi sefaletleri, batta tutarsızltklan.
Başka bir deyişle diğer -çilik'lerle kıyaslandığında milliyetçilik,
kendine Hobbes'l;u-, Tocqueville'ler, Marx'lar ya da Weber'ler
ölçeğinde büyük düşünürler yaratamadı. Bu "boşluk", kozmopo­
lit ve çok dilli aydınların milliyetçiliğe yukandan bakması sonucu­
nu doğurdu .. Oakland'la karşılaşan Gertrude Stein gibi. "Oakland'
da bir Oakland yok" sonucuna varmak bel.İci de fazla kolay. Bu
bakımdan Tom Naim kadar anlayışlı bir milliyetçilik araştırmacısı
bile şöyle y�biliyor: "'Milliyetçilik' modem kalkınma tarihinin
patolojisidir; tıpkı bireylerdeki nevroz gibi o ıia kaçınılmazdır.
Köklerini, toplumlar için çocuksuluğun dengi olanveounyaİÜn
• emsalsiz, kendine öıgil. (Laı. ç.n.)
 HAYALI CEMAATLER 20
büyük bir kısrnın·a dayatılan çaresizliğin ikilemlerinde bulur ve
tıpkı.nevroz· gibi' o da.asli bir muğlaklıkla yüklüdür, içinde ·dy­
mentia'ya• doğru benzer bir ağırlaşma eğilimi banndmr ve tedavi-
· ·
si büyük ölçüde imkansızdır."� . · ·
Buradaki güçlüğün bir kısmı bilinçsizce de ols� sözgelimi bü­
yük-Y-ile-Y aş'a benzer büyü\(-M-ile-Milliyetçilik diye bjr nesne
yaratıp sonra bunu bir ideoloji diye sınıflandırmaktan kaynak­
lanıyor. (Herkesin bir yaşı varsa, .o zaman Yaş_ yalnızca ·analitik
bir terim halini alır.) Milliyetçilik, "liberalizm" 1 "faşizm" gibi oı-·
gularla de�il de "akrabalık", "din" gibi olgularla bir arada düşü­
nülürse, her şey daha kolay olabilir.
O halde, �!)tr(?poloji� bir ruhla, ulus hakkında şu iantmı öneri­
. yorum: lJlus hayal eiilmiı bir siyasal topluluktur - kendisine
, \ aynı zamanda �gemenlilsJJ�ITl . _c;le_s,ın_ _ı!. !�� içkin olacak şekil-
· · . gün ·biz .a_ncien regime Fransız aristokrasisini bir sınıf olarak
· de hayal edilmiş bir cemaattir.
Hayal edilmiştir, çünkü en küçük ulusun üyeleri bile diı;er
. o
üyeleri tanımayacak, onlarla tanışmayacak, çoğu hakkında hiçbir
şey işitmeyecektir ama yine de herbiriİtin zihninde toplamlaınnın
hayali yaşamaya devam eder.9 Renan da, "Ancak, bir ulusun özü \
tüm bireylerin ortak pek çok şeye sahip olnialan ve ayıiı zamanda ı
hepsinin pek çok şeyi unutmuş olmasıdır" 10 diy·e yazclığında o l
kendine özgü sinsi tatlı dilliliğiyle bu hayali niteliğe işaret ediyor-
. du. Gellner da, biraz vahşice de olsa benzer bir şey iddia ediyor:
"Milliyetçilik uluslaniı kendi öz-pilinçlerine uyanma süreci deifü­
dir,uluslann
·�--. ·- ...
,. v�röfmaaıgi·yer<
.... . '
fe-ônlanicat
.,._ ' -· . - eder:"rı Ancalc'°6ü'f6r-
··•··•·.,_...,,
1·
�.
• Keli111e a�la �ı "bunaklık" olup, b�g(ln büyilk ölçiide şizofreni karşılığı
,
kullanılan tıbbı tenm. (ç.n.)
8. Tlıe Break-up ofBriıain, s. 359 ·,
• 9. Bkz. Seton-Watson, Naıions and Sıares, �- 5: "Bütün söyleyebileceğim,
ulusun belli bir topluluktaki· önemli sayıda insanın kendilerinin bir ulus oluş- ,
turduğıınu düşünmeye ya da bir ulusmuşçasına davranmaya başladıktan zaman
varolrnaya başladığıdır." Buradaki "kendilerini dUşünmek"i "kendilerini hayal
etmek" diye çevirebiliriz.
10. Emesı Renan, "Qu'est-ce qu'une nation?" ["Bir Ulus Nedir?"], CEuvres
Completes, 1, s. 892. Şunu ekliyor: "her Fransız yurttaşı Saint-Barthelemy
katliamını, Xlll. yüzyılda Midi'deki kıyımları unutmuş olmalc zorundadır.
Fransa'da, Frank kökenden geldiğini ispat edebilecek on aile yoktur..i'
11. Emesi Gellner, Thoughı and Clıange, s. I 69. Vurgular eklenmiştir.
GiRiŞ 21
mülasyonun sakıncası, milliyetçiliğin sahte maskeler takındığını
kanıtlama endişesi içinde olan. Gellner'm,. "icat"ı, "hayal" ve
"yaratım"la birlikte değil, "uydurma" ve "s.ahtekarlık"la birlikte
düşünmesi. Böylelikle ulusİarlakarşılaştıniabfıecekve-bu karşı­
laştırmadan avantajlı çıkacak "haki�" toplulukların varolduğunu
.. ima etmiş oluyor. Aslında yüz yü.ze temasın geçerli olduğu ilkel
köyler dışınçiaki bütün cemaatler (ve hatta•be!ki onlar da) hayal
edilmiştir. Cemaatler birbirlerinden hakikilik/sahtelik boyutu üze-
tin<te �-�ğ�!�!t.iiit�ffm.��t�.€.f�'ıiJf! .°.�. ��!İşJiiii?iajf., ea=-
valı koyluler; hayatta hıç gormedıklen ınsanlarla kendılen ara-
sında bağlar bulunduğunu hep biliyorlardı, ama bu bağlar eski­
den, sınırsızca uzatılabilecek tikel akrabalık ve himaye ağlan ola­
rak hayal ediliyordu. Yakın zamana.kadar Cava dili "toplum" ele­
diğimiz soyutlamayı karşılayacak bir kelimeden yoksundu. Bu­
düşünebiiir-iz; ama kuşkusuz böyle hayal edilmeye çok geç bir ta­
rihte başlandı. 12 "Comte de X kimdir?" sorusuna veri.lecek normal
cevap "aristokrasinin bir üyesi" değil, ,;X'in efendisi", "Baronne
de Y'nin amcası" 'ya da_"Duc de Z'nin adamlarından biri" türün­
d�n bir cevaptı.
Ulus sınırlı olarak hayal edilir, çünkü belki de bir milyar insanı
kapsayan en büyüğünün bile, ötesinde başka uluslara mensup in­
sanların yaşadığı, esnek de olsa sonlu sınırlan vardır. Hiçbir ulus
�endi�J!'..U��!ığın tümü ile örtüşüyor olarak hayaf eiıriez:·ırn
. ı:nesihçi milliyetçiler bile, sözgelimi bazı çağlarda Hıristiyanlar'ın
baştan aşağı Hıristiyan bir gezegen düşleyebildikleri gibi, insan
ırkının bütün üyelerinin _kendi uluslarına katılacağı bir günün rü­
yasını _görmezler.
Ulu,j egerom..Qlara.lç..hl!�_edilir, çünkü kavram, Aydınlanma
ve Devrim'in, ilahi olarak bÜyrulmuş, hiyerarşik hanedanlık
mülklerinin meşruiyetini aşındırmakta oldiığu bir çağda doğ­
muştu. Uluslar.evrensel dinlerin en sofu taraftarlarının bile bu
12. Hobsbawm, 1789'da 23 milyonluk bir nüfusta 400 bin kişiden oluştu­
ğunu söyleyerek aristokrasiyi "tespit" ·ediyor. Bkz. Tlıe Age of Revoluıion, s.
78. [Türkçesi: Devrimler Ça§ı, V Yayınları, 1989. (ç.n.)]. Ama noblesse (soy­
luhık) hakkındaki bu istatistiki resim aııcien regiınlde hayal edilebilir miydi?
 HAYALI CEMAATLER 22
I dinlerin canlı çoğulluğu ile karşılaşmaktan ve her iman öğretisinin
/ Kültürel Kökler
taşıdığı ontolojik iddialar ile illkesel kapsamı arasındaki alJomor­
fizİn'le* yüz yüze kalmaktan kaçınam�dığı bir çağda rüştlerine er­
mişlerdir; bu yüzden, Tann'ya tabi o.Jacaklarsa bile bu tabiiyetin
doğrudan Tann'ya olduğu bir özgürlüğün rüyasını görürler. Bu
özgürlüğün amblemi ve.mihenk taşı egemen devlettir.
Son olarak ulus, bir topluluk, bir cemaat olarak hayal edilir,
çünkü her ulusta fiilen geçerli olan v
eşitsizlik ve sömi,irü ilişki!eri
ne olursaofsiın:uiUscfaıma deriıl eyatay bir yÖldaşlık olarak ta­
.
( sarlanır.· Soıi iki yilzyıl boyu�ca~miİyoni'arca insanın, birbirlerini
öldilrmekten çok, böylesi sınırlı hayaller uğruna ölmeye razı ot­
malannı mümkün kılan şey, son kertede.bu 1<ardeştikti.
Bu ölilmler bizi aniden milliyetçiliğin sorduğu en merkezi so­
ruyla yüz yüze bırakıyor. Yakın tarihin (ilci yüzyıldan azıcık uzun)
daralmış hayallerinin bu kadar devasa fedakarlıklara kaynaklık e­
debilmelerini sağlayan '!F-Y ne? Bir yanıtın ilk ipuçtannın milliyet­
çiliğin kültürel köklerinde bulunabileceğine inanıyorum..
. yoksun oldukları halde, yine de bu mezartann her yaııına hayale­
• değişken biçimlilik. (ç.n.)
,,
Milliyetçiliğin modern kültürünün hiçbir sembolü, Meçhul Asker
mezar ya da anıtlan kadar şaşırtıcı ve kayda değer değildir. Tam
da kasten boş bırakılmış olmalan ya da içinde kimin yattığını hiç
kimsenin bilmemesi nedeniyle, bu anıtlann çevresinde kutlanan
toplumsal törenlerin, önceki zamanlarda hiçbir gerçek öncülü
yoktur.• Milliyetçiliğin bu modernliğinin gücünü anlamak için,
Meçhul Asker'in adını "keşfeden" ya da arutkabri gerçek birtakım
kemiklerle doldurmak isteyen bir işgüzarın kamuoyunda kar­
şılaşacağı tepkiyi tasarlamak yeter. Tuhaf, çağdaş bir küfür tanı!
Ama teşhis edilebilir fani kalıntılardan ya da ölümsüz ruhlardan
timsi ulusal imgeler sinmiştir.2 (Bu yüzden çoğu ulus, içinde yat­
·mayan sakinlerinin milliyetinin özel olarak belirlenmesine gerek
1: Antik Yunan'da da boş anıt1'abirler vardı, ama bunlar şu ya da bu neden­
den ötUril gömölememiş. belirli, bilinen bireysel cc.setler için inşa edilmişti.
Bu bil giyi Biza-ısçı meslektaşım Judith Heırin'e borçluyum.
2. Örneğin ıu olağanüstO söz s3natlanna bir göz atın: 1. ·o uzun, gri Uni­
formalı saflar bizi hiç çaresiz bırakmadı. Siz bunu yapacak olursanız, zeytuni,
haki, kahverengi, mavi-gri Uniformalaa içinde bir milyon hayalet, beyaz
haçlarını terk edec:elc ve gök gü.rültusO gibi sesleriyle siu:-şu tılsımlı kelime­
leri baykıracaklaıdır: Görev, namus, vatan!" 2. "Benim Amerikan askeri hak­
londaki değerlendirmem yıllar önce savaş alanında şekiUenmişti ve o zaman­
dan beri de hiç değişmedi. O zaman da şimdi düşündüğüm gib.i, onun dün­
yanın en soylu yaratıklarından biri olduğunu düşünUyordum; yalnızca askeri
karakterlerin en mükemmeli değil, ama aynı zamanda en lekesizi olduğunu
(aynen biJyle) düşiinüyorum... Başanlı yuıtScverliğin en büyük örneklerinden
biri olarak tarihe mal olmuşlardır (a.b.) . Özgür!Uk ve hürriyet ilkelerinin bir
öğretmeni olar-de gelecek kuşaklara aitler. Erdemleri ve başarılarıyla da bu­
gUne. biıe aitler.· Douglas MacArthur, ·ouıy, Honour, CountJy", Wesı
Point'teki ABD Askeri Akademisinde 12 Mayıs !962'de verilen nutuk; Ge­
neral'in A So/dier Speaks adlı kitabın4an, s. 354 ve 357.
 HAYALI .CEMAATLER . 24
/
.'
duyulmayan meçhul asker anıtları inşa eder. Alman ya daAmeri­
kan ya daArjanµnli olmaktan başka ne olabilirler ki...?)
Bir an için bir Meçhul Marl<_sistAnıtı ya da düşİnüş Liberaller .
için bir iınıtkabir tasarlamaya kalkışacak olursak, Meçhul f\sker
anıtlarının kültürel mariidarlığı daha da açık seçik ortaya çıkar. Bu
tür örnekler tasarlamaya kalkıştığımızda bir abeslik ·duygusuna
kapılmamak elde mi? Bunun nedeni, Marksiim'iri ve.Libera­
lizm'in ölüm ve ölümsüzlükle pek fazla u'ğraşmamalarıdır. Eğer_ 1
milliyetçi tahayyül bunlarla uğraşıyorsa bu, dinsel tahayyüller ile t
yakın bir akrabalığı olduğuna işaret ediyor olmalı. Bu hiç de rast- \
lantısal değil; milliyetçiliğin kültürel köklerini incelemeye, bir dizi
mukadderattan sonuncusu olan ölümle başlamakta yarar var.
İnsanın ölnie tarzı çoğunlukla rastlantısalmış gibi görünüyor,
faniliği ise kaçınılmaz bir olgu gibi. İnsan hayatı zorunluluk ve
· rastlantının böylesi bileşimleriyle dolu. Kendi özgül genetik mira­
sımızın, cinsiyetimizin, yaşadığımız dönemin, fiziksel· yetenekle­
rimizin, anadilimizin vb. aynı zamanda hem rastlantısal hem vaz­
geçilmez oldukların:n hepimiz farkındayızdır. Geleneksel dinsel .
dünya görüşlerinin büyük erdemi (tabii bu, söz konusu dünya gö­
rüşlerinin belli tahakküm ve sömürü ilişkilerini meşrulaştı.rmakta ·
oynadiklan rolden ayırt edilmeli), Kozmos'taki insanla, bir tür o-
!arak insanla ve hayatın rastlantısalhğıyla ilgilenmiş olmalarıdır.
Budizm, Hıristiyanhk ve İslam'ın düzinelerce farklı toplumsal
oluşumda, binlerce.yil şaşırtıcı bir şekilde varlık sürdürebilmesi,
insanoğlunun· büyük ıstıraplarına -hastalığa, sakatlığ�. keder,
yaşlılık ve. ölüme- gösterdiği hayali tepkinin başarısının bir .
ı kanıtıdır. Niçin kör doğdum? Niçin en _iyi arkadaşım felç geçirdi?
\ Niçin kızım zeka özürlü? Büyük dinler bunları açıklamayı deni­
. , yor. Marksizm de dah�l olmak üzere bütün evrimci/ilerlemeci dü-
1 şünce tarzlarının en büyük zaafı, bu tür sorulan sabırsız bir ses­
i sizlikle geçiştirmeleridir.3 Dinsel düşünce, mukadderatı sürek­
liliğe dönüştürerek (karma,
'
ilk günah vb.) insandaki
·,
belli belirsiz
3. Bkz. R�gis Debray, "Marxism and ıhe'National Question", New Left
Review, 105, Eylill-Ekim 1977, s. 29. Endonezya'da 1960'1arda saha araştır­
ması yaparken bir sürü Müslüman'ın Darwin'in görüşlecin'i reddetmelerindeki
rahatlık karşısında hayretler içinde kalmıştım. Başlangıçta bunu bir tür batıl
KÜLTÜREL' KÖKLER 25
'
ve karıı,nlık ölümsüzlük sezgilerine karşılık veriyor. Böylelikle
ölülerle doğmamış olanların ilişkisiyle, yeniden oluşumun gize­
miyle de-ilgilenmiş oluyor. Kendi çocuğuıiun oluşum ve doğu­
muna tanıklık eden ve bir tür "sürekliliğin" dili içinde mukadde­
ratla 'rastlantının iç içe geçmiş olduğunu, bulanık bir biçimde de
olsa, hissetmeyen kimse var mıdır? (Yine, _evrimci/ilerlemeci dü­
şüncenin zaafı, herhangi· bir süreklilik fikrine duyduğu, neredeyse
Heraklitosçu husumettir.) · · . · ·
Belki de bayat olan bu 'gözlemleri yapıyorum, çünkü B.l!h.J\Y.0! ;::..­
���J!_t�i)'.Il_Y& _ l}!�<\.!!lil!. iY.�!Çi!\ıt2...�2��11J,Ç, ağı,��ğil, ay!Jı,
.z.�ın.�nda_JIJ.!J�el dJ!.§i:i_�tarz!�ı:ımn,m!günbatırnıdır.Aydınlanma.
çağı, dünyevi akılcılık çağ�beraberinde:ire'nciCmÖdern karanlığı-
· da getirdi. Dinsel inançların geri çekilmesiyle, onların kısmen
nı
yatıştırdığı ·ıstırap ortadan' kalkmadı. Cennetin çözülmesi: Hiçbir
şey mukadderatı daha rastlantısal kılmaz. K�rtuluşun, selametin
abesliği: Hi.çbir şey başka bir sürektilik. tarzını daha gerekli
kılmaz. O halde gereken, mukadderatı sürekliliğe, rastlantıyi anla­
ma, dünyevi bir tarzda dönüştürecek yeni bir.şeydi. Daha sonra
göreceğimiz gibi, bu işi, yapmaya çok az şey ulus kavramı kadar
elverişliydi ve elverişlidir. Ulus-devletlerin "yeni" ve "tarihsel"
oldukları yaygın olarak kabul edilmekle birlikte, genellikle siyasal
ifadesi olma 1ddiasında oldukları ulusun ���1.i_�,ir,_ _g��Qljşt��-k..l!.\:'.::
n�.2!t!!!4 ve daha da önemlisi, sın•�. �•z .�ir. _gel,c?.c.e,ğe_ do�ru ke­
sintisizce ilerlediğine inanılır. Milliyetçfliğin büyüsü, .
rastlaiihyı
'
'
.
'
itikat saydım. ·oaha sonra tutarlı olma yolunda girişilmiş onurlu bir çaba:
olduğunu gördüm; evrim kur�mını tslam'ın öğreıileri ile tutarlı kılmanın
imkanı yoktu. Ya resmi·oıarak fiziğin madde hakkındaki görüşlerini kabul
eden, ancak bunu sınıf mücadelesi, devrim ya da ne bileyim ne ile ilişkilen­
dirmeye çalışmayan bilimsel maddecilik hakkında ne diyece!iı.? Protonlarla
proletarya arasındaki büyük iıçurum, örtUk ve metafizik bir insan tasarımı
içermiyor mu? Ancak bu konuda aı:tık Sebasliano Timpanaro'nun On Maıeri­
alism ve T/ıe Freudian Slip'deki son derece fikir açıcı metjnlerine ve Ray­
mond Williams'ın bunlarla ilgili derinlilili düşüncelerine bakmamız mümkün:
"Timpanaro's. Materialişt 't:hallenge", NewLeft Review_, 109 (Mayıs-Haziran,
1978), s. 3-17. 1'
4. Merhum Başkan Sukarno sürekli olarak ve büyük bir içtenlikle, "Endo­
ı\eı.ya"sının 350 yıldır tahammill eımeJ\te olduğu sömürgecilikten söz ederdi.
Halbuki "J;'.ndonezya:" kavramının kendisi bir 20. yilı.yıl icadıdır ve bugünkü
 HAYALI CEMMTLER 26
/ yazgıya dönüştürmesidir. Debray'Ja birlikte biz de "Evet, Fransız
olarak doğmam tamamen rastlantıdır, ama ne de olsa Fransa'run
kendisi ebedidir" diyebiliriz..
Söylemeye bile gerek yok; 18. yüzyılın sonuna doğru milli­
yetçiliği "üreten" şeyin dinsel kesinliklerin aşınması oldu�unu ya
_
da bu aşınmanın kendisinin karmaşık bir açıklama gerektırmedı­
inni iddia etmiyorum. Ne de milliyetçiliğin tarihsel olarak dini, bir
;ekilde "aştığını" iddia ediyorum. İddiam: milliyetçiliğin bilinçli
olarak benimsenmiş siyasal ideolojilerle ilişkilendirilerek değil,
kendisini önceleyen ve onlardan kaynaklanmış olduğu büyük kül­
türel sistemlerle ilişkilendirilerek incelenmesi gerektiğidir.
Şimdiki amaçlarımız bakımından bizi ilgilendiren iki kültürel
sistem·, dinsel cımıaa:ı ile hanedanlık mülkü. Çünkü her ikisi de
egemen �ldukları dönemlerde, tıpkı milliyetin bugün olduğu gibi
veri kabul edilen çerçevelerdi. Bu yüzden hem bunların sorgu
sual gerektirmeyen inandıncılıkiannın berisinde yatanın ne oldu-
ğunu gözden geçirmek, h�m de çözülmelerine yol açan bazı kilit ·
unsurlara değinmek gerekiyor.
. ,
\�
tı '.{• �\. 1!) ,
DİNSEL CEMAAT -'> /.>J \\�• .\��c�
Endonezya'nın çoğu Hollandalılar ıarafından ancak 1850 ile 1910 yıllan ara-
1
sında ele geçirilmişıi. Çağdaş Endonezya'nın önde gelen ulusal kahramanla-
nndan liiri 19. yüzyılda yaşamış Cavalı Prens Diponegoro'dur. Oysa Prens'in .
keneli anılan Cava'yı [kurtarmak değil] "istila" eımek istediğini açıkça kanıtlı-
yor. Hatta bir kolektivite olarak "Hollandalılar" diye bir kavram onun için
yoktu. Bkz. l:larry J. Benda ve John A. Larkin'in derlecliği The World of Sout-
lıeası Asia, s. 158 ve Ann Kumar ''Dipooegoro (1778?-1855)", Jndon1!$ia 13,
Nisan 1972, s. 103. Benzer bir şekilde Kemal Atatürk devlet bankalanndan
birini Etibank, bir diğerini-Sümerbank diye adlandırdı. (Seıon-Waıson, Nati­
\ ons and Staıes, s. 259). Bu bankaJar·bugün faaliyet göstenneye devam ediyor
ve kuşkusuz, b.��15.J?i!.ib.!i, malle l(e�al'in kend_is! �- e dahil;_o�ma_k _ü_z:,re bir­
Ç9 K Tjirk, .Hiuı _ye_.!!ü�(l�rıJe !eı:ı<!ı . �Waı::•.!!!.. g�ruyor. ç_ok_ !azla gufme��
başlamadan önce Arthur'u ve Boaclicea'yı hatırlayın ve _ Tolkien �n_ y� ğı �i­
lerin ticari başarısı üzerinde düşünün. [Arthur ve Boadicea: lngµızler ııı etnik,
kültürel ve dilsel atalan olan Saksonlar henüz Britanya'ya gelmeden önce ya­
şadıktan halde, lngilizler tarafından ulusal kahraman olarak �nim�nmiş yan
tarihsel, yan efsanevi Kelt asıllı şahsiyetler; J. R. R. Tolkien: Bır Orıaçağ
uzmanıyken yazdığı fantastik üçleme The Lord of the Rings ile büyük yanlo
uyandıran lngiliz yazar. (ç.n.))
KÜLTÜREL KÖKLER 27
Tarihte çok az şey SuluTakımadaları'ndan Fas'a kadar uzanao·İs­
lam ümmetinin, Paraguay'dan Japonya'ya Hıristiyanlığın, Sri
Lanka'.dan Kore yarımadasına kadar Budist dünyanın kapsadığı
topraklar kadar g� �aştıncıdır. Büyük kutsııl kültürler (bizim
amaçlarımız bakımından bunlara "Konfüçyanizm" de dahil edile­
bilir) dev cemaat tasarımları barındırıyorlardı. Ama Hıristiyanlık,
İslam ümmeti ve kendisini Çinli değil, dünyanın merkezi olarak
niteleyen Orta Krallık bile ancak �tsal bir cljlıe_y��cıl ığn'.!!
hayal edilebilirlerdi. Yalnız İslam örneği üzerinde duralım: Ma­
guindanao'lar Mekke'de dillerini bilmedikleri, sözel iletişim kura­
madıkları Berberiler'le karşılaştıklarında, yine de birbirlerinin
"ideograf'larım anlayabiliyorlardı, çünkü her ikısinin de pay­
laştıkları kuL�al metinler yalnızca klasik Arapça olarak mevcuttu.
Bu anlamda tıpkı Çin karakterleri gibi klasik Arapça da, seslerden
değil işaretlerden bir cemaat yaratmaya hizmet ediyordu. (Mate­
matik bugün bu eski geleneği sürdürüyor.TaylandWar'ın +'ya _ne
dediği hakkın'cıa Romenler'in en ufak bir-fikri yoktur ve tersi; ama
her iki grup qa simgeyi aynı şekilde kavrıyorlar.) Büyük klasik
cemaatlerin hepsi, kutsal bir dil aracılığıyla dünya ötesi bir iktidar
düzlemiyle kurdukları ilişkiden ötürü, kendilerinin kozmosun
merkezinde durdukları tasarımına sahiptiler.· Latince'nin, Pali'nin,
Arapça'nın ya da Çince'nin kapsayabileceği alan, bu yüzden teo-
rik olarak sınırsızdır. (Hatta, söz konusu diJ'iıe ,kadar ölü -ko­
nuşulan dilden uzak- olursa o kadar iyi: Bu durumda saf bir işa­
retle� dünyasına ulaşmak için ilke düzeyinde herkesin eşit imkanı
olacaktır.)
Ama mayasını kutsal dillerin oluşturduğu bu klasik �maatlerin
niteliği modem ulusların hayali cemaatlerinkinden·farklıyd_ı. Kri­
tik fark, eski cemaatlerin kendi dillerinin emsalsiz kutsallığına
duydukları güven ve buna bağlı olarak cemaate üye olma konu­
sundaki görüşlerinden kaynaklanıyor. Çinli mandarinler Orta
Krallığın ideogramlanoı resmetmeyi öğrenmeye çalışan barbar­
lann çabalarını onaylayarak·izliyorlardı. Bu barbarlar, tam olarak
özümsenme yolunun yarısını katetmişlerdi bile.5 Yarı medeni ol­
mak barbar olmaktan kıyaslanıınıayacak.kadar iyiydi. Bu tavır ne
yalnızca Çinliler'e özgüydü, ne de kadim çağlarla sınırlıydı. Ör-
 HAYALI ÇEMAAT�R 28
/
I neğin 19, yüzyıl başl�ndan liberal Pedro Fennin de Vargas'ın,
"barbarlar hakkındaki" şu politikasına bakın:
Tarımımızı g�lişıirmek için Kızılderililerimizi lspanyollaştırmak gereke­
cek. Tembellikleri, aptallıktan, normal insan girişimlerine duydukları ilgisiz­
1.
lik. kökeninden uzaklaştığı ölçüde daha da yozlaşan aşağı bir ırktan geldikl_ eri­
, ni düşündUrUyor... Kızı/derilileri be)'azlarla çift/eştirdrek ortadan ka/dımıak,
haraç ve diğer yükümlü/iiklerden azat etmek ve onlara toprakla özel mülkiyet
vennek bizim çok avantajımıza olacaktır. 6
Burada çarpıcı olan bu llberalln "Kızılderililer "iııi, çok geçmeden
haleflerinin Brezilya'da, Arjantin'de ve ABD'de yapacağı gibi si­
lah ve mikropla imh.a etmeyi değil de, hala onları "haraçtan azat
·ederek" ve "toprak üzerinde özel mülkiyet vererek" ortadan kal­
dırmayı önermesi. Zulümle karışık horgörüsünün yanı sıra koz­
mik iyimserliğine de dikkat edin: Kızılderili ııihai olarak kurtarı­
labilir-herkes gibi özel mülkiyet edindiğinde v� beyaz, "medeni"
meniyle döllendiğinde. (Fermin'in tavn, "sahici" Malayları, Gur­
kalan ve Hausalan "melezler"e, "yan.eğitilmiş yerliler"e, "kır­
m�lar" ve benzerlerine tercih eden daha sonraki Avrupalı emper-
yalistlerin tercihlerinden ne kadar farklı).
-Ama geçmişin büyük küresel cemaatlerinin hayal edilmesini_
mümkün kılan kutsal ve sessiz dilleriydiyse de, bu görüntülerin
gerçekliği, çağdaş Batı zihniyetine son derece yabancı bir fikre
dayanıyordu: işaretin keyfi olmamasına. Çin, Latin ya da Arap
ideogramları gerçekliğin ondan kopmayan uzantılarıydı, rasgele
imal edilmiş temsilleri değil. Kilise ayinlerine uygun olan dilin
hangisi (Latince mi halk dili mi) olduğu hakkındaki uzun tartış-
ı mayı biliyoruz. Jslami gelenekte Kuran yakın zamana kadar, keli­
, menin tam anlamıyla çevrilemez olarak tasarlanıyordu (dolayısıy­
la da çevrilmiyordu); çünkü Allah'ın hakikatine ancak Arapça'da
yazılmış işaretlerle ulaşmak mümkündü ve bunların yerine başka
bir şey konamazdı. Burada, bütün dillerin kendisine eşit mesafede
5. Çinli leşmiş Moğol ya da Mançııl:ir'ın Göğün Evladı olarak bu kadar ra­
hat kabul edilebilmeleri de buradan kaynaklanıyor.
6. Joho Lynch, Tlıe Spanish-Arıierican Revolutions, 1808-1826, s. 260.
Vurgu.tar eklenmiştir.
KÜLTÜREL KÖKLER 29
yazılmış işaretlerle ulaşmak mümkündü ve bunlarİri yerine başka
bir şey konamazdı. Burada, bütün dillerin kendisine eşit mesafede
dunnasııia (ve dolayısıyla birbirlerinin yerine kullanılabilmesine)
imkan verecek kadar dilden kopmuş bir dünya fikrine yer yoktur.
Ontolojik gerçeklik ancak tek ve ayrıcalıklı bir temsil* sistemrile
kavranabilir: Kilise Latincesi'nin, Kuran Arapçası'nın ya da Sı­
nav Çincesi'nin hakikat dili.7 Ve hakikat dilleri olarak da, milli­
yetçiliğe tamamen yabancı bir eğilime, "başkalarını kendi dinine
döndürerek kazanma" eğilimine sahiptirler. Dönmekten kastetti­
ğim, şu·ya da bu dinsel görüşlerin benimsenmesindeQ çok, sim­
yevi bir soğurulma. Bu süreç içinde eskiden barbar olanlar "Orta
Krallık" olur, Atlas Dağları İslamiyeti olur, İlongo.Hıristiyanlığı
olur. İnsan varlığının bütün tabiatı kutsallık bakımından işlene­
bilir. (Halk dilleri tarafından görmezlikten gelinen -Volapük ya da
Esperanto ile karşıJaştınldığında, bu eski dünya dillerinin sahip
olduğu muazzam itibarı diişünün,) Eninde sonunda, bu kutsal dil
aracılığıyla dönme sayesindedir ki bir "İngiliz" Papa8; bir "Man--
çu" da Göğün Evladı olabildi.
Her ne kadar Hıristiyaiıhk gibi cemaatleri hayal edilebilir kılan
bu kutsal dillerse de, söz konusu cemaatlerin kapsam ve im­
kfuılan yalnızca bu kutsal yazıdan hareketle açıklanamaz: Bu yazı­
yı okuyabilenler, eninde sonunda büyük cehalet okyanuslarının
ortasına konmuş küçük okuryazar adacıklarından ibarettirler.9
Daha bütünsel bir açıklama, bu okuryazar zümre ile toplumları
• Yazar, her temsilin bir ilk misalin tekrarını içerdiğini vurgulamak için,
burada lngilizce represenıation'daki tekrar eki olan re"yi re-preseıı ıation şekliO:
de yazmış. (ç.n.)
7. Kilise Yunancası bir hakikat dili statüsü kazanamamış gibi görUnOyor.
Bu "başansızlığın" nedenleri çok çeşitli; ama kritik etkenlerden biri Yunanca'
nın Doğu lmparatorluğu'nun birçok bölgesinde (Latince"nin aksine) yaşayaıı
bir halk dili olmaya devam etmesi. Bu konuda aydınlatılmarnı Judith Hcrrin'e
borçluyum.
. 8. Nicholas Brakespear. bu görevi 1154-t'l59 yıllan arasında iV. Adrian
adı altında yerine getirdi.
· 9. Marc Bloch bize "lord'lann ve baron'la'ln büyük bir çoğunluğunun [or­
taçağlardaj herhangi bir rapor ya da hesabı kendi !>aşlanna inceleyebilmekten
-
aciz olduklanru" hatırlatıyor. Feudal Society, 1, s. 81. [Türkçesi: Feodal Top­
lum, Savaş Yayınlan. (ç.n.)J
 HAYALI CEMAATLER 30
arasındaki ilişkiyi de hesaba katmak zorundadır. Bu zümreyi bir
tür teolojik teknokrasi gibi görmek yanlış olur. Yaşar kıldıkları
diİler nüfuz edilmez olsalar da, toplumun gerçeklik duygusunun
kıyısında yaşayan hukukçu ve iktisatçıların jargonlarının suni
nüfuz edilmezliğine sahip değillerdi. Aksine, zirvesini ilahi olanın
.oluşturduğu kozmolojik bir hiyerarşide stratejik bir konum tu­
tuyorlardı; kutsal olanın müritleriydiler. ıo "Toplumsal gruplar"
hakkındaki temel tasarımları, sınırları belirli ve yatay olmaktan
çok merkez\ ve hiyerarşikti. Papalığın iktidarının doruğunda sahip
olduğu güç, ancak, hem bütün Avrupa'ya yayılmış Latince konu­
şan bir ruhbanlar topluluğunun varlığından, hem de bu çift dilli
enteiijensiyanın, halk dili ile Latince ar.ısında kurduğu aracılığU1,
dünya ile cennet arasında bir aracılık olarak yorumlanmasına im­
kan tanıyan bir dünya tasanmmın herkes tarafından paylaşılıyor
olmasından hareketle açıklanabilir. (Aforozun ürkütücülüğü bu
kozmolojiyi yansıtmaktadır.)
Ama bütün görkem ve güçlerine karşın, büyük dinlerin terimle­
rinden hareketle hayal edilmiş cemaatlerin kendiniıı bilincinde ol­
mayan iç tutarlılıgı, Ortaçağlar'ın sonundan itibaren sürekli bir
inişe geçti: Bu inişin nedenleri arasında, burada, söz konusu ce­
maatlerin emsalsiz kutsallıklarına ilişkin iki tanesini vurgulamak
· \
istiyorum. . miş en büyük hükümdar" olduğundan.)13 Ve farkında olmadan
Bunlardan birincisi, Avrupa dışı dünyadaki keşiflerin.etkileri.
Bu keşifler özellikle Avrupa'da (ama yalnızca orada değil), "kül­
türel ve coğrafi ufku ve dolayısıyla da insan hayatının alabileceği
mümkün biçimler hakkındaki fikirleri aniden genişletti".11 Bu
süreç Avrupa'nın seyahatnamelerinin en büyüğünde açıkça belir­
gindir. Venedik yurttaşı, iyi bir Hıristiyan olan Marco Polo'nun
· 13. yüzyılın sonunda Kubilay Han hakkında yaptığı şu hayranlık
ve dehşet karışımı betimlemeye bir göz atın:
ı O. Bu, cahillerin okumadığı anlamına gelmiyor. Ama okuduklan kelime­
ler değil, görünür dünyaydı. "Akıl fikir sahibi_ herkes için maddi _dünr� bir
maskeden öte bir şey değildi; gerçekten öneml.ı olan her şey onun berısınde
olup bitiyordu; bu da onlara, daha derin bir gerçekl\ği işaretlerle ifade etmek
üzere tasarlanmış bir dil gib\ geliyordu." Bloch, a.g.e., s. 83.
11. Erich Auerbach, Miınesis. s. 282.
· KÜLTÜREL KÖKLER 31
Büyü!( han, bu emsalsiz savaşı kazandıktan sonra, büyük bir şatafat ve za.
fer gururu içinde başkenlj Kanbalu'ya döndü. Bu Kasım ayındaydı ve Şubat ve
bizim Paskalyanuz'ın ayı olan Man'ıa da o_rada ikamet etmeye devam etti. Bu­
nun bizim başlıca kutlamalanmızdan biri olduğunu bildiğinden, bütün Hıris­
tiyanlar'ı huzura çağırdı ve onlann, havarilerin dört fncili'ni içeren kendi Ki­
tap'lannı yanlannda getinnell:rini buyurdu. Törensel bir eda ile IGtap'ın ıüt­
sülerle babire parfOmlenmesinden sonra, onu içıen bir sofulukla· öptü ve hazır
bulunan bütün soylulan da aynı şeyi yapmaya çağırdı. Paskalya ve Noel gibi
bütün Hıristiyan bayramlannda izlenen normal protokoldü bu; Müs!Ornan­
lar'ın, Yahudiler'in ve puıaıaparların bayramlarında da aynı protokolü izlerdi.
Bu davranışının sebebi sorulduğunda, "insanlığın değişik sınıfları tarafından
saygı gösterilen ve ibadet edilen dört büyük Peygamber var. Hıristiyanlar lsa
Mesih'i kendi ilahtan olarak görüyorlar, Müslümanlar Mubammed'i, Yahudi­
ler Musa'yı, putaıaparlar ise putlannın en büyüğü olan Sogomombar-kan'ı ...
J:iepsinin hakkını veriyor, dördüne de saygı gösteriyor ve aralanndan han gisi•
nin hakikati göklerde en yüceyse onu yardıma çağırıyorum.· dedi. Ama öte­
kilere davranış tarzından majestelerinin Hıristiyanlar'm imarunı en doğru ·ve
iyi olarak kabul ettiği açıktı ...12 .
Bu pasajda asıl kayda değer olan büyük Moğol'un sakin dinsel
göreciliği değil (söz konusu olan hala dinsel.bir görecilik), Marco
Polo'nun tavrı ve dili. Kendisi gibi Hıristiyanlar'a yazdığı halde,
1
' Kubilay'ı ikiyüzlü ya da putatapar diye nitelemek hiç aklına gel-
miyor. fHi.ç kuşkusuz "uyrukJarıoın sayısı, mülkünün kapsamı ve
\ gelirinin miktarı bakımından, dünyada bugüne kadar gelmiş geç­
1 (daha sonra "onlann"a dönüşen) "bizim" zamirini kullanışında. .L
0
Hıristiyanlığı "doğru" diye nitelemektense "en doğru" ibaresini <.''' •
tercih etmesinde, çoğu milliyetçinin dilini haber veren imanın böl- rv.ıeltJ
g selleşmesi ?lgus\)nun tohuml �oı sezebiliriz (" ��i�" [!!illeti-_
_ � .
mız, reka�!cÇı ve ka:J.!U!§!.�f.ı bır dijzlemde, "en ıyısı"dir).
"1712"de Pers seyyah "Rica"nın Paris'ten, dostu ''İbben"e yaz-
dığı mektup çok aydınla�cı bir kontrast sunuyor:
Papa Hıristiyanlar'ın şefidir; kendisi artık daha çok alışkanlıktan ötürü ta­
pılan çok eski bir puttur. Bir zamanlar Prenslerin bile hesaba katması gere­
ken büyük bir güçmüş, çünkü bizim muhteşem sultanlarımız, Iremetya ya da
Gürcistan krallarını ne kadar kolaylıkla tahttan indirebilirse, o da onlan öyle
tabııan indirirmiş. Ama_ şimdi kimse artık' ondan korkmuyor. Saint Peter diye
12. The Travels of Marco Polo, s. 158-9. Vurgular eklenmiştir. ÖpOl­
mekle birlikte İncil'in okunmadığına dikkat edin.
13. A.g.e. , s. 152.
 HAYALI CEMAATLER 32
. İ!)gilizce bir dünya imparatorluğu dili haline gelmemiş olsaydı,
anılan ilk Hırisıiyanlar'dan birinin varisi olduğunu iddia ediyor ve bu gerçek•
ten de çok :ı;engin bir verasetmiş, çünkU ha:ı;inesi devasa ve kontrolll altında
büyUk bir ülke var.14
Bu 18. yüzyıl Katoliğinin kasıtlı ve görmüş geçirmiş uydurma­
lan, 13. yüzyıldaki selefinin saf gerçekçiliğinin aynadaki bi.r aksi
gibi, ama artık "görelileşme" ve "bölgeselleşme" tamamen bilinçli
bir hate gelmiş ve siyasal"bir amaç kazanmış. Ayetullah Ruhullah
Humeyni'nin, Deccal'i bu sapkınlıkla ya da hatta şeytani bir şah­
1 siyetle değil de (zavallı soluk C�r bu role hiç uymuyordu), bir
ulus ile özdeşleştirmesini bu geleneğin paradoksal bir doğrultuda
'ı geliştirilmesi diye değerlendirmek makul olmaz mı?
İnişin ikinci bir nedeni, kutsal 'dilin kendisinin itibar kaybetme-·
siydi. �atı Avrupa hak1'inda yazarken Bloch, "Latince'nin yal­
nızca öğretimin yapıldığı dil olmadığına, öğretilen yegane dil ol­
duğuna" işaret etmişti.IS (Bu "yegane", Latince'nin kutsallığını
.açıkça ortaya koyuyor, başka hiçbir dilin öğretilmeye değer oldu-
ğu düşünülmüyordu.) Ama 16. yüzyıla varıldığında bütün bunlar
hızla değişiyordu. Bu değişikliğin nedenleri üzerinde durmamıza
burada gerek yok; kapitalist yayıncılığın merkezi önemi aşağıda
tartışılacak. Değişimin ölçek ve hızını anmak yeterli. Febvre ve
Martin'in tahminlerine göre l 500'deri önce basılan kitaplann yüz-
de 77'si hala Latince'ydi (tabii bu aynı zamanda, yüzde 23'Unün
daha'bu dönemde bile halk dillerinde yazıldığını da gösteriyor). 16
150 ! 'deki 88 basımdan 8'i dışında hepsi Latince iken, I 575'ten
sonraki basımların çoğu hep Fransızca oldu. 1 1 �ı-Reform dö­
neminde kısa bir geri dönüş yapar gibi olduysa da, Latince'nfo
hegemonyası için ölün:ı çantan çalmıştı artık. Yalnızca genel bir
popülerlik meselesinden de-söz etmiyoruz burada. Bir süre sonra;
ama aynı baş döndürücü hızla, Latince tüm Avrupa yüksek enteli­
jensiyasının dili olmaktan çıktı. 17. yüzyılda Hobbes (1588-HlV
ı • aynen /xiyle; ya:ı:ann'�i/noılan için kullanılmışur. (ç.n.)
14. Henri de Montesquieu, Persian Leııers, s. 81. Kitap ilk kez 172l'de
yayımlandı.
15. Blocb. Feudal Sociery, I, s. 77. Vurgu eklenmiştir.
16. Lucien Febvre ve Henri-Jean Martin. The Coming of ılıe Book, s.
248-9.
17. A.g.e., s. 321.
KÜLTÜREL KÖKLER 33
adasındaki o bilinmezliğe mahkum kalmaz mıydı? Bu insanların
ı
kıtadaki y.akın çağdaşları, Descartes ( 1596- t 650) ve Pascal
(1623•6262) yazışmalarını Latince yapiyorlardı; oysa Voltaire'in
(1694-1778) neredeyse bütün mektuplan Fransızca'ydı.' 9 "1640'
tan sonra Latince olarak yayımlanan kitapların azalması ve halk
dillerindekilerin sayılannın artmasıyla, yayıncılık giderek ulusla­
rarası [a.b. •] bir girişim olmaktan çıkıyordu."2 0 Kı_sacası, La-
tioce'nin düşüşü, eski kutsal dillerle bütünleştirilen kutsal cemaat­
lerin parçalanma, çoğullaşma ve bölgeselleşme sürecini örnek-
liyordu. ; --·
HANEDANLIK MÜLKÜ
Bugün insanın kendisini, bir hanedanlık tarafından yönetilen bir
ı
mülkün, çoğunluk için hayal edilebilir yegane "siyasal" biçim ola­
rak göründüğü bir dünyanın içine yerleştirmeye çalışması, belki
de çok güç. Çünki,i "ciddi" monarşi, çok temel bazı bakımlardan
siyasal hayat hakkındaki modem tasanmlara çapraz bir doğrultuya
işaret ediyor. Kraliyet her şeyi yüksek bir merkez çevresinde ör-
g�tler. Meş�iyetini, y.u�aşlarda� Ç_?k uyruklardan ibaret 'olan
nufustan degıl, kutsalli'l<tanruir.Modem tasanmlara göre devletin
egemenliği, Yasa! Olarak ıespit edilmiş sınırlannın içinde kalan her
santimetre kare üzerinde, aynı tamlıkıa, yaygınlıkta ve şaşmazlıkla
işler. Ama devletin bir merkezden hareketle tanımlandığı bu eski
tahayyüle göre, sınırlar geçirgen ve belirsizdi ve egemenlikler sı­
nırlarda tam olarak tespit edilemeyen bir şekilde iç içe geçerdi.21
Paradoksal gibi görünse de, modem çağ öncesi imparatorluk ve
krallıkların iktidarlarını son derece heterojen ve üstelik her zaman
18. T/ıe Coming of ı/ıe Book, s. 330.
19. A.g.e., s. 331-2.
20. A.g.e., s. 232-3. lngiliz.cc çevirisine kıyasla metnin orijinali daha mü­
tevazı ve ıarihsel olarak daha doğru: "Giderek Latince kitapların daha az, ulu•
sal dildeki metinlerin ise dah3 yük.sek oranda yayınlanmasıyla Avıııpa'daki ki•
tap ticareti bir çok parçaya bölünmü�ıür" L'Appariıion du Livre, s. 356.
 HAYALi CEMAATLER 34
birbirlerine bitişik yaşamayan nüfuslar üzerinde uzun dönemler
boyunca sürdürebilmelerini mümkün kılan, bu özellikleriydi.22
Eski monarşilerin y�lnızca savaşlar değil, bugünkünden çok
farklı bir cinsel politika aracılığıyla da genişlediğini hatırlamalıyız.
Genel dikeysellik ilkesi uyannca'. hanedanlar arası evlilikler, hete­
rojen nüfuslan yeni sıyasal çerçevelere tabi kılıyordu. Bu bakım-
. dan en temsil edici örnek kuşkusuz Habsburg Hanedanı'dır. O
zamanlar dendiği gibi, Be/la gerant alii, tu, felix Austria, nube!*
. Işte biraz kısaltılmış oiarak, son•dönemlı:rinde hanedanın unvan­
lar listesi:
Avusturya lmparaıonı; Macaristan, Bohem ya, Dal maç ya, Hırvatistan, Slo­
venya, Galiçya, Lodomcrya·vc lliı'ya Kralı; Kudüs Kralı vd.; Avusturya Arşi­
dükü [a.b.]; Toskana ve Krakow Granddükü; Lotharingiya, Salzburg, lstirya,
Carinthiya, Camiola ve Bµkovina Dilkil;_ Transilvanya Granddükü ve Boğdan
Margravı; Yukarı ve Aşağı Sileıya, Modena, Parma, Piacenıa ve Guastella,
Auschwitı ve Sator, Teschcn, Friaul, Ragusa ve.Zara Dükü; Habsburg ve
Tirol, Kiburg, Görz ve Gradiska Prens-Kontu; Trient ve Briien Dükü; Yukarı
ve Aşağı Lausitz'dc ve lstirya'da Margrav; Hohenembs, Fcldkirch, Bregenı,
Sonncnberg vd. Kontu; Tricste ve Cattaro Lordu, Windisch Markın üzerinde
Lord; Voyvodina ve Sırbistan Büyük Voyvodası... vb.23
szi' . -d���k·gözl;;ı;ıi-.�bii�'"�Heibslı
..,,u,.,·"'ayısı • �rr;Teti�yaptıkl;ı: • eı:ı
, µ· ,ıcyı\!aı:ıncı
• Başkaları savaşsın, sen mutlu Avusturya, evlenmeye bak! (LAi., ç.n.)
21. Hükümr'.n adlandırmahı.rının bu dönüşüme paralel olarak nasıl değişti­
ğine dikkat edin. Okul çocukları kralları ilk adlanyla (William the Conque­
ror'ın -Fatih Guillaume- soyadı neydı"!), devlet başkanlannı ise soyadlany­
la (Ebeıt'in adı neydi?) hatırlarlar. Teorik olarak herkesin başkanlığa seçile­
bilir olduğu bir yurttaşlar dünyasında, ilk adlann sınırlılığı, onlan özgül bir
belirleme yapmak bakımından yetersiz kılıyor. Ama iktidann bir soyadın te­
kelinde olduğu monarşilerd6, zorunlu olarak, rakam ve lakaplarla desteklenmiş
ilk adlar gerekli aynmlan yapıyor.
22. Burada geç.erken, Naim'in İngiltere ile lskoçya arasındaki 1707 Birleş­
me Yasası'nın paıricfler arası bir pazarlığın sonucu olduğu görüşünde ger­
çekten de haklı olduğunu söyleyelim; çünkü l:!irleş·menin mımarlan aristokrat
politikacılardı. (T/ıe Break-up of Briıain'daki açık seçik tartışmaya bakınız.,
s. 136 vd.) Yine qe böylesi bir pazarlığın iki aumhuriyet arasında yapılabi­
leceğini' düşünmek olanaksız. Paıarlığ1 mümkün kılan Birleşik Krallık'ın
sağladığı dolayımdı.
23. Oscar Ja.zi, Tlıe Dissoluıion of ılıe Habsburg Monarchy; s. 34.
KÜLTÜREL KÖKLER 35
Jaszi'nin de �aklı �l� gözlemlediği gibi, "Hab şbur glar'm attığJ
sayısız kazı� , fe� v� yaptı �arı evliliklerin �yıtlanndan iba-
ret olan bu liste... belli bır komik veçheden de yoksun deitildi." \
f? inin lig
� � ye izin verdiği mülklerde, kademelendirilmiş bir
carıyeler sıstemı _mülkün !>ütünleştirilmesinde merkezi bir rol oy­
nuyordu. Hatta kraliyet soyları itibarlarını, çağnştırdıklari kutsal­
ı� halesinin yanı sıra soy karışımından alıyorlardı.24 Çünkü bu.
tür karışımlar olağanüstü .bir statünün göstergeleriydi. Bu bakım­
�a ? �ndra'da 11.-yüzyıldıın beri (o zamanki de kuşkulu) "İngi­
Iız ' bır hanedanın büküm sürmemiş olması tipiktir; ya Bourbon'
lann milliyeti için ne diyeceğiz?25
Ama l 7. yüzyılda kutsal kraliyetlerin sahip oldukları otomatik
meşruiyet-rine burada üzerinde durmamıza gerek olmayan ne­
denlerden ötürü- Batı Avrupa'da yavaş yavaş inişe geçti.· ı649'
da modem dünyanın ilk devriminde Charles Stuart'ın başı kesildi
v� 1650'lerde Avrupa'nın önemli devletlerinden biri, bir kral ta­
�fmdan değil, plebyen kökenli bir Koruyucu• tarafından yön�l­
dı. Ama Pope ve Addison'un devrinde Anne Stuart hfila kralların
ellerini dokundu�a şeklindeki hasta tedavi yöntemlerini uygu­
luyordu; bu tedavıler ancien regime'in sonuna kadar Aydınlanma
Fransası'nda Bourbon XV. ve XVI. Louis tarafından da uygu-
• l 642'de lngi!iz Kralı I. Charles'ın idamından sonra, devlet baş\canı olan
ordu kon.ıu � Olıver Cromwell'ın benimsediği lakap. (ç.n.)
. �4. Ozelbkle modem öncesi Asya'da. Ama aynı ilke monogam ve Hı­
nstıyan A�pa'da da işlerliğini sürdürüyordu. 1910'da Oıto Forst diye.biri
yayırnladıgı, Ahnenıafel Sei1ter KaiJerliclıen und Königlichen Hoheiı des
d_urclıfı: ucluigsıen Hem Ervıerzogs Fronz Ferduıaııdda yakında öldürülecek Ar­
şıdllk un atalanridan 2 047 tanesinin listesini çıkarmış. Liste ı 486 Alman,
1!� Fransız,_ 1?6 lıalyan, 89 lspanyol, 52 Polonyalı, 47 Danimarkalı, 20 ln­
gılız ve 4 millıyet daha içeriyor. Bu "tuhaf belge" a.g.e:, s. 136, dipnot l'de
oJınulanmış. Burada Franz Joseph'in dengesiz; veliahunın öldürülme haberini
�dı�_nda s�ylediklerini ak�adan geçemeyeceğim: "Böylelikle daha ilstiin
bır guç benım koruyamadıgım düzeni temin etmiş oluyor." (A.g.e., s. 125.)
25. Gellner da haned �ann �pik olarak yabancı olmalan gerçeğini vurgu•
luyor ama bunu çok dar bır şekıl
_ � yommluyor:_ Yerel aristokratlar kendi ça•
hşmalannda taraf tutmayacağı ıçın yabancı bır kralı tercih eder. Tlwughı ar.d
Change, s. 136.
 HAYALI CEMAAT,LER 36
/
landı.26 Ama l 789'dan sonra artık Meşruiyetin• yüksek sesle ve
bilinçli olarak savunulmasi gerekti ve bu· sür�ç içinde monarşi
"yan-standart" bir model haline geldi. Tenno ve Göğün Evladı,
. ;,İinparator"a dönüştüler. Uzaktaki Siyam'da V. Rama (Çulalong­
kom) oğul ve yeğenlerini, yeni dünya modelinin inceliklerini öğ­
rensinler diye St. Petetsburg, Londra ve Berlin saraylarına gön­
derdi: 1887.'de iktidarın en büyük oğul kanalıqdan devri ilkesini
yasallaştırarak·Siyıi.m'ı, "Avrupa'nın 'medeni,' monarşileri ile tu­
tarlı bir hale getirdi".21 Yeni sistem l91 0'da-tiıhta, daha eski bir
çağda sözü bile edilmeyecek dengesiz bir eşcinseli geti. rdi. Ancak
VI. Rama'nın taç giyme törenine katılan İngiliz, �us, Yunan, İs­
veç, Danimarkalı -ve Japon (!)_ prensçikler sayesinde diğer· mo-
narşilerin onayı alınmış oluyordu.2 8 : . . rin tipik özelliklerinden biri, yanıltıcı �ir şekilde "mod!!m kılık kı­
1914'te bile dünya siyasal sisteminin üyelerinin çoğu hanedan­
lık de\:'letleriydi ama aynntıh olarak incelediğimizde göreceğimiz
gibi, eski $eşruiyet ilkesinin temellerinin çürül))ekte ·oıciuğu.
uzunca bir süredir, hanedanlar kendilerine daha "ulusal" payanda­
lar �yorlardı. Büyük Friedrich'in (hükümdarlığı 1740-1786) or­
diısunda "yabancılar" hatin sayılır bir yer tutuyordu. Schamhor­
. st'un; Gneisenau'nun ve Clausewitz'in reformları sayesinde Bü­
yük Friederich'in ikinci kuşaktan yeğeni III. Friedrich Wilhelm'in
(hükümdarlığı l 797�1840) ordusu tamamen "ulusal-Prusyalı"
olan)ardan oluşuyordu.29
• B�rda büyüle harfle anılan "Meşruiyet", 1 · 8t,S.'te Viyana Kongresi tara-
0fından benimsenen ve bütün devletlerin hanedanlık ilkesi açısından meşru
olan soyların.temsilcisi tarafından yönetilmesini öngören perspektiftir.
26. Marn Bloch, Les Riıis Tlıauınaturges; s. 390 ve-398-9.
27. Noel A. Batıye; "The Military, Govemment and Society in Siam,
1868-1910", Comell Üniversitesi Doktora Tezi, 1974, s. 270.
28. Stephen Greene, "Thai Gov�mmenı and Adminisıraıion in tbe Reign
ofRama VI (1910-1925)", Londra Universitesi Doktora Tezi, 1971, s. 92.
29. 18P6"da Prusya Ordusu'nun subay listesindeki 2:.8, b.lJ!.Mşinin bine!�
fazlası yabancıx_dı. ··orta sınıf Prusy:ılılar kendi ordularında azınlıkta kalıyor-
tardı; b u, Prusya;grdusu olan bl�!!�ğJ!, ülk� �n bir ordud_l!!, deyişine
.yol açtt." 1798'de.reformcular '"yabancılann sayısının yan yarıya azalhlma­
�mı· ·
sını talep ettiler, ama er 50'si 6uiıa rağmen hfila yabancıydı ..... Alf­
red Vagts, A ffistory o ı itariıın, s. ve 85. [Prusya re�ormlan hakkınlla
Tilrkçe bir.kaynak için bkz. Burhan Oğuz, �man Gerçeği ve Türkler. (ç.iı.)]
KÜLTÜREL KÖKLER 37
ZAMAN TASAVVURLARI
Ne var ki ulus olarak �arlanan cemaatlerin, basit bir şekilde din­
sel cemaatlerin ve hanedanlık mülklerinin içinden çıkarak onların
yerini aldığını düşünmek dar görüşlülük olur. Kutsal cemaatin
dil ve soylann gerilemesinin berisinde, dünyayı kav.tama tarzınd;
meydana- gelen kök_lü bir değişini yatıyordu ve ulusun "tasavvur
edil�esi"ne en çok katkıda buiunan da bu oldu.
B·u dönüşüm hakkinda bir fikir edinebilmek için kutsal cemaat­
ı
lerin görsel olarak nasıl temsil edildiğine bir göz atmak; örneğin
Orıaçağ kiliselerind�ki kabartma ve vitrayları ya d_a e_ski İtalyan V!!
Flaman ustalannın resimlerini in�leniek yararlı olur. Bu süretle:
yafet" diyebileceğimiz bir şeyleri çağnştırmalandır. Yıldızı izleye­
rek lsa'nın doğduğu a�ın bulan çobanların ·hatlan Burgund_iya
--�öylülerininkileri andını. Bakire Meryeı:n bir Toskana tüc€annın
kızı olarak resmedilir. Birçok resimde, resmi ısmarlayan, günde­
lik şehirli ya da soylu kıy�feti içinde, ç9banlann ya_nında diz 1
çökmüş olarak görünür. Besbelli ki bugün bize aykıırı gelen bu 1
·şeyler; Orıaçağ mu_minlerinin gözilne soiı derecede· doğal geliyor­
du. Tasarlaı_ıan gerçekliğin resriıedilme tarzının büyük ölçüde
g�rsel ve işitsel olduğu bir dünya ile karşı karşıyayız. Hıristi­
yanhk evrensel biçimini bir dizi özgüllük ve tikellik aracılığıyla
kazandı: şu kabartma, o pencere, bu vaaz, o öykü, bu dinsel
oyun, o kutsal emanet. Butün A vrupa'ya yayılmış Latince oku­
yup yazan ruhbanlar; Hıristiyan muhayyilesinin oluşmasının asli
· unsurlanndan biriydiyse, onlann tasanmlannın, daima kişisel ve
tikel ofan görsel ve işitsel yaratılar aracılığıyla cahil k.itlelere ak­
l
\ tanlması da aynı derecede önemliydi. Vaazlannı dinleyen herkes
tarafıiıdan atalanyla da zaaflarıyla da bilinen mütevazı köy papazı,
yine de cemaati ile kutsal olan arasında daha doğrudan bir aracılık
yapıyordu. Kozmik ve evrensel olanla dünyevi ve· tikel oian bu
şekilde karşı karşıya getirilince, Hıristiyanhk, ne kadar devasa
olursa olsun, öyle olduğu ne kadar güçlü bir şekilde tµssedilirse
hissedilsin, tikel Bavyera ya da Endülüs cemaatlerine. göre deği­
şen_ bir biçimde ve dai�a kendilerinin bir tekran, bir kopyası ola-
 HAYALI CEMAATLER 38
rak sunulmuş oluyordu. Modem müzelerin restorasyoncu anlayı­
şıyla Bakire Meryem'i Sami hatlarla ya da "birinci yüzyıl" kılık
kıyafeti içinde resmetmek o zamanlarda tahayyül bile edilemezdi,
çünkü zamanın, geçmiş'le şimdi'nin birbirlerinden radikal bir
şekilde ayrıştığı sonsuz bir neden sonuç zinciri olarak kavran­
ması, Ortaçağ Hıristiyan zihniyetine tamamen yabancıyçlı.JO Bloch
insanların, İsa'nın ikinci gelişinin her an gerçekleşebileceği an­
laminda zamanın sonunun yakın olduğunu düşündüğünü söylü-
· yot: Aziz Pavlus, "Efendinin gününün, gecenin içinde bir hırsız
gibi yaklaşmakta" ol�uğunu söylemişti. Dolayısıyla 12. yüzyıl va­
kanüvisi Piskopos Freisingli Otto'nun sık sık çağdaşlarından "za­
manın sonuna yerleştirilmiş olan bizler" diye söz etmesi doğaldı.
Bloch, Ortaçağ'da insanların "kendilerini tefekküre verdiklerinde
. zihinlerine en uzak olan fikrin,.uzun bir geleceğe sahip genç ve
diri bir insan soyu düşüncesi olduğu,"3 1 sonucuna varıyor.
Auerbach, bu bilinÇ,biçiminin unutulmaz bir taslağını çizmişti:
İshak'ın kurban edilmesi, lsa'nın kendini feda etll)esiİıi haber veriyor şek­
linde yorumlandığında ve böylelikle ilkinin ikincinin "gerçekleştirdiği" vaadi
ilan ettiği dilşünüldüğilnde, birbirleriyle ne zamansal ne de nedensel bir iliş­
kisi olan bu iki olay arasında yine de bir bağlantı kurulmuş olur - varlığı,
akıl yoluyla yatay boyut üzerinde tespit edilemeyecek bir bağlantı._ Bu bağ­
lantı ancak her iki olay da, dikey olarak, he_m böyle bir tarihi tasarlayabilecek
hem de bu tarihin aı:ı,la.şılabilirliğinin anahtarını sağlayabilecek yegl\ne özne
olan Tann'nın inayetiyle ilişkilendirildiği takdirde tespit edilebilir... Şimdi ve
burada, artık yalmzca dünyevi bir olaylar zincirinin 'b ir halkasından ibaret
değil, aynı zamanda h�r zaman varolmuş olan ve gelecekte de varolacalc olan.
bir şeydir de; ve·kesin olarak söylendiğinde, Tann'nın gözünde ebedidir, bütün
zamanlara yayılmıştır, parç·aı, dünyevi olaylar düileminde zaten tüketilmiş
clan��� .
Auerbach haklı. olarak,' böylesi bir eşzamanlılık aQlayışının bizim
zihniyetimize tamamen yabancı olduğunu vurguluyor. Bu anlayış,
30. Bizim için "modem kıhk kıyafet" kavramı, bu kavram aracılığıyla·
geçmişle geleceğin metaforik açıdan eşitlenmesi, ama yine de geçmişle gele­
cek arasındaki ölümcül, ayrımı, çaktırmadan ifade etme yollarından biridir.
31. Bloch, Feudal Society, s. 84-6.
32. Auerbach, Mimesis, s. 64. Vurgular eklenmiştir. Aziz Augustinus'un
Ahdi Atik'i •·geleceğin geçmişe düşilrdilğü gölge"ye benzetmesi ile karşılaştı­
rın. Alıntılayan Bloch, a.g.e., s. 90.
KÜLTÜREL KÖKLER 39
Benjamin'in "Mesihçi" zaman dediğine benzer bir biçimde, za­
manı, geçmişle geleceğin eşzamanlı olarak içinde bulunduğu anlık
. bir şimdi olarak kavrıyor.33 Böyle bir bakış için "bu sırada" ifade­
si gerçek bir anlam taşıyamaz.
Bizim eşzamanlılık tasarımımız ise uzun bir süredir oluşmakta
ve ortaya çıkışı, kuşkusuz daha araştırılması gereken birçok yolla, ·
dünyevi bilimlerin gelişmesine bağlı. Ama bu, öylesine köklü
öneme sahip bir tasarım ki, onu her yönüyle hesaba katmadan,
milliyetçiliğin karanlık oluşumuna nüfuz etmeyi ümit etmek bile
mümkün değil. Ortaçağ'ın zaman-boyunca-eşzamanlılık kavraxı­
şının yerini alan -yine Benjamin'den ödünç alacak olursak­
"homojen ve içi boş zaman" fikri oldu. Burada eşza!1Janlılık, de•
yim yerindeyse;çaprazlama (transverse) zamandır; zamanlan ke­
serek işleyen ve işareti, haber ya da vaat ve, gerçekleşmesi değil,
saat ve takvimle ölçülen zamansal rastlantı ve çakışmalar olaQ bir
eşzamanlılık,..34
Bu dönüşümün hayali bir cemaat olarak ulusun doğuşu için
neden bu kadar önemli olduğunu, ilk kez Avrupa'da -18. y(jzyılda
·ortaya çıkan iki tahayyül biçiminin -roman ve gazetenin- yapı0
lannı inceleyerek görebiliriz:3·s Ç_ünkü bu biçimler, ulusun ne tür
bir hayali cemaat olduğun_u "�•• etmenin teknik araçlarının
"re:treSeı<\<;\; 0;..."
kaynağıdırlar.
Önce eski moda romanların tipik yapısını gözünüzün önüne ge­
ti_rin; yalnızca Balzac'ın şahaserlerine. değil, o feci best-seller'lara
da özgü olan yapıyı... Açıkça bu yapı, kendisi "homojen ve içi
boş olan bir zaman"da, eşzamanlılığı sunmak için bir mekanizma
• Bkz. bu bölümde sf. 29'dalci ç.n.
33. Walter Benjamin, llluminaıions, s. 265 (Benjamin'in "Mesihçi" za­
man kavramı için Tilrkçe'de bkz. Walter Benjamin Seçkisi, Son Bakış ta Aşk;
Metis Yayinlan, 1993)
34. A.g.e., s. 363. Bu fikir öylesine derinde yatıyor ki, aslen modem olan
bütün tasanriılann "aynı zamanda·' kavramınin türevleri olduğu söylenebilir.
35. Her ne kadar Princesse de Cleves 1678'de yayınlanmıştıysa da, Rich­
ardson'un, Defoe'nun ve Fielding'in çağı 18. yüzyılın başlandır. Modem ga-·
zetenin kaynaklan ise 17. yüzyıl sonu Hollanda gazeteleridir; ama gazete ge­
nel bir basılı malzeme kategorisi haline ancak l 700'den sonra geldi. Bkz.
Febvre ve Martin, The Coming of ıh� Book, s. 197.
 HAYALI CEMAATLER ·40
,.'
ya d_a "bu sırad�" tabirine getirilmiş karmaşık bir açımlamadır.
Sırf örnek olsun.diye, bir roman çatısının_ basit bir kesitini ele
· alalım;. adamın _birinin (A) bir kansı (B) ve· bir metresi (C) var;
metresin de başka bir sevgilisi (D) var. Bu kesit için şöyle bir za­
man şeması kurabiliriz:
'Zanıaıı n nı
Olaylar A, B ile tanışıyor A, C'ye telefon ediyor D barda sarhoş oluyor
'C ve D sevişiyorlar B alışveriş yapıyor A akşama B ile evde
yemek"yiyor
· D bilardo oynuyor C kölU bir rüya
.
görüyor
Bu sekansta A ile D'nin hiç kaı:şılaşmadığına, hatta, eğer C iş-
. teri iyi idare ettiyse, birbirlerinin varlıklarından habersiz bile ola­
bilecekleriİıe dikkat edin-36 O_ halde A ile D'yi birbirlerine bağla­
yan nediı;? Birbirlerini tamamlayan iki tasarım: Bir kere birtakım
(
"toplumlar"'Wessex, Lübeck, Los Angeles) içinde yer alıyorlar:
Bu_ toplumlar o kadar sağlam ve istikrarlı bir gerçekliğe sahip sos­
yolojik varlıklar ki,. üyelerinin (A ve D'nin), birbirleriyle hiç
tanışmadan sokakta karşılaştıkları ve aralarında böylesi bir bağ�
lantının varoldı.İğu bile düşünülebilir.37 İkincisi, A ve p, her şeyi
bilen (her şeye nazır) okurların zihinlerinde yer alıyorlar. Bağlan­
tıları ,görenler yalnız okurlar. O sırada A'nın C'ye telefon.etmekte
olduğunu, B'İıın alışveriş yaptığını ve D'nin bilardo ·oynadığını
görenler, -Tanrı gibi hepsini birdeıı görenler- yalnız onlar. Bu
· işlerin her birinin aynı şekilde saatlenmiş ve takvimlenmiş bir za.
. manda, ama birbirlerinden büyük ölçüde habersiz olabilen kişiler
tarafından yapılıyor olması, yazar)ann okurlarının zihninde yarat-
36. Haı(a h_ ikayenin sürükleyiciliği tam da I, il, ve ili zamanlarında A, B,
C ve D'nin birbirlerinin ne yapmayı ıasarladıklanndan habersiz olmalarına
bile dayanabilir.
37. Bu çokseslilik, modem romanı, Peıronius'un Saıyr.ikon'u gibi parlak
bir öncüden bile tayin edici bir şekilde ayıran özelliktir. Peıronius:un anlatısı
tek bit. iz üzerinden gelişir. Eğer Encolpius, sevgilisinin sadakatsizliğinden
yakınıyorsa, aynı· zamanda bize Ascylıus'la yatmakta olan G . ito gösterilmez.
38. B u bağlamda, herhangi bir romanı, hikayesi anlatılan döneme ait bir .
belge ya da o dönemden kalma· anlatılarla karşilaştınnak çok yararlı olacaktır.
KÜLTÜREL KÖKLER 4'1
tığı bu hayali dünyanıQ yeniliğini gösteriyor-38
Homojen ve içi boş bir zamanda takvim boyunca ilerleyeiı bir
sosyolojik organizma fikri, tarihte aşağı (ya da.yukarı doğru) iler­
leyen kütlesel bir.cemaat olarak tasarlanan. modem ulus fikrinin
çok açık bir benzeşipir.39 Bif Amerikalı.240 000 000 küsur yurt­
taşından ancak bir avuç içi kadarının, onları tanımak bir yana,
adı hı bilebilir. Herhangi bir anda ne yapmakta oldı,ıklan hakkında
·en ufak bir fikri bile yoktur. Ama kendisiyle ortak ve eşı_amanlı
faaliyetlerinin sürekliliğine güveni tamdır.
Eğer biri hariç:, hepsi. milliyetçi hareketlerle iç içe geçmiş dört
.romana kısaca göz atacak olursak, geliştirmeye çalıştığım pers�
pektif, biraz daha somutluk kazanabilir. 1887 yılında "Filipino
Milliyetçiliğinin Babası" Jose Rizal, bugün f!lipino edebiyatının
· en büyük başarisı addedilen Noli Me Tangere* adlı roıruınını yaz-
dı. Roman, aynı zamanda bir "Yerli" (lndio) tarafından yazılmış
ilk romandı.40 İşte muhteşem başlangıcı;
Ekim sonuna doğru, halk arasında·Capitan Tiago diye bili9en Don Sanıia­
go de los'Santos bir akşam yemeği panisi veriyordu. Her ne'ka(lar, her zaman
yaptığının aksine, p-aniyi ancak aynı günün.ikindisinde ilan-ettiyse de, kısa:
zamanda Binondo'da ve şehrin 'diğer mahallelerinde ve hatta [lspanyollar"ın
müstahkem şehri) lntraıiıu.ros 'ta bile konuşulan başlıca konu haline geldi. O
yillarda eli açıklığıy' la şöhret yapmıştı. Ülkesi gibi evi'nin de kapısının her za.
man açık olduğu bilinirdi - tabii tic.ıretle, yeni' ve cüreıli olan. fikirler dı­
şında her şeye:
Ye böylece partinin haberi, Tann'nın o mutlak hikmeti içinde yarattığı ve
Manila'da büyük bir sevecenlikle çoğalan süngetııilcr, yanaşmalar ve kapı as.a­
lakları arasında, bir ·elektrik akımı hızıyla yayıldı. Bunların bir kısmı çiz­
ıiıelerfrıi dlalatmaya gitıi, diğerleri yaka düğmelerinin ve kravaılannin peşine
• Dokunma Bana; lsa'nın ölmesiyle göğe ağması arasında Mecdelli Mer­
yem'e söylediği söz. (ç.n.)
. 39. Hiçbir şey, 'romanın ne kadar homojen ve içi boş bir zaman içinde yer
aldığını. eski vakayinamelerin, efsane ve kutsal kitapların o kadaf tipik bir ö­
zelliği olan, girişte. yer alıp genellikle insanın yaradılışına kadar uzanan o
soyağaçlannın·romanlardaki yokluğu kadar iyi gösteremez.
40. Rizal. b)l rom?nı, o zamanlar etnik melezlerin:ve yerli seçkinlerin /in-.
gunfran'ca'sı olan sömürgecilerin dilinde (lspanyQ!ça) yaz<!ı. Romanla birlikte,
yalnızca·lspanyoli:iı değil Tagalog. lıocano gibi "etnik" dillerde de yayın ya­
pan ilk "milliyetçi" basın doğdu. Bkz. Leopoldo Y. Yabes, "The Modem Li­
terature of ıhe Philippines", s. 287-302; Pierre-Bemard Lafoiıt ve Denys
Lombard'ın derlçdiği Liııeratures Coıııeıııporaines de l'Asie du Sud-Eşı:
 HAYALI CEMAATLER 42
dUştUler; ama her birini asıl meşgul eden, ev sahiplerini yıllardır süren bir
dostluktan kaynaklanan bir samimiyetle nasıl selamlayabilecekleri ve fırsat
olursa, o kadar beklendikleri halde daha önce niçin gelemediklerinin maze.reıi­
ni nasıl beyan edebilecekleriydi.
Yemek, Anloague Sokağı'ndaki bir evde veriliyordu. Kapı numarasını ha­
tırlayamıyoruz, dolayısıyla depremlerde yı kılmad ıysa bugün de olsa ıanıyabi­
lece�niz şekilde anlatacağız onu. Mal sahibinin kendisi eyi elbette yıktırma­
mışıır: Filipinler'de bu iş, genellikle, hükümeııcn sayısız ihale almış olan
Tann'ya ya da Ooğa'ya bırakılır...41
Uzun boylu bir yorum yapmak herhalde gerekmiyor. Daha baş­
langıçtan birbirlerini tanımayan, anonim yüzlerce insanın, belirli
bir on yılın belirli bir ayında bir akşam yemeği partisini tartışması
imgesinin (o güne kadar Filipino yazınında hiç rastlanmamış olan
bir imge), hay�li bir cemaat çizdiğini kaydetmek yeterli. "Anlo­
ague Sokağı'nda bugün de olsa tanıyabileceğimiz" eve .rastlayacak
olanlar, biz Filipino okurlarız. Bu evin, romanın "iç" zamanından
Manila'mn "dış" zamanına geçişindeki kolaylığın hipnotize edici
bir etkisi var; karakterlerin yanı sıra, yazar ve okurların da oluş­
turduğu tek bir topluluk, takvim zamanı boyunca ilerleyip duru­
yor. 42 Ses tonuna da dikkat edin. Okurların bireysel kimlikleri
hakkında hiçbir fikri olmadığı halde Rizal, ilişkilerinde en küçük
bir sorun yokmuşçasına, alaycı bir senli benlilikle yazıyor.43
Hiçbir şey Foucault'nun tarif ettiği türden ani bili. nç kesintileri
hakkında, Noli ile "lndio"lar tarafından yazılmış daha önceki ede­
biyatın en övülen eseri, Francisco Balagtas'ın (Baltazar) Pinag-
41. Jost Rizal, Noli Me Tangere, (Manila: Instiıuıo Nacional de Histo{ia,
1978) s. 1. Hayali Çeınaaıler'in ilk bas ı mında lspanyolca'ya hakim değil4ltirıi.
ve dolayısıyla Leon Maria Guerrero'nun kötülüğü de öğretici olan çeviri­
sinden yararlanmak zorunda kaldım.
42. Rizal'in aynı cümle içinde "yaraııığı�ndaki (cri6) geçmiş zamandan
nasıl "çoğalan"ın (multiplü:a) ima ettiği, hepimizi-birlikte-kapsayan bir geniş
. zamana· geçtiğine dikkatinizi çekerim.
43. Okurlann anonim tanınmazlığırun öteki yüzü, yazann dolayş ıı şöhre­
tiydi (hfüa da öyle). Daha sonra göreceğimiz gibi bu anonimlik/şöhret �ifti
kapitalist yay ınc ılığın gelişmesi ile yakından ilişkil.idir. Manila'da enerjik Do­
miniken tarikatı daha 1593'te Docırina Christiana'yı yayınlamıştı. Ama bun­
dan sonra yilzyıllar boyunca yayınc ılık Kilise'nin s ıkı kontrolü altında kaldı...
Liberalleşme ancak l 860'larda başladı, Bkz. Bienvenido L. Lumbera, Tagalog
Poeıry 1570-1898, Tradilion and /nfluences in iıs Developmenı, s. 35, 93.
KÜLTÜREL KÖKLER 43
daanang Bııhay ni Florante at ni Laura sa Cahariang Albania'nın
(Arnavutluk Krallıği'nda Florante ile Laura'nın Hikayesi) karşı­
laştırılması kadar somut bir fikir veremez. Bu kitabın� baskısı­
nın tarihi 1861'dir, ama çok daha önce, 1838'de.tamamlanmış
olabiİir.44 Çünkü, her ne kadar Rizal doğduğunda Balagtas hala
hayattaydıysa da, başyapıtının dünyası No/i'ninkine alabildiğine
yabancıdır. Ortam, 1880'1erin Binondosu'nun zaman ve mekanı­
na alabildiğine uzak bir dünya, muhteşem bir Ortaçağ Arnavut­
luğu... Kahramanları: Florante adlı, Hıristiyan bir Arnavut soylu
ve onun can dostu İranlı bir Müslüman, aristokrat Aladin r"Mo­
ro•;•). Filipinİer ancak Hıristiyan-Moro bağlantısıyla çağnştınlır.
Rizal'ın lspanyolcası'na "gerçekçi", alaycı ya da milliyetçi bir etki
kazandınnak için Tagalog kelimeler karıştırdığı yerde, Balagtas
özel bir kasıt gütmeksizin, sırf söyleyişinin görkemini ve tınısını
zenginleştinnek için Tagalog dörtlüklerinin arasına İspanyolca
söyleyişler serpiştirir. Noli okunmak için yazılmıştı; Florante at
Laura yilksek sesle terennüm edilmek için. En çarpıcı olanı da Ba­
lagtas'ın zamanı nasıl ele aldığı. Lumbera'nın dikkat çe_kıiği g!bi
"hikayenin gelişimi kronolojik düzene uymaz. Olaylar III ıned,as
res 0 başlar ve blitünü ancakflashback hizmeti gören bir dizi ko­
nuşma aracılığıyla öğreniriz."45 399 adet dörtlük, kahram�nı� Al�
adin'le konuşma.lan sırasında aktardığı çocukluğuna, Atınadalcı
öğrencilik yıllan ve daha sonraki askeri serüvenlerine aynl­
mıştır.46 Balagtas'm tek sıra yürüyen anlatılar yerine başvurabile­
ceği tek altematif,flashback hizmeti gören bu konuşmalardı. Flo­
rante ve Aladin'in "eşzamanlı" geçmişlerini öğreniyorsak, bunları.
karşılıklı konuşmakta olan sesleri aracılığıyla öğreniyoruz, des­
tanın yapısından hareketle değil. Bu teknik romarunkuıe ne kadar
• Birçok Avrupa dilinde farklı anlamlarda kullarulan bir !elim_edir lspan­
�
yolfar Endülüs ve Kuzey Afrika'da yaşayan Müslümanlara M�nSC? _diyor­
lardı. Fas' ın bugün Batı dillerindeki adı Moracco ayn ı kök� en tü.remıştır. Ke­
lime lngilizce'ye siyahi anlamına gelen "moor" olarak geçtı.
•• her şeyin ortasında (ç.n.).
44. A.g.e., s. 115.
·45. A.g.e., s. 120.
46. Auerbach'ın çok başanlı bir şekilde incelediği bu tekniği Homeros da
kullanmıştı. (Bkı.. Mimesis. 1. Bölüm, "Odysseus'un Yara izi".)
 HAYALI CEMAATLER 44
uzak: "Florante'nin Atina'.da öğrencilik yapmakta olduğu bahar­
da, Aladin de hükümdan· n sarayından kovulmuştu... " Karakterle,
rini, "toplum"un içine "yerleştirmek" ya da onları izlerleriyle
tartışma.k;Balagtas'ın aklına gelmez. Çok heceli Tagalog kelime­
lerinin kıvrak akışının ötesinde bu metinde "Filipino" olan çok bir
şey de yoktur.47 .
Noli'nin yazılmasından 70 yıl önce, I 8 l 6'da Jose Joaqufn Fet­
nandez de Lizardi, El Periquillo Sarnienıo (Kaşınan Papağan) adlı
bir roman yazdı_; bu türün Latin Amerika'daki ilk örneği. Bir eleş-
. tirtnene göre bu metin, ''.Meksika'daki İspanyol yönetimini •yırtıcı.
bir biçimde mahkOm ediyor. Cehalet, batıl itikat ve yozlaşma ı,iı
yönetimin en belirgin özellikleri olarak gösteril_iyor."48 Bu "milli­
yetçi" romanın biçiminin öz.ünü, içeriği hakkında aşağıdaki betim-
lemeden anlamak mürr.kün:
Kahraman [kaşı nan papağanl,'başlang ı çtan beri kötü etkilere maruz kal­
mıştır -· cahil mürebbiyeler batıl itikatlar ·edinmesine yol ;ıçar, annesi şıs
maı;ıı r; öğretmenlerinin onu disipline sokmaya ya:_ gönülleri ya da yetenekleri
yoktur. Her n e kadar babası oğlunun avukatlar .ve parazitler güruhunun sa­
yılano ı şişirmektense yararl ı bir meslek edinmesini isterse d .e, oğluna aş ı rı
düşkün anne kazanır. onu bir üniversiteye yollayarak batı l saçmalıklar dışında
hiçbir şey öğrenememesini temin eder ... Periquillo, birçok iyi ve akı llı kişiy­
le karşılaştığı halde iflah olmaz bir cahil olarak kalır. Çalışmak ya da herhan- ·
gi bir şeyi ciddiye almak rstemcz ve sı rasıyla rahip, ,kumarbaz, hırsız. eczac ı
çirağ ı , doktor ve bir taşra kasabasında katip olur. Bu olaylar yazara, bir yan­
dan asıl mesaj ı olan . .lspanyol hükümeti ve eğitim· sisteminin parazitleri ve
cahilleri teşvik ettiği fikrini geliştirirken, bir yandan da /ıqsıane/efi, /ıapisane-
41. •"Paalam Albaniang pinamamayanan
ng casama. t, lupit, bangis caliluhan,
acong tangulan mo, i, cusa maılg pinatay
sa iyo, i, malaq'ııi ang panghihinayang."
"!Slveda Arnavutlu k, şimdi sen
köiUIUk, zµlüm ve sahtekarlık krallığı!
Ben, şimdi öldürdüğün askerin .
Yuıe de yasını tutuyorum kötü kaderinin."
. Bu ünlü kıta kimi zaman Filipiiıo yunseverliğinin örtük bir ifadesi olarak
yorumlanmıştır ama Lumbera bunun bir anakronizm olacağın ı ikna edici bir
şekil�e gös_teriyor. Tagalog Poeıry, s. 125. Çeviri Lumbera'nındır. Tagalog
metnı 1861 basımının bir tıpkı basımı olan 1973 edisyonuna uyacak şekilde
biraz değiştirdim.
48. Jean Fr�nco, An lnıroducıicn ıo Spaııish-Aınerican literaıu,e, s. 34.
_
KÜLTÜREL KÖKLER 45
lerE· ücra köyleri, manastırları beıimlemesiıie iınkaıı verir.. : Periquillo"nun
serüverıleri, birkaç kez Yerlilerin ve Zenciler'in arasına karışmasına neclen
olur.49.
Burada, romanın içindeki düny;ı ile dışındaki dünyayı k�ynaş­
tırabilecek ·kadar sabft bir sosyolojik manzara boyunca ilerleyen
tekil bir kahramanın.hareketinde,."ulusal muhayyileyi" yine işba-
. şında görüyoruz. Bu pikaresk* tour d'horison [ufuklar gezisi] -
hastaneler, _hapisaneler, -ücra köyler, manastırlar, Yerliler, .Zenci­
ler- yine
. de bir rour de monde . [dünya. gezisi] değildir.
. ·ufuk
açıkça sınırlandırılmıştır: sömürge dönemi Meksikası. Bu sosyo-
lojik içeriğin en .belirgin göstergesi, ·kullanılan çoğullar dizisidir.
Çünkü insanın aklına, .hemen hiçbirinin kendi içinde özel bir
önem taşımadığı ama her birinin (eşzamanlı bir ayn varoluş için­
de) bu sömürgenin baskıcılığını temsil ettiği benzer hapisanelerle
dolu bir toplumsal mekanı getiriyor.� (Kitiıb-ı Mukaddes'teki ·ha­
pisanelerle karşılaştırın. Hiçbir zaman şu ya da bu toplumun tipik
özellikleri olarak tasarlaiımazlar. ·Her biri, Salome'nin Vaftizci
Yahya'.ya tu'tulduğu hapisane gibi; tılsımlı. bir yalnızlık için­
dedir.)
Son olafll.k, hem Rizal hem Lizardi'nin İspanyolca yazmış ol­
masından hareketle, incelemekte olduğumuzun, "Avrupalılığa"
bulaşmış bir çerçeve olduğu izlenimini dağıtmak üzere, fşte kara
talihli, genç Endonezyalı, komünist-milliyetçi Mas Marco Karto­
dikrorrio'nun51 1924'te tefrika edilmiş bir öyküsünün, Semarang
Hitam'ın (Siyah Semarang) girişi:
. • Romanı önceleyen ve biçimsel olarak en yakın olan anlatı türü. Rom.an­
dan başlıca farkı ilginin roman kahramanının kişiliği üzerinde değil, başından
geçen serüvenlerin ve bulunduğu mek�nlann çeşitliliğinde yoğunlaşmasıdır.
{ç.n.)
. 49. A.g.e., s. 35-6. Vu rgular eklenmiştir.
50. Tekil bir kahramaıııiı çorak bir toplıımsal manzara boyunca . dolaşması
ilk {anti-) sömürgeci romanlann bir çoğunda görülen bir özelliktir.
51. Radikal bir gazeteci olarak sürdilrdüğü parlak ve kısa bir meslek haya­
tından sonra Marco,.Hollandalı sömürge yetkilileri taraf ı ndan. Yeni Gine'nin
batısındaki Boven Digul'a, tarihin ilk toplama kamplarından birine-kapatıldı ..
. Orada altı yı l kaldıktan sonra 1932'de öldü. Bkz., Hemi Chambert-Loir. "Mas
Marco Kanodikromo {c. 1890-1932) ou L'Education Pı;ılitique", s. 208. Liı,
ıeraıures conıeınporaines de l'Asie du Sud-Esı. Ge�nlerde Marco'nun meslek
 //AYALI CEMAATLER 46
'
Cwnarıesi akşamı saaı 7'ydi; Semarang'da gençler Cumartesi gecel�rini
hiçbir zaman evlerinde geçirmezler. Ama bu gece etrafta kimse yoktu. Gün
boyu süren yağmurdan ötürü bütün sokaklar ıslak ve kaygan olduğundan,
herkes evde kalmıştı.
Dükkan ve bürolardaki işçiler için Cumartesi sabahlan-bir beklenti zamanı
olurdu - boş zamanlann, akşamilsıü şehirde dolaşmanın keyfini iple çektik­
leri bir zaman. Ania bu akşam hayal kınklığına uğrayacaklardı - kötü ha­
vanın ve kampunglardaki' çamurlu yolların sebep olduğu uyuşukluk yüzün­
den. Genellikle her türden trafikle sıkışan ana yollar ıssızdı. Arada bir fayton­
cunun, atlan acele ettirmeye çalışan kamçısının şaklaması ya da parke üzerin­
deki nal sesleri işitiliyordu.
Semarang ıssızdı. Sokak lambalannın ışığı, parlayan asfalta yansıyordu.
Arada sırada, rüzgar doğudan estikçe, ışıklar soluklaşıyordu ...
Uzun bambu şezlonga oturmuş genç bir adam gazete okuyordu. Kendini ta­
mamen kaptırmışu. Kimi zaman öfkesi, kimi zaman gülümsemeleri, oku­
duğu hikayeye ne kadar kapılmış olduğunu gösteriyordu. Belki de kendisini
bu kadar mutsuz hissetmesini önleyecek bir şey bulmak ·umuduyla gazetenin
sayfalanru çeviriyordu. Birdenbire manşeti, REFAH olan bir makaleye rast­
ladı:
REFAH
Yol kenannda yoksul bir serseri,
açta açıkta kaldığı için öldü.
Bu kısa haber genç adamı duygulandırmıştı. Biçare canın yol kenarında
çektiği acılan neredeyse gözünün önüne getirebilecekti... İçinde patlama nok­
tasına yaklaşan bir öfke, bir merhamet hissediyordu. Bir an sonra da öfkesi,
küçük bir grubu zenginleştirirken böylesi bir sefalete yol açan toplumsal sis-
teme yöneldi.52
El Periquillo Sarniento'da olduğu gibi burada da bir çoğullar
dünyasındayız; dükkanlar, bürolar, faytonlar, kampunglar ve gaz­
la aydınlatılan sokak lambalan. Nolfde olduğu gibi'biz Endonez­
yalı okurlar hemen takvim zamanının ve tanıdık bir manzaranın
içine atılıyoruz; kimimiz o "çamurlu" Semarang sokaklarında btle
yüıiirnüş olabilir. Yine tekil bir kahraman ile dikkatli seçilmiş, ge­
nel ayrıntılardan oluşaıi sosyolojik bir manzara karşı karşıya geti­
riliyor. Ama burada aynı zamanda yeni olan bir şey de var: hiç ad­
landırılmayan ama kendisinden tutarlı bir şek.ilde "-bizim genç a-
hayatı hakkında parlak bir çalışma yayınlandı: Takashi Shiraisbi, An Age in
Moıion:.Popular Radicalism in Java, 1912-1926, Bölüm 2, 5 ve 8.
52. Paul Tickell'in lngilizce çevirisinden. Tlıree Early lndonesian Shorı
Sıories by Mas Marco Karıodikromo
• (c. 1890-1932), s. 1. Vurgular eklen-
miştir.
KOLTOREL KÖKLER 47
dam" diye.bahsedilen bir kahraman. Bu zamirli tamlamanın ka­
sıtsız "içtenliği"ni kanıtlayan, tam da metnin sakarlığı ve.edebi
safdilliği. Kimden bahsedildiği hakkında ne Marco'nun ne de
okurlarının en ufak bir kuşkusu olabilir. 18. ve 19. yüzyılda Av­
rupa'da yazılmış incelikli ve şakacı romanlarda kullanılan "kahra­
manı.mız" mazmunu, yazarın (herhangi) bir okurla giriştiği oyunu
vurguluyordu; Marco'nun "biıj.m 0enç adam"ı ise, kısmen de ye-
niliğinden ötürü, Eıufonezyaça��yabilen okurlar topluluğ"1 ve
ı
ır'
dolayısıyla örtük_ bir şekilde, tohum ha.lindeki bir Endonezya
"hayali cemaati" anlamına gelmektedir. Marco'nun bu topluluğu
bir adla özgüUeştirme gereği duymadığı.na dikkat edin; topluluk 1
zaten orada, mevcut. (Dili anlayabilen HoU_andalı sansürcüler de l
mevcut. Genç adarnın öfkesinin "bizim" toplumsal sistemimize
değil, toplumsal sisteme yönelmiş olmasından da görülebileceği_
.
gibi, bu "bizimlik"in dışında bırakılmışlardır.)
Son olarak, bu hayıı.li cemalin varlığı, bizim de şu okuyan bi­
zim-genç-adam hakkında okuyor olmamızla pekişmektedir. O da
çamurlu bir Semarang yolunun kenarındaki serserinin cesediyle
karşılaşmıyor; gazetedeki basılı haberden hareketle hayal ediyor.s3
Ölen serserinin bir birey olarak kim olduğuyla da hiç ilgilenmiyor;
düşündüğü temsili bir gövde, kişisel hayat değil.
Sema,:ang Hitam'da., kurgusal bir edebi ürün bağlamında bir
gazetenin yer alması pek uygun, çünkü dönüp gazetelere baktığı­
mızda., bizi en çok çarpacak olan, ne kadar köklü bir biçimde kur­
gusal oldukları ... Gazetelerin özünü oluşturan edebi uzlaşım ne­
dir? The New York Times'ın birinci sayfalarından herhangi birine
baktığımızda, Sovyet muhalifleri hakkında birtakım hikayeler,
Mali'de kıtlık, iç bulandıncı bir cinayet, Irak'ta bir darbe, Zim­
babwe'de ender bir fosilin bulunması ve Mitterand'ın yaptığı bir
konuşma hakkında ha�rler bulabiliriz. Bu olaylar niçin böyle bir
53. l 924'te Marco'nun yakın bir dostu ve yoldaşı Rasa Merdika (ÔZgürlük
Duygusu) adlı bir roman yayımladı. Chambert-Loir (yanlış olarak Maroo'ya
atfettiği) bu romanın kahramanı hakkında " 'sosyalizm' kelimesinin anlamı
hakkında en ufak bir fikri yok: yine de onu çevreleyen toplumsal örgütlenme
karşısında derin bir sıkıntı duyuyor ve ufkunu iki yöntemle genişletme ihti­
yacını hissediyor: seyaJıaı ve okuma" diye yazıyor. ("Mas Marco", s. 208.
Vurgular eklenmiştir.) Kaşınan Papağan 20. yüzyıla ve Cava'ya taşınmış.
 KÜLTÜREL KÖKLER 49
HAYALI CEMAATLER 48

Schoeffer. standartlaştınlmış üretime yönelik bir işletmenin ba­

a�ya getirilmiş? Bunlan biı�irlerjne bağlayan ne? Bunun saf kap­
_ şındaydılar; 20 yıl sonra Avrupa'nın her yerinde [a.b.) büyük
nslerden ıbaı:et o ıma_ �ğı a�ık. Ama yine de birbirlerinden bağım­
_ basım işletmeleri faaliyet gösteriyordu."57 Özel bir anlamda da
sız olarak, faıllen bırbirlennden ya da birbirlerinin neye kalkıştık­
lan_ndan haberdar oıı:ııaksızın meydana geliyorlar. Birinci sayfada olsa kitap._moderıı_tarzda kitl�sel ö!!r�kte ��ti!e!!..!.1..!<_1..anayı ürü­
.
yer almalarını� ve bır araya getirilmelerinin nedensizliği (akşam nüydü.58 "Özel anlam"la neyi kastettiğim, kitapla, sanayiİeşmeriin
tuğla, şeker ve dokuma gibi diğer ilk ürünleriyle karşılaştınldı­
bas �ı�ında Mınerand'ın konuşmasının yerini tiir beyzbol maçı
_ ğıı:ıda ortaya çıkabil\r. Çünkü bu diğer ürünler matematiksel mik­
alabılır), aralanndakı bağın hayali bir bağ olduğunu oösteriyor.
Bu hay�li bağ �!rb �leriyle tarlarla, (kilo, adet ya da parçalarla) ölçülür. Bir kilo şeker, kul­
_ ilişkisi doğrudan olm�yan iki kay­
l�ışlı bir nicelikten ibarettir, kendi içinde bir nesne değildir. 0ysa
naktan geliyor. Bınncısı yalnızca bir takvim rastlantısı. Gazetenin
kitap, aynk, kendi içine kapalı bir nesnenin aynen büyük bir öl­
tepesinde yer alan tarih, o sayfanın üzerindeki en önemli amblem
çekte yeniden üretilmesidir - bu yönüyle çağımızın dayanıklı
en asli bağlant!yı sağlıyor- homojen, boş zamanın, daima ileri�
tüketim mallarının habercisidir. 59 Bir kilo şeker. diğerine kanşır;
ye doğru vuran tiktaklan.S4 Bu zamanın içinde, "dünya" emin
her kitabın münzevi bir kendine yeterliliği vardır. (Kitlesel ölçekte
adımlaı:la ileriye doğru yüı� yor. Bunun işareti: Eğer iki gün boy­
üretilmiş mallann kişisel koleksiyonlan olan kütüphanelerin, Pa­
unca süren kıtlık haberlennden sonra, Mali aylar boyunca The
ris _ gibi şehir merkezlerinde daha 16. yüzyılda tanıdık kurumlar­
New York Times'ın sayfalanndan kaybolacak olsa, okurlar bir an
dan biri haline gelmeleri, bu yüzden şaşırtıctdeğil.)15()
için bile olsun, Mali'nin yok olduğunu ya da kıtlı<>ııi bütün Mali
Bu açıdan bakıldığında gazete kitabın "aşın ucu"dur, devasa öl­
yurtıaşlannı silip süpürdüğünü_ düşünmez. Gazeı:nin "roman"sı
çekte satılan ama popülerliği uçucu bir kitap. Bir günlük best-sel­
biç�mi, "Mali karakteri"nin oralarda bir yerde, öyküdeki bir son­
ler'lar diyebilir miyiz?61 Basıldığı sabahın ertesinde gazetenin işi
raki rolünü beklerken, bir yandan sessiz sedasız ilerlemekte ol-
. duğu konusunda bir garanti oluşturur.
Hayali bağın ikinci kaynağı, bir kitap biçimi-olarak gazete ile 57. Anvers'deki bilyük Planıin ya)'lnevi her birinde t OO'den fazla işçi ça­
.
pıyasa arasındaki ilişki. Gutenberg 1ncili'nin, ilk yayımlanışıyla lışan 24 matbaayı konırol ediyordu. (A.g.e.. s. t 25).
15. y�zyılın sonu arasında geçen 40 küsur yıl içinde Avrupa'da 58. Marshall McLuhan'ın Guunberg Gal(U}'sinin gevezelikleri arasında,
savunduğu eıı önemli doğru bu (s. 125). Her ne kadar başka piyasaların ölçeği
20 mılyon adet imal edildiği tahmin ediliyor.ss 1500'le 1600 karşısında kiıap piyasasının. daha sonra, bir cüce gibi kaldığı söylenebilirse
arasında bu sayı 150 !llilyon ve 200 milyona ulaşmıştı.s6 "Daha de, fikirlerin yayılmasında oynadığı merkezi rolden öıiirü, modem Avrupa·nın
erken bir dönemden beri... basımevleri, manastır işliklerinden gelişiminde de merkezi bir rol oynadı.
çok modem atölyeleri andırmaya başlamışlardı. 1455'te Fu;t ve 59. Burada ilke. ölçekten daha öneml.i. 19. yüzyıla kadar baskı adetleri nis­
peten mOıev:wydı. Luıher'in lnc:il'i gibi bir besi-seller bile ilk basıldığında ti­
rajı 4� adetti. Dideroı. Encyclopedie'yi, o günün koşullan için olağanüstü
addedıten 4250 adcı basU{dı. Onalam:ı 18. yüzyıl baskısı 2000'di. Fcbvre ve
54 G eıe okumak, ıuıarlı bir öykü kurma konusundaki bütün tasarılarını
_. : � Martin, Tlı � Coming ofılıe Book, s. 2_18-20. Diğer yandan kiıap, diğer daya­
)'lhrmış bır yazann romanını okumak gibidir.
nıklı ıüketım matlanndan, pazannın içkin sınırWığıyta aynlıyordu. Parası
55. Feb� ve !"'artiıı. The Coming of tire Book, s. 186. Bu, 236 şehirde
bas�lmış 35 bın edısyon anlamına geliyordu. Daha 1480'de bile ı IO"dan fazla
olan herkes Çek arabalan alabilir. oysa ancak Çekçe bitenler Çekçe kitaplar
alacakur. Bu aynının önemi üzerinde ileride durulacak. .
şehır� maıb aa v�rdı. Bunlardan 50'si bugünkü ltalya'da, 30'u Almanya'da. 9'u
, _ 60. Osıetik daha ·15. yüzyılda Venedikli yayıncı Aldus, taşınabilir "cep ki­
F�sa da, 8 en ısc Hollanda ve lspanya'da, 5'eri Belçika ve lsviçre'de 4'ü
ıabı"nın öncillüğünü yapmıştı.
l�gılıere'de, �'si B ?hemya'da ve 1 'i Polonya'daydı. "Bu ıarihıen itibaren basılı
61. �emarang Hiıaın'ın da gösterdiği gibi. bu iki besısellcr biçimi biıbir•
kııabın evrensel bır kullanıma ulaşhğı söylenebilir.� (A.g.e., s. ı 82). _
lenne bır zamanlar, bugün olduktanndan daha yakındı. Dickens popiller ro­
�6; A.g.e., s. ��2 '. Yazarlar 16. yüzyılda kitapların her okurun utaşabile­ mantannı poı>_üler gazetelerde dizi halinde bashrdı.
ceğı bır hale geldiğim belirtiyorlar.

/'
 HAYALI CEMAATLER 50
I bitmişliği -tuhaf değil mi, kitlesel olarak üretilen ille metalardan
birinrn, m odem dayanıklı tüketim mallarına içkin olan bu işi bit­
me, modası geçme eğilimini haber vermesi?- aynı iamanda. tam
da bu yüzden, olağanüstü bir kitlesel ayinj mümkün kılar: Bir
kurgu olarak gazetenin neredeyse eşzamanlı olarak tüketilmesi
(''tahayyül" edilmesi). Şu sabah ya da akşam baskısının, şu gün
değil bugün, üstelik şu saatle-bu saat.arasında inanılmaz ölçekler­
de tüketileceğini biliyo�.· (Yine kullanımı saate bağlanmamış,
sürekli bir akış izleyen şekerle karşılaştınn; bozulabilir, a ma eski­
m ez; m odası geç m ez.) Bu kitlesel ayinlerin -Hegel, gazetelerin
modem insan için sabah dualannın yerini tuttuğunu söylemişti­
paradoksal bir anlamı vardır. Kafatasının surl.an içinde, sessiz bir
mahremiyet halinde yerine getirilir.62 Ama, varlıklanndan emin
olunmakla birlikte kimlikleri hak,kında en 'ufak bir fikre sahip o­
lunmayan _binlerce (veya milyonlarca) kişinin, aynı ayini ·eşuı,­
manlı olarak yerine getirdiğine herkesin duyduğu güven tam dır.
Dahası bu ayinler bitmez tükenmez bir şekilde günlük ya da yanm
günlük aralıklarla takvim boyunca tekrarlanır. Hayali bir cemaatin
dünyevi, tarihsel bir saate bağlanmış bir biçimi için daha iyi bir
örnek nasıl bulunabilir?63 Diğer yandan,, kendi gaze�sinin, tı­
patıp aynılannın otobüste, berberde, komşulannda tüketildiğine
,tanık olan gazete okuru, hayali dünyanın gündelik hayata kökle­
rini sıkı sıkıya salmış olduğu konusunda teskin edil miş olur. Noli
Me Tangere'de olduğu gibi kurgu, gerçekliğe sessizce ve sürekli
bir biçimde siZar; böylelikle de modem uluslann ayırt edici özel-
62. "Basılı malzemeler, şu ya da bu köyle özdeşleştirilemeyecek, uzaklar­
dan görünmez bir kamuoyuna hitaıı eden davalara arka çıkmayı teşvik etti."
Elizabelh L. �isenstein, _"Some Conjectıires about the Impact of Printing on
Westem·Socıety and Thought", Journal of Modem Hisıory\ 40: 1 {Mart,
1968), s. 42. · pardı. Dolayısıyla, kardeşlik, iktidar ve zamanı anlamlı bir şekilde
63. Ona sınıf toplumuna egemen olan maddi anarşi ile soyut bir siyasal
devlet do.zeni arasındaki ilişki bağlamında, Naim, "temsili mekanizmalar ger­
çek sınıfsal eşitsizlikleri, yuntaşlar arasındaki soyut eşitliğe, bireysel bencil­
liği de gayri şahsi bir kolektif iradeye dönüştürdü; bu dönüşüm olmasaydı or­
taya çıkacak kaosu yeni bir devlet meşruiyetine dönüştünnilş oldu" diye yazar.
The Break-up of Briıain, s. 24.. Elbette. Ama temsili mekanizma (seçimler
mi?) az _bulunur ve gelgeç bir şenliktir. Gayri şah.si iradenin nerede üretildi­
ğinin cevabı bel)ce, hayal dünyasının gündelik düzenliliklerinde aranmalı.
KÜLTÜREL KÖKLE(?. 51
liği olan topluluk için anonimleşıı:ıeye �uyulan güveni yaratmış
olur.·
Milliyetçiliğin özgül kökenlerini tartış maya başlamadan önce­
buraya kadar ileri sürülmüş iddialan lasaca özetlemekte yarar var.
Temelde, bir·ulusu hayal etmenin, ancak ve ancak her üçü de son·•
derece eski ve insanlann zihinleri üzerindeki hükmü aksiyom
mertebesinde olan üç kültürel tasanmın etkilerini yitinneye başla­
dıktan yer ve za manlarda mümkün olduğunu savundum. Bunlar­
dan birincisi, kendileri de hakikatin aynl maz bir parçası oldukla­
nndan kutsal yazı dillerinin, ontolojik hakikate ulaş makta aynca­
l ıklı bir konuma sahip oldu'klan fikriydi. Hıri�tiyanlığın, İslam
ümn:ıetinin ve diğerlerinin büyük kıtalarüst,ü dayanışmalannı var­
eden bu kutsal yazı anlayışıyclı. İkincisi, toplumlann yüksek mer­
kezlerin -başka insanlardan ayn ve farklı olan, koz_m olojik (ila-
hi) bir bağ ış/buyruktan ötürü hükmeden krallann- altında ve et­
rafında örgütlendiği inancıydı. Bu inan� göre insani sadakatler·
zorunlu olarak hiyerarşik,ve m erkeziyetçiydi. Çünkü tıpkı kutsal
yazı gibi yön_ etici de heıp varlığa içkindi, hem de ona ıılaşmanın
duraklanndan biriydi. Üçüncüsü ise, kozmoloji ile tarilii ayırt
edilmez, dünyanın ve insanlann kökenlerini ise özdeş kılaıi zaman ·
tasanmıydı... Bir araya geldiklerinde bu inançlar, insanlann ha­
yatlannı eşyanın tabiatına sıkı sıkıya bağİamış, varoluşun günde­
lik dertlerine (her şeyden önce de, öl mek, yitirmek v� köleleş­
inek) belli bir anlam vermiş ve çeşitli biçimlerde bun!arclan bir
kurtuluş yolu sunmuş oluyorlardı.
İktisadi değişim in, (toplumsal ve bilimsel) "buluşlar"ın, gide­
rek artan ve hız kazanan iletişimin baskısı altında bu iç içe geçmiş
kesinliklerin·eşitsiz çöküşü -önce Batı Avrupa'da, daha sonra
başlça yerlerde,- kozmoloji ile tarihi birbirlerinden hoyratça ko­
yeniden birbirine b.ağlama arayışının da bu g�liş melerle birlikte
oaşlaması, şaşırtıcı olmasa gerek. Bu aray ışı hem kışkırtma hem
de verimli kılma konusunda en önemli etken kapitalist yayınc ılık
oldu; sayılan hızla artmakta olan iµsanlann kendileri. Üstüne dü­
şünmelerine. ve kendilerini başka insanlarla çok kökten bir anlam­
da yeni tarzlarda ilişkilendirmelerine imkan verdi.

Ulusal Bilincin Kökenleri
Her ne kadar, basılı malzemelerin bir meta haline dönüşmesi, eş­
�anlılık hakkında toptan yeni bazı fikirlçrin doğmasına yol açan
kılıt unsurduysa da, bu noktada, henüz yalnızca "yatay-dünyevi,
çaprazlama zaman" tipi cemaatlerin doğuş anına gelmiş oluruz.
Bu tür cemaatlerden; topluluklardan .biri olan ulus, neden bu ka­
dar popüler oldu? Bunda rol oynamış olan etkenler besbelli ki ç�k
karmaşık ve çeşitlidir. Ama önceliğin kapitalizme verilmesi için
önemli gerekçeler var.
Daha 1500'e varıldığında bile Benjamin'in "mekani.k yeniden
üretim çağı" dediği çağın başlangıcına işaret eden en azından 20
milyon kitap basılmışı olduğuna daha önce değinmiştik. Az bulu­
nur ve batıni bir hikmet olan elyazmalan bilgisinin aksine, basılı
malzeme bilgisi, yeniden üretim ve dağıfım ile hayat kazanıyor­
_ du.2 Eğer gerçekte·n I600'e kadar, Febvre ve Martin'in düşündü­
ğü gibi 200 milyon k\tap yayınlanmışsa, o zaman Francis Bacon'
ın matbaanın "dünyanın durumunu ve görünüşünü"3 değiştirdioi-
ni düşünmesine şaşırmama!c gerekiyor-.
0
Kapitalist girişimciliğin nispeten eski biçimlerinden biİi olan
kitap yayıncılığı, kapitalizmin bütün o durmak bilmeyen pazar
arayışını yaşadı. İlk yayınevleri bütün Avrupa'da şubeler ·kurdu-
J. ·J500'de Avrupa'd � matbaanın bilindiği bölgelerdek _i nüfus. 100 milyon
kadardı. Febvre ve Martın, Tlıe Coming of ıhe Book, s. 248-49.
2. 1559'da basılmasına kadar aşağı yukan hiç bilinmeyen Man:o Polo'nun
Seyahatnaıne'sinin durumu bu bakımdan semboliktir. Polo, Travels, s. xiii.
_ �yan Eüsabe!� L. Eisensıein, "Some Co.njecıures about the· Im­
3. Alın ul
pact of Pnnııng on Westı;m Society and Thought: A Preliminary Report"
Joumal of Modem Hisıoıy, 40:1, Mart 1968:
ULUSAL Bft/NC!N KÖKENLERi 53
lar: "Böylelikle, ulusal [a.b.] sınırlan yok sayan, gerçek anlamda
"uluslararası" yayınevleri kuruldu."4 Ve 1500-1550 yıllan Avru­
pa'nın olağanüstü bir refah dönemi olduğundan, yayu;ıcılık da bu
genel büyümeden payını aldı. Bu dönemde yayıncılık, "herhan!ri
bir zamançla olduğundan daha fazla, zengin kapitalistlerin deneti­
mi altında olan büyük bir sanayiydi."5 Tabiatıyla "kitap satıcıları­
nın öncelikli kaygusu kar etmek ve ürünlerini satmaktı; dolayı­
sıyla en başta çağdaşlannın mümkün olduğu kadar geniş kesimini
ilgilendirecek yapıtlar anyorlardı."6
Pazar baş!angıçta okuryazar Avrupa'ydı; geniş bir çevreye ya­
yılmış, ama sayılan açısından dar bir Latince okurlan kesimi..Bu
pazann doygunluk noktasına ulaşması 150 yıl kadar aldı. Kutsal­
lığıoın yanı sıra Latince'nin belirleyici özelliklerinden biri, çift dil­
lilere özgü bir dil olmasıydı. Nispeten az sayıda insan ana dili ola­
rak ko �uşuyor, herhalde daha da azı Latince rüya görüyordu.16.
yüzyıl Avrupası'nda çift dillilerin toplam Avrupa nüfusuna oranı
oldukça düşüktü; büyük bir olasılıkla dünya nüfusundaki bugün­
kü ve -proleter enternasyonalizmine rağmen- gelecek yüzyıl­
lardaki orandan daha yüksek değildi.O zaman da, şimdi de insan
yığınlarının büyük_ çoğunluğu tek dilliydi. Dolayısı'yla, seçkin La­
tince pazarının doygunluk noktasına erişmesi, bu kez dev kitlele­
rin oluşturduğu tek dilli pazarın taşıdığı potansiyelin kapitalizmin
mantığı için davetkar hale gelmesi anlamına geliyordu. Kuşkusuz,
_
Karşı-Reform Latince yayıncılıkta geçici bir dirilmeye yol açtı
ama 17. yüzyılın ortasına varıldığında bu hareket gerilemeye baş­
lamıştı ve Ka�olik kitaplıklar şevk içinde ağzına kadar dolmuştu.
Aynı zamanda Avrupa ölçeğinde yaşanmakta <;>lan nakit sıkıntısı,
· 4. Febvre ve Martin, Tlıe Coming of ılıe Book, s. 122. (Ancak meınin
Fransızca orijinalinde "ulusal sınırlar" yerine yalnızca "par-dessus les fronıie­
res" deniyor. L'Appaı-it(on, s. 184.)
5. A.g.e., s. 187. Fransızca orijinalde "zengin" yerine "puissants" (güçlü)
deniyor. L'Appariıion. s. 394.
6. "Dolayısıyla matbaa teknolojisinin doğuşu. bu bakımdan.. mevcut kitle
tUkeıimi ve standartlaşma toplumuna giden yolun evrelerinden biriydi."
A.g.e. s. 259-60. (Fransızca orijinaldeki "une civilisation de masse et de stan­
dardisaıion" için "standartlaşmış, kitle tüketimi toplumu" daha iyi bir çeviri
olabilirdi. L'Apparition, s. 394.)
 HAYALI CEMAATLER 54
yayıncılan:giderek daha çoic halle dillerind� basılmış ucuz edis­
yonların perakendeciliğine yöneltti.7
Kapitalizmin halle dillerinin yaygınlaşması yolunda yarattığı
devrimci etki, iltjsi doğrudan· doğruya ulusal bilincin gelişmesine
katk1da bulunan üç dışsal etkenden ötürü yeni bir ivme kazandı.
Birincisi ve son kertede en az.önemli olanı Latince'nin kendi için­
deki değişim�. Hümanistlerin İ-lıristiyanlık öncesi antik çağlann
çok yönlü edebiyatını canlandırma ve yayın pazarı. aracılığıyla
yaygınlaştırma yolundaki çabalan yüzünden, eskilerin incelmiş.
üslubunun başanşı bütün Avrupa entelijensiyası tarafından daha
çok takd�r edilir olmuştu. Artık kullandıktan dil giderek Cice� _.
ro'nunkini andırmaya ve dolayısıyla Kilise'nin ve gündelik haya­
tın dilinden uzaklaşmaya başlamıştı. Latince bu şekilde.Ortaçağ'ın
Kilise Laiincesi'nden çok farklı, batıni bir nitelik kazandı. Çünkü
.
eski Latince'nin nüfuz edilmezliği, konusu ya da üslubundan
değil, sadece yazılmış olmasından, yani bir metin olpla statüsün�
den bynak.lanıyordu! Şimdi ise Latince, yazılanın içeriğinden, di­
lin kendisinden ötürü nüfuz edilmez bir hal almış�.
. İkinci etken, kendi başansını büyük ölçüde kapitalist yayıncı­
lığa borçlu olan Reform'un etkisiydi. Matbaa çağından önce Ro­
ma, Batı Avrupa'da sapkınlığa k�rşı giriştiği bütün savaşlan ka­
zandı, çünkü iç iletişim hattan daima hasımlannınkinden daha
iyiydi. Ama 1517'de Martin Luther tezlerini·Wittenberg katedrali­
nin kapısına çiviledikten hemen sonra tezlerin Alman�a çevirileri
yayımlanmış ve "15 günde ülkede tezlerin görülmediği bölge kal� ·
manuştı."8 1520-1540 arasındaki 20 yılda, 1500-1520 yıllannın
üç k'atı Almanca kitap yayımlandı'- Lutheı'in merkezi bir rol oy­
nadığı şaşırtıcı bir dönüşüm. 1518-1525 yıllan arasında satılan
bütün Almanca kitaplann üçte biri oniın eserleriydi. 1522 ila 1546
yıllan arasında Kitab-ı Mukaddes çevirisinin tamamı ya da bir kıs­
mı toplam 430 edisyon halinde yayımlandı. "Burada karşı karşı­
ya olduğumuz tarihte ilk kez kitlesel bir okura hitap eden ve her­
kesin iıntlnlannın elvereceği bir popüler yazındır.N9 Sonuç olarak·
Luther, bu şekilde tanınan ilk best-seller yazar oldu. Ya da başka
8. A.g.e., s. 289-90.
7 .. A.g.e., s. 195'. 9. A.g.e. . , s. 291-5.
ULUSAL BiLiNCiN KÖKENURİ 55
bir deyişle, _adı sayesinde y_eni kitaplan da "satan" ilk yazar ol-
d u. 10
Luther'in açtığı yola başkaları da girmekte gecikmedi ve böy­
lelikle Avrupa'yı gelecek yüzyıl boyunca kasıp kavuracak dinsel
propaganda savaşı başlamış oldu. Devlerin '.'insanların zihni" için
yürüttüğü bu mücacjelede, tam da kapitalizm tarafından yaratıian
ve genişlemekte olan halk dilindeki yayın pazanndan yararlanma­
sını daha iyi bildiği için, Protestanlık saldırıda olan taraf olarak
kalmayı başarabildi; oysa Karşı-Reform Latince kalesini savun­
maya çalışıyordu. Bu farkın .amblemi, matbu bozgunculuğun
ulaşmış olduğu hacmin gerektirdiği ve Protestan dünyada bir
karşılığı olmayan. Vatikan'ın Index Librorum Prohibitorum'
uydu.• Bu kuşatılmışlık zihniyetinin en çarpıcı ifadelerinden biri,
I. François' nın 1535'te herhangi bir kitabın yayımlanmasını, ce­
zası asılarak idam olan bir suç ilan etmesiydi! Gerek yasağın ge­
rekse uygulanamamasının başlıca nedeni mülkünün doğu sınırla­
nnıiı, kaçak yollardan ülkeye sokulabilir devasa bir yayın akışı
üreten Protestan devlet ve şehirler tarafından kuşatılmış olma­
sıydı. Yalnız Calvin'in Cenevresi'ne bakalım: Burada 1533-1540
yıllan arasında 42 edisyon yayımlanmıştı; bu sayı 1550-1564.
arasında 527'ye ulaştı. Dönem.in .sonunda burada en az 40 farklı
yayınevi fazla mesai yaparak faaliyet gösteriyordu. 11
Protestanlıkla, u.cuz, popüler edisyonlardan kar eden kapitalist
yayıncılık arasındaki koalisyon kısa zamanda, özellikle de Lac
tince'yi ya hıç bilmeyen ya da çok az bilen tüccar ve kadınlar ara­
sında yeni okur kamuoylan yaratırken, aynı zamanda onlan din­
sel-siyasal davalar uğruna seferber etti. Biı sarsıntıyı hisseden
yalnızca kilise değildi._ Aynı deprem A vrupa'da hanedanlık esası­
na.dayanmayan ve şehir devleti de olmayan ille siyasal birimleri do-
• Yasak Kitaplar Listesi, (ç.n.)
10. Buradan, Comeille, Moliere ve La Fonıaine'in elyazması trajedi ve ko­
medilerini doğrudan doğruya yayıncılara satabildikleri .17. yüzyılın Fransası'
na varabilmek için artık kısa bir adım gerekiyordu. Söz .konusu yayıncılar,
yazarlann piyasadaki şöhretlerini göz önünde bulundurarak, bu yazarların el­
yazmalannı mükemmel bir yaunm olarak değerlendiriyorlardı. The Coming
of ıhe Book, s. 161.
il. A.g.e., s. 310-15.
 HAYALİ CEMAATL�R 56
ğurdu: Hollanda Cumhuriyeti ve Püritenlerin Commonwealth'i.*
(1. françois'nın paniği dinsel olduğu kadar siyasaldı da.)
Üçüncü etken, konumlan sayesinde geleceğin mutlakiyetçileri
olmaya aday bazı monarklann halk dillerinden, idari merkezileş­
menin bir aracı olarak yararlanmalanydı. Burada, Batı Avrupa or­
taçağında Latince'nin evrenselliğinin, evrensel bir siyasal sisteme
tekabül etmediğini hatırlatmakta yarar var. ·Bu bakımdan, manda­
rin bürokrasinin kapsamıyla·fırçayla çizilen karakterlerin kaps;­
mı!Jın sınırlarının örtüştüğü Çin İmparatorluğu ile Batı Avrupa
arasındaki kontrast öğretici olabilir. Batı İmpa_ratotluğu'nun çö­
zülüşünden sonra-Baiı Avrupa'da .yaşanan siyasal parçalanma;
hiçbir hükümdarın Latince'yi yalnızca-ve-yalnızca-kendi-devlet­
dili kılacak şekilde tekeline alamaması sonucunu doğurdu; Latin­
ce'nin dinsel otoritesi kendine hiçbir zaµıan siyasal bir karşılık
bulamadı.
İdari halk dillerinin doğuşu hem yayıncılığı hem de 16. yüzyı­
lın büyük dinsel kabanşlannı öncelemişti; dolay1sıyla kutsal haya­
li cemaatlerin aşınmasında, (hiç değilse başlangıçta) bu etkenin
diğerlerinden bağımsız bir rol oynadığı varsayılmalı. Ama aynı
zamanda, idarenin halk diline dönmesine, proto-milliyetçilik bir
yana, herhangi bir derin ideolojik dürtünün eşlik ettiğini düşün­
mek için hiçbir neden yok. Latin Avrupa'nın kuzeybatı köşesini
oluşturan "İngiltere"nin durumu özellikle aydınlatıcı. NormŞ!} fet­
hinden önce sarayın yazınsal. ve idari dili Anglosakson'du. Fetihi
izleyen bir buçuk yüzyıl boyunca kraliyet belgelerinin neredeyse
tamamı Latince yazıldı. 1220-1350 yıllan arasında Nonnan Fran­
sızcası, bu devlet Latin�esi'.nin yerini aldı. Bu arada, bu yabancı
egemen sınıfın dili ile tabi nüfusun Anglosakson dilinin yavaş ya­
vaş kaynaşmasından Erken İngilizce doğdu. Bu kaynaşma da
yeni dilin -1362'de saray dili olarak benimsenmesini ve Parlamen­
to'nun açılmasını mümkün kıldı. B.unu 1382'de Wycliffe'in halk
dilindeki elyavnası Kitab-ı Mukaddes çevirisi izledi. 12 Buradaki
dizinin bir "milli" diller dizisi değil, bir "devlet dilleri" dizisi ol-
• 1. Charles'ın idariı edildiği 1642 yılı ile il Charles'.ın yeniilen parlamen­
to tarafından lngiltere'ye çağrıldığı 1688 yılı arasında hüküm süren rejim kas­
tediliyor olmalı. (ç.n.)
ULUSAL [!/LİNCİN KÖKENLERi 57
duğunu akılda bulundurmakta yarar var; üstelik söz konusu dev­
let, değişik zamanlarda yalnızca bugünkü İngiltere ve Galler'i
·cwales) değil, İrlanda, İskoçya ve Fransa'nın da kimi bölgelerini
kapsıyordu. Bu koşullarda elbette tabi nüfusun büyük bir bölümü
ne Latin ne.Nonnan Fransızcası'nı ne de Erken İngilizce'yi bili-
. yordu.13 Erken İngilizce'nin tahta çıkmasından ancak neredeyse
bir yüzyıl sonra, Londra'nın iktidan "Fransa"dan püskürtüldü.
Seine kıyılarında da, daha yavaş bir tempoda da olsa, benzer
bir gelişme yaşandı. Bloch'un da hafif alaycı bir tarzda söylediği
gibi, "Latince'nin yoz bir biçimi sayılan Fransızca'nın kendisine
edebi bir saygınlık edinebilmesi birkaç yüzyıl sürdü" 14 ve ancak
1539'da I. François'nın Villers-Cotterets Fermanı'nı yayınlama­
sıyla mahkemelerde kullanılan dil haline geldi. 15 Diğer hanedanlık
mülklerinde Latince çok daha uzun bir süre -Habsburglar'da 19.
yüzyıla kadar- varlığını korudu. Yi!le başka bazı mülklerde La­
tince'nin yerini "yabancı" halk dilleri aldı; 18. yüzyılda Romanof
sarayının dili Fransızca ve Almanca'ydı. 16
Her durumda dilin "seçimi" rastlantı değilse de, tedrici, bilinç­
siz ve pragmatik bir sürecin sonucu olarak görünüyor. Bu yö­
nüyle de, 19. yüzyılda kendilerine düşman popüler dilsel milliyet-_
çiliklerle karşı karşıya kalan hanedanlann izlediği bilinçli politika­
lardan (bkz. 6. Bölüm) mutlak bir biçimde ayrılıyorlar. Bu farkın
belirgin göstergelerinden biri bu idari dillerin yalnızca idari birer
dil, işler kolaylaşsın diye memurlar tarafından memurlar için kul­
lanılan bir dil olması. Bu dili, hanedana tabi değişik nüfuslara sis.
tematik olarak dayatmak yolunda en ufak bir düşünce yoktu.17
12. Seton-Watson, Naıions and Sıaıes, s. 28-29; Bloch, Feodal Socieıy,
s. 75.
· 13. idarenin halk dili çevresinde birleşıirilmesinin birdenbire ya da tama­
men gerçekleştirildiğini düşürımemeliyiz. Londra tarafından yönetilen Guyen­
ne'de idari dilin Erken lngilizce olması pek mümkün değil.
14. Bloch, Feudal Sociery, 1, s. ?8.
15. Scton-Waıson, Naıions aııd States, s. 48.
16. A.g.e., s..83. ·
17. Bu noktayı destekleyen boş bir kanıt yine 1535'tc kitap yayınını ya­
saklayan ama.ancak 4 yıl sonra Fransızca'yı sarayın resmi dili haline getiren
1. François'dan geliyor! ·
•r·

HAYALI CEMAATLER 58
ULUSAL BILINc!N KÖKENLERi .59
Amu yine de bu halk dillerinin, bir
anlamda Latince ile rekabet
eden iktidar-dilleri statüsüne (Paris't nun kaçınılmazlığı, teknoloji ve kapitalizm arasındaki iç içe geçen
e Fransızca, Londra'da [Er­
ken] İngilizce) y(IJcseltilmeleri, Hıristi karşılık etkileşimler. Matbaa öncesi Avrupa'da ve elbette dü nya­
yanhğın hayali cemaatinin
aşınmasına katkıda bulundu. nın diğer yörelerin�. konuşanlan için hayatları�� � zaman da
Temelde, Latince'nin giderek batıni şimdi de her şeyi olan dillerin çe'şitliliği baş �öndu;111cil boyutlıu.:·
bir nitelik kazanması, Re­
form'un ve İdari·halk dillerinin sars daydı; 0 kadar ki, eğer kapitalist yayıncılık sözlü dillerden her bı­
ak gelişimi, bu bağlamda,
ön�liJct.� olumsuz bir anlamda etkili o[d rinin sunduğıı potansiyeli sömilnneye kalkışsaydı, son d�recede
ular - Latince'nin alaşağı .
edılmesıne katkıda bulunarak. Yeni hay küçük ölç ekli bir kapitalizm olarak kal ırdı. Aı:na bu çe�ıtli _ leh�­
al edilen ulusal topluluk.
lano;etkeoleri n biri hatta belki de üçü lerin, belirli sınırlar içinde çok daha·az sa)'.ldaki yayın dıllen �­
nün birden ·katkısı olmak­
sızın ortaya çıkabileceklerini düşünm de derlenmesi mümkilndü. Sesler için kullanılac� _herhangı .bır
ek pekala mümkün. Yeni
ulusal toplulukların hayal edilebilirliğin . işaret sisteminin rastlanusallığı, bu derl em e sürecını k�laylaşur-
e asıl olumlu etkide bulu­
nan, yeni bir üretim ve üretim ilişkil dı.20 (Aynı zamanda, işaretlerin ideografik olma d.erecesı ne kad�
eri sistemi (kapitalizm),
iletişim teknolojisi (matbaa) ve insanlığ bir yüksekse, bu derleme potansi�e�inin ka�samı da o kadar ge?ış
ın mahkOm olduğıı.<iilsel
çeşitli.lik arasındaki, belki de rastlan oluyordu. Burada en tepede cebınn durdugu ve onu sırası�la Çı�­
tısal ama altüst edici etkile­
şimdi.18 ce ve İngilizce'den geçen ve Fransızca ve Endo �ezyac�nın dü­
_
İnsanlığın dilsel çeşitliliğe mahkOm zenli hece temelli alfabel erine ulaşan bir bıyerarşıden soz e�:k
olmasımn asli bir önemi
var. Ne kadar insanüstü işler başarır mümkün.) Başka hiçbir şey, birbirleriyle ilişki�i halk di�e�nın
sa başarsın, Içapitalizm, ö­
lüm4e ve dillerin çeşitliliğinde kendisi "derlenmesine"; dilbilim ·ve sözdiziminin dayattıgı sınırlar ıçınde,
ne iki inatçı hasım buldµ. 19
Belli diller ölebilir ya da yeryüzünd matbaa yoluyla çoğaltılabilen ve piyasa a_ra cılığıyla yayş�ı Iaş� ­
en sjlinebilir ama insanlığın _
dilsel birleşmesinin imkanı yoktu ve nlinaya elverişli yayı n dilleri yaratan kapıtalızm kadar büyük bır
yoktur. Yine de insanların
birbirlerinin dilini karşılıklı olarak anl katkıda bulunmad t.21
ayamaması, kapitalizm ve • •
yayıncılık tek dilli kitlesel okur kamu.
oylan yaratana kadar, ihmal Bu yayın dilleri, üç farklı yoldan ulusal bil_incin �emellennı at­
edilebilir bir tarihsel öneme sahipti. ular. Bunlardan en birincisi ve önemlisi, Latınce'nın _ �tıod_a �a
IÇuıtuJuoamaz bir dilsel çeşitlilik anl konuşulan halk dillerinin üzerinde bir düzeyde, bırleş�k �ır �u�
amında bu genel mahkO­
miyet fikrini akılda bulundurmakta yara badele ve iletişim alanı yaratmak oldu. Konuşurken b ırbırlennı
r olmakla birlikte, qu ka­
çınılmazlığı, bütün milliyetçi ideolojil
erin yaptığı gibi belli, tike
bazı dillere atfetmek ve bu dillerle tike l
20. Bu konu hakkında yararlı bir tartışma için,.�kz. ,H. Steinberg, fi�e
l bazı bölgesel biriinler ara­
sında bir denklik kurmak hata olur. ön� Hundred Years of Printing, S. Bölüm. Bugünkü lng�ı�ede o�gh �arflen_run ,
� olan, diller çoğulluğıı- "altlıough". "bough". "loııgh", ·rough", ·cough" ve hı CCO';lgh kelimclen nde
farlclı şekillerde telaffuz edilmesi, hem bugün s���a� halıne gelmış olan ln­
18. Bu etkileşim, bu tür "rastlantı"la gilizce yazımın ne kadar geniş bir lehçeler çeşıılil_ıjı � �o? ucu o!arak ortaya
nn ilki değildi. Febvre ve Martın,
-"'.vrupa'da 13. yüzyılın sonundan beri çıkmış olduğunu hem de nihai ürilnUn ideografık rutehji?J gösıenyor. •
varlığı açıkça hissedilebilir bir burjuva
zı olduğuna, ancak k§ğıdın 14. yOı ­ 21, "Başka hiçbir şey ... kapitalizm kadar büyOk ka�da bu!u n,?1 adı :. bo­
yılın sonuna kadar yaygın bir şek
lanı!ma�ıjın� i,aret ediyorlar. Resim ilde kul­ şuna seçilmiş bir deyiş değil. Hem Steinberg hen:ı Eısen �ıeı n_ baskı nın
ve metinlerin ,kitlesel ölçekte yeniden
üretilebılmesını, ancak kağıdın hass baskı olarak özelliklerine, modem tarihi harekete geçıren dahice bı r bul� o)a•
as ve düz yüzeyi mümkün kılacakt
b�nun gerçekleşmesi içinse bir 7S Yıl ı- rak • neredeyse tannsal bir güç aıfetme eğilimindeler. F.ebvre _ve Martın ıse
. daha belclemek gerekecekti. Ama kAğıt
�•r_Avrupa icadi değildi Başka bir tarih
: ten, İslam dünyası aracılığıyla Çin ıa­ baskının berisinde matbaacılan n ve yaymevlerinin durdu�n.u h'.ç unutm _ ��?r;
nhinden kopup gelnu_ ştı. Tlıe Coming of ılıe Book, s. 22, 30 ıar. Matbaanın Avrupa'da ortaya çıloşından � yıl ö�ce �an.de ıcat. edildigını.
19. Yayın dünyasında hala çokuluslu ve 4S.
devler yok. ancak burada, devrimci etki bir yana -tam da kapıtalizmın olmamasından
ötlirü- önemli bir etkisinin dahi ôlmadığını hatırlamakta yarar var.

HAYALI CEMAATLER 60
anlamakta güçlük çeken ve 'hatta kimi zaman tamamen başansız
kalan, devasa sayıdaki Fransızcalar, İngilizceler, tspanyolcalar'
dan birini bilenler, artık birbirleriyle baskı ve kağıt aracılığıyla an­
laşabiliyorlardı. Bu süreçte bir yandan kendi dil alanlan içinde yer
alan yüzbinler ya da milyonlarca insanın farkına vanrtcen, aynı za­
manda yalnızca o yüzbinler ya da milyonların bu şekilde kendile­
riyle aynı alana ait olduğunun da farkına vardılar. Yayın aracılı­
ğıyla bağlı olduklan bu okur-yoldaşlar, kendi dünyevi, tikel ve
görünür görünmezlikleriyle ulusal olarak hayal edilen cemaatlerin
nüvelerini biçimlendirdiler.
İkinci olarak, kapitalist yayıncılık dile yeni bir sabitlik kazan­
dırdı. Bu.sabitlik, uzun vadede, öznel millet kavramlıın için son
derece merkezi bir rol oynayan kadimlik fikrinin inşa edilmesine
katkıda bulundu. Febvre ve Martin'in hatırlattığı gibi, basılı kita­
bın zamanda ve mekanda neredeyse sonsuzca yeniden üretilebile­
cek sabit bir biçimi vardır. Bu biçim, artık manastır yazınanlannın
bireyselleştirici ve bilinçsizce modernleştirici katkılan ndan etki­
lenmiyordu. Örneğin her ne kadar m�em Fransızca. Villo.n'un
15. yüzyılda yazdığı Fransızca'dan belirgin bir biçimde farklıysa
da, değişim hızı 16. yüzyılda tayin edici bir şekilde Javaşladı.
"17. yüzyıla gelindiğinde Avrupa dilleri, genel olaral(, modem
biçimlerini kazanmışlardı."22 Başka bir şekilde s�ylefllek gere­
kirse, aşağı yukan üç yüz yıldır istikrar kazanmış bu ya.yın diUeri
giderek koyulaşan bir cila edinme süreci içindeler; 17. yü.zyıl ata­
lanmızın kelimeleri bizim _için, Villon'un kelimelerinin onun 12.
yüzyıl atalan için olmadığı kadar ulaşılabilir bir nitelik �•yor.
Üçüncü olarak, kapitalist yayıncılık eski idari halk dillerinden
farklı bir iktidar dili yarattı. İster istemez, bazı lehçeler yayın dili­
ne daha "yakındı" ve bu le�eler yayın dilinin alacağı njjıai biçim
üzerinde egemenlik kuruyorlardı. Bu avanta}dan yoksun. olan ku­
zenleri_, her ne kadar yayın diline özümsenebiliyorlars.t da, her
şeyden ön� kendi yayın biçimlerini dayatma konusund� başarılı
olamamış (ya da ancak kısmen başarılı olmuş) olmaktan otürü iti­
bar kaybettiler. Kuzeybatı Almancası, örneğin Bohem:,'3.'da ko-
22. Tlıe Coıning of ıhe Book, s. 319. Bkz. L'Appar;ıion, s. 177: "Au·
XVlle si�cle, les langues naıionales apparaissenı un pcu partouı criı;;ıallistes."
ULUSAL BiLiNCiN KÖKENLE{?/ 61
nuşulan Çekçe'den farklı olarak, yayın Almancası'na özümsene­
bildiğinden, büyük ölçüde konuşul��a yetinilen ve dol�yısıyl_a
standartın altında olarak değerlendınlen Platt Almancası na dö­
nüştü. Yüksek Almanca, Kral'ın lngili�i ve daha so � Merke­
- . _
zi Tayca bu gelişmeye bağlıı olarak yem bır sıyasal-kultürel p�r.:
laklık kazandı. (20. yüzyılın ikinci yansında Avrupa'nın çeşıtlı
"alt"-milliyetlerinin, kendi tabi statülerini, yayına ve radyoya ge­
çerek değiştinne mücadeleleri buradan kaynaklanıyor.)
Son olarak, yayın dillerinin sabitlik kazanmasının ve a_raJ�n­
daki statü farklılaşmalannın, kökenleri bakımından kapıtalızm,
teknoloji ve insanların dilsel çeşitliliği arasındaki devri�lere gebe
etkileşimlere bağlı olarak-ortaya çıkan bili�ç�iz sü�len� s�nuc�
oldu<>unu vurgulamak gerekiyor. Ama mıllıyetçılık tanhındeki
birç;k konuda olduğu gibi, bu sonuç da bir kez ortaya çıktıkt�
sonra. taklit edilebilir, duruma uygun olduğu t�dirde Maky�velcı
_
bir ruhla bilinçli olarak sömürülebilir formel bır model halını aldı.
Bugün Tayl�nd hükümeti, y�ı,ancı misyonerlerin azm!ık da � ka­
_
bileleri için bir yazı sistemi geli$tirme ve onlara kendı dıllerınde
yayınlar yapma çabalannı aktif bir şekil�e �nünü kesmeye çalı­
şıyor: Aynı hükümet, bu azmlıklann hangı dılde_konu_ştukları kar­
şısında büyük ölçüde kayıtsız. Bugünkü T�r��e, Iran Irak ve
_ :
SSCB sınırlanna dahil edilmiş olan ve Türk dıllen aılelenne men­
sup dilleri konuşanların durumu özellikle ibret verici. Bir zaman­
lar Arapça yazı sistemine sahip, derlenebilir ve dolayısıyla k�ı­
hklı olarak anlaşılabilir bir konuşulan diller ailesi oluşturan bu dıl­
ler bu<>ün söz konusu birliklerini bilinçli manipülasyonlar sonucu
yitirm� durumdalar. Türk-Türkiye'nin milli bilincini, daha gen!ş
bir İslami kimlik aleyhine yi.ikseltmek için Atatürk, zorunlu Latın
alfabesini dayattı.13 Sovyet otoriteleri de bu örneği, önce İslami­
yet'e ve 1ran'a karşı Latin harfleri�i dayatarak ��a sonra �ta­
lin'in ı 930'lannda ise Ruslaştmcı bır zorunlu Kinlızasyonla ızle-
'.
mekte gecikmediler. 24
23. Hans Kohn, The Age of Naıioiıolisın, s. 108. Hakkını yememek için
Kcmal'in aynı zamanda bu yolla Türk ıD!lli �cıçi!i�in! Bat! Av�pa'nın.mo­
dem, Latin alfabesini benimsemiş medenıycııyle ilışkilendirmeyı umdugıınu
da eklemek gerekiyor.
 HAYALI CEMAATLER 62
Buraya kadarki akı. l yürütmelerimizin sonuçlarını, kapitalizm,
teknoloji ve insaıiuıı dilsel çeşitliliğe olan mahkOmiyetinin birbirle­
riyle buluşmasının, yeni bir cemaat tarzının hayal edilmesini
mümkün kıldığını ve bu yeni tarzın modem ulusların temel mor­
folojisini hazırladığını söyleyerek özetleyebiliriz. Bu toplulukla­
nn potansiyel kapsamları daha baş�n s�nırlıydı, aynca bu sınır­
lamı (o dönemde hanedan yayılmacılığının doruk noktasını temsil
eden) mevcut siyasal sınırlarla ilişkileri de, olsa olsa rastlantı­
saldı.
Ama diğer yandan bugün her ne kadar kendini ulus olarak ta­
sarlayan ulusların -ve ulus-devletlerin-. çoğu bir "ulusal yayın
dili"ne sahipse de, bu ulusların çoğunun dillerinin ortak olduğu,
bazılarında ise nüfusun ancak küçük bir kesiminin konuşurken
ya da yazılı olarak bu dili "kullandığı" da aşillr. Latin Amerika'
nın ya da "Anglosakson ailenin" ulus-devletleri, paylaşılan dille­
rin lıir örneğini oluşturur; buna karşılık eskiden sömürge olan
devletlerin bir çoğu da (özellikle Afrika'dakiler) ikinci türün, ulu­
sal dilin ancak nüfusun kfiçük bir kesimi tarafından konuşulduğu
uluslann örnekleridir. Başka bir deyişle, somut düzeyde, çağdaş
ulus devletlerin oluşumu ile belirli yayın dilleriniıi kapsamı hiç de
eşbiçimli değil. Yayın dilleri, ulusal bilinç ve ulus-devletler ara­
sındaki bu bağlantılı-kopukluğu anlayabilmek için Batı yarımkü­
rede 1776 ile 1838 arasında ortaya çıkmış yeni bir siyasal birimler
kümesine göz atmamız gerekiyor. Bu birimlerin hepsi kendilerini
hem bir ulus hem de -Brezilya ilginç bir istisna olmak üze�
hanedanlık esasına dayanmayan bir cumhuriyet olarak tanımladı­
lar. Bu ômekler sadece düİıya sahnesine çıkan bu türden il.le dev­
letler olduklarından ve dolayısıyla bu tür devletlerin "ney� benze­
mesi" gerektiğine dair ilk gerçek modelleri sunduklarından değil,
aynı zamanda sayılan ve eşzamanlı doğumlarıyla da karşılaştır­
malı bir inceleme için verimli örnekler oluşturuyorlar.·
24. Seton-Waıson, Nations and Sıaus, s. 317.
Criollo Öncüler
18. yüzyıf sonu ile 19. yüzyıl başı Amerikan devletleri, Avrupa'
daki 19. yüzyıl ortası ıniJliyetçiliğinden hareketle türetilebilecek ve
· belki de bu yüzden, milliyetçiliğin yükselişi hakkında Avrupa'
dalci tartışmalann çoğuna egemen olmuş iki etken tarafından açık­
lanamayacağı için özel bir öneme sahip.
Bir kere, ister Brezilya'yı düşünelim, ister ABD'yi, ya da ister
İspanya'nın eski sömürgelerini, hiçbirinde dil, onları bağlı bulun­
dukları imparatorluk metropolünden ,ayıran bir unsur değildi.
ABD de dahil olmak üzere hepsi, savaştıkları insanlarla aynı dili
ve aynı geçmişi paylaşan "criollo"lar tarafından kurulmuş devlet-·
!erdi. 1 O kadar ki, ulusal kurtuluş için girişilen bııı ilk mücadele­
lerde, dilin hiçbir zaman söz konusu edilmediğini söylemek yanlış
olmaz.
İkincisi, Nairn'in başka bakımlardan ikna edici olan şu tezinin
Batı yanmküreye uygulanabilirliğinden ciddi bir şekilde kuşku­
lanmak gerekiyor:
Milliyetçiliğin özgül olarak modem anlamıyla doğufu . aşağı sınıflann
siyasal rilştlerine ulaşmasına ba ğlıydı ... Her ne kadar zaman zaman demokra• I
siye karşı d�manca bir tutum takındılarsa da. milliyetçi hareketler şaş� bir /
� po_J)(lli � ve aşağı sınıftan siyasal hayata 9ahil etme'y1i4 i @lar{
Enlipilc biçımıeriiıde bu. huzıirsiiz bir orta sınıf ve aydın önderliğin, halk
sınıflannın enerjilerini harekete geç iri p yeni devletlere destek doğrulıusunda
yönlendirmeleri kılı ğına bllril.ndO. 2
1. Criol/o: (biç değilse teorik olarak) safkan Avrupalı olmakla birlikte
Amerikalarda doğmuş kişi. (Terim daha sonra Avrupa dıfında herhangi bir
yerde doğmuş olanlan kapsayacak şekilde genişledi.)
2. The Break-up of Briıain, s. 41.
 HAYALI CEMAATLER 64
Hiç değilse Orta ve Güney Amerika'da 18. yüzyılın sonunda,
Avrupa tarzı "orta sınıflar" henüz önem kazanmamıştı. Entelijen­
siya denebilecek de pek bir şey yoktu. Çünkü "o sakin sömürge
günlerinde, okumak, insanlann hayatının ağırbaşl� ve züppe ritmi­
ne pek az müdahale ediyordu."3 Daha önce de gördilğümüz gibi
Amerika'daki ilk İspanyolca roman l 816'da, bağımsızlık savaş­
lannın patlak vermesinden epey sonra yayınlanmıştı. Veriler, ba­
ğımsızlık sav�şlannda önderliğin, _kendilerinden çok daha az sa­
yıdaki bazı tüccarlar. ve çeşitli meslek sahipleri (avukatlar, asker­
ler, eyalet ve taşra memurları) ile itti fak kurmuş hatın sayılır _top-
rak sahiplerinden oluştuğunu açıkça gösteriyor.4
"Aşağı sınıftan siyasal hayata dahil etmeye çalışmak" bir yana,
Venezuela, Meksika ve Peru gibi önemli örneklerde, Madrid'den
bağımsızlaşma yolundaki atılıma başlangıçta hız vermiş kilit et­
kenlerden biri, "aşağı sınıfların" siyasal seferberliğinden, yani
zenci-köle ve yerli ayaklanmalanndan duyulan korku olmuştu.s
(Hegel'in "Dünya-Tininin kdtibi'.' diye adlandırdığı Napolyon'un
l 808'de İspanya'yı yenerek, criollo'lan acil bir durumda yanma­
dadan talep edebilecekleri askeri yardımdan yoksun bırakmasıyla
·bu korku daha da arttı.) Peru'da Tupac Amaru'nun (1740-1781)
önderlik ettiği bilyükjacquerie'nin• anısı hafızalarda hitıı tazey­
di.6 1791'de ise Toussaint L'Ouverture'iln önderlik ettiği siyah
köle ayaklanması, t 804'te Batı yanmkilresinde ikinci bağımsız
cumhuriyetin kurulmasıyla sonuçlandı - ve Venezuela'nın kö­
leci toprak sahiplerini dehşete düşürdü.7 1789'da Madrid'de köle
• kanlı ayaklanma (ç.n.)
3. Gerhard Masur, Simtiıı Bolfııar, s. 17.
4. Lynch, Tlıe Sparıislı-Aınerican Revo/ı,ıions, s. 14-7 ve sonrası. Önder­
liğin kompozisyonundaki bu oranlar, nisbctcn daha önemli ticari ve idari İŞ•
!evlerin lspanya:da doğmuş lspanyollar'ın tekelinde olmasından kaynaklanı•
yordu; oysa toprak m0lk.iycti criollo'lara tamamıyla açıklı. . of Books, Ağustos 17, 1978, s. 2.
5. Bu açıdan bu bağımsızlık savaşlarıyla bir yüzyıl sonrasının Boer milli-
yet.çiliği arasında belirgin benzerlikler vardır.
6. Tupac Amanl'nun lspanyol Kralı'na bağlılığı ıoptan reddcımediğini bel•
ki de kaydetmek gerekiyor. O ve (çoğunluğu yerli olan ama bazı beyazlan ve
mestiıo'lan [melez) da içeren) yandaşlannın büyük bir hışımla karşı çıktık•
lan Lima'daki rejimdi. Bkz. Masur. BoUvar, s. 24.
7. Seton-Watson. Naıions ond Sıaıes, s. 201.
CRIOLLO ÖNCÜLER 65
ve.efendilerin hak ve görevlerini ayrıntılı bir şekilde belirleyen
yeni ve daha insancıl bi_r köle yasası çıkanlınca "cri�l�o?ar, köle­
lerin ekonomi için hayati bir önem taşıdıktan ve kötilluk ve �a:
ğımsızlığa (!) eğilimli olduklan gerekçesiyle devlet müdah�les�
reddettiler." Venezuela'da ve hatta bütün İspanyol Karayıplen'
l
nde toprak sahipleri yasaya direndiler ve l 794'te geri alınmasını
sa.Sladılar.s Liberator [Kurtarıcı) unvanı ile tanınan Bolıvar'ın
ke�disi bir keresinde, "bir zenci ayaklanmasının 1spanyol isti­
lasından bin kere daha kötil olacağı"· yolunda fikirler yürüttil.9
Diğer yandan Onüç Eyalet'iıı bağımsızlık savaşına önderlik eden­
lerin çoğunun köle sahibi kırsal işletmeciler olduğunu da unutma­
malıyız. Thomas Jefferson'ın kendisi, l 770'lerde Londra'ya sa­
dık hükümetin asi efendilerinden kaçan kölelere özgürlük veren
kararı karşısında Virginialı toprak sahiplerinden bmriydi. 10 Mad­
rid'in Venezuela'da 1814-16 yıllan arasında başanlı bir geri dö·
nilş yap!Jlasının ve ilçra Quito'yu 1820'ye kadar elinde tutabil:
mesinin ardında yatanın, ayaklanan criol/o'Iara karşı Venezuela
da kölelerin, Quito'da ise yerlilerin ona karşı sağladığı dest�� ol:
ması bu bakımdan öğreticidir. tı Üstelik o dönemde artık ıkincı
sınıf.bir Avrupa gücil haline gelmiş ve yakınlarda işgal altında
kalmış olan İspanya'ya karşı kıta ölçeğinde sürdilrülen mücadele•
nin bu kadar uziın sürmüş olması, bu Latin Amerika bağımsızlık
hareketlerinin toplumsal tabanlarının bir bayii "cılız" olduğunu
_
düşündilrilyor. . . . ,
Ama bunlar yine de ulusal bağımsızlık hareketlenydı. Bolıvar
köleler hakkındaki fikrini değiştirdi. 12 Ve kurtarıcı dostu San Mar-
8. Lynch, T/ıe Şpanislı,American Revoluıions, s. 192.
9. A.g.e., s. 224.
.
10. Edward S. Morgan, "The Heaıt of Jefferson", Tlıe New York Review
. .
11. Masur, BoUvar, s. 207; Lynch, T/ıe Sparıislı-Amencan Revolutıons,
s. 237.
_
12. Bu sUreç içinde yalpa vurmadı değil. 181? 'da Ven�z.uela'�ın ba��
_ azat ettı. 1816da Haıtım­e
sızlık ilanından kısa bir sure sonra kendı kölclennı )'
kaçıığında Başkan.Alexandre P6tion'dan, kuı1anlmış bUtün bötgı;lerde kölelı�c
son verme vaadine karşılık askeri yardım elde etu. Vaat, 1818 de Cara�s.�
yerine getirildi -ama unutulmamalı ki. 1814-1816 yılları arasında Madnd ın
 HAYALI CEMAATLER 66
tin 1821 'de, "gelecekte bu toprağın insanlarının Kızılderililer ya da
yerliler olarak adlandınlmayacaklannı; Peru'nun çocukları ve y_urt­
taşlan olacaklarını ve bundan böyle Perulular olarak anılacaklarını"
ilan etti.13 (Kapitalist° yayıncılığın henüz bu cahil insanlara ulaşma­
mış olmasına rağmen, diye bir ekleme yapabiliriz.)
O halde bilmecemiz şu oluyor: N�en bu kadar erken bir dö­
' nemde, Avrupa'nın büyük bir kısmından çok daha önce ulus ol­
ma tasarımları geliştirenler, özellikle criollo toplulukları oldu? Ne­
. den genellikle baskı altında tutulan ve İspanyolca konuşmayan ge­
niş bir nüfus baniıdıran bu sömürge eyaletleri, bu nüfusu bilinçli
olarak kendi milletim diye yeniden tanımlamayı seçen criollo'lar
doğurdu? Ve neden bin bir bağla bağlı oldukları İspanya'yı 14 ya­
bancı bir düşman olarak tanımladılar? Neden sessiz sedasız, üç
yüzyıl boyunca varlığını sürdürebilmiş olan İspanyol-Amerikan
imparatorluğu birdenbire 18 farklı devlete parçalandı?·
Bunu açıklamak için en sık ileri sürülen iki etken, Madrid'in
·denetimini sıkılaştırması ve Aydınlanma'mn özgürleştirici dü­
şüncelerinin 18. yüzyılın ikinci yansında yayılmasıdır. Yetenekli
"aydın-despot" IlI. Carlos'un (hük.1759-1788) pôlitikalannın
yüksek criollo·sınıtlarını hayal kınklığıı_ıa uğranığına, kızdırdığına
ve korkuttuğuna kuşku yok. Kimi zaman alaycı bir tarzda Ame­
rikalafın ikinci fethi diye anılan süreç içinde Madrid yeni vergiler
koydu, vergi mekanizmasını daha etkili kıldı, bazı ticaretleri kendi
tekeline aldı, kıta içi ticareti sınırlandırdı, idari hiyerarşileri merke­
zileştirdi ve yoğun bir peninsulares göçünü teşyik etti.15 Örneğin
Venezuela'daki başarılan kısmen, bu kez lspanya'run köleleri azat etme politi­
kasına bağlıydı. Bolfv�. 1821 'de Gran Colombia'run (Venezuela, Yeni Grana­
da ve Ekvator) başkanı olunca, Kongre'den bütün kölelerin ojullarını azat
eden bir yasa geçirtmeyi başııcdı. "Köleliğinin ıam�� �aldınlmasım, büyük
toprak sahiplerinin tepkisini çekmemek için istememişti::: Masur, Bolfvar, s.
125, 206-7, 329 ve 388. \ ıive Sıudies in Socieıy and Hisıo,y, 24: 3 (1982), s. 378-99'da bulunabilir.
13. Lynch, The Spanish-American Revoluıions, s. 276. Vurgular eklen-
miştir.
14. Bir anakronizm. 18. yüzyılda hala genel olarak kullanılan terini Las
Espai'ias'ıı (İspanyalar), Espaiia (İspanya) değil. Setol].-Waıson, Naıions and
Sıaıes, s. 53.
15. Merkezin bu yeni saldırganlığı kısmen Aydınlanma öğretilerinin, kıs­
men kronik mali sorunların ve· 1779'dan sonra da kısmen İngiltere ile savaşın
CR!OLLO ÖNCÜLER 67
l�. yüzyılın başında Meksika, Saray'a, 3 milyon pesoluk bir gelir
sağlamıştı: Yüzyılın sonuıia varıldığında ise bu mi.ktar neredeyse.
beş kat artarak 14 milyona ulaşmıştı; bu miktarın yalnızca 4 mil­
yonu yerel idari masrafları karşılamaya harcanıyordu:ı6 Buna pa­
ralel olarak 1780-1790 arasında İspanya'dan kıtaya göç, 1710-
1730 arasındakinin beş katına ulaşrnıştı.ı7
Atlantik üzerindeki Uetişimin kolaylaşmasının ve Amerikalı­
ların kendi metropolleri ile·aynı dil ve kültürü paylaşıyor olması­
nın Batı Avrupa'daki yeni iktisadi ve siyasal öğretilerin nispeten
hızlı bir şekilde yaygınlaşması anlamına geldiği konusunda da
kuşkuya yer ·yok. 1770'1erin sonunda Onüç Eyalet'in jsyanınıiı
başarısı ve 1780'1eıjn sonunda Fransız Devrimi'nin başlangıcı et­
kilerini güçlü bir şekilde duyurdu. Bu "kültürel devrim"in en açık
kanıtı, yeni bağımsızlığını kazanmış topluluklara, n.eredeyse ev­
rensel bir şekilde egemen olan cumhuriyetçilik'tir.18 Amerika'da,
Brezilya dışında hiçbir yerde hanedanlık ilkesini yeniden yarat­
mak denenmedi; Brezilya'da bile, Portekiz hanedanlığının temsil­
cisi Napolyon'dan kaçarken oraya göç etmemiş olsaydı, böyle bir
deneme büyük bir olasılıkla mümkün olmazdı. (Orada 13 yıl kal­
dıktan sonra geri dönerken oğluna Brezilya Kralı I. Pedro olarak
taç giydirdi.) 19 .
sonucuydu. Lynch, The Spanish-Ameiican Revoluıions, s. 4-11.
16. Tlıe Spanish-American Revoluıions, s. 301. 4 milyonu İspanyol Am­
erika'nıiı diğer yörelerinin idari masraflarını karşılamaya giderken 6 milyonu
net kardı. ·
11. A.;g.e., s. 11. • .
18. Birinci Venezuela Cunihuriyeti Anayasası'nın (1811) kimi bölilrnleri j
kelime kelime ABD'ninkinden alınrnışb. Masur, Bolfvar, s. 131.
19. Brezilya'mn istisnai durumunun yapısal nedenleri hakkında son derece
incelikli ve mükemmel bir çöıürnleme.Jose Murillo de Carvalho, "Political
Elites and Staıe Buildiİig: The Case of Nineteenth-Centuıy Brazil', Compara­
Şu iki unsur nispeten daha önemli olmuştu: 1. Eğitim farkları. lspanyol
Amerikalar'da "sonunda on üç farklı ülke haline gelecek topraklara yayılmış
23 üniversite olduğu halde, Portekiz, sömürgelerinde herhangi bir yüksek
öğrenim kurumunun örgüılenmesini sistematik olarak yasaklıyordu - yal­
nızca ilahiyat fakülteleri, yüksek öğrenim kurumlan arasında sayılmıyordu.·
Yüksek öğrenim ancak anayuntaki Coimbrıi Üniversiıesi'nde edinilebilirdi ve
buraya giden seçkin criollo çocuklanmn büyük çoğunluğu hukuk fakültesinde
 HAYALI CEMAı'.TLER 68
Ama her ne kadar İspanya'nın saldırganlığı ve liberalizm ruhu­
nun etr.isi, İspanyol Amerika'daki d�niş içg�düsünü anlamakta
merkezi bir rol oynuyorsa da, kendi- başlarına, Şili, Venezuela ve
Meksika gibi birimlerin nasıl olup da duygusııl olarak kabul edilir
ve siyasal olarak geçerli varlıklar haline geldiğini20 ya da neden
San Martin'in, oralıların bundan_ böyle "Perulular" diye "yeni uy­
durulmuş bir kelime ile anılacağını ilan ettiğini açıklamaya yet­
mezler,. Ne de yapılan hakiki fedakarlıkları açıklayabilirler. Her ne
· kadar bağımsızlık tarihsel toplumsal bir oluşum_ olarak·uzun va­
d�de yüksek criollo sınıfların işine yaradıysa·"da_, o sınıfların
1808-28 yıllan arasında yaşayan gerçek üyelerinin birçoğu mali
açıdan.mahvoldu. (Yalnızc,ı t�k bir örnek vermek gerekirse; Mad-
rid'in 1814-16 arasındaki karşı saldırısı sırasında,. "Venezuela'
daki toprak ·sahiplerinin üçte ikisinden çoğunun mülklerinin ö­
nemli bir kısmına el kondu."21 ) Neredeyse aynı miktarda insan da
dava uğruna can verdi. Rahatı Y:erinde sınıfların fedakarlık konu­
sundaki öu gönüllülükleri üzerinde düşünmeye değer.
Nedir öyleyse? Bir .yanıtın ilk ipıiçlan "yeni Güney Amerika
cumhuriyetlerinden. her birinin 16. yüzyıldan 1_8. yüzyıla kadar
idari bir birim olagelmiş olması"nda yatıyor. 22 Bu yönleriyle 20.
yüzyıl 6rtasının Afrika'daki ve Asya'nın kimi bölgelerindeki yeni
devletlerini önceliyor ve 19. yüzyıl sonuyla 20. yüzyıl başının
.yeni Avrupa devletlerinden keskin bir şekilde ayrılıyorlar. Ameri­
ka'daki idari birimlerin başlangıçtaki şekillenmesi, bir ölçüde·rast­
Iantısal ve keyfiydi; belirli askeri fetihlerin mekansal sınırlarını
okuyorlardı. 2. Crio/lo'lara sunulan meslek olanaklanndaki farklılı�lar. De
Carvalho, "Amerika'da doğan lspanyollar'ın ispanya tarafındaki (a.b.] yüksek
mevJcjlerdcn çok daha yüksek ölçekte dışlandığına" dikkat çekiyor. Aynca
geçerken· "sömürge çağının ilk üç yüz yılında Brezilya'da faal halde hiçbir
matbaanın olmadığına" dikkat çeken Stuaıt B. Schwaıtz'ın "Tiıe Formation of
a Colonial Identity in Brazil" adlı yazısına da başvurulabilir, Nicholas Canny
ve- Anthony Pagdtn'in derlediği Colonial ldentity in the Aı/anıic \Vorld,
1500-/800 içinde, Bölüm 2, s. 38. · ·
20." Aşağı yukan aynı şeyler Lo11dra ile Onüç Koloni'nin ilişkisi ve_ 1776
Devrimi'nin ideolojisi için de söylenebilir.
21. Lynch, The Spanish-American Revollllions, s. 208; Masur, BoUvar,
s. 98-9 ve 231.
22. Masur, BoUvar, s. 678.
CRIOLLO ÖNCÜLER 69
yansıtıyordu. Ama zaman içinde bu birimler.coğrafi, siyasal. ve
iktisadi etkenleri_n etkisiyle daha sağlam bir gerçeklik edindiler.
İspanyol Amerikan imparatorluğunun devasalığı, topf"l!k ve ikliın-··
)erinin olağanüstü çeşitliliği ve hei- şeyden önemlisi sanayi öncesi
çağda iletişimin zorlukları, bu birimlerin yalıtılmış bir nitelik ka­
zanmasına yol açtı. (Sömü"rge döneminde Bıienos Aires'ten Aca-
pulco'ya deniz yolculuğu dört ay, dönüş yolculuğu ise daha da
uzun sürüyordu; kara hattı Buenos Aires'ten Santiago'ya normal
olarak iki ay, Cartagena'ya dokuz ay sürüyordu.23 ). Ek olarak
Madrid'in ticari politikaları idari birimleri bağımsız iktisadi° böl­
gelere dönüşme doğrultusunda etkiliyordu. "Amerikalılar'a ana­
vatanla herliangi bir şekilde rekabet etmek yasaklanmıştı; kıtanın
değişik yöreleri bile birbirleriyle ticaret yapamazdı. Amerika'nın
bir yanından başka b_ir yanına yollanan malların önce İspanyol li­
manlarına uğrayan dolambaçlı bir rota izlemesi gerekiyordu ve sö­
mürgelerle ticaret yapmak İspanyol donanmasının tekeÜndeydi. •24
Bu deneyimler, "her ulusun bağımsızlık hareketinin başladığı
1810 yılındaki topraklarını korumasını öngören uıi possidetis•" il­
kesinin neden "Amerikan devriminin temel ilkelerinden biri"
olduğunu açıklıyor.25 Bolfvar'ın kısa ömürlü_Gran.Colombfa'sı
ile Rio _d e la Plata Birleşik Eyaletleri'nin kısa zamanda eski birim­
lerine (bu_İllar bugün sırasıyla Venezuela-Kolombiya-Ekvator ve
Arjantin-Uruguay-Paraguay-Bolivya olarak biliniyor) çözülme­
sine de kuşkusuz bu deneyimler katkıda t,ulunmuş olmalı. Ancak
yine de, kendi başlanna, "doğal"-coğrafi oisun, siyasal-idari ol­
·sun pazar bölgeleri duygusal bağlılıklar yaratmaz. Kim canını Co­
mecon ya da AT için feda eder?
Yalnızca Amerikalar'da değil dünyan,n diğer yörelerinde� idari
birimlerin· zaman içinde nasıl anayurtlara dönüştüğünü görmek
için, idari örgütlenmelerin anlam yaratma tarzlarına bakmak lazım.
. • kuJlanan sahibidir (Laı., ç.n.)
23. Lyôch, The Spanish-American Revoluıions, s. 25-26 ..
24. Masur, BoUvar, s. 19. Doğal olarak bu önlemler ancak kısmen uygu­
,· lanabiliyor, haıın sayılır bir kaçakçılık faaliyeti daima sürüyordu.
, 25. A.g.e., s. 546.
 HAYALI CEMAATLER 70
Antropolog Victor Tumer, anlam yaratan bir yaşantı olarak za­
manlar; statüler ve.yerler arasındaki "yolculuk" hakkında çok
aydınlatıcı şeyler yazdı.26 Böylesi bütün yolculuklar yorum gerek-
·. tirir (örneğin dogumdan ölUme yolculuk çeşitli dinsel tasanmlara
yol açmıştır). Bizim buradaki amaçlarımız açısından merkezde yer
alan tipik yolculuk hac'tır. Önemli-olan yalnızca Roma, Mekke ya,
da Benares'in Hıristiyanlai, Müslümanlar ya da Hindular'ın zi­
hinlerinde, kutsal bir coğrafyanın merkezi olarak yer tutması de­
ğil; bu merkeziliğin, uzak ve başka bakımlardan ilişkisiz sayısız
.yöreden sürekli bir hacılar akışı tarafından yaşanması ve (drama­
turjideki aıılam.ıyla) "gerç�kleşmesi"dir. Bir anlamda muhayyile-
. İlin eski dinsel cemaatlerinin dış sınırlan iıisanlann yaptıkları hac­
larla belirlenmişti.27 Daha önce de kaydettiğimiz gibi, cemaatleri
hakkında herhangi bir şekilde bır fikre sahip olunmaksızı.n, Ma­
laylar'ın, Farsiler'in, Hintliler'in, · Berberiler'in ve Türkler'in
Mekke'deki garip karşılaşması kavranamaz. Kibe önünde bir Ma­
lay'la karşılaşan bir Berberi'nin kendisine.bir anlamda "Neden bu
insan benim yapmakta olduğum şeyleri yapıyor, birbirimizle
konuşamadığımız halde benim telaffuz ettiğim kelimeleri telaffuz
ediyor?" diye sorduğunu düşünebiliriz. Bir kere öğrendikten sonra
y_eriltc.e.l(�YP.ePJ�ktir: "Çünkü biz... Müslümanız.",Tabii büyük_
dinsel haclann koreografisinin daima iki veçhesi oldu: Okuma
yazma bilmeyen ve yalnızca halk dillerini konuşabilen büyük bir
sü_rü, törensel geçişin sıkış tıkış fiziksel gerçekliğini oluşturdu;
her halk dili cemaati içinde seçilmiş, okur yazar, çift dilli küçük
bir uzmanlar kesimi ise birleştirici ayinlerin işlerini yerine getirdi,
kendi'izlerçevrelerine ortak hareketlerinin anlamını yoromladı.ıs
26. Bkz. The Foresı Of Symbols, Aspecıs of Ndembu Riıual, özellikle de
"Beıwixt and Between: l_lıe. Liminal Period.in Riıes de Passage" bölümil.
Daha sonra yazdığı daha kannıışı :k bir yorum için ise Dramas, Fields, and
Metaphors, Symbolic Action in Human Society, 5. B_ölüm "Pilgrimages as
, Social Processes" ve 6. Bölüm "Passages, Margins, and Poveny: Religious
Symbols of Communitas.",
27. Bkz. Bloch, Feudal Socieıy, I, s. 64.
· 28. Bununla, kimi milliyetçi hareketlerin .oluşumunda· çift dilli eotelijen­
siya ile'bilyük ölçüde cahil köylü ve işçilerin karşılıklı rolleri arasında belir­
gin benzerlikler var - tabii radyonun doğuşundan önceki dönemler için.
CR/OlW ÖNCÜLER 71
Matbaa öncesi çağda hayali dinsel cemaat, gerçekliğini çok köklü
bir şekilde, bitmek tükenmek bilmeyen sayısız yolculuklara borç­
luydu. Batı Hıristiyanlığının altın çağının en çarpıcı görüntüsü,
inanan ve arayanların herhangi bir zorlama olmaksızın, manastır
hikmetinin ünlü "bölgesel merkezleri '.'nden geçerek Roma'ya ak­
masıdır. Bu kurumlar bugün bizim İrlandalı, Danimarkalı, Porte­
kizli.- Alınan vesaire diye adlandıracağımız çok sayıda insant ken,
dilerine çekiyordu; ve kutsal anlamlan üyelerinin manastır yemek­
hanesi�de böylesi bir kurumun yokluğunda anlamsız gelecek bu­
luşmalanyla oluşan cemaat sayesinde çözülüyordu.
Her ne kadar dinsel haclar, imgelemin yolculukları içersinde en
muhteşem ve dokunaklı olanlarıysa da, daha mütevazı ve sınırlı
dünyevi karşıhklan29 geçmişte de vardı, bugün de var. Bizim a­
maçlaninız açisından bunların· en önemlileri mutlakiyetçi mona(­
şilerin ve sonuç olarak dünya imparatorluğu statüsündeki Avrupa
merkezli devletlerin: yarattığı farklı geçişlerdir. Mutlakiyetçiliği
harekete geçiren içs.el güdü, ademi merkeziyetçi, tikelci, feodal bfr
soyluluğa karşı doğrudan hükümdar tarafından kontrol edilen_ ve
ona sadık birleşik bir iktidar aygıtı yaratmaktı. Birleşiklik, insan
v� belgelerin birbiri yerine geçebilmesi anlamına geliyordu. İn­
sanların bu değiştirilebilirliği, tam da yeni oldukları için kendi
başlanıia bağımsız bir güçleri olmayan ve dolayısıyla efendile-rinin
iradesinin "ışınlan"lan gibi (tabii farklı derecelerde) işlev görebi­
lecek homines novi'nin*· göreve alınmas• mümkün kılıyordu.30
l 895'te icat edilen radyo, basını atlayarak, basılı sayfanın nilfuz edemediği
bölgelerde bile hayali topluluğun işitsel bir tasarımının oluşmasını sağladı.
Radyonun Vietnam ve Çinhindi ve genel olarak 20. yüzyıl ortası milliyetçi­
liklerindeki rolO çok az değerlendirilmiş ve incelenmiştir. [Bu konuda Türkçe'
ye çevrilmiş olan bir kaynak için bkz. Franz Fanon, Cezayir Bajımsızlık
S3!'.qıı_'!!.!!__Ana.!�Tisf,. l')_l)_<!!J'��nl�, l?,�� (çj[)ı.
• yçni msanlar (ç.n.) ---
29: "Dünyevi hac" yalnızca şık bir söz sanatı olarak ele alınmamalı. Con­
rad, il. Leopold'un karanlığın yüreğindeki gölge ajanlannı "hacılar" diye nite-­
lediğinde,- ironik olduğu kadar yerinde ve kesin bir nitelemede bulunuyordu.
[Sömürgecilik deneyiminin Batı edebiyatındaki en ünlil anlatısı olan Con'.
rad'ın bu kitabı, Karanlığın Yür�ji adıyla Tüı:icçe'ye çevrildi. (ç.n.)]
30. Bu özellikle a) monogaminin dini ve hukuki olarak zorunlu kılındıeı,
b) ünvan ve mirasın en büyük oğula devredildiği, c) hanedanlık dışındaki
 . HAYALİ CEMAATLER 72
Dolayısıyla mutlakiyetçiliğin memurları temelde feodal soylu­
larınkinden farklı olan yolculuklar yapıy"orlardı.31_ Aradaki fark
şöyle şemalaştırılabilir: Tipik feodal yoiculukta Soylu A'nm
vmsi, babası ölünce bir adım yukarı çıkarak onun yerini alır. Bu
çıkış unvanının onaylanması merkezle atalarının mülkü arasında
yapacağı bir gidiş-dönüş yolculuğunu gerektirir. Yeni memur için
ise i�ler daha karışıktır. Onun rotasını çizen ölüm değil, yetenek­
tir. ününde duran bir merkez değil bir doruktur. Yamacı eğriler
çizerek tırmanır ve tepeye yaklaştıkça bu eğrileri� küçülüp darala­
cağını umar. V rütbesinde A şehrine gönderildikten sonra başkente
W rütbesinde döneceğini umar; buradan X rütbesinde B eyaletine
ilerler; C naipliğinde Y rütbesinde devam ed�r; ve bu haccı baş­
kentte Z rütbesinde son bulur. Yolculuğunda dinlenebileceğinden
emin olabileceği hiçbir konak yoktur; bütün duraklar geçicidir.
Yuvaya dönmek bir memurun isteyebileceği son şeydir; çünkü
içkin bir değere sahip bir yuvası yoktur. Buna ek olarak: Yukarı
doğru liir helezon gibi uzanan bu yolda hac-yoldaşları olarak hiç
işitmediği yer ve ailelerden gel�n ve bir daha hiç karşılaşmamayı
umduğu memur meslektaşları ile karşılaşır. Memurların bu yol­
daşlık deneyiminden, özellikle de hepsinin tek bir devlet-dilini
paylaşması durumunda bir bağlılık bilinci ("Niçin biz... burada...
birlikteyiz?") doğar. Eğer B eyaletinden A memuru C eyaletfoi
idare ederken, C eyaletinden D memuru B eyaletini idare ediyorsa
-mutlakiyetçiliğin giderek daha olası kıldığı bir durumdur bu­
değiştirilebilirlik deneyimi açıklama gerektirir hale gelir. Bir mut­
lakiyetçilik ideolojisi, hükümdar kadar bu yeni insanların kendi­
lerinin de yarattığı bir ideoloji geliştirilir.
İnsanların birbirleriyle değiştirilebilirliğini, belgelerin değiştiri­
lebilirliği pekiştirdi; bunu ise standart bir devlet-dilinin gelişmesi
mümkün kıldı. Londra'da 1 !- yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında Ang­
losakson, Latince, Norman Fransızcası ve Erken İngilizce'nin
devlette bir şekilde birbirl�rini izlemesinin de gösterdiği gibi, her-
Unvanların hem tevarüs edilebilir olduğu. hem de kavramsal ve hukuki olarak
g�reve bağlı rütbcleıden ayn olduğu, yani taşra aristokrasilerinin haıın sayılır
bır bağımsız gücü olduğu yerler için geçerliydi - Siyam'dansa İngiltere.
31. Bkz. Bloch, Feudal Society, II, s. 422'de dipnot
CRIOL.W ÖNCÜLER 73
hangi bir yazı dili ilkece bu işlevi görebilir- tekel haklarını eline
geçirebildiği takdirde... (Yine de bu tekeli Latince'dense halk dil­
lerinden birinin ele geçirmesinin, hükümdarın memurlarının rakip
aygıtlara kaçmasını önleyerek, ek bir merkezileştirici işleve sahip
_
.' olduğu iddia edilebilir: .Deyim yerindeyse Madrid'in memur­
hacılannın Paris'inkilerle değiştirilebilmesinin önü kesilmiş olur.)
Yeni Çağ A�rupası'nın bµyük krallıklarının Avrupa ötesine ya­
yılmahınnın, ilkece, yukarıda betimlenen modelin sınırlarını gör­
kemli kıtalaiötesi bürokrasiler yaratacak şekilde genişletmesi bek­
lenebilirdi. Ama öyle olmadı. Mutlakiyetçi aygıtın araçsal akılcı­
lığı -en çok da göreve doğum değil yetenek temelinde adam al-.
ması- Atlantik'in doğu kıyılarında ancak arada bir işledi.32
O.urum Amerikalar'da çok açık. İspany�I Amerika'da 18 l 3'ten
önceki 170 naipten yalnızca 4'ü criollo idi. l 800'de Batı İmpara­
torluğu'ndaki ( 13 700 000 kişilik bir yerli nüfusa dayatılan)
.3 200 000 kişilik "beyaz" criollo'ların yalnızca %5'inin İspan­
ya'da dqğmuş İspanyollar olduğu hesaba katıldığında, bu oran
daha da çarpıcı bir nitelik kazanıyor. Devrimin eşiğinde Meksi­
ka'da criollo'ların peninsulares'e•. oranı 70'e 1 olduğu halde tek
bir criollo piskopos vardı.33 Söylemeye bile gerek yok, İspan­
ya'da bir criollo'nun önemli bir resmi me'>;kiye geldiği neredeyse
işitilmemişti.34 Dahası criollo memurları� hac yolculukla�nı_n
�
önündeki yegane engel, dikey yükselmelenne karşı olan degıldı.
• lber Yanmadası'nda doğup. Latin Amerika'da yaşayan beyazlar. (ç.n.)
"
32. Elbette bu akılcılık da fazla abartılmamalı. Katoliklerin devlet görev­
lerine 1829'a kadar alınmadığı Britanya cmsalsi:t değildi. Bu dışlamanın lrlan-.
,., da milliyetçiliğini beslemede öiıemli bir rolü olduğundan kimsenin kuşkusu
olabilir mi?
33. Lyneh, Tlıe Spanislı-American Revoluıions, s. 18-1�, 298. Yaklaşık
15 000 peninsulares'in yansı askeıdi.
34. 19. yUıyılın ille on yılının herhangi bir anında lspanya'da iskan et•
mekte olan yaklaşık 400 Güney Amerikalı olduğu anlaşılıyor. lspany�'ya bir
çocıik.ken götilrO!en "Arjantinli" San Manin bunlardan biriydi. Orada 27 yıl
yaşadı, soylu gençler için kurulmuş olan Kraliyet" AkademiS:i'ne giıdi �e Na­
polyon'a karşı silahlı mücadelede de seçkin bir rol oynadı : bağı� ızlılc ıl�• ı:u
.
duyunca yurduna döndü. Bir süre için Madrid'de Kralıçe Mane Louıse ın
"Amerikalı" sevgilisi olarak tanınan Manuel Mello'nun ya11ındalcalan Bollvar
da bu Güney Amerikalılaıdandı. Masur'a göre, l 805'1erde , kendisi gibi "zen­
gin, işsiz güçsüz ve sarayla arası açık Güney Amerikalılar'dan olu$30 bir gru-
 HAYALI CEMAATLER 74
lspanya'da doğmuş memurlar Zaragosa'dan Cartegena'ya, ora­
dan Madrid'e, Lima'ya ve tekrar Madrid'e seyahat edebiliyorken,
"Meksikalı" ya da "Şilili" criollo'lar tipik olarak yalnızca sömürge
Meksikası ya da Şilisi'nde görev yapabiliyorlardı. Yatay hareket­
leri de dikey yük�lişleri kadar kısıtlanmıştı. Bir criollo'nun bu
sarmal tırmanışının doruğu, ulaşmayı umabileceği en yüksek idari
merkez, imparatorluğun, kendisini içinde bulduğu idari birimini­
nin başkentiydi.35 Ama bu dar ve rahatsız hac sırasında, dostJuk­
lannın temelinin yalnızca haccın katettikleri bölümü deği.l, Atlantik
ötesinde doğmuş olmaktan kaynaklanan kader ortaklığı olduirunu
sezdiği yoldaşlarla "karşılaşıyordu. Babasının kıtaya göç eım:sin­
den bir hafta sonra bile doğmuş olsa, Amerikalar'da doğmuş ol•
mak anı.ası -<!il, din, soy ve terbiye bakımından İspanya'da
doğmuş bir İspanyol'dan farkı olmadığı h!llde- onu astlığa
mahkum ediyordu. Yapılabilecek bir şey yoktu - kunulunamaz
bir şekilde bir criollo'ydu. Ne kadar akıldışı gelmiş olmalı ona bu
dışlanma! Yine de bu akıldışılığın berisinde şu mantık yatıyordu:
Amerikalar'da doğan biri gerçek bir İspanyol olamaz; ergo• ls­
panya'da doğan peniıısular da gerçek bir Amerikan olamaz. 36
ba mensup �u. Çoğu criollo tarafından duyulan nefre.ı ve aşağılık duygusu on­
larda devnmcı dUnülerc dönüşüyordu." Bol(var, s. 41-7 ve 469-70 (San
Manfn için).
• öyleyse (laı. ç.n.).
35. Zaman içinde askeri hac yolcului(Jan sivil olanlar kadar önem kazandı.
"lspanya'run Amerika'da düzenli birtii(Jerden oluşan bUyillc garnizonlar bulun­
durmaya yetecek ne parası, ne işgUcü vardı; bilyUk ölçüde sömürge milislerine
yaslanıyordu. Bunlar da 18. yüzyılın onasından itibaren genişletilip yeniden
örgütlendiler·, a.g.e., s. 10. Bu milisler kııa ölçdinde hir güvenlik aygıtının
birbirleriyle değişUrilebilir parçalan delil, son derece yerel unsurlardı. 1760'
fardan itibaren Britanya harckatlannın sayısı çoğaldıkça giderek daha kritik bir
ıol oynamaya başladılar. Bolfvar'ın babası, Vencıuella limanlannı saldırgan­
lara karşı koruyan önde gelen bir milis komutanıydı. Boüvar daha çocuk de­
necek yaşta babasının birliğinde hizmet göımUştO (Masur, BoUvar, s. 30-38).
.
�u ba�ı n_ıdan Veneıuella ve_Şili'nin ilk kuşak milliyetçi önderlerinin tipik bir
omeğıydi. Bkz. Robcıt L. Gilmore, Candillism and Miliıarism üı Venez:ueUa,
1810-1910, Bölüm 6 ("The Militia") ve 7 ("The Military").
1
36. Bağımsızlığın AmerikaWar'da yol açtığı şu dönOşüme dikkat çekilme­
h: llk_.�şak_,t �nler �k "eıı�ek" olmaktan çıkıp, doğum yerlerini bir
�gı.E!_.taşı� en düşükler" oldular. Bu tersine dönilşler ırkçılıkla ilgili o-
CRJOLLO ÖNCÜLER 75
Peki, metropolde bu dışlamanın akılcıymış gibi algılanmasına
yol açan neydi? Kuşkusuz kadim Makyavelcilik geleneği ile Av­
rupalıların ve Avrupa gücünün 16. yüzyıldan başlayarak gezegen
ölçeğinde yayılmasına eşlik eden biyolojik ve ekolojik bulaşıcıhk
anlayışlannın iç içe geçmesi. Hükümranın bakış açısından, çoğa­
lan sayılan ve her kuşakla giderek artan yerel kökJeriyle Amerikalı
criollo'lar tarihte eşi olmayan bir siyasal sorun oluşturuyorlardı.
MetropoUerin ilk kez, Avrupa'nın çok uzağında yaşayan ve o za­
man için devasa sayılabilecek sayılardaki (Amerikalar'da. I 800'de
3 milyondan fazla İspanyol) "Avrupalı yoldaş"la ilgili bir şeyler
yapması gerekiyordu. Yerlileri silah, hastalıkla fethetmek ve Hı­
ristiyanlık ve tam:ımen yabancı bir kültür yoluyla (ve o günler için
daha ileri bir siyasal örgütlenmeyle) kontrol etmek mümkündüyse
de;aynı şey silahlar, hastalıklar, Hıristiyanlık ve Avrupa kültürü
ile ilişkisi aynı olan criollo'lar için geçerli değildi. Başka bir de­
yişle; criollo'lar ilkece, kendi sözlerinin .geçmesini sağlayacak si­
yasal, kültürel ve askeri araçlara sahiptiler. Aynı zamanda hem bir
sömürge cemaati hem de bir yüksek sınıflılar. İktisadi olarak tabi
kılınıp sömürülüyorlardı ama imparatorluğun istikran için de vaz­
geçilmezdiler. Buradan bakıldığında criollo ileri gelenleri ile hü­
kümranın_iktidan için kritik bir rol oynayan ama aynı zamanda
onu tehdit eden bir tehlike olan feodal baronlann konumu arasın­
da bir paralellik görmek mümkün. Böylelikle, naip ve piskopos
olarak tayin edilen peninsulares, mutlakiyetçilik öncesi bürokra­
silerdeki homines novi'nin qynadığı rolü oynamaya başladı.37
Naip, Endülüs'deki evinde feodal bir büyük adamdıysa da bura-
!arak da yaşandı. "Siyah kanı" - katran lekesi taşıyor olmak emperyalizm al­
tında bir "beyaz" için telafisi olmayan kirlenme olarak algılandı. Bugün. hıç
değilse ABD'de, ·muıano" (melez) anık müzelik olmuş durumda. "Siyah ka·
nı•nın en ufak bir zerresi bile, insanı m0thiş bir şel,ilde Siyah Güzeldiı'e da­
hil etmeye yetiyor. Bunu Fermfn'in ırklan kaynaştırmaya yönelik iyimser
programıyla ve doğacak ırkın ten n:ııgi karşısındaki aldınşsızlığıyla karşılar
tınn.
37. Madrid'in sömllrgelcrin idaresinin gü�eoilir ellerde olması konusunda
duyduğu derin kaygı açısından bakıldığında "en yüksek mevkilerin yalnııca
lspanya'da doğmuş lspaiıyollar _tarafından işgal edilmesi gerekliliği de bir ak­
siyom gibi göıülüyordu." Masur. Bolivar, s. 10. .
 HAYALI CEMAATLER 76
da, 5 bin mil ötede, criollo'larla karşı karşıya kaldığında fiilen
metropoldeki efeııdis_ine bağımlı bir homo novus haline geliyor­
du. İspanyol görevli ile criolw ileri gelen arasındaki gergin denge,
bu anlamda, eski divide et impera • politikasının yeni bir ortamda­
ki ifadesinden ibaretti.
Ek olarak, özellikle Amerikalarda ama aynı zamanda Asya ve
Afrika'nın da kimi yörelerinde criollo tqpluluklannın gelişı;neye ·
başlaması, kaçınılmaz bir şekilde Avramerikalılar'in yanı sıra Av­
. rasyalılar'ın ve Avrafrikalılar'ın nadide bir hilkat garibesi olmak­
tan çıkıp; belli b_ i r görünürlüğe sahip toplumsal gruplar olarak
kendilerine bir yer edinmeleri sonucunu doğurdu. Bu grupların
. ortaya çıkması modem ırkçılığı haber veren bir düşünce tarzınİn
serpilip gelişme.sine yol açtı", AvruP.a'run küresel fatihlerinin ilki
olan.Portekiz, bu gelişmenin iyi bir örneğidir. 15. yüzyılın son on
yılında 1. Dom Manuel; "Yahudi sorunu"nu · hala geniş !<itleleri
Hıristiyanlığa dönmeye zorlayarak "çözebiliyordu"; o, bu çözü­
mü tatı:İıinkar ve "doğal" bulan belki de son Avrupalı hükümdar­
dı.38 Aradan bir yüzyıl geçmeden, 1574 ile 1606 arasııida Asya'
daki Cızvit misyonlannı yeniden örgütleyen büyük Alexandre Va­
·lignano'nun, Hintliler ve Avrupalı-Hintlilerin papazlığa kabul
edilmesine şu sözlerle şiddetle karşı çıktığını görüyoruz:
.i
•.•
Bütün bu bulanık ırklar çok aptal ve kötüdür ve so� derecede aşağ• bir ru­
ha sahiptirler .... Mesıiço ve casıiço'lara gelince, onlardan ya hiçbirini ya da
çok azını kabul etmeliyiz; özellikle mesıiço'lardan. çünkü yerli· kanına sahip
· olma dereceleri ölçüsü"'de Hintlilere benzerler ve Poıtekiıliler'den daha az say­
gı görürler.39
(Ama diğer yandan Valignano, Japon, Koreli, Çinli ve "Çinhin­
dililer"in papazlık mesleğine kabul edilmelerini aktif olarak des­
tekliyordu - belki de bu yörelerde henüz hatırı sayılır sayıda
mestiw•• ortaya çıkmadığı için.) Benzer bir şekilde Goa'daki
Portekizli Fransiskanlar, "safkan beyaz anababadan doğmuş·olsa­
Iar bile, bebekliklerinde Hintli ayah'Jar•0 tarafından emzirildikle-
• böl ve yönet (Laı. ç.n.) •• melez, kırma (ç.n.)
••� sütanne, dadı. (ç.n.)
38. C. R. Boxer, TM Porıuguese Seabome Empire, 1415-1825, s. 266.
39. A.g.e., s. 252.
CRIOLL{) ÖNCÜI:ER 77
rinde:n·ötürü hayat boyu kirlenmiş kalacaklan"40 iddiasıyla criol­
lo'lann tarikata kabul edilmesine şiddetle karşı çıkiyorlardı.
·Boxer� daha önceki fratiklerle kıyaslan�ığında 17. ve 18. yüzyıl-·
!ardaki ırksal ayrım ve dışlamaların arttığını gösteriyor. Kölecili-
ğin, I510'dan sonra Portekiz'in öncillüğünde antik çağlardan beri
ilk k-ez yeniden doğuşu da. bu habis eğilime büyük bir katkıda bu­
lundu: Daha 1550'Ierde Lizbon nüfusunun %IO'u kölelerden
oluştıy6rdu; 1800'e varıldığında: Portekiz Brezilyası'nın 2.5 mil­
yon küsur sakininden yaklaşık bir milyonu köleydi.41
Aydınlanma da dolaylı yoldan metropoldekilerle crio/lo'lar ara­
sındaki ölümcül ayrımın billurlaşmasına katkıda bulundu. Aydın ı
otokrat Pombal, iktidarda kaldığı 22 yıl sırasında ( 1755-77) yal- �
nızca Cizvitleri Portekiz egemenliğindeki topraklardan sürmekle
kalmadı, "renkli" uyruklarının. "nigger" ya da "mestiço" (a.b.] \
gibi hakaretamiz terimlerle anılmasını bir suç haline getirdi. Ama
bu kararını, philosophe'lann öğretilerinden değil, Roma impara- ,
�lti�� ��1'.ttaşliğı
- kavraml�nndan har��etle gerekçelendirdi.42 t_
Daha:tıpık ·olanı, kültürün ve-karakterin oluşmasında iklim ve 1
'
"ekoloji"nin fayin edici bir etkisi olduğunu öne süren. Rousseau i
! ve Herderin yazılarının·sahip oldukları yaygın etkiydi.43 Buradan
'
hareketle, yabani bir yarıkürede.doğan criollo'lann metropoldeki­
lerden tabiatları gereği farklı ve daha aşağı oldukları, dolayısıyla
yüksek mevkilere uygun olmadıkları yolundaki elverişli ve kaba
· çıkanmda bulunmak güç değildi.44 ·
\
Bu noktaya kadar dikkatimizi Amerika'da)(i memurfann strate­
jik bakımdan önemli ama yine de küçük dünyaları üzerinde yo-
. 40. A.g.e., s. 253.
41. Rona Fields, T/ıe Porıuguese Revoluıion and ıhe Anned Forces Mo-
vemenı, s. 15.
42. Boxer, The Porıuguese Seabome Empire, s. 257-258.
43. Kemilainen, Naıionalism, s. 72-3.
44. Burada peninsu/ares'le criollo'lar arasındaki ırkçı aynını vurguladım,
çünkü tartışmakta oldu_ğıımuz kon!' criollo milliyetçiliğinin yükselişi. Bu, ne
criollo'lann bu sürece paralel olarak .gelişen mestizo'Jara, Zenciler'e ve Yerli­
ler'e yönelik ırkçılığını, ne de kendisi tehdit ahında olmayan metropol!Jn bu
talihsizleri bi! yere kadar korumaya gönüllü olduğunu'.azimsadığım şeklinde
yorumlanmalı.
 HAYALİ CEMAATLER 78
ğunlaştırdtk. Ama banndırdıklan peninsulares-criollo çelişkisiyle
bu dünyalar, 18. yüzyılın sonunda Amerikan ulusal bilincinin ·or­
taya çıkışından çok daha önceki bir tarihten beri varlıklarını sür-
dürüyorlardı. Naipliklerin hac yollarının darlığının tayin edici so­
nuçlan ancak, bu naipliklerin kapsamlannın birer ulus olarak ha­
yal edilmeye·başlanmasıyla, başka bir deyişle kapitalist yayıncılı-
ğın sahnede görünmesiyle ortaya ·çıkti.
Matbaa Yeni İspanya'da erken bir tarihte yaygınlaştı. Ama iki
yüz yıl kadar Kilise ve Taht'ın sıkı denetimi altında kaldı. 17.
yüzyılın sonuna kadar yalnız Mexico City ve Lima'da matbaalar
vardı ,ve bunların da·ürünleri yalnızca kiliseyi ilgilendiren eserler­
di. Protestan Kuzey Amerika'da ise 17. yüzyılda matbaacılık yok
gibiydi. Ama 18. _yüzyıl sırasında neredeyse bir devrim yaşandı.
1691 ile 1820 arasında en az 2120 "gazete" yayımlandı ve bunlar­
dan 46l'inin ömrü 10 yıldan uzun oldu.4s
Benjamin Franklin adı Kuzey Amerika'da criollo milliyetçili-•
ğinin geliş'mesine kopmaz bir bağla bağiıdır. Ama mesleğinin.bu
bakımdan önemi belki de o kadar açık değil. Bu noktada Febvre
ve Martin, ''. l 8. yüzyılda Kuzey Amerika'da matbaacılar, gazetede ·.
yeni bir gelir kaynağı keşfedene kadar yayıncılığın gelişmedi­
ği"ni hatırlatarak bir.kez daha ayd_ınlatıcı oluyorlar.46 İşe yeni
başlayan matbaacılar, ürünleri arasında çoğunlukla en büyük (ba­
zen de tek) yazan olduk)an bir gazete bulunduruyorlardı. Böyle­
likle �l�n �uzey Amerika'ya öz�ü bir olgu . olan ��cı-�.:.
- çiliğinin ilk dönemlerinin çok bilinen bir özelliği olan muhteşem
�� tıpı dogdu. Matbaacı-gazetecınin karşısındaki en önemli so­
run okurlara ulaşmak olduğundan, posta müdürü ile arasında o
kadar yakın bir ittifak kuruldu ki sık sık biri aynı zamanda öbürü
de oluyordu. Böylelikle matbaacının bürosu Kuzey Amerika'nın
iletişim ağının ve topluluğun düşünce hayatının. anahtarı haliiıe
geldi. İspanyol Amerikası'nda daha yavaş ve kesintili bir şekilde
de olsa benzer süreçler 18. yüzyılın ikinci yansında ilk· yerel mat-
baaların kurulması'yla sonuçlandı.47 ·•
_Kuzey'deki ya da Güney'deki ilk Amerikan gazetelerinin özel-
45. Pebvre ve Manin, TIİe Coming ofıhe Boole, s. 208-11.
46. A.g.e., s. 211.
47. Pranco; An /nıroducıion ıo Spanish-American Liıeraıure: s. 28.
CRIOLLO _ÖNCÜLER 79
likleri neydi? İşe asıl olarak pazann eklentileri olarak başladılar.
İlk gazeteler, metropol haberlerinin yanı sıra ticari tiaperler.(gemi­
lerin ne zaman gelip gittiği, hangi limanlarda hangi malların hangi
fiyatlardan satıldığı), sömürgeye yapılan siyasal ata�alar, zengin­
lerin düğünleri vesaire hakkında haberler içeriyordu. Başka bir
deyişle,.şu düğünle o gemiyi, bu fiyatla şu piskoposu aynı sayfa­
da bir araya getiren,, sömürge idaresinin yapısı ile bizzat pazar sis­
_
teminin kendisiydi. B!,I yoldan Caracas'ın gazetesi çok doğal,
neredeyse apolitik bir tarzda, belli bir aynı gazeteyi okuyanlar top­
luluğu arasında.bu gemilerin, gelinlerin,- piskoposlann ve fiyat­
lann ait olduğu bir hayali cemaat yarattı. Tabii zaman içinde buna
siyasal unsurlann·da katılacağını beklememek olmazdı.
Bu tür gazetelerin en bereketli özelliklerinden biri taşralıhk­
lanydı. Sömürgelerdeki bir criollo fırsat bulduğunda (kendi dün­
yası hakkında hiçbir şey•söyle'meyen) Madrid gazetelerini okuyaa
bilirdi ama aynı sokakta yaşayan bir İspanyol memur, Caracas
mamulü bir gazeteyi, elinden geldiği sürece asla okumazdı. Diğer
sömürgelerde de sonsuzca tekrarlanan bir asimetri. Bu tür bir baş­
ka öı;c;llik de çoğulluktu. 18. yüzyılın sonuna doğru gelişen İs­
panyol-Amerikan gazeteleri, kendilerininkine paralel dünyalarda
yaşayan diğer taşralılann tamamen bilincinde olunarak yazılıyor­
du ..Mexico City, Buenos Aires ve Bogota'nın gazete okurİan,
birbirlerinin gazetelerini okumuyor da olsal.ar, varlıklarının çok a­
çık seçik bir şekilde farkındaydılar. İspanyol-Amerikan milliyet­
bir kapsayıcılıkla yerel bir tikelciliğin hızla birbirini izlemesi de
bununla ilişkili. İlk Meksika milliyetçilerinin kendilerinden nosot­
. ros los Americanos, ülkelerinden de nuestra Amirica• diye bah­
setmesi, Meksika, İspanya'nın Amerikan mülkleri içersinde en
değerlisi olduğundan kendilerini Yeni Dünya'nın merkezi olarak
gör�n yerel criollo'lann kibri olarak yorumlanmıştır.48 Ama as­
lında bütün İspanyol Amerikası'nda insanlar kendilerini "Ameri­
kan" olarak düşünüyorlardı, çünkü bu terim İspanya dışında qoğ-
• Biz Amerikalılar; bizim Amerikamız (ç.n.)
4�. Lyncb; "I:he Spanish,American Revoluıion, s. 33.
 .HAYALI CEMAATLER. 80
riııiş oİıtıaktan kaynaklanan kader. ortaklığına işaret eqiyordu.49
Ayıiİ zamanpa, daha önce görmüş olduğumuz gibi, gazete kav­
ramı "dünya olaylan"nin bile belli bir halk dili okurlarının özgül
hayali d·ünyasııia kmla_rak yansımasını gerektirir. Yine bu hayali
cemaat içiiı zaman içinde istikrarlı ve katı bir eşzamanlılığın ne ka-·
dar önein�i olduğunu da daha önce görmüştük. İspanyol Ameri-
kan İmparatorluğu'nun devasa kapsamı ve bileşenlerinin göreli
yalıtİlıµışlığı, b9yl� bir eşzamanlılığı hayal etmeyi güçleştiriyor­
du.so Meksilçalı criollo'lann Buenos Aires'teki gelişmelerden ha-.
_berdar olması aylar alabiliyordu; üstelik bu haberler Rio de la Pla-.
ta gazeteleti aracılığıyla değil, Meksika gazeteleri aracılığıyla ak-
. tanhyordu. Olaylarsa Meksika'daki olaylanıı bir "parçası'' olmak-
tan çok onlara "benzer" olarak algılanıyordu: .
. Bu anlamda, İspanyol-Amerikan deneyiminin İspanyol-Ame-
. rikası ölçeğinde kalıcı. bir milliyetçilik yaratmaktaki "başarısızlı­
ğı", heni kapitalizm ve teknolojinin 18. yüzyılın sonundaki geliş­
mişlik düzeyini, hem de İspanyol kapitalizm ve teknolojisinin im­
paratorluğun idari kapsam·ı karşısındaki yerel geriliğini yansılı-
yordu. (Her milliyetçiliğin kapsamı üzerinde; kendi doğduğu düiı­
ya-tarihsel.dönemin anlamlı bir etkisi olsa gerek. Hint milliyetçi­
liği, Ayaklanma'.dan* sonra sömürge pazar ve idaresinin, impara­
torluk güçleri içinde en ileri ve .ürkülesi olanı ·ıarafından birleş-
'·
tirildiği gerçeğinden bağımsız olarak düşünülebilir mi?)
Kuzey'deki İngilizce konuşan, Protestan criollo'lar, "Ameri­
ka" fikrini gerçekleştirmek bakımından çok daha iyi konumlan­
mışlardı; o kadar ki, sonunda gün.delik dilde "Amerikan" adlan-
* 1857'deki Büyük Hint Ayaklanriıası kastediliyor. O zamana kadar hete­
·rojen bir yapı gösteren Britanya yönetimi ayakl anmadan sonra geniş bir•ye�.
niden düzenlemeye tabi tutuJniuştu. Bkz. Sosyalivn ve Toplumsal'Mücade­
leler Ansiklopedisi, c. IV, s. 1947-48. (ç.n.) . . çümü 566 693 km2 , Arjantin'inki 1 725 245 km2 ; lspanyol Amerika'nınki
:49_ "Bir peon (tanm işçisi) İspanyol kahyanın kendisini dövdüğünden ya­
kındı. San Martfn büyük bir öfkeyle isyan etti ama isyaiıı sosyalist değil' ınil­
liyetç:iydi. 'Görüyor musiın? 3 yıllık devrimden şoiıra hala bir ınaıurrango
(İspanyolla,r içiiı kulla,ııılan bir argo deyim) Amerikalı'ya el kald.ırabiliyor."'
A.g.e., s. 87. . ,
50. Marquez'in Yüz Yıllık Yalnız/ık'ta çizdiği göz kamaştırıcı Macondo
.. resııii, lspanyol-Amerikah nüfuslarının yalıtılmışlığını ve üeralığını büyüle-
yici bir şekilde gözler önüne serer.
CRIOLW ÖNCÜLER 81
dırmasını kendilerine lllaledebildiler. Başlangıçtaki Onüç Eyalet
Venezuela'dan daha küçük; Arjantin'in ise üçte biri kadar bir ala­
na yayılmıştı.51 Coğrafi olarak üst üste yığılmış oİduklıırından
Boston; N�w York ve Philadelphia'daki pazar merkezlerine her
birinden kolaylıkla ulaşılabiliyordu ve 11üfuslan gerek ticaret ge­
rek yayın aracılığıyla göreli olarak sıkı bağlarla birbirlerine bağ­
lanmıştı, Gelecekteki 183 yıl boyunca doğu kıyısındaki eski Ç!!­
kirdeğin yeni ve eski nüfusları batıya doğru hareket ettikçe "Bir­
leşik Deyletler';in sayısı artmaya devam etti. Ama ABD örne­
ğinde bile göreli bir "başansızlık"tan ya da küçülmeden söz-edile-·
bilir - İngilizce konuşulan Kanada'nın özüm�enememesi ya ·da
Teksas'ın on yıl süren· ( 1835-46) bağımsız egemenliği örnekle­
rinde olduğu gibi. Eğer Kalifomiya'da 18. yüzyılda hatırı sayılır
büyüklükte İngilizce konuşan bir topluluk olsaydı, Peru'nun 13
eyaletine k,arşı bir Arjantin rolünü oynayan bağımsız bir devlete
dönüşmez miydi? ABD'de bile, duygusal milliyetçilik bağlan,
Batı sınırının hızla genişle·mesi• ve Kuzey ve Güney ekonomileri­
nin yol açtığı çelişkiierle birleşerek, Bağımsızlık·B ildirgesi'nden
· neredeyse yüzyıl sonra ayrılıkçı bir savaşa yol açacak kadar gev­
şekti. Bu . savaş çarpıcı bir şekilde Venetuela ve Ekvator'u Gran
Colombia'dan, Uruguay ve Paraguay'ı ise Rio de la Plata Birleşik
Eyaletleri'�den kopa�n savaşları çağrıştırıyor. sı.
Şimdilik, sonuç olarak buraya kadarki akıl yürütmelerimizin yö­
nelmiş olduğu sınırlı .ve özgül doğrultuyu tekrar etmekte yarar
var. Bu doğrultu, Batı yanmkürede, diyelim 1760-1830 yıllan
arasında metropole karşı direnişin sosyo-ekonomik temellerini
51. Koloninin ıoplam yüzölçümü 518 9_85 krn2 idi. Venezuela'nın yüzöl­
ise 5 499 879'km2 idi.
52. Paraguay özellikle kayda değer bir örnek oluşturuyor. 17. yüzyılın­
başında Cizl(itler'in kurdukları hayırhah diktatörlük sayesinde, yerliler İspan­
yol Ameri_ka'nın diğer yörelerine · kıyasla qaha·iyi muamele görüyorlardı ve
Guarani yayın dili statüsüne kavuşabildi. Paraguay ancak l 767'de, kraliyet
Cizvitler'i İspanyol Amenka'dan sürdükten sonra Rio.de la Plata'ya dahil oldu
ve ancak bir kuşak boyunca bu sınırlar içinde kaldı. Bkz. Seıon-Watson, Na­
ıions and Sıaıes, s. 200-201.
 HAYALI CEMAATLER· 82
açıklamaktan çok, bu direnişin neden başka biçimlerdense çoğul,
"uiusal" biçimlerde tasarlandığını açıklamaya yönelik. Etkili olan.
iktisadi çıkarlar biliniyor ve bunlar elbette asli bir öneme sahip.
Liberalizm ve Aydınlanma elbette, özellikle de ancien regime'leri
ve imparatorluk sistemlerini eleştirmeyi mümkün J<ılan ideolojik
bir cephanelik sağlayarak önemli bfr katkİda bulundu. Ama id­
diam, .ne. iktisadi çıkarla Liberalizm'in ne d� Aydınlanma'nın,
kendi başlarına, eski rejimlerin kötülüklerine karşı savunulacak
hayali cemaatlerin biçim ya da türlerini açıklayamadığı ve açılç- ·
· layamayacağı ... Başka bir deyişle, bunların ikisi de, merkezde _,
yer alışlarıyla hayranlık ya da tiksinti uyandıran şeylerden farklı
olarak, görüş alanının sınırlarında yer aldığından zar zor seçi­
lebilen yeni bir bilincin çerçevesini yarataı;nazdı.S3 Bu görevin ye­
rine getirilmesinde, hac yollarındaki criollo memurlar ve taşralı
criollo yayıncılar belirleyici bir tarihsel rol oynadılar.
53. l 776'daki Bağıııİsızlik Bildirgesi'ııde yalnızca "halk" kelimesinin geç­
tiğinin, "ulus"un ise ille kez 1789 Anayasası'nda·arıı endam ettiğinin farkına
varmak öğretici oluyor. Kemilliinen, Nationalism, s. 105.
Eski Diller, Yeni Modeller
Amerikalar'daki başarılı ulusal kurtuluş hareketleri döneminin ka­
panması,_ milliyetçilik çağının Avrupa'da başlamasıyla aşağı yu­
karı örtüştü. ısı.o ile 1920 arasında Eski Dünya'nın çehresini de­
ğiştire.n bu dah�liarelceilenntabiatını göz önünde bulundur­
duğumuzda,. bunları seleflerinden ayırt eden iki çarpıcı özellik gö­
rüyoruz. Birincisi, biltün bunlarda �yayın di_Jt' sorunu mer �\
kezi bir siyasal ve ideolojik önem taşıdı;_ oysa devninci Amerika-�'ı
Iar'da İngilizce ve İspanyolca hiç söz konusu edilmemişti. İkin­
cisi, hepsi de öncüllerinin sağladığı· uzak (Fransız Devrimi'nin
altüst oluşlarından sonra pek o kadar,da uzak olmayan) görünür
modellerden·.yararlandı. Dolayısıyla "ulus", ya�_yav�J_ekil;
!enen bir görüş çerçevesi olmaktan çok, bilinçli olarak yönen:­
nebilecek .!?iı:_!iedef_h�ini afiıi'.'Hatta, birazcİan °göreceğımiz gibi,
"ulus", patenti alınması imkansız bir icat haline geldi. Birbirlerin-•
den çok farldı ve bazen beklenmedik eller tarafından aşınlabilir-ol­
du. Dolayısıyla bu bölümde ana konumuzu yayıncılık ve korsan­
lık oluşturacak.
18. yüzyılın sonuna doğru büyük Johann Gottfried von Herder
(1744-1803), Avrupa dışındaki belirgin bazı örnekleri ·keyifle·
görmezden gelenık; "Deı:ın jedes �olk işt Vqlk; �.§ ha_l_!eine Na­
tional Bildung wie Sf!ine Sprache'.. diyebilmişti. 1 Ulusallıği'dıl
üzerinde bir özel mülkiyeie bağfayan ve muhteşem bir şekilde
/ng-Avrupalı olan bu ulusallık kavramı, 19- yüzyıl Avrupası'nı
• Her halk bir halk olaralc nasıl kendi diline sahipse kendi ulusal terbiye­
sine de sahiptir. (ç:n.)
1. Kemilliinen, Nationalisni, s. 42. Vurgu_lar eklenmiştir.
 HAYALI CEMAATLER 84
sınırlı olarak, milliyetçiliğin doğası hakkındaki teorileri ise daha
yaygın bir şekilde etkiledi. Neydi bu düşün kökenleri? Büyük bir
olasılıkla A vnıpa dünyasının 14. yüzyıldan başlayarak zaman ve
mekanda köklü bir şekilde küçülmüş olması. Biı küçülmeye önce
Hümanistlerin kazılan, daha sonra da, paradoksal bir tarZcia, Av­
rupa'nın küresel ölçekte yayılması yol açmışu.
/ Auerbach'ın çok özlü bir şekilde ifade ettiği gibi:
Hümanizmin şafağı ile birlilcıe, lncil'dekiler kadar, klasik tarih ve efsane­
lerdeki olaylan da bugünden ayırt edenin yalnızca aradan geçen zaman değil,
aynı zamanda ıanıaınenfarku hayat koşullan olduğuna dair bir duygu ortaya
çıkmaya başladı. Kadim hayat ve ifade biçimlerini yenilemeyi programına
almış olan hümanizm, bildiğimiz daha önceki dönemlerden hiçbirinin sahip ol­
madığı derinlikte bir taıihsel perspe.ktif yarattı: Hümanistler antik çağlan ve
bu arka plan,ile birlikte aradaki Orıaçağ'ın karanlık dönemlerini tarihsel bir
derinlik içinde gördü... Bu, antik kültüre doğal gelen oıaışik hayatın ya da 12.
ve 13. yilzyıllann tarihsel. masumiyetini yeniden kurmayı [imklnsız kılı-
yordu). 2
1
"Karşılaşurmalı tarih" denebilecek şeyin gelişmesi, zaman içinde
o güne kadar işitilmemiş olan ve açık bir şekilde "antikliğin"
karşısına konan "modernite" kavramına yol açu. Antiklik ile mo­
dernliğin bu şekilde karşı karşıya konması, her zaman da antik­
liğin lehine yapılmıyordu. Konu, 17. yüzyılın son çeyreğinde
Fransiz düşünce hayauna egemen olan "Antikler'le Modernler'in
Savaşı" sırasında son derecede sert biçimlerde tanışıldı. 3 Yine
Auerbach'ı alıntılayacak olursak; "XIV. Louis.döneminde Fran­
sızlar kendi kültürlerini antik kültüre eşdeğerde geçerli bir model
saymak ve bu görüşü A vrupa'nın geri kalan kısmına dayatmak
cüretini gösterdiler."4
16. yüzyıl sırasında, Çin'de, Japonya'da, .Güneydoğu Asya'
da ve Hindistan alt kıtasında, o zamana kadar ancak belirsiz riva­
yetler aracılığıyla haberdar olunan ya da Meksika'daki Aztekler ve
2. Mime.sis, s. 282. Vurgular eklenmiştir.
3. Savaş, 1689 yılında 59 yaşındalci Cbarles Perraulı'nun, bilim ve sanat­
lann kendi yaşadığı dönem ve yerde en mlllcemmel biçimine kavuştuğunu iddia
eden Siecle de Lauis le Grand şiirini yayımlamasıyla başladı.
4. Mimesis, s. 343. Auerl>ach'ın "dil" değil "lctlltür" dediğine dikkatinizi
çekerim. Buradaki "kendi"liğc herhangi-bir "milleı-lik" atfetmekten de sakın­
mamız gerekir.
ESKi DİLLER. YENi MOD�LLER 85
Peru'daki lnkalar örneğinde olduğu gibi hiç bilinmeyen muhte­
şem medeniyetlerin Avrupalılar �ndan "keşfi", insanlı� tela­
_
fi edilmez bir çoğulculuğa mahkfim olduğu görüşünü getirdı. Bu
medeniyetlerin gelişmesi büyük ölçüde Avrupa'nın! Hıristiyanlı­
ğın, Antikliğin ve hatta insanın tarihinin dışında cereyan etmişti;
soyağaçlan Cennet'in dışında yer alıyor ve ona özümse���ordu.
(Anc� homojen ve içi boş bir zaman onlan banndırabılırdı.) Bu
"keşifler"in etkileri, dönemin hayali siyasalannın garip coğrafya­
Ianndan hareketle kavranabilir. More'un 15.16'da yayınlanan
Otopya'sı. yazarın Anvers'de karş1laştığ1, Amerigo Vespucci'nin
ı 497-98'deki Amerikalar seferine kaulmış bir denizcinin anlatuk­
lan olma iddiasındadır. Francis Bacon'ın Yeni_Atlantis'ini (1626)
yeni kılan şey. belki de her şeyden çok Pasifık Okyanusu'nda ge­
çiyor olmasıydı. Swift'in harika Houyhnhnms Adası (1726) ada­
nın Güney Atlantik'teki konumunu gösteren uydurma bir harita
içeriyordu. (Platon'un Devlet'inin düzmece ya da gerçek herhangi
bir haritada bulunmasının ne kadar tasavvuru imkansız olduğu
düşünülürse, bu konumlann anlamı daha iyi anlaşılabilir.) Gerçek
keşifleri kendilerine "model alan" bütün bu gırgır ütopyalar, yitik
Cennet'ler değil, çağdaş"toplumlar olarak anlatılmıştır. Bunun bir
anlamda zorunlu olduğu söylenebilir; çünkü bu ütopyalar çağdaş
toplumların eleştirisi olarak tasarlanmışlardı ve keşifler yitik b! r an­
tiklikten model arama zorunluluğunu ortadan kaldırmıştı. 5 Ütop­
yacılarla birlikte, Avrupa'nm o günkü toplumsal ve siyasal ku­
rumlanna karşı yönelttikleri bozguncu yazılannda giderek daha
fazla "gerçek" bir Avrupa-dışı'ndan yararlanan, Vico, Montes­
quieu, Volıaire ve Rousseau gibi Aydınlanma'nın parlak düşü­
nürleri sahneye çıktı. Sonuç olarak, Avrupa'yı medeniyetlerden
yalnızca biri, üstelik ille de en iyisi ya da Seçilmiş Olan olması ge­
rekmeyen bir tanesi olarak düşünmek mümkün oldu.6
5. lngiliz tiyatrosunun iki ünlil Moğolu �!nda da benzer. hoş bir � on!­
.
rast vaıdır. Marlowe'un Tamburlaine tlıe Greaı ı (1587-1588) 1407 de öl muş
ünlü bir hanedan kurucusunu betimler. Dryden'ın Auraııgzeb'i (1676) ise o
dönemde (1658-1707) hüküm sürmelcte olan bir imparatoru anlatıc
6. Böylelikle. bir yandan Avrupa emperyalizmi fütursuz bir şekilde cr­
talığı kınp geçerken. diğer medeniyetler de kendi kutsal soyağaçtannı yok
eden bir çoğulcdukla karşı karşıya kalmanın yaraıuğı travmayı yaşadılaı.
 _HAYALI CEMAATLER 86
. Keşif ve fetih, sırası geldiğinde Avrupa'nın dil Üzerindeki gö­
rüşlerinde de bir.devrim yarattı. baha en eski günlerden beri Por­
tekiz, Hollanda ve İspanyol denizcileri, misyonerleri, tüccar ve
askerleri, pratik amaçlar uğruna -seyrüsefer, dine çağırma, tica-
. ret ve savaş- Avrupa-dışı dillerden basit sözlükler halinde derle­
nen kelime listeleri toplamışlardı. Ancak bilimsel karşılaştırmalı
diller incelemesinin ancak 18. yüzyılın sonuna doğru gerçekten
yolu açılabildi. İngilizler'in Beiıgal'i fethetmelerinin urünlerinden
biri, William Jones'un Sanskritçe hakkındaki öncü incelemeleri
oldu (1786); yavaş yavaş Hint medeniyetinin Yunan ya da İbrani
medeniyetinden çok daha eski olduğu kavranmaya başladı. Na�
polyon'un Mısır seferinin sonuçlarından biri, Jean Champollion'
un hiyerogliften deşifre etmesi oldu (1835); Avrupa dışı antik
dönemler çoğullaştı. 7 Sami dilleri incelemelerindeki gelişmeler.­
İbranice'nin eskilik bakımından emsalsiz. olduğu ya da ilahi mi­
rasın bir parçası olduğu yolundaki fikirlerin aşınmasına yol açtı.
B_ir kez daha, ancak homoien. ve içi boş !bir zamanın barındıra- ·
bileceği soyağaçları kuruluyordu. "Dil, dışsal bir-güçle konuşan
insan arasındaki bir süreklilik·oımaktan çıkarak, dHi klillananların
\ kendi aralarında kurup gerçekleştirdikleri içsel bir alan olmaya·
başladı. "8 Bu keşiflerden karşılaştırmalı gramer incelemelı;ri ya­
pan, dilleri aileler şeklinde sınıflandıran. unutulmuş "proto-dil- .
!eri" bilimsel akıl yürütme yoiuyla yeniden kuran filoloji çıktı.
Hobsba�m'ın haklı olarak söylediği gibi "evrimi çekirdeğine
yerleştiren ilk bilim''. doğmuş oluyordu. 9
Bu noktadan itibaren eski kutsal diller -Latince, Yunanca ve
İbranice- aşağı sınıftan halk dillerinin alacalı kalabalığı ile eşit ·
düzlemde ilişki kurmak zorunda kaldılar. Bu, kapitalist yayıncılı­
ğın söz konusu kutsal dillere dayattığı ve onları pazara açan tenzil­
i rütbe sürecini tamamlıyordu. Eğer bütün diller ortak bir dünya-
Oria Krallık'ın kendisini yalnızca Uzak Doğu'yl,a sınırlayan marjinalleşmeye
tabi kalması, bu sürecin göstergelerinden biridir.
7. Hobsbawm, The Age of Revolution, s. 337.
8. Eôward Said, Orientalism, s. 136. [Türkçesi: Oryantalizm, Pınar Ya-
· · ' neredeyse hiçbir rol oynamadıklarına işaret eder (s. 167). Aynı zamanda, 19.
yınlan, 1982. ·(ç.n.))
9. Hobsbawm, The Age of Revoluıion, s. 337.
ESKi DiLLER, YENi MODELLER 87
içre statüye sahiptiyse, 9 zaman hepsi ilkece, eşit bir ilgiye ve in­
celemeye layık demekti. Ama kimin tarafından? Artık hiçbiri Tan­
n'ya ait olmadığına göre mantıken bu dillerin yeni sahipleri tara­
fından: her dilin kendi konuşanları -ve okuyanları- tarafından.
Seton-Watson'ın çok yararlı bir şekilde .gösterdiği gibi, 19.
yüzyıl, Avrupa ve yakın çevresi için, halk dillerinde faaliyet gös­
teren leksikograflaı:, gramerciler, filologlar ve ediplerin altın ça­
ğıydı.10 Bu meslekten aydınların enerjik faaliyetlerinin biçimlen­
mesinde-merkezi bir rol Qynadıklan 19. yüzyıl Avrupa milliyetçi­
liği, bu açıdan, 1770-1830 arası Amerikalar'a tam bir kontrast oiuş­
turuyordu. Dükkandan okula, bürodan konuta (güç bela da olsa)
taşınabilen tek dilli sözlükler, söz konusu dilin yayın mirasının
devasa dağarc1klanydı. Çift dilli sözlükler ise, diller arasındaki
yaklaşmakta olan eşitlikçiliği görünür kılıyordu - dışarıdaki si­
yasal gerçeklikler ne olursa olsun, bir Almanca-Çekçe/Çekçe-Al­
manca sözlüğün sayfalan arasında eşlenen dillerin statüleri ortak-
tı. Sözlük çalışmasının gerektirdiği biteviye işleri yapmaktan.bık­
mayan cansıkıcı hayalperestler ister istemez A vrupa'nın, en çok
da üniversitelerin büyük kitaplıklarının cazibesine kapılıyor, onlar
tarafından besleniyorlardı. Doğrudan doğruya hizmet verdikleri
m�şterilerinin çoğu da, kaçınılm,az bir biçimde üniversite ya da
ünıversite öncesi öğrencileri oluyordu. Hobsbawm'ın "Nasıl o-
kullar ve üniversiteler milliyetçiliğin en bilinçli taraftarlan olduy- /;
sa, okul ve üniversitelerin gelişmesi de miUiyetçiliğin_gelişmesi- !'
nin bir ölçüsü olmuştur" deyişinin, başka yer ve zamanlar için de- ,,
ğ_ilse de 19. yüzyıl Avrupası için doğru olduğuna kuşku yoktur.il 1i
\
10. "Zamanımızda dil tarihi, geleneksel siyasal, iktisadi ve toplumsal ta­
rihlerden çok katı çizgilerle ayrıldığından, uzmanlıktan fedakarlık etmek paha­
sına da olsa, bunları bir araya getirmek bana arzu edilir bir şey olarak görün­
dü." Naıions and Sıaıes, s. 11. Gerçekten de, Seton•Watson'un metninin en
değerli yönlerinden biri tam da dil tarihine gösterdiği bu hassasiyet - ama ta­
bii, bu ıarihten yararlanma biçimi konusunda onunla aynı :fikirde olunmayabi-
lir..
11. The Age of Revolution, s. 166. Amerikan milliyetçiliği. açısından
akademik kunımlar önemsizdi. Hobsbawm'ın kendisi, o sırada Paris'te 6 bin
Amerikalı öğrenci bulunmasına karşın, bunların Fransız Devrimi sırasında·
yüzyılın ilk yansında eğitimdeki hı:ı;lı yaygınlaşmaya karşın, okullardaki geoç
 HAYALİ CEMAATLER 88
Dolayısıyla bu Ieksikografik devrim, her bir küçük infilakın,
sonunda çıkan yangının geceyi gündüze dönüştürmesine kadar bir
diğer .infilakı tutuşturduğµ· bir cephanelik yangınının artan kükre-
yişine t,enzetilebilir. . Latin alfabesiyle değiştirme yönünde bir hareketlilik eşlik ediyor­
18. yüzyılın. ortasına vanldığında, Alman, Fransız ve İngiliz .,
alimlerinin. çalışmalan, gerekli filolojik ve Ieksikçıgrafık eklerle
: desteklenmiş Yunanea klasiklerin kullanışlı basımlannı ulaşılabilir ,..;
kılmakla kalmamış, aynı zamanda düzinelerce kitapla, ışıltılı ve
· net hir şekilde, putatapar, eski Helen medeniyetini yeniden kur­
ınuştu. Yüzyılın son çeyreğinde bu "geçmiş", çoğunluğu Osmanlı
sınırlannın'ötesine yolculuk et�iş, orada eğitim görmüş, Yurtanca
konuşan bit dizi genç Hıristiyan aydın için ulaşılabilir hale gel-
di.12 Batı Avrupa medeniyetinin_ me.rkezlerindeki Helenperestlik-,
I[1 ten coşan bu gençler, modem Yunanhlar'ı barbarlıktan anndırma,
yani onlan Perikles ve Sokrates'e yaraşır .varlıklara dönüştürme ·,i
/ işin,e kalkıştılar.13 Bu genç adamlardan birinin, (daha sonra kendi-
si de tutkulu bir leksikograf olacak olan) Adamantios Koraes'in,
l 803'te Paris'te Fransız bir dinleyici kitlesine yöneltti'ği aşağıdaki
şu sözler, bihnç düzeyindeki bu değişikliğin tipik bir göstergesi­
dir:
Uius; ilk kez kendi cehaletinin yarattığı o sefil manzarayı gözden geçiriyor
ve gözleriyle bu manzarayı atalanmn ihtişamından ayıran mesafeyi ölçtüğünde
titriyor. Ancak bu acılı keşif, Yunanlılan umutsuzluğa sevketmiyor: Sanki
içlerinden 'kendi kendilerine biz Yunanblar'ın halefıyiz diyorlar, ya yeniden ona
.... - . . ---·�----- ... •-··-""---········•--.. ·-·�-:·····-:- ....... � .
• .... -· •· ·
layık hale gelmeliyiz ya da bu adı artıli taşımamalıyız. 14
sayısının modern ölçütler açısından cüzi olduğunu hatırlatması da çok yararlı
oluyor: 1842'de Fransa'da yalnızca 19 bin lycee öğrençisi, 1850'de impara­
torluk Rusyası'nın 68 milyonluk·nüfusu içersindc 20 bin lise öğrencisi, 1848
Avrupası'nda muhtelemen toııtam 48 bin üniversite öğrencisi. Yine de o yılki
devrimlerde bu minik, ancak stratejik grup kilit bir rol oynadı (A.g.e., s. 166-
67). ·
12. ilk Yunanca gazete Viyana'da 1784 yılında yayınlandı .. 1821 'de Os­
manlı-karşıtı ayaklanmadan büyük ölçüde sorqmlu olan Philike Hetairia,'
1814'te "Rusya'nın o büyük, yeni tahıl l'imanı, Odesa'da" kuruldu.
13. B.kz. Elie Kedou.rie'nin Nationalisın irı Asia a11d Africa'ya yazdığı
giriş, s. 40.
• 14.A.g.e., s. 43-44, Vurgular eklenmiştir. Koraes'in "Medeniyetin Yu'na­
nistan'daki Mevcut Durur.ıu"nun tam metni, s. 157-82'dedir.. Yunan milliyet­
çiliğinin sosyolojik temelleri.hakkında çarpıcı modernlikte bir tahlil içerir.
ESKi DİUER, YENİ-MODELLER 89
Benzer bir şekilde 18. yüzyılın sönİında Rumence'nin gramer,
·sözlük ve.tarihi.eri belirmeye başladı. Buna, Rumence'.yi Orto­
doks-Slav komşulanndan kesin bir şekilde ayıran Kiril alfabesini,
du; söz konusu hareketliİik önce Habsburg, sonra Osmanlı top- ·
rakiannda başarıya ulaştı. 15 Academie Française'i örnek alarak
kurulmuş olan Rus Akademisi, 1789-94 yıllan arasında 6·ciltlik
bir Rusça sözluk, 1802'de ise resmi bir gramer yayınladı. Her
. ikisi de, halk dilinin Kilise Slavcası üzerindeki zaferini simgeli­
yordu. Her ne kadar Bohemya'da Çekçe 18. yüzyılda bile yalnız­
ca kö,ylülüğün diliydiyse de (soyluluk ve yükselen orta sınıflar
Almanca konuşuyordu), 1792'.de Josef Dobr ,ovsky ( 1753:ı 829)
adlı bir Katolik papaz, Çek dili ve edebiyatımın ilk sistematik tari-
hini yazdı: Geschichte der bölıınischen Sprache und iiltem Litera-
,
tur. 1835-1839 arasında Jcisef Jungmann'rn öncü nitelikteki
· Çekçe-Almanca ·sözlüğü ya,yınlandı.16
lgnotus'un yazdıklarına göre Maca_r mi�liyetçiHğinir_ı doğ�i'!,
''.taf!l].).e_n�Q!l�g:Jç l<�d�r..Y.�!ı:1. bi!_ c_:ıJar: o zamanlar Viyana'da ya­
şayan ve Maria Teresa'nın muhafızlan arasında yer alan verimli
Macar yazan György Bessenyei'nin 1772'de bazı okunması im-·
kansız eserler yayınlaması ... Bessenyei'nin magna opera'sının•
amacı, Macarca'nın en yüksek edebi türlere bile uygun olduğunu
kanttl;tmaktı." 17 "Macar edebiyatının babası" Ferenc Kazinczy'nin
(1759-1831) çok sayıdaki es�rleri ve daha sonra Budapeşte Üni­
versitesi olacak okulun I 784'te Tmava adlı küçük taşra kasaba­
'
sından Budapeşte'ye taşınması Macar milliyetçiliğine. ek bir dürtü
kazandırdı. Bu milliyetçiliğin ilk ifadesi, Latince konuşan . . Macar
• başyapıtlar (Laı. ç.n.)
15. Orta ya da Doğu Avrupa konusunda uzmanlık gibi bir iddiaya sahip
değilim. Aşağıdaki tahlilde geniş ölçüde Seton-Watso:n'dan yararlandım. Ru­
mence için bkz. Naıions a11d Sıaıes, s. 177.
16. A.g.e., s, 150-53.
17. Paul lgnotus, Hungary, s. 44. "Bunu kanıtladı da; ama eserinin pole­
mik değeri, ürettiği örneklerin estetik değerinden daha yüksekti." Söz konusu
pasajın, başlığı "M_a_ç�r .!:!!J!�yıı.un icat Ed�" olan bir bölümde yer aldı­
ğını I?.elirtmek-yaraniôlabilir. Söz konusu bölüm ş u anlamlı cümleyle açılı­
', yor: ·�r .ul�ş,_bidç_aç in � d6j!D�g e.ı:.�Isffği!ıe l<Jır.M.Y.! �iğiııde_doğar."
--- ··,-.- - - .� .. --.. ---.:--· . ,�,.,.,�=--- .,.
'
 'HAYALI CEMAATLER 90
soyluluğunun, l 780'1erde, İmparator il. Joseph'in imparatorluk
idaresinin anadili olarak Latince yerine Almaıica'yı geçinne kara­
nna gösterdikleri düşmanca tepki oldu. ıs
1800-1850 arasındaki dönemde, Kuzey Balkanlar'da, yerli
alimlerin çabalan sonucunda birbirlerinden farklı üç_ yazınsal dil
1 şekillendi: Slovence, Sırp-Hırvatça ve Bulgarca. Her ne kadar o
zamana kadar yaygın olarak, "Bulgarlar"Ia Sırp ve Hırvatların ay-
1 nı ulustan olduklan düşünülüyorduysa ve hatta her iki grup da
� İlirya Hareketi içinde yer aldıysa da, !_Ş78'd� ayn bir Bulgar dev­
\ Jeti varlık bulacaktı. 18. yüzyılda hödüklerin dili olarak aşağılanan
Ukraynaca'ya (Küçük Rusça) ancak be.ili bir horgörüyle tajlam­
mül ediliyordu. Ama 1798'de lvan Kotlarevsky'nin Ukrayna ha­
yatını hicveden Aeneid'i. büyük bir popülerlik kazandı. 1804'te
Harkov Üniversitesi kuruldu ve hızla Ukrayna edebiyatındaki pat-.
lamanın merkezi haline geldi. l8 l9'da, resmi Rusça gramerinden
yalnızca 17 yıl sonra ilk Ukraynaca grameri yayımlandı. Ve 1830'
tarda bunlan Taras Şevçenko'nun yapıtları-izledi. Seton-Watson'a
göre "Ukraynaca'nın k�bul edilebilir bir edebi dil haline gelmesi,
başka herhangi bir kişiden çok onun sayesinde olmuştur. Bu ç!Lli;!L
kullanılmaya başlaması, Ukrayna ulusal bilincinin oluş_masın3aki
belirleyici evreydi." 19 Kısa bir süre söiıra;-'t84'6'da· Kiev'de ilk
millıyetçi Ukrayna örgütü kuruldu - bir tarihçi tarafından!
18. yüzyılda bugünkü Finlandiya'nın devlet dili lsveçce'ydi.
Bölgenin 1809'da Çarlıkla birleşmesinden sonra resmi dil Rusça
oldu.. Ama Fince ve Fin geçmişi hakkında "uyanmakta" olan ilgi,
kendini önce 18. yüzyılın sonunda Latince ve lsveçce metinler
aracılığıyla ifade ettikten sonra 1820'lerde giderek halk dilinde
göstenneye başladı.20 Uç vennekte olan Fin milliyetçi hareke­
tinin önderleri "meslekleri dille uğraşmak olan insanlardı: yazar-
18. Seton-Watson, Nations and States, s. 158-61, T�pki, Joseph'in halefi
II. Lcopold'u (hükümdarlığı 1790-1792) Latinoe'yi yeniden ihdas etmeye ikna
edecek kadar şiddetliydi. Bkz. Vl. Bölüm. Bu konuda Kazincy'nin politik ola­
rak il. Joseph'in tarafını tutmuş olması anlamlıdır. Qgnotus, Hungary, s. 48)
19. Naıions and Sıaıes, s. 187. Söylemeye bile gerek yok, çar yönetimi bu
insanlan harcadı. Şevçcnko Sibirya'da ezildi. Ama Habsburglar Polonyahlan
dengelemek için Galiçya'da Ukrayna milliyetçilerine belli bir destek verdiler.
20. Kemiliünen, Nationali.rm, s. 208-15.
ESKi DiLLER, YENi MODELLER 91
!ar, öğretmenler, vaizler ve avukatlar. Folklor çalışmalarına ve
popüler epik şiirlerin yeniden keşfedilip bir araya getirilmesine
gramer ve sözlüklenıı yayınlanması eşlik etti. Bütün bunlar, adı­
na daha güçlü siyasal talepler ileri sürülebilecek edebi [yani basılı)
Fin dilinin standartlaşmasına hizmet eden süreli yayınlann çık­
masına yol açtı. nıı Telaffuzu farklı olmakla birlikte Danimarkalı­
lar'Ja uzun bir ortak yazı dili tarihi paylaşan Norveç'in durumun- l
da ise milliyetçilik, Ivar Aasen'in·yeni Norveççe grameri (f848)
ve sözlüğü (1850) ile ortaya çıktı. Bu metinler özgül olarak Nor-
veççe olan bir yayın diline duyulan talebe hem k�ıhk veriyor
hem bu talebi kışkırtıyorlardı.->:k
19. yüzyılın daha sonraki döneminde, 1870'1erde yerel Hol­
landa ağzını edebi bir dile dönüştüren ve onu artık Avrupalı olma­
yan bir şey diye adlandıran Boer vaiz ve ediplerinin t\fı:ik.!?,er.
milliyetçiliğine öncülük tiğini görüyoruz. Ç�ğu Be��l Ameri­
.
kan Koleji (kuruluş� 18 66) ve St. Joseph Cızvıt KoleJı (kuruluşu
1875) mahsulü Maruniler ve Kopt'lar klasik Arapça'nın canlan­
masında ve Arap milliyetçiliğinin yayılmasındaki başlıca rolü oy-
nadılar.22 Türk milliyetçiliğinin tohumlarını da 1870'lerde İstan­
�ul'<!? halk dilinde canlı bir yayl_!lcılığın oifiiya.�§m.d! izle��k
/
, mümkiln.23 -
. ı' Diğer.yandan aynı dönemin başka bir basılı sayfa türünün, no­
. ' , ita sayfalarının, partisyonların da halklılaşmasına tanık olduğunu
. \unutmamalıyız. Dobrovsky'den sonra Smetana, Dvorak ve Jana-
:::- / cek, Aasen'den sonra Grieg, Kazinczy'den sonra B6la Bartok
f geldi; yüzyılımıza dek süren bir gelişme...
Bütün bu leksikograflann, filologların, gramerdlerin, folklor­
culann, kamuoyu oluşturanların, bestekarlann devrimci faaliyetle-.
rini bir boşluk içinde sürdünnedikleri de açık olsa gerek. Eninde
21. Seton-Watson, Nations aııd Sıaıııs, s. 72.
22. A.g.e., s. 232 ve 261.
23. Kohn, The Age of Nationalism, s. 105-7. Bu, Türkçe, Farsça ve
Arapça'nın unsurlanru birleştiren, hanedanlığa özgü "rcsmi"ce olan "Osmanlı­
ca"nın reddedilmesi demekti. Beklenebileceği gibi ilk gazetenin kurucusu İb­
rahim Şinasi 5 yıldır eğitim görmekte olduğu Fransa'dan yeni dönmüştü.
Onun açlığı yolu kısa zamanda başkaları izledi. � •ya_yanldığında lsıan-
��� ?_giinlOk _�ıe a �ydı.
,.,, ..,-. ı,ıı,
. ·
..' ı-ı<, .3er.
�, 1 •
,) ı- ',-"ı�� Jıl-,1�, ., ıı.,?Pı,,,.,,
'ı,� "_.o ı...ıı:--r<stı�·
f J ,
<;:qo�ı.•r,
{
;,,_ x ,. -"�P-�
ı' Jc'.. J "-"'-!·�R-
ot-- .
!'�"-
A J A ;
;;;,·_:( ·"I,
'
#
 HAYALI CEMAATLER 92
sonunda bunlar, yayın pazarını!} üreticileriydi ve o sessiz çarşı
aracılığıyla da tüketici kamuoyuna bağlanmışlardı. Kimdi bu tü­
keticiler? En genel anlamıyla okuyan sınıfların aileleri; 'yalnızca
"çalışan baba" değil, aynı zamanda hizmetçi ile desteklenen anne
· ve okul çocukları da. l 840'ta o zamanın en ileri devletleri olan
B_ritanya ve Fransa'da bile, nüfusun yarısının (geri Rusya'da ne­
redeyse %98'inin) okuryazar olmadığını hesaba katarsak, :Qfil!.­
yan sını�5Jn..!>elli bi!=,_.güce sal_ıip_insa�ar olQJ.J��laşılır. Daha
so�ut olarak bCınlar soylular, toprak sahipleri, saray erkim ve
ruhbanlardan oluşan eski egemen sınıfa ek olarak, orta sıoıflann
yükselmekte olan pleb kökenli küçük memurları, meslek sahipleri
ve ticaret ve sanayi burjuvazileriydi.
ı
:,
:
Hatırı sayılır büyüklükteki yerel savaşların olmamasına karşın,
19. yüzyıl ortası Avrupası, devlet harcamalarında ve (sivil ve
askeri) �eJ)et.! :ıjiı:okrasileıjqin_ _b�yüklüğünde hızlı bir artı§ll tanık
.f oldu. 1830 ile 1850 arasında°kişi başına'.kamu harcariıalan İs-
panya'da %25, Fransa'da %40,.Rusya'da %44, Belçika'da %50,
i Avusturya'da %70, ABD'de %75 ve Hollanda'da %90'ın· üze­
rinde arttı.24 Aynı zamanda bürokratik uzmarilaşma anlamına ge­
,len bu bürokratik genişleme, o zamana kadar olduğundan çok da�
ha fazla sayıda ve toplumsal köken bakımından çok çeşitli insana
\ birlerinin kızlarıyla evlenmiyorlar ya da•birbirlerinin mülkünün
1 r�s�1! terfi ��al-�ı açtı. Arpalıklarla şişirilmiş ve soyluluktan
başını kurtaramayan Avusturya-Macaıistan'ın sakat devlet aygı­
tında bile böyledir bu: Sivil yannın üst kademelerindeki orta sınıf
kökenli kişileriiı yüzdesi l 804'te sıfırken, 1829'da 27'ye, ı 859'
da 35'e ve 1878'de 55'e çıktı. Silahlı kuvvetlerde de benzer ama
beklenebileceği gibi daha yavaş bir gelişme yaşandı; subayların
orta sınıflı bileşkesi l 859'dan l 9 l 8'e, % IO'dan %75'e çıktı. ıs
Bürokratik otta sınıfların genişlemesi, Avrupa'nın ileri ve geri
devletlerinde karşılaştınlabiiir oranlarda cereyan edeiı eşit bir ge­
liş,meydiyse de, ticaret ve sanayi burjuvazilerinin yükselişi, kuş­
kusuz, kiminde kitlesel ölçekte ve hızlı, kimindeyse yavaş ve gü­
dük bir şekilde yaşanan son derece eşitsiz bir gelişmeydi. Ama
... 4_ - ·--
24. Hobsbawm. Tlıe Age of Revolıııioıı, s. 229.
25. Pcıer J. Kaızcnsıein, Disjoiııed Parıııers, Ausıria aııd Gerıııaııy siııce
1815, s. 74, 112.
ESKi DiLLER, YENi MODELLER 93
nerede olursa olsun, bu "yükseliş" halk dilinde ·yapılan kapitalist
,X!yrncılık ile ilişkisi içinde anlaşılmalıdır. ,
Burjuvazi-öncesi' egemen·sıiııflar kendi iç bütünlüklerini bir �
anlamda dil dışında ya da tıiç değilse yayın dili dışında kurmuş­
lardı. Siyam hükümdan soylu bir Malay kadını cariye olarak
aldığında ya da İngiltere Kralı bir İspanyol prensesle evlendiğin­
de, oturup gerçekten ciddi ciddi konuştukları oluyor muydu? Ku- }
.!:illan da�ı_şmalar, akrabalıklann, himayenin ve kişisel sadakat- 1
. l�rin ürünüycfü. "Fransız" soylular, "Fransız" monarklara karşı 1
"lngiliz" kralına, paylaşılan bir dil ve kültür zemini üzerinde de- ,
ğil, Makyavelci hesaplar bir yana, paylaşılan akrabalıklar ve dost- \
luklardan ötürü yardım edebilirlerdi. Geleneksel aristokrasilerin /
göreli küçüklüğü, siyasal tabanlarının sabit olması, cinsel ilişki ve
mirasın da ima ettiği gibi, siyasal ilişkilerin kişiselleşmesi, sınıfsal
iç bütünlüklerinin hayali olduğu kadar somut da olduğu anJamma
geliyordu. Okuryazar olmayan bir soyluluk yine de bir soyluluk
olarak davranabilirdi. Ama ya burjuvazi? İşte buyrun size, mecazi
anlamda anc!'< kopyaları aracılığıyfiıvırrôfafüıen·6ır �TUile'
deki bir fabrika sahibil.yon'daki fabrika'sahibine anc'ak ortak bir
etkilenmeler zinciri ile bağlıydı. Onlan birbirlerinin varoluşundan
haberdar olmaya zorlayan hiçbir gerekçe yoktu; tipik olarak bir­
mirasına konmuyorlardı. Ama kendileri gibi binlerce ve binlerce
insanın va.rolduğunu, yayın dili sayesinde gözlerinin önüne geti­
rebijmeyi başarıyorlardı. Okuryazar olmayan__!)ir b_1;1_ıjuv�i-��-ı. '
!>ile �d_il�.mg:. Yani dünya-tarihsel açıdan bakıldığında, burjuva- !
ziler tamamen hayali bir temel üzerinele. dayanışma kurmayı bece- !
rebil«:!1J.!!s. sınifİardİ Ama·Latince'oin halk dillerindeki kapitalist \
L
yayıncılık tarafından iki yüzyıldır yenilgiye uğratılmış bulunduğu
19. yüzyıl Avrupası'nda, bu dayanışmanın halk dillerinin anlaşı­
lırlıklan ile çizilen azami bir sının vardı. Başka bir deyişle, kişi
herkesle yatağa girebilir, ama ancak bazı insanların sözlerini oku­
yabilir,
Soylular; toprak sahipleri, meslek adamlı;n, memurlar ve piya­
sa adamları - demek ki bunlardı filolojik devrimin potansiyel
tüketicileri. Ama böylesi bir :müşteri kitlesi hiçbir yerde tamamen
 HAYAL/ CEMAATLER 94
gerçeklik kazanmadı ve gerçek tüketicilerin bileşimi bölgeden
bölgeye farklılıklar gösterdi. Bunun nedenlerini görmek için, Av­
rupa ile Amerikalar arasındaki daha önce değindiğimiz temel
karşıtlığa geri dönmek gerekiyor. Amerikalar'da çeşitli impara­
torlukların kapsamı ile buralardaki halk dillerinin kapsamı ara­
sında neredeyse mükemmel bir çakışma vardı. A vrupa'da ise
böylesi çakışmalar seyrekti ve Avrupa-içi hanedan imparatorluk­
ları temelde çok dilliydi. Başka bir deyişle, güç ve yayın dilinin
çizdiği·haritalar birbirinden farklıydı.
r 19. yüzyılın ayırt edici özelliği kolan okuryazarlık, ticaret, sana­
!•Yi, iletişim ve devlet. aygıtlanndai genel büyüme, her hanedanlık
( mülkü içinde halk "dili temelinde birlik yaratma doğrultusunda
1 güçlü itkiler yarattı. Latince 1840'1ara kadar Avustuıya-Macaris-
tan'da bir devlet dili olma rolürie tutunabildi ama hemen ardından
neredeyse tamamen yokoldu. Devlet dili olabilirdi ama 19. yüz­
yıld�, özellikle de bütün bu dillerin birbirlerinin alanlaıinm içine
geçtiği bir dünyada işletme, bilim, basın ya da edebiyat dili ola-.
mazdı.
Diğer yandan hiç değilse başlangıçta büyük ölçüde plansız olan
bir süreç içinde, devlet dili olarak benimsenmiş olan halk dilleri
gide'rek artan bir güç ve statü kazanıyorlardı. Örneğin İngilizce,
Galce'yi İrlanda'nın çoğu bölgesinden dışan iteledi, Fransızca
Brötanca'yı duvara sıkıştırdı ve Kastilyaca Katalanca'yı marjinal­
liğe indirgedi. Tamamen dışsal nedenlerden ötürü, yilzyılm orta­
sında Britanya ve Fransa gibi devlet dili ile nüfusun dilinin büyük
ölçüde·örtüştüğü mülklerde26, yukarıda sözü edilen dillerin genel
olarak iç içe geçmesinin dramatik siyasal sonuçlan olmadı. (Bu
ömekl�r Amerikalara en çok benzeyen örneklerdi.) Avustuıya­
Macaristan'ın belki de en uç örneğini oluşturduğu bir dizi başka
mülkte ise, bu iç içe geçişin sonuçlarının patlamalara yol' açması
kaçınılmazdı. Devasa, derme çatma ve çokdilli ama giderek okur­
yazarlaşan bir nüfus barındıran bu mülk içinde 19. yüzyılda La-
26. Daha önce de görd!lğOriıüz gibi, bu iki durumda halk dillerinin devlet
dili haline gelmesi süreci çok.erken bir noktada başlamıştı. Birleşik Kralhk
söz konusu olduğunda 18. yüzyılın başında Gaeltachı'ıri askeri olarak bastı- ·
nlması ve 1840'1ann kıtlıjı, katkılan bakımından önemli etkenler oldu.
ESKi DiLLER. YENi MODELLER 95
tince'nin halk dillerinden herhangi biri ile değiştirilmesi, zaten o
yayın dilini kullanmakta olanlara büyük avantajlar vaat ederken,
kullanmayanlar için de aynı derecede tehdit edici oluyordu. Her­
hangi biri teriminin özellikle altını çiziyorum, çünkü ilerde daha
aynntıh tartışacağımız gibi, Habsburg sarayının 19. yüzyılda Al­
manca'nın statüsünü yükseltmesinin kimilerinin sanabileceği gibi,
Alman milliyetçiliği ile en küçük bir ilişkisi yoktu. (Bu koşullarda
her hanedanlık mülkü içerisinde, bilinçli bir milliyetçiliğin en son
olarak resmi halk dilini anadili olarak konuşanlar arasında ortaya
çıkması beklenir. Tarihsel kayıtlar da bu beklentiyi doğruluyor.)
· Dolayısıyla farklı siyasal koşullara göre leksikografların müş­
terilerinin de farklı tüketici kesimlerinden oluştuğunu görmek şa­
şırtıcı değil. Örneğin bir Macar burjuvazisinin neredeyse hiç var­
olmadığı, ama 8 kişiden birinin aristokratik bir statü iddia ettiği
Macaristan'da, Almanca dalgasına karşı yayın-Macarcası'nı savu­
nan cephe, küçük soyluluğun bazı kesimleriyle yoksullaş_nuş top­
rak sahiplerinden oluşuyordu.27 Aşağı yukan aynı şey Lehçe
okurları için de söylenebilir. Ama daha tipik olanı, küçük toprak
sahipleri, akademisyenler, meslek adamları ve işadamlanndan o­
luşan bir koalisyondu. Bu koalisyon içindeki gruplardan ilki,
"itibar" sahibi önderler, ikinci ve üçüncü gruplar, efsane, şiir, ga­
zete ve ideolojik formülasyonfar, sonuncu grup ise para ve pazar­
lama imkanları sağlıyordu. Cana yakın Koraes, Yunan milliyet­
çiliğinin aydınların ve girişimcilerin ağırlıklı bir rol oynadığı erken
dön�mindeki müşterileri hakkında şu hoş anekdotu sunuyor.
Daha az yoksul olan, hali valcti yerinde bazı sakinleri ve bir iki okulu ve
dolayısıyla hiç değilse antik yaza.rlan okuyup anlayabilen birkaç bireyi olan
kasabalarda, devrim daha.önce başladı ve daha hızlı ve ferahlatıCl bir şekilde
ilerlemesi mümkün oldu. Bu kasabalann bazılarında okullar genişletilmeye ve
yabancı dillerle. Avrupa'da [a.b.J okutulan bilimlerin öğretimine başlandı bile.
Zenginler lıalyanca'dan. Fransızca'dan, Almanca'dan ve lngilizce'den çevrilen
kitaplann basımını destekliyorlar; eğitilmeye hevesli genç adamları kendi he­
saplarına Avrupa'ya gönderiyorlar; kızlar da hariç tutulmamak üzere kendi
çoculdanna daha iyi bir eğitim veriyorlar... 28
27. Hobsbawm, Tlıe Age of Revolwion, s. 16S. Daha önceki bir aynnıılı
tartışma için bkz. lgnotus, Hungary, s. 44-56; aynca bkz. ı,sıi. The Dissolu­
ıion, s. 224-S.
 HAYALI CEMAATLER 96
Macarca'dan Yunanca örneğine uzanan tayf üzerinde çeşitli bi­
leşimlerden oluşan bu okuma koalisyonları, önce Orta ve Doğu
A vrupa'da gelişti ve yüzyıl ilerledikçe Ortado_ğu'ya doğru yayil-
l dı.29 Halk dilinde hayal edilen bu cemaatlere kentli ve kırsal kitlel­
i erin katı İma derecesi kuşkusuz büyük .bir çeşitlilik gösteriyordu.
,. Bu katılım büyük ölçüde söz konusu kitlelerle milliyetçiliğin mis­
yonerleri :ırasında nasıl bir ilişki olduğuna bağlıyd.ı. Bir uçta belki
köylüJükten gelme ve ona yakın kalmaya devam eden katolik bir
rahipliğin hayati bir aracı rolü oynadığı İrlanda'ya işaret edilebilir.
Diğer bir aşın uca, Hobsbawm'ın ironik yorumu işaret ediyor:
" l 846'da köylüler, serfliğin kaldın imasını vaat ettikleri halde Po­
lonyalı devrimcilere karşı durdular ve beyefendileri katledip,
İmparator'un memurlarına güvenmeyi tercih ettiler." 30 Ama
aslında okuryazarlığın gelişmesiyle ve kitlelerin öteden beri ı
mütevazı bir tarzda her gün konuştukları dilin bir yayın diline
yükseltilmesinde yeni bir ihtişam keşfetmeleriyle fiili bir popüler
destek edinmek hemen her yerde kolaylaştı.
Dolayısıyla Naim'in şu çarpıcı formülü bir yere kadar doğru:
"Milliyetçiliğ.in yeni orta sınıf kökenli entelijensiyasmın kitleleri
\ tarihe davet etmesi gerekiyordu ve davetiyenin de onların anlanı:
ı .
bileceğiJ>!r dilde yazılmış olması gerekliydi. "31 Ancak neden da­
vetiyenin. bu kadar cazip geldiğini ve neden çok farklı ittifakların
. bu davetiyeye başvurduklarını (Naim'in orta sınıf entelijensiyası, ·
1 hiç de yegane ev sahibi değildi), son olarak milliyetçiliğin korsan-
lanabilirliğine başvurmadan anlayamayız.
Hobsbawm'ın gözlemine göre, "Fransız Devrimi, modem an­
ı lamda şekillenmiş bir hareket ya da parti tarafından ya da hatta
28. Kedourie, Naıionalism in Asia and Africa, s. 170. Vurgu eklenmiştir.
Buradaki her iY çok ıipik. Koraes, •Avnıpa"ya göz ucuyla bakıyor, asıl karşı
kaışıya olduğu Konsıanıinopolis. Osmanlıca henüz yaı,ancı bir dil değil. Ve
çalışmayan milstakbcl eşler de ya}'ln pazarına girmekteler.
2c:>. Örnekler için bkz. Seıon-Waıson. Naıions and Sıaıes, s. 72 (Finlan­
diya). s. 145 (Bulgarisıan), s. 153 (Bohemya), ve s. 432 (Slovakya); Kohn.
, limeden önce vardı. lngiliz ve Fransız sosyalistleri -tarihte emsalleri olma­
T/ıe Age of Ncıionalisın, s. 83 (Mısır) ve 103 (lran).
30. Tlıe Age of Revoluıion, s. 169.
31. Tlıe Break-up of Britain, s. 340.
ESKi DiLLER. YENi MODELLER 97
sistematik bir programı hayata geçirmeye çalışan insanlar tarafın­
dan yapılmamıştı. Hatta devrim sonrasına dair bir şahsiyet olan
Napolyon'a kadar 20. yüzyıl devruıılerinin bizi alıştırdığı türden
önderler de çıkarmadı ortaya. "32 Ama bir kez gerçekl�tik�n _so�­
ra devrim, birikmekte olan basılı hafıza içinde yerini aldı. Devn­
min, yaratanlar ve kurbanları tarafından ezici ve baş döndürücü
bir şekilde .yaşanan olaylan kendine ait adı olan bir "şey" haline
geldi: "Fransız Devrimi". Say.ısız su damlacığıyla yuvarlak bir ta­
şa dönüştürülmüş devasa ve şekilsiz bir kaya gibi, bu tarihsel d�­
neyim de milyonlarca basılı kelime tarafından sayfa �zerin�� b�r
"kavram" ve sırası geldiğinde bir model olarak şekillendirildı.
"O"nun niçin patlak verdiği, "o"nun neyi hedeflediği, "o"nun
niçin başanya ya da başarısızlığa ulaştığı, dostlar ve düşman�ar
arasında sürdürülen sayısız polemiğin konusu oldu; ama deyım
yerindeyse onun "o" olduğu hakkında artık kuşkuya yer yoktu. 33
Çok benzer bir şekilde, baklannda yayınlar yapılır yapılmaz 1
Amerika'daki bağımsızlık hareketleri de "kavramlar", "modeller" ,
hatta "şemalar" haline geldi. Bolivar'ın zenci ayaklanması korlcu- :
su ile San Martfn'in kendi yerlilerini Perulular diye adlandırması,
kaotik bir şekilde birbirleriyle itişmişlerdi. Ama basılı kelimeler ı
Bolivar'ın korkusunu tamamen sildi geçti, öyle ki bugün eğer
habrlanırsa ancak sonuçsuz bir aykınlık, bir anomali olarak hanr­
lanıyor. Amerikan kargaşasının içinden şu- hayal edilmiş gerçe k
likler ort aya çıktı= ulus-devlet, cumhuriyetçi kurumlar, eşit yurt-
. . �
taşlık, halk egemenliği, ulusal bayrak ve marşlar vb. Bunlann
kavramsal karşıtları ise tasfiye oldu: hanedanlık imparatorlukları,
V
monarşik kurumlar, mutlakiyetçili��er, �biiyetıeı:; devralı��ş j
soyluluklar, serflilcler, gettolar ve dige�len. (Bu baglamda hiçbır
şey : söz konusu yeni oluşumun merkezinde yer alan 19. yüzyıl
ABD'sinde kitlesel köleliğin gözardı edilmesi ve tipik Güney
32. The Age of Revoluıion, s. 80.
n .
33. Karşılaştınruz: ·sanayi Devrimi in ad( bile. '\� pa üı.ennde �kadar
_
hantal bir eıkisi olduğunu yansıtmaktadır. Şeyın kendisı [a.b. J Bntanyada ke­
yan bir grup- ancalc 1820'1erde ve bOyilk bir ihtimalle Fransa'daki siyasal
devri: mle analoji kurarak ıerimi icat eltiler.• A.g.e.. s. 45.
 HAYALI CEMAATLER 98
cumhuriyetlerinin ortak dili kadar çarpıcı olamaz.) Dahası, ba­
ğımsız devletlerin çoğulluğu da kuşkusuz şemanın geçerliğine ve
genellenebilirliğine onc1-y sağlamış oluyordu.
Sonuç olarak daha önce değilse de 19. yüzyılın ikinci on yı­
I11ida, "bağımsız ulusal devlet modeli" korsanlanabilir hale gel­
mişti.34 (Bu korsanlamayı ilk yapanlar, bu bölümün üzerinde dur­
duğu, marjinalleşmiş halk dillerinde eğitilmiş olanlann oluştur­
dukları koalisyonlardı.) Ama onların zamanında tam da bilinen
modeller haline geldikleri içindir ki bu modeller, artık kendilerin­
den çok bariz sapmalara izin vermiyor, ba�ı "standartlar" da­
yatıyorlardı. Geri ve gerici Macar ve Polonyalı toprak sahipleri
bile, baskı altındaki yurttaşlarım (hiç değilse arka odaya) "davet
etme" gösterisinde bulunma gereğini duyuyorlardı. Dilerseniz,
San Martfn'in Perululaştırma mantığının_işlemekte olduğunu söy­
leyebilirsiniz. Eğer "Macarlar" bir ulusal devlet hak ediyorduysa,
bu Macarlar anlamına gelmeliydi, bütün Macarlar;3s bu ise, ege­
menliğin nihai odağının Macarca konuşanların ve okuyanların or­
taklığmda yattığı bir devlet ve sırası geldiğinde de serfliğin kal­
dınlması, yaygin eğitimin desteklenmesi, oy hakkİnm y.aygınlaş­
tınlması vb. anlamına geliyordu. Bu yüzden, demagojik bir tarzda
en geri toplumsal gruplar tarafından yönetildiklerinde bile ilk Av­
rupa milliyetçiliklerinin "popülist" niteliği Amerikalar'dakinden
daha derindi: seı:fliğin kaldınlması zorunluydu; hukuki kölelik
artık hayal bile edilemezdi - en azından yeni kavramsal model
sarsılmaz rerini aldığı için.
34. Modelin Fransız ve Amerikan unsurlardan oluşan bir karmaşa oldu­
ğımu söylemek daha doğru olacak. Ama 1870 sonrasına kadar Franşıı'nın
"gözlemlenebilir gerçekliği" yeniden tahta geçen monarşiler ve Napolyon'un
büyük yeğeninin ikamc-hanedancılığı idi.
35. Bu da her zaman çok açık seçik bir mesele değildi; M�.!$_.ral_hfu'.@n
_ııx!!!'J!\Ql}.19 yanş! M!ca,. değU_ğj,, Serflerin ancak üçte biri MacarcITon�u­
yordu. 19. yüiyıun başında yul<sek Macar aristokrasisi Fransızca ya da Al­
manca konuşuyordu; orta ve küçük soyluluk "yalnızca Macarca'nın değil Slo­
vakça, Sırpça ve Rumence deyişlerin yanı sıra Halk Almancası'nın da bulaş­
mış olduğu uyduruk bir Latince konuşuyordu ... " Ignotus, Hungary, s. 45-6
ve 81.
Resmi Milliyetçilik ve Emperyalizm
19. yüzyılda özellikle de ikinci yansında, gerek filoloji ve leksi­
kografi alanlannd�ki devrim, gerekse kendileri de yalnızca kapita­
lizmin değil, aynı _zamanda hanedanlık devletlerinin fil hastalığına
tutulmuş olmasının birer ürünü olan Avrupa içi milliyetçi hareket­
ler, çok sayıda hanedan için giderek artan kültürel ve dolayısıyla
da siyasal güçlükler çıkarmaya başladılar. Çünkü daha önce de
gördüğümüz gibi bu �anedanların meşruiyetlerinİJl t��_elinin ırıil7
li!ikle b�� i!gi_s_i_y()k!u. Romanoflar Tatarlar'Ia Letonyalılar'ı, Al­
maiilar'la Ermeniler'i, Ruslar'la Finliler'i yönetiyorlardı; Habs­
burglar Macarl;ı.r'la Hırvatlar'ın, Slovaklar'la İtalyanlar'ın, Uk­
raynalılar'.la Avusturya Almanlan'nın üstüne tünemişlerdi. Hano­
ver hanedanı İskoç, İngiliz, Galli ve İrlandalılar'ın yanı sıra, Ben­
galliler ve.Quebecliler üzerinde de hüküm sürüyordu. 1 Dahası
kıta_da·aynı hanedanın üyeleri sık sık, farklı, bazen de rakip dev­
letleri yönetiyorlardı. Fransa ve İspanya'yı yöneten Bourbonlar,
Prusya ve Romanya'yı yöneten Hohenzollemler, Bavyera ve Yu­
nanistan'ı yöneten Wittelsbachlar hangi millete ait sayılacak?
1. Eninde_ sonunda Britanya imparatorluğu olacak birimin. 1 ı. yüzyılın
başından beri "l:ngiJiz·· ol�n bir hanedanlık tarafından yönetilmemiş olması
hoş bir vakadır: O zamandan beri Normanlar'dan (Plantagenetler),· oaUiler'den
(Tudorlar). lskoçlar'dan (Stuartlar), Hollandalıla(dan (Orange Hanedanı) ve Al-
manlar'dan (Hannoverliler) oluşan alaca bulaca bir grup kendine imparatorluk
tahtında bir yer buldu. Filoloji devrimine ve lngiliz devriminin I. _Dünya
Savaşı'ndaki ihtilaçlanna vanncaya kadar buna kimse aldırmadı da. Windsor
Hanedanı, Schöıibrunn Hanedanı ve Versailles Hanedanı ile kafiye yapar. [Her
üç terimin de kraliyet ailesinin soyuna değil. ikl!met ettikleri mekana işaret
eniği kastediliyo.r. (ç.ıİ.))
 HAYALI CEMAATLER 100
Bu hanedanların, esaseq idari olan amaçlarla, farklı hızlarda da
olsa belli başlı bazı yayın-hal.le dillerini devlet dili olarak kabul et­
tiklerini gördük. Bu dilin "seçimi" !bilinçsiz bit miras ya da kul­
lanışlılık tarafından belirlenebiliyordu.
Ancak Avrupa'daki leksikografi devrimi, dillerin son derecede
özgül bazı grupların --0 dili konuşup okuyanların- handiyse
özel mülkiyeti olduğu inancını yarattı ve hiç değilse Avrupa'da bu
inancın yavaş yavaş yayılmasını sağ:ladı. Üstelik birer cemaat ola­
rak hayal edilen bu gruplaniı bir eşitler kardeşliği içerisinde özerk
bir yere de haklan vardı. Bu filolojik yanıcı maddeler, hanedan lan
zaman içinde giderek keskinleşen tatsız bir ikilemle karşı karşıya
bıraktı. İkilem hiçbir yerde Avusturya-Macaristan'da olduğu ka­
dar açık görülmez. Örneğin aydınlanma mutlakiyetçisi II. Joseph,
l 780'1erin başında devlet dilini Latince'den Almanca'ya çevirme­
ye karar verdiğinde, "sözgelimi Macarca'ya değil Latince'ye karşı
mücadele verdi... Soyluluk, Ortaçağ Latincesi ile idare edildiği
sürece, kitlelerin çıkan uğruna etkili hiçbir şey yapılamayacağinı
' düşünüyordu. İmparatorluğunun bütün bölgelerinEeki dili birleş­
tirmek ona acil 11ir Ö!]I � gibi görünüyordu. Bu zorunluluğun
baskısı altında, kapsamında devasa bir kültür ve edebiyat b_arın­
dıran ve bütün bölgelerde hatırı sayılır bir azınlık tarafından ko­
nuşulan Almanca'dan. başka bir' dilli seçemezdi."2 Gerçekten de
"Habsburglar bilinçli ve sonuç ahı,; bir tarzda Almanlaştıran bir
güç değillerdi... Almanca konuşmqyan Habsburglar dahi vardı.
1
Zaman zaman Almanlaştırma polüiR3:lannı teşvik eden Habsburg-.
. ll!rın_�balannı milliyetçi bir bakış açısı yönlendirmiyordu; ö'n=°
. lemleri imparatorİuklarını birleştirme ve evrenselleştirme niyelle-
,. rinin sonuçlarıydı."3 Asıl hedefleri Hausmacht'tt*. Ama 19. yüz­
' yılın ortasından sonra Alİnancailc.ffiôirstatiikıwuımaya başladı:
. "evrensel imparatorluğa ait" ve "tikel-ulusal." Hanedan bu ilk sta-
• Kelime anlamı "'evin iktidan" olan ve soyut bir ulus-devlet'in deği_ l,
hanedanlığın iktidarını anlatmak için kullanılan terim. (ç.n.)
2. Jaszi, The Dissoluıion, s. 71. il Jos:eph'in Macar Kralı olarak taç giy­
me andını içmemiş_olması bu bakımdan ilginçtir, çünkü bu onu_Macar soylu­
luğunun "anayasadan kaynaklanan" ayncalıklanna saygı göstermek zorunda
bırakacaku. Jgnotus, Hungaıy, s. 47.
3. A.g.e., s. 137. Vurgular eklenmiştir.
RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYALİZM 101
tüsünden ötürü Alrnanca'yı dayattıkça,. Almanca konuşan uyruk­
larının tarafını tutuyormuş gibi görünüyor ve diğerlerinden düş-
manltk topluyordu. Ama bunu dayatmadığında ya da diğer diller­
den herhangi birine, özellikle de Macarca'ya taviz verdiğinde de
yalnızca birleşme engellenmiş olmakla. kalmıyor, Almanca konu- . '.
şan uyruklar da incinmiş olma hakkını kendile.rinde görüyorlardı.
Dolayısıyla hanedanı hem Almanlar'ın koruyuculuğunu yaptığı \
hem de onlara ihanet ettiği için nefret edilme tehdidi ile başbaşa
bırakıyordu. (Tam da aynı şekilde, Türkçe konuşan uyrukları ta-
_ rafından hain oldukları, Türkçe konuşmayanlar da Türkleştirdik­
leri için Osmanlılar'dan nefret ettiler.)
Yüzyıl ortasına. varıldığında, bütün hanedanlar şu ya da bu
hal.le dilini devlet dili olarak kullandıkları ölçüde4 ve bütün Avru­
pa'da ulus düşüncesinin itibarı hızla artmakta olduğundan, Avru- ·.
pa-Akdeniz monarşilerinde, göz kırpmakta olan ulusal.kimlikler­
den birine doğru yanaşma yönünde belirgin bir eğilim vardı. Ro­
manoflar Büyük·Rus, Hanover hanedanı İngiliz, Hohenzollemler
de Alman olduklarını keşfettiler - kuzenleri de, biraz daha güç­
lükle de olsa Rumen, Yunan ve benzen olduklarını keşfetti. Bu
yeni kimlikler, bir yandan, kapitalizm, kuşkuculuk ve bilim ça­
ğında, farazi kutsallığa ve yalnızca kadimliğe dayanması giderek
daha da zorlaşan meşruiyet için yeni bir dayanak oluştururken
diğer yandan beraberlerinde yeni tehlikeler getirdiler. Kaiser II.
\Vilhelm kendisine " l no.'lu Alman" rolünü biçtiğinde, kendisi­
nin kendi�iy_i!_aynı türden bir sürü-içinden biri olduğunu, işle­
vinin temsili olduğunu ve dolayısıyla ilkece Alman yoldaşlarına
ihaııet edebileceğini örtük olarak teslim etmiş oluyordu (hane­
danın ·ş aşaalı günlerinde tasavvur 'dahi edilemeyecek bir fikir.
_Kiro.4a..�ey�ih��). 1918'de Almanya'nın başına gelen fe­
laketten sonra ima etmiş olduğu bu söze yakalandı. Alman ulusu
adıiıa davranan sivil politikacılar (açıkça) ve Genel Kurmay
(olağan-cesaretiyle, gizlice) bilinmeyen, bir Hollanda varoşuna se-
4. 1844'te Macar Krallığı'nda Macarca'nın en sonunda Latince'nin yerini
���� mı� �zun bir çağı so�a erdirdiği söylenebilir. Ama daha önce de gördü­
gumuz gıbı aslında 19. yuzyılın epey geç vakitlerine kadar Macar orta ve
küç(!k soyluluğunun·halk dili, uyduruk bir Latince'ydi.
 HAYALI CEMAATLER /02
petlediler onu. Kendisini Şahlığa değil, İ ran Şahı rolüne atayan
Muhammed Rıza Pehlevi de hain damgasını böyle yedi. Verilen
karan değilse d� ulusal mec�isin yargılama �akkıni kabul ettiği,
sürgüne - ayrılma anında oynanan. şu küçük komediyle kanıtla-
' nıyor: Jetinin merdivenlerini tınnanmadan önce fotoğrafçılar için.
toprağı öptükten sonra,. bir miktar kutsal İ ran toprağını yanına
. aldığını duyuruyor. Bu sahne Güneş Kral değil Garibaldi hak-
iqndaki �ir filmden aşınlma.s
H�edanların "vatandaşlığa kabul edilmeleri"* - çoğu durum­
da eğlenceli akrobatik �umaralar gerektirebilen bir manevra so­
nunda - Seton-Watson'ın vurucu bir terimle "resmi milliyetçilik"
dediği §eyin.doğmasına yol açtı.6 Çarlığın Ruslaştİrina politikası
bunların yalnızca bilinen en iyi örneğidir. Bu "resmi milliyet­
çilikleri" anlamanın en iyi yolu, onları, tabiyet değiştirirken hane­
danın Ortaçağlar'dan beri biriktirilmiş devasa çok dilli mülkleri
üzerindeki iktidarını koruyabilmenin, ya da başka bir deyişi�, ulu- ·.
sun dar ve kısa derisini imparatorluğun dev bedenini kapsayacak
şekilde gennenin bir yolu olarak düşünmektir. Bu yüzden Çar'ın
uyruklarından oluşan heterojen nüfusun "Ruslaştırılması", biri
kadim, diğeri ise çok yeni karşıt iki siyasal düzenin şiddetli ve bi­
linçli bir şekilde birbirlerine lehimlenmesi anlamına geliyordu.
(Her ne kadar Amerikalar'ın ve Filipinler'in İspanyollaşttnlma­
sıyla bunun arasında belli bir paralellik varsa da, merkezi bir fark
yine de var. Çarlığın 19. yüzyıl sonunun kültürel fatihleri bilinçli
bir Makyavelcilik'ten, 16. yüzyıldaki İspanyol öncµIeri ise bilinçli
olmayan, gündelik bir pragmatizmden hareket ediyorlardı. Üstelik
yaptıkları zaten tam anlamıyla bir "İspanyollaştirma" da değildi -
· • Burada "vatandaşlığa kabul edilme" olarak çevirdiğimiz İngilizce kelime
naturaliı.ation aynı zamanda "'yerlileştirme" ve '"doğallaşbrma'" anlamını da ta­
şıyor. (ç.n.)
5. Harvard Üniversitesi"nde Profesör Şehabi'den Şah"ın öncelikle Londra
tarafından 1941'de Mauritius'a sürgüne gönderilirken yanına lran toprağı alan
babası Rıza Şah'ı taklit ettiğini öğrendim.
6. Seton-Wa_tson, Naıions and Stares, s. 148. Maalesef yazann vurucu.lu­
ğu yalnız Doğu Avrupa'ya yönelik. Seton-Watson, Romanof ve Sovyet re­
jimleriyle haklı olarak alay ediyor ama Londra, Paris, Berlin, Madrid ve Was­
hington'da uygulanan benzer politikalan atlıyor.
RESMi MIUIYE'TÇIUK VE EMPERYALlzM 103
kafir ve vahşileri dine döndürüyorlardı.)
"Resmi milliyetçiliği" -ulusla hanedanlık imparatorluğunun
iradi olarak bu şekilde lçaynaş�ını-·-anıartıarun-yolu:bunun
Avrupa'da T810'lerden beri yay!lmakta olan popüler milliyetçi ha­
reketlerden sonra ve onlara tepki olarak geliştiğini hatırlamaktan
geçer. Amerikan ve Fransız tarihinin modelleri üzerine kurulu bu
milliyetçiliklerin kendileri de şimdi birer model haline gelmişler­
di.7 Ulusal kılığa bürünmüş imparatorluğun çekici görünebilmesi
için bütün yapılması gereken yaratıcı bir elçabukluğuydu.
Bütün bu gerici ve ikincil modelleme süreci hakkında bir pers­
pektif kazanabilmek için, paralel ama yararlı bir biçimde karşıt ba­
zı valcalan gözden geçinnekten yarar sağlayabiliriz.
. Romanof otokrasis.inin "sokağa düşmekten" başlangıçta ne ka­
dar tedirgin olduğunu Seton-Watson mükemmel bir şekilde gös­
teriyor.s Daha önce gördüğümüz.gibi, 18.. yüzyıl poyunca St. Pe­
tersburg sarayının dili Fransızca, taşra soyluluğununki Alman­
ca'ydı. Napolyon istilasının ardından 1832'de resmi bir raporda
Kont Sergei Uvarov, mülkün Otokr�i. Ortodoksi ve Ulusallık'
tan (natiorıalnosı) oluşan üç temefilke üzinnekÜrulriıası gerelctlği
önerisinde bulundu. Bu ilkelerin ilk ikisi eskiydiyse de· üçüncüsü
çok yeniydi - ve "ulus"un yarısının hala. serf olduğu, yansın­
dan fazlasının Rusça'dan başka bir anadil konuştuğu bir çağda
henüz oldukça hamdı. Bu rapor Uvarov'a Eğitiin Bakanlığı'nı ka­
zandırdı ama hepsi o kadar. Çarlık yarım yüzyıl daha Uvarovvari
kışkırtmalara direndi. III. Aleksandr'ın saltanatına (1881-94) ka-
dar Ruslaştınna resmi hanedanlık politikası haline gelmedi; yani
Uknıyna, Fin ve Letonya milliyetçiliklerinin imparatorluk içinde
ortaya çıkmasından çok sonra bile. İlk Ruslaştınna uygulama­
larının tam da Baltık Almanları gibi o güne kadarki en Kaisertreu•
"milliyetler"e yönelmesi de aynca ironikti. 1887'de Baltık eyalet-
. • "Kaiser'in güvenebildiği" anlamına gelen sözcük. (Alın., ç.n.)
7. Bütün bunlarla Scharnhorst, Clausewitz ve Gneisenau'nun Fransız Dev­
rimi'nin bütün kendiliğinden yeniliklerini muhafazakar bir ruhla ve bilinçli
bir. tarzda uyarlayarak 19. yüıyıhn büyUk birimlere ayrılmış, profesyonel su­
baylann denetimindeki diizeııli ordusunu inşa eden askeri reformlan arasında
öğretici bir paralellik var.
8. Seton-Watson, Naıions and States, s. 83-7
 HAYALI CEMAATLER 104
!erinde Rusça'nın eğitim dili olması bütün devlet okullarında
başlangıç sınıflarından sonraki bütün sınıflar için zorunlu hale
getirildi ve uygulama daha sonra özel ·okullar için de zorunlu
kılındı. 1893'te imparatorluk.smırlan içindeki en seçkin kolejler­
den biri olan Dorpat Üniversitesi, sınıflarda Almanca konuşul-·
duğu gerekçesiyle.. kapatıldı. (Almanca'nın o güne kadat, popüler
. bir milliyetçi hareketin sesi değil, taşradaki devlet dili olduğunu
unutmayın.) Ve daha bir sürü örnek. O kadar ki Seton-Watson.
1905. bevrimi'nin "otokrasiye karşı işçi, köylü ve· radikal ay­
dınların bir �evrimi olduğu kadar Rus olmayanların Ruslar'a karşı
bir devrimi" olduğunu iddia edecek kadar ileri gidebiliyor. "İki
ayaklanma elbette bağlantılıydı: Toplumsal devrim Polonyalı .
işçilerin, Letonyalı ve Gürcü köylülerin başlıca failler olduğu Rus
olmayan bölgelerde daha da sertti."9
Aynı zamanda Ruslaştırma bir hanedanlık siyaseti olduğu için
ana amaçlarından birine -tahtın ardında büyüyen bir "Büyük
Rus" milliyetçiliğini besle_meye- ulaşmadığını varsaymak da bü­
. yük bir yanlış olacaktır. Üstelik bu yalnızca milliyetçi duygulara
dayanmıyordu. Eninde sonunda devasa bürokrasi ve imparator­
. !uğun sunduğu gelişmekte olan pazar Rus memur ve girişimcilere
büyük fırsatlar sunuyordu.
İngilte_re Kraliçesi ve hayatının daha sonraki bir aşamasında
Hindistan İmparatoriçesi• Victoria von S�e-Coburg�Gotha, Bü­
tün Rusyalar'ıo Ruslaştıncı Çan m. Aleksandr'dan hiç de daha
az ilginç değildi. Aslında unvanı şahsından daha ilginçti, çünkü
bir amblem gibi imparatorlukla ulus arasına dökülmüş kalın lehim
tabakasını temsil ediyordu.ıo Onun saltanatı da St. Petersburg'da
izlenen Ruslaştırma politikasını sıkı bit şekilde andıran Londra
tarzı bir "resmi milliyetçiliik" politikasının başlangıcının işareti
• l 857'deki büytilc ayaklanmadan sonra Britanya yönetiminin aldığı ön­
lemler �ında sömürgenin yönetimini Doğu Hindistan Şirketi'nden alıp
do�nıdan devlete devretmeye bağlı olarak Kraliçe Victoria'nın Hindistan im-
paratoriçesi ilan edilmesi de vardı (ç.n.).
9. Naıions and Sıaıes. s. 87.
1O. Bu lehimin çözülmesi Britanya 1mparatorluğu'nun Briıanyiı Common­
weallh'ine, orad� Commonwealth'e, oradan da lcimbilir neye dönüşmesine a­
yarlıydı ..·
RESMi MiUIYETÇII.1K VE EMPERYALiZM 105
oldu. Bu benzerliğin tadını çıkarmanın iyi bir yolu coğrafi boy­
lamları karşılaştınhak.
Tom Naim, The Break-up of Britain'da 18. yüzyılda geliş­
mekte olan bir İskoç burjuvazisine ve çok seçkin bir İskoç enteli­
jensiyasına·rağmen niçin bir İskoç milliyetçi hareketi olmadığı so­
rusunu ortaya atıyor. 11 Hobsbawm, Naim'in derin tartışmasını şu
sabırsız sözlerle bir kenara itti: "{İskoçlar'ın) bu zamanda bağım­
sız bir devlet talep etmelerini beklemek saf bir anakronizmdir." 12
Ama Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi'ni imzalayanlardan Diri
olan Benjamin Franklin'in David Hume'dan beş yıl önce doğdu­
ğunu hatırlarsak, azıcık anakronistik olanın Hobsbawm'ın bu yar­
gısı olduğunu düşün�e eğilimine girebiliriz.13 Sorun -ve çözü­
mü- başka bir yerde yatıyor gibi görünüyor.bana.
Diğer yanda da Naim'in kendi "İskoçy�"sını sorunsuz, ilksel
bir veri gibi kabul etme yolundaki o bildik milliyetçi eğilimi var.
Bloch, Danimarkalılar ve Fatih William'ın tahribatlarının kuzey­
de, Alcuin ve Bede gibi ışıklann aydınlattığı Anglosakson North­
umbria'nın kültürel hegemonyasını• tamamen yok ettiğini kayde­
derek bize İskoçya denen bu "varlığın" tarihinin ne kadar yamalı
olduğunu hatırlatıyor:
· Kuzey bölgesinin bir kısmı esas lngilıere'den tamamen kopanlmıştı. Vi�
kingler'in Yorkshire'a yerleşmeleriyle Anglosakson konuşan diğer nilfuslardan
kopan Norlhumbria'daki Edinburg kalesi ve çevresindeki ovalar, dağlann Kelt
şeflerinin egemenliği altına girdi. Yani iki dilli lskoç lcrallı!ı İskandinav- isti­
lasının geri tepen sonuçlanndan biriydi. 14
• lngiliz resmi tarihi lngilıere'nin tarihini Fatih William'ın 1066'daki fet­
hiyle başlatır. Oysa daha önce bugün lskoçya olan yerin bir kısmıyla örtüşen
Northumbria, lngilizce'nin en eski atası olan Anglosakson dilinde karanlık
diye anılan ça�lann en zengin kültürel ilretiminin merkeziydi. ·su yörenin ge­
lecekteki lskoçya'nın bir parçası haline gelme süreci ancak Fatih William'ın
fethi sonucu buradaki kültürel dinamizmin sönmesiyle başladr. (ç.n.)
11. The Break-up ofBriıain, s. 106'dak.i dipnoi..
12. "Some Reflections," s. 5.
13. Gary Wills, manidar adı Jnvenıing America: Jejfuson's Declaration of
lndependence olan kitabında milliyetçi Jefferson'un düşüncesinin Locke'ın de­
ğil Hume, Hutcheson, Adam Smith ve lskoç Aydınlanması'nın diğer mümtaz
şahsiyetlerinin etkisi altında şekillendiğini yazıyor.
14. Feudal Soçiety. l, s. 42.
 HAYiıLf CEMAATLER 106
Seton-Watson da kendi adına İskoç dilinin İngilizce ile Fransız:
canın iç içe geçmesiyle geliştiğinfyazıyor:
Bu dil yalnızca lskoçya'run doğusunda değil, Kuzey lngiltere'de de ko­
nuşuluyordu. Ama güneye kıyasla lngilizce'nin etkisi daha az, lskandinav ve
Kelt kaynaklannin etkisi daha çoktu. lskoçça ya da "kuzey lngilizcesi" ,. o­
valar nüfusunun tamamının yanı sıra Galce'nin lskoçya'da aldığı biçimi.. bilen
ya da bilmeyen-saray çevresi ve ıoplumsal·seçkinler tarafından da konuşulu­
yordu. Robert He!lryson ve William Dunbar gibi şairlerin diliydi. iki tacın
1603'teki pirleşmesi güney lngilizcesi'ni saraya, idareye ve lskoçya'daki yu­
kan sınıflara da yayarak başat hale getirmeseydi, modem zamanlara kadar ayn
bir edebi dil olarak sürebilirdi. ıs
Buradaki kilit nokta bir gün İskoçya diye hayal edilecek olan·
şeyin büyük bir kısmında daha 17. yüzyılda bile İngilizce konu­
şulması ve asgari bir okuryazarlığın bulunduğu koşullarda yayın
İngilizc�si'ne ulaşılabilmesidir. Sonra 18. yüzyılın başında İngi­
lizce konuşan ovalar, Gaeltacht'ı yok etmek için Londra'yla iş­
birliği yaptılar. Her iki "kuzeye açılım"da da bilinçli bir İngiliz- '·
. !eştirme politikası izlenmemişti - İngilizleşme her iki durumda
da asıl ol.arak bir yan ürün oldu. Ama bu iki açılım; birlikte, daha
milliyetçilik çağından "önce" Avrupa tarzı, halk dillerine dayalı bir
milliyetçi•hareketin imkanlarını fiilen tasfiye et�_şlerdi. Peki ya·
Amerikan tarzı milliyetçilik? 18. yüzyılın ortasında başlayan gü­
neye doğru akll!l "kitlesel bir entelektüel" göçten söz ederlcen Na­
im yanıtın bir yönüne değinmiş oluyor. 16 Ama eric�lektüel göçten
de fazlası vardı. İskoç politikacılar yasa çıkarmak için güneye ge­
liyorlardı ve Londra'nın pazarları İskoç işadamlanna açıktı. Onüç
Eyalet'teki (ve daha az da olsa İrlanda'daki) durumun aksine mer­
keze göç eden bu hacılanı:ı önünde hiçbir engel yoktu. (18. yüzyı­
lın Latince ve Almanca ôkuyan Macarlarını Viyana'ya götüren en­
gelsiz yolla karşılaştırın.) İngilizce'nin "İngiliz" dili haline gelme-
sine daha zaman vardı. / linçli olarak dile getirilip izlendiğini gördüğümüz uzun vadeli (30
Aynı şey başka bir açıdan da söylenebilir. 17 .. yüzyılda Lond­
ra'nın Yüzyıl Savaşlan'nın feci.sonundan beri durmuş olan deniz-
• lrlanda Galcesi ve lskoçça'nın ortak atası olan Kelt dili. (ç.n.)
15. Nationsaııd Sıaıes, s. 30- 1.
16. The Break-up of Briıain, s. 123.
RESM/.MIUiYETÇILIK VE EMPERYALiZM. 107
aşın bölgeler edinme sürecinin yeniden başladığı doğrudur. Ama
bu fetihlerin "ruhu" hala ulus-_öncesi çağa aitti. Bunu hiçbir şey
·Hindistan'ın ancak .Victoria'nın tahta geçmesinden 20 yıl sonra .
Britanya'ya dahil edilmesi kadar çarpıcı bir şekilde kanıtlamıyor.
Başka bir deyişle, 1857 Ayaklanması'nın sonrasına kadar "Hin-
distan" bir devlet tarafından değil,- hele bir ulus-devlet tarafınan J
hiç değil, ticari bir giri_şirn �ından yönetiliyordu. . \
Ancak değişim yoldaydı. 1813'te ·ooğu Hindistan Şirketi'nin
fennaiıının yenilenmesinin zamanı geldiğinde, Parlamento yılda
100 bin rupee'nin hem "şarkh" hem "Batılı" eğitimin teşvikine
ayrılmasını buyurdu. 1823'te Beogal'de İ:ıir Kamu Eğitim Komi­
tesi kuruldµ; ve 1834'te Thomas Babington Maeaulay bu komite­
nin başkanı oldu. "Bir Avrupa kiltüphanesiniıi tek bir rafının bile ı.
Hindistan ve Arabistan'ın bütün yerel edebiyatından daha değerli :
olduğunu" ilan etti 17 ve ertesi yıl kötü şöhretli "Eğitim Raporu"nu ;;
üretti. Uvarov'dan daha.şanslı olduğundan önerileri hemen uygu­
lamaya konuldu. Macaulay'ın kendi tarifsiz sözleriyle, "kanı ve
rengi bakımından Hintli ama zevkleri, görüşleri, ahlakı ve zekası
bakımından İngiliz olan yeni bir insan sınıfı" yaratmak üzere ta­
mamen İngiliz usulü bir eğitim sistemi uygulanacaktı.ıs 1836'da
şöyle yazıyordu:
lngiliz eğitimi görmüş hiçbir Hindu kendi dinine içten bir şekilde bağlı
kalamaz. Eğitim planlanmız iılendiği takdirde, Bengal'in saygıdeğer sınıflan
içinde tek bir puıatapann dahi kalmayacağı benim sağlam kanaatimdir [hep
sağlamdır bu kanaatlerJ.19 · .
Burada kuşkusuz yanın yüzyıl önce Fermfo'in Bogota'daki halini
çağrıştıran safdil bir iyimserlik var. Ama asıl önemli olan putata­
parlan arındınlmaz ten renkleri ve kanlarına karşın, Hıristiyan'
dan da çok kültürel bakımdan İngilizler'e dönüştürmek üzere bi­
yıl!) plandır. Ferrnfn'in ırklar arası fiziksel çiftleşme tasarısıyla
17. Bu kendini beğenmiş, genç, orta sınıf. İngiliz Uvarov'un her iki yerel
yazın hakkın.da hiçbir şey bilmediğinden emin olabiliriz. .
18. Bkz. Donald Eugene Sn\ith, lndia asa Stcular Sıaıe, s. 337-38 ve
Percival Spear, lndia, Pakistan and ıhe Wesı, s. 163.
19. Smith, lndia, s. 339.
 HAYALI CEMAATLER 108
karşılaştınldığmda Victoria çağında başka birçok şeyin olduğu
gibi emperyalizmin de sahte masumiyet alanında ne kadar ilerleme
kaydetmiş olduğunu gösteren bir zihinsel çiftleşme tasarısı kaste­
diliyor. Her halükarda bu noktadan itibaren, farklı hızlarda da
olsa. genişlemekte olan bütün imparatorlukta Macaulaycılığın uy­
gulanmaya başlandığı rahatlıkla söylenebilir. :ıo
Ruslaştırma gibi İngilizleştirme de (aralarında İskoçlar'ın da
batın sayılır bir yer tuttuğu) orta sınıf metropol sakini ordularına
-memurlar, öğretmenler, tüccarlar ve çiftçiler- üzerinde gü­
neşin batmadığı millk boyu�ca hızla yayılan pembe ufuklar sunu,
yordu. Yine de St. Petersburg'dan yönetilen imparatorlukla Lon­
dra'dan yönetilen arasında merkezi bir fark vardı. Çarlık Avras­
ya'nın ılımlı ve arktik iklimlerde yer alan bölgeleriyle sınırlı, "sü­
rekli" bir kıta mülküydü. Hani neredeyse bir sınırdan diğe·rine yü­
rünebilirdi. Doğu Avrupa'nın Slav halklarıyla aradaki dilsel akra­
balık ve -hafif terimlerle söylemek gerekirse- Slav olmayan
halklarla varolan tarihsel, siyasal, dinsel :ve iktisadi bağlar St Pe­
tersburg yolundaki engellerin göreli olarak daha kolay aşılabil.ir
olması anlamına geliyordu.21 Oysa Britanya İmparatorluğu her
kıtaya yayılmış, ·çoğu tropik, sayısız mülkten oluşan bir bohçacı
torbasıydı. Tabiyet altına· alınmış halkların çok küçük bi.ı: azınlığı­
nın metropole herhangi blr uzun vadeli dinsel, dilsel, kültürel ya
da hatta siyasal ve iktisadi bir bağı vardı. Jübile Yılı'nda• bir ara­
ya geldiklerinde İngiliz ve Amerikan milyonerlerin telaş içinde
topladıkları ve daha sonra asık suratlı imparatorluk devlet müze­
lerine dönüşen Eski Ustalar koleksiyonlarını andırıyorlardı.
Sonuçlar Bipin Chandra Pal'ıo acı hatıralarında çok iyi örnek-
• Kraliçe Viktoria'nın saltanatJrun yıldönümü için Londra'da yapılan. kut­
lamalara Afrika'nın yerel kabile şeflerinden Hindistan'ın Racalarına kadar im­
paratorluktaki bütün yerel yöneticiler çağrılmıştı. (ç.n.)
20. Bkz. örneğin Roffun bir blöfçü suratı ıalcınarak anlattJğı ve kısa za­
manda ciddi ciddi Malezya Eton'u diye nam salan l 905'te kurulmuş Kuala
Kangsar Malay Koleji. Macaulay'in ilkelerine sadık kalınarak öğrenciler "say­
gıdeğer sınıflar" dan, yani uysal Malay aristokrasisinden seçilmişti. Yatılı öğ­
rencilerin yarışı çeşitli Malay sultanlanrun doğrudan varisleriydi. William R.
Roff, The Origins of Malay Naıionalism, s.100-105.
21. Ural-ötesi hallcların durumu bambaşka bir konu:
RESMİ MiLLlYETÇILIK VE EMPERYALiZM 109
. .
!eniyor. 1932'de Macaulay'ın "Rapor"undan yilzyıl sonra "yal­
nızca Britanyalılar'ııı!ti kadar ağır bir sınavdan geçmekle kalmayıp
gençliklerinin en belirleyici yıllarını İngiltere'de geçirmek zorunda
kalan" Hintli memurlardap öfkeyle söz ediyordu:
Anavaıanlanna döndüklerinde oradaki memur kardeşlerininkiyle neredeyse
aynı olan bir hayat tarzı sürdilriiyor ve neredeyse dinsel bir tarzda onlann top­
lumsal töreleriıie ve ahlaki ölçütlerine sadık kalıyorlardı. O günlerde Hindistan
doğumlu [a.b.- bizim İspanyol-Amerikan crio//o1arla karşılaştJnn] memur
kendisini atalannın'toplumundan neredeyse tamamen koparıyor ve Britanyalı
meslekıaşlannın çok sevdiği o hava içerisinde yaşa>'.ıp davranıyordu. ��iy�ıi
ııe terbiyesi bakımından lıerlıangi bir lngiliz kadar Jngiliz'di. Bu onun ıçın hıç
de küçük bir fedakarlık değildi, çünkü bu yolla kendi hal.kının toplumundan
tamamen yabancılaşmış oluyor .ve toplumsal ve ah.laki bir parya haline geli­
yordu.. Kendi ülkelerinde oranın Avrupalı sakinleri kadar yabancıyclılar."22
İşte Macaulay buraya kadar. Ama çok daha vahim olanı kendi
ülkelerindeki bu yabancıların, Amerikalı criollo'lardan hiç de daha
az ölümcül olmayan bir şekilde İngiliz maturrangolann akıldışı
boyunduruğuna mahkum-edilmiş olmalarıydı. Sorun yalnızca ne
kadar İngilizleşmiş olursa olsun bir Pal'in daima Raj'ın en yüce
doruklarının· dışında tutulması değildi. Yatay olarak çeperinde de
dolaşamaz - örneğin bir yan geçişle Altın Sahili'ne ya da Hong
Kong'a, dikey olarak da metropole gidemezdi. "Kendi halkının
toplumuna tamamen yabancılaşmış" olabilirdi ama müebbeten on­
lar arasında hizmet etmeye mahküındu. (Tabii, "onlar"ın kim ol­
duğu Britanya'nın altkıtadaki fetihlerinin kapsamına bağlı olarak
değişiyordu.23)
Resmi milliyetçiliklerin 20. yüzyıldaki Asya ve Afrika milli­
yetçiliklerinin doğuşu i,çin yarattığı sonuçlan daha sonra gözden
geçireceğiz. Şimdiki amaçlaı:ıınız bakımından vurgulanması gere-
22. Bk. Memories of My Life and Times, s. 331-2. Vurgular eklenmiştir.
23. Gerçi Hintli menıurlann Burrna'da istihdam edildiği doğru ama 1937'
ye kadar Burma idari olarak Britaoya Hindisıaru'mn bir parçasıydı. Hintliler
Britanya Malayası ve Singapuru'nda da tabi kônumlarda --özellikle depo­
lis- olarak çalışıyorlardı ama "yerel" ya da "göçmen· diye sıruO.andınlıyor­
larclı. Yani Hif!lpolis güçlerine "g�· tayi� leıi yapılarnazd! , B��i vurgu­
nun memurlar �rinde olduğuna dikkat edin; bol sayıda Hintli ışçı, tüccar ve
hatta meslek adamı Güneydoğu Asya'daki, Güney ve Doğu Alt'rika'daki ve hat­
.ta Karayipler'deki Britanya sömürgelerine giui.
 HAYAL{CEMAATLER 110
ken İngilizleştirmenin bütün dünyada binlerce Pal ürettiğidir. Hiç­
bir şey resmi İngiliz milliyetçiliğinin temel çelişkisi olan impara­
torlukla ulus arasındaki içsel uyumsuzluğu bunun kadar iyi ör­
nekleyemez. Boşuna "ulus" demiyorum, çünkü insan kendini bu
Paller'in durumunu "ırkçılık"la açıklama eğilimine kaptırabilir.
İn
ta�1���� :i�·�!b�;::k!;�:uı��u �!�r :::t1:� t:;:���-
n n
ıj
�
mürgelerde de, Avustralya'da, Yeni Zelan da'da, Kan ada'da ve
Güney Afrika'da da Paller vardı. Oralan da İn giliz ve İskoç öğ­
retmenler doldurdu; oralarda da uygulanan kültürel politika İngi­
lizleştirmeydi. Paller'e gelince; 18. yüzyılda İskoçlar'a açık olarıik
yükselen helezon onlar için artık kapan mıştı. İngilizleşmiş Avus­
tralyıılı Iar Dublin'de ya da Manchester'da, hatta Ottawa ya da
Capetown'da bi_le devlet hizmeti göremiyorlardı. Can berra'da
Genel Vali olabilmeleri bile çok sonra gerçekleşecekti.24 Yalnız
"İngiliz İngilizler", yani o yan gizli İngiliz ulusunun üyeleri bun-
lan yapabiliyordu.
Doğu Hi ndistan Şirketi'nin avlağını yitirmesinde n üç yıl sonra
Kaptan Perry kara.gemileriyle onca yıldırJaponya'nın kendi terci­
hi olan yalıtılmışlığını temin eden surlan hoyratça alaşağı etti.
1854'ten so nra (Tokugawa'lann Shogun!Juk rejimi) olan Bakufü,
hızla yayılmakta olan Batı karşısındaki belirgin iktidarsızlığından
ötürü özgüve nini ve iç meşruiyetini yitirdi. Sonunda 1868'de ço­
ğu Satsuma ve Choshu han'hklanndan gelen ve Son no Joi (Hü­
kümdara İbadet Edin, Barbarları Sürün) sancağı altında birleşmiş
küçük bir orta _dereceli samuraylar çetesi rejimi devirdi. Başanla­
nnın nedenlerinde n biri 18·1 5'ten beri Prusya ve Fransız kurmay­
lannın sistemleştirdiği Batı askerlik bilimini 1860'tan sonra ola­
ğa nüstü bir yaratıcılıkla özµmsemiş olmalanydı. Böylelikle bir İn­
giliz silah tüccan nôan satın aldıklan en yeni model, çoğu Ameri-
kan iç savaşı artığı .73 00 tüfekten çok etkili bir tarzda yararlanabil-
diler.25 "Tüfek kullanımı nda... Choshu'lu adamlar o kadar ustay-
24. Tabii Edward döneminin son yıllarında birl<aç "beyaz sömürgeli"
Londra'ya göç ederek milletvekili ya da basın patronu oldu.
25. Bu noktada anahtar kişi "Japon Ordusunun Babası" diye tanınan Omu:
ra Masujiro'ydu ( J 824-1869). D.üşük rütbeli bir Choshu samuray olan Omura
RESMi MIUIYETÇILIK VE EMPERYALiZM 111
dılar ki, karşılannda eski gürültülü kesip biçme yöntemleri tama-
me n yararsız kalıyordu."26
Ancak. bugün Meiji oligarklan diye andığımız asiler iktidara ge­
lince askeri hünerlerin in ptomatik olarak siyasal meşri.ıiyet getir­
mediğini keşfettiler. Bakufu'nun tasfiyesinden sonra Tenno ("İm­
parator") hızla yeniden tahta geçirilebilse de barbarlan sürmek o
kadar kolay olmayacaktı.27 Japonya'nın jeopolitik güvenliği hala
1868 öncesindeki kadar kmlga ndı. Oligarşinin içerideki durumu­
nu pekiştirm.ek için başvurulan araçlardan biri, kısmen bili nçli
olarak Hohenzollem'i n Prusya-Almanya örneğinden esi nlenmiş
bir yüzyıl ortası "resmi milliyetçiliği"ydi. 1868'1e 187 1 arasında
Tokyo'ya şiddet araçlan üzeri nde merkezileşmiş bir tekel verecek
şekilde, bütü n yerel "feodal" askeri birim kalıntılan ortadan kaldı­
nldı. l 872'deki İmparatorluk Fermanı, bütün yetişkin erkekler
meslek hayatına Hollandaca el kitaplanndan Batı tıbbını öğrenerek başlamıştı.
(1854'e kadar Hollandalılar'ın Japonya'ya girmesine izin verilen yegane Batı­
lılar olduğu hatırlanacaktır; onlann erişebileceği yerler de Bakufu denetiminde­
ki, Nagasaki limanının açıklanndaki Deshima adasıyla sınırlıydı.) O zamanın
Hollanda dilinde eğitim veren en iyi merkezi olan Osaka'daki Tekijyuku'dan
mezun olduktan sonra mesleğini icra etmek üzere evine geri döndü -.ama ba­
şarılı olamadı. '!Donanma bilimi, öğrenmek üzere Nagasaki'ye yaptığı bir sefer­
den sonra (yazılı el kitaplarındaki talimatlardan hareketle :Japonya'.nın ilk bu­
harlı gemisini tasarlayacak ve yapımını denetleyecekt.i) 1853'te Uwajima'da
bir Batı düşüncesi öğretmeni olarak iş buldu. Hayatının fırsatına Perry'nin ge­
lişinden sonra lcavuştu; 1856'da Edo'ya taşınarak gelecekte Ulusal Askeri Aka­
de_ mi olacak merkezde ve Bakufu'nun Batılı metinler üzerine en üst araştırma
merkezinde ders vermeye başladı. Başta Napolyon'un strateji ve taktik ala­
nında getirdiği yenilikler olmak üzere Avnıpa'nın askeri eserlerinden yaptığı
çeviriler, ünlenerek 1_860'da askeri danışman olarak Choshu'ya geri çağnlma­
sını sağladı. 1864-65 arasında yazılannın pratiğe ne kadar ilişkin olduğl!nu
kumandan olarak Cboshu içsavaşındaki başansıyla kanıtladı. Daha sonra ilk
Meiji şa:.-aş bakanı oldu ve rejimin zorunlu askerlik ve hukuki bir kast olarak
samuraylığın tasfiyesi yolundaki devrimci planlannı hazırlad.ı. ·Bu çabalan
. ı
yüzünden çileden çıkmış bir samuray tarafından öldürüldü. Bkz. Alben M.
Craig, Chos/ıu in ılıe Meiji Resıoration, özellikle s. 202-4, 267-280.
26. O zamanın Japon bir gözlemcisine göre; alıntılayan E .. Herbert Nor­
man, Soldier and Peasanı in Japon, s.· 31.
27. Bunu kendi acı kişisel deneyimlerinden biliyorlardı. 1862'de bir İngiliz
bölüğü Satsuma'nın Kagoshima limanını dümdüz etmişti; l 864'te ortak bir
Amerikan, İngiliz, Hollanda donanma birimi Shimonoseki'deki Choshu istih­
kamlannı tahrip etti. Bkz. John M. Maki, Japanese Miliıarism, s. 146-7.
 HAYALI CEMAATLER 112
arasında okuryazarlığın evrensel hale getitjlmesinin teşvik edilme­
sini buyurdu. 1873'te Britanya Birleşik Krallığı'ndan epey önce
Japonya askerliği herkes için zorunlu
.
hale' getirdi. Aynı zamanda
rejim, hukuki olarak tanımlanmış, ayrıcalıklı bir sınıf olan samu-
raylığı tasfiye etti - yalnızca bütün yeteneklere (yavaş yavaş)
açılmakta olan subaylıklar açısından değil, sistemi artık "kuUanı­
labilir" hale gelmiş olan yurttaşlar-ulusu modeline uyarlamak ba­
kımından da vazgeçilmez bir adım. Japon köylülüğü feodal lıan
sisteminin boyunduruğundan kurtarıldı ve bundan böyle doğru­
dan doğruya devlet ve ticari-tarımsal toprak sahipleri tarafından
sömürülmeye başladı.28 1889'da bunları Prusya tarzı bir anayasa
ve sonunda bütün erkeklere oy hakkı izledi.
Bu düzenli kampanya sırasında kı�men rastlantısal olan üç un­
surun Meiji adamlarına yardımı oldu. Birincisi Japonya'nın, iki­
buçuk yüzyıllık yalıtılmışlığının ve Bakufu'nun içteki yatıştırrria­
lannın sonucu olan Japonya'nın göreli olarak oldukça türdeş etnik .
ve küİtürel yapısıydı. Gerçi Kyushu'da konuşulan Japonca Hon­
shu'da büyük ölçüde anlaşılmazdı, hatta sözel iletişim E<!o-Tok­
yo'yla Kyoto-Osaka arasında bile sorunluydu ama yarı-Çinlileş-
· miş ideografık okuma sistemi uzun zamandır bütün adaya yerleş­
mişti; bu sayede okullar ve yayın aracılığıyla kitlesel okuryazarlık
kolayca ve büyük tartışmalara yol açmadan gelişebildi. İkincisi
İ_mparatorluk soyunun eşi bulunmaz kadimliği (Japonya, mo­
narşinin kayıtlı tarih boyunca tek bir hanedanın tekelinde bulun­
duğu yegane ülkedir) ve (Bourbonlarla Habsburglann aksine)
sembolik Japonluğu, resmi-milliyetçi amaçlar için İmparator'dan
yararlanılmasını göreli olarak !<olaylaştırıyordu.29 Üçüncüs�. Batı
müdahalesinin nüfusun siyasal olarak bilinçli bütün unsurlarını
yeni ulusal terimlerle tasarlanmış bir özsavunma programının çev-
28. Bütün bunlar 1810'da Blücher'in Berlin'e yönelttiği, tutkulu "bize bir
ulusal ordu bulun" çağn$ı üzerine Prusya'da yapılan refonnlan andınyor. Bkz.
Vagtts, A Hisıory oi Miliıarism, s. 130; Gordon A.. Cra\g, The Politics ofıhe
Prussian Army, 2. Bölüm.
29. Ama Japonyalı araştırmacılann en eski kraliyet me:ıarlıklannda yap­
tıklan son kazılarda ailenin başlangıçta J(oreli olduğu.yolunda güçlü kanıtlar
-eyvah!- ortaya çıkardığını öğrendifıı.Tapon hükümeti bu alanlarda yeni
f kazıların yapılmasını önlemek için elinden geleni yapıyor.
. RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYALiZM JJ3
resinde seferber edecek kadar ani, kitlesel ve tehditkar olmuş ol­
masıydı. Bu seferberlik olanağının Batı müdahalesinin zamanla­
masıyla, yani l 760'1arda değil de, l860'1arda gerçekleşmiş ol­
masıyla çok yakın bir ilişkisi olduğunu vurgulamakta yarar var.
Çünkü artık yeni "ulusal topluluğun" gerek resmi gerek popüler
biçimleri egemen Avrupa'da yanın yüzyıldır kendi gerçekliklerini
yaratmaktaydı. Yani, özsavunma artık giderek "uluslararası norm"
haline gelmekte olan doğrultuyla tutarlı olarak, hatta o doğrultuda
şekillendirilebilirdi.
Cephaneliğe dayalı sanayileşme programının gereklerini karşı­
layabilmek için köylülüğe dayatılan acımasız mali yükümlülükle­
rin yol açtığı korkunç acılara rağmen kumarın tutması, kuşkusuz
kısmen oligarklann inatçı kararlılığı sayesinde oldu. Zürih banka­
larında açılan gizli hesapların henüz hayal bile edilemeyecek bir
geleceği beklediği bir dönemde iktidara gelme talihine kavuşmuş
olan oligarklan, Japonya'dan toplanmış artığı ülke dışına kaçır­
maya kışkırtacak bir şey yoktu. Aslçeri teknolojinin rahat bir tıns
tempoda geliştiği bir dönemde hüküm sürecek kadar talihli olduk­
lanndan, yanşıriacı silahlanma programlan sayesinde yüzyıl so­
nunda Japonya'yı bağimsız bir askeri güce dönüştürebildiler. Her
biıi de okul ve yayın aracılığıyla birer propaganda malzemesi ha-
line getirilen Japon düzenli ordusunun l894-95'te Çin karşısın­
daki, donanmasının 1905'te Çarlık karşısındaki göz kamaştırıcı
başarılan, Taiwan'ın l895'te, Kore'nin l9lO'da iİhakı muhafa­
ı
zakar oligarşinin gerçekten de Japonlar'ın giderek kendiİerini üye­
si olarak tasarlamaya başladıkları ulusun gerçek temsilcileri oldu-
ğu izleniminin yaratılmasında çok önemli bir rol oynadı.
Bu milliyetçiliğin yönetici çevrelerin dışında da saldırgan ve
emperyalist bir çehreye bürünmesi, en iyi şu iki etkenle açıklana­
bilir: Japonya'nın uzun yalıtılmışlığının mirası ve resmi-milliyetçi
modelin gücü. Maruyama çok keskin bir gözlem gücü ile Avru-
pa'daki bütün milliy�t?iliklerin, birbirleriyl7 e�l<ileşim halindeki
v .
hanedanlık devletlerının yarattıgı geleneksel bır çoğulcu bağlam
içinde ortaya çıktığına işaret ediyor- daha önce de değindiğim
gibi Latin Avrupa'nın evrenselciliğinin hiçbir zaman siyasal bir
karşılığı olmadı:
 HAYALİ CEMAATLER 114
Bu nedenle Avrupa'da ulusal bilinç daha doğuşundan itibaren uluslararası bir
toplum bilincinin damgasını taşıyordu. Egemen devletler arasındaki çelişkile­
rin, bu ııluslararası toplumun bağı_msız üyeleri arasındaki ihtilanar olduğu,
doğruluğundan kuşku duyulamayacak bir öncüldil. Tam da bu yilZden Grotius'
tan• bu yana savaş uluslararası hukukta önemli ve sistematik bir yer tutuyor­
du.30
Oysa yüzyıllar süren Japon yalıtılmışlığt şu anlama geliyordu:
... ulusla�arası meselelerde eşitlik bilincinin izi bile yoktu. Barbarlann
sürillmesini savunanlar, uluslararası ilişk.ilere, üstlerin astlar üzerindeki ege­
menliğine dayalı ulusal hiyerarşideki konumlanndan hareketle bakıyorlardı.
Sonunda, ulusal hiyerarşinin .öncülleri yatay olarak uluslararası alana akta­
nlınca, uluslararası· sorunlann çözümü tek bir seçeneğe indirgenmiş oldu: fet­
hetmek ya da fethedilmek. Uluslararası ilişkileri istişare edecek daha yüksek
bir normatif standartın yokluğunda, güç siyasetinin kural haline gelmesi ka­
çııulmazdır;·dünün ürkek savunuculuğu bugünün sınır tanımaz yayılmacılığı
olur çıkar.31 •. • ve Doğu Sibirya üzerinde millkiyeı hakkı iddia ediyor.3 3
İkinci olarak oligarşinin başlıca modelleri Avrupa'nın kendi
kendilerini vatandaşlığa alan•• hanedanlanydı. Bu hanetlanlar bir
yandan kendilerini giderek ulusal terimlerle tanımlarken diğer
yandan da güçlerini Avrupa ötesine de yaydıkları için, modelin
emperyalist bir tarzda kavranmasına şaşmamak gerekiyor.3 2
1885'teki Berlin Kongresi'nde Afrika'nın parsellenmesinin de
gösterdiği gibi büyük uluslar küresel fatihlerdi. O halde Japonya'
nın da "büyüklüğü"nün kabul edilebilmesi için Tenno'nun İm­
parator'a dönüşmesi gerektiği, oyuna geç de katılmış olsa, kapa­
tılacak büyük bir açığı da olsa, onun da denizaşın �erüvenlere
kalkışması gerektiği iddialan, kulağa son derece fT!akul gelecekti.
Bu çağrışı�lann okur nüfusun bilincine nasıl bir damga vur­
duğunu, Kita Ik.ki'nin (1884-1937) 1924'te yayınlanan ve çok et-
• 16. yüzyılda yaşamış, uluslararası hukukun kurucusu olarak bilinen
Hollandalı düşünür. Bll§ta gelen yapıtı De lure Belli ac Pacis'dir ("Savaş ve
Barış Hukuku", 1625). (ç.n.)
•• Bkz. s. 102'deki çevirenin notu. (ç.n.)
30. Maruyama Masao, Thouglıt and Belıaviour in Modem Japaııese Poli­
tics, s. 138.
31. A.g.e., s. 139-140.
32. Maalesef zamanın resmen milliyetçileşen fıanedan/ık devletlerinin ye­
gane alternatifi -Avusfurya-Macaristan- Uzak Doğu'da önemli bir mevcu­
diyeti olan güçler arasında değildi.
RESMi MIUiYETÇ!LiK VE EMPERYALiZM 115
kil(olan Nihon Kaizo Hoan Taiko'su (Japonya'nın Yeniden Ku­
ruluşu İçin Bir Çerçeve) kadar çarpıcı bir şekilde gösteren çok az
şey vardir:
Nasıl bir ulus içerisindeki sınıf mücadeleleri eşitsiz dağılımın yeniden dü­
zenlenmesini sağlarsa uluslar arasındaki onurlu bir dava uğruna girişilen sa­
vaşlar da bugünkü adil olmayan aynmları düzeltccekıir. Britanya İmparator­
luğu bütün dünyada servete sahip olan bir milyonerdir; Rusya da yerkürenin
kuzey yansını işgal eden büyük bir toprak sahibi. Japonya ise kıyılara ser­
piştirilmiş adacıklanyla [a.b.] proleıer!erden biridir; büyük tekelci güçlere
savaş ilan etmeye hakkı vardır. Proletaryanın jilke içindeki sınıf savaşı hak­
kını tanıyıp da, proletaryanın uluslar arasındaki savaşını militarizm ve sal­
dırganlık diye lanetleyen Batılı sosyalistler kendi kendileriyle çelişkiye dü­
şüyorlar... Eğer işçi sınıfının birleşip adil olmayan otoriteleri kan dökerek de­
virmesi meşruysa, Japonya'nın ordu ve donanmasını yetkinleştirerek adil ol­
mayan uluslararası sınırlan yeni<len düzenlemek üzere savaşmasını kayıtsız
şartsız onaylamak gerekir. Akılcı sosyal demokrasi adına Japonya, Avustralya
Artık geriye 1900'den sonra imparatorluk yayıldıkça Macaulay
tarzı bir Japonlaştırmanın bilinçli bir devlet politikası olarak uygu­
landığını söylemek kalıyor. İki savaş arasındaki yıllarda Kpreli­
ler, Mançuryalılar, Taiwanlılar ve Pasifik Savaşı'nın patlak ver­
mesinden sonra da Burmalılar, Endonezyalılar ve Filipinolar Av­
rupa'da işlerliği kanıtlanmış politikalara tabi tutuldular. Ve tıpkı
Britanya İmparatorluğu'nda olduğu gibi Japonlaşmış Koreliler,
Taiwanlılar ya da Bunnalılar'ın metropo!e geçiş imkanları mutlak
olarak engellenmişti. MükemmeUaponca konuşup okuyor olabi­
lirlerdi ama asla Honshu'daki vilayet yönetimine, hatta kendi
bölgeleri dışındaki yerlere tayin edilmeyeceklerdi.
Bu üç farklı "resmi milliyetçilik" biçimini gözden geçirdikten son­
ra, büyük güç olrria iddialan bulunmamakla birlikte, yönetici sı­
nıflan ya da bu sınıflar içindeki önde gelen unsurları ulusal terim­
lerle tasarlanmış toplulukların dünya ölçeğindeki yaygınlaşma­
sından rahatsız olan devletlerin de bu modeli bilinçli olarak izle­
yebileceğini vurgulamak önemli. Böylesi iki devleti, Siyam'ı ve
33. Çeviren ve aktaran Richard Storry, Tlıe Doub/e Patriots, s. 38.
 HAYALI CEMAATLER JJ6
Avusturya-Macaristan içerisindeki Macaristan', gözden geçirmek
öğretici olabilir.
Meiji'nin çağdaşı olan ve uzun süre hüküm süren (1868-1910)
Çhulalongkom, mülkünü, Batı yayılmacılığından, Japon muadili­
ninkinden bariz biçimde farklı bir tarzda korudu.34 Britanya'nın
Burma ve Malayası ile Fransız Çiıihincİi arasına sıkışmıştı; ciddi
bir savaş makinesi geliştimiektense (1894'e kadar bir Savaş Ba­
karılığı kuruµnadı) kendisini kurnaz ve manevracı bir diplomasiye
adadı. Silahlı kuvvetleri, 18 . yüzyıl Avrupası'nı çağnştırır bir şe­
kilde Vietnamlı, Khmer, Laosiu, Malay ve Çinli paralı askerler­
den ve haraç yükümlülerinden oluşan alacalı bir kanşundı. M(?­
dernleştirilmiş bir eğitim sistemi aracılığıyla resmi bir milliyetçiliği
yaymak için de ciddi bir şey yapılmıyordu. O kadar ki, ilköğre­
tim, ölümünden on yıl sonrasına kadar zorunlu kılınmadı; ülkenin
ilk üniversitesi, Tokyo'da İmparatorluk Üniversitesi'nin kurulma­
sından kırk yıl sonraya, 1917'ye kadar kurulmadı. Yine de Çhu­
lalongkom kendini bir modernleşmeci olarak algılıyordu. Ama
modelleri Birleşik Krallık ya da İngiltere değil, Hollanda Doğu
Hint Adalan'nın, Britanya Malayası'run ya da Raj'ın sömürgeci
beamtenstaaten�1anydı. 35 Bu modelleri izlemek demek, kraliyet
hükümetini akılcılaşunp merkezileştirmek, haraç veren yan özerk
devletçikleri lağvetmek ve biraz sömürgeciliğinki andıran öoğrul­
tularda iktisadi gelişmeyi teşvik etmek dernekti. Liman tesislerini
inşa etmek, demiryollan yapmak, kanal kazmak ve ticari tanını
geliştirmek üzere yön duygusunu yitirmiş, siyasal olarak zayıf bir
işgücü yaratmak için bekar genç erkeklerin ülkeye göç etmesini
teşvik etmek - tuhaf bir şekilde çağdaş Suudi Arabistan'ı haber
veren çarpıcı bir örnek. Bu gastarbeite,..• ithalatı Batavia'daki ve
• devlet memurlan. (A/m., ç.n.)
•• konuk işçi. (Alın., ç.n.)
34. Bunu izleyen bölüm "Sıudics of tbe Thai State: the Sıate of Thai
Stııdics" adlı çalışmamın kısaltılmış şeklidir. Elieı:er B. Ayal (Derleyen), The
Sıaıe ofThai Studi in içinde.
d
35. Battye, genç monarlan 1870'te Batavi� ve Singapur'a. 1872'de Hindis­
tan'a yaptığı ziyaretlerin, kendi tallı sözleriyle, "güvenilir modeller seçmek"
olduğunu çok hoş bir tanda gösteriyor. Bkz. "The Military, Govemment and
Society in Siam, 1868-1910", s. 118.
RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYALiZM 117
Singapur'daki otoritelerin politikalarına benzemekle kalmıyordu,
onlarınkinden esinlenmişti. Ve Hollanda Hint Adalan ve Britanya
Mafayası'nda olduğu gibi 19.·yüzyıl boyunca ithal edilen işçilerin
çoğu güneydoğu Çin'den geliyordu. Tıpkı esinlendiği sömürgeci
yöneticiler gibi bu politikalar ona herhangi bir kişisel rahatsızlık
vermiyor, siyasal sorun çıkarmıyordu. Gerçekten de bir hane­
danlık devleti için bu politikalar, Tayland toplumunun "dışında"
iktidarsız bir işçi sınıfı yaratarak toplumu büyük ölçüde "dingin"
bıraktıklanndan kısa vadede son derece makuldüler.
Bıraktığı parçalan toplamak zorunda kalan oğlu ve selefi Wac­
hirawut (hükümdarlığı 191O-1925) bu kez Avrupa'nın kendi ken­
dilerini vatandaş ilan eden hanedanlarını örnek afdı�İngiltere'de
Viktorya döneminin sonuÔda yetiştiği halde -ra da yetiştiği 1
için- kendini ülkenin "ilk ��iyet�i��� �bi �a� bir �re u�-
gun görüyordu.36 Ama . bu mılliyetçiligının hedefi Sıyam tıcareti­ I
nin %90'ıru elinde tutan Birleşik Krallık ya da yakın bir zaman
önce eski mülkün doğusundaki bazı bölgeleri kapmış olan Fransa
değil, babasının daha yeni ve o kadar uqıursamaz bir t.rzda ith.al
ettiği Çinliler'di. Çinli karşıtı tavrının üslubu broşürlerinin en ünlü
ikisinin başlıldanndan da belli oluyor: Şarlan Yahudileri (1914) ve
Tekerimize Sokulan Çomak.
Neden bu değişim? Kasım l910'da taç giymesinden önce ve
. sonra meydana gelen dramatik olayların kuşkusuz etkisi olmuş ol­
mah Bir önceki Haziran, Bangkok'taki Çinli tüccarlar (ilk göç­
men !erin sınıf atlayan çocukları) ile işçilerin Siyam siyasetine
girişinin işareti olan genel grevi bastınnak için polisin çağrılması
gerekmişti.37 Ertesi yıl Pekin'deki Göksel Monarşi, tüccarların da
36. "Vajiravudh'un [Wachirawut) milliyetçi programının esin kaynağı, en
başta Va�iravudlc'un en iyi bildiği Batı ulusu ve ö sırada kendisini emperyalisti
.
bir coşkuya kaptırmış olan Büyük _ Briıanya'ydı.• \Valter F. Vsella, Chaiyo!
King Vajiravudk and ıhe Developmenı of T/ıai Naıionalism, s. XIV; s. 6 ve
s. 67-8'e de bakınız.
37. Grev, hOkümetin Çinliler'deıi de yerli Taylar'dan alınana eşit bir kelle
vergisi alınması karanna tepkiydi. O gOne kadar göçü teşvik. eıme1c için Çin·
liler daha düşük bir vergi Odilyordu. Bkx. Bevars D. Mabry, The Deve/opmenı
of Labor lrısıiıuıions in Tlıciland, s. 38. (Çinlilerin sömU.rülmesi çoğunlukla
afyon çiftlikleri arac1lığıyla oluyordu.}
 HAYALI CEMA4TLER 118
azımsanamayacak katkısıyla karışık gruplar tarafından alt üst edil­
di. •"Çinliler" hanedanlık ilkesine yönelik köklü bir tehdit oluştu­
ran popüler bir cumhuriyetçiliğin habercisi gibi görünüyorlardı.
. İkincisi "Şark" ve "Yahudi" kelimelerinin de ima ettiği kadarıyla
İngilizleşmiş monark, İngiliz yönetici sınıfının kendine _özgü ırk­
çılığını da özümsemişti. Ama ek olarak Wachira�t bir tür Asyalı
Bourbon"du. Ulus öncesi çağlanla atalan çekici Çinli kızlan eş ya
da cariye olarak almaktan çekinmemişlerdi. Dolayısıyla Mepdelci
terimlerle konuşacak olursak damarlarında Tayland "kanı"ndan
çok Çinli "kanı" vardJ.38 .
İşte karşımızda resmi milliyetçiliğin doğasını gösteren güzel bir
örnek - yeni oluşmakta olan ulusal terimlerle tasarlanmış toplu­
luğun dıŞ!lflda bırakma ·ya da marjinal.leştirme tehdidine karşı ege­
men grupların benimsediği önleyici bir strateji. (Wachirawut'un · •
resmi milliyetçiliğinin bütün siyasi kaldıraçlarını h�kete geçirdi-
' ğini söylemeye bile gerek yok: p�vlet kontrolünde zorunlu llköğ-
ı: relim, devlet tarafından örgütleıien propaganda, tarilün tesmi. � ·
,I; ·olarak y�nid�n. . yazimı -burada gerçek cilıİıaİctan.çok ğösteriş ·du:: .
zeyinde-_!!li)itıııizm v�la ulusun özdeş olduğunun son- : .
lf suz kere tekrarlanH1ası. 39)
·.
19. yüzyılda Macar milliyetçiliğinin gelişmesi ise "resmi" mo-
•.delin damgasını daha farklı bir şekilde taşıyor. Latince konuşan .
. Macar soyluluğunun, II. Joseph'in 1780'lerde Almanca'yı impa- ·
ratorluğun yegane devlet dili haline getirme girişimine nasıl öf­
)ceyle karşı çıktığını daha önce kaydetmiştik. Bu sınıfın nisbeten
.avantajlı kesimi, imparatorluk-Almanı bürokratlann egemenliğin­
deki merkezileştirilmiş, işleyişi hantallıktan kurtanlmı� bir idare
alunda kendi arpalıklarını yitireceklerinden korkuyorlardı. Vergi
ve zorunlu askerlik karşısındaki bağışıklıklarının yanı sıra, serfl�r
38. Soyağacıyla ilgili aynntılar için bkz. "Studies of the Thai State" adlı
çalışmam, s. 214.
39. Wachirawııt aynı zamanda son çeyrek yüzyılda Siyam'daki sağ rejimle­
rin başlıca sloganı olan Chaı, Sasana, Kasaı (Ulus, Din, Monark) sloganını
da icat etti. Burada Uvarov'un Otokrasi;Ortodoksi, Milliyet 0çlils0nün tersine
çevrilmiş Tay biçimi il� karşı karşıyayız.
RESMi MiLLiYETÇiLiK. VE EMPE_J}YALIZM 119
ve kırsal bucaklar üzerindeki kontrollerini yitirme olasılığı, sınıfın
alt katmanlarında panik yarauyordu. Ancak bir yandan Latince sa­
vumilurken, bir yandan son derece fırsatçı bir tarzda Macarca'nın
haklarını da savunuyorlardı, "çünkü uzun vadede Almanca ida­
reye karşı �avunulabilece� işlerliği olan yegane seçenek Ma�
idare gibi görünüyordu."40 Bela Grünwald alaycı bir tarzda, "İm­
paratorun fermanına karşı Macarca idarenin imkaıµnı vurgulayan
bucakların, l 81 l 'de, yani 27 yıl sonra Macarca idarenlıı bir im­
kansızlık olduğunu ilan e�erini," kaydediyor. Yine 20 yıl sonra
çolc "milliyetçi" bir Macar bucağında, "Macarca'ya geçilmesinin
anayasamızı ve bütün çıkarlanmızı tehlikeye atacağı," söyleoi­
yordu.41 On bir milyonluk bir ülkede siyasal hak ve toprak teke­
line sahip 136 bin kişilik bir sınıf olan42 Macar soyluluğu, ancak
1840'larda ve o zaman da tarihin kendilerini marjinalleştirmesini
önlemek \izere Ma�laşma'ya gerçekten bağlandı.
Ama aynı zamanda·okuryazarlığın yavaş yavaş artması (1869'
da yetişkin nüfusun üçte biri), bir yayın·dili olarak Macarca'nın ·
yaygınlaşması ve küçük, fakat enerjik bir liberal entelijensiyanın
gelişmesi, soyluluğunkinden çok-farklı bir şekilde tasarlanmış
popüler bir Macar milliyetçiliğini uyandırıyordu. Daha sonraki
kuşaklar için Lajos Kossuth'un (1802-1894) temsil edeceği bu
popüler milliyetçilik, şanlı doruğuna ·ı 848 Devrimi'nde kavuştu.
Devrimci rejim Viyana'nın _tayin ettiği valilerden kurtulİnakla kal-
40. lgnotus. Hungary. s. 47-8. 1820'de imparator il. Franz, Pest'te bir ara­
ya gelen Macar ileri gelenlere Tiger im SchlafrocJc (Gecelikli Kaplan) başl.ıkh
konuşmasında Latince hitap ederek iyi bir izlenim bıraktı. Ama l825'te ro-.
n:ıantik-radikal büyük se.ny.ör Kont IstvM Szechenyi. Dieı'te (Meclis) Macan:a
konuşarak "soylu yoldaşlanru hayretler içerisinde bıraktı.• Jaszi, 11ıe Dwolu­
ıion, s. 80; ve lgnoıus, Hungar)', s. 51.
41. Jaszi'nin The Dis.soluıion'ıında, kendi TJıe O/d Hwıgaıy'sinden yaptığı
çevrilmiş alınll, s. 70-1. Grünwald (1839-1891), ilginç ve trajik bir kişiydi.
. �akso!l kökenli Macarlaşmış soylu bir ailenin çocuğuydu; çok baş.ınlı bir
ıdarecı ve Macaristan'ın ilk sosyal bilimcilerinden biriydi. 0-nlii Macar toprak
sahiplerinin kontrolündeki "bııcaklaı"ın ıılus için bir parazit olduğunu kanıt­
layan araşıımıalanru yayınlaması üzerine kamuda vahşi bir lanetleme kam­
panyasının hedefi ·haline geldi. Paris'e kaçtı ve orada kendini Seine'e atarak
. boğuldu. lgnotus, Hungaıy, s.108-109.
42. Jasz.i, The Dissoluıion, s: 299.
 HAYALI CEMAATLER 120
·madı, sözde Macarlığın kökenlerine uzanan feodal Soylu Bucak­
lar Meclisi'ni de tasfiy� etti; serfliği ve soyluların vergi bağışıklı­
ğını kaldıracak, mülk tahsisatını köklü bir şekilde değiştirecek re­
fo.rmlann yapılacağını ilan etti. Ek olarak, Macarca konuşan her­
kesin Macar sayılması (eskiden yalnızca ayrıcalıklılar Macar sa­
yılırdı) ve her Macar'ın Macarca konuşması (eskiden yalnız bazı
Macarlar Macarca konuşmaya alışkİndı) karara bağlandı. lgno­
tus'un da yaptığı kuru yorumda söylediği gibi, "'Ulus', mülkiyet
· dışında hiçbir ayrımcılık yapmadan köylüleri43,ve Macarlaşmaları
kaydıyla Macar olmayan Hıristiyanları ve isteksizce ve 20 yıl son­
ra olsa da sonunda Yahudileri 'bünyesine.dahil etmekle', (Libera­
lizm ve Milliyetçiliğin çifte yıldızının parlamasını sınırsız bir iyim-.
serlikle izleyen) zamanın standartlarıyla kendini cömert hissederek
.doğrulayabilirdi."44·Macar olmayan azınlıkların önderleriyle yap�
tığı sonuçsı.ız görüşmelerde Kossuth'un tavrı, bu halkların Macar­
lar'la aynı yurttaşlık haklarına sahip olmaları gerektiğiydi; ·ama
"tarihsel şahsiyetleri" olmadığından kendi başlarına bir ulus kura-
mazlardı. Bugün biı tavır biraz. küstah görünebilir . Ama 1848'in
öncü ruhlarından pai'lak, genç, radikal-milliyetçi' şair Sandor
Petöfi'nin (1823-1849) bir keresinde azınlıklardan "�!!il.Yurdun
bedenindeki ülserler" diye bahsettiği hatırlanacak olursa45, Kos-
suth'un ta�n daha farklı bir ışıkta görünecektir. . elindeydi. Çünkü,
Çarlık orduları Ağustos 1849'da 'devrimci rejimi bastırdıktan
sonra Kossuth ömür boyu sürecek sürgününe gitti. Artık sahne
Kont Kalman Tisza (1875-1-890) ve oğlu Istvan'ın (1903-1906)
gerici rejimlerinde vücut bulacak ''.resmi" Macar milliyetçiliğinin
.dfriltilmesine�hazırdı. Bu dirilişin nedenleri çok öğretici. 1850'
- lerde Viyana'daki otoriter-bürokratik Bach idaresi, ağır siyasal
baskıları, 1848 devrimcilerinin ilan ettikleri bazı toplumsal vetikti­
sadi politikalarla (en kayda değeri sertlikle soyluların �l'gi'bağı-,
şıklığının lağvedilmesi) birleştirdi ve modernleştirilmiş iletişim
.43. Kossulh rejimi bütün yetişkin erkeklere oy hakkı vennekle birlikte o
kadar yOksek bir mülkiyet sınırlaması getiriyordu ki, göreli olarak.az sayıda
insan oy kullanabiliyordu.
44, lgnotus, Hungary, s. 56.
4�. A.g.e., s. 59,
RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYAI.;/ZM 121
ağlarıyla büyük ölçekli kapitalist girişimleri teşvik etti.46 Feodal
ayrıcalık ve güvenliklerinden geniş ölçüde yoksun kalan, büyük
latifunda tarzı ·toprak işleten, enerjik Alman ve Yahudi girişimci-·
!eriyle rekabet etme yeteneğinden yoksun eski orta ve küçük Ma­
car soyluluğu, öfkeli ve ürkmüş bir kırsal eşraf derecesine düştü.
Ama talih kuşu onlardan yanaydı. l 866'da Königgratz'da
Prusya ordusu karşısında uğradığı yeıailgiyle küçük düşen Viya­
na, 1867 Ausgleich'ında (Taviz) İkili Monarşi kurumuna razı ol­
mak zorunda kaldı. Bu noktadan sonra Macaristan Krallığı kendi
iç meselelerini yürütmekte . hatın sayılır bir özerkliğin tadını çıkar-
'
dı. Ausgleich'tan ilk-yararlananlar, bir grup liberal zihniyetli yük-
sek Macar aristokratı ile eğitilmiş meslek sahipleri oldu. Kültürlü
bir toprak ağası olan Kont Gyula Andrassy'nin yönetimi, 1868'
dl! çıkardığı bir Milliyetler Yasası ile Macar olmayan azınlıklara
"Macaristan'ı bir federasyona çe,virmek dışında, iddia. ettikleri ya
da edebilecekleri bütün haklan" tanıdı. 47 Ama 1875'te başbakan­
lığa'Tisz;a'nın gelmesiyle, gerici eşrafın, Viyana'nın müdahale
edemediği koşullarda·eski konumlarını yeniden kazanabilecekleri
bir.dönem açılmış oldu. '
İktisadi alanda Tisza rejimi büyük toprak .ağalarını serbest
bıraktı48 ama siyasal iktidar asıl olarak küçük toprak sahibi eşrafın
MülksOzleşmfş olanlar için arıık tek bir sığınak kalmıştı: ulusal ve yerel ı
hükümetin idari' şebekesi ve ordu. idare ve ordu için Macaristan'ın çok sayıda
· �adroya ihtiyacı vardı; ya da yo_!<sa bile hiç değils.e varJ!lış gib.i xaıı.aruJirı:li.
Ulkenin yarısı dizginlenmesi' gereken "milliyetler"den oluşuyordu.' Kırda
yargıçlık yapan güvenilir Macar l.>cyefeııdi!ere ödencıi maaş, iddiaya göre, ulı ı­
sal çıkar açısından bakıldığında düşük bir maliyetti. Milliyetlerin çokluğunun
yarattığı sorun aynı zamanda tanrının bir lütfuydu; arpalıkların çoğalması için
bir mazere.t oluşt(!nıyordu.
46. lgnotus, Bach'ın soyluların ayrıcalıklarını mali katkılarla. telafi
ettiğini kaydediyor, "büyük bir ihtimalle Kossuth rejiminden alacaklarından
ne daha fazla, ne de.daha az." s. 64-65.
47. A.g.e., s. 74.
48. Bunun sçnucunda 1867 ile 1918 arasında tahsis edilmiş mülklerin sa­
yısı 3 kat arttı. Kili.se mülkleri de dahil edilirse, ikili Monarşi'nin sonuna va­
rıldığında Macaıistan'daki toprağın üçte biri tahsis edilmişti. Alman ve Yahu­
di kapitalistler de Tisza rejiminden yararlandı.
 HA'IALi CEMAATLER 122
Böylelikle, "toprak ağalan tahsis edilmiş mülklerini, eşraf ise
tahsis edilmiş işini koruyabilmiş oluyordu."49 İşte 18751ten sonra
Milliyetler Yasası'nı bir kağıt parçası haline getiren acımasız zo­
runlu Macarlaştırma politikasınm toplumsal temeli buydu. Oy hak­
kının hukuki yollarla daraltılması, çürük seçim bölgelerinin* art­
ması, hileli seçimler ve kırsal bölgelerde örgütlü siyasal zorba­
lık50, aynı zamanda hem Tisza'nın iktidarını ve tabanını pekiştirdi
hem de bunliınn.milliyetçiliklerinin "resmi" niteliğini belirginleş­
tirdi.
Jaszi haklı olarak 19. yüzyıl sonunda uygulanan Macarlaştır­
ma'yı, "Rus Çarlığının Lehler, Finler ve· Ruthenyalılar'a karşı;
Prusya'nın Lehler ve Danimarkalılar'a karşı ve feodal İngiltere'
ni_n İrlandalılar'a karşı uyguladığı politikalarla" karşılaştınyor.sı
Şu olgular gericilikle resmi milliyetçiliğin nasıl iç içe geçtiğinı çok
iyi örnekliyor: Her İle kadar dilsel Macarlaştırma rejimin politi­
kasının merkezi unsurlarından biriydiyse ve Rumenler nüfusun
%20'sini oluşturuyorduysa da, I880'lerde merkezi ve yerel hü­
kümetlerin önemli dallamıdaki memurların yalnız %2'si Rumen'
di; üstelik "bu %2 de en düşük kademelerde istihdam ediliyor­
du."52 Diğer yandan Birinci Dünya Savaşı'ndan önce Macar Par­
lamentosu'nda, "işçi sınıfının ya da (ülkenin çoğunluğunu oluş­
turan).topraksız köylülüğün tek bir temsilcisi yoktu... ve nüfusun
• Çürük seçim bölgesi diye karşılanan '"Rotten borough'" terimi lngiliz si­
yaset yazınında .nüfusu genel orana göre çok düşilk olduğu halde milletvekili
çıkaran seçim bölgeleri için kullanılır. (ç.n.)
49. A.g.e., s. 81 ve 82.'
50. Zorbalık büyük ölçüde kötü şöhretli '"pandoor'"lann işiydi. Bunlar-Or­
duya bağlı olmakla birlikte bucak idaresinin hizmetine sunulan şıddetli bir kır
-polisi işlevi görüyorlardı.
· -51. Tlıe Dissoluıion, s. 328.
52. Lajos Mocsary'nin �esaplar:ına göre (Some \Vords ·on ıiıe Naıionaliry
Problem, Budapeşte, 1886). A.g.e."de alıntılanıyor, s. 331-332. Mocs.iry
(1826:-1916), l 874'te parlamentoda Kossuth'un özellikle azınlıklar konusun-·
daki fikirleri uğruna mücadele etmek için kilçük bir Bağımsızlık Panisi kur­
muştu. Tiszıl'nın 1868 Milliyetler Yasası'nı hayasızca ihlal etmesini eleştiren
konuşmaları önce parlamentodan atılmasına, sonra kendi partisinden ihraç
edilmesine yol açtı. I888'de tamamen Rumenler'den oluşan bir-seçim bölge­
sinden parlamentoya girdi, ama tamamen bir siyasal parya haline gelmişti. Ig­
no\us, Hungary, s. 109.
RESMİ MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYALiZM /23
yalnızca %54'ünü!J Macarca'yı anadili ?!arak konuştuğu bu
ülkenin 413 kişilik parlamentosunda yalnız 8 Rumen ve Slovak
temsilci vardı.53 Viyana parlamen'toyu kapatmak üzere asker_
gönderdiğinde, "tek bir kitlesel toplantı, tek bir afiş ya da yeni
'Viyana mutlakiyetçiliği' çağına karşı tek bir halk protestosuna
rastlanmamış olmasina" şaşm.amak gerekiyor. Tam tersine çalışan
sınıflar ve milliyetler ulusal oliga'rşinin iktidarsız mücadelesini
kötücül bir sevinçle izlediler. "54
Ama gerici Macar eşrafının "resmi milliyetçiliğinirı" I 875'ten
sonraki zaferi yalnızca söz konusu grubun siyasal gücüyle ya da
Ausgleich'tan devraldığı manevra alanıyla açıklanamaz. Hakikat
şu ki l 906'ya kadar Habsburg sarayı, kendini, birçok bakımdan
imparatorluğun temel direklerinden biri olmaya devam eden bir
·rejime karşı çıkacak konumda hissetmiyordu. En önemlisi de, ha­
nedan toparlamayı zaten beceremediği kendi resmi milliyetçiliğini
Macarlar'ınkine dayatacak yetenekten yoksun olmasıydı. Rejim
yalnızca, önde gelen sosyalist Viktor Adler'in deyişiyle, "Absolu­
tismus gemi/dert durch Schlamperei (pasaklılıkla sulandınlmış bir
. mutlakiyetçilik)"SS olduğu için değil. Hanedan çoktan yitmiş tasa-
53. Jaszi. Tlıe Dissoluıion, s. _334.
.
54. A.g.e., s. 362. 2Q. yüzyıla kadar bu "ulusal oligarşinin" düzmece bir
niteliği olmaya devam etti. Jaszi savaş arası yıllarda Macarisıan'ın gerici dik­
tatörü olacak, 1. Dünya Savaşı'nda yaralanmış bir subayla ünlü bir Macar ga-
zetesinin muhabirinin yaptığı bir söyleşiye dair eğlenceli bir hikıiye anlatıyor.
Horthy gaze.ıe yazısında düşüncelerinin '"Macar anayurduna, atalarının Ülkesi­
ne'" kanatlarını açtığının söylenmesi karşısında küplere· binmişti. "Unutma'",
dedi "askeri şefim Baden'deyse anayurdum da Baden'dir'". Tlıe Dissoluıion, s.
142. .
55. A.g.e., s. 165. "Ve Avusturya imparatorluğu diye bir şeyin hala var
olduğu o güzel eski günlerde, in•san olaylar katarını kendi haline bırakıp. sı­
radan bir demiryolu hattında sıradan bir katara binip eviiıe dönebilirdi... Tabii
yollarda arabalar da vardı - ama sayılan çok değildi! Havanın fethi orada da
başlamıştı; ama çok yoğun ölçekte değil. Arada sırada Güney Amerika'ya ya
da Uzak Doğu'ya bir gemi kalkardı ama çok sık değil. Dünya pazarlarına ya da
iktidanna sahip olma hırsı yoktu. işte insan Avrupa'nın merkezinde, dünyanın
eski eksenlerinin odak noktasındaydı; 'sömürge' ve 'denizaşırı' kelimelerinin
tınısı heniiz uzak ve denenmemişti. Biraz lüks ve gösteriş vardı gerçi ama
Fransızlar'ınki·kadar abartılı değildi. Spor yapılırdı; ama o çılgın Anglosak­
sonlar gibi değil. Orduya büyük paralar. harcanırdı; ama ancak büyük güçlerin
'
 HAYALI CEMAATLER 124
rımlara başka her yerde olduğundan dah· a uzun süre tutunmaya
çalıştı. "Habsburg hanedanının her üyesi kutsıµ olana, kendilerini
ilahi iradenin-icra memurları kılan özel bir bağla bağlı olduklarını
düşündürten dinsel bir mistisizme sahipti. Tarihsel felaketler kar­
şısındaki vurdumduymazlıkları da, atasözlerine konu olan nan­
körlükleri de bu özellikleriyle açıklanabilir:Der Dank voin Hause
Habsburg• yaygın bir slogandı."56 Kutsal Roma İmparatorluğu'
ndan giderek dalıa büyük porsiyonlar kaparak kendisini Alman­
ya'ya dönüştürmekte o)an Hohenzollem Prusyası'na duyulan ha­
set de, Habsburg hanedanını il. Franz'ın muhteşem "kendine
yurtseverliği" üzerinde ısrar etmeye yöneltiyordu.
Aynı zamanda, son günlerinde hanedanın şaşırarak da olsa
Sosyal Demokratlar'Iiı arasında bazı akrabalıklar keşfe�esi de il­
ginçtir. O kadar ki, ortak· hasımlarından bazılar� alaylı bir tarzda
"Burgsozialismus"dan [Saray 'Sosyalizmi] söz etmeye başladılar:
Her U<i taraf için de bu deneysel koalisyonun berisinde kuşkusuı;:
bir Makyavelcilik ve idealizm karışımı vardı. Avusturya Sosyal
_Demokratlan'nın Kont Istvan Tisza'nın dayattığı iktisadi ve askeri
"ayrılıkçılığa" karşı 1905'te giriştikleri öfkeli kampanyada bu ka­
rışımı gör .mek mümkün. Öriıeğiiı Kari Renner, "'Macar pazarı
Avusturya sermayesi -için', Alman dış politikasında onca enerjik
bir tarzda .savunulan 'Fas pazarının, Almanya için olduğundan
çok daha fazla önem taşımasına rağmen', ayrılıkçı planlarına rıza
gösterdikleri Macarlar'ın karşısındaki korkaklıklarından ötürü
Avusturya burjuvazisini azarlıyordu. Reıiner, bağıms.ız bir Macar
gümrük bölgesi talebinde, Avusturya sanayisinin, Avusturya işçi
sınıflarının ve Macar tarım nüfusunun çikarlarıııa karşı· kentli kö­
pekbalıklarırun, dolandmcılann ve siyasal demagogların patt�-­
sından paşka bir şey,görrnüyordu."57 Otto Bauer de benzer bir
en zayıfından piraz daha güçlü olmaya yetecek kadar." Rober-t Musil, T/ıe
Mar. Wit/ıouı Qualiıies, 1, s. 3.1-32. Bu kitap yüı.yılımız:ın en b!lyük mizahi
romanlarındandır.
• "Bu bir Habsburg teşekkürü". (Alm., ç.n.)
56. Jılsı.i, Tlıe Dissoluıion, s. 135. Vurgular yazarın. 1848 ayaklanma­
larından _sonra -�etternich kovulup kaçmak zorunda kalınca, "bütün sarayda
nereye gıdeceğinı, nasıl yaşayacağını soran tek bir kişi çıkmadı." Fani dünya!
57. A.g.e., s.. '181. Vurnular eklenmiştir. . duyan çok tanıdık bir Avrupalı solcu aydın.tipinin tipik zihniyetini de yan-
'
RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYAL(ZM 125.
tarzda şunları yazıyordu:
Rus Devrimi (1905] çağında sınıfsal ve ulusal husumetlerle parçalanmakta
da olsa kimse ülkeye [Macaristan) karşı çıplak askeri güç kullanmaya cüret
.edemeyecektir. Ama: ülkenin iç çelişkfleri Taht'a, Bernadotte Hanedanı'nın
kaderini paylaşmak istemiyorsa, kullanmak zorunda olduğu bir güç aracı ve­
riyor. Taht aynı zamanda iki iradenin birden organı olup Avus:urya ve Maca­
ristan'ı yönetmeyi amaçlayamaz. Dolayısıyla Avusturya ile Macaristan'ın
aynı iradeyi paylaşmalarını sağlayacak adınilan atıp tek bir mülk (Reich) inşa
etmelidir. Macaristan'ın iç parçalanmışlığı Taht'a bu hedefe ulaşma olanağını
veriyor. Orduyu, Macaristıın'ı Olkeye yeniden kazanmak üzere yollamalı .ama
sancaklanna da şunlan yazmalı: Yolsuzluklardan anndınlmış,,evrensel ve eşit
oy hakkı! Tarım emekçilerine koalisyon hakkı! Ulusal özerklik! Bağımsız bir
Macar ulusal devleti (Naıionalsıaaı) fikrine karşı, Büyük Avusturya Birleşik
Dcvleıleri fikrini (u.b. ), içinde her ulusun kendi ulusal meselelerini bağımsız
bir tarzda düz:enfeyeceği ve bütün uluslann ortak çıkarlannı korumak üzere ·
birleşeceği bir federal devlet (Bundessıaaı]. Milliyetlerin federal devleti (Naito­
na/itiiıenbundesstaİıı] fikri, kaçınılmaz: ve vazgeçilmez'bir şekilde, mUlkU, ilci-­
cilik çürümesi tarafından yok edilmekte olan Taht'a hizmet edecektir. [a.b.!­
Werkzeug der Krone].58
Bu Büyük Avusturya Birleşik Devletleri (BABD) fikrinin beri­
sinde Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) ve bir gün İşçi Parti­
si tarafından yönetilecek Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birle-.
şik Krallığı'nı_ n izlerini sezmek mümkün; ama aynı zamanda kap­
samı çok şaşırtıcı b.ir biçimde Çarlığınki ile aynı olan Sovyet Sos­
yalist Cumhıiriyetler Birliği'ni de haber verir gibi. Hakikat şu ki
bu hayali kuranın ziliniiıde BABD, tikel bir hanedanlık mülkünün
(Büyük Avusturya'nın) zorunlu varisiydi - oy· hakkına kavuş­
muş üyeleri de yüzyıllardır süren Habsburg bezirganlığının üret-
tiği bileşenlerle aynıydı.
Bu tür "imparatorluk" tahayyülleri, biraz d;ı. Avrupa'nın büyük
bir hanedanlık imparatorluğunun- başkentinde doğmuş bir sosya­
lizmin talihsizliklerinden biriydi. 59 Daha önce de değindiğimiz
gibi l�si�?.��fry.Ie..�P. itajist y�yı�cılı_�3-,-��ığı .!>JL)(�L!®.'.�.
58. Otto Bauer, Die Naıioııaliıiitenfrage und die Sozialdemocraıic (1907),
·yazann Werkausgabe'si içinde c. J, s. 482. Vurgular orijinaldeki gibidir. Ha­
yali Cemaatlerin ilk baskısında, Jaszi çevirisiyle buradakini karşılaştırmak
iyi bir düşünce jimnastiği ola_caktır.
59. Ama kuşkusuz aynı zamanda da medeniyet dillerine hllkimiyetiyle,
Aydınla:nma mirasıyla ve herkesin sorunlanna nüfuz etme yeteneğiyle gurur
 HAYALI CEMAATLER 126
� cemaatler (ölü doğan ama hala hayal edilen BABD de dahil olmak
• 1 üzeref�endilerini. sürekli şöyle ya da böyle kadim addediy()rJll!ı:iı,_____ ,
"Tarih"in kendisinin hala bir anlatıya dizilmiş·inciler gibi, "büyük
' olaylar" ve "büyük önderler" olarak tasarlandığı bir çağda, toplu­
İ !uğun geçmişini kadim hanedanlardan hareketle deşifre etmek
f besbelli çok kışkırtıcıydı. İşte bu yüzden imparatorluğu· ulust an,
{ / tahtı proletaryadan ayıran dokunun neredeyse saydamlaştığı bir
1 BABD çıkıyordu ortaya. Bütün bunlarda Bauer o kadar da
sıradışı değildi. Her ikisi de tek kelime İngilizce konuşamayan
Fatih William ve I. George hala hiçbir problem çıkartmadan "İn­
giliz Kralları" kolyesinin incileri olarak yerlerinde oturmaya de­
vam etmiyorlar mı? "Aziz" Stephen (hükümdarlığı: 1001-1038)
halefini şöyle uyarabiliyordu:
Yabancıların ve konuklann önemi o kadar büyüktür ki kraliyet süsleri
arasında alıın'cı sıraya yerleştirilebilirler... Çünkü çeşitli bölge ve eyaletlerden
gelen konuklar beraberlerinde çeşitli diller ve töreler, çeşitli bilgiler ve silah:
lar g�tirirler. Biliün bunlar kraliyet sarayına şan katar, görkemini arttınr ve
yat>ancı güçlerin vakanna dehşet salar. Çünkü dil ve töreler
· -·ba�!!!lı.�\l<\!l �ir.-.
, luklarına katılmalarına izin verilmeyecekti. Davet edildikleri şölen
.. .
!eşik bir ülke kırılgan ve cılızdır. 60
Ama böyle sözler daha sonra Macaristan'ın İlk Kralı mertebesine_
yükseltilmesini engellemeyecekti.
Sonuç olarak demek ki, Avrupa'da 19. yüzyılın ortalarından
başlayarak, Seton-Watson'un "resmi milliyetçilikler" dediği bir
şeyin geliştiğini iddia etmiş olduk. �u milliye�9i!��!�.r. P.PJ>.üler �!il�
sel-milliyetçiliklerin ortaya çıkmasın�!}.jfoc�.Jarih��Lolarak
"imkansız"dı;
-· ·· çünkü bunlar temelde.popüler. hayalin ürünü.oİıiiı
cemaatler tarafından dışlanma ya da· marjinalleştirilme tehdidi
altındaki iktidar gruplarının �rıcelikle hanedanların ve aristokrat
grupların ama saqece onların değil- verdiği·karşılıklar'dı. Bütün
yapıyı çatırdatan bir altüst oluş başlıyordu; 1918'den v.e 1945'ten
sonra bu grupları Estoril'deki ve Monte Carlo'daki•kanalizasyon
sıtıyor. Bu gururda enıemasyonalist ve aristokratik unsurların payı aşağı yu-
karı eşittir.
60. Jaszi, T/ıe Dissoluıion, s. 39.
RESMi MiLLiYETÇiLiK VE EMPERYALiZM 127
ağızlarına sevkedecek bir altüst oİuş. Bu resmi İnilliyetçilikler;
kendilerini önceleyen ve büyük ölçüde kendiliğinden ortaya çıkan
popüler milliyetçilik modelinden uyarlanmış, g�!\ci,d .emesek.�i� .. ;
muhafazakar politikalar'dı.61 Dahası bunlar nihai olarak Avrupa
ve Levant'la sınırlı kalmadılar. 19. yüzyıl sırasında boyunduruk
altına alınmış devasa Afrika ve Asya bölgelerinde de çok benzer
politikalar aynı türden gruplar tarafıridan kullanıldı.62 Son olarak
belli bir kırılmayla, Avrupalı olmayan kültür ve tarihlere yansıdık­
tan sonra, (aralarında Siyam'la Japonya'nin da yer aldığı) doğru­
dan. tabiyetten kaçınabilmiş birkaç bölgede, bu politikalar yerli
yönetici grupl;ır tarafından devralınıp takİit edildi.
. !'Jemen her durumda resı;ni milliyetçilik ulusla han,edaıı,l�k. mül- \
kü arasındaki bir aykırılığın üstünü öı;!üyordu. .Bu yüzden bütün :
dünyada bir sürü yeni çelişki ortaya çıktı: Macarlaştınlması gere-/
ken Slovaklar, İngilizleştirilmesi gereken Hintliler, Japonlaştınl-· i
ması gereken Koreliler vardı; ama bunların hiçbirinin Macarlar'ı,l
İngilizler'i ya da Japonlar'ı idare etmeyi mümkün kılan hac yolcu-\
ı·
her defasında·bir Barmecide ziyafeti• çıkıyordu. Bütün bunların 1
• Binbir Gece Masalları'nda Bağdatlı prens Barmecide'in dilenciye.boş ta-
baklarla verdiği hayali ziyafet. (ç.n.) . . · ,
61. Yarım yüzyıl önce Jaszi tam da bundan kuşkulanmıştı: :·insanın milli- ·•
1
yeıçiliğin daha sonraki emperyalist gelişmesinin milliyet fıkriırin gerçek kay- , /
naklanndan mı, yoksa başlangıçtaki milliyetçi hedeflere yabancı bazı grupla- . .i
rın tekelci çıkarlarından mı kaynaklandığını sorası geliyor." A.g.e., s. 286. i'!
,Vurgul�.eklenmiştir.
62. Son günlerine kadar bugün "Endonezyaca" adıyla bildiğimiz bir dil ile
yönetilen Hollanda Hint Adalan örneği bu nokta için çok iyi bir ters örnek
. oluşturuyor. Sanırım büyük bir sömürgenin Avrupa dili olmayan bir dil tara­
fından yönetildiği tek örnek bu. Örneğin aykırılığının nedeni birincil olarak
es)<iliği; 17. y!izyAlın hemen başında, yani resmi milliyetçilik·çağından çok
önce, bir şirket (Vereenigde Oostindische Compagnie) tarafından kurulmuştu.
Kuşkusuz daha modem zamanlarda da Hollandalılar, kendi dil ve küllilrlerinin
İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca .ya da ltalyanca gibi Avrupai bir ka­
şesi olup olmadığı Ronusun<!a biraz güvensizdiler. (Kongo'da Belçikalılar Fla­
manca değil, Fransızca kullanacaklardı.) Son olarak sömürgenin eğitim politi­
kası olağandışı ölçüde muhafazakardı: l 940'ta yerli nüfus 70 milyonun epey
üzerindeydi ve üniversitelerde 637 "yer!i" öğrenci, üniversiteden mezun 37 .
yerli vardı. Bkz. George McT. Kahin, Naıionalism aııd Revoluıioıı in lndone­
sia, s. Jı. Endonezya örneği hakkında daha fazlası için, bkz. 7. Bölüm.
 HAYALI CŞMAATLER 1�8
}���e!li )'.alnıZf.l!.!.r�!!_�k değildi; !!�el!, .?Y!II- ��da.imparator-.
. ' _ ltık!�n çeJ.<irdeğinıJ� �eiilü:slann -. ·Macar, İngiliz Vf! }.a�n.'!. �°S-
lannın-. doğm*.ta Qlmasıy4!. BU uluslar da "yaban�ı" yö_ n��!!ri-
. - ,
--'-®Sçguctuıenyle dırenıyorlardı. ı 850 sonrası" emperyalist ideoloji:­
nin el çabukluğunu andırır bir doğası.vardı. Halk sınıflarının, Ce­
zayir örneğinde olduğu gibi, sömürgenin hukuken metropole içe-
. rilmiş olduğu durumlarda bilt: sömürgelerin "yitirilmesipi" ne ka­
dar bµyük bir kayıtsızlıkla karşıladığı bu el çabukluğunun derece­
si hakkında bir fikir verebilir. Sonunda imparatorlukların yasını
tutan hep yönetici sınıflar oldu - elbette burjuvazi ama her şey­
den önce aristokrasi; ama onlar da kısmen rol yapıyordu.
Son Dalga
.
Birinci Dünya Savaşı hanedanlığın altın çağını sona erdirdi. I 922'
de Habsburglar, Hohenzollemler, Romanovlar ve Osmanlılar ar­
tık yoktu. Bedin· Kongresi'nin yerini Avrupalı olmayanların dış­
lanmadığı Milletler Birliği almıştı. Bu noktadan itibaren uluslara­
rası norm artık ulus-öevletti; o kadar ki, varlığını sürdürebilen im-­
paratorluklar bile Milletler Birliği'ne imparatorluk üniformasıyla
değiE ulusal kıyafetleriyle katılıyordu. İkinci Dünya Savaşı'nın
mahşerinden sonra ulus-devlet ·taşkın noktasına ulaştı. 197Q'lerin
ortasında Portekiz İmparatorluğu bile geçmişte kalmıştı.
Gerçi İkinci Dünya Savaşı sonrası devletlerinin kendine özgü
bir doğaları var; bununla birlikte onlar da gözden geçirmekte
olduğumuz modeller dizisi hesaba katılmadan anlaşılamaz. Bu
soy ilişkisinin altını çizmenin bir yolu,.keıidimize (çoğu Avrupalı
olmayan) bu yeni ulusların. sonunda bir Avrupa dilini resmi dil o­
larak benimsediklerini hatırlatmak olabilir. Bu yönleriyle Ameri­
kan. modelini andınyorlarsa da, dilsel Avrupa milliyetçiliğinden
tutkulu popülizmini, resmi milliyetçilikten de Ruslaştıncı siyasal
yönelimini devraldılar. Böyle yaptılar çünkü Amerikalılar'la Av­
rupalılar'ın yaşamış oldukları karmaşık tarihsel-deneyimler artık
her yerde bir model gibi hayal edilebiliyordu ve çünkü resmi dil
olarak k�llandıkları Avrupa dili onlara emperyalist resmi milli­
yetçilikten miras kalmıştı. Yeni devletlerin "ulus inşa etme" poli-.
tikalannda, gerçek, popüler bir milliyetçi coşku ile kitle iletişimi,
eğitim sistemi, idari düzenlemeler ve benzeri yollarla sistematik,
hatta Makyavelci bir tarzda milliyetçi ideolojinin yaygınlaştınlma­
sını sıklıkla yan yana görebiliyoruz. Popüler milliyetçilikle resmi
 HAYALI CEMAATLER 130
'
olanının �u alaşımı da Avrupa emperyalizminin yarattığı çarpık-
lıklann bır ürünü: sınırlann iyi bilinen keyfiliği çeşitli tek dilli
halklann tepesine rahatsız bir şekilde yerl�miş çift dilli entelijen­
_
sıyalar . Dolayısıyla bu uluslann çoğunu hala gerçekl�me halinde
olan tasanlar, ama Uvarov'dansa Mazzini tarzında çizilmiş tasa-
. nlar olarak düşünebiliriz. · ·
Son zamanlann "sömürge milliyetçiliği" gözden geçirilirken,
bununla daha eski bir çağın sömürge milliyetçilikleri arasındaki
��rkezi bir benze�lik hemen göze çarpıyor: her milliyetçiliğin
bol ?�sel kapsamının bir önceki emperyalist idari biriminkiyle
_ İkincisi, imparatorluklann "Ruslaştırmalannın" ideolojik oldu­
�şbıçı �h olması. Bu benzerlik hiç de rastlantı�al öeğil; sömürge
ı�sı ��ına yapılan h�c yolculuklannın coğrafyasıyla açık biçim- ..
de ılişkilı. Aralarındaki farklılık, 18. yüzyıl criotıo·hac yolculuk­
l �nı � hıitlannın yalnızca metropoldeki mutlakiyetçiliğin merke­
zıleştırme hırsı tarafından değil, aynı zamanda gerçek iletişim ve
ulaşım sorunlan ve genel bir teknolojik ilkellik tarafından belirlen­
diği �erçe�nden ka �n�anıyor. 20. yü:yılda bu sorunlann çoğu­
nun �stesınden gelındı ve onlann yerini Janus gibi yüzü hem
geçmışe hem geleceğe dönük bir "Ruslaştırma" aldı.
Daha önce 18. yüzyılın sonundaki imparatorluk idari birimleri­
� ��s.n:ı�n yüksel�ekte olan criollo _memurlann çeperini de be­
in,
Iırled �? ıçı � �lusal bır anlam kazandığını iddia etmiştim. Aynı şey
20. y�zyıl ıçın de geçerli. Genç kahverengi derili ya da siyahi bir
İn?ı_ lız, metropolde, crio/to· öncülerinin asla edinemeyeceği bir
eğıtım _ gördüğü durumlarda bile, bu, tipik olarak sözkonusu bü­
rokratik haccı ilk ve son yapışı oluyordu. Bundan sonraki yükse­
liş �e d �şü � eğrisinin varabileceği en üst nokta, tayin edilebileceği
en ust ıdan merkez oluyordu:- Rangoon, Akkra, Georgetown .ya
da C �lombo. Am.a her kısıtlı yolculuğunda aralaniıda giderek ar­
tan bır ortaklık hissedebileceği iki dilli yoldaşlar bulabiliyordu.
Yolculuğu sırasında, etnik olsun, dilsel olsun, coğrafi olsun ken­
di kök �ninin çok önemli olmadığını oldukça hızla kavny�rdu.
__
Kokenı olsa olsa şu ya da bu hac yolculuğuna koyulmasını saırıa­
mış olabilirdi: Hedefini ya da yoldaşlannı temelden belirlemi;or­
_ larının %90'ını oluşturuyordu. (Aralarında büyük uçurumlar olan Hollandalı
du. İşte bu kalıptan sömürü devletini adım adı_m ulusal devlete
dönüştüren o ince, yan gizli süreç doğdu. Bu dönüşümü müm-
SON DALGA 131
kün kılan ycj.lruzca kadrolardaki batın sayılır süreklilik değil, me­
murlann devlet deneyiminin temelinde y� yolculuklar ağıydı. ı
Ama 19. yü�yılın ortasından sonra ve özellikle 20. yüzyılda yo­
la koyulanlar artık giderek bir avuç insan olmaktan çıkıp çeşitli in-
. sanlan banndıran dar kalabalıklar haline gelmeye başladı. Süre­
cin berisinde üç merkezi faktör yatıyordu. En başta ve en önemlisi
sanayi kapitalizminin fiziksel hareketliliğini büyük ölçüde artıran
şaşırtıcı başanlanydı - geçen yüzyılda demiryollan ve buharlı
gemiler, bu yüzyılda motorlu ulaşım ve havacılık. Eski Amerika­
lar'm sonu gelmez yolculukJan hızla geçmişte kalıyordu.
ğu kadar pratik bir yanı da vardı. Yer küreye yayılmış_ Avrupa im­
para:orluklannın yalnızca büyüklükleri ve boyunduruk altındaki
nüfuslarının kalabaltkJığı bile, yalnızca metropolden alınma ya da
hatta criollo kadrolarla kurulmuş bir bürokrasinin ne kurulabilir
ne de maliyeti kaldınlabilir olması anlamına geliyordu. Sömürge
devletinin ve bundan bir süre sonra şirket sermayelerinin.bir me­
murFar ordusuna ihtiyacı vardı. Kullanışlı olabilmeleri için bun­
ların iki dilli olmaları, merkezdeki ulusla sömürgeleştirilen halk
arasıında bir dilsel dolayım olarak işlev görmeleri gerekiyordu.
Yüzyıl başında, ner yerde devletin özelleşmiş işlevlerinin çoğal­
masıyla birlikte ihtiyaç daha da arttı. Eski bölge memu�nun ya­
nma sağlık-memuru, sulama mühendisi, tanın geliştirme ·işçisi,
öğretmen, polis ve benzeri geldi. Devletteki her büyümeye, ko­
vanındaki hacıların sayılannın kabarması �lik etti. 2 Üçüncüsü de
modem eğitimin yalnız sömürge devleti eliyle değil, özel dinsel ve
1. Temel gnıp olmakla birli.kte tabii yalnız memurlann devlet deneyimini
değil. Örneğin Noli Me Tangere'nin (ve birçok başka milliyetçi romanın)
coğrafyasını düşünün. Her ne kadar Rizal'in karakterlerinin.bazıları lspanyolsa
da ve her ne kadar Filipino karakterlerin bazıları (roman sahnesinin dışında)
lspanya'ya seyahat ediyorsa da, karakterlerin anlatılan yolcuhıkları, romanın
yayuı:lanmasından 11 yıl, yazannın idam edilmesinden 2 yıl sonra ilan edile­
cek olan Filipinler Cumhuriyeti'nin sınırlanyla·özdeş.
2. Tek bir örnekle yetinelim: l 928'de Hollanda Doğu Hint Adaları'nın
bordrosunda neredeyse 250 bin yerli vardı ve bunlar bütün devlet memur­
ye yerli memurların ücret ve emeklilik haklannın toplandığında devletin ınas­
raflanrun .%50'sini oluştumıası'bir göstergedir!) Bkz. �nıry Vandenbosch,
 HAYALI CEMAATLER 132
laik örgütler aracılığıyla da yaygınlaştınİmasiydı. Bu yaygınlaş­
tırma, yalnızca devlete ve şirket hiyerarşilerine kadro sağlamak
için değil,' modem bilginin s�mürgeleştirilmiş halklar için bi/e ah­
laki bir öneme sahip olduğu fikri genel kabul gördüğü için de
.. eğitimli işsizler sorunu çeşitli sömürge devletle-
yapıldı-3 (Hatta
rinde ortaya çıkmaya başlamıştı bile.)
Sömürge bölgelerindeki milliyetçiliğin doğuşunda entelijensiya­
Iann önemli bir rolü olcluğu genellikle kabul edilir. Bunun önemli
nedenlerinden biri, sömürgeciliğin, yerli toprak ağalarının, büyük
tüccarların ve sınai girişimcilerin hatta geniş bir meslekler sını­
fının bile seyrek görülür şeyler olmasını sağlamasıdır. Neredeyse
her yerde iktisadi güç, ya sömürgecilerin tekelindedir ya da eşit
olmayan bir şekilde ik_tidarsız bir parya (yerli olmayan) -sö­
mürge Afrikası'nda Lübnanlı, Hintli, Arap; sömürge Asyası'nda
Çinli, Hintli ve Araır- işadamları sınıfıyla böl(lşülüt. Aynı şe­
kilde entelijensiyanın öncü rolünün iki dilli okuryazarlığından ya
da daha doğrusu okuryazarlığından ve iki dilliliğinden kaynak­
landığı da yine gen.el kabul görür. Basılı-malzeme okuryazarlığı
daha önce sözünü ettiğimiz homojen, boş bir zaman içinde salınan
hayali cemaati mümkün kılar. İki dillilik demek, bir Avrupa dili
olan resmi dil aracılığıyla en genel anlamıyla Batı kültürüne ve
daha özgül olarak, 19. yüzyıl sırasında başka yerlerde üretilmiş
milliyetçilik, milletlik, ve ulus-devlet olma tarzlanna ulaşma im­
kfuu demelcti.4
l 9 l 3'te Batavia'daki Hollanda sömürge rejimi,. Lahey'in
örneğini izleyerek bütün sömürgede Hollanda'nın Fransız emper­
yalizminden :ulusal kurtuluşu"nun yüzüncü )'ılı. için k.itlesel
The Duıclı &sı lndies, s. 171-73. Yine de Hollandalılar bürokratik zeminde
Britanya Hindisıanı'nın yerli devlet olmayan kı�ınılannda lngilizler'e kıyasla
dokuz kat daha yoğundular.
3. Aşın muhafazakar Hollanda Hint Adalan'nda bile Batı tarzı ilköğretim
gören yerlilerin sayısı 1?00-1904 yıllan arasındaki onalama 2,987'den 1928'
de 74,697'ye, aynı dönem içerisinde Batı tarzı ona öğretim görenlerinki ise
25'tcn 6,468'e fırladı. Kahin, Naıionalism, s. 31.
4. Anthôny Bamett'in deyişini ödOnç alarak söyleyecek olursam iki dillilik
aynı zamanda "aydınlara, keodileriyle ayru halk dilini konuşan yoldaşlanna
'biz' de 'onlar' gibi olabiliriz" deme imkllnını verdi.
SON DALGA 133
şenlikler.düzenlemeye başladı. Her bir yere, yalnız yerel Hollan­
dalı ve diğer Avrasyalı cemaatlere değil, tabi halklara da, fiziksel
katılımlannı ve mali katkılarını sağlamak üzere buyruklar yol­
landı. tık Cava-Endonezya milliyetçilerinden Suwardi Surjanin­
grat (Ki Hadjar Dewantoro) bunu protesto etmek üzere Hollanda­
ca çıkan bir g�te için ünlil "Als ik eens Nederlander was" (Bir
IÇereliğine Hollandalı Olsam) başlıklı ya:zısm! yazdı. 5
Bence (tıali bir Holla�ıtlı olduğumu hayal eımeye devam ediyoruz) yerli­
lerden bağımsızlığımızı kutlamaya katılmalannı istememizde yersiz �ep­
siz- bir şey var. Bir �ere sömOrgeleştirdiğimiz ülkelerinde kendi bağımsız­
lığımızı kutladığımız için onlann hassas duygıılannı inciteceğiz.. Şu an biz
mutluyuz çünkü yüzyıl önce kendimizi yabancı egemenliğinden kunardık ve
bütün bunlar hfila bizim egemenliğimiz altında yaşamak.ta olanlann gözle­
rinin önOnde olup bitiyor. Bu zavallı kölelerin de bağırnsızlıklannı kutlayabi-
leceği tam da böyle bir anın öılemini çekmekte olabilecekleri, hiç aklımıza
gelmiyor mu? Yoksa belki de ruhlan tahrip eden politikalanmız yüzllnden
bütOn insan ruhlanrun zaten ölmüş oldu�nu mu dOşüoOyoruz? Eğer öyleyse
kendimizi kandınyoruz, çOnkU ne kadar illçel oluısa olsun her cemaat baskının
her tilrilne karşı çıkar. Ben bir Hollandalı olsaydım, bağımsıılığı çalınmış bir
halkın ülkesinde bağımsızlık kutlamalan dUzenlemwlim.
Bu sözlerle Hollanda milliyetçiliğini emperyalizme lehimleyen
ekleme vurduğu darbeyle Suwardi, Hollanda tarihipi Hollan­
dalılar'a karşı çevirmiş· oluyordıı. Üstelik kendisini hayali ve ge­
çici olarak Hollandalı'ya dönllştürmekle, Hollandalı okurlarını da
kendilerini geçici Endonezyalılar'a dönüştürmeye çağırmış olu-_
yor, böylelikle Hollanda sömürgecilik ideolojisinin ardında yatan
bütün ölümcül ırkçılıkları aşındırmış oluyordu.6
.
Suwardi'nin Endonezyalılar'ı memnun ettiği kadar Hollandalı
5. önce 13 Temmuz'da De E:q,res'te yayınlandı ama hemen ardından "En­
donezyaca"ya çevrilerek yerel basında da yayınlandı. Suwardi o zaman-24
y3ıındaydı. Olağanın dııında iyi bir eğ!Um gormuş üerici bir aristokrat olan
Suwardi, 1912'de sıradan bir Cavalı olan Dr. Tjipto Mangoenkoesoemo ve.bir
Avrasyalı olan Eduard Douwes Dellir'le birlikte sömllrgenin ilt( siyasal par­
tisi olan lndische Partij'i kurmuştu. Suwardi hakkında kısa fakat yararlı bir
çalışma için bkz. Savitri Scherer, "Harmony and Dissooaııce: Early National:
ist Thought in Java", 2. Bölüm. Tezin birinci eki ün!O makalenin buradaki
pasajın.da alınnlandığı lngilizce bir çevirisini içeriyor.
6. Burada "hayal edilmiş" ile "muhayyel" topluluklar arasında kurulan
eğit.sel ilişkiye dikkat edin.
 SON DALGA . 135
HAYAlf CEMAATLER 134
birlikte bugün de önemli olmaya devam eden bir anlam. Modem/
. o�u�larını da sinirlendiren �oşesi, 20. yüzyılda dünya ölçeğinde
- _ örgütlenmiş bir Burma milliyetçiliğinin yükselişi genellikle 1908'
gorulen bır olguyu örnekliyor. Çünkü imparatorlukların resmi
de Rangoon'da Budist Genç Erkekler Derneği'nin (Young Men's
milliyetçilikleriniı:ı paradoksu, sömürgeleştirilenlerin bilincini
Buddhist Association - YMBA) kuruluşuyla b'aşlatılır; Malaya'
ka�ınılmaz bir şekilde giderek Avrupa'nın "ulusal tarihleri" diye
nınkiyse 1938'de Kesatuan Melayu Muda'nın (Malaya Gençlik
düşünülen ve yazılan şeylerle tanıştırmasıydı - yalnızca ikiyüzlü
Birliği) kuruluşuyla. Endonezyalılar her yıl l 928'deki gençlik
kutlamalar aracılığıyla değil, kütüphanelerde ve dersanelerde de.7
kongresinde yazılan Gençlik Andı'nı (Sıımpalı Pemuda) tekrarlar­
Vietnamlı gençler philosophe'lan* ve Devrimi ve Debray'ın
lar. Ve daha bir sürü örnek. Genç İrlanda'yı, Genç İtalya'yı -ve
"Almanya'ya tarihsel husumetimiz" dediği şeyi öğrenmeden ede­
benzerlerini düşündüğümüzde Av.rupa'nın da buralardan daha
mezlerdi.8 İngiliz ulusal tarihi diye yorumlanan Bütün Parlamen­
önce geçmiş olduğu tamamen doğru. Avrupa'da da sömürgelerde
tolann Anası Magna Carta, Muhteşem Devrim, Britanya İmpara­
de "genç" ve. "gençlik" dinamizmi, ilerlemeyi, fedakar bir idealiz­
torluğu'ndaki bütün okulların müfredatına girdi. Belçika'nın Hol­
mi ve devrimci iradeyi simgeliyordu. Ama Avrupa'da "genç"in
landa'ya karşı bağımsızlık mücadelesi bir gün Kongolu çocuk­
tanımlanabilir sosyolojik hatları yoktu. İnsan orta yaşlı olduğu
ların da okuyacağı ders kitaplarından silinemezdi. Ne de ABD ta­
halde Genç İrlanda'nın parçası olabilirdi; okuryazar olmadan
rihi Filipinliler'in okuyacaklarından, ne de son olarak Portekiz'
Genç İtalya'nın parçası olmak mümkündü. Bunun nedeni, tabii
inki Angolalı v� 1'_1ozambikli çocukların okuyacaklaimdan. İşin i­
_ bu milliyetçiliklerin dilinin ya bütüri üyelerin beşikten beri anadil
ronık yanı, bu tarıhlerin yüzyıl başında artık tamamen ulusal te­
olarak konuştuğu bir halk dili ya da İrlanda örneğinde olduğu
rimlerle tanımlanmış bir tarihçilik-bilinciyle yazılmış olmalarıydı.
gibi, nüfusun değişik kesimlerinde, criollo tarzı bir halk dili ola­
(John Plantagenet'e Magna Carta'yı dayatan baronlar İngilizce
rak algılanabilecek derin kökleri olan metropoliten bir dil ol­
konuşmuyor, kendilerini "İngiliz" diye tanımlainıyorlardı, ama
masıydı. Dil ile yaş, sınıf ve statü ardSında zorunlu bir bağlantı
700 yıl sonra Birleşik Krallığın dersanelerinde net bir şekilde ilk
yurtseverler diye tanımlanacaklardı.) yoktu.
Sömürgelerde durum farklıydı. Gençlik her şeyden önce önem­
Yine de sömürgelerde ortaya çıkan milliye.tçi entelijensiyaların
li sayıda insanın Avrupa tarzı bir eğitim ediııeb,ildiği ilk kuşak de­
öyle tipik bir özellikleri var ki, onları halk dilleri temelinde hareket
mekti. Bu eğitim onları, dilsel ve kültürel olarak anababalarının
eden 19. yüzyıl milliyetçi entelijensiyalarından farklılaştınyor.
kuşağından olduğu gibi, sömürgeleştirilmiş yaşıtlarının geniş kit­
Neredeyse değişmez bir şekilde çok gençtiler ve gençliklerine kar­
lesinden de ayırıyordu (Bkz. B. C. Pal). Burma'nın İngilizce ko­
maşık bir siyasal anlam atfediyorlardı - zaman içinde değişmekle
nuşulan ve kısmen YMCA'dan* esinlenerek kurulmuş olan YMBA'
sı İngilizce okuyan okul çocukları tarafından kurulmuştu. Hollan­
• Fransızca filozof anlamına gelen terim, daha sonra bUtün Batı dillerinde da Hint Adaları'nda karşılaşılan şeyler arasında Jong Java (Genç
öncülüğünü Voltaire'in yaptığı ve bir disiplin olarak; felsefe ile ilişkileri Cava), Jong Ambon (Genç Ambon) ve Jong Islamietenbond
muğlak olan 18. yUzyıl düşünürleri için kullanıldı. (ç.n.) (Genç Müslümanlar Birliği) var - sömürge diliyle tanışık olma­
7. 1913: ıeki kutlamal'.'1" resmi milliyetçiliğin başka bir bakımdan tipik
_ yan herhangi bir genç yerlinin anlayamayacağı adlar. Demek ki
amblemlen olmak!� da ışımıze yanyorlar. Yadedilen "ulusal kurtuluş" (1795'
t � B�tavıa Cumhunyeti'nin kuruluşu değil) Orange Hanedanı'nın Kutsal lt­
tıfak ın muzaffer ordulan tarafından yeniden tahta getirilmesiydi ve kurtulmuş • Young Men's Christian Association (Hıristiyan Genç Erkekler Derneği).
ulusun yansı �o� g�m�den 18 �0'da Belç! ka Krallığı'nı kurmak üzere aynldı. Zaman içerisinde dini niteliğini yiıiren bu demek gençler arası bir dayanışma
Ama Suwardı nın sömilrgedekı dersanesınde yuttuğu yorum elbette "ulusal örgütüdür. Yunlar işleıir; işleyişi yöreden yöreye büyük farklılıklar gösterir.
kurtuluş" yorumuydu. (ç.n.)
8. "Marx.ism and the National Question", s. 41.
 HAYALI CEMAATLER /36
sömürgelerde "Gençlik" dediğimizde, hiç değilse başlangıçta
"Okullu Gençlik" demiş oluyoruz. Bu da bir kere daha bize sö­
mürgelerdeki okul sisteminin sömürge milliyetçiliğine katkısını
hatırlatıyor.9
Devasa büyüklüğüyle, sömürge zamanlarında bile kalabalık
olan nüfusuyla, coğrafi parçalanmışlığıyla (yaklaşık 3 bin ada),
dinsel kannaşasıyla (Müslümanlar, Budistler, Katolikler, çeşit çe­
şit Protestanlar, Bali Hindulan ve "Animistler") ve etnik ve dilsel
çeşitliliğiyle (IOO'den fazla farklı grup) Endonezya vakası bu sü­
recin çok çetrefil bir örneğini sunuyor. Üstelik melez sahte-Helen
isminin de düşündürebileceği gibi, kapsamının sömürge öncesi
dönemin herhangi bir birimiyle en ufak bir ilişkisi yok; aksine, en
azından General Suharto'nun l 975'te eski Portekiz sömürgesi
Doğu Timor'u vahşice işgal etmesine kadar sınırlan son Hollanda
9. Burada ilgimizin odağında s_ivil okullar.yer alacak. Ama bunlara tekabül
eden askeri karşılıklan da önemliydi. Prusya'run 19. yüzyılın başında öncü­
lüğünü eıtiği meslekten subayların hizmet elliği düzenli ordu, sivil okula
kıyasla daİıa özelleşmiş değilse de bazı bakımlardan daha aynntılandınlmış bir
eğiıscl piramit gerektiriyordu. Yeni askeri akademilerin ürettiği genç subaylar
("Türkler") sı]( sık milliyetçiliğin gelişmesinde önemli roller oynadılar. Bun­
ların amblemlerinden biri Nijerya'daki 15 Ocak 1966 darbesinin ardındaki be­
yin olan Binbaşı Chukuma Nzeogwu'dur. lbo kabilesinden bir Hıristiyan �lan
Nzcogwu, l960'ta Nijerya'nın bağımsızlığını kazanmasından sonra, sub:ıyla­
nn beyaz olduğu bir paralı askecler gilcünü ulusal bır orduya dönUştümıck
içiri Sandhurst askeri akademisine gönderilen ilk genç Nijeryalı grubundandı.
Q;ğer Sandhurst'teyken, l 966'da kendi hükümetini devirecek olan gcl�ğin
Albay Afrifa'sıyla karşılaştıysa. her iki yerlinin de imparatorluk zamanındaki
barınaklanna dönmeleri bir yazgıymış demektir.) Müslüman Hausa birlikle­
rine Sokoto'nun Sardauna'lannı ve diğer Müslüman Hausa aristokratlan
öldürmekte önderlik etmesi Prusya modelinin gOcOnün delillerinden biridir.
Böylelikle Nzeogwu, Abubakar Tafawa Balewa'nın Hausa-Milslüman egcmen­
)jğindeki bükOmetini devirmiş oldu. Kaduna Radyosu'ndan yurttaşlarına,
"artık Nijeryalı olmaktan utanmayacaksınıı" (Anıhony H. M. Kirk-Grcene'in
Crisis and Conflicı in Nigeria: A Dqçumentary Sourcebook adlı kitabından.
s. 126) diye seslenmesi de, sömürge okullaruıdan kaynaklanan milliyetçiliğin
gücüniln göstergelerinden biri. Yine de mifüyetçilik Nzcogwu'nun milliyetçi
. darbesinin kısa zamanda bir Ibo komplosu olarak yorumlanmasını önlemeye
yetecek kadar derine nüfuz etmemişti. Temmuz'un askeri ayaklanmaları, Eylül
ve Ekim'de lbolar'a karşı girişilen kıyımlar ve Mayıs J967'de Biafra'nın ay­
nlması bu yüzdendi. (Bkı. Robin Luckham'ın mükemmel, The Nigerian Mi­
liıary'si).•
SON DALGA /37
fetihlerindekine (yakJ�ık 1910) denk düşüyordu.
Sumatra'nın doğu kıyısında y�ayan halkların bir kısmı dar
Malacca Boğazı'nın öte yakasında ve Malay Yanmadası'nın batı
sahilinde yaşayan halklara fiziksel olarak benzemekle kalmıyorlar
etnik olarak da akrabalar, birbirlerinin dillerini anlıyorlar, ortak
bir dinleri var, ve benzeri. Bu aynı Sumatralılar binlerce kilometre
doğudaki adalarda yaşayan Ambolular'la ne bir anadil, ne etnik
köken, ne de ortak bir din payl�ıyorlar. Ama bu yüzyıl içinde
kendlileriyle Ambonlular't" yoldaş, Endonezyalı ve· Malayalılar'ı
ise yabancılar olarak kavramayı öğrendiler.
Bu bağın en önemli gıdası Batavia'daki rejimin yüzyıl b�mdan
sonra açtığı gideçek artan sayıdaki okullardı. Bunun nedenini an­
lamak için, her ne kadar bildik Müslüman tanında, bir ünlü ule­
madan diğerine sık sık yatay öğrenci geçişleri oluyorsa da, daima
yerel ve kişisel girişimler olan geleneksel yçrli okulların aksine,
hükümet okullanıun yapısal olarak devlet bürokrasisıninkine ben­
zeyen yüksek derecede akılcıl�tınlmış ve katı bir biçimde merke­
zileşmiş dev boyutlarda, bir hiyerarşi oluşturduklarını hatırlamak
gerekir. Standart ders kitapları, diploma ve eğitim sertifikaları,
y� gnıbu 10 sınıfları, öğretim araçlarının düz.enli bir şekilde dere­
celendirilmesi, kendi içinde bir bütün oluşturan, tutarlı bir dene­
YllJl evreni yarattı. Ama bu hiyerarşinin coğrafyası da aynı dere­
cede önemliydi.
Standart ilkokullar sömürgenin köy ve kasabalarına dağılmıştı;
ortaokul ve liseler nisbeten daha büyük kasabalarda ve eyalet mer­
kezlerinde bulunuyordu; eğitimin üçüncü kademesi (piramidin
tepe noktası) i�e sömürgenin başkenti Batavia'nın 160 km. gü­
neybatısındaki serin Priangan yaylalarında Hollandalılar tara­
fından inşa edilen Bandung'la sınırlıydı. Böylelikle 20. yüzyıl
okullan, kuruluşu daha eskiye dayanan memur yolculuklannın
paraleli olan yeni bir haclar dizisini ortaya çıkardı. Bu haclann
Mekkesi, Singapur, Manila, Rangoon ya da hatta eski Cava'nın
saltanat merkezleri olan Jogjakarta ya da Surakarta değil, Batavia'
10. Sömürgelerdeki Batı ıarıı okullar için Oz.crinde hiç düşünülmeyen bir
askiyom·olan belli bir öğrencinin şu_ya da bu sınıf için "fazla yaşlı" olması
fikri, geleneksel Müslüman okullara tamamen yabancıydı.
 HAYALI CEMAATLER 138
ydı.11 Koca sömürgenin her yerinden -ama dışında kalan hiçbir
° lıkları içinde inlanders'in hepsinin, hangi dilsel, kültürel gruptan
yerden değil- yola çıkan gencecik hacılar ilkokulda farklı, belki
de hasım köylerden, ortaokuldaJarklı etnik ve dilsel gruplardan,
üçüncü kademedeki kurumlarda ise mülkün her yerinden yol­
daşİarla karşılaşarak içeriye ve yukarıya doğru yürüyüşlerini
sürdürdüler.12 Ve nereden gelmiş olurlarsa olsunlar, yine de bir­
birlerinin aym_kitapları okumuş, ayıiı toplama-çıkarmaları yapmış
olduklarını biliyorlardı. Oraya kadar varamasalar da. -,-çoğu vara­
mıyordu zaten- Mekke'lerinin Batavia olduğunu, ·bütün bu yol­
culukların "anlamını" başkentten aldığtıİı, başkentin "bizim" niye
"burada" "birlikte" olduğumuzu açıkladığını biliyorlardı. Başka
bir şekilde söyleyecek olursak, ortak deneyimleri ve dersa�enin
dostane bir rekabete dayanan yoldaşlığı, inceledikleri (rengi Bri­
tanya Malayası'ndan ve Am�rikan Filipinleri'nkinden daima farklı
olan) haritaya, bölgeye özgü hayali bir gerçeklik kazandınyordu.
Bu gerçeklik her gün arkadaşlarının aksan ve fizyonomile_riyle ye­
niden onaylanıyordu.13
Ve böyle hepsi bir arada, tam olarak ne oluyorlardı? Bu nokta­
da HollandalıJar'ın cevabı .çok netti: Anadilleri ne olursa olsun,
hiç kurtulamayac�ları bir şekilde inlaııders'tiler_. İngilizce "nati-.
ves" (yerliler), Fransızca "indigenes" gibi bu kelime de taşıdığı
anlam yükünün bir parçası olarak kasdedilmemiş bir paradoks
banndınyordu. Diğer bütün sömürgelerde olduğu gibi bu sömür­
gede de sözkonıisu kişilerin hem daha aşağı oldukları, ama hem
de "oraya ait oldukları" anlamına geliyordu (nasıl Hollandalılar
. da, "yerlileri" olarak Hollanda'ya aitseler). Hollandalılar bu dili
kullanmakla kendilerini üstün kılmanın yanısıra "oraya ait olma­
dıklarını" da söylemiş oluyorlardı. Kelime aynca ortak aşağı-
11. Tepe noktası tabii son-kertede Lahey, Amsterdam ve Leiden'di; ama
ciddi olarak orada eğitim görmeyi umabileceklei bir avuç insandan ibaretti.
12. Laik olduklarından okulların çoğunda kızlarla oğlanlar beraber eğitim
görüyorlardı ama oğlanlar ağırlıklı çoğunluğu �luşturuyordu. Bu da her türlü
gelenel,sel çizginin dışına çıkan "sıra arkadaşlığı" ,aşk ve evlilikleriyle sonuç­
. lanı yordu.
13. Sukamo 60 yaşına kadar elde etmek için onca uğra.ştiğı Batı lrian'ı hiç
gönnemişti. Tıpkı okul haritalarında olduğu gibi burada da yapıntmın nasıl
gerçekliğe sızdığını görüyoruz. Bkz. No/i ve El Periquil/o Samienıo.
SON DALGA 139
.
gelmiş olurlarsa oisu'nlar eşit derece horgörülebilir olduğunu da
·ima ediyordu. Ama bu sefalet eşitliğinin bile bfr çapı vardı.
Çünkü inlander deyimi daima beraberinde "nerenin yerlisi?" soru­
sunu getiriyordu. Hollandalılar kimi zaman iıılanders'ten sanki bir
dünya kategorisiymişc�sine sözediyorlarsa da, deneyim bunun
pratikte mümkün olmadı_ğını gösteriyordu. lnlanders belli bir ren­
ge boyanmış bu sömürgenin çizilmiş sınırlan içinde kalıyordu -
onun. ötesindekiler duruma ·göte natives, indigeııes ya da in­
dios'tu. Üstelik sömürge hukuku terminolojisi insana kalp para
gibi gelen-; hani neredeyse kulağa "yabancı yerliler" gibi tınlayan
_
bir başka terim daha içeriyordu: vreemde oosterlingen (yabancı
şarklılar). Çinli, Japon ya da Arap olabilen bu yabancı şarklıların
statüsü sömürg�de yaşadıkları halde hukuken "yerli yerliler"in­
kinden üstündü. Dahası Meiji oligarklarııiın iktisadi gücü ve aske­
ri becerisi Hollanda'yı l 899'dan sonra sömürgedeki Japonlar'ı
"fahri Avrupahlar" mertebesine yükseltecek ·kadar ürkütmüştü.
Bütün bunların sonucu olan bir _ katmanlaşmayla, Holliındalılar'ı,
Çinliler'i, Araplar'ı, Japonlar'ı ,- natives'i, indigenes'ı, indios'u
dışarıda.bırakarak inlaııders giderek daha özgül bir içerik kazandı,
ta ki olgunlaşmiş bir l!lfVa gibi Endonezyalı adıyla anılan o muh­
teşem kelebeğe dönüşünceye kadar.
Her ne kadar inlaııder ve native, bölgesel bir barınağı ima
ettiğinden, tam' anlamıyla ırkçı bir tarzda genelleştirilebilecek kav­
ramlar olmasa da,'4 Endonezya örneği. bizi, her "yerli" barınağın
•önceden yazgılı ve değiştirilemez olduğunu düşünmeye sevket­
meıİ)eli. İki örnek bunun ·tersinin doğru olduğunu gösterecek:
Fransız Batı Afrikası ve Fransız Çinhindi.
Yalnızca bir ortaokul olmakla; birlikte Dakar'daki Ecole Normal
William Ponty, şaşaali günlerinde Fransız �atı Afrikası'nın eğitim
piramidinin tepe noktasını oluşturuyord.u. 15 Bugün( Gine, Mali,
14. Calais'den başlayarak gezegende Birleşik Krallık dışında kalan her yerde
kullanılabilecek "Half-breed" (soysuz) ve "nigger" terimleriyle karşılaştırın .
15. Bu ünlü okulun kökenleri ve gelişmesi için bkz. Abdou Moumouni,
L'Education en Afrique, s. 41-49; siyasal önemi için Ruth Sclı:achter Morgen­
thau, Poliıical Parıies in French Speakiııg Wesı Africa, s.12-14, 18-21. Okul
,
 HAYALİ CEMAATLER 140
Fildişi Kıyısı, Senegal ve benzeri diye bildiğimiz yerlerden Wil­
liam Ponty'ye zeki çocuklar gelirdi. Dolayısıyla bu çocukların
Dakar'da sonuçlanan hac yolculuklarının başlangıçta Fransız
[Batı] Afrikası'nın terimleriyle yorumlanmasına şaşırmamalıyız.
Bunun unutulmaz simgesi paradoksal rıegritude kavramıdır -
Afrikalılığın ancak William Ponty'nin dersanelerinde kullanılan
Fransızca'da ifade edilebilen özü. Yine de William Ponty'nin bir
tepe noktası olması uçucu bir rastlantıdan ibaret kaldı. Fransız
Batı Afrikası'ndaki ortaokulların sayısı arttıkça, parlak çocukların
bu kadar uzun bir hacca çıkmaları gereksizleşti. Herhalüklirda
Dakar'ın idari alandaki merkeziliği hiçbir zaman William Pon­
ty'nin eğitim alanındaki merkeziliğine denk düşmedi. Fransız Batı
Afrikası'nın, William Ponty'nin sıralarında birbirlerinin yerini
alabilen oğlanları, daha sonra Fransız Batı Afrikası'run sömürge
idaresi aygıtında bürokratik bir yer değiştirebilirliğe sahip olmu­
yorlardı. Dolayısıyla okulun mezunları evlerine dönüp sonunda,
bir yandan daha sonraki kuşakların yitireceği bir "Batı Afrikalı"
camaraderi• ve yakın bir dayanışmayı korurken Gine ya da Mali'
nin milliyetçi önderleri oldular.16
başlangiçıa Saint-Louis'deki adsız sansız bir ecole normale'ken 19 l 3'ıe Da­
kar'ın hemen dışında Goree'ye taşındı. Daha sonra Fransız Batı Afrikası'nın
dördüncü valisi• (1908-1915) William Merlaud-Ponty'nin adını aldı. Serge
Thion'dan öğrendiğime göre Bordeaux çevresinde Guillaume'dansa William
uzunca bir süredir modaydı. Bunu lngiltere'yle şarap ticaretinin yaranığı tarih­
sel bağlara atfetmekte herhalde haklı olmalı; ama Bordeaux'nun (Guyenne)
Londra'dan yönetilen mUlkün aynlmaz bir parçası olduğu çağlara bile geri git­
mesi mümkün.
• Erkeklerin yatılı okullar. ordu gibi kurumlarda uzun süre bir arada bulun­
muş olmasından kaynaklanan, laubaliliği de içeren dostluk, dayanışma ve
çıkar ortaklığı. (ç.n.)
16. Belki Britanya Batı Afrikası'nın sömürgeleri birbirlerine bitişik ol­
madığından ya da Londra belli başlı bütün bölgelerde aynı anda ortaokullar
açmaya başlayacak kadar zengin ve cömert olduğundan ya da belki rakip
Protestan misyoner örgüılerin yerelciliğ.inden Britanya Batı Afrikası'nda bun­
lara benzer bir şey yokıu. Sömürge devleti tarafından Acaa'da l927'de kurulan
AchiD1ota Okulu kısa zamanda Altın Kıyısı'na özgU bir eğitim piramidinin
doruğu haline .geldi ve bağımsızlıktan sonra bakan çocuklannın babalannın
yerlerini almayı öğrenmeye başladıkları yer oldu. Rakip bir doruk olan Mfant­
sipim Ortaokulu'nun daha eski olmak (1876'da kurulmuştu) gibi bir avantajı
SON DALGA 141
Çok benzer bir tarzda bu tuhaf melez terimin, "Çinhindi"nin,
bir kuşağın göreli olarak iyi eğitim görmüş gençleri için gerçek,
yaşanmış ve hayal ,•dilmiş bir anlamı oldu.1 7 Gerçi genel olarak
bu bölgedeki aktif Fransız işgüzarlığı bir yüzyıl öncesine gidiyor­
du ama "Çinhindi" denen şeyin varlığı ancak 1887'de ilan edildi;
en geniş bölgesel kapsamına ise ancak 1907'de ulaştı.
"Çinhindi"nin sömürgeci yöneticilerinin eğitim politikalannın,
genel hatlarıyla iki temel amacı vardı; ts her ikisi de sonunda
"Çinhindi" bilincinin gelişmesine hizmet etti. Birinci hedef sö­
mürgeleşti.rilmiş halklarla Çinhindi'nin hemen dışındaki dünya
arasında varolan siyasal-kültürel bağlan koparmaktı: "Kamboç"
ve "Laos" sözkonusu olduğunda 19 hedef, bu bölgeler üzerinde
uzak bir egemenlik kurmuş ve bu bölgelerle aynı ayinleri, kurum­
lan ve Hinayana Budizmi'nin aynı kutsal dilini paylaşan Siyam'
dı. (Ek olarak o zaman da bugün de Lao ovalarında kullanılan dil
ve yazı Siyam'daki Tayla_r'ınkine çok yakından akrabaydı.) Fran­
sızlar'ın, Kmer keşişleri, Tay yörüngesinden çıkararak Çinhindi
yörüngesine sokmak üzere tasarladıklan "yenilenmiş pagodn
vardı ama yeri sapaydı (Cape Coast) ve devletten yarı bağımsızdı (bağım­
sızlıktan epey sonraya kadar dini kurumların elindeydi). Bu bilgileri Mohamed
Charribas'a borçluyum.
17. Bu, başka şeylerin yanısıra, anadili Vietnamca, Khmer ya da Lao olan
gençlerin kanlabileceği, ömrü bir kuşak s0ren Çinhindi Komünist Partisi'ne
(1930-1951 ?) yolaçtı. Bugün bu partinin kurulması bazen "eski Vietnam
yayılmacılığının" bir ifadesi olarak yorumlanıyor. Aslında Fransız eğitim sis­
teminden (ve daha sınırlı bir ölçüde idari sisteminden) bu partiyi doğurtan Ko­
mintem'di.
18. Bu politikalar Gail Paradise Kelly tarafından "Franco-Vietnamese
Schools, 1918 ıo l938"de etraflı ve yetkin bir ıekilde tartışılıyor. Ama maa­
lesef yazar Çinrundi'nin yalnızca Vietnamca konuşan nüfusu üzerinde yoğun­
laşıyor.
19. Sakar bulunabilecek bu terminolojiyi kullanmam bu varlıkların sö•
mürge döneminde yatan kökenleıjni vurgulamak için. "Laos", Lao konuşan
nüfusun yandan fazlasını Siyam'da bırakacak şekilde bir rakip beylikler
kümesinden derlenmişti. "Kamboç" ise ne sömürge öncesi herhangi bir tarih­
sel mUJkUn sınırlannda kalmış bir alana ne de Khmer konuşan halklann da­
ğılımına uyuyordu. Khmer konuşan yilzbinlerce insan "Koçin Çini" denen
bölgede sıkışıp kalarak zaman içerisinde Khmer Krom (ırmağın aşağısındaki
Khmer'ler) adını alacak topluluğu oluşturdu.
 HAYALJ CEMAATLER /42
okullan"nı, ilk kez, Siyam'dan en son alıninış bölgelerde denem­
. eye başlamaları bu kaygı_ôan ötürüydü.20
Doğu Çinhindi'ndeyse (benim "Tonkin", "Annam" ve "Koçin
Çini" için kullandığım kısaltma) hedef, Çin ve Çin medeniyetiydi.
Her ne kadar Hanoi ve Hue'deki hanedanlar yüzyıllardır Çin'den
bağımsızlıklarını korumuşlardıysa da, yönetimlerini bilinçli olarak
Çin'den esinlenmiş bir mandarinlik aracılığıyla sürdürüyorlardı.
Devlet aygıtına girebilmek Konfüçyus klasiklerinden yazılı sınav­
lardan geçmeye bağlıydı; hanedanbğın belgeleri Çin karakterle-
• riyle yazılıyordu; ve yönetici sınıfın kültürü büyük ölçüde Çinli­
leşmişti. t895'ten sonra K'ang Yu-wei ve Liang Çi-çao gibi Çinli
reformcuların ya da Sun Yat-sen gibi milliyetçilerin yazılan sö­
mürgenin kuzey sınınndan içeri sızmaya başlayınca, eskiden ku-
. ru1muş bağlar daha da rahatsız edici bir nitelik kazandı.21 Bu yüz­
den Konfüçyus sınavları 19l 5'te "Tonkin"de, t918'de "Annam"
. da kaldınldı. Bundan böyle Çinhindi'nde kamu hizmetlerinde yer
alabilmenin yolu, yalnızca, gelişmekte olan Fransız sömürge eği­
tim sisteminden geçecekti. Dahası Çin'le -ve belki de yeni sö­
mürgeleştirilmiş Vietnamlılar kıtşağı için eski hanedanlık belgele­
rini ve kadim edebiyatı ulaşılmaz kılarak yerli geçmişle de- iliş­
kileri koparmak için.�2 17. yüzyılda Cizvit misyonerler tarafından
geliştirilen ve yetkililerin K"oçin Çini'nde l 860'lardan beri kul-
20. Bu hedefe ul�mak içio Phoom Penh'de 1930'1arda hem Khmer hem
Lao konuşan keşişlerin devam etıiği Ecole Superieure de Pati adlı bir dini
fakülte kurdular. Ama Budist gözleri Bangko:.·ıan çevirme çabası faz,Ja başanlı
olmuşa benzemiyor. l 942'de Siyarn·ın Japon yardımıyla kuuybau "Kamboç"
un çoğÜnuo kootrolOnO ele geçirmesinden kısa bir sOre sonra, Fransızlar
Ecole'On saygıdeğer bocalanndan birini "bozguncu" Tay eğitim malz.emeleri
bulundurup dağııtığı grrekçesiyle tutukladılar. (Büyük bir ihtimalle bu malı.e­
mel er Mareşal Plaek Phibunsongkhram'ın gürültülü bir şekilde Fransız karşıtı
olan rejiminin (1938-1944) haıırlaıtığı milliyetçilik doı.ıı yüksek ders metin-
leriydi.)
21. David G. Marr, Vieınameu Tradition on Trio/ 1920-/945, s. 146.
Rousseau gibi dert çıkaran Fransız yazarlannın Çince çevirileri de aynı dere­
cede korkutucuydu. (Kelly, "Franco-Vietnamese Schools", s. 19).
22. Bu alfabenin son biçimi genellikle 1651'de şaşırtıcı Dictionarium an­
nanıiıicwn, lusitanum et latinum'u yayınlayan yetenekli leksikograf Alexan­
dre de Rhodes'a atfedilir.
SON DALGA 143
(andıkları 1..atin l eştirilmiş bir fonetik alfabe olan quôc ngfi'nun
kullanımı teşvik edilmeye baş.landı.23
Eğitim politikasının ikinci hedefi, sömürge bürokrasisinin ve
büyük ticari girişimlerin ast mevkilerinde siyasal olarak güvenile­
bilir, sadık ve kültürlenmiş bir yerli seçkinler grubu olarak hizmet
vermek üzere, hassas bir şekilde ayarlanmış miktarda Fransızca
konuşa!} ve yazan Çinhindili üretmekti.24
Sömürge eğitim sisteminin girdisi çıktısıyla oya .lanmamıza ge­
rek yok burada. Şimdiki amaçlanmız açısından sistemin en önem­
li özelliği, derme çatma da olsa tek bir piramit oluşturmasıdır.
1930'1ann ortalarına kadar bütün üst katlar.doğudaydı. O zamana
kadar yegane devlet destekli /yele, Hanoi ve Saygon'daydı; ve
bütün savaş_öncesi sömürge döneminde Çinhindi'ndeki tek üni­
versite Hanoi'de, deyim yerindeyse, Genel Vali'nin sarayının
"sokağının hemen altmdaydı".ıs Bu üst ka�lara tırmanabilenler
arasında Fransız bölgesindeki halk dillerini konuşanların hepsin­
den vardı; Vietnamlı, Çinli, Khmer ve Lao (birkaç tane de genç
23. "Fransız sömürge mcmurlannın (çoğu) .•. sömürgeciliğin başanlannın
kalteı olabilmesi için yazı si.stemi de dahil olmak üzere Çin eıkilerinin diz­
ginlenmesi gerektiğine emindi. Misyonerler Vietnam'ın bir bütün olarak Ka­
tolikliğe dönmesinin önündeki başlıca engelin Konfüçyüsçü yazı adamlan
olduğuna inanıyorlardı. Bu yüzden onlara göre Çioce'yi ortadan kaldırmak
aynı zamanda Vietnam'ı mirasından yalıtmalc ve geleneksel seçkinleri ıa­
rafsızlaşıırmak demekti." (Marr, Vieıııamese Tradiıion, s. 145). Kelly bir
sömürge yaıannı şöyle alıntılıyor: "yalnız.ca qııôc ngii'nun öğretilmesinin so­
nucu ... Vieınamlılar'a yalnız.ca Fransız yazını, edebiyatı ve felsefesinin öğre­
tilmesi sonucunu doğuracaktır. Biz de zaten bunlara maruz kalmalannı istiyo­
ruz. Yani onlara yararlı olacağına ve kolaylıkla özümsüyebilcceklerine hük­
mettiğimiz yapıılara; yalruz.ca quôc ngu·cıa yazacağımız metinlere.·. "Franco­
Vietnamese Schools", s. 22.
24. Bkz. a.g.e., s. 14-15. Çinhindi nüfusunun daha geniş ve aşağı tabakası
için 1917 tarihli Kamu Eğitimi Yasası'nın yazan Cenel Vali Albert Sar­
raut'nun önerisi şuydu: "MOıevazı bir çiftçi ya da zanaatkar olarak mesleğinde
varoluşunun doğal ve toplumsal koşullarını hafifletmesine yetecek kadannı
öğreneceği, en temel unsurlanna indirgenmiş. basit bir eğitim.", a.g.e., s.
17.
25. l 937'de 580'i hukuk ve tıp fakültelerinde kayıılı toplam 631 ·öğrenci
vardı. A.g.e., s. 79; aynca 1906'da kurulan, 1908'de kapatılan. 1918'de yeni­
den açılan ve l 930'lann sonlanna kadar irice bir meslek okul olan kurumun
acaip tarihi için bkz. s. 69-79.
 HAYALI CEMAATLER 144
Fransız memuru). Nasıl Batavia ve Bandung'da biraraya gelen
çok dilli ve çok kültürlü öğrenci gövdesi kendi anlamını "En,
donezyah" diye yorumluyorduysa, diyelim ki My Tho'dan, Ba.t­
tambang'dan, Vientiane'den ve Vin_h'den hareketle tırmanmaya
başlay;ınlar da buluşmalarını "Çinhindililik" diye yonımlamayı
öğreneceklerdi.26 Gerçek olmakla birlikte bu· "Çinhindililik" çok
küçük bir grup tarafından ve çok uzun olmayan bir süre için hayal
edildi. Endonezyalılık kaldığı ve derinleştiği halde niçin Çinhin-
. dililik bu kadar uçucu oldu?
Bir kere 1917'den itibaren sömürgeci eğitim tarzında ilk önce
Doğu Çinhindi'nde uygulanan belirgin bir değişiklik meydana
geldi. Konfüçyus sınavları sisteminin tasfiye edilmiş ya da edil­
mek üzere oluşu, giderek daha çok sayıda Vietnamlı seçkini ço-
. cuklanna bürokratik bir gelecek temin etmek üzere en iyi Fransız
okullarına göndermeyi denemeye ikna etti. Bunun sonucu olarak
varolan bir iki iyi okul için başlayan rekabet, bu okulları büyük
ölçüde bir Fransız ayncalığı olarak gören colon'lann* güçlü tep-
kilerini çekti. Sömürgeci rejimin soruna bulduğu çözüm ayn ve
tabi bir "Franko-Vietnam" eğitim.sistemi yaratmak oldu. Bu siste­
min alt sınıflannda ağırlık quôc ngu'yla verilen·Vietnamca ders­
lerdeydi; Fransızca yine quôc ngu kullanılarak ikinci dil olarak
öğretiliyordu.27 Bu politika değişikliğinin birbirlerini tamamlayan
* Sömürgeye yerleşen merkez ülke yurttaşları. (ç.n.)
26. Aşağıda özellikle Khmerlerle Vietnamlılar üzerincle durac.ığım için, bu­
rada önde gelen Lao'lar hakkında birkaç şey söylemek yararlı olacak. Laos'un
şimdiki başbakanı Kaysone Phoumvihan 1930'1ann sonunda Hanoi .Üniver­
siıesi'nin tıp fakültesine gitti. Devlet Başkanı Prens Souphanouvong, Fran­
sa'da mühendislik derecesi almadan önce Hanoi'deki Albert Sarraut lycee'sine
gitmişti. 1945 Ekimi il�. 1946 arasında Vinetiane'deki sömürgecilik karşıtı
kısa ömürlü Lao lssara (Ozgür Lao) hükümetin_e başkanlık etmiş olan ağabeyi
Prens Phetsarath Raıanavongsa gençliğinde Saygon'daki Ly�e Chasseloup­
Laubaı'dan mezun olmuştu. il. Dünya Savaşı'ndan önce "Laos"taki en yüksek
eğitim kurumu Vientiane'deki küçük College [yani onaokııl) Pavie'ydi. Bk:ı.
Joseph J. Zasloff, Pathet Lao, s. 104-105 ve "33 49", [Phetsarath Ratana­
vongsa'nın takma adı] lron Man of Laos, s.12 ve 46. Paris'teki okul günle-.
rini anlatırken Phetsarath'ın Lao, Khmer ve Vietnamlı olduğu saptanabilecek
okul arkadaşlarından hiç düşünmeden "Çinhindili öğrenciler" diye sözetmesi­
nin aydınlatıcı olduğunu düşünüyorum. Bkz. örneğin a.g.e., s. 14-15.
27. Böylelikle daha önce "yerlilere açılmış" olan Chasseloup-Laubaı ve Al-
'SON DALGA 145
iki sonucu oldu. Bir yandan hükümetin quôc ngu'da yazılmış
yüzbi'nlerce elkitabı basması, Avrupalı icadı bu alfabeyi yay­
gınlaştırarak, hiç kasdedilmediği halde 1920 ile 1945 arasında
Vietnam kültürel (ve ulusal) dayanışmasının en önemli popüler
ifade aracı haline gelmesine neden oldu.ıs I930'1ano sonunda
Vietnamca kon4şan nüfusun yalnızca % IO'u okuryazar olmuş­
tuysa da, bu, halkın tarihinde hiç. ulaşılmamış bir orandı. Üstelik
yazarlığı Konfüçyus temelinde olanlann aksine bu okuryazarlar,
sayı1aruıın hızla artmas1DJ tutkuyla istiyorlardı. (Benzer bir şekilde
"!(amboç'.' "e "Laos"ta da yetkililer önce geleneksel yazıyla, daha
sonra asgari ölçekte Latioleştirilmiş bir alfabeyle halk dillerinde
yazılmış basit ders kitaplarının b�sılmasını teşvik ettiler.)29 Diğer
yandan tiu politika Doğu .Çinhindi'nin Vietnamca konuşmayan
yerli sakinlerinin dışlanmasına hizmet etti. Cochin .Çioi'ndeki
Khmer Kromlar örneğinde ise, s9mürge rejiminin_ onlara Protek­
torat'ta teşvik edilenler türünden "Franko-Khmer" okullar açılma-
sına izin vermek konusundaki istekliliğiyle de birleşerek, ihtifi!.S·
lana yeniden Mekong'a yönelmesini sağladı. Böylece artık Çin­
hindi'nin merke;ı;inde(ve küçük bir azınlık için, Fransa'da)_yük­
sek eğitimi hedefleyen gençler, Saygon üzerinden giden ana­
yoldansa giderek daha stk'Phnom Penh sapağını tercih etmeye
başladılar.
bert Sarraut lycee'lerinde 1917-19 18 ders yılında, normal standardın altında
"yerli bölümleri" açıldı. Bu "yerli bölümler" sonunda sırasıyla Lycee Petrus
Ky ve Lycee du Protectoraı oldular (a.g.e., s. 60-63). Yine de indigenes'lerden
ayncalıklı bir azınlık "gerçekten Fransız" olan lyccc'lere gitmeye devam eder­
ken (genç Norodom Sihanuk da Chausseloup-Laubat'ı onurlandırdı), "Fran­
sızlar"dan bir azınlık da (çoğunlukla Avrasyalılar'la hukuken Fransız statüsü­
ne sahip yerliler) Petrus Ky'ye ve bunun Hanoi'deki kardeş okuluna gittiler.
28. Marr, 1920'de "[quôc ngü'ya angaje] enıelijensiyanın en iyimser üye­
lerinin bile 20 yıl sonra Demokratik. Vietnam Cumhuriyeti'nin önemli bütün
şiyasal., askeri, iktisadi, bilimsel ve akademik işlerini quôc nga yazı siste­
miyle bağlantılı Vietnamca yilrütüceklerini tahmin edemeyeceklerini kayde­
diyor. 'Vietnamese Tradiıion, s.. 150. Tabii bu, ayru zamanda Fransızlar için
de tatsız bir_ sürpriz oldu.
29. l930'1ann sonundaki Khmer miUiyetçilerinin ortaya attıkları ilk soru­
nun Khmer yazısının sömürge yetkilileri tarafından, onların deyimiyle •quôc
ngü"laştırılması "tehlikesi" olması öğretici.
 HA YALI CEMAATLER 146
İkincisi, Phnom Penh'deki College Sisowath'ın statüsü 1935'
te Saygon ve Hanoi'deki devlet Iycee'leri gibi tam teşekkül.lü bir
devlet Iycee'si statüsüne yükseltildi; müfredat diğer /ycee'lerde­
kiyle aynıydı. Her ne kadar başlangıçta öğrenciler College'in ken­
di gelenekleriyle tutarlı olarak yerel Çinli-Khmer tüccar ailelerin­
den, Vietnamlı memurların ai_lelerinden seçilmiştiyse de, yerli
Khmerler'in oranı düzenli bir şekilde arttı.30 l940'tan sonra ciddi
bir Fransız lise eğitimi görmüş olan ve Khmer konuşan gençlerin
büyük kitlesinin, bu eğitimlerini sömürgecilerin Norodomlar için
yapmış oldukları tertipli başkentte aldıklarını söylemekle herhalde
haksızlık etmiş olmayız.
Üçüncüsü Çinhindi'ndeki eğitsel ve idari hac yolculukları ara­
sında gerçek bir eşbiçimJilik yoktu. Fransızlar, Vietnamlılar'm da­
ha güvenilmez ve tamahkar olmakla birl.ikte, "çocuksu" Khmer ve
Lao'lara kıyasla kesinlikle daha enerjik ve zeki oldukları yolunda­
ki görüşlerini ifade etmekten hiç çekinmiyorlardı. Bu yüzden B·atı
Çinhindi'nde Vietnamlılar'dan geniş ölçüde yararlandılar.3 1 1937'
de "Kamboç"ta ikamet eden 176 bin Vietnamlı -sömürgede ya­
şayan ve Vietnamca konuşan toplam l9 milyonun yalnızca %1 'i
ama Protektorat'ta yaşayanların yaklaşık %6'sı- Çinhindi'nin
kendileri için ciddi bir anlam ifade ettiği, göreli olarak başarılı bir
grup oluşturuyordu: Aynı şey l945'ten önce Laos'a gönderilen
50 bin kişi için de geçerliydi. Özellikle sömürgenin beş alt bölü­
münden her birine sırayla tayin edilebilen memurlar için Çin­
hindi'ni faal.iyet göstermeye devam edecekleri bir sahne olarak
hayal etmek kolaydı.
Tam bir Çinhindi kariyeri geliştirmelerinin önünde hukuki ya
da resmi bir yasak olmamasına karşm, bu tür bir hayal Lao ve
30. Vientiane'de aynı sUreç hemen görülmedi. Toye I93O'larda (yanlış ola­
rak iye� dediği) College Pavie'den, 96 Vietnamlı öğrenciye karşılık yalnız 52
l.aoslu öğrencinin mezun olduğunu aktarıyor. Laos, s. 45. . listenin başında yer alan Ieu Koeus'tu.33 1905'te o zaman bala
31. Vieınamlılar'a Çinhindi'nin daha iletj doğu kesimlerinde Fransızlar'la
rekabet etmenin dışında bir seçenek sunan bu akışın etkileri Franko-Victnam
okul sisteminin kurulmasına muhtemelen paraleldir. 1937'de "Koçin Çini",
"Tonkin" ve "Annam"da y�şayan 39 bin Avrupalı'ya karşılık, "Kamboç" ve
"l.aos "un ikisinde birden 3100 Avrupalı vardı. Marr, Vieınamese Tradiıion, s.
23.
SON DALGA 147
Khmer memurları için o kadar kolay değildi. Doğu Çinhindi'n­
deki toplam Khmer nüfusun belki yüzde lO'unu oluşturan Khmer
Krom topluluğundan gelen yaklaştk 326 000 (1937) gençten daha
ihtiraslı olanları bile pratikte "Kamboç" dışındaki kariyer şans­
lannın çok sınırlı olduğunu keşfediyorlardı. Khmer ve Lao'lar
Saygon ve Hanoi'deki Fransızca orta ve yüksek okullarda Viet­
namlılar'la yanyana oturabilirlerdi, ama orada aynı idari makam­
lan paylaşma ihtimalleri zayıftı. Mezun olduklannda, Dakar'daki
Cotonou ve Abidjan'dan gelme gençler gibi, sömürgeciliğin onlar
için tayin ettiği "yurtlara" geri döneceklerdi. Başka şekilde söy­
leyecek olursak, eğitsel hac yolculuklarının yönü Hanoi'ye çev­
riliydiyse de, idari yolculukları Phnom Penh ya da Vientiane'de
sona eriyordu.
Bu çelişkiforden, daha sonra ilk Kamboçya milliyetçileri diye
hatırlanacak olan, Khmer konuşan öğrenciler belirdi. Khmer mil­
liyetçiliğinin "babası" sayılabilecek adam, Son Ngoc Thanh, Viet­
namlılaşmış adının da düşündürebileceği gibi, Saygon'da eğitim
görüp, orada bir süre küçük bir hukuki mevkide bulunmuş bir
Khmer Krom'du. Ama 1930'lann ortasında Mekong Deltası.-'nın
Blois'sında daha parlak bir gelecek aramak uğruna Delta'nın Pari­
si'ni terk etti. Prens Sisowath Youtevong okumaya devam etmek
üzere Fransa'ya gitmeden önce ortaokulu Saygon'da bitirmişti.
1 5 yıl sonra II. Dilnya Savaşı'nın ardından Phnom Penh'e dön­
düğünde Khm�r Demokrat Partisi'nin kurulmasına katkıda bu­
lundu ve 19%-1947 arasında başbakanlı.k yaptı. Savunma Bakanı
Sonn Voeunnsai de hemen hemen aynı yolculukları yapmıştı.
l95 l - l 952'deki Demokrat Başbakan Huy Kanthoul, 1931 'de
Hanoi'deki bir ecole normalden mezun olmuş, sonra Phnom
Penh'e dönmüş ve sonunda oradaki Lycee Sisowat'ın öğretim
kadrosuna katılrnıştı.n Bütün bunlar içinde belki de en tipik olan
örnek., öldürülen Khmer siyasal önderlerin oluşturduğu hüzünlü
32. Bu biyografik bilgileri bana ulaştırmak nezaketini Steve Heder
gösterdi.
· 33. 1950'de Demokrat Parti karargfilıına bilinmeyen kişiler ama muhteme­
len prensla tarafından d0zenlenmiş bir bombalı saldında öldü.
 HAYALI CEMAATLER 148
Bangkok'tan yönetilen Baµartıbang'da doğmuştu. Battambang'da
bir "Çinhindi" ilkokulundan önce yerel bir "yenilenmiş pagoda
okulu"na gitmişti. 1921 'de Protektorat'ın başkentinde College Si­
sowath'a devam etti, oradan da 1927'de. Fransızca konuşulan
sınıfının birincisi olarak mezun olacağı Hanoi'de bir col/ege de
commerce'e gitti. Bordeaux'da kimya okumak umuduyla girdiği
burs sınavını kazandı. Ama sömürge devleti dışarı çıkışını engel- · ·
ledi. Doğduğu yer olan Battambang'a dönerek bir eczane açtı ye
Bangkok, eyaleti . 1941'de geri aldıktan sonra bile eczaneyi
işletmeye devam etti. Ağustos 1945'teki Japon çöküşünden sonra
Demokrat bir milletvekili olarak "Kamboç"ta bir kere ·daha ortaya
· çıktı. Khmei alfabesi için bir daktilo tasarladığı, 2 ciltliJc. koca bir.·
Pheasa Klimer (Khmer dili) ya da 1967 edisyonunun girişindeki·
yanıltıcı başlıkla Kamöoç Diltni (La Langue Cambodgienne, :Un
Essai d'etude raisonne) yayınladığı ölçüde, kendi tarzında eskf
dönem Avrupas_ı'nın şöhretli filologlannın doğrudan bir varisi
olduğunu kaydetmek gerekiyor. 34 Ama kitabının 1. cildi, yazann�n
; Battambang' da bitkisel bir hayat sürdüğü, Lycee Sisowath'ın
henüz daha Khmer dilinde lycee'ler üretmemiş olduğu ve Çinhin­
di'ıün hentiz ancak uçucu bir gerçekliğe sahip olduğu 1937'de ..
değil, ancak 1947'de yazan Phnom Penh'te Meclis Başkanı of-
duğ.unda gün yüzü görebildi. l 947'de anadili Khmer olanlar -
hiç değilse "Kamboç1'ta olanları- artik Saygon ya da Hanoi'deki
dersanelere gitmiyorlardı. ''Çinhindi"nin kendileri için bir tarih,
"Yietıt�"ın ise gerçek ve yabancı bir ülke !)lc!uğu yeni bir kuşak
sahneye çıkıyordu.
Gerçi 19. yüzyılda Hue'deki Nguyen hanedanının buyruğuyla
girişilen zalim istila ve işgallerin, daha sonra Yietnam'ın bir
parçası olmaya yazgılı Koçiİı Çini'ndekiler de dahil olmıµc üzere
Khmer'ler arasında, halkta acı anılar bıraktığı doğru, ama benzer
kötü anılar Hollanda Hint Adalan'nda da vardı: Sunçianlılar'ın
Cavalılar'a karşı; Bataklar'ın Minangkabaular'a karşı; Sasaklar'ın
34. Phnom Penh'te Libraire Mitserei (Öl.gür Dostlar) tarafından yayınlandı.
"Yanıltıcı" çünkü bütün metin Khmer dilinde yazılmış. Ieu Koeus hakkındaki·.
biyografik aynntılar Steve Hederin cömertçe bana verdiği 1964 Kramatoryum
cildinden alınmıştır.
. SON DALGA 149
Balililer·� ka'rşı; Toraja'nın Buginiler'e karşı; Cavalılar'ın Am­
bo�lular'a karşı ve benzeri. 1945 ile 1948 arasında heybetli genel
vali Tümgeneral Hubertus van Mook'un iziediği sözde ,;federalist
politika", yeni Endonezya Cumhuriyeti'ne karşı tam da bu kötü
anılan seferber etmeyi hedefliyordu.Js Ama 1950 ile 1964 ara­
sında bağımsız Endonezya'nın hemen her bölgesinde patlak veren
etnik ayaklanmalar furyasına karşın, "Endonezya" varlığını sür­
dürebildi. Kısmen, Batavia'nın eğitimin tepe noktası olmayı so­
nuna _kadar sürdürmesi nedeniyle, ama aynı zamanda sömür­
·genin idari politika.lan eğitim görmüş Sundanhlar'ı "Sundanistan"
kırlarına ya da Bataklar', Kuzey Sumatra yaylanndaki doğum yer­
lerine sürgün etmemesi nedeniyle. Sömürge döneminin sonuna
varıldığında neredeyse bütün etı_ıik ve dilsel gruplar, rollerini
takımadalardan oluşan bir sahnede oynayacakları fikrine alışmış­
lardı. Bu yü.:ı:den- 1950-64 arasındaki ayaklanmaiardan yainızca
birinin ayrılıkçı ihtirasları ".ardı; diğerleri tek bir Endonezya siya­
sal sistemi içerisinde rekabet etmenin biçimleriydi.36
E� olarak 1920'Jerde tuhaf bir rastlantıyla "Endonezya dili"nin
bilinçli bir varoluşa kavuştuğunu da gö:ı:den kaçırmamak gereki­
yor. Bu rc!5tlantının · nasıl meydana g�ldiği o kadar öğretici ki,
konudan biraz uzak.laşmaya değer. Hirit Adaian'nın çok sınırlı bir
kısmının, üstelik de ancak son dönemlerde Hollandaca aracılığıyla
yönetildiğine daha önce değinilmişti. Hollandalılar fetihlerine 17.
ytizyılın başında başladığına göre -ve iiılanders'in Hollanda diliyle
ciddi anlamdaki_ eğitimine ise ancak.20. yüzyılın başında başlan­
dığına göre başka nasıl yöne_tilebilirdi ki? Onun yerine yavaş ve
büyük ölçüde tasarlanmamış bir süreç içinde eski, adalar-arası bir
tür lingua franca tuhaf bir resmi dile doğru evrim gösterdi.3'
35. B 4. K�in, Naıicnalism, 12. Bölüm; Anthony Reid, The Indonesiıın
Naıional Revoluıion /945-50, 6. Bölüm ve Henri Alers, Om een rode of
groene Merdeka.
36. istisna, ölü doğan Güney Moluccalar Cuııtlıuriyeti'ydi. Çok Hıristiyan­
laşmış Amboniular öteden beri baskıcı sömürge ordusunda hizmet ediyordu.
Bir çoğu da van Mook'un komutası altında yeni doğan devrimci Endonezya
Cumhuriyeti'ne karşı savaşmıştı; 1950'de Hollanda'run Enclonezya'nın bağım­
sızlığını tanımasından sonra, yeni cumhuriyette kendilerini _nahoş bir ge­
leceğin beklediğini .düşünmek için epey-nedenleri vardı.
 HAYALI CEMAATLER 150
Dienstmaleisch (belki "hizmet Malaycası" ya da "idari Malayca")
denen bu dil tipolojik olarak "Osmanlıca" ile ya da Habsburg im­
paratorluğunun çok dilli barakalarında· doğan "mali Almanca" ile
aynı gruba aitti.38 Resqıiyet içindeki yerini 19. yüZ)'llın başında
pekiştirmişti. Yüzyılın ortasından sonra sahneye kapitalist yayın­
cıhğın ginnesiyle, dil de piyasa ve medyaya açıldı. Başlangıçta
. özellikle Çinli ve Avrasyalı gazeteci ve yayıncılar tarafından kul­
lan.ılırken, yüzyılın sonunda inlaıulers_ tarafından da benimsendi.
Soyağacının Dienst-dalı hızla unutuldu· ve onun yerini Riau Ada­
lan'ndaki f;ırazi bir ata aldı. (Adalardan da en önemlisi I 819'dan
beri Britanya Singapuru olmuştu - belki de bu iyi olmuştu.) İki
kuşak boyunca yazar ve okurlar tarafından şekiIIendirildikten son­
ra 1928'de Genç Endonezya'nın ulusal ve milliyetçi dili, bahasa
lndonesia olarak benimsenmeye hazırdı. O zamandan beri de hiç
ardına bakmadı.
Yine de Endonezya örneği ne kadar ilginç olursa olsun, sonuçta
bizi eğer Hollanda daha büyük bir güç olsaydı39 ve yöreye 1600
yerine 1850'de gelmiş olsaydı, ulusal diiin kolaylıkla Hollandaca
da olabileceği sonucuna götünnemeli. Ganalılar'ın ulusal dilinin
Ashanti değil de İngilizce olması, onların milliyetçiliğinin Endo­
nezyalılar'ınkinden daha az gerçek olduğu anlamına gelmiyor.
Dilleri, bazı milliyetçi ideolojilerin yaptığı gibi, bayraklar, ulusal
giysiler, halk dansları ve diğerleri gibi ulus olmanın bir, amblemi
olarak ele almak .her zaman yanlıştır. Dillerin en önemli ö�lliği
37. Bkz. John Hoffriıann·ıo değerli anlatısı "'A Foreign lnvestmenı: lndies
Malay to 1902", lndonesia, 27 (Nisan 1979), s. 65-92.
38. Askeriye "ulusdışı bir kast gibi bir şey oluşturuyordu. Üyeler özel ha­
yatlannı olağan koşullarda kendi ulusal ortamlanndan farklı yerlerde yaşıyor
ve ç,oğunlukla iirarisch deuısch ('mali Almanca') denen özel bir dil konuşu­
yorlardı. Bu alaycı ad, bu tuhaf dilsel kanşım gramer kuraUannı fazla ciddiye
almadığı için edebi Afmanca'nıo temsilcileri tarafından takılmıştı." Jaszi, The
Dissoluıion, s. 144. Yazann vurgulan.
39. Yalnızca en aşikar anlamında da değil. Çünkü 18. ve 19. yüzyıllarda
Hollanda'mn pratik açıdan tek, kocaman ve çok karlı bir sömürgesi oldu­
ğundan,_ memurlannı, Avrupa dili olmayan tek bir diensııaafde eğitmesi pra­
tikti. Zaman içerisinde metropolde geleceğin memurlannı dilsel olarak hazır­
layacak özel okul ve fakülteler açıldı. Britanya gibi çok kıtalı imparatorluklar­
da ise tek bir yerel dil kökenli diensttaal yetmezdi.
SON DALGA 15/
hayali cemaatler türeterek, tikel dayanışma grupları inşa edebilme
yetenekleridir. İmparatorluk dilleri de eninde sonunda halk dilleri,
dolayısıyla da mümkün çeşitli halk dillerinden biriydiler. Radikal
bir Mozambikli eğer Portekizce konuşuyorsa bunun anlamı Porte­
kizce'nin Mozarnbik'i hayal etmeyi (ve aym zamanda kapsamının
Tanzanya ve Zambiya'ya kadar uzanıp orada kalmasını) mümkün
kılan araç olduğudur. Bu açıdan bakıldığında Mozarnbik'te Porte­
kizce (ya da Hindistan'da İngilizce) kullanılması, İngilizce'nin
Avustralya'da ·ya da Portekizce'nin Brezilya'da kullanılmasından
hiç de farklı değildir. Dil bir dışarıda bı.rakma aracı değildir: İlke
olarak bir dili herkes öğrenebilir. Dil dışlayıcılığın tam tersine, te­
melde içericidir ve içericiliğini sınırlayan tek şey Babil'den dev­
raldığımız yazgıdır: Kimse bütün dilleri öğrenebilecek kadar uzun
yaşamıyor. Milliyetçiliği icadeden belli bir dilin kendisi değil,
yayın dilidir.40
Mozarnbik'teki Portekizce ile Hindistan'daki İngilizce hakkın­
daki tek soru işareti, idari ve eğitsel sistemlerin, özellikle de ikin­
cisinin iki dilliliği siyasal açıdan yeterli sayılabilecek bir düzeyde
yaygınlaştırabilip yaygınlaştıramadıklarıdır. 30 ytl önce kimse ha­
hasa lndonesia'yı anadili olarak konuşmuyordu; neredeyse herke­
sin kendi "etnik" dili vardı; bazıları, özellik.le milliyetçi hareket
içinde yeralan bazı insanlar ek olarak bahasa lndonesioldienstma­
leisch'i de konuşuyorlardı. Bugün Endonezyaca'yı anadil olarak
40. Bıı açıdan Marr'ın doğu Çinhindi'ndeki dil gelişmesini anlatması çok
aydınlatıcı. Yaklaşık 19JO'a kadar "çoğu eğitilmiş Vietnamlı'nın Çince, Fran­
sızca ya da her ikisinin birden 'yüksek' iletişimin asli araçlan olduğuna
inandığını" kaydediyor. (Vieınamese Trad_ition, s. 137J. Ancak 1920'den son­
ra ve kısmen devletin fonetik quôc ngu alfabesini teşvik etmesine bağlı ola­
rak, her şey hızla değişti. Bu noktada, "Vieınamca'nın ulusal kimliğin önem­
li, belki de asli [a.b.] bir bileşeni olduğu inancı gelişiyordu. Fransızca'yı ana­
dillerinden daha rahat kullanan -aydınlar bile yurttaşlannın %85'inin aynı dili
konuşmakta olmalannın önemini takdir etmeye başladılar." (s. 138). Bu nok­
tada Avrupa ve Japonya'nın ilerleyen ulus-devletleri için kitlesel okurya­
zarlığın ne kadar önemli olduğunun bilincine varmışlardı. ·Ama yine Marr'ın
gösterdiği gibi uzun bir süre için dil tercihi ile siyasal 13Vlr arasında açık bir
ilişki yoktu: "Vieınam anadilini savunmak kendi içinde iUe de yurtseverlik
olmadığı gibi, Fransızca'yı teşvik etmek de işbirİikçiliği anlamına gelmiyor­
du.", s. 150.
..
j
 HAYALI CEMAATLER 152
konuşan, düzinelerce etnik ve dilsel gruptan gelen milyonlarca
genç Endonezyalı var.
Şimdilik, 30 yıl sonra yalnız Mozambik Portekizcesi konuşan
bir Mozambikliler kuşağı olup olmayacağı açık değil. Ama 20.
yüzy_ılın sonuna vard_ığımız şu sıralarda böyle bir kuşağın ortaya
· çıkması da Mozambik ulusal dayanışmasının olmazsa oimaz
koşulu değil. Bir kere iletişim teknolojisindeki gelişmeler, özel­
likle de rl!dyo ye televizyon, yayıncılığa, yüzyıl önce sahip ol­
madığı müttefikler sağlıyo�. Çok dilli radyo-TV yayını, okuryazar
olmayanların ve anadili faı-klı olan halklann gözünde de l}ayali bir
cemaat yaratabilir. (Bura�a ortaçağ Hırıs'tiyanlığının görsel ta­
sarımlar ve iki dilli yazı adamları tarafından yaratılmasına.benzer
yönler var.) İkinci-olarak, deminden beri iddia ettiğim gibi 20.
yüzyıl milliyetçiliklerinin çok köklü bir özellikleri de, bir modele
·dayanıyor olmalarıdır. Birbuçuk yüzyıllık insan deneyiminden ve
milliyetçiliğin daha önceki üç modelinden ibret alabilirler ve alı­
yorlar. Dolayısıyla milliyetçi önderler resmi milliyetçilik modelin­
den esinlenmiş sivil ve askeri eğitim sistemlerini, 19. yüzyılın po­
püler milliyetçiliklerinden esinlenmış seçimler, parti örgütleri ve
kültürel kutlamaları ve A�erikalar'ın dünyaya getirdiği cumhuri­
yetçi-yı,ırttaş fikrini harekete geçirebilecek durumdalar. En önem­
lisi de "ulus" fikrinin neredeyse bütün yayın dillerinde kendine
sağlam bir yer edinmiş olması; ulus. olmak artık siyasal bilinçten
neredeyse ayrılamıyor.
Ulusal devletin ezici: norm haline geldiği bir dünyada bütün
bunların anlamı ulusların dilsel ortaklık olmadan da -nosotros
los Americaııos'�nki gibi n•aiv bir tarzda değil, modern tarihin
mümkün kıldıklarının bilinciyle- hayal edilebileceğidir.41 Bu
bağlamda Avrupa'ya dönüp, dilsel çeşitliliği dil temelli milliyetçi­
lik teoril'erini savunanları sopalamakta örnek olarak kullanılan bir
ulusu kısaca-gözden geçirerek bu bölümü bitirmek uygun görli­
nüyor.
41. Edildiği değil, edilebileceği diyorum, çünkü bu imkanın reddedildiği ve
hala da reddedilmeye devam edildiği bir sürü örnek var. Eski Pakistan gibi bu
örnekler etnik ve kültürel çoğulculuktan hareketle değil, hac yolculuklarının
önlerinin tıkanmış olmasıyla açı.klanabilir.
ı.
SON DALGA 153
1891 'de Schwyz, Obwalden ve Nidwalden Konfederasyonu'
nun 600. yıldönümµ için yapılan kutlamaların tam ortasında İs­
viçre devleti, I 29 J.'in İsviçre'njn "kurulduğu" ytl olduğuna "karar
verdi".42 600 yıl bekleyen ve eğlenceli yönleri de olan bu karar
İsviçre milliyetçiliğinin ayırt edici özelliğinin ·eskilik değil, yenilik
olduğunu düşündürüyor. O kadar ki Hughes, 1891 jübilesinin bu
milliyetçiliğin doğum tarihi olduğunu iddia edecek kadar ileri
giderek şöyle söylüyor: "19. yüzyılın ilk yarısında kültürlü oı:ta
sınıflar ulus olmanın ağırlığını pek hissetmiyorlardı: Mme de_Stael
[1766-1817], Fuseli [1741-1825], Angelica Kauffmann [1741-
1807], Sismondi [1773-1842], Benjamin Constant [1767-1830],
bunların hepsi İsviçreli mi?"43 Eğer ima edilen cevap, "hiç de"
ise, bu, manidarlığını İsviçre'yi çevr�Jeyen bütün· Avrupa'nın 19.
yüzyılda "kültürlü orta sınıflann" (sanki, filologlar+kapitalistle­
rin) merkezi rolµ oynadıkları, halk dili _temelli milliyetçiliklerin
doğuşuna tanık oima.sından alıyor. Neden o zaman milliyetçilik
İsviçre'ye o kadar geç geldi ve bu-gecikmişliğin aldığı nihai şekil
üzerindeki, özellikle de bugünkü "ulusal diller" çoğulluğu üze­
rindeki etkisi ne oldu?
Yanıtın bir -kısmı İsviçre devletinin genç olmasıyla ilgili.
Hughes'un kuru bir üslupla kaydettiği gibi bu devletin tarihini
verileri biraz çekiştirmeden 1813-15 öncesine götürmek güç.44
Yazar bize ilk gerçek İsviçre yurttaşlığının, (erkeklere) doğrudan
oy hakkının verilmesinin, "iç" gümrük duvarlannın kaldınlma­
sının l 798'deki Fransız işgalinin yarattığı Helvetia Cumhuriye­
ti'nin' başarılan olduğunu hatırlatıyor. Devletin önemli sayıda
İtalyanca konuşan\
yurttaş edinmesi, ancak
. 1803'te, Ticino'nun
ele geçmesiyle gerçekleşti. Tarafsızlık ve s<;m derece muhafazakar
bir anayasa karşılığında, Fransızca konuşulan kalabalık Valais,
Cenevre ve Neuchatel, gözünü intikam bürümüş Fransız karşıtı
Kutsal İttifak'tan ancak 1815'te alınabildi.45 Bugünün çok dilli
42. Christopher Hughes, Swiızerland, s. 107. Seıon-Watson'un haklı ola­
rak hayranlığını ifade eıtiği bu mükemmel meıin, !bundan sonraki iddia­
laamızın temelini oluşturuyor.
43. A.g.e., s. 218. Yılları ben ekledim.
. 44. A.g.e., s. 85.
 HAYALI CEMAATLER 154
İsviçresi fiilen 19. yüzyılbaşının bir ürünüdür.46
İkinci bir etken ülkenin geriliğfydi. Ülkenin engelleyici
topoğrafyasıyla. kullanılabilir kaynaklardan yoksunluğu onu daha
güçlü komşuları tarafından özümsenmekten korudu. Bugün
isviçre'nin, Il. Dünya Savaşı'ndan önceki hayat standardı lngil­
tere'ninkinin yansı kadar olan yoksul ve büyük ölçüde .kırsal bir
ülke olduğunu hatırlamak güç olabilir. l 850'de asgari_ ölçüde
kentsel sayılabilecek alanlarda yaşayanların oranı yalnız %6'ydı;
1920'de bile bu oran ancak %27.6'ya ulaşmıştı.47 Demek ki 19.
yüzyıl boyunca nüfusun ana kitlesini, çok eskilerden beri paralı
asker ve Papalık Muhafızları olarak ihraç edilen dayanıklı gençler
dışında, durağan köylüler oluşturuyordu. Ülkenin geriliği yalnız
iktisadi değil, siyasal ve kültüreldi de. Sınırları 1515 ile 1803
arasında değişmeyen ve sakinlerinin çoğunun bir ya da daha fazla
Almanca aksan konuştuğu "eski İsviçre", esnek bir ıµ:istokratik
kanton oligarşileri koalisyonu tarafından yönetiliyordu. "Konfe­
derasyonun uzun ömrünün sım ikili doğasıydı. Dış düşmanlara
karşı yeterli bir halk birliği, iç ayaklanmalara karşı yeterli bir oli­
garşiler birliği üretebiliyordu. Köylülerin her yüzyılda aşağı yuk­
arı üç kere yaptıkları gibi ayaklanmalarıyla. farklılıklar bir kenara
itiliyor ve diğer kantonların hükümeıleri yardım ellerini uzatıyor,
arabuluculuk yapıyorlardı - çoğunlukla yönetici yoldaşlarından
yana ama her zaman değil. "48 Monarşik kurumların yokluğu bir
yana bırakılacak olursa. durum tsviçre'nin doğu sınırındaki Lich­
tenstein'ın son tuhaf kalıntısı olduğu, Kutsal Roma İmparatorlu­
ğu'nun sayısız küçük prensliklerininkinden farklı değildi.49
45. Bunlara ek olarak Aargau., St Gallen ve Grisons. Bu sonuncusu bugün
özel bir önem kazanmış durumda; çünkil lsviçre"nin ulusal dilleri içerisinde en
hası olan Romanş'ın bugiln halli konuşulduğu soô yuva - ama Romanş da
ulusal dil sıatüsünü 1937'de edindi! A.g.e., s. 59 ve 85.
46. Geçerken Mme. de Stael'in ancak bu ürünün doğuşuna tanık olmaya
yetişecek kadar yaşadığına değinelim. Hem ıaten Sismondi'ninki gibi onun
ailesi de 1815'e kadar "[sviçre"nin dışında bağımsız bir devletçik olarak kalan
Cenevre'den gelmişti. O halde İsviçre milliyetinin yOkiln!l omuzlarında his­
setmemelerine pek de şaşmamak gerekiyor.
47. A.g.e., s. 173 ve 274. 19. yllzyılda herhangi bir "k!llt!lrlU orta sınıf'
zaten çok küçük olmak durumundaydı.
_48. A.g.e., s. 86. Vurgular eklenınişıir.
SON DALGA 155
1848'de, �viçre devletinin varolmasından iki kuşak sonra bile,
eski dinsel yanlmalann, siyasal ve dilsel olanlardan daha öo plan­
da olması da öğretid 1ir. Şaşırtıcı bir değişmezlikle Katolik olarak
tesbit edilmiş bölgelerde Protestanlık, Protestan olarak tesbit edil­
miş olanlarında ise Katoliklik yasadışıydı ve yasalar son derece
kau bir şekilde uygulanıyordu. (Dil ise kişisel tercih ve elverişlilik
konusuydu.) Ancak 1848'den sonra, biltüo Avrupa'yı kaplayan
devrim dalgası geri çekilirken ve halk dili temelli milliyetçi hare­
ketler yaygınlaşırken dil dinin yerini aldı ve ülke değişmez bir dil
temelinde tanımlanmış bölgelere bölündü (ve din kişisel bir tercih
konusu haline geldi).50
Son olarak ·bu kadar küçük bir ülkede bİı kadar farklı ve kimi
zaman karşılıklı olarak anlaşılması olanaksız Almanca lehçelerinin
böyle uzun zaman varlıklarını sürdürmeleri, kapitalist yayıncılığın
ve standartlaşmış modem eğitimin İsviçre köylü toplumuna geç
geldiğini düşündürüyor. Yani Hochsprache'nin (yayın Almanca­
sı) ulusal dil olarak statüsü, yakın zamana İcadar, iirarisch deuısch
ile dienstmaleisch'inJ<lne benziyordu. Dahası Hughes, bugün "yük­
sek" memurların federal dillerden en azından ikisini iş görebilir
düzeyde bilmeleri gerektiğini söylüyor; bu, hiç değilse daha ast
kadrolardakilerden benzer bir bilgi beklenmediğini düşündürü­
yor. 1950 tarihli Federal Yönerge de dolaylı yoldan benzer bir so­
nuca işaret ediyor: "Elitim gönnüş Alman İsviçrelileri, tıpkı eli­
tim gönnüş İtalyan İsviçrelileri gibi elbette Fransıı.ca'yla da� gö­
rebilirler".51 Temelde Mozambi.k'inkinden çok farklı olmayan bir
• durumla karşı karşıyayız - çeşitli tek dilli halkların üzerine yer­
leşmiş iki dilli bir siyasal sınıf. Tek fark şu: "İkinci dil" eski bir
sömürge yönetimininki değil, güçlü bir komşunun dili.
Yine de 1910'da nüfusun %73'ünün anadilinin Almanca. %22'
sinin Fransıı.ca. %4'ünün İtalyanca, % ! 'inin de Romanş olduğu
49. Monarşi yokluğu, devletlik ya da milletlik atfetmenin sorunlu olacağı
gevşek bir politik koalisyon olan Hanse birliğinin de ayın edici özelliğiydi.
[Hans�. Kuzey Denizi kıyıStndaki Brcmen. Lllbeg ve Hambıırg şehir devletleri
arasında kurulmuş, kökeni Rönesans'a giden ticari ve politik birlik. (ç.n.)J
50. A.g.e., s. 274.
51. Ag.e., s. 59-60. Vurgular ekleomişıir.
 HAYALI CEMAATLER 156
· (bunlaF uzun yıllar boyunca değişmeyen oranlar) hesaba katılırsa,.
resmi milliyetçiliğin çağı' olan 19. yüzyilın ikinci yarısında bir Al­
manlaştırma politikasının izlenmemiş olması şaşırtıcı bulunabilir.
1914'e k'adar güçlü Alman yanlısı eğilimlerin bulunduğu kesin.
Almanya ile Alman İsviçresi arasındaki sınırtar aşın dereqede ge- ·
çirgendi. Aristokratlarla meslek adamlannın yanısıra ticaret ve ya-
tırım da serbestçe gidip geliyordu. Ama İsviçre sırtını diğer iki
büyük Avrupalı güce, Fransa ve İtalya'ya da dayamıştı ve Alman­
laştırma'nin siyasal riskleri ortadaydı. Dolayısıyla İsviçre taraf­
sızlığının diğer yüzü, Alman, Fransız ve İtalyanlar arasındaki hu-
kuksal eşitlikti.52 . · .
. Saydığımız bütün bu veriler İsviçre milli'yetçiliğinin· "son dal­
ga"nm bir parçası olarak değerlendirilmesi gerektiğine işaret edi­
yor. Hughes doğum tarihi olarak 189I'i öne·rmekte haklıysa, o
zaman İsviçre milliyetçiliği, Burma ya da Endonezya milliyet­
çiliğinden h!)psi hepsi on küsur.yıl daha yaşlı demektir. Başka bir
deyişle, dünya µrihinde ulusun uluslararası bir norm haline gel­
mekte olduğu ve ulus olmanın eskisine kıyasla çok daha karmaşık
bir tarzda "modellenebilmesinin" mümkün olduğu bir sırada or­
taya çıktı. İsviçre siyasetinin muhafazakarlığı ve sosyo-ekonomik
yapısının geriliği milliyetçiliğin doğumunu "geciktirdiyse" ,5� mo­
d_em 9ncesi siyasal kurumların hanedan ve monarşi temelli olma­
ması da, onu resmi milliyetçiliğin aşınlıklarından korudu (karşıt
bir örnek için 6. Bölüm'deki Siyam tartışmasına bakınız). Son o­
larak tıpkı Güneydoğu Asya örnekleri gibi İsviçre milliyetçiliğinin
de tam 20. yüzyılın iletişim devrimlerinin eşiğinde ortaya çıkmış
olması, hayali cemaati öilsel homojenliğe gerek quymadan "temsil
etmeyi" mümkün kıldı.
52. 1937'de Romanş'ın terfi etmesi, başlangıçtaki hesaplan gizlemiyordu.
53. Gerçi Macaristan'ın toplumsal yapısı da geriydi ama Macar aristokrasi­
si farazi dil gruplannın çok önemli de olsa yalnızca bir azınlık oluşturduğu,
çok halklı devasa bir hanedanlık imparatorluğunun içinde yaşıyordu. lsviçre'
nin küçük ve cumhuriyetçi oligarşisi hiçbir zaman benzeri bir tehdidin alunda
yaşamamıştı.
SON DALGA 157
Bu bölilmü sona erdir_meden temel tezini tekrarlamakta yarar
var. Çoğunlukla Asya ve Afrika'nın sömürgeleştirilmiş bölgele-·
rinde yaşanan milliyetçiliğin "son dalgası", kökeninde, büyük
ölçüde sanayi kapitalizminin başarılarının mümkün kıldığı küresel
emperyalizme karşı bir tepkiydi. Marx'ın benzersiz üslubuyla
s9ylediği gibi: "Ürünleri için giderek genişleyen bir pazar bulma
ihtiyacı burjuvaziyi bütün yeryüzü boyunca kovalamaktadır."54
Ama kapitalizm aynı zamanda, en azından yayıncılığın gelişmeşi
aracılığıyla, Avrupa'da popüler, halk dili temelli milliyetçiliklerin
yaratılmasına katkıda bulunuyordu. Bunlar da kadim hanedanlık'
ilkesini aşındırarak imkanı olan her hanedanı kendi kendini vatan­
daş ilan etmeye zorluyordu. Yeni milliyetçilikle eski hanedanlık il,
kesini birbirlerine lehimleyen resmi milliyetçilik (Britanya İmpa­
ratorluğu), Avrupa.dışı sömürgelerde, kolaylık olsun diye "Rus­
laştırma" diye adlandırabileceğimiz politikalara yol açtı. Bu idep­
lojik eğilim pratik gerekliliklerle de çok iyi kaynaşıyordu. 19.
yüzyıl sonu imparatorlukları, bir avuç ulusal kadro tarafından
yön�tilemeyecek kiıdar büyük ve dağınıktı. Dahası, gerek metro­
polde gerekse sömürgelerde kapitalizmle işbirliği halindeki devlet
hızla işlevlerini çoğaltıyordu. Bir araya geldiklerinde bütün bu
güçler, kısmen devlet ve şirket bürokrasilerinin ihtiyaç duyduğu
kadroları üretmek üzere tasarlanmış "Ruslaştıncı" okul sistemleri­
ni yaratıyordu. Bu standart ve merkezi okul sistemleri, kendi
Mekke'Ierini genellikle sömürge başkentlerinde bulan yeni hac
yolculuktan yaratıyordu; çünkü imparatôrluğun içine gizlenmiş
olan [egemen] ulus, hacılann daha yakına gelmesine izin vermi-·
yordu. Bu eğitsel hac yolculuklannın bir paraleli ya da tekrarını
her zaman değilse de çoğunlukla idari alanda bulmak mümkündü.
Eğitsel ve idari hac yolculuklan arasındaki bu iç içe geçmişlik,
yerlilerin kendilerini "ulusal" terimlerle algılayabilecekleri hayali
• cemaatler için bölgesel bir zemin hazırlıyordu. Sömürge devleti-
1� · ·54, Marx ve Engels, Communisı Manifesto, s. 37. Marx'tan başka kim
dünyayı dönüştürmekte olan bu sırufı "kovalanıyor" diye tarif edebilirdi?·
 HAYAıt CEMAATLER 158
nin yerlileri okul ve bürolara neredeyse "davet" eden, sömürge
kapitalizminin ise onları yönetim kurullarının dışında b�r�k �
genişlemesi, güçlü bir yerel burjuvaziyle ba�ları olmayan, iki d�­
li, yalnız entelijensiyalann şimdiye kadar eşme rastl�nmamış bıı:
.
ölçekte ·sömürge milliyetçiliklerinin ilk sözcülen halıne gelmelen
. sonucunu doğurdu.
Ama iki dilli entelijensiyalar olarak, özellikle 20. yüzyıhn ba­
şınd� yaşayan entelijensiyalar olarak �• dersane içinde o�s�n
. .
•dışında olsun, yüzyılı aşkın bır Amenkan ve Avrupa tarihinın
çalkantılı ve kaotik deneyimlerinden damıtılmış ulus, ulusluk ve
milliyetçilik modellerine ulaşma iınkinlanna �ptiler. B� �el­
ler binlerce şekilsiz rüyanın şekil kazanmasına yardı_m etti. Cnolo
milliyetçiliği, halk dili temelli milliyetçilik ve resmi milliyetçilik
farklı bileşimlerle kopya edildi, uyarlandı ve geliştirildi. Son ? ta­
rak da, kapiıalizmin fiziksel ve entelektüel iletişim araçlarını gı�e­
rek artan bir hızla dönüştürmesiyle entelijensiyalar da hayal ettik­
leri cemaati, yalruı.ca okuryazar olmayan topluluklara değil, başka
bir dilde okuyan topluluklara da yaymakta yayıncılığa mahkOm
olmaktan kurtuldular.
Yurtseverlik ve Irkçılık
Önceki bölümlerde ulusun hayal edilme ve bir kez hayal edildik­
ten sonra da modeUenme, uyarlanma ve dönüştürülmesi süreçleri­
nin anahatlanru çizmeye çalıştım. Böylesi bir çözümleme zorunlu
olarak öncelikle toplumsai değişme ve dönüşüme uğramış bilinç
biçimlerini konu edindi. Ama toplumsal değişmenin ya da dönüş­
müş bilinçlerin, kendi başlarına, halkların kendi hayallerinin icadı
olan bu şeye duydukları bağlılığı -ya da kitabın başında sorul­
muş soruyu bir kere daha diriltirsek- insanların niçin bu icat uğ­
runa ölmeye hazır olduğunu açıklayabileceği kuşku götürür.
İlerici, kozmopolit aydınl_ann (özellikle Avrupa'da mı ac �ba?)
milliyetçiliğin neredeyse patolojik olan doğasını, köklerinin Oteki
karşısındaki korku ve öfkede yattığını, ırkçılıkla akra�alığını vur­
guladık.lan 1 .bir dönemde, ulusların bir sevgiyi, sık sık da çok fe­
dakar bir sevgiyi esinlediklerini hatırlamak yararlı olur. Milliyetçi­
liğin kültürel·ürünleri -şiir, düzyazı, müzik, görsel sanatlar- bu
sevgiyi binlerce farklı biçimle açıkça ifade ediyorlar. Ama diğer
yandan benzer bir şekilde öfke ve nefret ifade eden milliyetçi
ürünler bulmak ne kadar zor.2 Emperyalist yöneticilerinden nefret
t. Blcı. Naim'in Break-up of Britain'ından bu kitapta alıntılanan 14-15.
sayfalar ve Hobsbawm'ın bir turist rehberinde rastlanabilecek tilrden kestirme
sloganı: "temelde Marlcsistler Marksist olarak milliyetçi değillerdir". "Some
Retlections·. s. 10.
2. Okur aklına 0ç tane olsun Nefrete Övg0 getirebilir mi? God Save ıhe
Qucen/King'in ikinci kıtası bu-bakımdan öğretici: "Ey Tanrım kalk ayağa/
Darmadağın et dOşmanlanru/ Serilsinler toprağa/ Kanşbr politikalannı / Hi-
lelerini hDsrana uğrat/ Sende bütOn umudumuz/ Tannm bizi kurtar". Bu
dUşmanlann belirlenebilir herhangi bir kimlikleri olmadığına. "bizim" delil
"o"nun dUşmanlan olduklanna gö�. lngiliı bile olabileceklerine d_ikkat edin.
Bütün marş bir ulus değil, monarşi ululamasıdır - ulusun adı bır Jek kere
bile geçmez.
 HAYALI CEMAATLER 160
etmek için her türlü gerekçeye sahip olan sömürgeleştirilmiş halk­
lar söz konusu olduğunda bile, ulusal duygunun ifadesinde nefre­
tin ne kadar az bir yer tuttuğu gerçekten şaşırtıcıdır. lşte mesela
Rizal'in emperyalistler tarafından idam edilmeyi beklerken yazdığı­
ünlü Ultimo Adios'un birinci kıtası ve son kıtaları:
1. Adi6s, Patria adorada. regi6n del sol querida,
Peıla del Mar de Oriente, nuestro perdido eden,
A �ane voy, alegre, la triste niustia vida;
Y fuera mas brillante, mas fresca, m�s florida,
.
Tambien por ti la diera. la diera por ıu bien ...
XII. Entonces nada importa me pongas en olvido:
Tu atm6sfera. tıi espacio. ıus valles cruzare;
Vibrantc y limpia nota sere par ıu ofdo;
Aroma, tuz. colorcs, rumor, canıo, gemido,
Constante repitiendo la esencia de mi fe.
Xlll. Mi Patria idolatrada, doloi- de mis dolores,
Querida Filipinas. oye el postrer adi6s.
Ahf, te dejo todo: mis padres, mis amores.
Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores;
D<ınde la fe o.o mata, donde el que rcina es Dios.
XIV. Adios. padres y hermanos, ırozos del alma mfa,
Amigos de la infancia, en el perdido hogar;
Dad gracias, que descanso del fatigoso dia;
Adi6s. dulee eıçtnınjera, mi amiga, mi aJeşn a;
Adi6s, queridos seres.
Morir es descansar.
3. Jaime C. de Veyra, El "Üfıinıo Adi6s"de Rizııl: esıudo criıico-uposi:
ıivo, s. 89-90.
1. Elveda sevgili ülke. güneşin sevgilisi / Şark denizlerinin incisi, yitik
cennetimiz! / ·Daha parlak da olsaydı bu hayat. daha diri. daha bereketli / Terle
ederdim yine zevkle, bu buruk hayabmı verdiğim gibi / Sırf senin mutlu­
luğun için ...
XII. Önemli değil unutulmak / Dolaşabiliyorsam iklimini, boşluğunu,
bUtiln kuytu köşelerini / Çın çın çınlayan saf bir ses olmak / Koku olmak,
ışık, renk, söylenti olmak, şarkı, inleme olmak/ Ve bütün bunlarla tekrarla­
mak sana olan inancımın özünü.
Xlll. Tapındığım ülke, acıların en acısı ( Sevgili Filipinler, duy son ve­
damı/ Her şeyi sana bırakıyorum, ailemi, aşklarımı/ Yolum ne kölelerin ne
zorbaların barındığı/ inancın öldürmediği, Tann'run hükmettiği memleket.
XlV. Elveda anne, baba, kardeşlerim, ruhumdan geriye kalanlar/ Çoculcluk
arkadaşlarım. yitirdiğim evimde/ Şükret, bitiyor tüketici gilcüm / Sevgili ya­
bancı dosıum, neıjcm elveda/ Elveda sevilenler. Huzur bulacağım ölümde.
YURTSEVERUK VE lRKÇlUK- 161
"Zorba"ların milliyetinin belirtilmediği gibi, Rizal'in tutkulu ·yurt­
severliğinin muhteşem bir şekilde "onların" dilinde dile geldiğine
dikkat edin.4
Bu siyasal sevginin doğasının bir yönü, dillerin bu sevginin
nesnesini nasıl betimlediğinden hareketle deşifre edilebilir: ya ak­
rabalığı anlatan kelime dağarcığıyla (anayurt, Vaıerland, paıria) ya
da yuvayı (heiınat ya da tanah air [toprak ve su, Endonezyalıları�
takımadaları için kuUand1k.ları deyiş)). Her iki söyleyiş de insanın
doğal olarak bağlı olduğu bir şeye işaret eder. Daha önce de gör­
düğümüz gibi "doğal olan" her şeyde seçilmemiş bir yön vardır.
Bu yolla milletlik ten rengine, cinsiyete, anababaya, kuşağa, insa­
nın seçmeden bağlı olduğu her şeye özümsenir. Ve bu "doğal
. bağlarda" insan, "gemeinschaft'ın• güzelliği" denebilecek bir şeyi
sezer. Başka bir şekilde söyleyecek olursak tam da seçilmemiş ol­
dukları -için, bu bağların çevresinde bir çıkar gözetmezlik halesi
vardır.
Her ne kadar son 20 yıl içerisinde eklemlenmiş-bir-iktidar­
aygıtı-olarak-aile hakkında çok şey yazıldıysa da, bu tür bir kav­
rayışın insanlığın ezici çoğunluğuna yabancı olduğuna kuşku
yok. Geleneksel olarak aile1 çıkar gözetmeyen bir sevgi_ ve daya­
nışma alanı olarak kavr;ınmıştır. Aynı şekilde tarihçiler, diplomat­
lar, politikacılar ve sosyal bilimciler büyük bir rahatlıkla "ulusal
çıkar" kavramını kullanıyor olsalar da, hangi sınıftan olursa olsun
sıradan insan için ulus kavramının bütün anlamı, herhangi bir
çıkar ifade etmemesinde yatar. Ulus, tam da bu yüzden fedakarlık
talep edebilir.
Daha önce de değindiğimiz gibi bu yüzyılın büyük savaşlanm
olağandışı kılan şey, öldürülmelerine izin verdiği insan sayısının
emsalsizliği değil, ne kadar çok sayıda insanı canlannı vermeye
ikna edebildiğidir. Ölenlerin sayısının öldürenlerinkini kat be kat
• Tönnies'in ilnlü Geseflschafı und Gemeinschaft kitabından beri, gelenek­
sel bağlara dayalı organik cemaatleri (Genıeinsc/ıaft), sözleıjmcye dayalı mo­
dem topluluklardan (Gesellsclıafı) ayırt etmek için kullanılan terim (Afm.,
��
4. Ama kısa zamanda büyük. Filipino devrimcisi Andı-es Bonifacio ta­
rafından Tagalog'a çevrildi. Bu çeviri Jaime C. de Veyra, El •üııimo Adi6s"
de Riı.al: esıudio crlıico-expositivo'da s. 107-109'da bulunabilir.
 HAYALİ CEMAATLER 162
aştığı kesin değil mi? Nihai fedakarlık fikri ancak kader aracılığıy­
la bir arınma fikriyle birlikte varolabilir.
İnsanın -genellikle kendi seçmediği- ülkesi uğruna ölmesi,
İşçi Partisi, Amerikan Tıp Derneği ya da halta Uluslararası Af Örs
gütü uğruna ölmenin rekabet edemeyeceği bir ahlaki görkem taşır.
• Devrim uğruna ölmek de görkemini daima, temelde an olduğu
hissedilen bir şeyden alır. (Proletarya yalnızca buzdolabı, tatil ya
da iktidar peşinde koşan bir grup olarak tasarlansaydı, kendi
üyeleri de dahil olmak üzere insanlar onun uğruna ölmeye ne
ölçüde razı olurlardı ki?)5 İronik de olsa, tarihin Marksist yorum­
ları, kaçınılmaz bir zorunluluğun ifadesi oldukları hissedildiği
(düşüı:ıüldüğü değil) ölçüde bir çıkarsızlık ve anlık halesi ediniyor
olabilirler.
Burada bir kere daha dile dönmekte yarar olabilir. İlk göze çar­
pan, modem diye bilinen dillerin bile taşıdığı ilksellik. Kimse bir
dilin doğum tarihini veremez. Her dil uçsuz bucaksız bir geçmişin
algılanamaz bir noktasından yükselip doğar. (Homo sapiens aynı
zamanda homo diceııs olduğu ölçüde dil için türünkünden daha
yeni bir köken düşünmek çok güç görünüyor.) Bu yüzden diller
çağımız toplumlarındaki başka her şeyden daha köklü şeyler ola­
rak görünüyorlar. Yine başka hiçbir şey bizi ölülere duygusal ola­
rak dilden daha fazla bağlayamaz. İngilizce konuşanlar neredeyse
dört yüz elli yıl önce yaratılmış "Earth to earth, ashes to ashes, ·
dust to dust" (topraktan gelen toprağa, külden gelen küle, tozdan
gelen toza) formülünü işittiklerinde, boş, homojen zamanın öte­
sinde her şeyin aslında hemzaman olduğuna dair hayaletimsi bir
sezgi hissetmeden edemezler. Bu sözler ağırlıklarını,.ancak kıs­
m�n anlamlarının vekanna borçludurlar; bu ağırlık aynı zamanda
atalarla paylaşılan bir "İngilizlik"ten de kaynalqanır.
İkincisi, öyle•bir eşzamanlı topluluk biçimi vardır ki, ancak ve
özellikle şiir ve şarkılar biçimindeki dille anlatılabilir. Milli bay­
ramlarda söylenen milli marşları alın örneğin. Sözler ne kadar
' •• Bkz. s. 102'deki çevirenin notu (ç.n.)
5. Bu kesinlikle devrimci hareketlerin maddi hedefleri olmadığı şeklinde
anlaşılmamalı. Ama bu hedefler bir bireysel kazanımlar toplamı olarak değil,
Rousseau'nun ortaklaşılan bonlıeur [saadet] dediği
· şeyin koşullan olarak kav-
"
ranır.
. YURTSEVERLiK.VE IRKÇILTK 163
bayağı, ezgi ne kadar sıradan olursa olsun, bu marşların söylen­
mesinde bir eşzamanlılık deneyimi vardır. Böyle anlarda birbirle­
rine ıamamen yabancı insanlar aynı ezginin eşliğinde aynı dizeleri
okur. İmge: Tek bir tını.6 Marseillaise'i, Waltzing Matilda'yı ya
da Endonezya Raya'yı söylemek, tek bir tınıda buluşma, hayali
cemaatin fiziksel gerçekliğini yankıda bulma imkanı demektir.
(Aynı imkan, Mezmıırlar Kitabı'ndaki şiirler gibi bazı törensel
şiirler [belki bir yandan kendi kendine içinden söyleyerek] oku­
nurken de doğar.) Nasıl da kendinden geçer insan bu tek tınıda!
Başkalarının da bizimle tam aynı anda ve şekilde bu şarkıları
söylediğinin bilincinde olsak bile onların kim oldukları, hatta yanı
başımızdakiler dışında kalanların nerede oldukları hakkında en
küçük bir fikrimiz yoktur. Bizi birbirimize bağlayan hayali bir ses
dışında hiçbir şey yoktur.
Ama bu korolara zaman içerisinde katılınabilir. Ben bir �ton­
yalı olsam da kızım Avustralyalı olabilir. New York'a göç eden
bir İtalyan'ın oğlu atalarını PiJgrim Fathers'da" arayacaktır. Ulu­
sallığın çevresinde bir mukadderat halesi varsa da, bu yine de ta­
rih içinde yer alan bir mukadderattır. Bu noktada San Martfn'in
Quechua konuşan yerlileri "Perulular" diye vaftiz eden fermanı -
din değiştirmeyle akrabalığı olan bir hareket- tipik bir örnek ola­
� alınabilir. Çünkü daha başlangıçtan ulusun kandan değil, dil­
den hareketle kavrandığını ve insanın bu hayali cemaate "davet
edilebileceğini" gösteriyor. Bu yüzden bugün, pratikte çıkardık­
lan güçlük ne olursa olsun, en içine dönük, en kapalı uluslar bile
vatandaşlığa alma•• (şahane kelime!) ilkesini kabul ediyorlaı:.
Aynı zamanda hem bir tarihsel mukadderat hem de dil aracılı­
ğıyla hayal edilmiş bir cemaat olarak bakıldığında ulus kendisini
aynı zamanda hem açık hem kapalı bir topluluk olarak sergiler.
• En ünlüsü Mayflower olan teknelerle lngiltere'deld.din baskısından ka­
çarak Amerika'dak.i ilk yerleşimleri kuranlar için kullanılan terimlerden biri.
(ç.n.)
6. Bu a capel/a koroyu, tipik olarak decani/cantoris ıarzında yaşanan gün­
delik hayatın deneyimi ile karşılaştınn. [decani/cantoris: Kilise müziğinde pa­
pazın ya da bununla görevli ruhbanın (decani) ezgili çağrısına cemaatin koro
halinde karşılık verdiği müzik biçimi. Oysa a capel/a eşliksiz korodur. (ç.n.))
 HAYALI CEMAATLER 164
/
Corufia Savaşı'nda John Moore'un ölümü üzerine yazılmış şu
ünlü dizelerin aksak ı;itmi bu paradoksun iyi bir örneğini oluş­
turuyor:
1. Ne bir davul sesi, ne cenaze marşı
Cesedini sipere koşturduğumuz.da
Tek bir asker ateşlemedi silahını
Uğurlarken kahramanı,mezanna
il. GömdUk onu kara gecenin ortasında
· Mezannı süngUlerirnizle kazdık
Ayın gUçlükle ulaşan hOlyalı ışığında
Fenerlerimizi söndürmemeye çalıştık
m. Gereksiı bir tabut önmOyordu göğsünil
Ne çarşaf ne kefene sardık onu
Savaşçı pelerinine sanlmış
Uzandı, dinlenen bir savaşçı gibi...
V. Boşaltırken.dar yatağını
Dilıeltirken kimsesiz yastığını dUşUndiilc
Düşmanlar yabancılar dolaşacak Uz.erinde
Biz uzak deniılerdeyken... .
VIU. Yavaşça üzgün yatırdık meianna
Kan içinde benilı gelmiş ihtişamının alanından
· Ne bir taş diktik ne tek bir satır yazdık
Yalnıı: bıraktık onu şaruyla!7
Dizeler, İngiliz dilinden ayrılamayacak bir güzellikle bir kahra­
manlığın anısını kutluyorlar - tam çevrilemeyecek, ancak İngiliz­
ce konuşanların ve okuyanların işitebileceği bir güzellik. Oysa
Moore da, ona bu övgüyü düzenler de İrlandah'ydı. Ve Moore'un
İspanyol ve Fransız "düşmanlarının" bugünkü çocuklarının da
şiirin·tınısının tadına varamamaları için hiçbir neden yok: Diğer
. bütün diller gibi İngilizce de daima yeni konuşanlara. dinleyenlere
ve okurlara açıktır.
Thomas Browne'un bir iki cümleyle bütün insanlık tarihini
enine boyuna kapsayışına kulak verin:
7."The Burial of Sir John Moore", The Poems o/Charles Wolfe içinde, s.
1-2. .
YURTSEVERLİK VE IRKÇIUK 165
Zamanın muhtemel tepe noktasından önce ve erken bir zamanda hissedil­
dikleri için eski ihtirasların beyhude kibirlerinin, bizimkilere kıyasla bir avan­
tajları vardı: tasanlarının gilnUmilzde de epey karşılık bulabilmesi. Çünkü es­
ki Kahramanlar varlıklarını Anıllannın ve bütün Mekanik koruyucularının
ötesinde de sürdUrebiliyorlardı.. Ama ihtirasın artık liya'nın Kehanetinden•
korkabileceği, V. Charles'ın kendini Hektor'dan ayiran mesafenin iki Methu­
sela ömrü olmasını umamayacağı zamarum.ızın gecikmiş sahnesinde biz anı­
lanmız için böyle mumyalar bekleyemeyiz. 8
Burada kadim Mısır, Yunanistan ve Filistin, Kutsal Roma
İmparatorluğu ile buluşuyor, ama binlerce yıl ötesinde gerçekle­
şen bu buluşma ancak Browne'm 17. yüzyıl İngilizce nesrinin
tikelliği sayesinde mümkün oluyor.9 Bu cümleler bir noktaya ka­
dar elbette çevrilebilir. Ama "probable Meridian of tirne"ın, "Mec­
hanicall preservations"ın, "such Mummies unto our memories"in
ve "two Methusela's of Hector"un- tekinsiz ihtişamı ancak İn­
gilizce okurlarının tüylerini ürpertecektir.
Bu sayfada bu ihtişam kendisini okura tamamen açıyor. Diğer
yandan büyük Endonezyalı yazar Pramoedya Ananta Toer'in,
"Yang Sudah Hilang"ının hiç de daha az tekinsiz ve muhteşem ol­
mayan son satırları aynı basılı sayfa üzerinde büyük bir olasılıkla
çoğu okur için bakın nasıl kapalı kalıyor: ıo
'
Suara itu hanya terdengar beberapa detik saja dalam hidup. Getarannya se­
benıa:r berdengung, takkan terulangi lagi. Tapi sepeıti juga halnya dengan kati
Lusi yang abadi mengı;.ırisi kota Blora, dan seperti kati itu juga, suara yang
tersimpan mengg�si kenangan dan ingaıan itu mengalir juga- mengalir ke­
muaranya. lı:elaut yang tak bcıtepi. Dan tak seorangpun tahu kapan lauı itu
• ' "çünkü, işte o gün geliyor, fınn gibi yanıyor; ve bütün kibirliler, ve
kötülük işleyenlerin hepsi, saman olacaklar; ve gelmekte olan giln onlan ya­
kacak, orduların Rabbi diyor, öyle ki onlarda kök ve dal bırakmayacak", (Ki•
tab-ı Mukaddes, Malaki 4: 1 ). (ç.n.)
•• Yukarıda sırasıyla "z;ımanın muhtemel tepe noktası•, "Mekanik koru­
yııculan" ve "anılanmız için böyle mumyalar" diye çevirdiğimiz deyi şler. (ç.n.)
8. Hydriotaphia, Ume-Buriall or A Discourse of rlıe Sepulchrall Umes
laıelyJound in No,folk.. s. 72-73. "Zamarun muhtemel tepe noktası" için Pis­
kopos Freisingli Otto ile karşılaştınnıı.
9. Ama bu buluşmada "lngiltere"nin adı geçmiyor. Akla lspanyolca
aracılığıyla bütün dünyayı Caracas'a ya da Bogota'ya getiren taşra gazeteleri
geliyor.
10. Ama yine de bir kez. yüksek sesle okuyun! ôıgUn yaz.ı.rnı bugUnkü
uygulamaya göre uyarladım ve·aJıntıyı tamamen fonetik bir tarzda yazdım.

HAYALI CEMAATLER 166
akan keri ng dan berhenti lieıdeburan.
Hilang.
Semua itu sııdah hilaog dari jangkaııan panc[b]a-indera. ı ı
\
Her dil edinilebilir olsa da edinilmesi insan hayatının önemli
bir kısmını alır: Her yeni fetih giderek kısalmakta olan günlerle öla
çülür. İnsanın başka dillere ulaşmasının önündeki engel onlann
)!ÜZ vennezliği değil, kendi faniliğidir. Her dilin biraz özel ve
mahrem olması bu yüzden·. Fransız ve Ameri.kan emperyalistleri
VietnamWar'ı yıllar boyunca yönetti, sömürdü ve öldürdü. Ama
başka neyi talan etmiş olurlarsa olsunlar, Vietnam dili yerli ye­
rinde kaldı. Vietnam'ın "nüfuz edilmezliği" karşısında habire ifa­
de Qdilen o hiddet; ölmekte ol.an sömürgeciliklerin türettiği zehirli
argolann ("gooks", "ratons"• vb.) berisinde yatan o karanlık u­
mutsuzluk işte bu yüzdendir.12 (Uzun vadede ezilenlerin dilinin
devasa mahremiyetine gösterilebilecek yegine tepki, ricat ya da
daha da fa:ı:Ia katliamdır.)
Bu etiketlerin iç_sel biçimi tipik olarak ırkçıdır ve bu biçimi
deşifre ettiğimizde ırkçılık ve anti-seinitizmin•milliyetçilikten türe­
diğini ve dolayısıyla "yeterli tarihsel derinlikten bakıldığında, fa­
şizmin bize milliyetçilik hakkında başka herhangi bir tarihsel olay­
dan daha çok şey öğrettiğini" iddia eden Nairn'in niçin temelde
yanıldığını da göreceği�. 13 Örneğin "çekik-gözlü"den türetilen
"çekik" gibi bir kelime yalnızca sıradan bir siyasal düşmanlık
ifade e_tme:ı:. Hasmını biyolojik fizyonomisine_indirgeyerek millet­
liğin üstünü siler. 14 Raton nasıl yerine geçmekle "Cezayirli"yi in­
kar ediyorsa. "çekik" de yerine geçerek Vietnamlı'yı inkar edi­
yor. Aynı ·zamanda "Vietnamlı"yı, "Koreliler", "Çinliler", "Filipi-
• gooks: yapışkan pislik, (A.B.D. } aşağılayıcı anlamda Endonezyalı; ra-
ton: (Fr.} sıçan yavrusu. (ç.n.}
11. Tjerita dari Blora [Blora'dan Hik§yeler] içinde, s. 15-44, s. 44'de. ·
12. Buradaki mantık şöyle: 1. Onlara nüfuz edemeden öleceğim. 2. Benim
iktidanm o kadar gilçlO ki onlar benim dilimi öğrenmek zorunda. 3. Ama bu
da benim 'mahremiyetimin ihlal edilmesi demek. Onları "gooks" diye ad­
landırmak pek hafif bir intikam.
13. The Break-up of Britain , s. 337 ve 347.
14. "Çekik"in açık, bilinçli bir karşıtı olmadığına dikkat edin: "Yuvarlak"
mı, "düz" mil, "oval" mi?
YURTSEVERLiK VE IRKÇ/UK /67
nolar"dan oluşan şekilsiz bir bulamacın içine iteliyor. Bu kelime
dağarcığının doğası, "Charlie" ve "V.C." gibi diğer Vietnam sa­
vaşı terimleriyle, ya da "Boches", "Hunlar", "Japs" ya da "Kur­
bağalar" gibi daha önceki bir dönemin yalnızca tek bir özgül ulusa
uygulanan ve dolayısıyla nefretle olsa da, hasmının bir uluslar .
birliğinin üyesi olduğunu teslim eden terimlerle karşılaştırıldı-
ğında daha da açık seçik bir şekilde ortaya çıkıyor. ıs
. Meselenin esası şudur: Milliyetçilik tarihsel mukadderatın te­
rimleriyle düşünür, oysa ırkçılık zamanın başlangıçlanndan bu
yana iğrenç bir çiftleşmeler dizisiyle aktanlan ebedi bulaşıklıklar
rüyası görür: Tarih dışıdır. Zenciler: o görünmez katran fırçası sa­
yesinde sonsuza kadar zenci kalacaklardır; İbrahim'in tohumu Ya­
hudiler, ne pasaport taşırlars� taşısınlar, hangi dilde konuşur,
okur, yazarlarsa yazsınlar sons� kadar Yahudi'dirler. (Bu yüz­
den Naziler için Yahudi bir Alman daima bir sahteka.rdı.)16
Irkçılık rüyalarının kökenleri ulus değil, sınıf ideolojilerinde,
en çok da yöneticilerin ktitsallık, "mavi" ya da "beyaz" kan iddia­
larında, aristokratlar içi "üremelerde" yaı:ar.11 O.halde modem ır k­
çtlığın farazi aile _babasının bir küçük burjuva milliyetçisi değil,
. 15. Y�lnızca daha eski bir dönemde de değil. Yine de Debray'ın şu sözle­
nnde antıkacı kokan bir yön var. "Avrupa için bağımsızlık bayrağını sıkı sı­
kıra kav�ş �vrimci bir Fransa'run hegemonyası dışında bir umuı göre­
mıyoru� . Kımı zaman bütün bu 'anti-Boche' miıolojisinin ve Almanya'ya
olan tanhsel düşmanlığımızın, bir ·gon devrimi ya da hatta milli-demokratik
�irası_mızı kurtarmaya hizmet edip etmeyeceğini dOşOndilğilm oluyor",
Manusm and the National Quesıion", s. 41.
16. Siyonizm'in onaya çıkışının ve lsrail'in do�unun önemi. birinci.si­
nin, eski dinsel cemaatın. diğer uluslann yanı sıra.bir ulus olarak hayal
edilmeye başladığına, ikincisinin ise simyevi bir dönilşOmle gezgin müminin
yerel yurtsevere dön�ğüne işaret etmesindedir.
17. "Top� sahibi aristokrasi ise yönetici sınıfların ıabiau gereği üstün
olduğu kavramını ve staıil meselelerine hassas olmayı sağladı; her iki özellik
de 20. yüzyıla kadar önemli bir rol oynamaya devam etti. Ve bu yeni kaynak­
larla da beslenerek daha sonra bayağılaştınlıp [a.b.] ırksal üstünlük öğretileri
adı. altında Alman halkı için çekici hale getirildiler.• Barrington Moore- Jr.,
Social Origins ofDicıarorship aııd Democroçy, s. 436. (Türkçesi: Dilctatörlii­
liin ve Demokrasinin Toplwnsal Kökenleri, V Yayınlan, 1989.)
18. Gobineau'nun tarihleri millcemmeL l 8 l 6'da Fransız tahtını'İı Boıırbon­
lar'a iade edilmesinden iki yıl sonra doğdu. Diplomatik kariyeri (1848-1877}
 HAYALI CEMAATLER /6/j
Joseph Arthur, Comte de Gobineau olması şaşırtıcı değil. 18 Irkçı­
. lık ve anti-semitizmin ulusal sınırlan aşan bittarzda değil de te­
melde ulusal sınırlar içinde ortaya çıkması da ... Başka bir deyişle
bunlar dış savaşları değil, içerdeki baskı ve egemenliği gerekçe­
lendirirler.19
Aynı doğrultuda sonuçlar yaratari iki ayn nedenden ötürü 19.
yüzyıld·a Avrupa dışında görülen ırkçılık hep Avrupa egemen­
liğiyle ilgili oldu. İlk ve en önemli neden resmi milliyetçiliğin
yükselmesi ve sömürgeci "Ruslaştırma" idi. Tekrar tekrar vurgu­
landığı gibi resmi milliyetçilik, tipik olarak tehdit altındaki hane­
dan ve aristokrat gruplarının -yüksek sınıfların� popüler halk
dili temelli milliyetçiliklere verdikleri karşılıktı. Sömürge ırkçılığı
hanedan meşnıiyetini ulusal topluluğa lehimleyen "imparatorluk"
kavramının° önemli unsurlarından biriydi. Bunu, içerideki kendi
(giderek sarsılan) konumunu gerekçelendiren doğuştan ve içkin
üstünlük iddiasını, devasa denizaşırı mülklere genelleştirerek ya­
pıyordu; örtük olarak (ya da çok da örtük olmayarak) eğer İngiliz
lordlan diğedngilizler'e üstünse -çok da önemli değil- deni­
yordu, bu diğer İngilizler de boyunduruk altınd�i yerlilerden ay­
nı derecede üstündür. O kadar ki insan, son dönem sömürge im­
paratorluklannın, kadim iktidar ve ayncal,ık kavramlarına yeryüzü
ölçeğinde ve modern bir sahnede geçerlilik kazandırarak, merkez
ülke içindeki aristokratik istihkamları tahkim etmeye hizmet et­
tiğini iddia etmek istiyor.
Bunu bir yere kadar yapabilir de, çünkü -işte bu da ikinci ne­
denimiz- hızla genişleyen bürokratik aygJtı ve Ruslaştıncı poli­
tikalanyla sömürge imparatorluğu çok sayıda burjuva ve küçük
Louis Napolyon'un lkinci imparatorluğu ile Cezayir'deki eski imparatorluk
prokonsü!U Marie Edmt Patrice Maurice, Comte de MacMahon'un gerici mo­
narşist rejimi sırasında doruğuna ulaştı. Essai sur l'iııigaliıi des Races Hu­
ınaines'i 1854'te yayınlandı - 1848'in popüler halk dili temelli milliyetçi·
ayaklanmalanna bir tepki olarak, denebilir mi?
19. Vorster ve Botha dönemindeki Güney Afrika ırkçılığı bazı bağımsız
Afrika devletlerinin önde gelen politikacılanyla, (ne kadar örtük ve ölçUIU bir
tarzda sunmaya çalıştılarsa da) son derece dostane ilişkiler kurdu. Sovyetler
Birliği'nde '(ahudiler'e karşı ayrımcılık yapılması Brejnev'le Kissinger arasın­
da saygılı iş ilişkilerinin kurulmasını engellemedi.
YURTSEVERL/..K VE LRKÇfUK 169
burjuvaya merkez ülke dışında imparatorluğun her yerinde aris­
tokratlık oynama imkanı sağlıyordu. Her sömürgede bir kara mi­
zah duygusu veren şu eğlenceli tableau vivant'la• k�ılaşmak
mümkündü: Mimoza ve begonvillerle dolu bahçelerde ve ferah
mali�anelerden oluşan bir fon önünde ve odalıklardan, kahyalar­
dan, bahçıvanlardan, dadılardan, hizmetçilerden ve her şeyden
önemlisi atlardan oluşan bir yardımcı oyuncular kadrosu eşliğinde
şiir konuşan bourgeois gentilhomme'lar.20 Bu kadar yüksek bir
üslup tutturamayanların, örneğin genç bekarlann bile b1r köylü
ayaklanması öncesinde bir Fransız soylusununkini andıran muh­
teşem ve .ikircikli bir statüsü vardı:
Aşağı Burma'da Moulmcin'dc (bu garip kasabanın metropoldeki okurlara
açıklanması gerekir] çok sayıda insan benden nefrel ediyordu - hayatımda ilk
kez; bu kadar önemli oluyordum. Kasabanın bölgesel emniyet amirlerinden bi-
riydim.21
Bu "tropikal Gotik" tarzı mümkün kılan, yüksek kapitalizmin
metropole verdiği ezici güçtü - öylesine büyük bir güç ki, ku­
liste tutulabiliyordu. Feodal-aristokratik kılık giymiş kapitalizmi
hiçbir şey sömürge askeriyesi kadar iyi örneklemez. Bu askeriye­
lerle metropold.ekiler arasındaki, çoğu zaman resmi kurumsal te­
rimlerle qile ifade edilen o uğursı,ız aynm iyi bilinir.22 Avrupa'da
metropolün kendi yurttaş tabanından ·askerlerle kurulmuş kitlesel
"Birinci Ordu" vardı; ideolojik olarak işlevi heimaı'ı- savunmak
olarak tanımlanıyor, pratik ve faydacı hakiler giyiyor, satın alına­
bilen en yeni silahlarla donatılıyordu; barışta barakalarda tecrit
ediliyor, savaşta ise siperlerde ya da ağır makinalı tüfeklerin beri­
sine konuşlandınlıyordu. Avrupa dışındaysa (subay seviyesinin
altında) yerel etnik ve dinsel azmlıklardan paralı askerlik teme-
• canlı tablo (Fr., ç.n.) •• vatan, anayurt (Alın., ç.n.)
20. Zarif ve ironik bir metin eşliğinde baş döndürücü bir tableaux vivant
fotoğraflan koleksiyo'lu için bkz. "E. Breton de Nijs", Tempo Doeloe.
21. George Orwcll, "Shooting an Elephant", The Orwe/J Reader içinde,
s. 3. Köşeli parantezler içindeki laOar elbene benim eklemelerim.
22. KNIL (Koninklijk Nederlandsch-lndisch Leger) Hollanda'daki KL'den
(Koninklijk Leger) tamamen aynydı. Legion �tranger'in kıta Fransası"nda faa­
liyet göst.ermesi neredeyse daha baştan yasaklanmıştı.
 HAYALI CEMAATLER 170
linde kurulmuş "İkinci _Ordu" vardı; yatak odası ya da bir balo
giysisini çağrıştıran süsleri takmış takıştırmış; kılıçlarla ya da
günü geçmiş silahlarla donatılmış; barışta gösterişte, savaşta at
sırtında. A vrupa'nın askerlik öğretmeni olan Prusya Genel Kur­
mayı nasıl meslekten askerler arasındaki anonim dayanışmayı, ba­
listiği, <iemiryollarını, mühendisliği, stratejik planlamayı ve ben­
zerlerini vurguladıysa, sömürge ordusu da ihtişamı, apoletleri, ki­
şisel kahramanlığı, polo oyunlarını ve subaylar arasında geçmiş
günlere öykünen bir sarayfı nezaketini vurguluyordu. (Bunu ya­
pabilmesinin ardında orada arkada Birinci Ordu'yla Donanma'nın
dunnası yatıyordu.) Bu zihniyet varlığını uz.un süre koruyabildi.
l 894'te Tonkin'de Lyautey şöyle yazıyordu:·
Buraya on yıl önce gelmemiş olmamız ne yazık! Burada ne mesleki ilerle­
meler sağlanır ne başarılar elde edilirdi. Burada önemsiz bir teğmen, bir askeri
karakol şefi ve keşif kolu başkanı yok ki altı ay içinde Fransa'daki bir su­
bayın tüm meslek hayatı boyunca gösterdiğinden daha fazla inisiyatif, irade,
dayanıklılik ve kişilik göstermiş olmasın.23
1951'de Tonkin'de "cesaretini 'stil' ile birleştiren subaylan tutan"
Jean de Lattre de Tassigny, "kırmızı bir Sipahi şapkası ve fuları
takan pervasız süvariyi [Albay CastriesJ, onun muhteşem atlılannı
ve rahat tavırlarını bir dükün edasıyla birleşti_rebilmesini hemen
sevdi. Bütün bunlar onu 1950'ler Çinhindi'nde, tıpkı. 1930'1ar
Parisi'nde olduğu gibi kadınlar karşısında direnilmez kılıyor­
du. "24
Sömürge ırkçılığının aristokrasiden ya da sahte-aristokrasiden
türemiş olduğunun öğretici bir başka işareti de beyazlar arasında
23. Leııres du Tonkin eı de Madagascar (1894-1899), s. $4. Hanoi'den
gönderilen, 22 Aralık 1894 tarihli mektup. Vurgular eklenmişir.
24. Bemard B. Fail, Heli is a Veıy Small Place: Tlıe Siege of Dien Bien
Phu, s. 56. Clausewitz'in kemiklerinin nasıl sızlayacağı insanın gözlerinin
önüne geliyor. [Tıpkı Sepoy gibi Osmanlıca Sipabi'den türeyen Spahi Ceza­
yir'deki "ikinci Ordu"nun paralı ve düzensiz süvarilerine verilen addı.] Lyautey
ile de Lattre'nin Fransaları'hın Cumhuriyetçi bir Fransa olduğu doğru. Ama
. sık sık geveze olabilen Grand Muette, 3. Cumhuriyet'in başından beri, kamu
hayatının diğer büllln kurumlanndan giderek dışlanmakta olan Aristokratlar
için bir .sığınak haline gelmeye başlamıştı. 1898'de biltiln Tuğ ve Tüm gene­
rallerin dörtte biri aristokrattı. Dahası arisıokrat egemenliğindeki bu subay kad-
YURTSEVERLiK VE IRKÇlUK 171
görülen tipik dayanışmaydı. Farklı ulusal metropollerden gelen
• sömürge yöneticilerini, aralarındaki rekabet ve çelişkiler ne olursa
olsun birbirlerine bağlayan bu dayanışma, tuhaf devlet-ötesi _nite­
liğiyle, insana hemen Avrupa'mn 19. yüzyıl aristokratlarının bir­
birlerinin av köşkleriyle, kaplıca merkezleriyle ve balolarla dola:
yımlanan-sınıf dayanışmalarını ve "subaylarla centilmenler" ara­
sındaki kardeşliği. hatırlatıyor. Bu kardeşlik, partizan ve. siviller­
den farklı olarak, yakalanan düşman subaylara ayrıcalıklı mua­
mele öngören Cenevre anlaşmalannda hoş bir 20. yüzyıl ifadesi
buluyor.
Buraya kadar geliştirilen iddiaya, ters yönden, sömürge halk­
lanndan hareketle de yaklaşılabilir. Çünkü, bazı sömürgeci ideo­
loglarin beyanlan bir yana bırakılacak olursa, "tersine ırkçılık" de­
nen o belirsiz şeyin sömürgecilik karşıtı hareketlerde ne kadar az
görüldüğü gerçekten şaşırtıcıdır. Bu konuda dil kolaylıkla insanı
yanıltabilir. Örneğin Cava dilindeki (Hollandaca ya da Nederland­
ca'dan türemiş) londo kelimesi yalnız "Hollandalı" değil, aynı za­
manda "beyazlar" anlamına da geliyordu. Ama kelimenin türeme
tarzı iki anlamın fiilen örtüştüğünü gösteı;iyor, çünkü Cavalı
köylüler Hollandalılar dışındaki beyazlarla nadiren karşılaşırlardı.
Benzer bir şekilde Fransız sömürgesi olan bölgelerde "les blancs"
Fransızlığı beyazlığından ayıırt edilmeyen. yöneticiler için kul­
lanılıyordu. Her iki durumda da, bildiğim kadarıyla londo ya da
blanc ne bir statü kaybına işaret etti ne de aşağtlayıci ikinci ay­
nınlar üretti.25
rolan 19. ve 20. yüzyıl Fransız emperyalizmi için kritik bir önem taşıyordu.
"Ordu üzerine ınetropoCde kurulan sıkı denetim hiçbir zaman tamamen la
France d'ouıremer'i [denizaşırı Fransa] kapsayacak şekilde genişletilmedi.
Fransız lmparatorluğu'nun 19. yüıyıldaki genişlemesi kısmen, sömürgeci
zihniyetli askeri kumandanlann denetlenemeyen inisiyatiflerinin sonucuydu.
Fransız Kongosu gibi büyük ölçüde General Faidherbe'in yaralısı olan Fransız
.Batı Afrikası'nda genişleme hinterland'a yapılan bağımsız askeri seferlerle
gerçekleşti. l 842'te Tahiti'de bir protektorat'ın kurulmasından da, daha sınırlı
bir ölçüde de olsa l 880'1erde Çinhindi'nde Tonkin'in Fransızlarca işgalinden de
sorumlu olan, subaylann bir oldu bi.ttisiydi. l 897'de Gallieni, Fransız hükü­
metine danışmadan Madagaskar'daki monarşiyi kestirme bir şekilde kaldınp
Kraliçe'yi sürgüne yolladı, hilkümet daha sonra oldu bittiyi kabul etti. John.
S. Ambler, Tlıe French Anny in Politics, 1945-1962, s. 10-1_1 ve 22.
 I HAYALI CEMAATLER 172

, Tam tersine sömürgecilik karşıtı milliyetçiliğin ruhu, Maİcario

YURTS.EVER.LIK VE IRKÇ/LIK 173 .

odur. Ananın dizinin dibinde karşılaşılan ve ancak mezarda terk

J
Sakay'ın kısa ömürlü· Katagalugan Curnhuriyeti'nin yürek parça­ edilen o dille geçmişler onarılır, dostl�klar hayal edilir, geleceğin·
layıcı Anayasası'na (1902) çok daha yakındır. Bu Anayasa başka rüyaları kurulur.
şeylerin yaiıı sıra şunları söylüyordu:
. .
'Bu Tagalog takımadaliı.nnda doğmuş hiçbir Tagalog, bir insanı ırkından ya
da teninin renginden ötürü diğerleriiıden üstün tutmayacaktır; açık renkli ya da
koyu, zengin, yoksul, eğitim görmüş ve cahil, herkes tall)amen eşittir ve tek
bir lo6b'da [içsel ruh) olmalıdır.. Eğitimde, servetle ve görünüşte farklıliklar
. olabilir-ama, asli tabiatta· (pag/<aıao) ve bir davaya İıizmet etme yeteneğinde.
asla. 26 • . . · .

Buna b�nzer şeyler .hiç güçlük çekmeden yeryüzünün diger yan­

larında da bulunabilir. İspanyolca konuşan Meksikalı mestizo'lar
soylannı.Kastilyalı fatihlere değil, yarı yarıya yok edilmiş Aztek­
ler'e, Mayalar'a; Toltekler'e, Zapotekler'e götürüyorlar. Kendile:
ri de crio/loiılan Uruguaylı devrimci Yl,\rtseverler, criollo baskısı­
l)a k3"Şı ayaklanıp tarif edilmez işkenceler altında 178l'de ölen
son yerli asi Tupac Aman1'nun adını alıyorlar.
Bütün bu bağlılıkların nesnesinin "hayali" olması -·anonim,
yüzleri olmayan Tagalog yoldaşlar, yok edilmiş kabileler, Rusya
Ana ya da tanah air-_ bir paradôks gıbi görilnebilir.·Ama amor
patriae b·u bakımdan, daima müşfik bir tahayyülün eşlik ettiği
diğer duygulardan ayrılmıyor. (Bu· yü�en tanımadığımız insan­
ların düğün fotoğraflarını seyretmek, arkeologların Babil'in Asma
Bahçeleri için yaptığı zemin planlarını incelemeye benzer.) Göz-'
-insanın kendisiyle birlikte doğan o özel siradan göz- aşık için
neyse, dil ?e -tarihin kendisinin kıldığı anadili- yurtsever için

. 25. Cavaca'da da Endoriezyaca'da da "Hollandalı" ya da "beyaz" için aşağı­

layıcı bir argo kelimeye rastladım. Bunu Anglosakson hazine ile karşılaştınn:
niggers, wop�. kikes, gooks, slants, fuzzywuzzies ve daha yüzlercesi. lrkçİ
bir argodan böylesine azade olmak· daha çok sömürgeleştirilmiş hal_klar için
geçerli olabilir, Amerika'daki -ve herhalde başka,Yerlerdekilerde- siyahlar
zengin für karşı kelimeler dağarcığı geliştirdiler (honkies, ofays, v,b.)
26. Reynaldo Jleto'nuiı usta işi Pasy6n and Revoluıion: Popu{ar Move­
menıs in ılıe Plıilippines, 1840,/910, s. 218'inde alıntılandığı gibi. Sakay'ın
asi cumhuriyeti ancak 1907'ye kadar'daya.nabildi. O tarihte Amerikalılar ta­
rafından yakalanıp idam edildi. ilk cümleyi anlamak için 300 yıllık İspanyol
yönetimi ve Çinli göçünün adalarda hatın sayılır bir mesıizo nüfusunun
oluşmasına yol açhğını hesaba·katmak gerekir. \'

.' /

. .
Tarih Meleği.
Bu kısa çalışmaya.Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti, Demokratik
Kampuçya ve Çin Halk Cumhuriyeti arasında geçenlerdeki savaş­
larla başlamıştık; bu yüzden bitirirken en uygunu o kalkış noktası­
na geri dönmek olur. Arada söylenen şeylerin herhangi biri bu.sa­
vaşların patlak vermesiyle ilgili kavrayışımızı derinleştirdi mi?
The Break-up of Britain'da Tom Naim, Britanya'nın siyasal
sistemi ile dünyanın geri kalan bölgelerindekiler arasındaki ilişki
üz.erine değerli bazı şeyler s_öylüyor:
Sadece o, [Briıanya sistemi] diğerleri gibi "bir teorinin sonucunda varılmış
kasıtlı bir icadın ürünü değildi; yavaş ve bildik tan<la gelişti." Daha sonra ge­
len diğerleri "anayasalcılığırun yüzyıllar içinde evrildiği bu devletin deneyim­
lerinin meyvalarını bir vuruşta toplamak istediler ... " ilk olduğu için önce
İngiliz, tlaha sonra Briıanya deneyimi hep ayn kaldı. İngiliz Devrimi'nin zaten
önce başarıya ulaştığı, sonra da yayıldığı bir dünyada ikinci.oldukları için,
daha sonraki burjuva toplumları bu erken gelişmeyi tekrarlayamazlardı. Bunu
inceleyip ıakliı etmeleri aslen farklı olan bir şeyle sonuçlandı: gerçekten mo­
dern bir öğreti olan soyut ya da "gayri şahsi" ve soyut doğasından ötürü daha
sonraki tarih içerisinde taklit edilebilir devlet öğretisi.
Bu, gelişimsel süreçlerin olağan mantığı olarak görülebilir. Daha sonra
"eşitsiz ve bileşik gelişme" gibi adlarla onurlandırılacak şeyin ilk örneklerin­
den biriydi. Siyasal .olsun, iktisadi olsun, toplumsal ya da teknolojik olsun
t
gerçek tekrar ve taklit nadiren mümkündür, çünkü evren şimdiden kopya
edilmeye çalışılan ilk örnek tarafından fazlasıyla değiştirilmiştir. 1
Naim'in modem devlet için söyled,ikleri, bizim savaş yorgunu
sosyalist ülkelerimizin bu çağda gerçekleştirdikleri diğer kavram­
lar ikizi., devrim ve milliyetçilik kavramları için de ayı:ıı derecede
geçerli. Tıpkı kapitalizmle Marksizm gibi bu çiftin de.patent hak-
ı saplaşılacaktı. Ancak plan uygulamaya konduğunda diplomatik baskılara bo­
i. S. 17-IS'de. Vurgular eklenmiştir. Alıntı içindeki alıntı Charles Frede­
rick Strong'un Modem Poliıical Consıiıutions'ından, s. 28.
TARiH MELECI 175
kının korunması olanaksız icatlar olduğu belki çok kolay unutu­
luyor. Başka bir deyişle korsanlanmaya hazır bekliyorlar. Bu kor­
sanlamalardan, ve yalnızca onlardan, şu aykırılık doğuyor: Küba,
Arnavutluk ve Çin gibi toplumlar, devrimci-sosyalist oldukları öl­
_çüde, kendilerini Fransa, İsviçre ve Amerika Birleşik Devletle­
ri'nden "ileri" olarak görüyorlar, ama diğer yandan üretkenlikleri
düşük, .hayat standartları sefil, teknolojileri geri olduğu ölçüde de,
ayru kesinlikle "geri" diye anlaşılıyorlar. (İşte buradan da Çu En­
lay'ın 2000 yılında kapitalist Britanya'ya yetişme yolundaki hü­
zünlü rüyası doğuyor.)
Daha önce de değindiğimiz gibi Hobsbawm, "Fransız Devri­
·mi'nin ne modem anlamda bir parti ya da hareket ne de sistematik
bir programı uygulamaya çalışan birtakım insanlar tarafından ya­
pılıp yönetildiğini" söylerken haklıydı. Ama kapitalist yayıncılık
sayesinde Fransız deneyimi yalnızca insan hafızasından kazına­
maz bir hal almakla kalmadı, kendisinden öğrenilebilir hale geldi.
Neredeyse bir yüzyıl süren modelleştirici teoriler ve pratik deney­
lerde� sonra, ilk başarılı "planlanmış" devrimi yapan (sözkonusu
başarı varlığını Hindenburg'un daha önceki Tannenberg ve Masur
Gölleri zaferlerine borçlu olsa da)* ve sistematik bir programı uy­
gulamaya girişen (pratikte geçer akçe doğaçlama da olsa) Bol­
şevikler geldi. Bu plan ve programlar olmadan sınai kapitalizm
çağına yeni yeni girmekte olan bir ülkede devrimin söz konusu
olamayacağı da açıkça görünüyor. Bolşevik devrim modeli, Tüm
Rusyalar'dan da geri toplumlarda devrimi hayal edilebilir kıldığı
için bütün 20. yüzyıl devrimleri için belirleyici oldu. (Deyim ye-
rindeyse tarihin akışını durdurma olanağının önünü açtı.) Mao Ze­
dung'un becerikli ilk deneyleri modelin Avrupa dışı için de yararlı
olabileceğini doğruladı. 1962'de 2.5 milyonluk yetişkin işgücü
• Birinci Dünya Savaşı'nın başında Alman ordusunun planı iki cephede
birden savaşmaktan kaçınmak üzerine kuruluydu .. Plana gfüe önce batı cephe­
sinde Fransa çökertilec�k. ancak ondan sonra doğu cephesinde Rusya ile he­
· yun eğen Rusya henüz seferberliğini tamamlayamadan Doğu Prusya'ya girdi.
Buna rağmen rediflerden oluşan cılız bir orduyla Hindenburg, zaten koordine
olamadan hareket eden L ve il. Rus ordularını sırasıyla Tannenberg ve Masur
Gölleri'nde hezimete uğrattı. (ç.n.)
 HAYALI CEMAATLER 176
ordusunun y;tlnız %2.5'�nun "işçi sıpıfı", %0.5'inden azınınsa ·
"kapitalist" olduğu Kamboçya'da bu modelleme sürecinin doruğa
ulaştığını görebiliriz.2
Çok benzer bir şekilde milliyetçilik de 18. yüzyıldan beri çağ­
lara, siyasal rejimlere, iktisadi ve toplumsal yapılara göre ,farklıla­
şan bir modellenme ve uyarlanma süreci geçirdi. Bunun sonucun­
da, "_hayali cemaat" tasavvur edilebilir bütün çağdaş toplumlara
yayıldı. Modem Kamboçya'yı "devrim" modeli transferinin aşın
bir örneği olarak kullanabiliyorsaJc, belki de eşitlikçi davranmak
uğruna Vietnam'ı, ·ulusun adı üzerinde kısa�a oyalan<!rak, milli­
yetçilik transferi örneği olarak kullanabiliriz.
· 1802'deki taç giyme ·töreninde Gia-long, mülkünü, "Nam
Viet" diye adlandırmak istedi ve onay almak üzere elçilerini Pe­
kin'e yolla,dı .. Ancak Göklerin Oğlu Mançu İmparatoru "Viet. -:
Nam"da ısrar etti. Bu tersine çevirmenin gerekçesi şöyleydi: "Viet
Nam'' (ya da Çince'de Yüeh-nan) kabaca "Viet'in (Yüeh'in) gü-
neyinde", yani on yedi yüzyıl önce Han'lar tara(ından fethedilmiş '
olan ve bugünkü Çin'in Kwangtung ye Kwangsi eyaletlerinin, .•
yanı smra Kızıl Irmak vadisini kapsadığı iddia edilen bölge demek- '
tir. Oysa Gia-long'un "Nam Viet"i yalnızca "Guney Viet" demek
· ol�uğu ölçüde, bütün eski mülk üzerinde· bir iddia içeriy.ordu. Ale­
xander Woodside'ın sözleriyle, "bu yüzyıldakinin aksine geçen ,
yüzyılda Vietnam kelimesi, Pekin'den kaynaklandığı için Viet­
namlı yöneticilerden çok itibar· görmüyordu. O zamanlar yapay. bir
· adlandırma olduğundan ne Çinl_il�r ne de Vietnamlılar tarafından
çok kullanılıyordu.· Çinliler hakaretamiz bir Tang kelimesi olan· ,
"Annam" da ısrar ediyorlardı... Vietnam sarayıysa·I838-39 yılın­
da, kraliyet için kendi başlarına yeni bir adda karar kıldı -ve·
Çinliler'i haberdar etmeye gerek görmedi. Bu yeni ad, Dai Nam
2. Edwin Wells'in Carnbodge, Ministere du Plan-et lnstit\ll National de la
Sıatistique et des Recherches Econoriıiques'in Re�ulıaıs finals du Recense"
menı General de la Popıdaıion /962'sinde Tablo 9'dan hareketle yaptığı he­
saplamalara göre. Wells çalışan nüfusun geri kalan kısmını şöyle sınıflan­
dırıyor: Hükümet (!lemurları ve yeni küçük burjuvazi %8; gelenekseİ küçük
burjuvazi (işportacılar vb.) %7.5, tarım proletaryası %1.8, köylüler %78.3..
Çalışmakta olan imalat işletmelerine sahip 1300'den -aı kapitalist vardı.
TARiH MELE<JI 177
ya ôa Büyük Güney ya da Güney İmparatorluğu dtizenli olarak .
saray belgelerinde ve resmi tarih derlemelerinde kullanılmaya
başladr. Ama varlığını bugüne kadar sürdüremedi."3 Bu yeni ad
iki b�mdan ilginç. Birincisi "Viet"nam� hiçbir unsur barındır­
maması. İkincisi bölgesel göndermesinin tamamen ilişkisel ol�ı
- Orta Krallığın "güney"i.4
Bugünün Vi�tnamlıları'nın 19. yüzyıl Mançu hanedanlığının
küçümseyerek icat ettiği Viet Nam'ı gururla savunuyor olmalap
yalnızca Renan'ın ulusların "pek çok şeyi unutmaları" gerektiği
yollu deyişini hatırlatmakla kalmıyor, paradoksal bir şekilde milli-
yetçiliğin hayal gücüne işaret ediyor.
Dönüp 1930'lann Vietnarru'na ya da 1960'lann Kamboçyası'
na bakıldığında, mutatis-mutandis•, çeşitli benzerlikler göze çar-
. pıyor: cahil, sömüri;ilen ve kalabalık bir köylülük, ufacık bir işçi
sınıfı, parçalı bir burjuvazi ve küçük ve kendi içinde bölünmüş bir
entelijensiya.5 Bu koşullan nesnel olarak değerlendiren hiçbir cid­
di çözümleyici, her iki durumda da yakında patlak vermek üzere
olan devrimleri ya da onların birer enkazı andıran zaferlerini ön­
. göremezdi. (Aslında aşağı yukarı aynı şey, benzer gerekçelerle
1910'un Çini için de söylenebilir.) Sonunda her ikisini de müm­
kün kılan "devrimi planlamak" ve "ulusıi hayal etmek"ti.6
• farklılıklar hesaba katılmak kaydıyla (Lat., ç:n.).
3. Vietnam and ıhe Chinese Model, s.120-21.
4. Bu çok da şaşırtıcı değil. "Vietnamlı bürokrat Çinli; Vietnamlı köylü
Güneydoğu Asyalı görünürdü. Bürokrat Çince yazmak,_ Çin tanı cübbeler
giymek, Çin tarzı bir evde yaşamak, Çin tarzı bir tahıeravanda ıaşinmak ve
hatta Güneydoğu Asya'da.ki bahçelerinde bir altınbalığı havuıu bulundurmak
gibi Çin tarzında gösterişli tüketim yapmak durumundaydı.", A.g.e., s.199.
5. 1937 nüfus sayımına göre Vietnam nüfusunun %93-95'i hfilli kırda ya­
şıyordu. Nüfusun % IO'dan fazlası herhangi bir alfabeyi okuyamıyordu. 1920
ile 1938 yıllan arasında ortaokulu (7.-10. sınıflar) bitirmiş olanların sayısı 20
binden fazla değildi. Ve Vietnamlı Marksistlerin "yerli burjuvazi" dedikleri,
Marr'ın, mUlkünde yaşamayan· toprak sahipleri artı baıı girişimci ve birkaç
yüksek memur diye tarif ettiği kesimin toplamı ise yaklaşık I O 500 aile ya
da nüfusun %0.5 ediyordu. Vieınamese Tradiıion, s. 25-26, 34 ve 37. 2. dip­
nottaki verilerle karşılaştırın.
6. Ve Bolşevikler örneğinde olduğu gibi talihli felaketler: Çin için 1937'
de Japonya'nın kitlesel istilası; Vietnam için Maginot hattının yarılması ve
kendisinin de kısa bir süre için Japonlar tarafından istila edilmesi; Kamboçya
>
HAYALI CEMAATLER 178
Pol Pot rejiminin politikaları ancak çok sınırlı bir ölçüde gele­
neksel Khmer kültürüne ya da önderlerinin zalimliğine, paranoya­
sına ya da megalomanilerine atfedilebilir. Tarihte Khmer'lerin de
payına megaloman despotlar düştü; ama bunlardan bir kısmı Ang­
kor'dan sorumluydu.• Fransız, SSCB, Çin ve Vietnam devrimle­
rinden ve bütün bunlar hakkında-yazılmış Fransızca kitaplardan
. türetilmiş, devrimlerin ne yaptığı, yapabileceği, yapması ve yap-
mainası gerektiği hakkındaki modeller,· bütün bunlardan çok daha
önemliydi.7 . Moskova'ya taşındı; 65 yılı aşkın bir süre SBKP önderle_rinin
Milliyetçilik için de aşağı yukarı aynı şeyler geçerli. Çağdaş
milliyetçilik iki yüz yıllık tarihsel değişimin varisi. Şimdiye kadar
·kısac;a anlatmaya çalıştığım bütün gerekçelerden ötüıü de dev­
raldığı qıiras Janus gibi iki yöne birden bakıyor. Mirası bırakan-.
Iar arasında San Martin'le Garibaldi'ni'n yanı sıra. t,Jvarov'la Ma­
_Ca\llay de var. Görmüş oİduğumuz gibi "resmi milliyetçil�k" baş-·
langı,çtan beri, imparatorluk ve hanedan çıkarlarını korumakia ya­
kından ilişkili, •biliınçli, savu�macı bir pölitika'y.dı. Ama'bir kere·
"herkesin görebileceği bir gerçeklik" kazandıktan sonra Prusya'
nın 19. yüzyıl başındaki askeri reformları kadar ve aym çeşitlilikte
siyasal ve toplumsal sistem tarafından kopya edilebilir bir şey ha­
line geldi. Bu milliyetçilik üslubunun sürekli kalan tek özelliği
resmi olmasıydı ve öyle olmaya devam ediyor - yani devletten
kaynaklanıyor . ve her şeyden öne� devletin çıkarlarına hizmet edi­
yor.
için Mart l 970'den· sonra Vietnarn'daki Amerikan savaşının ldtlesel bir şe­
kilde doğu bölgelerine taşması. Her örnekte, Kuomintang-olsun, Fransıı SÖ·
mürge yönetimi olsun., feodal-monarşi olsun_varolan ancien regime dış güçler
tarafından ölümcül bir tarıda aşındırıldı.
7. insan Fransa için levee en masse'a ve Terör'e "evet", Thermidor ve Bo­
napartizm'e "hayır", Sovyetler Birliği için Savaş .. Komünizmi'ne, kolektivi-
. ıasyon ve Moskova Duruşmaları'na "evet", NEP ve de-Staliniıasyon'a·
"hayır"; Çin için köylU gerilla komünizmine, ileriye Doğru BUyUk Sıçrayış'a,
KUltUr Devrimi'ne "evet", J..ushan Plenumıi'iıa "hayır"; Vietnam için Ağustos
Devrimi'ne ve l 94S'te Çinhindi Komünist Partisi'nin resmen kaldırılmasına
."evet", Cenevre' Anlaşmalaniıda olduğu gibi "eski" komünist partilere zede-
. leyici tavizler vermeye "hayır" diyebilir.
TARiH MELEĞi 179
Bu yüzden .resmi milliyetçilik modeli en çok, devrimcilerin
devlet kontrolünü başarılı bir şekilde ele geçirip, ilk kez devlet
gücünü hayalleri· doğrultusunda,kullanabilecek bir konuma geE­
diklerinde önem.kazanmaktadır. En kararlı radikal devrimcilerin
bile devleti, bir ölçüde de olsa devrik rejimden devralıyor olmalan
bu önemi.daha da arttırır. Devralınan, bazen yalnız simgesel dü­
zeydedir ama bu önemini azaltmaz. Troçki'nin bu konudaki.ra­
hats.ızlığına karşın SSCB'nin başkenti eski Çarlık başkenti olan
politikalarını belirlemek için seçtikleri_yer, sosyalist devletin deva­
sa topraklan içinde bula bula Kremlin, Çarlık iktidarının bu kadim
kalesi oldu. Benzer bir şekilde ÇHC'nin başkenti Mançular'
ınkiyle aynı (oysa Çan Kay-şek başkenti Nanking'e taşımıştı);
ÇKP önderleri de Göklerin Oğulları'nın Yasak Şehri'pde topla­
nıyortar. Aslında hangi sosyalist önderlik olursa-olsun ,' bu tür
yıpranmış ve ılık koltuklan doldurmak üzere telaş etmemiş olan­
ların sayısı çok azdır. Bu kadar göze çarpmasa da başarılı devrim­
ciler eski devletin iç tesisatını devralırİar; kimi zaman memurlar ve·
muhbirl�r ama her zaman dosyalar, arşivler, yasalar, mali kayıt­
lar, sayımlar, haritalar, raporlar, yazışmalar, notalar ve benzeri.
Eski sahibi kaçtığında, yeniden eski parlak haline dönmek için
yeni sahibinin düğmeyi çevirmesini bekleyen büyük bir maliki­
nenin elektrik şebekesi gibi.
Dolayısıyla devrimci önderliğin bilinçli olarak ya da olmayarak
malikanenin efendisi rolünü oynamaya başlamasına çok şaşma­
mak gerekiyor. Burada yalnızca Cugaşvili'nin kendisini lvan
Groznii'yle özdeşleştirmesini ya da Mao'nun zorba Ç'in Şih
Huang-ti'ye ifade ettiği hayranlığı ya da Josip Broz'un Ruritanya
görkem v� törenselliğini diriltmesini düşünmüyoruz. 8 "Resmi
milliyetçilik" devrim sonrası önderliklere çok daha zoı: tespit edi­
lebilir yollardan da sızar. Demek istediğim, önderliğin kolaylıkla
eski iıanedanlıklarıiı ve hanedanlık devletlerinin farazi national•
nost'una uyarlanabilmesi. Geriye ·yönelik çarpıcı bir hamleyle,
8. Milovan Djilas'ın tamamen polemikten ibaret olmayan olafanUstü an­
latısına bkz. Tito: The Story /rom inside, 4. BölUm, özellikle s.133 ve dip-
 TARiH MELEöf. 181
HAYAI1 CEMAATLER 180

tekrarlanmayacağını ya da yakında sosyalist ulusun hayali cemaa­

"Çin", "Yugoslavya", "Vietnam" ya da •"Kamboçya" hakkında,·
tinin elde edilebileceğini ummak için çok az neden var. Ama
'·hiçbir şey bilmeyen hanedanlıklar (her zaman "şayanı takdir" bu-��
"Marksist olarak Marksistler milliyetçi değildir" ya da "milliyet­
lunmasalar da) ulusal kıl. ınabilir. Bu uyarlamadan da şaşmaz bir ı
çilik modem gelişme tarihinin patolojisidir" gibi kurgulan terk
şekilde, devrimci milliyetçi hareketlerle kıyaslandığında, devrim '.
edip, gerçeklik ve haya _l düzlemlerinde 'geçmişin nasıl yaşandığını
S(?nrası önderliklerin çok çarpıcı bir özelliği.olan "devlet" Makya- •,
yavaş yavaş öğrenmeye başlamadıkça, böylesi savaşları önlemek
velci!iği doğar. Hanedanlık devletinin ;ulusallaştırılması·ne kadar
ya da sınırlandırmak için yapabileceğimiz yararlı hiçbir şey yok.
geçmişe götürülebilirse, eski süsler de devrimci önderliği kuşat­
Walter Benjamin Tarih Meleği ile ilgili olarak şöyle yazmıştı:
makta o kada� çok kullanılabilir. Marksist Demokratik Kampuç- .. . .
ya'nın bayraklarını süsleyen VIt Jayavarman'ın Angkor'u, (tıp- , Onun yüzü geçmişe çevrilidir. Bize bir olaylar zinciri gibi görünenleri, o
kı Lon Nol'un kukla cumhuriyetininkini ve Sihanuk'un mo-: : tek bir felaket olarak görür, yıkıntılan durmadan üst üste yığıp ayaklarının
.önüne fırlatan bir felaket. Biraz daha kalmak isterdi melek, ölüleri hayııta
narşist Kamboç'unu süsleyen Angkorlar gibi) doğru yanıtı inanç döndllnnek, kırık parçalan yeniden birleştirmek... Ama Cennet'ten kopup ge­
değil, iktidar olan bir şekil bulmacasıdır.9 . . len fırtına kanatlannı öyle şiddetle yakalamıştır ki, bir daha kapayamaz onları.
Önderlikleri·vurguluyorum çünkü eski şebekeleri ve sarayları :, Yıkıntılar gözlerinin önünde göğe doğru yUkselirken,'fırunayla birlikte ça­
devralanlar halk değil önderliklerdir. Kamboçya ve Vietnam ·. resiz, sırtını döndüğü geleceğe sllrUklenir. işte ilerleme dediğimiz şey bu fır-
tınadır. 12 · .
arasındaki sömürge dönemi sırasında olup bitenlere Çin halkının :,
geniş kitlele?nin aldı�ı�ını _k�msenin düşündüğünü sanmıyorum. Ama Melek ölümsüzdür. Bizim yüzlerimizse önümüzdeki ka­
Khmer ve Vıetnam koylulennın de halklan arasında savaş istemiş ..:/ ranlığa çevrili...
olması ya da bu konuda onlara danışılmış olması da uzak bir ihti-
mal. Bunlar, p opüler J!lilliyetçiliğin sonradan ve daima özsavun-
ma diliyle sefe�r edildiği, kelimenin gerçek anlamıyla, "kabine· .1
savaşlan"dır. (Ozsavunma dilinin neonlarla aydmlaulmış "Sovyetı ·,
hegemonyacılığı" sloganına rağmen ikna edicilik kazanamadığı
Çin'de savaşın yol açtığı coşkunun özellikle düşük bir düzeyde
· olması bu yüzden.)10
Bu konuda Çin, Vietnam ve Kamboçya hi'ç de emsalsiz
değiller. 11 Bu yüzden sunduklan sosyalistler-arası savaş misalinin /
· ?· Anlattığım eğilimler elbette yalnızca dev:rimci Marksist rejimlere özgü
değıl. Burada odak� o�lann bulunması hem Marksizm'in ıarihsel olarak pro­
leter _entemasyonahzmıne ve feodal ve kapitalist devletlerin yokedilemesine'·
angaJe olmasınd � �':1 de so � dönem Çi� hindi savaşlarından. Eııdonezya'daki
sağcı Suharto reıımının geçmışe yönelik ikonografisinin deşifre edilmesi için
Language and Power: Exploring Poliıical Cultures in /ndonesid adlı kita­
bımın 5. BölllmU'ne bkz.
12. llluminations, s. 259. Meleğin gözU Weekeııd gibi magazin program­
·10. "Resmi milliyetçiliğin" icatlan ile diğer 'türler arasındaki fark genel­ larının yüzü geriye bakan hareketli kamerasıdır. Sonsuz bir bulvar Uzerinde
likle yalanla mitler arasındaki farktır.
birbiri ardına bir sllril enkaz daha, sonra ufukta yitip gitmek 0zere bir an için
.. 11. �it �r yan�-�lki d�_ yüzyıl sonu tarihçileri, devrim sonrası sosyalist kameranın önünde belirir. (fUrkçesi: Walter Benjarnin Seçkisi, Son B�kışta
reıımlenn resmı mıllıyetçı aşırılıklarını bUyilk ölçüde sosyalist modelle Aşk içinde, "Tarih Kavramı Üzerine", s, 43, Metis Yayınları, 1993).
kırsal gerçeklik arasındaki kopukluktan hareketle açıklay�aklar.

Nüfus Sayımı, Harita ve Müze
Hayali Cemaatler'in 1. baskısında, "yeni devletlerin 'ulus inşa
etme' politikalarında, gerçek, popiller bir milliyetçi coşku ile kitle
· ile.tişimi, eğitipı sistemi,. idari düzenlemeler ve benzeri yollarla sis­
tematik, hatta Makyavelci bir tarzda milliyetçi ideolojinin yaygın­
laştınlmasını sıklıkJa yan yana görebiliyoruz," diye yazmıştım. 1 O
zamanki dar görüşlü varsayımım, Asya ve Afrika'nın sömürge­
leştirilmiş dünyalarındaki resmi milliyetçiliğin modelinin cjoğru­
dan doğruya 19. yüzyıl Avrupası'nın hanedanlık.devletleri oldu­
ğuydu. Daha sonra düşündüğümde bu görüşün aceleci ve yü­
zeysel olduğuna ve dolaysız şecerenin sömürgy devletinin ta­
hayyüllerinde aranması gerektiğine ikna oldum. Bu ilk bakışta
şaşırtıcı görünebilir, çünkü sömürge devletleri, üstelik de sıklıkla
şiddetli bir tarzda milliyetçiliğe karşı idi. Ama insan sömürge ide­
oloji ve .politikalarının ötesine, bunların 19. yüzyılın ortasından
itibaren içinde seferber edildikleri gramere bakacak olursa, şecere
belirgin bir biçimde daha açık seçik hale geliyor.
Bu grameri çok az şey,.19. yüzyıl ortasından önce icat edilmiş.
olmakla birlikte sömürgeleştirilmiş bölgelerin mekanik yeniden
üretim çağına girmeleriyle birlikte biçim ve işlevlerini değiştiren
. üç iktidar.kurumu kadar görünür bir şekilde ön plana çıkanyor.
Bu üç kurum nüfus sayımı, harita ve müzeydi: Birlikte sömürge
devletinin mülkünü, bu mülkün coğrafyasını, yönetilen insanların
doğasını ve eskiliğinin meşruluğunu nasıl hayal �ttiğini derinden
şekillendirdi. Bu bölümde bu ağın karakterini incelemek için dik­
katimi Güneydoğu Asya'yla sınırlandıracağım, çünkü varacağım
sonuçlar ancak bir deneme niteliğinde ve herhangi bir konudaki
1. Bkz. bu kitapta s. 129.
NÜFUS SAYIMI, HARiTA VE MÜZE 183
ciddi uzmanlık iddialarım bu bölgeyle sınırlı. Ama Güneydoğu
Asyıı'nın karşılaştırmalı tarihe ilgi duyanlar için özel bazı avantaj­
ları da var, sömürgeleştirilmemiş Siyam'ın yanısıra bütün "beyaz"
sömürgeci güçler -Britanya, Fransa, İspanya, Portekiz, Hollan­
da ve AmerikaBirleşik Devletleri-· tarafından sömürgeleştirilmiş
bölgeler içeriyor. Asya ve Afrika'nın diğer yöreleri hakkındaki
bilgileri benden daha fazla olan okurlar, akıl yürütmemin daha
geniş bir tarihsel ve coğrafi sahne için de geçerli olup olmadığına·
karar verebilmek bakımından daha elverişli bir konumda olacak­
lardır.
NÜFUS SAYIMI
Sosyolog Charles Hirschman son zamanlarda yayınladığı iki
değerli makalede Boğaz Yerleşirnleri'iıde ve Malaya yarımada­
sındaki Britanyalı nüfus sayımı hazırlayıcılarının ve onların birçok
parçadan oluşan bağımsız Malezya devletindeki haleflerinin men­
talite'lerini incelemeye başladı.2 19. yüzyıl sonundan yakın geç­
mişe kadarki nüfus sayımlarında kullanılan "kimlik kategorile­
ri"yle ilgili olarak sunduğu fotokopiler, bu kategorilerde ola­
ğanüstü hızlı ve görünüşte keyfi bir değişmeler dizisi gösteriyor.
Kategoriler şişiyor, parçalanıyor, yeniden birleştiriliyor, karıştı­
nlıyo.r, yeniden düzenleniyor (ama siyasal bakımdan güçlü olan
kimlik kategorileri daima listenin başında yer alıyor). Bu sayım­
lardan Hirschman iki temel sonuç çıkarıyor. Birincisi sömürge
dönemi ilerledikçe sayım kategorilerinin giderek daha görünür ve
dışlayıcı bir biçimde ırksal bir nitelik kazandığı.3 Diğer yandan
2, Charles Hirschman, "The Meaning and Measurement of Ethnicity in
· Malaysia: An Analysis of Çensus Classifications", J. of Asian Sıudies, 46:3
(Ağustos 1987), s. 552-82 ve "The Making of Race in Colonial Malaya: Po­
lilical Economy and Racial ldeology", Sociological Forum 1:2 (Bahar 1986),
s. 330-62. .
3. Sömürge çağı boyunca sa)'llan "Avrupalılar" şaşırtıcı bir çeşitlilik gös­
teriyor. Ama 188l'de hala "meskun". "yersiz yunsuz" ya da "mahkOm" gibi
başlıklar alnnda sayılırlarken 1911'e vanldığında (beyaz) ırk mensubu kardeş­
,.• liğine dahil edilmişlerdi. Sonuna kadar sayımcılann "Yahudi" <liye işaretle­
diklerini nereye koyacaklanna bir karar verememiş olmalan pek hoş.
 HAYALI CEMAATLER 184
dini kimlik ise birincil bir sayım sınıflandırması olarak giderek
kayboluyor. 1871 'deki ilk sayımda "Klingler"in. "BengaUiler"in
yanına yerleştirilmiş olan "Hindoo"Iar daha sonra kayboluyor.
"Bengalli"ler, "Burmalılar", "Tamiller"le birlikte "Tamiller ve
Hindistan'ın Diğer Yerlileri" başlıklı geniş kategoriye sıkıştırılmış
olan "Parsiler" varlıklarını sayımda hala göründiikleri 190 t 'e ka­
dar koruyabilmişler. ·tkinci sonucu ise, geniş ırksal kateoorilerin
<:>
bagım
- sızlıktan sonra da korunduğu ve hatta yoğunlaştınldığ ı, an-
cak bu kez "Malezyalı", "Çinli", "Hintli" ve "Diğer" diye yeniden
adlandırılıp sıralandığı. Yine de aykırılıklar 1980'1ere kadar
sürmüş. 1980 sayımında genel Hintli başlığı altında ve ''Mala­
yalı", "Telegu", "Pakistaıilı", "Bangladeşli", "Sri Lankalı Tamil"
ve "Diğer Sri Lankah •·• gibi alt kategorilerin yanrsıra "Sihler" de
tedirgin bir şekilde sahte bir etnik kategori olarak dahil edilmişler.
Ama Hirschman'ın muhteşem fotokopileri insanı ·onun çö­
zümlemesinin doğru��n ilgi alanına giren şeylerin ötesine
geçmeye kışkırtıyor. Omeğin 191 I ·Federal Malay Devletleri
Sayımı'nı ele aldığımızda "Irklara Göre Malay Nüfusu" başlığı
altında şunların sayıldığını görüyoruz: "Malay", "Cavalı",
"Sakai'', "Banjarlı", "Boyanlı", "Mendeling" (a.b.), "Krinçi"
(a.b.), "Jambi", "Açhinli", "Bugis" ve "Diğer". Bu "gruplar"d
an
"Malay" ve "Sakailer"in çoğunun kökeni Sumatra, Cava, Güne
y
Bomeo ve Celebes adaları. Hepsi de komşu devasa Hollanda
sömürgesinin parçalan. Kendi "Malay"lannı kurarken bakışlarını
alçakgönüllü bir tarzda kendi sömürge dönemi sınırlanyla
sınırlandıran sayımcılar, Federal Malay Devletleri'nin dış·mda ka­
lan bu kökenleri herhangi bir şekilde kaydetmiyor. (Denizin öte
yakasındaki Hollandalı sayımcıların ise "Açtı-inli" ve "Cavalı"nın
üzerinde değil, onlarla aynı düzeyde yer alan bir "Malay" katego­
risi tahayyül ettiklerini söylemeye bile gerek yok.) Yalnızca birer
yer apı olan "Jambi" ve "Krinçi" ise uzaktan bile etnik ya da dilsel
sayılamayacak kategoriler. ·]91 l 'de bu başlıklar altında kademe
kademe kategorize edilenlerin çok küçük bir kesirinden daha faz­
lasının kendilerini bu başlıklar altında tarif ediyor olma olasılığı
çok düşük. Sömürge devletinin sınıflandırıcı ye karışık kafasının
NÜFUS SAYIMI, HARİTA VE MÜZE 185
hayal ettiği bu kimlikler hala şeyleştirilmeyi, birer nesneye dö­
nüştürülmeyi bekliyordu; idari aygJtın daha da derinlere nüfus et­
mesi sayesinde çok geçmeden bu da.mümkün olacaktı. Ek olarak
sayımcılann bütünlük ve tek-anlamlılık tutkusu da insanın dikkati­
ni çekiyor. İşte çoğul, siyasal bakımdan "travesti", sınırları �lir­
siz ya da değişen kimlikler karşısındaki hoşgörüsüzlükleri. işte
her ırksal grubun altında yer alan diğer. "Diğer"lerle karıştırıl­
maması gereken "Diğer" alt kategorisi. Sayımın yalanı herkesin
burada yer aldığı ve herkesin son derece açık bir yeri -ve yal­
nızca bir yeri- olduğudur. Kesirlere yer yok.
Sömürge devletinin bu tahayyül tarzının kökleri 1870 sayım­
larından çok_ daha eskiye gider. Dolayısiyla 19. yüzyıl sonu S;i­
yımlannın neden yin.e de köklü bir yenilik olduklarını anlamak
için Avrupalılar'ın Güneydoğu Asya'ya nüfuz etmelerinin ilk
oünlerine geri <:>oitmek gerekiyor. Filipin ve Endonezya takım-
.,
adalarından seçilmiş iki örnek aydınlatıcı olacak. Yakınlarda ya-
yınlanan önemli bir kitapta William Henry Scott. en eski İspanyol
kayıtlarından hareketle İspanyollar öncesi Filipinler'deki sınıfsal
yapıyı yeniden kurmaya çalıştı.4 Scott meslekten bir tarihçi ola­
rak, Filipinler'in adını, "İspanya"nın II. Felipe'sine borçlu oldu­
ğunun ve buranın İngiliz ya da Hollandalılar'a düşmemiş ol­
masının tamamen bir talih ya da talihsizlik eseri olduğunun ve
daha sonraki istilalarla siyasal bakımdan parçalandığının ya da ye­
niden birleştirildiğinin tamamen bilincinde. 5 Bu yüzden insan bu
;
I
4. William Henry Scott, Cracks in ıhe Parchmenı Curıain, 1. Bölüm,
"Filipino Class Stnıcıure in the Sixıeenth Cen�ry". _ _
5. 17. yüzyılın ilk yansında ıalamadalardaki İspanyol yerleşımlen sık sık
.dönemin en büyük "ulusötesi" şirketi olan Vereenigde Oost-lndische Com­
pagnie'nin güçlerinin saldınlanna maruz kaldı. Takımadalann Katolik �nle­
ri var!İklannı sürdilrebilmelerini bilyük ölçüde en baş döneklerden bın olan
Konıyucu'nun [Cromwell] saltanatı boyunca Amsıerdam'ı köşeye sıkıştırmış
olmasına borçluydular. Şirket başarılı olsaydı Batavia'dansa (Cakarta) Manila,
Güneydoğu Asya'daki "Hollanda" imparatorluğunun merlı:ezi olabilirdi. 1762'
de Londra, Manila'yı lspanya'dan alarak neredeyse ik.i yıl elinde tuttu. Mad­
rid'in Manila'yı ancak Florida ve Mississippi'nin doğusundaki diğer "lspan­
yol" yerleşimleri karşılığında geri alabildiğini kaydetmek eğlenceli oluyo:.
Görüşmeler farklı şekilde cereyan etseydi, takımadalar 19. yüzyıl boyunca sı­
yasal olarak Malaya ve Singapur'a bağlı olacaklardı.
 HAYALI CEMAATLER 186
tuhaf koriuyu seçmesinin ardında Filipinler'de uzun yıllar yaşamış
ve yüzyıldır bir ilk Cennet arayışı içinde olan Filipin milliyet­
çiliğine göçlü bir duygusal bağla bağlanmış olmasının yattığını
düşünmeden ed�miyor. Ama hayal göçünü asıl şekillendiren ş_e­
yin yararlanmak zorunda kaldığı kaynaklar olması daha muhte­
mel. Çünkü rahip ve fatihler hangi kıyıya_ inerlerse insinler her
yerde principales, hidalgos, pecheros ve eselavos (prensler, soy­
lular, sıradan insanlar ve köleler) gördüler-· Ortaçağ sonlarının
İberyası'nın toplumsal sınıflandırmasından uyarlanmış zümre- .
benzeri yapılar. Bıraktıkları belgeler devasa, dağınık ve tenha
takımadalardaki "hidalgos"un birbirlerinin varlığından büyük öl­
çüde habersiz oldukları ve 6irbirlerini hidalgos olarak değil, düş­
man ya da potansiyel köleler olarak gördükleri hakkında bol mik­
tarda dolayli delil sunuyor. Ama kullandığı kavramsal ağın bas­
kısı öyle güçlü ki, bu deliller -Scott'un muhayyilesinde marji­
nalleşerek sömürge öncesindeki "sıiııf yapısı"nın büyük ölçüde
İspanyol kalyonlarının "pupalan" tarafından yaratılmış bir "sa­
yım" hayali olduğunu görmesini güçleştiriyor. Kalyonların her
gittiği yerde, hidalgo'lar ve esclavo'fa� bitiveriyordu; ıohum ha­
lindeki bir sömürge devl�ti bunlan·"yapısal" olarak ancak böyle
adlandırabilirdi.
. Endonezya'da da MasQn Hoadley'in araştırmaları sayesinde
elimizde, 17. yüzyıl sonundan, Cava'nın kıyı limanı Ch:ebon'da
görülmüş önemli bir davanın ayrıntılı bir dökümü var.6 Şans ese­
ri Hollanda kayıtlan (Vereenigde Oost-lndische Compagnie) da,
yerel Cirebon kayıtlan da hala me.vcut. Elimizde yalnızca Cirebon
kayıtlan olsaydı ünvan.ı Ki Aria Marta Ningrat olan cinayet sanığı
hakkında tek bildiğimiz Cireôon sarayında yüksek bir memur
olduğu olacaktı. VOC kayıtlan onu öfkeyle bir Çinli diye tanımlı­
yorlar - hatta onun hakkında verdikleri yegane önemli malumat
da bu. O halde. Cirebon sarayının insanları rütbe ve statü teme­
linde, VOC'nin ise "ırk"a benzer bir şey temelinde sınıflandırdığı
açık. Cinayet sanığının kendisini "bir" Çinli diye tanımladığını
..
·6. Mason C. Hoadley, "State vs. Ki Aria Marta Ningrat (1696) and Tian
Siangko (1720-_l)", (yayınlanmamış yaZJ, 1982).
NÜFUS SAYlMI, HARiTA VE MÜZE 187
düşünmek iç�ri en ufak bir gerekçe yok-· statüsünün yüksekliği
atalarının ve kendisinin,. kökenleri ne olursa olsun Cireboiı toplu­
mu ile bütünleşmiş olduğunu kanıtlıyor. Peki o halde VOC bu
·sınıflandırmayı nereden buldu? Çinliler'i hayal etmeyi mümkün
l_cılan neydi? Hiç kuşkusuz, merkezi bir kumanda altında Mergui
Körfezi ile Yangtze-kiang'ın ağzı arasinda hiç durmaksızın kürek
çeken o. yırtıcı ticari dayanaklar. Nasıl fatihler sonsuz sayıda bir
hidalgo dizisi gördüyse, Güneydoğu Asya kıyılarındaki diaspo­
ranın kendine özgü coğrafi ve toplumsal yapı_sı, Orta Krallığın he­
terojen nüfusu ve karşılıklı olarak anlaşılması olanaksız bir süıü_
dilin konuşulmakta olduğu hakkında hiçbir şey bilmeyen Şirket'in
okyanu·sıar aşan bakışı da sonsuz bir Chinezen dizisi görüyordu.
Ve bu yaratıcı sayım sayesinde, Chinezen diye kategorileştirdiği ·
kendi kontrolündeki bıi insanların sayıma göre-giyinmeleri, otur­
maları, evlenmeleri, gömülmeleri ve miras bırakmaları gerek­
tiğinde ısrar etmeye başladı. O kadar uzaklara gitmeyen ve daha
az ticari zihniyetli olan İberyalılar'ın Filipinler'de, sarıgley adı
altında İıe kadar farklı bir sayım kategorisi hayal ettiklerini gör­
mek çarpıcı.oluyor. Sangley, Hokkience'de "tüccar" anlaniına_ge­
len sengli'nin İspanyolca'daki karşılığıydı.7 İnsan bu sayım ön­
cesi İspanyolların, kalyon ticaretinin Manila'ya çektiği insanl�a
"kimsiniz siz?" diye sorup "biz tüccarız" gibi son derecede makul
bir cevap almalanm gözlerinin önüne getirebiliyor. 8 İki yüzyıl·
boyunca Asya'nın yedi denizine açılmayan İberyalılar taşranın
kavramsal sisinde rahat ettiler. Sangley'in "Çin_li"ye dönüşmesi
90k yavaş oldu- terim ancak 19. yüzyılın başında yerini VOC
tarzı chino'ya bırakarak kayboldu.
Dolayısıyla l870'1erde sayım yapanların getirdikleri asıl yeni­
lik' etnik-ırksal sınıflandırmalar kunnak değil, bunları
. sistematik
bir µırzda nicelleştirmeKti. Malayo-Cava dünyasının sömürgecilik
öncesi döneminin yöneticileri de kontrolleri altındaki nüfusu say­
maya çalışmışlardı ama onlarınki vergi kayıtlan ve askere alım lis-
· 7. Blçz. öme�n &!gar Wickberg, The Chinese in Phi/ippine life 1850-
1898, 1. ve 2. Bölümler. . . .
8. Manila"nm iki yüzyılı aşkın bir süre antreposu olduğu kalyon ticaretin­
de Meksika gümüşü karşılığında Çin ipek ve porseleni mübadele ediliyordu.
 HAYALI CEMAATLER 188
teleri şeklini almıştı. Amaçlan somut ve belirliydi - vergi ve as­
kerlik yükümlülüğü dayatılabilecek insanların izini silnnek. Çün­
kü bu yöneticiler yalnızca iktisadi artık ve silahlandınlabilir insan
gücüyle ilgiliydiler. Bölgedeki ilk Avru palı güçler bu bakımdan
seleflerinden çok farklı değillerdi. Ama l 850'den sonra sömürge
otoriteleri bir kavramsal şebekeler labirentine göre ve herhangi bir
doğrudan mali ya da askeri amaç gütmeksizin, üstelik eskilerin
hep ihmal ettiği kadın ve çocukları da dahil ederek nüfusu saymak
için giderek daha gelişkin idari araçlar kullanmaya başladılar. Eski
günlerde vergilendirilebilir ve askere alınabilir olanlar, sayılabilir
olduklarını gayet iyi biliyorlardı; bir düşmanlık temelinde de olsa,
yönetenlerle yönetilenler birbirlerini çok iyi anlıyorlardı. Ama
1870'de vergi ödemeyen, askere alınamaz bir "Koçin-Çinli"
kadın, kendinin tepelerde böyle adlandınldığmdan hiç haberi ol-
·. madan Boğaz Yedeşimleri'ndeki mutlu ya da mutsuz hayatını
sürdürebil.irdi. Bu noktada yeni sayım sisteminin tuhaflığı ortaya
çıkıyor. Canlı muhayyilesinin nesnelerini titiz bir dikkatle sayma
çabasıydı bu. Sınıflandırma sisteminin tüketici doğasına ve ni­
celleştirmenin kendi mantığına göre bir "Koçin-Çinli"nin, devletin
egemenlik alanı içerisindeki çoğaltılabilir ve toplanabilir bir
"Koçin-Çinliler" dizisinin basamağı olarak anlaşılması gerekiyor­
du. Sömürge devletinin büyüklüğü artıp işlevleri çoğaldıkça yeni
demografik topografya da toplumsal ve kurumsal köklerini ·daha
derine saldı. Hayali haritasımn kılavuzluğunda devlet yeni eğitim,
hukuk, kamu sağlığı, polis ve göçmenlik bürokrasilerini örgüt­
lüyordu; ancak bunlar daima paralel diziler şeklinde anlaştlan et­
nik-ırksal hiyerarşiler ilkesine göre inşa edilmişti. Tabi nüfusların
farklı okullar, mahkemeler, klini.kler, polis karakolları ve g�
menlik büroları ağı içerisindeki akışı, zaman içinde devletin eski
fantazilerine gerçek bir toplumsal hayat kazandıran "trafik alış­
kanlıkları" yarattı.
Söylemeye bile gerek yok, bu gidiş gelişler sancısız değildi;
devlet sık sık rahatsız edici gerçekliklere tosluyordu. Bunların en
başında çok eski, çok istikrarlı hayali cemaatlerin temeli olagelmiş
ve laik devletin otçıriter ızgara-haritası ile en ufak bir ilgisi olma­
yan dini aidiyetler geliyordu. Farklı Güneydoğu Asya sömürgele-
NÜFUS SAY/MI, HARiTA VE MÜZE /89
rinde farklı ölçeklerde olmak üzere, yöneticiler özellikle İsla�i­
yet'le Budizm'e karmakanşık birtakım tavizler vermek zorunda
kalıyorlardı. Özellikle de dini tapınaklar, okullar ve mahkemeler
serpilip gelişmeye devam ediyordu; bunlard� n y� rlanmayı be­
lirleyen de sayım değil, popüler, bireysel tercıhJerdı. Devlet bun­
lan düzenleme, kısıtlama, sayma, standartlaştırma ve hiyerarşik
bir tanda kendi kurumlarına tabi kılmanın ötesinde nadiren bir
. şey yapabiliyordu.9 Tapınaklar. camiler, ok�I �e ınahkem�l�r ta�
da sayımın topografyasında birer aykınlık �bı durdukları ıçın, �ı­
rer özgürlj.ik alanı ve zaman içinde dindarların, daha sonrada �ıl­
liyetçilerin ve sömürgecilik karşıtlarının savaş başlatacakları bırer
kale olarak anlaşıldılar. Aynı zamanda sık sık dini cemaatlerin
siyasal ve hukuksal olarak etnikleştirilmesi ile sayımla bunlar
arasında daha yakın bir ilişki kurulması için girişimlerde bulunu­
luyordu. Sömüroe Malayası'nın Federal Devletleri'nde bu iş gö­
rece kolaydı. Rejimin "Malay" dizisi içerisinde saydığı kişiler bü­
yük ölçüde tslami yasaya göre işleyen "kendi" iğdiJ ;dilmi� Sul­
·
tanları'nın mahkemelerine postalanıyorlardı_lO Yanı İslamı · yal­
nızca "Malay" için kullanılan farklı bir terim haline gelmiş oluyor­
du. (Ancak l 957'deki bağımsızlıktan sonra bazı siyasal gruplar,
"Malay"ı yalnızca "İslami" için kullanılan farklı bir terim h�line
_
oetirerek bu mantıoı tersine çevinneye çalışacaklardı.) Bırbırle�
0
riyle habire kavoao eden bir dizi misyonerin sömürge çagını n so-
o
V
nunda daamık birtakım bölgelerde önemli ölçüde Hıristıyan . 1 aş-
tınnayı b;şardıklan devasa ve heterojen Hollanda Hint Adalan'
nda, paralel bir girişim çok daha hatın sayılır engellerle karşılaştı.
Ama bu bölgeler bile l 920'1er ve 1930'1arda "etnik" Hıristiy�� lık:
lar'ın (Batak Kilisesi, Karo Kilisesi, daha sonra Dayak Kılısesı
vb.) gelişmesine tanık oldu; bunlar kısmen devletin kendi sayım
_ topografyasından hareketle farklı dini tebliğ bölgelerini farklı mis­
yoner gruplarına vermesiyle meydana geldi. Ancak lslam konu­
sunda Batavia'nın benzer bir başansı olmadı. Hacıların sayısınm
artmasını sınırlandınnaya çalışmakla ve onlan Cidde'de öz.el ota-
9. Fransız sömürgeciliğinin Kamboçya"da Budizm'in Siyam·ıa olan eski
bağlantılarını koparma mücadelesi için bkz. 7. Bölüm, s. 1�1.
_
ı O. Bkz. William Roff, The Origins of Malay .Naııonalısın, s. 72-4.
 HAYALI CEMAATLER 190
rak bu iş için kurulmuş bir karakol noktasından gözetlemekle bir­
likte, Mekke'ye haccı yasaklamaya cesaret edemedi. Bu önlem­
lerin hiçbiri Hint Adalan Müslümanlan'nın dışarıdaki devasa
If'
İslam dünyası ile, özellikle de Kahire'den kaynaklanan yeni dü­
şünce akımlarıyla temas kurmalarını engelleyemedi.••
HARİTA
Ama. bu arada Kahire ve Mekke de şaşırtıcı ve yeni bir tarzda
görselleştirilmeye başlamıştı; artık Müslüman coğrafyasının kutsal
birer konumlan olmanın yanı sıra, üzerinde Paris, Moskova, Ma­
nila ve Karakas'ın da bir noktayla gösterildiği birtakım sayfalar
üzerinde birer noktaydılar da Kutsal olmak ya da olmamak konu­
sunda tamamen kayıtsız olan bu noktalar arasındaki düzlem ilişki­
si de, kuş uçuşunun matematik olarak hesaplanan ölçilmünün öte­
sind'! hiçbir şey tarafından belirlenmiyordu. Avrupah sömürge­
c_ilerin beraberlerinde getirdikleri Merkator haritaları, yayın ara­
cılığıyla Güneydoğu Asyalılar'ın muhayyilesini biçimlendirmeye
başlamıştı.
Yakınlarda yaptığı çok parlak tezinde Taylandlı tarihçi Thong­
chai Winichakul, belirli sıoırlan olan Siyam'ın 1850'yle 1910
arasında nasıl karmaşık bir silreç sonucunda varlık kazandığının
izini silrdü. 12 Anlatısı özellikle öğretici, çünkü her ne kadar so­
nuçta sınırlan sömürgecilik tarafından belirlendiyse de, Siyam
sömüırgeleştirilmernişti. Dolayısıyla Tayland'ın durumunda "ge­
leneksel" bir siyasal iktidar yapısı· içerisinde yeni bir devlet­
zihninin doğuşu·olağandışı bir açıklıkta görülebilir.
1851'de zeki bir hükümdar olan IV. Rama'nın (Kral ve Ben'in
Mongkut'u) tahta-geçişine kadar Siyam'da her ikisi de elle çiz!l­
miş olan iki tür harita bulunuyordu; burada hentiz mekanik yeni­
den üretim çağı doğmamıştı. Biri Budist Kozmolojisi'nin gele-
1 1. Bkz. Harry J. Benda, Tlıe Crescenı and ıhe Rising Sun, l . ve 2. Bö­
lümler
12. Thongchai Winichakul:. "Siam Mapped: A Hisİory of ıJıe Geo-Body of
Siam" (Doktora Tezi, Sidney Universiıesi, 1988).
NÜFUS SAY/MI, HARİTA VE MÜZE 19/
neksel Üç Dünyası'nın "kozmograf" diye adlandın1abilecek olan
simgesel bir tasarımıydı. Kozmograf bizim haritalannüz gibi ya­
tay olarak düzenlenmemişti; tek bir dikey eksen üzerinde bir dizi
dünya-üstü gök ya da cennetle dünya-altı cehennem, görünür
dünyayı aralarına sıkıştırmışlardı. Liyakat ve selamet uğruna gi­
rişilenlerin dışında herhangi bir yolculuk zaten boşunaydı. Dün­
yevi olan ikinci tür ise askeri tatbikatlarla kıyı denizciliği için
hazırlanmış şematik kılavuzlardan ibaretti. Kabaca daire çeyreği
temelinde düzenlenmiş olan bu haritaların başlıca özelliği, ölçek
hakkında teknik hiçbir malumatlan olmadığından bunları çizenle­
rin yürüyüş ve seyir süreleri hakkında düştükleri notlardı. Yal­
nız;ca dilnyevi, kutsal olmayan mekanı kapsayan bu haritalar,
manzaraya göz hizasında yatay olarak bakmaya alışkın çizerler
sanki daha alt bir hizadan kozmografın dikey ekseninden de etki­
lenmişcesine, tuhaf bir çapraz perspektiften ya da bir perspektifler
karmaşasından çizilmişlerdi. Thongchai daima yerel olan bu kı­
lavuz-haritaların hiçbir zaman daha geniş ve istikrarlı bir coğrafi
bağlama yerleştirilmediklerine ve modem haritaların getirdiği
kıışbakışı görüntü uzlaşımının onlara tamamen yabancı olduğuna
işaret ediyor.
İki harita türü de sınırlan göstermiyordu. Çizerleri Richard
Muir'in şu zarif formülasyonunu anlaşılmaz bulurlardı:
Bitişik dc\'let bölgelerinin kavuştuktan yüz.eyde ycıalan uluslararası sınır­
lann, egemen otoritenin sınırlannı ve içerdikleri siyasal bölgelerin mekansal
biçimlerini belirlemekte öz.el bir önemleri vardır. Sınırlar... devlet egemenlik­
lerinin arasındaki dikey yüzeyle dünya yüı.eyinin kesiştikleri noktalarda yer
alır.•• Dikey ara yüzeyler olduklan için sırurlann yatay yayılımlan yoktur_. 13
Sınırtaşlan ve benzeri işaretler vardı ve Britanya, Aşağı Burma'
dan mülkün batı kıyılarına doğru nüfuz ettikçe bunların sayısı
arttı. Ama bu taşlar kesintili bir biçimde, stratejik dağ, geçit ve ka­
lelere yerleştiriliyorlardı ve çoğunlukla hasmın yerleştirdikleriyle
aralarında hatırı sayılır bir mesafe vardı. "Kıışbakışı" olarak değil
kraliyet iktidarının uzandığı noktalan gösteren işaretler olarak göz
düzeyinde ve yatay bir tarzda anlaşılıyorlardı. Taylandlı yönetici-
·13. Richard Muir, Modem Poliıical Geography, s. 119.
 HAYALİ CEMAATLER 192
ler sınırlan, yerdeki hiçbir şeye tekabül etmeyen, ama diğer ege­
menlik bölgelerinin arasına sıkıştırılmış ve bütün diğer egemenlik­
leri dışlayan sürekli bir harita çizgisinin parçalan olarak ancak
1870'1erde kavramaya başladılar. Amerikan misyoner J. W. Van
Dyke'ın yazdığı ilk coğrafya ders kitabı l 874'te yayınlandı - o
sırada Siyam'a bir sel gibi akmakta olan kapitalist yayıncılığın ilk
ürünlerinden biri. 1882'de V. R ,ama, Bangkok'ta özel bir haritacı-
. hk okulu açtı. l 892'de eğitim bakanı Prens Damrong Rajanuphab
ülke için modem bir okul sistemini yerleştirirken coğrafyayı or­
taokul _düzeyinde zorunlu bir ders haline getirdi. 1900'de ya da o
sıralarda, W. G. Johnson'ın daha sonra basılacak bütün ülke
coğrafyaları içiıi bir model oluşturacak olan Phumisat Sayam'ı
. (Siyam'ın Coğrafyası) yayınlandı. Thongchai kapitalist yayıncı­
14
lıkla bu haritaların mekansal gerçekliğe dair sundukları yeni ta­
sarımın kesişmesinin, Tayland siyasal hayatının dili üzerinde do­
laysız bir etkisi olduğuna işaret ediyor. 1900'le 1915 arasında,
mülkü, kutsal başkentler ve görünür, birbirlerinden ayrık nüfus
merkezleri şeklinde tasarladıklarından geleneksel krung ve mu­
ang kelimeleri tamamen ortadan kayboldu.IS Onların yerini mülkü
görünürlüğü olmayan bir şekilde sınırlandınlmış, bölgesel mekan
·
diye tasarlayan prathet, yani. "ülke" aldı. t6
Nüfus sayımları gibi Avrupa tarzı haritalar da bütünleştirici bir
sınıflandırma temelinde iş görüyorlar ve bürokratik üretici ve tü­
keti�il�rini sonuçlan· bakımından devrimci politikalara doğru yön­
lendırıyorlardı. 176l'de John Harrison'un kronometreyi icat et­
mesinin kesin boylam ölçümlerini mümkün kılmasından beri,
bütün gezegenin eğri yüzeyi, boş denizlerin ve araştırılmamış
bölgelerin ölçülmüş kutulara hapsedildiği geometrik bir ızgaranın
boyunduruğu altına alınmıştı.17 Bu kutuların, deyim yerindeyse,
"doldurulması" işi kaşifler, araştırmacılar v e askeri güçler tara-
14. Thongchai, "Siam Mapped", s. 105-110, 286.
15. Cava'daki (büyük ölçüde eski Siyam'dakine benzer olan) eski iktidar
kavramlan için daha etraflı bir tartışma için Language and Power· adlı ·ki-
tabımın l . Bölüm'üne bakınız. .
16. Thongchai, "Siam Mapped", s. 110.
· ıhe Makiııg oftlıe
17.'David S. Landes, Revoluıion.in Time: Clocks and
.
Modem World, 9. Bölüm.
' . NÜFUS SAY/MI, HARİTA VE MÜZE. 193
fından gerçekleştirilecekti. Güneydoğu Asya'da 19. yüzyılın ikin­
ci yansı askeri araştırmacıların altın çağı oldu - önce sömür­
gecilerin, daha sonra Taylandlıfar'ın. Nüfus sayımı hazırlayıcı­
larının kişilere dayattığı türden bir gözetimi mekiina dayatmak
üzere harekat halindeydiler. Her nirengi noktasıyla, her savaşla,
her anlaşmayla birlikte iktidarla harita ilişkisi birµ daha ilerliyor­
du: Thongchai'in çok yerinde bir şekilde söylediği gibi:
· Sağduyuya ve çoğu iletişim teorisine göre harita gerçeklik hakkında ya­
pılmış bilimsel bir soyutlamadır. Harita sadece, "orada" nesnel bir tarzda zaten
varolan şeyi temsil eder. Benim betimlediğim tarihte bu ilişki tersine çev­
rilmişti. Harita mekansal gerçekliği öngördü, tersi.değil. Başka bir deyişle,
. ' harita temsil ettiği gerçekliğin modeli değil, o gerçeklik için bir modeldi. ..
Dünya yOzeyine dair yansıtmaları somutlaştırmanın gerçek bir aracı ·haline
gelmişti. Harita artık yeni idari mekanizmalar için ve onların iddialarını des­
tekleyen askeri birlikler için gerekliydi... Haritasını çıkarmak idari ve askeri
operasyonlann hem içinde çalıştıkları hem hizmet ettikleri bir-söylemdi. ıs
Yüzyıl başına _varıldığında Prens Damrong'un İçişleri Bak.anlı­
ğı'ndaki (tam da ancak haritalar çizildikten sonra bulunacak bir
ad) reformlarıyla birlikte, komşu sömürgelerdeki pratikleri izleye­
rek Tayland'ın idaresi de tamamen bölgesel-haritasal bir temele
oturtuldu.
Sayımla harita arasındaki kritik kesişmeyi gözden kaçırmak
pek akıllıca olmaz. Çünkü yeni harita, sayımın var olmaya çağır­
dığı "Hakkalar", "Tamil olmayan Sri Lankalılar" ve "Cavalılar:•ın
'1 . oluşturduğu şonsuz dizileri, siyasal bakımdan bölgelere göre ne­
rede sona erdiklerini sınırlandırarak birbirlerinden ayırıyordu.
Tersi yönden de, demografik bir nirengileme aracılığıyla, sayım, .
haritanın biçimsel topografyasını siyasal olarak dolduruyordu.
Bu değişikliklerden, haritanın, her ikisi de son dönem sömür­
ge devletleri tarafından kurumlaştırılan ve Güneydoğu Asya'nın
20. yüzyıl resmi millliyetçiliklerini önceleyen iki tecellisi.ortaya
çıktı. Gayri meşru birer yabancı.olduklarının tainamen bilincinde
olan, ama coğrafi.mekanın yasal yollardan aktarılabilirliğinin ve
yasal mirasın çoktan kurumlaşmış olduğu bir medeniyetten gelen
Avrupalılar, 19 güçlerinin yayıhşını sık sık yanayasal yollarla ge-
18. "Siam Mapped", s. 310.
 HAYALI CEMAATLER Jf)4 .
rekçelendirırieye çalıştılar. Bunlar arasında nisbeten yaygın olan­
larından biri, Avrupalılar'ın farazı egemenliklerini, tasfiye ettikleri'.
ya da tabi kıldıkları yerel yöneticiler:den "miras" edinmeleriydi.
Her halükarda gasp edenler, özellikle diğer Avrupalılar'a karşı
yeni mallarının mülkiyet tarihini yeniden kurma işine koyulmak
durumundaydılar. 19. yüzyılın sonlarına doğru, özellikle özgül,
net sınırlan olan bölgesel birimlerin tarihselliğini yeni haritacılık
söylemi içinde kanıtlama amacını güden "tarihsel haritalar"ın or­
taya çıkışı da bundandır.. Böylesi haritaların kronolojik bir düzen
içinde dizilmesiyle mülkün kimi zaman devasa tarihsel derinliklere
ulaşan bir siyasal-biyografik anlatısı ortaya çıkmış oluyoi-du.20
Sıra kendilerine geldiğinde, 2_0. yüzyılda sömürge devletlerinin
varisi haline gelen 'ulus-devletler de bu anlatıy!, uyarlayarak da
· olsa benimsediler. 21
Haritanın ikinci teceUisi, kökenleri hayli masum olan bir logo
olarak haritaydı. İmparatorluk devletleri sömürgelerini haritada
imparatorluğun rengine boyarlardı. Londra'nın imparatorluk ha­
ritalarında Britanya sömürgeleri genellikle pembe-kırmızi, Fran­
. sa'nınkiler mor-mavi, Hollanda'nınkiler san-kahverenoi o ve ben-
zeri gibiydi. Bu şekilde boyandığında her sömürge bir "yapboz
bilmecesinin" bir parçası gibi görünüyordu. Bu "bilmece" etkisi
19. Yalnızca olağan anlamında ıoprakıaki özel mülkiyeı ve mirası kasdet­
miyorum. Üzerlerindeki nüfusla birlikte topraklann hanedanlık evlilikleri'ara­
cılığıyla siyasal aktan mı daha da önemljydi. Evlendiklerinde prensesler koca­
Ianna dükalıklar ve küçük beylikler getiriyorlardı ve b'J aktanmlar resmen gö­
rüşülüp "imzalanıyordu". Kullanılan Bella geraııı alii, tu, felix Austria, nube!
[Başkaları savaşsın, sen mutlu Avusturya, evlenmeye bak! (ç.n.)] deyişinin,
sömürge öncesi Asya'nın herhangi bir devletinde anlaşılabilmesi olanaksızdı.
20. Tayland yönetici sınıfının bu hayal kurma tarzını özümsemesi için
bkz. Thongchai, "Siam Mapped", s. 387. "Üstelik bu tarihsel haritalara göre
coğrafi gövde modern bir tikellik değildir; varlığı bin yıl öncesine geri gö­
tilrülür. Böylelikle tarihsel haritalar ulusallığın yakın geçmişte doğmuş
olduğuna dair bütün imalann ve bugünkü Siyam'ın bir takım kopuşların so­
nunda varolduğu perspektifinin ve aynı zamanda Siyam'ın atalannın Siyam'Ja
Avrupalılar arasındaki ilişkilerden doğmuş olabileceği fikrinin önünü tıkamış
olurlar."
21. Bu süreç yalnızca Makyavelci bir taktik değildi. Bütün .Güneydoğu
Asya'nın ilk milliyetçilerinin bilinci köklü bir şekilde sömürge devleti ve ku­
rumlan ıarafından şekillendirilmişti. Bkz. 7. Bölüm.
NÜFUS SA'İ'JM/, HARiTA VE MÜZE 195
normalleştikçe, her "parça" coğrafi bağlamından tamamım ko­
parılabilir bir hale geldi. Aldığı nihai biç\mde bütün ek açıkla­
malar, enlem_ boylam çizgileri, .yer adları, ırmakları, denizleri,
dağları gösteren işaretler ve komşular haritadan toptan çıka�Ia­
bilirdi. Artık dünyanın pusµlası olmaktan vazgeçmiş saf bir işa­
ret... Bu şekliyle harita sonsuz bir yeniden üretilebilirlikle, afiş-·
!ere, resmi damgalara, antetli kağıtlara, dergi ve ders kitabı kapak­
larına, masa·örtüleri ve otel duvarlarına akµınlabilir bir diziye ka­
tılmış oluyordu. Her yerqe görülebilen ve anında tanınabilen lo­
go-harita popüler hayal gücüne derinlemesine nüfuz etti ve sö­
mürgecilik karşıtı milliyetçi hareketlerin doğuş�nda güçlü biram­
blem hizmeti gördü. 22
Modem Endonezya bu sürecin parlak ve acı bir ömeğini sunar.
l 828'de Yeni Gine'de ateşli hastalıklann musallat olduğu ilk Hol­
landa yerleşimi kuruldu. Her ne kadar yerleşim l 836'da terk edil­
mek zorunda kaldıysa da, Hollanda tahtı, kıyılardaki Tidor Sul­
tanı'nın egemenliğindeki birkaç bölge dışmda adanın 14 ı. boyla­
mın (yerde herhangi bir şeye denk düşmeyen, yalnızca Conrad'ın
giderek azalmakta olan beyaz boşluklarını bir kutu içine alan bir
çizgi) batısında kalan bölümleri üzerinde egemenliğini ilan etti.
Lahey, Sultan'ı satın alarak, Batı Yeni Gine'yi de Hollanda Hint
Adalan'na ancak 1901 'de dahil etti - logolaştırmanın tam za­
manıydı. II. Dünya Savaşı'nın sonrasına kadar adanın büyük bir
bölümü Conrad-beyazı kaldı; adada yaşayan. bi.r avuç Hollan­
dalı'nın çoğu misyoner, maden araştırmacısı ve uslanmak bilmez
22. Önde gelen çağdaş Filipinli yazın adamı -tartışma götürmez bir yurt­
sever..,.,- Nick Joaquin'in yazılarında, bu amblemin en incelmiş zeka üzerinde
bile ne kadar güçlü bir etkisi olduğunu görmek mümkün. 1898-99 anti­
Amerikan mücadelesinin trajik kahramanı General Antonio Luna hakkında ya­
zarken Nick Joaqufn onun "üç yüz yıldır crio/lo'Iar için bir içgüdü halini
almış olan görevi, Filipinler'in biçimini yabancı bir müdahaleciden korumak
gö-revini" yerine getirmekte gecikmediğini yazıyor. A Quesıion of Heroes, s.
164 (vurgular eklenmiştir). Başka bir yerde şaşırtıcı bir şekilde, "lspanyol­
lar'ın Filipino asiye karşı gönderilen Filipino müttefiklerinin, dönmelerin,
paralı askerlerin yalnızca takımadaların lsp:ınyol ve Hıristiyan kalmasını
değil, asnı zamanda çöiülmemelerini de" sağladığını-ve "İspanyollar ne ka�­
detmiş olurlarsa olsunlar Filipinler'in birliğini korumak için mücadele ettikle­
rini" kaydediyor. A.g.e., s. 58.

HAYALI CEMAATLER 196
radikal Endonezya 'milliyetçilerini barındıran özel hapisane kamp­
larının gardiyanlarıydı. Bu kamplar için, sömürgenin diğer yer­
leşimlerine çok uzak ve ''taş çağı",nda yaşayan yerli nüfusa milli�
yetçi düşünce hiç bulaşmamış oldı,ığundan Hollanda Yeni Gine­
si'nin Güneydoğu ucunda, Merauke'nin kuzeyindeki bata.'lclıklar
s�ilmişti.23
Milliyetçi şehitlerin orada defnedilmiş veya toplanmış olmaları
sömürgecilik karşıu mücadele folklorunda Bau Yeni Gine'ye mer­
kezi bir yer kazandırdı: Özgür Endonezya; Sumatra'nın kuzeybatı
ucundaki Sabang'dan -neresi olacaktı ki?- Merauke'ye .ka­
dar... l 960'1ann sonuna kadar birkaç yüz mahpus dışıQda hiçbir
milliyetçinin Yeni Gine'yi kendi gözleriyle görmemiş olması hiç
fark etmiyordu. Hollanda'nın sömürge boyunca dolaşıp durmakta
.olan ve doğusunda hiçbir şeyin olmadığı bir Batı Yeni Gine
gösteren logo-haritaları, gelişmekte olan hayali bağları pekiştiri­
yordu. 1945-49 arasında süren sömürgecilik karşıtı sert savaşlar
sonunda, Hollanda, egemenliğini Birleşik Endonezya Devletle­
ri'ne terk etmek zorunda kalınca (burada üzerinde durmak zorun-.
da olmadığımız nedenlerden ötürü) Batı Yeni Gine'yi bir kere da-·
ha ayırıp geçici bir sömürge yönetiminden sonra bağımsız ulus­
luğa hazırlamayı denedi. Bu girişimden Amerikan <)iplomasisinin
yoğun baskıları ve Endonezya'nıo askeri akınları sonucunda an­
cak l 963'te vazgeçildi. 62 yaşındaki Başkan Sukamo kırk yıldır
yorulmak bilmeden hakkında nutuk attığı bölgeyi ancak o zaman
ziyaret edebildi. Batı Yeni Gine nüfusuyla Endonezya devletinin
temsilcileri arasındaki öaha sonraki ilişkilerin sancılı niteliğinin
nedeni, Endotıezyalılar'ın az ya da çok içten bir tarzda bu halkları
kendi "kardeş ve bacıları" olarak, oysa bu halkların onları çok
23. Bkz. Robin Osbome, Jndonesia's Secreı War, The Guerilla Sıruggle in
lrian laya, s. 8-9
24. 1963'ten beri, kısmen Endonezya devletinin l965'ten sonra askerileş­
mesinden, kısmen de OPM (Özgür Papua Örgütü) diye anılan örgütün etkili
gerilla faaliyeılerinden ötürü bir sürü kanlı olay yaşandı. Ancak bu kaıliamlar
Cakana'nın eski Ponekiz sömürgesi Doğu Timor'da yaptıklarının yanında
sönük kalıyor. l976'daki işgalden sonraki üç yıl içinde adanın 600 000 ki•
şilik nüfusunun tahminen üçte biri savaş, açlık, salgın hastalık ya da "ye:
niden iskfuı" nedeniyle öldü. Farkı� kısmen Doğu Timor'un Hollanda Doğu
NÜFUS SAY/MI, HARiTA VE MÜZE 197
farldı bir şekilde görüyor olmasıdır. 24
Bu farklılık nüfus sayımı ve haritaya çok şey borçludur. Yeni
Gine'nin uzaklığı ve engebeli arazisi binyıllar boyunca olağanil!tü
bir dilsel parçalanmaya yol açtı. Hollandalılar 1963'te adayı terk
ettiklerinde 700 000 kişilik nüfus içinde, karşılıklı olarak anlaşıl­
ması olanaksız 20(?'den fazla dilin konuşulduğunu tahmin ediyor­
lardı.25 Nisbeten uzaktaki "kabile" gruplanmn çoğu birbirlerinin
varlığından bile habersizdi. Ama özellikle l 950'den sonra Hollan­
dalı misyoner ve memurlar; nüfus sayımları yaparak, iletişim ağ­
larım yaygınlaştırarak, okullar kurarak ve "kabile" ötesi hükümet
yapılan oluşturarak bunları "birleştirme" yolunda cidqi bir çabaya
giriştiler. Bu girişimin öznesi Hint Adaları'nı birincil olarak Avru­
palı bir dille değil "idari Malay" dili aracılığıyla yönetıniş olmak
bakımından emsalsiz olan bir' sömürge devletiydi.26 Dolayısıyla
Batı Gine daha önce Endone?:ya'nıo yetiştirilmiş olduğu (ve do­
la yısıyla zaman içinde ulusal dil haline gelen) dilde "büyütülmüş"
oldu. İşin ironik yanı şu ki bahasa lndonesia, yeni gelişmekte
olan Batı Yeni Gine, Bau Papua milliyetçiliğinin ünguafranca'sı•
oldu.27
Ama aralarında sık sık kavga eden genç Batı Papua milli­
yetçilerini, özellikle 1963'ten sonra asıl bir araya getiren şey hari­
ta oldu. Her ne kadar Endonezya devleti bölgenin adını West
Nieuw Guinea'dan önce lrian Barat'a (Batı Irian) sonra da Irian
l
Jaya'ya çevirdiyse de, yerel gerçekliği sömürge çağının kuşbakışı
atlasından okumaya devam ediyordu. Tek tük antropologlar, mis­
yonerler ve yerel memurlar Ndaniler'in, Asmatlar'ın ve Baudiler'
'..f
�
in varlığından haberdar olup onlar hakkında düşünüyor olabilir-·
ler, ama devletin kendisi ve onun aracılığıyla bir bütün olarak En­
donezya nüfusu, haritaya göre adlaıulınbmş gölge bir "Irianlı"yı
Hint Adalan ve l 976'ya kadar Endonezya'nın logolarında yeralmamasının bir
türevi olduğunu söylemenin bir bata olacağını sanmıyorum.
• Frenklerin dili anlamına gelen ve ilk önce Latince olmak üzere uluslara-
rasılık statüsüne kavuşmuş dilleri anlatmak için kııllarulan terim. (ç.n.)
25. Osbome, lndonesia's Secreı War, s. 2.
26. Bkz. bu kitapta�- 127.
27. Bunun en iyi işareti Endonezya karşıu milliyetçi gerilla örgütünün adı
olan Organisasi Papua Merdeka'nın Endonezyaca kelime!� oluşmasıdır.
 HAYALI CEMAATLER 198
görüyor; gölge olduğu için de ancak logomsu bir tarzda hayal
ediyor: "zenciyi andınr" öz�llikler, penis kılıfları ve benzeri. Bir
bakıma bu, 20. yüz.yılın başında HoJlanda Doğu Hint Adalan'nın.
ırkçı yapılan içinde Endonezya'nıil nasil hayal edilmiş olduğunu
, hatırlatıyor. Benzer bir şekilde sınırlarını 141. meridyen ve kom­
şu· Kuzey ve Güney Moluccalar'ın oluşturduğu tohum halindeki
bir "Irianlı" ulıisaİ_ topluluğu ortaya çıktı. En önde gelen ve çekici
sözcüsü Amold Ap l 984'te devlet tarafından öl<;lürüldüğünde
"!nan" (yerel) kültürüne ayrilmış devlet müzesinin yöneticisiydi.
MÜZE
Ap'in ·mesleği ile öldürülmesi arasındaki bağ rastlantısal değil.
Çünkü müzeler de, müzefeştiren hayal gücü de köklil bir şekilde
siyasaldır. Ap'ın müzesinin uzaktaki Cakarta tarafından kurulmuş
ı:>lması, yeni Endonezya ulus-devletinin, doğrudan selefi olan sö­
mürgeci Hollanda Doğu Hint Acİalan'ndan nasıl ders almış oldu­
ğunu gösteriyor. Güneydoğu Asya'da halen sürmekte olan müze­
ler salgını genel bir siyasal ıniras sürecinin işlemekte olduğunu
düşündürüyor. Bu sürecin anlaşılabilmesi için 19. yüzyılda yeni
olan sömürgeci arkeolojinin böylesi müzeleri nasıl mümkün kıldı-
ğının gözden geçirilmesi gerekir.
19. yüzyılın başına kadar Güneydoğu Asya'nın sömürgeci yö­
neticileri boyunduruk altına aldiklan medeniyetlerin kadim anıtla­
. nna çok az ilgi gösterdiler: William Jones'un Kaikütası 'nın ürkü­
tücü temsilcisi Thomas Stamford Raftles, yere\ objets d'drt'lardan
büyük bir kişisel koleksiyon oluşturmakla kalmayıp onların tarihi­
ni de sistematik bir tarzda araştıran ilk yerel memurdu. 28 Ardından
ve gider�k artan bir hizla Borobudur'iın, Angkor'un, Pagan'ın ve
diğer kadim yerlerin görkemleri birbiri ardından kazıldı, aynştınl-
28. 1811 'de Doğu Hindistan Şirketi'nin .gilçleri Hint Adaları'ndaki bütün
Hollanda bölgelerini ele geçirdi (Napolyon Hollanda'yı bir yıl önce Fransa'ya
dahil etmişti). Raffles, 1815'e kadar Cava'yı yönetti. Anıtsal Hisıory ofCava'
sı 1817'de Singapur'u kurmasından ilci yıl önce yayınlandı.
NÜFUS SAY/MI, HA,RITA VE MÜZE 199
dı, ölçüldü, resimleri çekildi, yeniden kuruldu, çitlendi, çözüm­
lendi ve sergilendi. 29 Sömürge Arkeolojik Hizmetleri, olağanüstü
yetenekli alim-meniurla�ın hizmetlerinden yararlanan· güçlü v�
prestijli bir kurum haline geldi.30
Bunun neden tam da o zaman meydana geldiğini araştırmak
bizi konumuzdan çok uzaklaştırır. Burada değişimin iki büyük
Doğu Hi_ ndistan Şirketi'nin ticari-si:imürge rejimlerinin, yerlerini,
29. Düny.adaki en büyük Budist sıupa olan Borob�dur'un ·müzeleştirilmesi
bu süreci örnekler. l 8 l 4'ıe Raffles rejimi tarafından "keşfedildi"• ve cangıldan
kurıarıl�ı. 1845'ıe kendi reklamını yapan maceracı Alman sanatçı Schaefer,
Batavia'daki Hollanda yetkililerini kendisine ilk baskıları yapmak üzere para
vermeye ikna etti. 185l 'de Baıavia buradaki kabanmalar hakkında sistematik ,
bir tarama yapmak ve bütünlüklü ve "bilimsel" bir ıaşbaskılar dizisi üretmek
üzere sivil mühendis F.C. Wilden önderliğinde bir devlet memurları ekibini
gönderdi. 1874'te Sömürgeler Baka nlıği'nın talebi üzerine Leiden'deki Eski
Eserler Müzesi mUdürü Dr. C. Leemans _ ilk büyük bilimsel- monografı ya­
yınladı; kendisi Borobudur'u hiç görmemiş olduğundan büyük ölçüde Wil­
sen'ın ıaşbaskılanndan yararlanmıştı. 1880'lerde profesyonel fotoğrafçı Cep­
has.ayrıntılı bir modem fotoğraf taraması yayırıtadı. 190l'de sömilrge·rejimi
bir Oudheidkundige Commissie (Eski Eserler Komisyonu) kurdu. 1907-11
arasında Komisyon stupa'nın Van Erp adlı bir mühendisin başkanlığınd� bir
ekip tarafından· tamamen restore edilmesine nezaret etı.i. Kuşkusuz bu
başarının bir karşılığı .olarak Komisyon, 1913'te sömürge çağı son�na kadar
anıtı pınl pınl tutmak.la görevli olacak Oudheidkundigen Dienst'e (Eski Eser-
!er Servisi) terfi etti. Bkz. C. Leemans, Boro-Budur, s. ii-ıv; ve N. J. Krom,
lnleidig ıoı de Hindoe'Javaansche Kunsı. 1, 1. Bölüm.
30. Groslier'in yazdığına göre Hindistan Arkeolojik Tarama'sına "enerji
getiren" ve kendisi de bir eski eserler meraklısı olan Kral Naibi Curzon
(1899-1905) meselı:;yi çok iyi ifade ediyor: "Hem kazmak ve keşfetmek, hem
sınıflandırmak, hem yeniden üretmek ve betimlemek, hem !kopya ve· deşifre
etmek, hem de hayran olriıak ve muhafaza etmek bizim görevimizdir." (Fou­
cault bile daha iyi söyleyemezdi.) 1899'da o zaman Britanya Hindistanı'nın bir
parçası olan Burma Arkeolojik Departmanı kuruldu ve çok geçmeden Pagan'ın
resto_ rasyonunu başlattı. Bir yıl önce Saygon'da &ole Française d'Extreml­
Orient, hemen ardından da Çinhindi Moıeler ve Tarihsel-Anıtlar Müdürlü�ü
kurulmuştu. Fransızlar'ın 1907'de Siemreap ve Battambang'ı Siyam'ilan alma­
larından hemen sonra Güneydoğu Asya'nın bu en muazzam eski anı(ını Cur­
zonlamak için bir Angkor Muhafazası kuruldu. Bkz. Bernard Philippe Gros­
lier, Jndoclıina, s. 155-7, 174-7. Yukarıda da belirtildiği gibi Hollanda Eski
Eserler Komisyonu J.901'de kurulmuştu. Tarihlerdeki örtüşme-1899, 1898,
',, l 1901..:... yalnız rakip s!imürgeci güçlerin birbirlerinin yaptıklarını ne kadar
.{,' dikkatli bir tarzda izlediklerini göstermekle kalmıyor, yüzyıl sonunda emper-
1'
 HAYALI CEMAATLER 200
doğrudan doğruya merkeze bağlı gerçek modem sömürgeye .bı- •
rakmasıyla ilişkili olduğunu söylemek yeterli olabilir.3• Dolayı-
. sıyla artık sömürge devletinin prestiji anayurttaki üstünün prestiji
ile yak.men ilişkili hale gelmişti. Arkeolojik çabalartn muhteşem
anıtların restorasyonu üzerinde yoğunlaşmış olduğu (ve bu anıt­
ların· halKin eğitimi için hazırlanmış haritalarda işaretlendiği) he­
men dikkati çekiyor (bir tür ölüler sayımına başlanmıştı). Kuşku,
SUZ bu vurgu genel Şarkiyatçı modaları da yansıtıyordu. Ama ya­
tırılaıi fonların büyüklüğü, devletin bilimsel olmayan kendine
özgü gerekçeleri de olduğunu düşündürüyor. En önemlisi sonun­
cus.u olan farklı üç gerekçe akla geliyor.
Başlangıç olarak arkeolojik atılımın zamanlaması devletin eği­
tim politikaları hakkındaki ilk siyasal mücadelelerle örtüşüyor­
du.32 Hem sömürgeci hem de yerli "ilericiler", modem okullara
yatırım yapılması için ısrar ediyorlardı. Onlarin karşısına bu okul­
ların uzun vadeli sonuçlarından ürken ve yerlilerin yerli kalmasını
tercih eden bir dizi muhafazakar dizilmişti. Bu ışıkta bakıldığında
arkeolojik restorasyonlar ve onları izleyen geleneksel edebi metin­
lerin devlet desteğiyle yayınlanması, böylece aynı zamanda ileri­
cilerin ·baskılarına direnmek için .de bir bahane sağlamış olan mu­
hafazakar bir tür eğitim programı olarak görülebilir. Yeniden
yalizmin geçirmekte olduğu bUyUk dönüşüme de işaret ediyor. Beklenebi­
leceği gibi liağtmsız Siyam çok daha ağırkanlı bir tarzda arkadan geliyordu.
Arkeoloji Servisi 1924'te, Ulusal Müze .si 1926'da kuruldu. Bkz. Charles Hig­
ham, The Arclıaeology of Mainland Souıheası Asia, s. 25.
31. iflas eden VOC 1799'da tasfiye edildi. Hollanda Hint Adalan Sömür­
gesi ise ancak 1815'te Kutsal İttifak Hollanda'yı yeniden kurup Orange'h 1.
Willem, Napolyon ve müşfik kardeşi Louis tarafından icat edilen Hollanda
tahtına geçince kuruldu. Briıanya Doğu Hindistan Şirketi ise l 857'deki büyük
Hindistan Ayaklanması'na kadar varlığını sürdürebildi.
32. Oudheidkundige Commissie, Hint Adaları için yeni "Etik Politika"yı
ilan cdciı hUkUmet tarafından (190l 'de) kurulmuştu. Bu politika, ilk'kez, sö­
mürgeleşıirilenlcr arasında hatırı sayılır sayıda insan için Batı tarzı bir eğitim
öngörüyordu. Genel Vali Paul Doumer (1897-1902).hem Tarihsel Anıtlar ve
Müzeler Müdürlüğünü hem de sömürgenin modern eğitim aygıtını kurdu.
Buı'ma'da eğitimdeki ortaokul öğrenci sayısını 27 401'den 233 543'� çıkararak
8 kat, üniversitelerdeki sayıyı 115'ten 2 365'e çıkararak 20 kal arttıran büyük
genişleme ıam da Burma Arkeolojik Departmanı faaliyete geçtiği zaman baş­
la�ı. Bkz. Robert H. Taylor, Tlıe Sıaıe in Burma. s. 114.
.·.·',•,. NÜFUS SAY/MI, HARiTA VE MÜZE 201
kurgulara içkin olan formel ideolojik program, bu anı.tları yapan­
larla sömürge yerlilerini daima belirli bir hiyerarşiye yerleş­
tiriyordu. Bazı durumlarda, örneğin Hollanda Doğu �int Ada­
ları'nda l 930'lara kadar yapıldığı gibi, anıdan yapanların yerli- ·
terle aynı "ırk"tan olmadıkları iddia ediliyordu ("aslında" Hintli
göçmenlerdi). 33 Başka bazı durumlarda Burma'da olduğu gibi
. yerlileri atalarının·başarılarım gerçekleştirmekten yoksun bırakan
dönemsel �ir yozlaşma hayal edilıyordu. Bu ışık altında yeniden
kµrulan anıtlar çevredeki kırsal yoksulluk manzarasıyla birlikte
yerlilere şunu söyler gibiydi: Bizim varlığımız bile size büyüklük­
ten ve özyönetim olanağından hep ya da uzun zamandan beri yok­
sun olduğunuzu kanıtlıyor.
Üçüncü gerekçe bizi daha derinlere götürüyor ve haritaya daha
çok yaklaştınyor. "Tarihsel haritalar"la ilgili tartışmamızda şö­
mürge rejimlerinin kendilerini fethin yanısıra, başlangıçta dolam­
baçsız Makyavelci hukuki gerekçelerle kadimlikle de ilişkilen­
dırdiklerini görmüştük. Ama z;ı.man geçtikçe kaba. bir fetih hak­
kında giderek daha az konuşulmaya ve alternatif meşruiyetler
aranmaya başlandı. Giderek daha çok sayıda Avrupat, Güneydo­
ğu Asya'da doğuyor ve orayı evleri kılmak istiyordu. Giderek tu­
rizme bağlanan anıtsal arkeoloji devletin genelleştirilmiş, ama aynı
zamanda yerel Gelenek'in muhafazakarı gibi görünmesine olanak
veriyordu. Eski kutsal yerler sömürgenin haritalarina içerilecek ve
· (sık sık olduğu _gibi ortadan kaybolmuş da olsa devletin diriltmeye
çalıştığı) kadim prestijleri haritacıları sarmalayacaktı. Yeniden inşa
edilmiş anıtların çevresinde çoğunlukla iyi biçilmiş bir çimiıı ol­
ması ve daima oraya buraya tarih açıklayıcı levhaların serpiştiril­
mesi bu paradoks için iyi bir tablo oluşturuyor. Üstelik gezinen
bir iki 'turist dışında anıtlar insansız bir biçimde korunacaklardı
(elden geldiği kadar dini tören ve haclara kapalı tutularak). Bu
şekilde müzeleştirildiklerinde laik bir sömürge devletinin kraliyet
amblemleri halini alıyorlardı.
Ama yukarıda da değindiğimiz gibi, dünyevi devletin bu araç-
33. Bu tarz bir düşüncenin etkisi altında muhafazakar Tay aydınlan, aii<eo­
log ve memurlan Angkor'u hiç iz bırakmadan yok olan ve elbette şu tiksinç
Kamboçyalılar'la bir ilgisi olmayan esrarengiz Khom'a.atfediyorlar:
 HAYALI CEMAATLER 202·
sallıklarının tipik bir özelliği, sonsuz sayıda yeniden üretilebilir­
:l
likleriydi. Bu yeniden üretilebilirliği teknik olarak mümkün kılan
yayın ve fotoğraftıysa da siyasal ve kültürel düzeyde mümkün
kılan, yöneticilerin kendilerinin yerel yerlerin kutsallığına olan
inançsı'zlıklarıydı. Her yerde adım adım bir ilerleme sezilebiliyor:
1) Düzinelerce fotoğrafın eşliğinde tek tek belli harabelerin yeni-
. den inşa edilmesini anlatan kocaman, teknik düzeyde gelişmiş ar­
keolojik raporlar. 2) Sömürge içindeki, yeniden inşa edilmiş belli
başlı bütün yerlerin örnek resimleriyle gösterişli bir. şekilde süs­
ı .
lenmiş kamu tüketimine sunulan kitaplar (Hollanda Hint Ad:ı-
. ları'nda olduğu gibi Hindu-Budist tapınaklar lstam camileriyle bir
arada gösterilebiliyorsa ne iyi).34 Kapitalist yayıncılık sayesinde
yüksek bir maliyetle de olsa devletin mülkünün resimsel bir sa­
yum uyruklarına sunulmuş oluyor. 3) Yukarıda anlatılan dünyevi-.
!eştirme sürecinin mümkün kıldığı genel logolaşma. Bu evreyi
örnekleyen, tipik dizileriyle pullar - tropikal kuşlar, yemişler,
hayvanlar, neden anıtlar da olmasın? Ama kartpostallar ve okul­
lardaki ders kitapları da aynı mantığı izler. Buradan piyasaya atı­
lacak tek bir adım kalmıştır: Hotel Pagan, Borobudi.ır Fried•
Chicken ve benzeri.
Mekanik yeniden üretim çağ:ında olgunlaşan bu tarz arkeoloji
köklü bir şekilde siyasal olmakla birlikte, siyaseti o kadar derin
bir düzeydeydi ki, Güneydoğu Asya'da 1930'1ara varıldığında
%90'ı yerli olan sömürge devleti personeli bile bunun bilincinde
.!
değildi. Her şey çok normal ve gündelik hale gelmişti. İşte tam da
kraliyet amblemleri.nin sıradan bir şekilde ve sonsuzca yeniden
üretilebilirliğiydi devletin gerçek gücünü ortaya çıkaran.
Sömürgeci selefleriyle aralarında belirgin süreklilikler olan
34. Kendi kendini "Çinhindi eski Arkeoloji Müdürü'' [a.b.) diye tarif eden
Hollandalı akademisyen A. J. Bemet Kempers'in Ancienı /ndonesian Ar1'ı hoş
bir geç açmış çiçek gibi. 24'1e 25. sayfaların arasında kadim yerle,şimlerin yer­
İerini gösteren haritalar yerahyor. Birincisi özellikle aydınlatıcı, çünkü dik­
dörtgen şeklinin doğudaki sınırını 141. Meridyen oluşturuyor ve fütursuzca
hem Filipinler'in Mindanao'sunu hem Briıanya Malayası'nın kuzey Bomeo'
sunu hem Malay yanmada,sını hem de Singapur'u içeriyor. Ne olduğu anlaşı­
lamayan tek bir "Kedah" dışında haritada hiçbir yer adına.ya da yerleşime rast­
lanmıyor. Hindu-Budizm'den lslam'a geçiş 340. resimden sonra oluyor.
NÜFUS SAY/MI, HARiTA VE MÜZE 203
<t
bağımsızlık sonrası devletlerin, bu siyasal müzeleştirme biçimini
de miras almış olmaları herhalde çok şaşırtıcı değil. Örneğin9
Kasım 1968'de Kaİnboçya'nın bağımsızlığının 1 5. yıldönümü
kutlamalarının bir parçası olarak Norodom Sihanuk, Angkor'daki
Bayon tapınağının büyük bir ahşap ve kağıt hamurundan kopya-
. sını Phnom-Penh'deki ulusal spor stadyumunda sergilettirmişti.35
. Kopya, olağanın da dışında kaba ve çirkindi ama amacına hizmet
ediyordu- sömürge dönemi logolardan biri aracılığıyla anında
tanınabilirlik. "Ah bizim Bayonumuz!" - ama arada sömürgeci
Fransız restorasyoncularının anısı olmadan. Fransızlar'ın yeniden
inşa ettikleri Angkor Wat,9. Bölüm'de de değinildiği gibi sıra­
sıyla Sihanuk'un kraliyetçi, Lon Nol'un askeri ve Pol Pofun Ja­
koben rejimlerinin bayrağının merkezi oldu.
Mirasın popüler düzeyde de sürdüğüne dair veriler daha da
çarpıc_ı. Aydınlatıcı bir örnek, Endonezya Eğitim Bakanlığı'nın
l950'lerde ulusal tarihten _öykülerle ilgili olarak ısmarladığı bir re­
sim dizisi. Resimler kitlesel olarak üretilip-bütün ilkokullara dağı­
tılacaktı; ülkenin her yerinde genç Endonezyalılar, sınıflarının du­
varlarında ülkelerinin tarihinin görsel temsilleriyle karşılaşacaklar­
dı. Resimlerin fonlarının· çoğu beklenebileceği gibi 20. yüzyıl başı
ticari sanatının duygusal-natüralist üslubunda resmedilmişti, insan
figürleri de ya sömürge dönemi müzeİerinin diyoramalarından ya
da wayang orang diye bilinen tarihselliği sahte halk piyeslerinden
alınmıştı. Ama dizinin en ilginç örneği çocuklara Borobudur'un
ı; bir resmini sunuyordu. Gerçeklikte 504 Buda imgesi, 1 460 re-"
9 simli ve 1212dekoratif taş panel barındıran bu dev anıt, fantastik
f
bir ·eski Cava heykelleri deposudur. Ama saygıdeğer sanatçının
bu M.S.9. yüzyıl dinamizminin harikasını hayal etme tarzının sa­
pıklığında qğretici bir yan· var. Hiçbir heykelin izinin görülmediği
Borobudur tamamen beyaza boyanmış. Anıtı iyi biçilmiş çimle­
rin, kenarlarında düzenli ağaçlarıyla patikaların çevrelediği manza­
rada, tek bir insan bile görünmüyor.36 Bu boşluğun çağdaş bir
Müslüman sanatçının kadim bir Budist gerçeklik karşısında duy-
35. Bazı tuhaf fotoğraflar için bki. Kambuja, 45 (15 Aralık 1968).
36. Bu tartışmada daha etraflı bir şekifde Language and Power adlı kita­
bımın 5·. Bölümünde çözümlenen malzemı:den yararlanılmıştır.
 HAYALI CEMAATLER 204
. .
duğu rahatsızlığı yansıttığı söylenebilir. Ama: gördüğümüzün, sö­
mürge arkec>lojisinin bilinçsiz, aina doğrudan bir varisi olduğun­
dan kuşkulanıyorum: devletin kraliyet amblemi olarak Borobudur
ve "tabii, işte o" logosu. Herkesin zihninde varolan bir özdeş Bo­
robudur'lar dizisindeki konumundan ötürü, daha da güçlü bir ulu­
sal kimlik simgesi haline gelen bir Borobudur.
Demek ki, nüfus sayımı, harita ve müze birbirleriyle iç içe ge­
çerek son dönem sömü'rgeci devletin kendi mülkü üzerindeki dü­
şünme tarzını aydınlatıyor. Bu çarpık çurpuk düşüncenin "çar­
pıklığı" devletin gerçekten kontrol_ ettiği ya da etmeyi düşündüğü
her şeye -halklara. bölgelere, dinlere, dillere, ürünlere, anıtlara
ve benzeri- sonsuz bir esneklikle uygulanabilecek bütünsel, sı­
nıflandırıcı bir ızgarayöı. Izgaranın mümküiı kıldığı şey, her. şey
hak1'ında onun biı değil şu olduğunun söylenebilmesiydi; buraya
ait, şuraya dı}ğil. Sınırlıydı, belirgindi ve dolayısıyla--ilkece-.
sayılabilirdi. (Sınıflandırmada ve alt sınıflandırmada kullanılan
komik "diğer'! kategorisi gerçek hayattaki bütün aykıı:ılıklan. bü­
rokratik .bir tronipe l'ceil • altında gizliyordu.) ·Çurpukluğu ise
diziselleştirme denebilecek bir şeydi: dünyanın tekrarlanabilir ço­
ğullardan_ oluştuğu kabulü. Tikel olan daima bir dizinin geçici
temsilcisi olarak var oluyor ve bu şekilde işlem görüyordu. Sö­
mürge devletinin herhangi bir_ Çinli'den önce Çinliler dizisini, .
herhangi bir milliyetçi ortada yokken milliyetçiler dizisini hayal et­
mesi bundandı.
Kimse bu zihniyet için dörtlü roman dizisinin sonuncusuna
Rumah Kaca --Camdan Ev- adını veren büyük I::ndonezyah ro­
mancı Pramoedya Ananta Toer kadar iyi bir mecaz bulamamıştır.
Bu "Camdan Ev" imgesi mutlak gözetlenebilirlik \çin Bentham'ın
Panoptikon'u•• kadar güçlü bir imgedir. Çünkü sömürge devleti,
• Göz aldanması; klasik resimde derinlik ve mesafe etkisi yaratmak için
kullanılan bir teknik. Bu teknikle boya giderek daha ince vurularak iki boyu·t­
lu dilzlemin Oç boyutluluk vermesi sağlanır. (ç.n.)
•• Bentham'ın tasarladığı, bütün· hilcrelerin tek bir merkezden gözetle­
nebildiği hapishane modeli. (ç.n.)
NÜFUS SAYJMJ, HARiTA VE MÜZE 205
kontrolü altında mükemmel bir görünürlüğe sahip bir insan man­
_zarası yaratmayı hedeflemekle kalmıyordu; bu "görünürlüğün".
koşulu herkesiin, hı>r şeyin deyim yerindeyse· bir "dizi num .a­
rası"na sahip olinasıydı.37_Bu tahayyül tarzı yoktan var edilmedi.
Seyrüsefer, astronomi, saat yapımı, kadastro, fotoğraf ve baskı
teknolojilerinin ve tabii kapitalizmin derin ve itici gücünün ürü­
nüydü.
H�ta ve sayım böylelikle sırası_geldiğinde "Burma" ve "Bur­
1' malılar", "Endonezya" ve "Endonezyalılar"ı olanaklı kılacak gra-­
meri şekillendirdi. Ama bu olanakların somutluk kazanması -
sömürge devletinin yitip gitmesinden çok sonra bugün bile bu so-
. mutlukların çok güçlü bir canlılıkları var- sömürge devletinin ta­
rih ve iktidarı hayal etme tarzının kendine özgü biçimine çok·şey
. borçluydu. Sömürge-öncesi Güneydoğu Asya'da arkeoloji hayal
edilebilır bir girişim değildi; sömürgeleştirilmemiş Siy.am'da oyu­
nun çok sonraki bir evresinde ve sömürge devletlerinin tarzı için­
de benimsendi. Arkeoloji, coğrafi-demogtafık sınıflandırmada
"Hollanda Hint Adalan" ve "Britanya Burması" kutularına yer­
leşti.rilmiş yerler olarak bir "kadim anıtlar" dizisi yarattı. Bu dizi­
nin içinde tasarlanan her harabe gözetim ve sonsuz yeniden
üretilebilirliğe elverişli hale· geldi. Sömürge devletinin arkeolojik
servisi bunların haritalandınlmış ve fotoğrafı_ çekilmiş bir şekilde
bir araya getirilmesini teknik olarak mümkün kıldığında, devletin
kendisi de b� dizide atalarının albümünü tarihsel zaman içinde es-
kiden yeniye doğru seyredebilecekti. Kilit unsur hiçbir zaman öz­
gül bir Borobudur ya da özgül bir Pagan değildi; devletin, yal­
nızca arkeolojik bağlantılara sahip· olduğu bu yerlerde- ciddi bir
çıkan yoktu. Ama kopyalanabilir dizi, halefi tarafından kolaylıkla
devralanılabilecek tarihsel-bir alan derinliği y�tıyordu. Bu süre-
37. Camdan Ev hayallerinin siyasal sonuçlar düzleminde örnek bir sonucu
-kendisi de eski bir siyasal mahkum olan Pramoedya'nın ac:ı bir şekilde
farkında olduğu bir sonuç- bütün Endonezyalılar'ın her zaman üzerlerinde
bulıındunnak zorunda oldukları sıruflandıncı nüfus kağıdıdır. Nüfus sayımı ile
çşbiçimli olan bu kart, üzerinde "bozguncula,r" .ve "vatan hainleri" için özel
damgaların bulunduğu bir tür.siyasal sayımı temsil eder. Bu· sayım tarzının
ancak ulusal bağımsızlığın kazanılmasından sonra mükemmelleştirilebildiği
kayda değ er.
 . HAYALI CEMAATLER 206

cin nihai mantıki ürünü, boşluğu, bağlamsızhğı, •görsel hafızada

yer tutuşu ve sonsuza dek yeniden ilretilebilirliğiyle sayım ve ha­ I:Iafıza ve Unutuş
ritayı. kopmaz bir kucJlklaşma. içinde her doğrultuda bir araya geti-·
ren logo oldu - ister Pagan'ın logosu olsun, .ister Filipinler'in,
fark etmez.

YENİ MEKAN VE ESKİSİ

. . New York, Nueva Leon, Nouvelle Orleans, Nova Lisboa, Nieuw

Amsterdam. Bu' tuhaf alışkanlığı Avrupalılar daha 16. yüzyıida
edinmeye başlamışlardı; önce Amerikalar'da ve Afrika'daki, daha
sonra-ise Asya, Avustralya ve Okyanusya'daki uzak yerleri kendi
ülkelerindeki mekanların "yeni" biçimleri diye adlandırarak onları
da "eski" kılmış oluyorlardı. Üstelik.bu gelenek söz konusu yer­
ler'farklı imparatorlukların hakimiyetioe geçtiğinde de korunuyor­
'' ıf du; böylece Nouvelle Orleans gürültüsüz patırtısız bir şekilde
-New Orleans, Nieuw Zeeland ise New Zealand haline geldi.
ı Yeni olan genel olarak siyasal ya da dini konumların "yeni"
diye adlandınlması değildi. Örneğin Güneydoğu Asya'da isimleri
,'. yenilik anlamına gelen epey eski kasabalar vardı: Cihangmai
(Yeni Şehir), Kota Bahru (Yeni Kasaba), Pekambaru (Yeni Pa-·
zar). Ama bu adlandırmalarda "yeni" olan değişmez bir şekilde yi­
tip gitmiş bir şeyin "halefi" ya da "varisi" anlamına geliyordu.
"Yeni" ve "eslı:.i" arasında artzamanlı bir ilişki kuruluyor ve yeni
olan, ölülerden muğlak bir kutsama bekliyormuş gibi görünüyor­
du. 16.-18. yüzyıllar arasındaki Amerikan aaJandırmalarının şa­
şırtıcı yanı "yeni" ile "eski"nin boş, türdeş bir zaman içinde eş­
zamanlı olarak anlaşılmalanydı. Nueva Vizcaya'nın yanı sıra Viz­
.;
caya, New London'ın yanı sıra Londra da var olmaya devain
edıyordu; verasettense kardeş rekabetinin dili...

HAYAU CEMAATLER 208
B·u eşzamanlılık ancak batın sayılır insan grupları kendilerini
hatırı sayılır başka gruplara jxıralel hayatlar yaşıyor, hiç karşılaş­
masalar da aynı doğrultuda hareket ediyor olarak düşünecek ko­
numda bulduklarında ortaya çıkabilecek bir tarihsel yenilikti. Ge­
mi yapımı, seyrüsefer, saat yapımı ve haritacılıktaki kapitalist ya­
yıncılık aracılığıyla dolayımlanmış teknolojik yenilikler birikimi
1500 ile 1800 arasında bu tür bir tahayyülü olanaklı hale getir�
mişti. 1 Artık kendini binlerce kilometre ötedeki İber yarımadası ya
da İngiltere'ye hala bağlı hissederek Peru altiplanolannda Y!i da
Arjantin pampalarında ya da "Yeni" İngiltere'nin limanlarında ba­
nnmak düşünülebilir bir şey haline gelmişti. Karşılaşacağını çok
da ummadığı eşleriyle, insanın, ortak bir dil (değişen derecelerde
de olsa), ortak elini inançlar, töre ve gelenekler paylaştığının bilin­
cine varması mümk(ln hale ·gelrnişti.2
Bu paralellilc ya da eşzamanlılık duygusunun (?rtaya çıkmaktan
da öte devasa siyasal sonuçlar doğurabilmesi için paralel gruplar
arasındaki mesafenin uzak, yeni olanının büyük ve yerleşilc ol­
ması, eski olana kesin bir şekilde tabi olması gerekiyordu. Bu
koşullar Amerikalar'da daha önce hiçbir. yerde olmadığı kadar
gerçekleşti. Bir kere Atlantik Okyanusu'nun enginliği ve iki ya­
kasındaki coğrafi koşulların bu kadar farklı olması, Las Espaiias'
·, HAFIZA VE UNUTUŞ 209
·palılar'ın Amerikalar'a göçlerinin ölçeği şaşırtıcıydı. 18. yüzyılın
' sonuna vanldığında İspanyol Bourbonlan'nın Batı İmparatorlu­
1
ğu'nurıı toplam nüfusunu oluşturan 16 900 000 kişi içinde "be­
yazların" sayısı 3 200 OOO'den az değildi (sayısı 150 OOO'i geç­
meyen peııinsulares dahil olmak üzere).3 Bu göçmen cemaatin
yalnızca büyüklüğü ve yerli nüfus karşısındaki askeri, iktisadi ve
teknolojik gücünün eziciliği, kültürel bütünlüğü ve yöredeki siya­
sal üstünlüğünü korumasına yetiyordu.4 Üçüncü olarak impara­
torluk merkezlerinin emrindeki heybetli bürokratik ve ideplojik
aygıtlar bu merkezin iradesini criollo'lara dayatmasına imkan ve­
riyordu. (Yalnızca lojistik sorunlar dUşünüldüğünde bile Londra
ve Madrid'in asi Amerikalı sömUrgelilere karşı bu kadar uzıin
karşı devrimci savaşlar sürdürebilmesine şaşmamak elde değil)
Bu koşulların ne kadar yeni olduğıı, aşağı yukarı bunlarla çağ­
daş olan Güneydoğıı Asya ve Doğıı Afrika'ya yapılan büyük Çin­
li ve Arap göçleriyle karşılaştın!� anlaşılabilir. Bu göçler hiç­
bir merkez tarafından "planlanmadığı" gibi, nadiren istikrarlı ege­
menlik ilişkileri üretti. Çin örneğindeki yegane cılız paralel, 15.
yüzyılın başında hadım edilmiş parlak amiral Cheng-ho'nun ön-
decliğinde Hint Okyanusu ötesine yapılan olağanüstü seferlerdir.
j, İmparator Yung:lo'nun buyruğuyla başlayan bu cüretli girişimle-
"

ın Espaiia'ya dönUşmesi ya da İskoçya'nın Birleşik Krallık ta­
rafından yutulması örneklerinde olduğıı gibi geniş nüfusların daha
büyük siyasal-kültürel birimlere tedricen özümsenmesini ola­
naksız kılıyordu. İkincisi 4. Bölüm'de de belirtildiği gibi Avru-
3. Burada "beya:ı"ın karmaşık toplumsal geıçelcliklerle ancak teğet bit
· ilişkisi olan hukuki bir kategori olduğunu söylemeye bile gerek yok. Libera­
tor'un [Bolfvaı) kendisinin de dediği gibi, "Biz. Amerika'yı beyaza kesmek ve
.,• kurbanlanyla çiftleşmek Ou:re buraya gelmiş vahşi İspanyolların iğrenç so­
yuyuz. Bu çiftleşmelerin gayri meşru çoculclan daha sonra Afrika'dan taşınan
kölelerle birleşti." Vurgu eklenmiştir. Lyncb, The Spanislı Anıerican Revolu­

·ı
ı". Landes"iıİ de Revolution in Tune, 9. Bölüm'de eğlenceli bir tanda an­
lantğı gibi bu birikim hassas bir boylam ölçümü bulma yolundaki çılgın
•uıusıararas,· (yani Avrupa ölçeğindeki) yanşıa doruğuna ulaşıı. 1776'da 13
koloni bağımsızlığını ilan ederken, Genıleman's Magaline'de yera!an John
Harrison'un vefaı ilanında şöyle yazıyordu: "Son derece u:ki bir teknisyendi
..,
ve [Wesıminsıer'dan) boylaıru keşfetmesinin ödülü ol.arak 20 bin sterlin aldı.•
2. Pramoedya Ananta Toer, büyük tarihsel romanı Bunu Manusia'nın (ln•
sanlığın Dünyası) girişinde bu bilincin gecilcmiş bir tarzda Asya'ya yay_ıl­
masına ustaca bir aııfta bulunur. Genç milliyetçi kendi doğum gününün ge­
leceğin Kraliçe Wilhelmina'sırunkiyle aynı olması (31 Ağustos 1880) üu:rine
düşünmektedir. •Ama benim Ulkem gecenin karanlığıyla önUIOyken, onunki
günışılclanyla yıkanıyordu; ve onunkini gecenin karanlığı kucaldadığında, be·
nim adamda ekvator güneşi parlıyordu.•, s. 4.
ıions, s. 249. Ama burada "ebedi Avrupalı" özünün i:ılerini aramalctan ka­
çınmak gerelcir. Çağdaş Seylan'da, Endone:ıya'da, Fılipinler'de toplumsal, ikti­
sadi ve siyasi rollerini sorunsuz bir tanda taşıyan sofu Budist-Singhalese Da
Soııza'lan, mümin Katolik·Florinese Da Silva·ıan, sinik Katolik•Manilalı
Soriano'lan haıırlamak, uygun koşullarda A vrupalılar'ın Avrupah olmayan
kültürler tarafından yumuşak bir tanda özilmsenebileceğini farlcetrnek için ye-
terlidir. .
4. Daha sonraki devasa göçmen Afrikalı nüfusun kaderi ile karşılaşıınn.
Köleciliğin zalim mekani:ımalan yalruzca bu nüfusu siyasal ve kültürel ba­
kımdan parçalamakla kalmadı, Venezuela ve Bau·Afrika'dalci siyah cemaatle­
rin pa.ratel doğrultularda hareket etıilclerini hayat edebilmenin olanaklanru da
yok etti.
 HAYALI CEMAATLER 210
rin amacı Güneydoğu Asya ve daha batıdaki bölgelerle yapılan dış
ticarette özel Çinli tüccarların yaratllğı hasarlara karşı saray tekeli­
nin sürekliliğini korumaktı.s Yüzyıl ortasma vanldığında bu poli­
tikanın başarısızlığa uğradığı açıkça ortaya çıktı; bunun üzerine
Ming hanedanı denizaşırı serüvenleri terk etti ve Orta Krallık'tan
göçleri önlemek için elinden geleni yaptı. 1645'te Güney Çin'in
Mançular'ın eline geçmesi üzerine yeni hanedanla herhangi bir
siyasal bağlantı kurmanın kendileri için tasavvur edilmez olduğu
büyük bir mülteci dalgası Güneydoğu Asya'ya aktı. Daha sonraki
Ch'ing politikası da esas olarak son.dönem Ming politikasından
farklı değildi. Örneğin 1712'de İmparator K'ang-hsi Güneydoğu
Asya ile her türlü ticareti yasaklayan bir ferman yayınladı ve
hükümetinin "yabancı hükümetlerden dışarıda olan Çinliler'i infaz
edilmek üzere geri göndermelerini" talep edeceğini açıkJad ı.6 Son
büyük denizaşırı göç dalgası, sömürgeleştirilmiş Güneydoğu
Asya ve Siyam'da vasıfsız Çinli işçilere büyük bir talep doğduğu
ve hanedanın da çözülmekte olduğu 19. yüzyılda yaşandı. Bu
göçmenlerin Pekin'le siyasal ilişkileri tamamen kesilmiş oldu�
ğundan ve çoğu da yörede anlaşılmaz bir dil konuşan cahil insan­
lar olduklarından ya kısmen ya da tamamen yerel kültürler ta­
rafından özümsendiler ya da bölgede ilerlemekte olan Avrupalı­
lar'a net bir şekilde tabi kılındılar.7
Araplar'a gelince, onların göçlerinin çoğunun çıkış yeri Os­
manlı ve Mughal imparatorluklarında önemli bir merkez olmayan
Hadramaut'tu. 1772'de Batı Bomeo'da Pontianak krallığını kuran
tüccar gibi girişimci bireyler yerel beylikler kunnanın yollarım bu­
labilirlerdi; ama söz konusu tüccar da yerli bir kadınla evlenerek
lslamlığını değilse de "Araphğı"m yitirdi ve Ortadoğu'daki bir
güce değil, Güneydoğu Asya'da yükselmekte olan Hollanda ve
İngiliz imparatorluklarına tabi kılındı. 1 �32'de kendisine Doğu
.• t
5. Bkı. O. W. Wolıers, Tlıe Fail of Srivijaya in Ma/ay History, Ek C.
6. Nakleden G. William Skinner, Chinese Societ)• in Thailand, s. 15-6.
7. Çinlilcr'e karşı girişilen kıyımlann 18. yüzyılın ortasında sona erme­
sine .kadar, denizaşın Çinli cemaaller Avrupalılar'da derin bir paranoya u­
yandıracak kadar bOyO'k görünüyordu. Bu tarihten sonra bu sevimsiz gelenek
yerli nüfuslara aktarıldı.
HAFTZA VE UNUTUŞ 2ll
Afrika kıyısında sağlam bir taban oluşturan Muscat Beyi Sayyid
Sa'id, Zanzibar'a yerleşerek adayı hızla serpilen bir yonca ekono­
misinin merkezi haline getirdi. Ama Britanya askeri yollara baş­
vurarak onu .Muscal'la bağlarını kesmeye zorladı.8 Yani Batıv\.v­
rupalılar'la aynı zamanlarda büyük sayılarda denizaşırı maceralara
atılmakla birlikte ne Çinliler ne de Araplar, iç bütünlüğe sahip,
zengin, özbilinçli ve büyük metropôldeki çekirdeğe tabi criollo ce­
maatler oluşturmayı başarabildiler. Dolayısıyla da dünya Yeni
Basralar'ın, Yeni Wuhanlar'ın doğuşuna tanık olmadı.
Amerika'daki bu _tür tekrarlar ve bunların yukarıda anlatılan ne­
·denleri milliyetçiliğ in niçin Eski değil de Yeni DUnya'da ortaya
çıktığını açıklıyor.9 Dahası 1776-1825 arasında Yeni Dünya'yı
kasıp kavuran devrimci savaşların iki tuhaf özelliğine de ışık tu­
tuyor. Bir yandan criollo devrimciler�en hiçbiri güç dağılımını de­
ğiştirerek, merkezi, Avrupa'dan Amerika'ya taşıyarak tabiiyet
ilişkisini tersine çevirip imparatorluğun bütünlüğünü korumanın
düşünü kurmuyordu. ıo Başka bir deyişle, hedef, Yeni Londra'nın
eskisinin yerine geçmesi, onu yıkması ya da yok etmesi değil sü­
ren paralelliklerinin korunmasıydı. (Bu düşünce tarzının ne kadar
yeni olduğu, düşün daima eski merkezin yerine geçmek olduğu
çöküş halindeki eski imparatorluklara bakarak anlaşılabilir.) Diğer
yandan, her ne kadar bu savaşlar büyük ıstıraplara yol açıp, bar­
barlıklara tanık olduysa da, kayıplar şaşırtıcı bir şekilde azdı. Av­
rupa emperyalizminin "cehennem arabaları" ile karşı karşıya kalan
diğer halkların aksine ne Kuzey ne de Güney Amerika'da criol­
lo'lann yok olmaktan ya da köleleştirilmekteq korkmaları için bir
8. Bkz. Marshall G. Hodgson, The Venture of lslam, cilt 3, s. 233-5.
' 9. HilS çoğu Avrupalı araştırmacının bütün verilere karşın milliyetçiliği
! bir Avrupa icadı saymaları, Avrupa-merkezciliklerinin derinli�nin şaşırtıcı
b.ir göstergesi.
10. Ama diğer yandan Brezilya'run ironik durumunu dilşOnOn. l 808'de
Kral VI. Joao, Napolyon'un ordulanndan kaçarak Rio de Janerio'ya gitti. Her
ne kadar Wellington 1811 'de Fransızlar'ı pOsküıttüyse de, ülkesindeki cumhu­
riyetçi huzursuzluktan ürken göçmen hükümdar l 822'ye kadar Güney Ameri­
k:a'da kaldı; öyle ki J8081e 1822 arasında Rio, Aı_ıgola, Mozambik, Macao ve
Doğu Timor'a kadar uzanan bir dilnya imparatorluğunun mukezi haline geldi.
Ama bu imparatorluk bir Amerikalı değil Avrupalı tarafından yönetiliyordu.
 • HAFIZA VE UNUTUŞ 213
HAYALI CEMAATLER 212
f Kuzey Amerikalı bir şey değil, evrensel bir deaer ;e hakikate sa­
gerek vardı. Ne de olsa İspanyolca ya da -İngilizce ·konuşan
Hıristiyan "beyazlar"dı; aynca BaU.imparatorluklannın iktisadi '' hip bjr şeydi. Kısa bir süre· sonra 1789'da F;nsız Devrimi'nin
bir yanardağ gibi patlamasıyla Yeni İ:>ünya'daki infilak paralelini
6erveti Avrupa kontrolünde kalacaksa, merkez onların aracılığın­
Eskisi'nde bulmuş oldu. ı3
dan vazgeçemezdi. Bu yüzden Avrupa dışı gruplar içinde Avru­
Bugün ulusun tamamen yeni bir şey gibi hayal edildiği bir
pa'ya tabi olmakla birlikte ondan umutsuz bir şekilde korkma­
hayat ortanunı yeniden kurmaya çalışmak güç. Ama o çağda ger­
larına gerek olmayan tek gruptular. Bütün acı ve burukluklanna
karşın devrimci savaşların akrabalar arası bir savaş olduğunu bil­ ' çekten de öyleydi. 1776'daki Bağımsızlık Bildirgesi Kristof Ko­
l�mb'dan, Ro�noke'den ya da Püriten Pilgrim Fathers'dan hiç
mek rahatlatıcıydı.11 Akrabalık bağı, düşmanlık bir kez yatıştıktan
'

söz etmez; bagımsı.zlığı meşrulaştırmak için öne sürülen oerek­

sonra eski merkezlerle yeni milletler arasındaki kültürel kimi za­
man da siyasal ve iktisadi bağların yeniden kurulabilm�sini sağ-
lıyordu.
çeler de Amerikan halkının kadimliğini ön plana çıkarm;k an­
l�nda "tarihsel" değildir. Hatta, düşünebiliyor musunuz, Ame­
nkan ulusunun adı bile anılmaz. Geçmişten kökten bir şekilde ko­
pul��ta olduğuna -"tarihin sürekliliğinin parçalanması"- dair

YENİ ZAMAN VE ESKİSİ .. derın bır duygu hızla yayıldı. Bu sezgiyi hiçbir şey Konvansiyon
Nationale'jn 5 Ekim I 793'te yüzyılların Hıristiyan takvimini bir
·' kenara atıp ancien rigime'in tasfiyesi ve 22· Eylül 1792'de Cum­
Eğer yukarıda tarUştığımız tuhaf yer isimleri criollo'ların kendile­
huriyet'in ilanı olan Yıl Bir'le birlikte yeni bir dünya çaği baş­
rini Avrupa'dakilere paralel ve onlarla kıırşı�tınlabilir cemaatler
latma karan alması kadar iyi ömeklemez. •4 (Daha sonraki devrim­
olarak hayal edebilme konusundaki yeni beliren yeteneklerini me­
lerin hi ?biri kendi yeniliğine bu kadar yüce bir güven duymaya­
cazi düzeyde temsil ediyorduysa, 18. yüzyılın son çeyreğinde
cal'tı; bıraz da Fransız Devrimi hep bir ata olarak görülmeye de-
meydana_ gelen olağanüstü olaylar bu yeniliğe ansızın tamamen
vam ettiğinden.)
yeni bir anlam kazandırdı. Bu olaylardan birincisi kuşkusuz Oniiç
köklü yenilik duygusundan (1813'te Meksika Cumhuriye­
Koloni'nin _1776'daki Bağımsızlık Bildirgesi ve sonraki yılliırda ., ��
ti nı ılan eden) Jose Marfa Morelqs y Pav6n'un İspanyollar ta-·
bu bildirgeyi başarılı bi.r askeri savunmayla koruyabilmeleriydi.
, rafindan idam edilmeden biraz önce icat ettiği o güzel terimle,
Bu bağımsızlık ve bağımsızlığın cumhuriyetçi bir bağımsızlık
nue �tr � �anta reııolucion• doğ �u.1S Yine San Martın'in 1821 yı­
oluşu, mutlak anlamda �msalsiz olan ama var olduğu andan itibar­
lındaki, gelecekte bu toprağm ınsanlan Kızılderililer ya da yerli-
e? ayn� �erecede mutlak bir anlamda akla uygun olan bir şey gibi
hissedılıyordu. Dolayısıy!ıl 181 l 'de, Tarih miimkün kıldığında,
·
Birinci Venezuela Cumhuriyeti'nin anayaşasını kaleme alan dev­ • kutsal devrimimiz. (lsp., ç.n.)
rimciler Amerika Birleşik Devletleri'nin anayasasından kelime ke­ 13. Fransız devrimi de Yeni OUnya'daki paralelini, Toussaint L'Oııverture'
On �r,�ıanm�1run 1 ??_!'de patlak vermesinde buldu. Bu ayaklanma l 806'da
lime bölümler ödünç almayı taklitçilik gibi görmediler.ıı Çünkü
�3:11ı run eski kölelennın Bau Ball yanmkürenin ikinci bağımsız. cumburiye­
adamların Philadelphia'da yazdıkları, Venezuelalılar'ın gözünde ıını yaratmasıyla sonuçlandı.
14. Genç Wordswonh, 1791-92'de Fransa'daydı ve daha sonra The Pre-
lude'da o günleri anan şu ün!O dizeleri yazdı:
1 1. Kıışı:usuz Libeı:aıor'un bir noktada bir zenci, yani köle isyanının "bir Kutluydu o ıafakıa yaşıyor olmak
lspanyol ıstılasından bın kat daha kötü" olacağını söylemesine inildln veren
buydu (bkz. bu kitapla s. 65) Bir köle ayaklanması, başarılı olduğu takdirde,
cnollo_lann yokolması anlamına gelebilirdi. ·
' Ama genç olmak cennette olmanın ta kendisi gibiydi.
Vurgu eklenmiştir.
15. Lynch, The Spanislı-Ameril:an Revoluıions, s. 314-5.
12. Bkz. Masur, }loUvar, s: 131.
 HAYALI CEMAATLER 214
ler olarak adlandınlmayacaklar; Peru'nun çocukları ve yurttaşları
olacaklar ve bundan böyle Perulular diye anılacaklar''l6 şeklindeki
sözleri de aynı duygudan kaynaklanıyordu. Bu cümle "kızılderili"
ve/veya "yerlilere", Paris'teki Konvansiyon'un Hıristiyan takvi�
mine yaptığını yapıyordu - eski ve zamanın kirlettiğini tasfiye
ederek tamamen yeni bir çağ açmak. "Perulular" ve "Yil ·Bir" �y­
Ielikle . varolan dünyada retorik düzeyinde köklü bir gedik açmış
oluyordu. · .·
Ancak işler uzun süre böyle kalamazdı - tam da başlangıçta
gediğe yol açan nedenlerden ötürü. 18. yüzyılın son çeyreğinde
yalnız Britanya'da, çoğu da ihraç edilmek üzere yılda _150 bin ile
200 bin saat üretiliyordu. Avrupa'nın toplam üretiminin yılda 500.
bin civarında olduğu saôılıyor. 17 Periyodik olarak yayınlanan
gazeteler artık kentli yaşamın tanıdık bir unsuru halini almıştı.
Homojen boş zaman boyunca yaşanan eşzamanlı eylemleri temsil
etmek bakımından göz kamaştırıcı olanaklara sahip olan roman da
öyle. ıs Bizim. eşzamanlı okyanus aşın eşleştirmelerimizi kavra­
nabilir kılanın toplumsal nedenselliğe ilişkin, tamamen düqyaya
içkın, dizisel bir anlayış olduğu giderek hissediliyordu; ve dün­
yaya dair bu duygu Batı muhayyilesi üzerindeki hakimiyetini hızla
derinleştiriyordu. Bu bakımdan Yıl Bir'in ilanından 20 yıldan az
bir süre sonra ilk akademik Tarih kürsülerinin kurulması anlaşı­
labilir bir şeydiı: - 1810'da Berlin·üniversitesi'nde, 1812'de
Napolyon'un Sorbonne'unda. 19. yüzyılın ikinci çeyreğine va­
nldığinda Tarih artık-kendine özgü ayrıntılı bir.dizi mesleki der­
giye sahip bir "disiplin" olarak resmen kurulmuştu.19 Yıl Bir hızla
yerimi M.S. l 792'yeıo, bıraktı ve 1776 ve l 789'd� devrimci
16. 4. Bölüm'de s. 65-6'da alıntılanmıştır.
17. Bkz. Landes, Revo1uıion in Time, s. 230-1, 442-3.
18. Bkz. bu kitapta 2. Bölüm, s. 39:
19. Bu dönüşüm hakkında derin bir tartışma için bkz. Hayden Whiıe;
Meıa-History: The Historical {ınaginaıion in Nineteenıh Century Europe,
s. 135-43.
20. Ama bu seferki farklı bir M.S. [Milattan Sonra] idi. Kop�ıan ön�
aydın çevrelerde kınlgan bir tarzda da olsa'. Ortaçağ Latincesi'nden aldığı teolo­
jik bir haleyle için için parıldıyordu; Anno Domini, Beytlehem'de ebediyetin
dünyevi zamarun içine taşmasının arusını taşıyordu. Kopuştan sonra ortak
HAFIZA VE UNUTUŞ 215
kopuşlar tarihsel bir diziye yerleştirilmiş, dolayısıyla da iarihsel
ı
. ' emsal ya da modeller olarak işlev görebilecek şek.ilde kavranmaya
başladılar. .
Bu yüzderı hem 1815 ile 1850 arasında Avrupa'da gelişen
"ikinci kuşak" diyebileceğimiz milliyetçi hareketler için hem de
Amerika'daki bağımsız ulusal devletleri devralan kuşak için artık
"yeniden yakalaınakiO güzel cüretktır kopuşu" mümkün değildi.
Farklı gerekçelerle ve farklı sonuçlarla her ilci grup da milliyetçili­
ğin, dizisel bir sürekliliğe sahip bir tarihsel geleneğin ifadesi ola­
rak soyağacıiıı kurmaya başladılar.
Avrupa'da yeni milliyetçilikler hemen kendilerini "bir uykudan
uyanıyor" gibi hayal etmeye başladılar -Amerjkalar'a tamamen
yabancı bir söz oyunu. 5. Bölüm'de de gördüğümüz gibi daha
1803'te genç Yunan milliyetçisi Adamantios Koraes kendisini
sempatiyle izleyen Parislfdinleyici grubuna "ilk kez [Yunan] ulu­
su kendi cehaletinin oluşturduğu iğrenç manzarayı tarıyor ve ken­
disini atalarının ihtişıımından ayıran mesafeyi gözleriyle ölçünce
titriyor," diyordu. İşte burada Yeni Zaman'dan Eskisi'ne geçişin
.' _mükemmel bir örneğini görüyoruz. "İlk kez" hala 1776 iJe 1789'
!arın bir yankısını barındırıyor ama Koraes'in tatlı bakışları ileri­
ye, San Martin'in geleceğine değil, titreyerek geriye ataların ihti­
şamına yönelmiş durumda. Bu heyecanlandırıcı ikiliğin sönmesi
uzunı sürmeyecek, yerini, kronolojik olarak M.S. tarımda hesap­
lanmış bir uykudan "sürekli" ve tedrici bir uyanışa bırakacaktı: en·
eski öze dönmenin garantili bir yolu.
Bu söz oyununun şaşırtıcı popülerliğine çeşitli unsurların kat-
'&f<lrnerli bir A.D.'ye indirgenip (yeni jeoloji biliminin emsalsiz katkılarda bu­
lunınakı.a olduğu) dizisel bir kozmolojik tarihi kuşatan (İngilizce) halk dilin­
deki B.C. [Before Chrisr, Milattan Önce] ile birleşti. Ne Budist ne de İslami
dünyanın bugün bile "Gauıama Buda'dan Önce" ya da "Hicreı'ıen Önce" diye
bir çağı hayal etmediği, her ikisinin de tedirgin bir tarzda da olsa yabancı B. C.
[M.Ö.J ile yetindiği düşünülürse, Anno Dominiyi A.DJB.C.'den ayıran uçu-
rumun ne kadar derin olduğu anlaşılabilir.
21. 195 !'de bile Lintong Mulia Sitorus gibi zeki bir Endonezyalı sosya­
list. "19. yüzyıl sonuna kadar, beyazlar her alanda hani hani çalışuken renkli
tenli lıalklar derin bir uyku içerisindeydiler" diye yazabiliyordu. Sedjarah Per­
gerakan Kebansaaıı lndonesia (Endonezya Milliyetçi Hareketinin Tarihi), s. 5.

HAYALI CEMAATLER 216
kıda bulunduğuna kuşku yok. 21 Buradaki amaçlarımız bakımın.-
dan yalnızca ikisine değineceğim. Bir kere bu söz oyunu Ameri-
kan milliyetçiliklerine de kaynaklık eden ve Amerikan milliyetçi
hareketlerinin başarısı sayesinde Avrupa'da da.hatırı sayılır bir
·güç kazanan paralelliği hesaba katıyordu. Milliyetçi hareketlerin
neden yadırgatıcı bir biçimde medeni Eski Dünya'da, belki belir-
gin bir biçimde barbar _Yenisi'nden daha sonra patlak verdiğini
22
açıklar gibi görünüyordu. Uzaktan kışkİrtılmış olsa da, gecik-
miş birer uyanış olarak yorumlandıklarında, söz oyunu, çağlar
boyu sü'rmüş uykunun berisinde devasa bir kadim geçmiş açıyor- · ·
du. ·�nci olarak, Avrupa'nın yeni milliyetçilikleri ile dil arasında
kritik bir mecazi halka oluşturuyordu. I;>aha önce de değindiğimiz
gibi, 19. yüzyıl· Avrupası'nın belli başlı devletleri kocaman; çok
dilli siyasal birimlerdi ve sınırlan neredeyse hiçbir zaman dil top­
luluklarının sınirlanyla örtüşmüyordu. Buı birimlerin okuryazar
üyeleri, bazı dilleri medeniyet dilleri olarak düşünme alışkanlığını
Ortaçağ'dan devralmışlardı - artık Latince değilse de Fransızca,
İngilizce, ·İ spanyolca ya da. Almanca. 18. yüzyılın zengin Hollan­
dalı bürgherleri evde yalnız Fransızca -konuşmakla övünürlerdi;
"Çek" Bohemya'da oldıiğu kadar Çarlık imparatorluğunun batı­
sında da kültür dili Almanca'ydı. 18. yüzyılın sonlarına kadar
kimse bu dillerin belirli bir bölgeyle tanımlanniı� b'ir gruba ait
olduğunu düşünmüyordu. Ama kısa bir süre sonra ve 3. Bölüm'
-de anlatılan nedenlerden ötürü "medeni ôln:ıayan" halk.dilleri,
daha önce Atlantik Okyanusu'nun oyn�dığı. rolü oynamaya başla­
dılar, yani tabi ulusal cemaatleri eski hanedanlık mülklerinden
"ayırdılar"..Ama Avriıpa'nın popüler milliyetçi hareketlerinin ço­
ğunun öncülüğünü, bu halk dillerini kullanmaya alışkın olmayan
okuryazarlar yaphğından, bu aykırılık açıklanmaya. muhtaç du­
rumdaydı. "{,Jyku"dan daha iyi bir açıklama da yok gibi görü­
nüyordu, çünkü bu açıklama kendilerinin birer. Çek, Finli ya da
Macar olduklarının bilincine varmakta olan entelijensiya ve burju­
vazilerin Çek, Fin ve Macar dil, folklor ve müzikleri hakkında
yaptıkları araştırmaları, derinlerde bir yerde öteden beri hep ken-
22. Bu devrimlerin Avrupalılar gözünde Atlantik ötesinde meydana gelmiş
gerçekten önemli ilk siyasal olaylar olduğu söylenebiHr.
l
'",, HAFIZA VE UNUTUŞ 217 ·.
1
dilerinin olagelmiş bir şeyi "yeniden keşfetmek" ,olarak yorum­
·t la�alanna izin veriyordu. (Dahası, milliyetçilik bir kez bir silrek­
\ lili k olarak kavranmaya bıı.şladı mı, tarihlendirilebilecek herhangi
_
� bir köken bulunabilmesinin olanaksız olduğu dillerden daha köklü
,:ı tarihsel bir şey yokmuş gibi görünmeye başlar.)23"
Amerikalar'da sorun farklı bir şekilde ortaya konuyordu. Bir
.ı,t
.'i.(
yandan I830'Iara vanldığında ulusal bağımsızlık neredeyse.her
yerde uluslararası bir kabul görmüştü. Yani !bir miras haline gel­
] mişti ve dolayısıyla _bir miras olarak da soyağacı çıkarılmak duru­
-�
J mundaydı. Ama bunun için elde A vrupa'daki araçsallıklar yoktu.
Amerikan milliyetçi hareketleri için dil hiçbir zaman sorun ol­
mamıştı. Daha önce de gördüğümüz gibi ilk milliyetçi, tahayyülleri
mümkün_ kılan şey tam da merkezle ortak bir dile (ve ortak bir
dine, ortak bir kultüre) sahip olmal_ctı. Tabii "Avrupalı" bir düşü­
nüş tarzının izlerini sezebileceğimiz bir takım ilginç örnekler yok
değil. Örneğin Noah Webster'ın 1828'dekf (yani "ikinci kuşak")
ingilizce'nin Amerikan Sözlüğü'nün amacı, soyağacı İngilizce'
ninkinden farklı olarak kurulan Amerikan diline resmi bir onay
kazandırmaktı. Paraguay'da 18. yüzyılda Cizvitler'in başlattığı
,,• Guaranf kullanma geleneği, Jose Gaspar Rodriguez de Francia'
nın uzun ve yabancı düşmanı diktatörlüğü sırasında ( 1814-1840)
İspanyolca'dan köklü bir şekilde farklı bir "yerli" dilin ulusal bir
dil halini almasını mümkün kıldı·. Ama ulusa bir bütün olarak, dil
aracılığıyla tarihsef derinlik kazandırmak aşılmaz engellerle karşı­
)aşıyordu. Criolw'lann neredeyse tamamı çeşitli kurumsal yollarla
(okullar, basılı n:ıedya, idari alışkanlıklar ve 'benzeri aracılığıyla)
.! yerli Amerikan dillerindense Avrupa dillerine bağlanmışlardı. Dil­
sel soyağacının herhangi bir şekilde aşın vurgulanması, tam 'da
korunması elzem olan "bağımsızlık hatirasını" silikleştirme tehli­
kesini barındırıyordu.
Sonunda hem Yeni hem Eski Dünyalar'da uygulanabilen çö­
züm Tarih'te, daha doğrusu belirl! bazı tarzlarda kurgulanan bir
. 23. Yine de tarihsel derinlik sonsuz değildir. Bir noktada İngilizce; Norman
·Fransızcası'yla Anglosakson içinde, Fransızca Latince'yle "Cermen" Frankçası
için()e yitip gider. Aşağıda buna ek bir derinlik alanının nasıl yar.ıtıldığını
göreceğiz.
 HAYALI CEMAATLER 218
Tarih'te bulundu. Tarih Kürsüleri'nin ne kadar büyük bir hızla
Yıl Bir'in yerini aldığını gördük. Hayden White'ın da değindiği
gibi, Avrupa tarihçiliğin·e hükmeden beş dehanın hepsinin de
Konvansiyon'un .zamanı kırmaya yönelik girişimini izleyen çey­
rek yüzyıl içinde doğmuş olması son derece dikkate değer: Ranke
1795'te, Michelet 1798'de, Tocqueville 1805'te, M:aix ve Burck­
hardt 1818'de.24 Beşi içerisinde doğmakta olan milliyetçi tahayyül
tarzını en iyi örnekleyenin, kendi kendisini Devrim'in tarihçiliğine
atamış olan Michelet olması belki �e hiç şaşırtıcı değil, çünkü bi­
linçli bir tarzda ölüler adına yazmaya başlayan ilk o olmuştur.25
Aşağıdaki alıntı tipiktir:
Evet, her ölü küçük bir mal varlığı bırakır, hafızasını, ve ona ihtimam
gösterilmesini ister. Dostu olmayan•kişinin eksikliğini yargıcın gidermesi
gerekir. Zira yasa, adalet bizim unutkan şefkatlerimiz.den, çabucak kuruyan
gözyaşlarımızdan daha güvenilirdir. Bu yargıç Tarih'ıir. Ve ölüler, Roma Hu­
kuku'ndaki gibi söyleyecek olursak, yargıcın meşgul olması gereken o mise-.
rabiles persona/!'dir. Meslek hayatım boyunca, tarihçinin bu görevini asla
gözardı etmedim. Çok fazl!l ·unuıulmuş çok fazla ölilden, ileride benim de ih­
tiyacım olacak yardımı esi�gemedim. Onlan, ikinci bir hayaı için mezar­
larından çıkardım, unutulmuşlukıan kurtardım ... Şimdi biz:lcrlc yaşıyorlar,
onların ailesi, dosttan olduğunu hisseden bizlerle. Bir aile, yaşayanlarla ölüler
arasındaki ortak bir içeni böy·le oluşur.26
Başka yerlerde olduğu gibi burada da Michelet. hayata dön­
_dürdüklerinin rasgele derlenmiş, anonim bir ölüler yığını olma­
dığını açıkça ortaya koyuyor. Onlar Tarih boyunca yaptıkları fe­
dakarlıklarla, her ne kadar kendileri tarafından bir fedakarlık
olarak anlaşılmamışsa da, l 789'daki kopuşu ve Fransız ulusun.un
ortaya çıkmasını mümkün kılanlardı. Bu ölüler hakkında 1842'de
şöyle yazdı: "Onlara, anlamını çözemedikleri kendi bilmecelerini
açıklayacak, anlamadıkları kendi sözlerinin, kendi hareketlerinin
24. Meıahistory, s. 140. .1770'_de doğan Hegel, Devrim patlak verdiğinde
yinnisine yak.laşmışıı ama Vorlesungen über die Philosoplıie der Welıges­
clıichıe'si (Tarih Felsefesi Üzerine Konferanslar) ancak l 837'de ölümünden
altı yıl sonra yayınlanabildi.
25. While, Metahisıory, s. 159.
26. Jules Micheleı, CEui>res Compleıes, XXI, s. 268. Bitmemiş Hisıoire
du X!Xe Siecle'ın önsözünde ("Jusqu'au 18e Brumaire"). Göndermeyi Meıa­
history'ye borçluyum ama Whiıe'ın kullandığı çeviriler ıatnıin edici değil.
HAFIZA VE UNUTUŞ 219
ne demek olduğunu öğretecek bir Oeidipus gerek."27
Böylesi bir kavramsallaştırma herhalde emsalsizdir. Michelet
yalnızca ölüler adın:ı :konuştuğunu i_ddia etmekle .kalmıyordu; do­
kunaklı bir yetkeyle, kendileri "anlamadığından" onların "aslında"
ne kastettiklerini, ne istediklerini kendisinin söyleyebileceği konu­
sunda ısrarlıydı. Bundan böyle ölülerin sükutu, onların en derin
arıulannın tekrar hayata döndürülmesinin önünde bir engel oluş­
turmayacaktı.
Artık Amerikalar'da ve başka yerlerde aynı izi süren giderek
daha çok sayıda "ikinci kuşak" milliyetçi kendileriyle dilsel bir
bağ kµrulması imkansız olan ve böyle bir bağı ku� ayı zaten is­
temedikleri ölüler "için" konuşmayı öğreneceklerdi. Ozellikk Gü­
ney Amerikalar'da bu tersine çevrilmiş vantrilogluk, bilinçli bir
indigenismo'nun• önünü açtı. Kıyılarda dillerini anlayamadıkları
Kolomb-öncesi "yerli" medeniyetleri "adına" İspanyolca konuşan
Meksikalılar.28 Bu tıür hayata döndürmenin ne kadar devrimci
olduou
o ancak Fermfo de Var<> 0as'ın 2. Bölüm'de alıntılanan sözle•
riyle karşılaştırıldığında anlaşılabilir. Fermfn'in �erlileri "imha et-
mek"ten keyifle bahsettiği yerde, siyasal torunları için yerlileri
"hatırlamak", hatta onlar "adına konuşmak" bir saplantı haline
gelinişti; belki tam da o zamana kadar çoğu zaten imha edilmiş ol­
duğundan.
KARDEŞ KATLİNİN YATIŞTIRICilJĞI
Michelet'nin "ikinci kuşak" formüllerinin odağında hep yitme teh­
likesinde olan halle ve olaylann hayata döndürülmesinin yat-
27. Roland Banhes'ın Micheleı par lui-meme'inde almulanıyor, s. 92. Bu
alıntının kaynağı olan cilt henüz (Euvres Compleıes içinde yayınlanmadı.
· [Micheleı par /ui-meme'den yapılmış bir Türkçe çeviri için bkz. Roland Bar­
tbes Seçkisi, Yazı ve Yorum, Metis Yayınlan, 1990. (ç.n.)l
• yerlicilik. (ç.n.)
28. Tersinden de doğrulanabilir: Bütün Meksika'da Heman Cortes'in ıek
bir heykeli vardır. Mexico Ciıy'de bir kovuğa özenle gizlenmiş olan bu anıt
ancak 1970'1erde Jose L6pez; Portillo'nun nefret uyandı:ran rejimi sırasında
yapunlmışı1.

HAY�LI CEMAATLER 220
masında şaşırtıcı bir yan var. 29 "Unutuş" il.zerine düş�nmeye ge­
rek göımilyor. Oysa 1882'de, Philadelphia'daki Bağımsızlık Bil­
dirgesi'nden yüzyıldan fazla ve Michelet'nin ölümünden sekiz yıl
sonra Renan, Qu;est-ce qu'une nation?'u [Ulus Nedir?] yayıpla­
dığında onu meşgul eden tam da. bu unutma ihtiyacıydı. Birinci
· bölümde �lıntıladığıinız şu sözleri bir kere daha gözden geçirin:
Ancak, bir ulusun özü tüm bireylerin ortak pek çok şeye sahip ölmalan
. ve aynı zamanda hepsinin pek çok şeyi unutmuş ol.masıdır..,
. Her Fransız yurttaşı Saint-Beıthelemy katliamını, XIII. yüzyılda Midi'deki
kıyımlan unutmuş olmak zorundadır. 30
İlk bakışta bu iki cümlenin anlamı sorunsuzmuş gibi görünii­
yor.31 Ama birkaç dakika düşünmek bile aslında ne kadar yadır­
gatıcı olduklarını göstermeye yetiyor. Örneğin insanın dikiçati Re­
· nan'ın "Saiıit-Barthelemy" ile ya da "Midi"deki 13. yüzyıl katli­
amlarının ne demek olduğunu okurlarına açıklama gereği duy­
madığına çekiliyor. Ama tabir caizse "Fra.nsızlar"dan başka kim
"Saint-Barthelemy"nin 24- Ağustos 157.Z'de Valois hanedanından
İX. Charles'la Florilnsal.ı annesinin Huguenot'lara karşı giriştiği
vahşi- kıyım demek olduğunu, ya da "13. yüzyıl ortası katliam­
larının" suçlu bir papalar zincirinin en suçlu papalarııidan biri olan
III. Innocent'ın kışkırtmasıyla ·Pireneler'le Güney Alpler ar�ında
kalaiı geniş bölgede yaşayan Albigenceliler'in imhasJna gönderme
yaptığını anlayabiljr ki? Olaylar 300 ya da 600 yıl önce meydana
geldiği halde Renaı:ı için okurlarında birtakım "anıların" bulunabi­
leceğin·i varsaymakta şaşırtıcı bir yan yok. Doit avoir oublie'nin
(doit o_ ublier değil) zorfan:ıa sözdizimi de insanın dikkatini çe-
29. Kuşkusuz, hayatının bilyük bir bölümünil yeniden başa geçmiş ya da
onlan i:kllme eden rejimler altır.da ısurap çekerek geçirdiğinden. l 789'a ve
Fransa'ya bağlılığının etkileyici bir göstergesi Louis Napolyon'a sadakat ye-
mini etmeyi reddetmesidir. Ulusal Arşivcilik mevkiinden·aniden kovtılduktan
sonra l 874'teki ölümüne kadar yoksullıılc- sınınnda yaşadı- ama ömrü yine
de sahtekfu'İn düşüşünü ve ·cumhuriyeiçi kurumlann yeniden kuruluşunu gör-
·
meye vefa etti. .·
30. Renan .J823'te, Michele!'den çeyrek yüzyıl sonra doğmuş ve genç­
liğinin büyük bir bö!Omünü Michelet'ye eziyet eden sinik milliyetçi rejim
içinde geçirmişti. ·
31. Heyhat _1983'te ben de öyle sanmışbm.
;l
, ili HAFIZA VE ,UNUTUŞ 221
,,
ı
kiyor: Unutmak zorunda olmak değil; zaten unutmuş olmak zo­
....l
' runda olmak. Vergi ya da askerlik yasalarının tehditkar toıiunu
" l. hatırlatan bu sözdizimi, eski trajedileri "zaten unutmuş olma"nın
,},
:Q,f� 1' önde gelen bir çağdaş yurttaşlık görevi olduğunu ima ediyor.
Sonuçta Renan, kendi sözleriyle okurlarının doğal olarak hatırla­
41 dıklarını vars�ydığı bir şeyi "zaten unutmuş olmak ;zorunda ol­
.' j
'1 dukları"nı söylemiş oluyordu.·
Bu paradoksu nasıl anlamlandıracağız? Fransızca'da tekil bir
isim. olan "la Saint-Barthelemy"nin, öldürenlerle ölenler, yani 16.
ı,
yüzyıl ortası.nda orta ve kuiey A vrupa'yı kasıp kavuran şerefsiz
Kutsal Savaşlar'da yerel bir rol oynamış ve kendilerini hep bir­
• 1 likte evcimen ve mutlu "Fransızlar" diye dilşilnm:edikleri'kesin
olan Katolikler'le Protestaµlar arasındaki farkı görünmez kıldığını
saptayarak başlayabiliriz. Benzer bir şekilde "Midi"deki 13. yüz­
yıl katliamları da "Midi"nin saf Fransızlığı sayesinde kurbanlarla
katiller arasındaki farkı sılikleştiriyor. Okurlara, öldürülen Albi�
genceliler'in çoğunun Provençal ya da Katalanca konuştuklannı,
katillerinin çoğunun da Batı. Avrupa'nın çeşitli. bölgelerinden gel-
diğini hatırlatmaya gerek yok. Bu söz oyiınlannm · etkisi, Orta-
. çağ'da ve Yeniçağ'ın başlannda:yaşa:nmış olan devasa ölçekteki
dinsel çatışmaların -kim olacak?- yoldaş Fransızların arasında
,!
ı' yaşanmış olduğunu yatıştırıcı bir tarzda ima etmektir. Renan'ın
Fransız çağdaşlanndan çoğunun "la Saint-Barthelemy"den ya da
"Midi katliamlan"ndan haberdar olmadığına aşağı yukarı emin
olabileceğimize göre, her genç Fransız kadın ve erkeğine artık bir·
. "aile.tarihi" damgasıyla damgalanmış bir dizi eski katliamı "hatır­
latmak" amacıyla devlet tarafından ve özellikle devletin okulları.
aracılığıyla sürdürülen sistematik bir tarihçilik kampanyası ile kar­
şı karşıyayız deme�tir, Sürekli "hatırlatılan" trajedilerin "zaten u­
nutmuş olmak zoı:unda olunması" daha sonraki 'Ulusal soyağacı
kurgularında da başvurulacak tipik mekanizmalardan biri olacak­
tır. (Renan'ın her Fransız yurttaşının Paris Komüıiü'�ü "zaten
unutmuş olmak zorunda" olduğunu söylememesi aydınlatıcıdır.
1882'de Komüiı'ün hatırası hfila efsanevi olmaktan çok gerçekti
ve acılar "yatıştırıcı bir kardeş katli" damgası altırda okupamaya-
cak kadar tazeydi.) . .
 HAYALI CEMAATLER 222
Bütün bunlarda Fransızlar'a özgü bir yan olmadığını söyleme­
Y! bile gerek yok. 1861-65 arasındaki düşmanlıkların, bir ara dö­
!
nüştüğü gibi iki egemen ulus-devlet arasında bir savaş değil de,
"kardeşler" arasında bir "iç" savaş olduğunu genç AmerikaWar'a
hatırlatmak/unutturmak üzere devasa bir pedagoji sanayii hiç dur­
maksızın işliyor. (Konfederasyon bağımsq;lığıoı korumayı başa­
rabilseydi, hafızada bu "iç savaş"i.n yerini hiç de kardeşçe olma­
yan biir şeyin alacağından emjn olabiliriz.) İngiliz tarihi hakkın­
daki ders kitapları her öğrencinin Fatih William diye adlandırmayı
öğrendiği bir Kurucu Ata'ya dair.eğlenceli şeylerle doludur. Aynı
öğrencilere William'ın İngilizce konuşmadığı;hatta o çağda İngi-·
liz dili var olmadığı için konuşamayacağı ya da "neyin Fatihi"
olduğu öğretilmez. Çünkü "neyin Fatihi" olduğuna verilebilecek
anlaşılabilir yegane modem cevap "İngilizlerin Fatihi" olurdu; bu
ise yırtıcı Normandiyalı'yı Napolyon ya da Hitler'in onlardan
daha başarılı bir selefi kılardı. Dolayısıyla tıpkı "la Saint Barthele­
my" gföi "Fatih" de insana derhal unutmak zorunda olduğu şeyi
hatırlatmak amacını güden bir kaydırma içermektedir. Nonnandi­
yalı William ile Sakson Harold, Hastings savaş meydanında,
dans partnerleri olarak değilse de hiç değilse kardeş olarak karşi
karşıya gelirler.
Ama tabii bu yatıştırıcı eski kardeş cinayetlerini devlet memur­
larının soğuk hesaplarına atfetmek fazla kolay olurdu. Daha farklı
bir düzlemde, devletin ancak zar ior bilincine ya:rabildiği ve dışsal
bir şekilde denetlediği muhayyilenin derinden derine yeniden
biçimlenmes"inin yansımalanydılai-. 1930'larda çok farklı ·uıustan
bir sürü insan İber yarımadasında dövüşmeye gittiler, çünkü bu­
rayı yeryüzü ölçeğindeki tarihsel güç ve davaların hesaplaştığı bir_
arena olarak görüyorlardı. Uzun ömürlü Franco rejimi, Şehitler
Vadisi'ni inşa ettiğinde bu kasvetli ölüler şehrine, yalnızca kendi
gözünde Bolşevizm ve ateizme karşı sürdürülen dünya ölçt;kli
mücadele uğruna ölmüş olanları aldı. Ama devletin kıyılarında
"İspanya" İç Savaşı'na dair bir "hatıra" ortaya çıkmaya başlamıştı
bile. Apcak kurnaz diktatör öldükten ve bu "hatıra"nın da katkı­
sıyla şaşırtıcı bir yumuşaklıkla burjuva demokrasisine geçildikten
sonradır ki hatıra· resmiyet kazanabildi. Çok benzer bir şekilde
HAFIZA VE UNUTUŞ 223
191:S'le 1920 arasında Pamir dağlarıyla Vistula ırmağı arasında
yaşanmış muazzam sınıf savaşı Sovyet sinema ve edebiyatında
"bizim" iç savaşımız diye hatırlandı/unutuldu; oysa Sovyet devleti
genel olarak mücadelenin ortodoks Marksist yorumuna sadık kal­
dı. .
Bu bağlamda Amerikalar'ın criollo milliyetçilikleri özellikle
aydınlatıcı. Çünkü bir yandan Amerikan devletleri onyıUar boyun­
ca zayıf ve fiilen merkezsizdi ve eğitime yönelik ihtirasları olduk­
ça mütevazıydı. Diğer yandan yerleşen "beyaz"ların, "siyah" kö­
lelerle ve neredeyse imha edilmiş "yerlilerle" karşı karşıya olduğu
Amerikan toplumu Avrupa'da eşine rastlanmayan bir tarzda yarıl­
mıştı. Yine de onsuz kardeş katlinin yatıştıncılığının doğamaya-
: cağı kardeşlik tahayyülü şaşırtacak kadar erken bir tarihte ve üste­
lik tuhaf bir sahici popülerlikten de yoksun kalmayarak ortaya
çıktı. Amerika Birleşik Devletleri'nde bu paradoks özellikle parlak
bir_şekilde örneklendi.
1 840'ta, Florida'nin Seminoleleri'ne karşı sürdürülen sekiz
yıllık vahşi bir savaşın tam ortasında (ve Michelet kendi Oedipus'
unu çağırırken) James Fenimore Cooper;beş ciltlik son derece
popüler Leatherstocking Tales'mın dördüncüsü olan The Path­
finder'ı yayınladı. Bu romanın (ve birincisi hariç butün ciltlerini)
merkezinde, orman adamı Natty Bumppo'yu soylu Delaware şefi
Chingachgook'a ("Chicago"!) bağlayan, Leslie Fiedle_r'ın "sert,
neredeyse dilsiz ama hiç sorgulanmayan" diye tarif ettiği sevgi ya-
. tar.32 Ama bu kan kardeşliğinin Renan'ı çağrıştıran ortamı, cina­
yete. bulanmış l 830'lar değil, Britanya İmparatorluğu egemenli­
ğinin unutulan/hatırlanan son yıllandır. İki erkek de Fransızlar,
32. Bkz. love and Deaılı in ıhe American Novel, s. 192. Fiedler bu
ilişkiyi tarih dışı bir tarzda ve psikolojik olarak yorumluyor ve burada Ameri­
kan edebiyatının heteroseksüel sevgi ile hesaplaşamamasının ve ölüm, fücur
ve m�sum homoeroıizme takmasının izlerini görüyor. Bence burada söz ko­
nusu olan milli bir erotizm olmaktan· çok erotize edilmiş bir milliye\çilik.
_
Irklar arası cinsel ilişkinin başlangıçtan beri kan bir şekilde yasaklandığı
Protestan toplumlanndaki erkek erkeğe bağlanmalann, Katolikliğin geniş bir
mesıizo nüfusun oluşmasına izin verdiği Latin Amerika'nın milliyetçi edebi­
yatındaki paraleli erkek kadın. arasındaki "kutsal aşk"lardır. (İngilizce'nin
"mestizo" kelimesini İspanyolca'dan almak ıonında kalması -da aydınlatıcı.)
 HAYAU CEMAATLER 224
onlann "yerli" müttefikleri ("şeytani Mingolar") vem. Geörge'un
hain ajanlanna karşı hayatta kalma uğruna savaşan "Amerikalılar"·
olarak gösterilir.
l851'cİe Herman Melville. Ishmael ile Queequeg'in Spouter
Inn'de aynı yatakta keyifle. yatışlannı anlatırken ("qrad;t, o anda,
kalplerimizin balayında ben ve Queeqıieg yatıyorduk yanyana")
soylu Polinezyalı vahşi, şöyle bir ironiyle Amerikalılaştınlıyordu:
Kafatasının mükemmel olduğuna kuşku yoktu. Gülünç gelebilir iıma bana
· George Washington'un hDni şu popiller büstlerindeki kafatasım çağrıştırdı.
Kaşlann üzerinde düzenli bir tarzda geri çekilen eğim aynıydı; onun da kaşlan
tıpkı tepeleri ormanlarla kaplı ikii çıkıntı gibi öne fırlamıştı. Qucequeg
gelişmesi yamyamca olmuş bir George Washington'du. 33.
Beyaz ve siyah Amerikan ''.kardeşliğinin" ilk silinmez imgesini
yaratmak, "İç Savaş"tan ve Lincoln'ün Özgürlük Bildirgesi'nden
epey sonra 1881 'de Mark Twai.n'e düştü: Jim ve Huck geniş Mis­
sis"sippi boyunca dostça gezindiler. 34 Ama atmosfer, siyahın hali
köle olduğunun hatırlandığı/unutulduğu bir savaş öncesi çağıydı.
Irklar, sınıflar ve bölgeler arasında en şiddetli düşmanlıklarla
parçalanmış bir tÔplumda "kendiliğinden" o�aya çı.kan 19. yüz­
yılın bu kardeşlik tahayyülü, Michelet ve Renan'ın çağında milli­
yetçiliğin yeni bir bilinç biçimini temsil ettiğini gösteriyor- ulu­
sun artık bir yenilik, dalganın kınldığı en üst nokta olarak dene­
yim alanına girmesinin olanaksız olduğu bir noktada ortaya çıkan
bir bilinç�
MİLLE1LERİN YAŞAMÖYKÜSÜ
Bilinçteki bütün köklü değişiklikler, doğaları gereği beraberle­
rinde tipik bazı arnneziler getirirler. Belirli tarihsel koşullard� bu
unutuşlardan çeşitli anlatılar fışkınr: Buluğ çağının fizyolojik ve
duygusal değişimlerini yaşadıktan sonra çocukl_uğun bilincini
··"hatırlamak" artık olanaksızdır. Bebeklikle ilk yetişkinlik arasında
33." He.rmiın Melville, Moby Dick, s. 71. Yazar cilmlenin o habis son
kısmının nasıl da tadını çıkarmış olmalı. . vi, dizisel bir zamanın içinde yaşıyor olma bilinci ve bunun sürek­
34. Huckleberry Finn'in Renan'ın "la Saint-Barlhelemy"den bahsetmesin­
den birkaç ay önce yayınlan,dığını kaydetmek hoş oluyor.
)
' HAFIZA VE.UNUTUŞ 225
•' geçirilen kaç bin gün, doğrudan ulaşabileceğimiz bir yerin ardında
kalır! Şu sararmış fotoğrafta halıya ya da beşiğe uz.anmış yatan ·
bebeğin siz olduğunuzu öğrenmek için bir başkasının yardımına
·muhtaç olmak ne tuhaf. Mekanik yeniden üretim çağının güzel.
çocuğu fotoğraf, aynı zamanda hem göfiinürdeki bir sürekliliği
kaydedip hem hafızadan yitmesini vurgulayan devasa öir modem
belgesel veriler birikimi içinde (nüfus kağıtlan, ' günlükler, karne­
ler, mektuplar, hastane dosyalan ve benzerleri) yalnızca en belir­
'( gin olanıdır.. Bu ya!>ancılaşm·adan "hatırlanamadığı" için anlatıl-·
ması gereken, yeni bir kişi olmaklık, bir özdeşlik (evet, siz ve o
bebek_9zdeşsiniz)' anlayışı doğar. Biyolojinin, insan bedenindeki
.' her.bir hücrenin yedi yılda bir değiştiği hakkındaki kanıtlanna
karşı, kapitalist yayıncılığın pazannı
. her yıl yaşarnöyküleri ve öz-
yaşamöyküleri doldurur. .
Tıpkı 2. Bölüm'de tartışılan roman ve gazeteler gibi bu an­
latılar da homojen ve boş bir zaman içinde yer alırlar. Demek ki
·çerçeveleri tarihseı,·ortamlan sosyolojiktir. Çoğu özyaşamöykü­
sü yazannın ancak dolaylı, metinsel verilerden harekeiıe bilebi­
leceği anababasının ve onlann anababalannın koşullanyla başla-.
yabilmesi bu yüzdendir; yine yaşamöyküsü yazarının, hakkında
yazdığı kişinin asla hatırlayamayacağı iki M,S. takvim tatjhini,
doğum tarihiyle ölüm tarihini, kaydetmekteki titizliği de bu yüz­
dendir. Bu anlatının modernliğini en çarpıcı bir. şekirde ı:,aösteren
bir örnek Matta'ya Göre İncil'in girişidir. Yazar, Patriyark İbra-
him'den İsa Mesih'e uzanan ve birbirinden üreyen, otiız erkeklik
kupkuru bir liste sunar. (Bir kadının adı yalnızca bir kere, o da
üremeden ötürü değil, Yahudi olmayan bir Moablı olduğu için
geçer.) Bırakalım sosyolojik, •küJtürel, fizyolojik ya da siyasal bi.1-
gileri, İsa'nın ataları hakkında hiçbir tarih verilmez. Aynı zaman­
da Beytlehem'deki kopuşun hatıra tıaline gelmesini yansıtan bu
anlatı üslubu -aziz mertebesine yüks.eltilecek şecereci için svn de­
rece makuldu, çünkü İsa'yı tarihsel bir "şahsiyet" olarak değil,
Tann'nın gerçek Oğlu olarak görüyordu.
Modem kişiler için doğru olan, uluslar için de doğru. Dünye­
.liİik hakkında ima ettiği her şey, ama bir yandan dit bu süreklilik
 HAYALI C4MAATLER 216
HAFIZA VE UNUTUŞ 227
derieyiminin 18. yüzyıl so.nu kopuşlarının bir sonucu olarak unu­ harlan, dokunaklı şehadetlery, suikastleri, infazları, sava
tulması, bir "özdeşlik" anlatısını gerekli kılar. Michelet'nin yargı­ şlar ve
s�yk.ın�I�, çekip kurtarır. Ama anlatının amaçlarına hizm
cının işi.artık hazırdır. Ama kişilerle ilgili anlatılarla uluslarla ilgili et ede­
bılmesı ıçın bu şiddetli ölümlerin "bizim ·" diye hatırlanm
olıınlar arasında merkezi bir fark var. Bir "kişi" hakkındaki dün­ ası/unu-
. tulması gerekir.
yevi'hikayenin bir başı ve sonu vardır. Kişi ıinababasının genle­
rinden-ve toplumsa koşullardan, ölümün� kadar bir rol oynamak
f

üzere kısa süreli bir tarihsel sahneye çıkar. Ondan sorira giderek
sönükleşen bir şöhret ve etki halesinin ötesinde hiçbir şey...
(Bugün Hitler'in hayatı ha�ındaki bir-anlatının, Hitler'in 30 Ni­
san J 945'te dosdoğru cehenneme gittiği gözlemiyle sona erm�si­
nin ne kadar tuhaf olacağını düşünün.) Oysa ulusların saptanabilir
bir doğumları yoktuı:, eğer ölümleri gibi bir şey varsa bile, hiçbir
zaman doğal değildir. 35 Bir Başlatan olmadığı için ulusların tarihi
İncil gibi, bir üreırieler ·zinciri halinde "geriden gelerek" ya­
zılamaz. Yegane alternatif tarihi "geriye gö -türerek", Pekin İnsa­ ,,
nı, Cava İnsanı, Kral Arthur ya da arkeoloji fenerinin sarsak ışığı
neyi aydınlatacak olursa oraya doğru y�pmak.tır.' Ama böylesi bir
yapım, tuhaf bir şekilde geleneksel soyağaçlannı tersine çevirerek
köken olarak �iman bir şimdi'den başlayan ölümler-in damgasını
taşır. İkinci Dünya Savaşı Biriqcisi'rii doğuı:ur; Sedan'dan Aus­
terlitz çıkar; Varşovıi Ayaklanması'nın atası İsrail Devleti'dir.
Uİusun yaşaİnöyküsünü yapılandıran ölümler özel bir türden­
dir. il. Felipe'nin saltanatının tam ortasında meydana geldiği hal­
de, Femand Braudel'in muazzam La Mediterranee et le Monde
Mediterraneen a l'Epoque. de Philippe /fsinin* 1200 sayfasında
"la Saint:Barthelemy"den tek bir kez-bile söz edilmez. Braudel
için önemli olan ölümler, toplanıp ortalandıklarında dönemsel ö­
lüml_ülük oranlarını vererek, haklarında en son merak edeceği şey
milliyetleri olan milyonlarca anonim insanın yaşam koşullarındaki
yavaş seyreden değişikliklerin haritasını çıkarmasına irnkan_veren.
anonim bir olaylar yığınıdır.
Ancak ulusun yaşamöyküsü, Braudel'in gamsızca biriken me­
zarlıklarından ve cari ölümlülük oranının içinden bazı örnek inti-

• Türkçesi: il. Philippe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz U)'garlığı, Eren

Yayıncılık, i9&9-90 (ç.n.) .
35. Bu tür mahşerler için "soykınm" terimi çok yakın zamanda icat edildi.