KISIM 2

MANYETİK DEVRE ANALİZİ

Konular:
2.1 Giriş
2.2 Basit Bir Manyetik Devre
2.3 Manyetik Devre Yasaları
2.4 Daimi Mıknatısların Devre Modeli
2.5 İndüktans
2.6 Elektromotor Kuvvet
2.7 Manyetik Enerji

2.1.GİRİŞ
Elektromanyetik aygıtların performans tahmini için manyetik alan analizi gereklidir.
Ancak, alan dağılımlarının Maxwell denklemleri analitik çözümleri, pratik aygıtların
karmaşık yapısı yüzünden, çok zor veya bazen de imkansızdır. Sonlu farklar (FDM)
yada sonlu elemanlar (FEM) gibi güçlü nümerik yöntemler bu konunun dışında
kalırlar. Bu kısımda manyetik devre analizi için, manyetik devrelerin elektriksel
devrelere benzerliğinden yola çıkan, basit bir devre analiz yöntemi sunacağız.

2.2. BASİT BİR MANYETİK DEVRE

N sarımlı akım taşıyan bir sargı, ortalama l ç uzunluklu ve Aç kesitli manyetik
çekirdekten oluşan basit bir yapı göz önüne alalım (Şekil 2.1 ‘de gösterildiği gibi).
Çekirdek malzemesinin geçirgenliği (permeabilitesi) µç ‘dir. Aygıtın boyutlarının ve
çalışma frekansının Maxwell denklemlerindeki “yerdeğiştirme (deplasman) akımını”
ihmal edilebilecek kılsın. Çekirdek malzemesinin geçirgenliği (permeabilitesi) de tüm
akının çekirdek içinde kalmasını sağlayacak kadar büyük olsun. Amper kanuna göre
r r r r
∫ H .d l
C
= ∫∫ .ds
J
S

Alan dağılımının üniform olduğu varsayımı ile, biz bunu

H ç l ç = N .i
şeklinde yazabiliriz. Burada, Hç çekirdekteki manyetik alan şiddetidir ve N.i de
manyetomotor kuvvettir. Çekirdeğin kesit alanından geçen manyetik akı
Φ ç = Bç Aç
şeklinde ifade edilebilir. Φç çekirdekteki akı olup, Bç ‘de çekirdekteki akı
yoğunluğudur.

Şekil 2.1 - Basit bir manyetik devre

Çekirdek malzemesinin bünye denklemi,
B ç = µH ç
dolayısı ile,
N .i F
Φç = =
lç Rç
µ ç Aç
Manyetik akı Φç ‘yi “akım” olarak kabul edersek, manyetomotor kuvvet (mmk) F=Ni
‘de “voltaj kaynağının elektromotor kuvveti (emk ’sı)” olarak düşünülebilir. Sone
lç
eşitlikte yer alan Rç büyüklüğü de Rç = olarak tanımlı olup, manyetik devredeki
µ ç Aç
manyetik dirençtir (manyetik relüktans). Dolayısı ile elektriksel devrelerdeki Ohm
kanunun bir benzerini elde ederiz.

Şekil 2.2 – Manyetik devre - elektrik devre benzerliği

2.3. MANYETİK DEVRE AKSİYOMLARI (Yasaları)

Şekil 2.1 ‘deki manyetik devreyi göz önüne alalım. Manyetik çekirdeğin sağ
sütununun ortasında, ℓh uzunluğunda bir hava boşluğu bulunsun (Şekil 2.3.a ‘da
gösterildiği gibi).

a.) b.)
Şekil 2.3 – Çekirdeği hava aralığına sahip manyetik devre

Manyetik akı çizgileri hava boşluğundan geçerken, Şekil 2.3.b ’de gösterildiği gibi
etrafa yayılırlar (kırınım). Bu fazlalık alanın etkisi Ah hava boşluğunun etkin kesit
alanını arttırmak yönünde olur. Amper kanunu sayesinde
 F = N .i = H ç l ç + H h l h
Bç Φç
H çl ç = lç = l ç = Φ ç Rç
µç µ ç Aç
B Φh
H hl h = h l h = l h = Φ h Rh
µh µ 0 Ah
bağıntıları yazılabilir.

Şekil 2.4 – Şekil 2.3 ‘deki manyetik devrenin eşdeğer devre modeli
r r
Manyetikteki Gauss yasası ( ∫∫ B.ds = 0 ) gereği,
S

Φç = Φh = Φ
olduğunu biliyoruz. Böylece, manyetomotor kuvvetini,
F = (Rç + Rh )Φ
şeklinde ifade edebiliriz. Bu demektir ki, hava boşluklu manyetik devre seri bir elektrik
devresine eşdeğerdir: Hçℓç ve Hhℓh ‘yi sırası ile çekirdek relüktansı ve hava
boşluğundaki “voltaj düşmeleri” olarak nitelersek, yukarıdaki Amper kanunun Kirşov
Gerilimler Yasasının (KGY) eşdeğeri olarak düşünebiliriz:
∑ Fk = ∑ Rk Φ k
k k
Kirşov Akımlar Yasası (KAY) da, manyetikteki Gauss kanunundan elde edilebilir.
Şekil 2.5 ‘de gösterilen manyetik devreyi göz önüne alalım.

Şekil 2.5 – “T – eklemli” manyetik devre

Devredeki T bağlantısına Gauss kanunu uygulanırsa,
 3

∑Φ
k =1
k =0

veya genel olarak

n

∑Φ
k =1
k =0

şeklinde ifade edilebilir.

Manyetik devrelerde Ohm kanunu, Kirşov akımlar ve gerilimler yasasının elde
ettikten sonra çok karmaşık devreleri bu basit kanunlar sayesinde çözebiliriz. Tüm
elektriksel devre çözüm yöntemleri (çevre analizi veya düğüm analizi) manyetik devre
analizinde de kullanılabilir.
Doğrusal olmayan manyetik devrelerde, doğrusal olmayan manyetizasyon
eğrilerinin göz önünde bulundurulması gereklidir. Bu türden malzemelerde, manyetik
relüktans manyetik akının fonksiyonudur ve permeabilite (geçirgenlik) de manyetik
alan kuvveti ve akı yoğunluğunun fonksiyonudur. Doğrusal olmayan problemleri
çözmek için sayısal ve grafik yöntemler gerekmektedir.

2.4. DAİMİ MIKNATISLARIN MANYETİK DEVRE MODELLERİ

Daimi mıknatıslar, elektromekanik enerji dönüşümlerinde kullanılan pek çok
sayıda elektromanyetik aygıtta, manyetik alan oluşturulmasında kullanılırlar. Örnek
olarak aktüatörler (hareketlendiriciler), sabit mıknatıslı jeneratörler ve motorlar
verilebilir. Daha önce de belirtildiği gibi, daimi mıknatısların karakteristikleri
demanyetizasyon eğrileri ile tanımlanır (histerezis eğrisinin ikinci çeyrekteki kısmı).
Aşağıdaki grafik, beş daimi mıknatısın demanyetizasyon eğrisini verir (bkz. Şekil 2.6).

Şekik 2.6 – Bazı daimi mıknatısların demanyetizasyon eğrileri.

Görülebilir ki, bazı sık kullanılan daimi mıknatısların demanyetizasyon eğrileri

doğrusaldır: Neodyum-Demir-Bor (NdFeB), Samarium-Kobalt ve Seramik 7, doğrusal
eğrilere sahiptirler. Analiz rahatlığı açısından doğrusal demanyetizasyon eğrili
mıknatısları önce inceleyelim;

Am düzgün kesit alanlı ve ℓm uzunluğunda, daimi bir mıknatısı düşünelim (Şekil 2.7).
 Şekil 2.7 – Doğrusal demanyetizasyon eğrisine sahip daimi
mıknatısın manyetik devre modeli

Demanyetizasyon eğrisi Hc zorlayıcı kuvveti (coarcive force) ve Br kalıcı akı

yoğunluğu arasında düz bir çizgidir. Demanyetizasyon eğrisi analitik olarak
B
Bm = r (H m + H c ) = µ m (H m + H c )
Hc
şeklinde ifade edilebilir. µm=Br /Hc daimi mıknatısın permeabilitesidir (geçirgenliği) ve
µ0 ‘a çok yakındır (boşluğun geçirgenliği). NdFeB mıknatısı için bu değer µm=1,05µ0
‘dır.
Mıknatıs üzerindeki manyetik “voltaj düşümü”,
⎛B ⎞ lm
H m l m = ⎜⎜ m − H c ⎟⎟l m = Φ m − H c l m = Rm Φ m − Fm
⎝ µm ⎠ µ m Am
lm
şeklinde ifade edilebilir. Rm = relüktans ve Fm = H c l m de mıknatısın
µ m Am
manyetomotor kuvvetidir (voltaj kaynağı). Mıknatıs içinde Bm ve Hm ‘in zıt yönlerde
olduğuna dikkat edilmelidir.
Doğrusal olmayan demanyetizasyon eğrilerine sahip daimi mıknatıslar için,
yukarıdaki manyetik devre modeli yine de geçerlidir ancak manyetik permeabilite
(geçirgenlik)
Bm
µm =
Hm + Hc
şekline dönüşür, ki bu da mıknatısın içindeki manyetik alanının bir fonksiyonudur. Hm
, Bm ’in zıt yönünde olduğu için, negatif bir değerde olduğuna dikkat edilmelidir.
Doğrusal olmayan bir mıknatısın manyetik devre modelinin elde edilişi aşağıdaki
şekilde grafiksel olarak gösterilmiştir.

Şekil 2.8 - – Doğrusal olmayan demanyetizasyon eğrisine sahip daimi

mıknatısın manyetik devre modeli
 Mıknatısa, kendisini demanyetize etmeyecek kadar küçük, periyodik bir harici
manyetik alan uygulanırsa, mıknatısın (Hm ,Bm) çalışma noktasının doğrusal
olmayan demanyetizasyon eğrisi kısmında hareket etmeyeceğini belirtmek
gerekir. Bunun yerine çalışma noktası küçük bir döngü yada basitçe ifade etmek
gerekirse düz bir doğru (küçük döngünün merkezi çizgisi) üzerinde hareket eder
(Şekil 2.9).

Şekil 2.9 – Lineer olmayan daimi mıknatısta, Hdış harici alan

katkısı sonucu çalışma noktasının hareketi

2.5. İNDÜKTANS
Aşağıdaki gibi iki sargılı manyetik bir sistemi ele alalım.

Şekil 2.10 – Çift sargılı manyetik sistem

İki sarımın manyetik akı bağlantısı aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

λ1 = λ11 + λ12 ve λ2 = λ21 + λ22
Yukarıdaki denklemde ilk alt indis akı bağlantısı sarımını ifade ederken, ikinci alt indis
taşıyıcı akım sargısını ifade eder. İki sarımın öz ve bağıl indüktanslarını aşağıdaki
gibi tanımlayabiliriz:
λ jk
L jk = ( j = 1, 2 ; k = 1, 2)
ik
j=k olduğunda, Ljk j. sargının özindüktansı olur. j. ve k. sarımlar arasındaki bağıl
indüktanslar j≠k iken Ljk=Lkj olur. Akı bağlantıları aşağıdaki gibi ifade edilebilir:
λ1 = L11i1 + L12 i2 ve λ2 = L21i1 + L22 i2
Yukarıdaki tanım n sarımlı sistemler için de geçerlidir. Doğrusal manyetik sistemler
için yukarıdaki hesaplamalar, sarımlardan bir tanesi hariç hepsini kapatıp (kısa devre)
yapılabilir. Böylece manyetik devre analizi kolaylaştırılmış olur. Ancak doğrusal
olmayan sistemler için yukarıdaki tanım gereğince indüktansların hesaplanması için
tüm sarımlar açık olmalıdır.
 2.6. ELEKTROMOTORr KUVVETİ
r ℓ uzunluğunda bir iletken, B manyetik akı yoğunluğuna sahip bir manyetik alanda
v hızıyla hareket ettirilirse, indüklenen elektromotor kuvvet (emk) aşağıdaki
denklemle hesaplanabilir:
r r r
e = lv × B
r r r
( )
( Genel ifade: e = ∫ v × B .d l )
L
Zamanla değişen manyetik alana bağlı bir sarım için, indüklenen emk sarımın akı
bağıntısı yardımı ile aşağıdaki gibi indüklenebilir:
n dλ
dλ n di j
ek = k = ∑ = ∑ Lkj
kj
, k = 1,2,...n
dt j =1 dt j =1 dt

2.7. MANYETİK ENERJİ

İndüktans terimleri cinsinden, n sarımlı bir sistemde saklanan enerji
1 n n 1 n n λ jk λ kj 1 n n
W f = ∑∑ λ jk i j = ∑∑ = ∑∑ L jk i j ik
2 j =1 k =1 2 j =1 k =1 L jk 2 j =1 k =1
şeklinde hesaplanabilir.