Sadržaj

Uvod ........................................................................................................................................................ 2

Apologetika.............................................................................................................................................. 3

Očevi (oci) crkve ...................................................................................................................................... 4

Grčki apologeti ........................................................................................................................................ 5

Aristid Atinski........................................................................................................................................... 5

Justin Mučenik ......................................................................................................................................... 6

Tatijan Sirijac ........................................................................................................................................... 7

Antenagora .............................................................................................................................................. 8

Teofil ........................................................................................................................................................ 9

Latinski apologeti................................................................................................................................... 10

Minucije Feliks ....................................................................................................................................... 10

Tertulijan ............................................................................................................................................... 11

Arnobije ................................................................................................................................................. 12

Zaključak ................................................................................................................................................ 13

Literatura ............................................................................................................................................... 14

1
 Uvod

Krišćanstvo je došlo na svijet kao objavljena religija: ona je bilo saopštena svijetu
preko Krista kao učenje o iskupljenju, spasenju i ljubavi, a ne kao apstraktan i i teorijski
sistem; Krist je poslao svoje apostole da propovjedaju, a ne da zauzmu profesorske katedre.
Krišćanstvo je bilo „put“ prema Bogu, koji je trebalo preći praktično, a nije predstavljalo
samo jedan filozofski sistem više koji bi trebalo dodati sistemima i školama antike. Apostoli1 i
njihovi nasljednici su imali pred očima obraćanje svijeta, a ne smišljanje filozofskih sistema.
Osim toga, u onoj mjeri u kojoj je njihova poruka bila upućena Jevrejima, apostoli su morali
da odgovaraju više na teološke nego na filozofske napade.

Kako je krišćanstvo brzo puštalo korjenje i raslo, ono je izazivalo sumnju i

neprijateljstvo, i to ne samo Jevreja i političkih vlasti nego i paganskih intelektualaca i pisaca.
Neki napadi upereni protiv krišćanstva poticali su uglavnom iz neznanja, lakovjerne sumnje,
straha od nepoznatog ili pogrešne interpretacije; ali neki drugi bili su teorijski i imali su
filozofsku osnovu, pa je na njih trebalo tako i odgovoriti. To znači da su upotrebljavani ne
samo teološki već i filozofski argumenti. Prema tome, u spisima ranih krišćanskih apologeta i
Očeva postoje neki filozofski elementi, ali, budući da je primaran interes tih pisaca bio
teološki, tj. odbrana vjere, bilo bi uzaludno kod njih tražiti filozofski sistem. Pa ipak, kako je
krišćanstvo jačalo i postajalo poznatije i krišćanski učenjaci su dobili mogućnost da razvijaju
ideje i učenost; filozofski elementi su dolazili više do izražaja, posebno tamo gdje je u pitanju
bila odbrana od napada paganskih profesionalnih filozofa.2 Filon je prvi koji je pokušao da
sjedini mojsijevstvo i grčku filozofiju i da zaštiti bit nove vjere, budući da, po njegovom
mišljenju, jedino ona može da zadovolji potrebu naroda za spasenjem; pripadao je grupi
hrišćanskih mislilaca koji su nastojali da odbrane novi religiozni pogled na svijet a koji su
kasnije dobili naziv apologeti; njihov cilj, za razliku od gnostika (koji su prvi pokušali da
filozofski rekonstruišu hrišćanstvo, pa su ubrzo dospjeli iza granica vere), bio je skromniji:
oni su htjeli da helenizuju Evanđelja i tako filozofski zaštite krišćanstvo.3

1
Poslanik, onaj koji širi neko učenje; Kristov učenik; propovjednik krišćanstva.
2
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. str 19.
3
M. Uzelać, Istorija filozofije I, Istorija filozofije do Dekarta, Vršac, 2003., 195. str.

2
 Apologetika

Uticaj apologetike4 na rast krišćanske filozofije treba pripisati prvenstveno uzroku koji
je špoljašan krišćanstvu – neprijateljskom napadu. Ali postojao je i drugi, unutrašnj i razlog
za taj napredak, nezavisan od napada spolja. Obrazovaniji kršćani su, prirodno, osjećali želju
da proniknu, onoliko koliko im je ta mogućnost bila otvorena, u činjenicu objave i da uobliče
razumljiv pogled na svijet i ljudski život u duhu vjere.

Apologeti su bili ranokrišćanski pisci koji dokazuju apsurdnost optužbi koje se iznose
protiv krišćana. Osim pobijanja napada na krišćanstvo, apologeti su nastojali da ga jezikom
helenističke filozofije učine što shvatljivijim paganskim obrazovanim krugovima, čime su
započeli proces helenizacije krišćanstva. Oni podvlače da krišćani spadaju među najlojalnije
rimske podanike, koji upućuju molitve za cara. Pored toga, dokazuju da je krišćanstvo najviša
religija. Služeći se argumentima stoičara i djelima kao što su Varonove „Starine"5, krišćani su
dokazivali jalovost služenja idolima, besmislenost i neodrživost raznih mitova. Slično Filonu
iz Aleksandrije, apologeti teže da načine most između krišćanstva i grčke filozofije. Sličnost
pojedinih postavki grčkih filozofa sa starozavjetnim knjigama objašnjava se prostom
pozajmicom. Apologeti su tvrdili da su grčki mislioci uzeli mnogo šta iz judejskih svetih
knjiga. Na taj način apologeti nisu samo branili, već i propagirali krišćanstvo.

Ovaj književni rod bio je relativno široko rasprostranjen. Jedan od prvih apologeta bio
je Aristid, koji je na grčkom jeziku napisao „Apologiju", upućenu Antoninu Piju. Sredinom II
v. pisao je Justin, prozvan filozofom i mučenikom. Pored apologetskih dela Justin je napisao i
niz rasprava protiv heretika. Pred kraj 2. st. počela je književna djelatnost najvećeg
krišćanskog apologeta i pisca — Tertulijana, poreklom iz Rimske Afrike.

4
Apologetika (gr. logos – riječ) je odbrana neke pozicije, obično religijske. Ranohrišćanski apologeti su branili
svoju vjeru od kritičara, i preporučivali je Helenima. Cijeli pokret „apologetike“ u 2. vijeku predstavlja prvi
pokušaj simbioze helenskog duha sa krišćanstvom.
5
Starine (Antiquitates rerum humanarum et divinarum) sastojale su se od 41 knjige, od kojih su 25 knjiga
bile libri rerum humanarum, tj. prikaz rimskih povijesnih starina, a 16 knjiga libri rerum divinarum, tj. obrada
rimskih religijskih starina. To nam je djelo izgubljeno, i poznajemo ga samo iz odlomaka i brojnih citata kod
antičkih pisaca, naročito Augustina.

3
 Najvažnija značajka apologetske literature su njezini adresati. Prijašnji se kršćanski
spisi obraćaju krišćanskoj zajednici, a ovdje se prvi put krišćani pismeno obraćaju onima vani,
sastavljaju spise koji kao svoje čitatelje imaju ljude koji nisu krišćani, koji su protivnici, pa
čak i neprijatelji. Zato se apologije mogu označavati također kao misionarska literatura. Drugi
je značaj te literature što se ona uglavnom obraća višim slojevima tadašnjeg društva,
intelektualcima, a naročito nosiocima vlasti, samim carevima. Apologetike su imale u neku
ruku karakter „otvorenog pisma“, jer su namenjene za javno širenje i čitanje, a ne samo kao
adrese caru koje bi mogle završiti „u košu“ dvorske kancelarije. Ti spisi su bili slično kao
savremeni manifesti koji se adresiraju na šefa države radi oslobođenja nekog političkog
zatvorenika, a koji se ujedno pošalju novinama (J. Daniélou). Bila su sračunata na širi utjecaj
u javnosti, a ne toliko samo na to da postignu administrativno-pravni efekt.

Pojava apologetske literature pokazuje da kršćani traže svoje mjesto u rimskom

društvu, da žele biti prihvaćeni kao normalan i koristan dio, i gaje uvjerenje da je to moguće.
Na rađanje takvog stava među krišćanima je utjecalo splašnjavanje nade u paruziju6. Iskustvo
da se paruzija još nije dogodila sililo je kršćane da razmišljaju o pravom
značenju eshatološke nade, da učvrste organizaciju u Crkvi, i da traže stabilnije svoje mjesto
unutar države i društva.

Apologeti su, svojim pothvatom da pomoću filozofije učine kršćanstvo pristupačnim

paganskim intelektualcima, pomjerili u krišćanstvu naglasak na njegov intelektualni elemenat,
i započeli proces koji je druge elemente gurao u drugi plan, a sve veću brigu posvećivao
doktrinalnom elementu, što je vodilo u opasnost da se kršćanstvo prvenstveno shvaća kao
jedna ideologija.7

Očevi (oci) crkve

Crkveni oci su ugledni krišćanski pisci, teolozi i za nas bitnije filozofi iz prvih
stoljeća kršćanstva. Crkva je do 4. stoljeća ovaj pojam primjenjivala isključivo na biskupe,
koji su bili oci pojedine mjesne Crkve, a time i oci svakog vjernika. Od 5. stoljeća ovaj pojam
se pridaje i svećenicima i đakonima. Za naslov crkvenog oca potrebni su određeni
uvjeti: svetost života, pravovjerni nauk, drevnost (starina) i odobrenje Crkve. Oblikovali
su teologiju na temeljima Svetoga pisma. Odlikovali su se uzornim životom i svetošću. Neki

6
Kristov drugi dolazak na Zemlju
7
https://sh.wikipedia.org/wiki/Apologetika

4
od njih se slave kao sveci. Život i književnu djelatnost starih crkvenih otaca
proučava patrologija.8

Poznato je mišljenje da je srednjovjekovna filozofija zapravo kršćanska filozofija.

Tako primjerice E. Gilson pripisuje važnu ulogu kršćanskoj objavi jer je ona tematski
obogatila filozofiju, a srednjovjekovna obrada tema iz kršćanske objave utjecala je na misao
novovjekovnih filozofa od Descartesa na ovamo. On stavlja vjeru i razum jedno uz drugo i
promatra njihove odnose kako su se oblikovali u povijesti, a da pritom kod njega ne dolazi do
obostrane integracije filozofije i kršćanstva. J. Maritain pak ističe kako je u samom
filozofiranju na djelu samo razum. Kršćanski filozof potpomognut je pritom vjerom jer mu
ona daje neke očevidnosti koje usmjeruju njegov čisto filozofski rad (tzv. „negativno
usmjerenje" koje dolazi od teologije). Kršćanstvo dakle nije promijenilo filozofiju, ali jest
filozofa.9

Grčki apologeti
Grčki apologeti su krišćanski oci, koji su pisali na grčkome jeziku.

Aristid Atinski

Martijan Aristid, „filozof iz Atine“, napisao je

Apologiju koja datira oko 140. godine, a upućena je caru
Antoninu Piju. Znatan dio ovog spisa posvećen je napadu na
paganska božanstva Grčke i Egipta, uz nekoliko optužbi na
račun morala Grka. Na početku Aristid izjavljuje da je
„začuđen poretkom svijeta“. Shvatajući da „je svijet i sve što
je u njemu „pokrenuto impulsom drugoga“, i videći da „je
ono što pokreće jače od onoga što je pokrenuto“, on
zaključuje da je pokretač svijeta „Bog svega, koji je napravio
sve čovjeka radi“. Aristid tako veoma sažeto iznosi argument koji se izvodi iz finaliteta i reda
u svijetu i iz činjenice kretanja. On tvorca i pokretača izjednačava sa krišćanskim Bogom,
kome onda pripisuje atribute: vječnost, savršenstvo, nepojmljivost, mudrost, dobrotu. Prema

8
https://hr.wikipedia.org/wiki/Crkveni_oci
9
S. Kušar, Srednjovjekovna filozofija, Školska knjiga, Zagreb, 1996. 29.str.

5
tome, kod njega nalazimo veoma rudimentarnu10 prirodnu teologiju, koja je bila iznesena ne
iz čisto filozofskih razloga, već u odbranu krišćanske religije.11

Justin Mučenik

Znatno eksplicitniji stav prema filozofiji može da se nađe

u spisima Flavija Justina (sveti Justin Mučenik), koji je rođen u
Neapolisu oko 100-te godine naše ere, roditelji su mu bili
pagani, a on je postao krišćanin koga su mučili u Rimu oko 164.
godine. U svom djelu „Dijalog sa Trifonom“ on izjavljuje da je
filozofija najdragoceniji dar Božiji. Namjena joj je da vodi
čovjeka prema Bogu, iako njena istinska, priroda i jedinstvenost
nisu bili priznati u svim narodima, o čemu "svjedoči postojanje
mnogobrojnih filozofskih škola. Flavije Justin je prvo učio kod nekog stoika; našavši da
stoičko učenje o Bogu nije zadovoljavajuće, zatim je otišao peripatetičaru, koga je ubrzo
napustio, jer se ispostavilo da je ovaj bio pohlepan. Od peripatetičara otišao je cjenjenom
pitagorovcu, ali ga je nepoznavanje muzike, geometrije i astronomije učinilo neprikladnim za
filozofiju u očima njegovog budućeg učitelja. I pošto nije želio da troši mnogo vremena u
sticanju znanja iz tih nauka, on se je okrenuo platonovcima. Justin je bio toliko ushićen
nematerijalnim idejama da je počeo da očekuje jasnu viziju Boga, što je, kaže on, cilj
Platonove filozofije. Uskoro zatim naišao je na krišćanina, koji mu je ukazao na nedostatak
paganske filozofije, čak i Platonove. Justin nije mogao da prihvati isključivo negativan i
neprijateljski stav prema grčkoj filozofiji.

Justinove riječi o platonizmu u Dijalogu pokazuju sasvim jasno poštovanje koje je gajio
prema platonskoj filozofiji. On je veoma cijenio njeno učenje o i materijalnom svijetu i o biću
iza suštine koje je izjednačio sa Bogom. Pa ipak, on je postao ubjeđen u to da sigurno i
pouzdano znanje o Bogu - istinska „filozofija“ - može da se postigne samo prihvatanjem
otkrovenja. U njegovim dvjema Apologijama on često upotrebljava platonske termine, npr.,
kada govori o Bogu kao „Demijurgu“. Kada Justin koristi platonske ili novoplatonske termine
i fraze, a njihova upotreba je prije svega posljedica njegovog filozofskog obrazovanja i neke

10
Početni, osnovni.
11
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 21.str.

6
simpatije koju je sačuvao za platonizam. Tako se on ne ustručava da ponekad pravi analogije
između krišćanskog i platonskog učenja, npr., kada govori o nagradi i kazni poslije smrti. O s
im toga, njegovo divljenje Sokratu je očigledno. Kada je Sokrat, služeći logosu, pokušao da
prevede ljude iz laži u istinu, zli ljudi su ga osudili na smrt kao opakog ateistu: tako su
ateistima bili nazvani i krišćani koji su sljedili sam inkarniran i Logos i njemu se pokoravali
poričući lažne bogove. Drugim riječima, kao što je Sokratovo djelo, koje je bilo u službi
istine, bilo prethodnica Hristovog potpunog djela, tako je i Sokratova osuda bila proba ili
anticipacija12 osude Hrista i njegovih sljedbenika. Nadalje, ljudske radnje nisu
determinisane13, k a o što su učili stoici, nego ljudi djeluju ispravno ili neispravno prema
slobodnom izboru. Pri tom, aktivnost zlih demona jeste ta zahvaljujući kojoj ljudi poput
Sokrata bivaju proganjani, dok Epikur i njemu slični su poštovani.

Justin ne razlikuje teologiju od filozofije u strogom smislu: postoji jedna mudrost , jedna
„filozofija“, koja je otkrivena potpuno u Kristu i Kristom. Pa ipak, prethodnicu i pripremu za
tu mudrost predstavljaju najbolji djelovi paganske filozofije, posebno platonizam. Utoliko u
koliko su paganski filozofi obožavali istinu, oni su djelovali preko logosa: Krist, međutim,
jeste sam otelovljeni Logos. Takvo shvatanje grčke filozofije i njenog odnosa prema
krišćanstvu je znatno uticalo na kasnije pisce.14

Tatijan Sirijac

Prema Irineju Tatijan je bio Justinov učenik. On je

bio Sirijac, obrazovan na grčkoj literaturi i filozofiji, a zatim
je postao krišćanin. Nema stvarnog razloga za sumnju u
istinitost tvrdnje da je Tatijan u određenom smislu učenik
Justina Mučenika, ali je sasvim jasno iz njegove Poslanice

12
Uzimanje unaprijed, predujam na robu; stvaranje suda ili dobivanje predstave o nečemu unaprijed; filozofski
po Kantu: anticipacija opažanja je osnovni stav čistoga razuma da "u svima pojavama ima osećaj (osjet) i realno
koje njemu odgovara na predmetu intenzivnu veličinu, tj. stepen", ret. predupređujuće postavljanje i obaranje
prigovora protivnikovog.
13
Određivanje, određenje, opredeljivanje, opredeljenje; određenje, određenost, opredeljenje, opredeljenost;
odlučnost, riješenost; log. sužavanje obima pojma proširivanjem njegove sadržine, čime se dolazi od opštijih
pojmova do manje opštih pojmova; sinteza opštih pojmova u posebne. (lat.)
14
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 22.str.

7
Grcima da on nije dijelio Justinovu simpatiju prema višim duhovnim aspektima grčke
filozofije. Tatijan tvrdi da mi Boga spoznajemo iz njegovih djela. Kod njega nalazimo učenje
o Logosu, razlikovanje duše (duha), učenje o stvaranju u vremenu i insistiranje na slobodnoj
volji; ali sve te karakteristike on je mogao da preuzme iz Biblije i krišćanskog učenja: on
veoma malo koristi grčko znanje i grčku filozofiju, iako, naravno, nije mogao sasvim da
izbegne njihov uticaj. Tatijan je, u stvari, bio sklon pretjeranom rigorizmu15 i znamo, preko
Irineja i Jeronima da je poslije Justinove mučeničke smrti napustio crkvu i prešao u
valentinsku gnosu16. Kasnije je osnovao sektu enkratista, koja j e osuđivala ne samo pijenje
vina i žensko ukrašavanje nakitom nego i brak, za koji je rekao da je oskvrnuće i blud.
Izvjesno je da je Tatijan priznavao ljudskom umu sposobnost da iz stvorenih bića dokaže
Božiju egzistenciju, te da je upotrebljavao filozofske pojmove i kategorije u razvijanju
teologije. Tako on tvrdi da Riječ, proizlazeći iz proste Božije suštine, ne „pada u prazno“, što
j e slučaj sa ljudskim riječima, nego istrajava u postojanju i sredstvo je božanskog stvaranja.
On koristi analogiju sa formiranjem ljudske misli i jezika da bi ilustrovao kako se javlja Riječ.
A držeći se učenja o stvaranju, upotrebljava terminologiju koja podseća na onu iz Timaja gde
se govori o Demijurgu. Ali, ako se i služi terminima i idejama iz paganske filozofije, on to
nipošto ne čini sa simpatijom nego sa mišljenjem da su grčki filozofi sve što je istinito u
njihovom učenju uzeli iz Biblije, a da ono što su sami dodali nije ništa drugo do laž i
izopačavanje. Stoici su, na primjer, svojom „đavolskom“ teorijom o fatalističkom
determinizmu iskrivili učenje o proviđenju. Ima neke historijske ironije u tome da je pisac,
koji je pokazao tako nedvosmisleno neprijateljstvo prema grčkoj misli i koji je povukao tako
oštru distinkciju između paganske „sofisterije i krišćanske mudrosti, sam završio u heresi.17

Antenagora

15
Preterana strogost, nepopustljivost u pitanjima morala i načelnosti; potpuna vernost načelima, naročito
moralnim. (lat.)
16
Gnosa (grčki: γνώσις gnosis - znanje, spoznaja, uvid) se najčešće upotrebljava da označi duhovno znanje
prosvetljenog čoveka, koje se opisuje kao neposredno iskustveno saznanje o natprirodnom ili božanskom. U
problemima teologije gnosis se odnosi na spoznaju dogmi i "objavljene istine" i predstavlja suprotnost pukom
verovanju u crkvene autoritete.
17
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 23str.

8
 Znatno obzirniji pristup Grcima i uskladu sa onim JustinaMučenika, bio je Atenagorin
pristup. Oko 177. godine naše ere. On je carevima Marku
Aureliju i Komodu „osvajačima Jermenije i Sarmatije, ali
filozofima iznad svega“, uputio „Molbu za kriščane“. U
toj knjizi autor brani krišćane od tri optužbe: ateizma,
kanibalističkih uživanja i incesta. Odgovarajući na prvu
optužbu, onda je argumentovao odbranu krišćanskog
učenja o jednom Bogu,vječnom i duhovnom. Prije svega
on citira razne grčke filozofe, na primjer Filolaja, Platona,
Aristotela i stoike. On navodi Platonovog Timaja da bi
pokazao kako je teško pronaći Tvorca i Oca kosmosa i da
nije moguće, čak i kada se tvorac otkrije, objaviti ga
svima; Atenagora se pita zašto bi krišćane, koji veruju u
jednog Boga, trebalo nazivati ateistima, kada Platona tako ne nazivaju i pored njegovog
učenja o demijurgu. Pjesnici i filozofi, potaknuti božanskim impulsom, težili su ka tome da
nađu Boga,a ljudi su vodili računa o onome o čemu su oni govorili: kako bi tek bilo glupo
odbiti da se sluša sam Duh Božiji, koji govori kroz usta proroka.

Atenagora u nastavku izlaže kako mnoštvo materijalnih božanstava nije moguće, ikako
Bog, koji stvara materiju, mora da je transcendentan, odnosno da Uzrok propadljivih stvari
mora biti ne propadljiv i duhovan. Govoreći ovo, Atenagora se poziva posebno na Platonovo
svjedočenje. On, dakle, prema grčkoj filozofiji ima isti stav koji je imao i Justin Mučenik.
Postoji samo jedna „istinska“ filozofija ili mudrost, do koje se,uprkos tome što su grčki
filozofi naslutili nešto od istine, primjerno stiže jedino preko krišćanskog otkrovenja. Drugim
riječima, već samo poštovanje grčkih mislilaca i pjesnika trebalo bi da promišljene ljude,
upućuje da uvažavaju i cijene krišćanstvo, čak iako ga neprihvataju. Atenagorina glavna
namjera bila je teološka i apologetska, i da bi to postigao on koristi filozofske argumente i
postupke. Naprimjer, pokušavajući da dokaže opravdanost učenja o uskrsnuću tijela, on izlaže
svoje uvjerenje, nasuprot Platonovom, da tijelo pripada integralnom čovjeku, i da čovijek nije
samo duša koja se prosto služi tijelom.

Teofil

9
 Slično Atenagori, umnom paganinu obratio se i Teofil Antiohijski u svom djelu Ad
Autolycum18, koje je napisao oko 180. godine. Nakon što je istakao činjenicu da je moral
nužan za svakoga ko hoće da spozna Boga, on govori o božanskim atributima, Božijoj
besmrtnosti, moći, mudrosti, vječnosti i nepromenljivosti. Kao što ljudska duša, sama
nevidljiva, biva opažena u pokretima tijela, tako i Bog, sam nevidljiv, biva prepoznat preko
njegove Promisli i njegovih djela. Teofil ne iznosi uvijek tačno shvatanja grčkih filozofa. On
cijeni do određene mjere Platona, koga smatra za „najuglednijeg filozofa među njima“,ali isto
tako, drži da je Platon griješio u tome što nije učio o stvaranju iz ničega (koje Teofil očito
zastupa) i u učenju o braku (koje Teofil ne iznosi korektno).19

Latinski apologeti

Latinski apologeti su krišćanski oci, koji su pisali na grčkome jeziku.

Minucije Feliks

Nije utvrđeno da li je Minucije Feliks pisao prije ili poslije

Tertulijana; u svakom slučaju, njegovo mišljenje o grčkoj
filozofiji, što se vidi iz njegovog djela Octavius, bilo je znatno
blagonaklono. Dokazujući da se Božija egzistencija može sigurno
saznati iz reda u prirodi i iz poretka u živom organizmu, posebno
u ljudskom tijelu, i da se iz jedinstva kosmičkog reda može
zaključiti o jedinstvu Boga, Minucije tvrdi da su i grčki filozofi
prihvatali te istine. Tako je Aristotel priznavao jednobožanstvo a
stoici učili o božanskom proviđenju, dok je Platon upotrebljavao

18
Ad Autolycum je jedino u potpunosti očuvano Teofilovo djelo u kome svog paganskog prijatelja nastoji
preobratiti na kršćanstvo. Tekst je zanimljiv jer se u njemu žestoko napada antička, pogotovo grčka filozofija te
ismijavaju hipoteze da je Zemlja okrugla. U tekstu se obilato citira Stari zavjet i navodi historijska hronologija
prema kojoj je svijet nastao 5529. godine pne. Teofil je i prvi kršćanski autor koji spominje pojam Trojstva.
19
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 25.str.

10
gotovo krišćanske termine kada je govorio u Timaju o Tvorcu i Ocu.20

Tertulijan

Tertulijan govori o grčkoj filozofiji na jedan sasvim drugačiji način. Rođen je oko
160. godine naše ere. Roditelji su mu bili pagani, po
obrazovanju je bio advokat u Rimu, a nakon što je postao
krišćanin, pao je u montanističku heres – oblik rigoroznog i
neumjerenog puritanizma. On je bio prvi istaknuti krišćanski
pisac koji je pisao na latinskom, i u njegovim djelima jasno i
eksplicitno dolazi do izražaja prezir prema paganima i
paganskim učenjima. Čak ni Sokrata njegova mudrost nije
mogla odvesti daleko, budući da niko ne može stvarno znati
Boga odvojeno od Krista, niti Krista odvojeno od Svetog
Duha. Povrh toga, Sokrata je, prema sopstvenom priznanju, vodio demon. On je tvrdio da se
egzistencija Boga sa sigurnošću zna iz njegovih djela, a da se iz Božije nestvorenosti može
izvesti njegova savršenost.

Tertulijan, iznosi i jednu zapanjujuću tvrdnju, naime, da je sve, uključujući i Boga,

materijalno ili tjelesno. Sve što postoj i jeste tjelesna egzistencija. Nema toga čemu nedostaje
tjelesna egzistencija osim onome što je nepostojeće, jer ko će poricati da je Bog tijelo, iako,
Bog jeste i Duh ? Jer Duh ima tjelesnu supstanciju vlastite vrste, u svom sopstvenom obliku.
Mnogi pisci su iz ovoga zaključili da je Tertulijan zastupao materijalističko učenje i smatrao
da je Bog zaista materijalno biće, jednako kao što su to mislili stoici, neki su, međutim,
sugerisali da je pod „tijelom“ Tertulijan često razumjevao prosto supstanciju, i kada Bogu
pripisuje materijalnost, on mu, ustvari, vjerovatno misli da je Bog spiritualna supstancija, u
tome slučaju njegov jezik bi bio pogrešan, dok bi njegovo mišljenje bilo prihvatljivo.

Tertulijan je, govoreći o ljudskoj duši, rekao da ona mora da bude tjelesna supstancija
jer može da pati. Međutim, on govori dvosmisleno čak i o prirodi duše, pa u Apologiji kao
razlog za uskrsnuće tijela griješnika navodi da „duša nije kadra da pati bez čvrste supstancije,

20
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 25.str.

11
tj. mesa“. Zato je možda najbolje reći da Tertulijanov jezik često podrazumjeva materijalizam
prilično grube vrste, ali da Tertulijanovo mišljen je ne mora biti ono što njegov jezik najčešće
implicira. Kada uči da je dječija duša izvedena iz očeva sjemena poput neke vrste mladice,
posve mu izgleda da on izlaže čisto materijalističko učenje; ali ovaj „redukcionizam“ je bio
prihvaćen djelimično i zbog jednog sasvim teološkog razloga, naime da bi se objasnio
prijenos prvo bitnog grijeha. I neki kasniji pisci, koji su bili skloni istom shvatanju, činili su to
iz istog teološkog razloga, a da nisu uviđali materijalističke implikacije tog učenja. 21

Arnobije

Arnobije iz Sike je djelovao za

vrijeme Dioklecijanove vladavine. Da bi ga se razlikovalo od
drugog Arnobija, koji je živio u 5. vijeku nove ere, on se
ponekad obilježava kao Arnobije Stariji.
Prema Jeronimovoj Hronici, Arnobije je, prije nego što se
preobratio na krišćanstvo, bio istaknuti
retor22 u numidskom gradu Sicca Veneria (danas El-Kef
u Tunisu), koji je u to doba bio jedan od glavnih hrišćanskih
središta u prokonzularnoj provinciji Afrike, a na krišćanstvo je
prešao zahvaljujući jednom snu koji je usnio. Kako sam Arnobije u svom spisu o
snoviđenjima piše kritički, moguće je da je Jeronim projektovao svoje vlastito poštovanje koje
je gajio prema onome što se ljudima ukazuje u snovima.

Djelo Adversus nationes (Protiv pagana) Arnobije je napisao u

svijetlu Dioklecijanove politike progona krišćana i u njemu nastojao pobiti argumente pagana
o tome zašto je taj progon opravdan. Arnobije napada one koji su tvrdili, kao i kasniji
protivnici Avgustinovi, da svijet srlja u propast otkad su se u njemu pojavili hrišćani te da
je Isus Krist bio smrtni mag23, ništa bolji od Apolonija iz Tijane24 ili Zoroastera25.

21
F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski izdavačko – grafički zavod,
Beograd, 1989. 29.str.
22
Retor (grč. ῥήτωρ), u antičkoj Grčkoj, govornik i učitelj govorničkog umijeća (retorike).
23
Čarobnjak

12
 Arnobije se pokazuje kao žestok i borben apologeta i vješt retor, koji
niže retorske ukrase, pitanja i gradacije, te po stilu nalikuje Tertulijanu. Premda svojim
nemilosrdnim šibanjem paganstva prelazi i u pamfletistu26, ipak nije stekao veću popularnost
među važnijim krišćanskim piscima, iz razloga što se pokazuje kao slab poznavalac Biblije i
krišćanskog učenja. Više se poziva na platonski nego na krišćanski nauk i pri tome, osuđujući
paganska verovanja i kultove, donosi obilje važnih podataka o staroj rimskoj religiji. Krista
poredi s antičkim filozofima, npr. Sokratom i Pitagorom, a kad ga hvali, ugleda se
na Lukrecijevu pohvalu Epikura. Potonji krišćanski pisci Arnobija ili uopšte ne spominju ili
ga čak osuđuju.

Djelo Adversus nationes sačuvano je u jednom jedinom pariškom rukopisu, nastalom u

9. vijeku, te jednoj hrđavoj belgijskoj kopiji tog rukopisa. U pariskom se rukopisu nalazi
i Oktavije Municija Feliksa.27

Zaključak

Grčkim i latinskim apologetima se nazivaju uticajni teolozi ranokrišćanske crkve. Nauka

ovih apologeta se naziva patristika. Pod patristikom (od gr. Páter, lat. pater – otac) obično se
misli na skup učenja otaca krišćanske crkve od II do VII stoljeća n.e. Pojam otac crkve nastao
je tokom nekoliko stoljeća; prvobitno se ocem nazivao duhovni nastavnik. Ovo jasno
pokazuje kako patristika nije skup pojedinih učenja već jedno učenje koje nastoje da otkrivaju
i izlože različiti oci crkve s različitom punoćom i dubinom; ako patristiku posmatramo spolja,
sa strane, onda nam se može pokazati i raznovrsnost različitih pozicija, pa se patristika može
razumjeti dvojako: kao specifični oblik krišćanske kulture i kao njena samorefleksija. Budući
da je reč o jednoj veoma složenoj pojavi, djela otaca mogu se razmatrati iz tri aspekta:
dogmatskoteološkog, istorijsko-literarnog i istorijsko-filozofskog; u ovom posljednjem
slučaju, patristika je skup principa i metoda hrišćanskog filozofiranja.

24
Apolonije iz Tijane (grč. Ἀπολλώνιος ὁ Τυανεύς), grčki novopitagorejski filozof, putujući učitelj i asket iz 1.
stoljeća, podrijetlom iz Kapadocije. Još u antici pročuo se kao prorok i čudotvorac, a legende o njemu proširila
se na Zapadu do srednjeg vijeka.
25
Zoroaster je ime pod kojim Zapad poznaje filozofa i proroka drevne Perzije Zaratustru.
26
Pamfletista, pisac pogrdnog, uvredljivog teksta, pamfleta.
27
https://sh.wikipedia.org/wiki/Arnobije

13
 Literatura

1. F. Koplston, Istorija Filozofije tom II, Srednjovekovna Filozofija, beogradski

izdavačko – grafički zavod, Beograd, 1989.
2. M. Uzelać, Istorija filozofije I, Istorija filozofije do Dekarta, Vršac, 2003.
3. S. Kušar, Srednjovjekovna filozofija, Školska knjiga, Zagreb, 1996.
4. https://sh.wikipedia.org/wiki/Apologetika
5. https://hr.wikipedia.org/wiki/Crkveni_oci
6. https://sh.wikipedia.org/wiki/Arnobije

14