Rasdhar Ni Vartao Part 1 PDF

Page |1
રસધારની વાર્ાાઓ - ૧
‘સૌરાષ્ટ્રની રસધાર’ માાંથી ચાંટેલી કથાઓ
ઝલેયચંદ ભેઘાણી
11 - 2010
પ્રથભ ઈ – વંસ્કયણ
http://aksharnaad.com Page 1
Page |2
http://aksharnaad.com
Page |3
Page |4
અક્ષય-નાદ
ભનુબાઈ ઩ંચો઱ી યચચત ક્રાસવક ગુજયાતી નલરકથા ―ઝેય તો ઩ીધાં છે
જાણી જાણી ‖ અંતગગત એક વંલાદભાં કશેલાયુ ં છે , “કભગસ્લાતંત્ર્મ જ જ્ઞાન ,
કભાગકભગસલલેક ળીખલે , કભગભાં સુધાયા કયલાનો સલલેક ફતાલે એ જ
બણતય, ફાકી તો તકગ દુષ્ટતા.” જ્ઞાન ભે઱લલાની આ઩ણી વંસ્કૃસતની
આદદભ ઩ધ્ધસત એટરે ગુરુ સળષ્મ ઩યં ઩યા , ગુરુ કશે, સળષ્મ વાંબ઱ે , ભનન
કયે , આચયણભાં ઉતાયલાનો પ્રમત્ન કયે . શલેના વભમભાં જ્માયે જ્ઞાનનો
અથગ અથો઩ાર્જન ઩ ૂયતો વીભીત યશી ગમો છે એલાભાં આજની અને નલી
Page |5
઩ેઢીઓભાં વંસ્કાયસવિંચનનુ ં કાભ વાદશત્મગુરુઓએ જ કયવુ ં યહ્ુ.ં આ઩ણા
વદનવીફે આ઩ણા રોકજીલનને , વંસ્કૃસતને અને મ ૂલ્મોને દળાગ લતી અનેક
કૃસતઓ ભશાન યચનાકાયોએ આ઩ી છે . “વૌયાષ્રની યવધાય” કે એની
કથાઓ સલળે અજાણ્મો શોમ એલો ગુજયાતી , ખયે ખય ગુજયાતી કશેલાલો ન
જોઈએ. ભાયી-અભાયી-આ઩ણી આજની ઩ેઢી ખ ૂફ ઝડ઩ી યુગભાં જીલે છે ,
ઝડ઩ે ળીખે છે , અને એથીમ લધુ ઝડ઩ે ભ ૂરી જામ છે . કભાગકભગસલલેક અશીં
ક્ાંમ નથી , ભોટા ભોટા ભેનેજભેન્ટ ગુરુઓ ઩ણ વંસ્કાય સવિંચન કે
રોકવંસ્કૃસતના ઘટડા
ંૂ તો ન જ ઩ાઈ ળકે ને?
Page |6
રગબગ જુરાઈ-2010થી જેનુ ં ટાઈ઩કાભ અને ઈ-઩ુસ્તક સ્લરૂ઩
આ઩લાનુ ં કાભ ળરૂ કયે લ ું તે “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂ઩ને રઈને ,
લાંચનની વગલડતા ખાતય ફે બાગભાં ઈ-પ્રકાસળત કયલાનુ ં નક્કી કયુું છે .
એ અંતગગત પ્રથભ બાગ પ્રસ્તુત છે . ટાઈ઩ ભાટે ગો઩ારબાઈ ઩ાયે ખ
(http://gopalparekh.wordpress.com)ની ભશેનત, તેભાંથી ભ ૂરો ળોધલા,
સુધાયલા અને ઈ-઩ુસ્તક સ્લરૂ઩ આ઩લાની ભાયી ભશેચ્છા વાથે નોકયી
઩છીના ફચેરા વભમની ભશેનત અને ઉજાગયા આજે રેખે રાગી યહ્ાં છે
એ લાતનો આનંદ છે .
Page |7
આ ઈ-઩ુસ્સ્તકા પ્રવ ૃસિભાં વતત પ્રોત્વાશન આ઩લા ફદર શ્રી ભશેન્રબાઈ
ભેઘાણી અને “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂ઩ે પ્રકાસળત કયલાની
઩યલાનગી ફદર શ્રી જમંતબાઈ ભેઘાણીનો જેટરો આબાય ભાનુ ં , ઓછો
જ ઩ડલાનો. એ ફંને પ્રેયણાદાતાઓને લંદન. આળા છે આ પ્રમત્ન આ઩ને
઩વંદ આલળે. ક્ષસતઓ અને સુધાયા રામક ફાફતો ઩ય ધ્માન દોયળો તો
આબાયી થઈળ.
- જીજ્ઞેળ અધ્મારૂ, ધનતેયવ વલ. વં. 2066
Page |8
સ્નેશીશ્રી ગો઩ારબાઈ તથા જજજ્ઞેળબાઈ,

તભાયા વંદેળા ભળ્મા. આબાયી છં. ભેઘાણી વાદશત્મની ઩વંદ
કયે રી વાભગ્રી તભે ઈન્ટયનેટ દ્વાયા ભોક઱ી ભેરો છો એ જાણી
આનંદ થમો. દુસનમાબયભાં લવતા ગુજયાતી લાચકો ઩ાવે આ
લાનગી ઩શોચળે એ વયવ ઘટના ગણાળે. તભાયા આ નેક
અચબમાનભાં વહન
ુ ા વાથ અને શુબેચ્છા શોમ જ , તેભાં ભાયી
શુબકાભના ઩ણ ઉભેરું છં.
- શ્રી જમંતબાઈ ભેઘાણી – પ્રવાય, 1888, આતાબાઈ એલન્યુ, બાલનગય
Page |9
અનક્રુ ભણણકા
1. ચાં઩યાજ લા઱ો ............................................................................................. 11
ંૂ
2. ધધ઱ીનાથ અને સવદ્ધનાથ ............................................................................. 37
3. દીકયો! .......................................................................................................... 73
4. ઢેઢ કન્માની દુલા ! ........................................................................................ 93
5. કાસનમો ઝાં઩ડો ............................................................................................ 104
6. ઘોડી અને ઘોડેવલાય ................................................................................... 128
P a g e | 10
7. બીભો ગયાણીમો .......................................................................................... 158
8. દે ઩ા઱દે ...................................................................................................... 196
9. દુશ્ભન ........................................................................................................ 213
10. ભશેભાન .................................................................................................... 241
11. ચભાયને ફોરે ........................................................................................... 252
12. અણનભ ભાથાં .......................................................................................... 269
13. વીભાડે વય઩ ચચયાણો ................................................................................ 301
P a g e | 11
1. ચાં઩યાજ લા઱૊
ભ૊ટંુ બ઱કડું શત.ંુ શફવીના ભ૊ઢા જેવ ંુ અંધારં ુ શત.ંુ ક્ાંક ક્ાંક લીજ઱ીના
વ઱ાલા થતા શતા. તેભાં બાદયન ંુ ડશ૊ફૄં ઩ાણી ક૊ઇ જ૊ગણના બગલા
અંચ઱ા જેવ ંુ દે ખાત ંુ શત.ંુ
એ અંધાયે જેત઩યુ ગાભભાં શાર જમાં ―ચાં઩યાજની ડેરી‖ નાભે ઓ઱ખાત૊

ખાંચ૊ છે , તમાંની દયફાયી ડ૊ઢી ની નાની ફાયી ઊઘડી અને જુલાન
યજ઩ ૂત ચાં઩યાજ લા઱૊ જ ંગર જલા નીકળ્મ૊ (લા઱ા યજ઩ ૂત૊ લટરીને
કાઠી થમા ઩શેરાંની આ લાત શ૊લાન૊ વંબલ છે .) એક શાથભાં ઩૊ટણરમ૊
P a g e | 12
છે , ફીજ૊ શાથ ફગરભાં દાફેરી તયલાયની મ ૂઠ ઉ઩ય છે . અંગે ઓઢેર૊

કાભ઱૊ લયવાદના ઝીણા ઝીણા ઝયભરયમા છાંટા ઝીરત૊ આલે છે .
એકાએક યજ઩ ૂત બાદયની બેખડ ઉ઩ય થંબી ગમ૊. કાન ભાંડયા.

આઘેઆઘેથી ક૊ઇ ય૊ત ંુ શ૊મ ને બેફૄં ગાત ંુ ઩ણ શ૊મ એલા સ ૂય વંબ઱ામ
છે . ક૊ઇ ફાઇ ભાણવન ંુ ગફૄં રાગય.ંુ
―નક્કી ક૊ક વનયાધાય ફ૊ન – દીકયી!‖ એભ ભનભાં ફ૊રીને ચાં઩યાજે ઩ગ

ઉ઩ાડયા. તયલાય ફગરભાંથી કાઢીને શાથભાં રઇ રીધી. કાછ૊ટી છ૊ડી
નાખી, અલાજની રદળા ફાંધીને એકદભ ચાલ્મ૊. થ૊ડેક ગમ૊ તમાં ચ૊ખ્ ંુ
ચ૊ધાય ય૊ણ ંુ વંબ઱ાણ.ંુ લીજ઱ીને વફકાયે ફે ઓ઱ા લયતાણા.
P a g e | 13
“ભાટી થાજે, કુ કભી!” એલી શાકર દે તા ચાં઩યાજે નદીની ઩ર઱ે રી બેખડ૊

ં ૂ તાં ્દ
ઉ઩ય ગાય૊ ્દ ં ૂ તાં દ૊ટ દીધી. નજીક ગમ૊. તમાં ઊબ૊ યશી ગમ૊.
ક૊ઇ આદભી ન દીઠ૊. ભાત્ર તેજના ફે ઓ઱ા જ દે ખમા. અંગ ચ૊ખખાં ન
દે ખાણાં, ઩ણ શતી ત૊ સ્ત્રીઓ જ. એક ગામ છે ને ફીજી રુએ છે .
“ક૊ણ, ચાં઩ાયાજ લા઱૊ કે?” ગાતા ઓ઱ાએ ભીઠે કં ઠે ઩ ૂછ્.ંુ
ંુ અટાણે આંશીં ળીદ કલ્઩ાંત કય૊ છ૊?”

“શા, તભે ક૊ણ ફાઇય?
“ચાં઩યાજ લા઱ા! ફીળ નરશિં કે?”
“ફીઉં ળીદ? હું યજ઩ ૂત છં.”
P a g e | 14
“તમાયે અભે અ઩વયાઉં છીએ.”
“અ઩વયાઉં! આંશીં ળીદ ?”
“આંશીં કારે વાંજે જુદ્ધ થાળે. આ બાદયભાં રુવધય ખ઱કળે.”
“તે?”
“એભાં ભ૊ખયે ફે જણ ભયળે. ઩શેર૊ તાય૊ ઢ૊રી જ૊ગડ૊ ; ને ફીજ૊ ત ંુ

ચાં઩ાયાજ લા઱૊. એભાં ઩શેરા ભયનાય વાથે આ ભાયી ભ૊ટે યી ફે ‖નને
લયવ ંુ ઩ડળે , એટરે ઇ કલ્઩ાંત કયે છે ; ને ફીજા ભયનાય ચાં઩ાયાજને ભાયા
શાથથી લયભા઱ા ય૊઩લાની છે ; તેથી હું ધ૊઱ભંગ઱ ગાઉં છં.”
P a g e | 15
બ઱કડું લેગે લશી જલા રાગય ંુ ને ફેમ ઓ઱ા વંક૊ડાલા ભંડયા. રુદનના
સ ૂય અંધાયાભાં ત ૂટતા ત ૂટતા શેફકાં જેલા ફનલા રાગમા. થડક છાતીએ
ચાં઩યાજ ઩ ૂછે છે , “શે અ઩વયા! ભાયે ઩ાદય જુદ્ધ કેવ ંુ ? ભેં ત૊ ક૊ઇ શાયે લેય
નથી કમાા. લસ્તી ને યાજા લચ્ચે લશાર઩ લતે છે .”
“ચાં઩યાજ! આંશીં રદલ્રીન ંુ કટક ઊતયળે. શાલ્ય ંુ આલે છે , ભાય ભાય કયત.ંુ
એક જણને ઩ા઩ે તારં ુ આ્ ંુ ઩ાટ ય૊઱ામ છે .”
“ક૊ણ એક જણ ? શ ંુ ઩ા઩ ?”
P a g e | 16
“તાય૊ ભ૊ચી , એને ક૊ક જ૊ગીએ યાજી થઇ લયદાન ભાગલાન ંુ કહ્ ં ુ ,

કભવતમા ભ૊ચીએ ભાગય ંુ કે “હું ણચિંતવ ંુ તે શાજય થામ.” ફ૊રે ફંધામેર
જ૊ગીએ ત઩સ્મા લેચીને એક દીલી ઉતાયી ભ૊ચીને દીધી , કહ્ ં ુ કે ―જા,
ૂ ભાગીળ ત૊ તરં ુ
ચભાય! પ્રગટજે. ચાય દૂ ત નીક઱ળે , કશીળ તે કયળે. કડ
નગય ય૊઱ાળે.”
“઩છી?”
“઩છી ત૊,ચાં઩યાજ! ભ૊ચીડે ભધયાતે દીલી પ્રગટી. ચાય રપયસ્તા નીકળ્મા.

કાભીએ ભાગય ંુ કે રદલ્શીની ળાશજાદીને ઩રંગ વ૊તી આણ૊.”
P a g e | 17
ચાં઩યાજના શૈમાભાંથી અંધાયે વનવાવ૊ ઩ડય૊.
“઩છી ત૊, ચાં઩યાજ! ય૊જ યાતે ળેજાદીને ઩રંગ વ૊તી ભંગાલે. ફૂર જેલી
ળેજાદી ચાભડાંની દુગંધે જાગી જામ , ભ૊ચી ફીને એનાથી અ઱ગ૊ યશે.
બ઱કડે ઩ાછ૊ ઩રંગ રપયસ્તા ઩ાવે રદલ્રી ઩શોંચાડાલે.”
બ઱કડું બાંગલા રાગય ંુ , ઓ઱ા ઝાંખા થલા રાગમા. લાત કશેનાયીન૊

અલાજ ઊંડ૊ ફન્મ૊ , “એભ કયતાં , ચાં઩યાજ! છ ભરશને ળેજાદીન ંુ ળયીય
સકુ ાણ,ંુ હુયભે પ૊વરાલી-઩ટાલી ફેટીને શૈમાની લાત ઩ ૂછે . દીકયીએ
અંતયની લેદના લણાલી. ઩ાદળાશને વલગત ઩ાડી. ઩ાદળાશે ળીખવય ંુ કે ,
“ફેટી! આજ ઩ ૂછતી આલજે ; ક્ું ગાભ ? ક્૊ યાજા ? ઩૊તે ક૊ણ ? ને નાભ
P a g e | 18
ંુ “એ પ્રભાણે તે રદલવની ભધયાતે ભ૊ચીન ઘયભાં આ઱વ ભયડીને

શ?
ળેજાદી ફેઠી થઇ, ઩ ૂછ્,ંુ છ ભરશને સદ
ંુ યી ફ૊રી તેથી યાજી થઇને ભ૊ચીએ
નાભઠાભ દીધાં. એ એંધાણે ઩ાદળાશન ંુ કટક ચડ્ ંુ છે . કારની યાતે આ઩ણે
ફેમ સયુ ા઩યીભાં વંગાથી શશ.ંુ ચાં઩ાયાજ! ભાટે હું આજ શયખ બયી ગાઉં
છં.”
એ જ લખતે ફીજા ઓ઱ાએ જાણે કે જરટમાં ઩ીંખમાં , ચીવ૊ ઩ાડી. અને

઩ય૊રઢમાના ફૂટતા તેજભાં ફેમનાં અંગ ઓગ઱ી ગમાં.
બાદય ય૊તી ય૊તી લશેતી શતી. આબની શજાય૊ આંખ૊ભાંથી ઝીણાં ઝીણાં
આંસડુ ાં ઩ડતાં શતાં. ચાં઩યાજ આઘે આઘે ભીટ ભાંડીને બેખડ ઉ઩ય ઊબ૊
P a g e | 19
શત૊ અને વાદ ઩ાડીને ફ૊રત૊ શત૊ , “ય૊ ભા , ય૊ ભા! હું જ૊ગડાને ઩શેર૊
નરશ ભયલા દઉં!”
઩ાઘડીન૊ આંટ૊ રઇ જાણનાય એકેએક જેત઩યુ ીઓ જુલાન ને ઘયડ૊

યજ઩ ૂત ડ૊ઢીભાં શરક્૊ છે . ળયણાઇઓ વવિંધડુ ાના વેંવાટ ખેંચી યશી છે .
ુ કાલત૊ જ૊ગડ૊ ઢ૊રી ઘ ૂભે છે . જુલાન૊ની ભજા
અને તયઘામ૊ ઢ૊ર ધ્રવ ુ ઓ
પાટે છે . કેવરયમા યં ગનાં યં ગાડાં ઊક઱ે છે .
“ઇ ભ૊ચકાને ફાંધીને ચીયી નાખ૊! ઇ કુ કભીને જીલત૊ વ઱ગાલી

દ્ય૊!” ડામયાના જુલાન૊એ યીરડમા કમાં. ઩ણ એ ફધાને લાયત૊ ચાં઩યાજ
ધીયે ગ઱ે કશેલા રાગમ૊ , “ફા઩! થલાની શતી તે થઇ ગઇ. એભાં ભ૊ચીને
P a g e | 20
ભામે આજ કાંઇ જુદ્ધ અટકળે ? અને ઇ ત૊ ગાભ ફધાન ંુ ઩ા઩. યાજાને

યૈ મત વહુન ંુ ઩ા઩. નકય યજ઩ ૂતને ગાભ ટીંફે ક૊ઇને આલી કભતમ સ ૂઝે જ
કેભ? ઩ણ શલે આ જ૊ગડા ઢ૊રીને શ ંુ કયવ ંુ છે ?”
“ફા઩ ચાં઩યાજ!” એન૊ વ઩તા એફરલા઱૊ ફ૊લ્મ૊ , “ઘા લા઱ે ઇ અયજણ!

લીય શ૊મ ઇ અ઩વયાને લયે . એભાં નાતમજાતમ ન જ૊લામ. ભાય૊ જ૊ગડ૊
઩ે‖ર૊ ઩ોંખાત૊. જેત઩યુ ને ઝાઝ૊ જળ ચડળે.”
“઩ણ ફા઩!ુ ઓરી વ૊઱ લયવની યં બા આજ બ઱કડે કાંઇ ય૊તી ‖તી! ફહુ જ
લશરં ુ ય૊તી‖તી, ફા઩!ુ એના ભનખમ૊ ધ ૂર ભ઱ળે. ભાટે કહું છં કે જ૊ગડને
ક૊ઠાની ભારીક૊ય આજન૊ રદલવ ઩ ૂયી યાખીએ.”
P a g e | 21
“ઇ તે કેભ ફને , ચાં઩યાજબાઇ!” ફીજા જુલાન૊એ કહ્ ં ુ , “એન૊ તયઘામ૊

લગડયા વલના કાંઇ શ ૂયાતન થ૊ડું ચડલાન ંુ ? ફીજા શાથની ડાંડી ઩ડયે કાંઇ
ભાથાં ઩ડે ને ધડ થ૊ડાં રડે?‖
“ત૊ ચાં઩યાજ, હું જુક્તત સઝ

ુ ાડું.” એબરલા઱ાએ ધ્માન ઩શોંચાડ્.ંુ
“જ૊ગડાને રઇ જાલ ક૊ઠાને ભાથે. તમાં એના રડરને દ૊યડે ફાંધી લા઱૊ ,
શાથ છ૊ટા યાખ૊ ને શાથભાં ઢ૊ર આ઩૊. ઊંચે ફેઠ૊ ફેઠ૊ એ લગાડે , ને શેઠે
ધીંગાણ ંુ ચારે. ઩ણ ભજબ ૂત ફાંધજ૊. જ૊જ૊, ત૊ડાલી ન નાખે!”
P a g e | 22
ુ ી ,” કશીને જુલાન૊ અંગ કવલા રાગમા. કેવરયમાં

“વાચી લાતછે ફા઩ન
લ ૂગડાંન૊ ઘટાટ૊઩ ફંધાઇ ગમ૊. વ઩મારા જેલી તયલાય૊ વજાઇ ગઇ, ગાઢા
ંુ ા ઘ૊઱ાલા રાગમા અને
કસફ ―છે લ્રી લાયની અંજણ઱ય ંુ , ફા઩! ઩ી લ્મ૊!
઩ાઇ લ્મ૊! ‖ એલા શાક૊ટા થમા. તડક૊ નમ્મ૊. સ ૂયજ ધધ
ં ૂ ઱૊ થલા રાગમ૊.
ગગનભાં ડભયી ચડતી દે ખાણી.
“જ૊, બાઇ જ૊ગડા! વાભે ઊભ ંુ એ ઩ાદળાશન ંુ દ઱કટક. આ઩ણા જણ છે

ંુ ે ફાંધ્મ૊ છે તે આટરા વારુ. ભજા
઩ાંખા. જેતાણ ંુ આજ ફ૊઱ાઇ જાળે. તન ુ ય ંુ
ત૊ડી નાખજે. ઩ણ તયઘામ૊ થ૊બાલીળ ભા! આ ક૊ઠા વાભા જ અભાયાં
ભાથાં ઩ડે ને ધડ રડે એલ૊ ઢ૊ર લગાડયે યાખજે!”
P a g e | 23
શ ૂયાતને થયક થયક કં ઩ત૊ જ૊ગડ૊ ઢ૊રી ચકચ ૂય આંખે ચાં઩યાજની વાભે
નીયખી યહ્ય૊. કવકવીને એની કામા ફંધાઇ ગઇ છે . ધ્ર ૂવાંગ! ધ્ર ૂવાંગ!
ધ્ર ૂવાંગ! એની ડાંડી ઢ૊ર ઉ઩ય ઩ડલા રાગી. અને ડેરીભાંથી લા઱ા
યજ઩ ૂત૊ન ંુ કેવયી દ઱ દાંતભં તયલાય રઇ શાથભાં બારા વ૊ત ંુ દ૊ટ દે ત ંુ
નીકળ્ય.ંુ
઩ણ ન યશી ળક્૊ જ૊ગડ૊ ઢ૊રી ! ભાથે કવકવાટ ફાંધ્મ૊મ ન યશી ળક્૊.

ુ ઓભાં ક૊ણ જાણે ક્ાંથી
કામયને ઩ણ ઩ાણી ચડાલનાયી એની ફે ભજા
જ૊ભ ઊબયાણ.ંુ ક૊ઠા નીચે ફેઉ વૈન્મ૊ની ઝીંકાઝીંક ભંડાલાને શાં કે ઘડી-
ફઘડી જામ છે . તયલાય૊નાં ત૊યણ ફંધાઇ ગમા છે . અને યણઘેલ ૂડ૊
P a g e | 24
ચાં઩યાજ ભ૊ખયે ઘ ૂભી યહ્ય૊ છે ુ ઓએ અંગ

, તમાં આંશીં જ૊ગડાની ભજા
ઉ઩યના ફંધ ત૊ડી નાખમા. ગ઱ાભાં ઢ૊ર વાથે એને ઊંચા ક૊ઠા ઉ઩યથી
રડરન૊ ઘા કમો , અને વહુથી ઩શેરાં એના પ્રાણ નીક઱ી ગમા વહુથી
પ્રથભ એને ભયલાન ંુ વયજેલ ં ુ શત ંુ તે વભથમા ન થય.ંુ
―આગે છે લ્રી ઊઠત૊, ઩ેરી ઊઠમ૊ ઩ાંત,

ભ ૂ઩ાભાં ઩ડી ભ્ાંત, જભણ અબડાવય,ુ જ૊ગડાં! [1]
[શે જ૊ગડા ઢ૊રી! ત ંુ ત૊ નીચા ક઱

ૂ ન૊ , અગાઉ ત૊ તાયે વહુથી છે લ્રી
઩ંગતભાં જભલા ઊઠલાન ંુ શત ંુ , ઩ણ આજ યદ્ધ
ુ ફૃ઩ી જભણભાં ત૊ તેં ઩શેરી
P a g e | 25
઩ંગતભાં ફેવીને તયલાયના ઘા ફૃ઩ી જભણ જભી રીધ.ંુ તેં ત૊

ભ ૂ઩વતઓભાં ભ્ાંવત ઩ડાલી. બ૊જન તેં અબડાલી નાખય ંુ ]
જ૊ગડ૊ ઩ડય૊ અને ચાં઩યાજે વભળેય ચરાલી. કેલી ચરાલી ?
ખાંડા તણ૊ ખરડમે, ઩૊શલ! ઩ાયીવ૊ રકમ૊.

કય દીધા કરફે, આડા એબરયાઉત! [2]
ુ ક્ષેત્રફૃ઩ી જભણભાં ખાંડાના ઝાટકા ઩ીયવલા

[એ યાજા ! તેં ત૊ યદ્ધ
ભાંડયા.એટલ ંુ ફધ ંુ વ઩યવણ ંુ કયં ુ કે શે એબરના ઩ત્ર
ુ ! મવ
ુ રભાન જ૊દ્ધાઓ
P a g e | 26
ફૃ઩ી જભલા ફેઠેરા ભશેભાન૊એ શાંઉ! શાંઉ! કયી આડા શાથ દીધા , અથાાત
તેઓ તાયા શ ૂયાતનથી ત્રાવી ગમા.]
વય ગ૊઱ી વાફ઱ તણા, ભાથે ભે વથમા,

(ત૊મ) ચાં઩૊ ચામે ના, ઓ઱ા એબરયાઉત! [3]
[ચાં઩ાયાજના ભાથા ઉ઩ય ત૊ તીય , ગ૊઱ી અને બારાંઓન૊ લયવદ

લયવત૊ શત૊. તે છતાં એ એબર લા઱ાન૊ દીકય૊ ક૊ઇ ઓથ રઇને એ
લયવાદભાંથી ઊગયલા ભાગત૊ નથી, અથાાત નાવત૊ નથી]
ત ંુ તા઱ાં આલધ તણી, ચકલત ચ ૂક્૊ ના,
P a g e | 27
વળમ૊ મ ત઱ા઩ વદા, અથમો ચ ૂકે એબરયાઉત! [4]
ુ ! વવિંશ જેલ૊ વનળાનફાજ ઩ણ જયાક ઉતાલ઱૊

[શે એબર લા઱ાના ઩ત્ર
થઇને કદી કદી ઩૊તાની તયા઩ભાં વળકાયને ચ ૂકી જામ છે : ઩ણ ત ંુ તાયાં
ુ ૊ન૊ એકેમ ઘા ન ચ ૂક્૊.]
આયધ
એ ઊબા થમેરા ધડને જાને કે છાતીએ નલી આંખ૊ નીક઱ી. તયલય

લીંઝત ંુ ધડ ળત્રઓ
ુ ન ંુ ખફૄં કયત ંુ કયત ંુ , પ૊જને ભ૊ઢા આગ઱ નવાડત ંુ
ુ ી શાંકી ગય.ંુ તમાં જઇને એ થાકેલ ં ુ ધડ ઢ઱ી ઩ડ્.ંુ જુલાન
ઠેઠ રાઠી સધ
ચાં઩યાજ ઩૊તાની લાટ જ૊નાયીની ઩ાવે સયુ ા઩યુ ીભાં વવધાવમ૊.
P a g e | 28
જ૊ગડા ઢ૊રીન૊ છગ૊ (઩ાણ઱મ૊) જેત઩યુ ના એ ક૊ઠા ઩ાવે છે ને

ચાં઩યાજની ખાંબી રાઠીને ટીંફે શજુ ઊબી છે . ચાં઩યાજ ત૊ ખ઩ી ગમ૊ ,
઩ણ ઩ાદળાશના શૈમાભાં કેલ૊ પડક૊ ફેવી ગમ૊?
઩તળાશે ઩તગયીમાં નૈ, ઩૊શ઩ ઩ાછાં જામ,

ચાં઩૊ છાફાંભાંમ, ઊઠે એબરયાઉત! [5]
[઩ાદળાશ ઩ાવે પ્રબાતે ભારણ ફૂરછાફ રઇને ફૂર૊ દે લા ગઇ. ઩દળાશે

઩ ૂછ્ ંુ કે ―ળેનાં ફૂર૊ છે ?‖ ભારણ કશે કે ―ચં઩૊‖ ―અયયય, ચં઩૊‖ કયત૊
઩ાદળાશ ચભકે છે ; ―ચં઩૊‖ ફૂરન ંુ નાભ વાંબ઱તાં ઩ણ એને રાગે છે કે
P a g e | 29
ક્ાંક ચાં઩૊ (ચાં઩યાજ) છાફડીભાંથી ઊઠળે! ભારણ ઩ષ્ુ ઩૊ની છાફડી રઇ

઩ાછી ચારી જામ છે .]
“ના, ફા઩ એબર લા઱ા! એભ હું ઘ૊ડ૊ રેલાન૊ નથી. ઇ ત૊ ચાં઩ાયાજ

લા઱૊ ઩ંડે બયડામયા લચ્ચે આલીને દાન કયે ત૊ જ ભાયે ઘ૊ડ૊ ખ઩ે , નરશ
ત૊ હું આંશીં ભાય૊ દે શ ઩ાડીળ. હું મ ૂલાનાં દાન રઉં કાંઇ?”
એબર લા઱ાની આંખ૊ભાં ઩ાણી આવમાં , શવીને ફ૊લ્મ૊, “ગઢલા, ગાંડ૊ થા

ભાં. ચાં઩ાયાજ તે શલે ક્ાંથી આલે ? ભયે રા ભાણવ૊ને શાથે ક્ાંમ દાન
થમેરાં જાણમાં છે ? અને ચાં઩ાયાજ કશીને ગમ૊ છે કે ઘ૊ડ૊ ગઢલીને દઇ
દે જ૊.”
P a g e | 30
ચાયણ એકન૊ ફે થમ૊ નરશ. એ ત૊ રાંઘણ ઉ઩ાય રાંઘણ ખેંચલા રાગમ૊ ,

ચાં઩યાજ લા઱ાને સ્ભળાનભાં ફા઱ે રા તમાં જઇને ફેઠ૊ અને ણફયદાલલા
રાગમ૊. આખયે ચાં઩યાજ લા઱ાન ંુ પ્રેત દે ખાય.ંુ ચાયણને લચન દીધ ંુ કે “જા
ગઢલા, વલાયે ડામય૊ બયીને ઘ૊ડ૊ તૈમાય યાખજે, હું આલીળ.”
ચાયણે જઇને દયફાયને લાત કયી. દયફાય શસ્મા ; વભજી રીધ ંુ કે ચાયણ
બાઇથી ઩ેટભાં ભ ૂખ વશેલાતી નથી એટરે આ જુક્તત કયી છે . આલી યીતે
ડામય૊ બયાળે ; આ઩ને જ ચાં઩ાયાજ લા઱ાને નાભે દાન કયી દે શ ંુ ; ચાયણ
પ૊વરાઇ જાળે; આ઩ણે ચાયણ-શતમાભાંથી ઊગયશ.ંુ ચાયણને લાફૄં કયાવય.ંુ
P a g e | 31
ફીજે રદલવે વલાયે ડામય૊ જામ્મ૊ , ઘ૊ડાને વજ્જ કયી રાલલભાં આવમ૊ ,
ચાયણ લાટ જ૊ઇને ઊબ૊. આખ૊ ડામય૊ શાંવી કયલા રાગમ૊ , વહુને થય ંુ કે
આ બા થ૊ડ૊ક ડ૊઱ કયીને શભણાં ઘ૊ડ૊ રઇ રેળે. તમાં ત૊ ઉગભણી રદળા
તયપ ફધાની નજય પાટી યશી. સ ૂયજનાં રકયણ૊ ની અંદયથી તેજ઩રુ ુ ઴
ચાલ્મ૊ આલે છે . આલીને ઘ૊ડાની રગાભ ઝારી અને ચાયણના શાથભાં
રગાભ મ ૂકી લણફ૊લ્મ૊ ઩ાછ૊ એ ઩રુ ુ ઴ સ ૂમાર૊કને ભાગે વવધાલી ગમ૊!
ંુ ે ફા઩!” એલી જમ ફ૊રાલીને ચાયણ ઘ૊ડે ચડય૊. આખ૊

“ખભા! ખભા તન
ડામય૊ થંબી ગમ૊ અને ચાયણે દુશ૊ કહ્ય૊ -
કભ઱ વલણ બાયથ કીમ૊, દે શ વલણ દીધાં દાન,
P a g e | 32
લા઱ા! એ વલધાન, ચાં઩ા! કેને ચડાલીએ? [6]
[ભાથા વલના જુદ્ધ કયં ુ અને દે શ વલના દાન દીધાં: એલાં ફે દુરાબ ણફરુદ
અભે ફીજા ક૊ને ચડાલીએ , ચાં઩ાયાજ લા઱ા ? એ ત૊ એકરા તને જ
ચડાલામ]
ભાયલાડન૊ એક ફાય૊ટ ચારત૊ ચારત૊ જેત઩યુ આલી ઩શોંચ્મ૊. એબર

લા઱ા ઩ાવે જઇને એણે વલાર કમો , “યજ઩ ૂત, હું ભાગ ંુ તે દે ળ૊ ? તભે ત૊
દાનેશ્વયી ચાં઩ાયાજના વ઩તા છ૊.”
એબર લા઱૊ ફ૊લ્મ૊ :”બરે ફાય૊ટ! ઩ણ જ૊ઇ વલચાયીને ભાગજ૊, શાં !”
P a g e | 33
ફાય૊ટ કશે “ફા઩ા, તભને ઩૊તાને જ ભાંગ ંુ છં.”
એબર લા઱ાને અચંફ૊ રાગમ૊. એ ફ૊લ્મ૊ , “ફાય૊ટ , હું ત૊ બઢ્ઢુ ૊ છં , ભને

રઇને ત ંુ શ ંુ કયલાન૊ શત૊ ? ભાયી ચાકયી તાયાથી ળી યીતે થળે ? તેં આ
કઇ યીતની ભાગણી કયી?”
ફાય૊ટે ત૊ ઩૊તાની ભાગણી ફદરી નરશ , એટરે એ વ ૃદ્ધ દયફાય ઩૊તાન ંુ

યાજ઩ાટ ચાં઩ાયાજથી નાનેયા દીકયાને બ઱ાલીને ફાય૊ટની વાથે ચારી
નીકળ્મા. યસ્તે જતાં દયફાયે ઩ ૂછ્ ંુ : “શેં ફાય૊ટ ! વાચેવાચ ંુ કશેજ૊ ; આલી
વલણચત્ર ભાગણી ળા ભાટે કયી ?”
P a g e | 34
ફાય૊ટે શવીને કહ્ ં ુ , “ફા઩ ભાયલાડભાં તેડી જઇને ભાયે તભને ઩યણાલલા
છે .” એબર લા઱ા શવી ઩ડયા ને ફ૊લ્મા , ”અયે ગાંડા , આ ત ંુ શ ંુ કશે છે ?
આટરી ઉંભયે ભને ભાયલાડભાં રઇ જઇને ઩યણાલલાન ંુ કાંઇ કાયણ?”
ફાય૊ટ કશે:” કાયણ ત૊ એ જ કે ભાયે ભાયલાડભાં ચાં઩ાયાજ લા઱ા જેલ૊

લીય નય જન્ભાલલ૊ છે , દયફાય!”
એબર લા઱ાએ ફાય૊ટન૊ શાથ ઝારીને ઩ ૂછ્ ંુ , “઩ણ ફાય૊ટ , તાયા

ભાયલાડભાં ચાં઩ાયાજની ભા ભીન઱દે લી જેલી ક૊ઇ જડળે કે ? ચાં઩ાયાજ
ક૊ને ઩ેટે અલતયળે?”
P a g e | 35
“કેલી ભા?”
“વાંબ઱ તમાયે . જે લખતે ચાં઩ાયાજ ભાત્ર છ ભરશનાન ંુ ફા઱ક શત૊ તે

લખતે હું એક રદલવ યણલાવભાં જઇ ચડેર૊. ઩ાયણાભાં ચાં઩યાજ સ ૂત૊
સ ૂત૊ યભે છે . એની ભાની વાથે લાત કયતાં કયતાં ભાયાથી જયક અડ઩લ ં ુ
થઇ ગય.ંુ ચાં઩યાજની ભા ફ૊લ્માં, શાં, શાં, ચાં઩યાજ દે ખે છે , શાં!”
“હું શવીને ફ૊લ્મ૊ , ―જા યે ગાંડી. ચાં઩યાજ છ ભરશનાન ંુ ફા઱ક શ ંુ વભજે ?‖

ફાય૊ટ! હું ત૊ આટલ ંુ કહું છં , તમાં ત૊ ચાં઩યાજ ઩ડ્ ંુ પેયલીને ફીજી ફાજુ
જ૊ઇ ગમ૊. હું ત૊ યાણીલાવભાંથી ફશાય ચાલ્મ૊ આવમ૊ , ઩ણ ઩ાછ઱થી એ
P a g e | 36
ળયભને રીધે ચાં઩યાજની ભાએ અપીણ ઩ીને આ઩ઘાત કમો. ફ૊ર૊ ,

ફાય૊ટ! આલી વતી ભાયલાડભાં ભ઱ળે?”
વનયાળ થઇને ફાય૊ટે કહ્:ં ુ “ના.”
“ફવ તમાયે , શાર૊ ઩ાછા જેત઩યુ .”
ચાં઩૊ ઩૊ઢય૊ ઩ાયણે, એબર અ઱વમા કયે .

મ ૂઇ ભીણરદે , વ૊રંકણ વાભે ઩ગે . [7]
P a g e | 37
ં ૂ ઱ીનાથ અને વવદ્ધનાથ

2. ધધ
“તેં દુ ‖ની લાત ંુ શારી આલે છે , બાઇ! અયધી વાચી ને અયધી ખ૊ટી. શજાય
લયવની જૂવનય ંુ લાત!ંુ ક૊ણ જાણે ળી ફાફત શળે ?”
એટલ ંુ ફ૊રીને એ બઢ્ઢુ ા ભારધાયીએ રદળાઓને છે ડે ભીટ ભાંડી. એક

શજાય લ઴ા ઩શેરાંના અક્ષય૊ લાંચ્મા. થ૊ડુંક શસ્મ૊. ડાંગને ટે કે ઊબાં ઊબાં
ુ ાડા નીતયલા રાગમા.
એણે ચરભ વ઱ગાલી. એની ધ૊઱ી દાઢીભાંથી ધભ
ગ૊ટેગ૊ટા ઊંચે ચડલા રાગમા. ભોં ભરકાલી એણે કહ્:ં ુ
P a g e | 38
“ઇ ફધ ંુ આવ ંુ , બાઇ! આ ધભ
ુ ાડા જેવ.ંુ અભાયા વ૊યઠભાં ત૊ કૈં ક ટાઢા
઩ૉ‖યના ગ઩ાટા શારે છે ; ઩ણ હું ત૊ ઢાંકને ડુંગયે ડાંગન૊ ટે ક૊ રઇ ને
જમાયે ચરભ ચેતવ ંુ છં ં ૂ ઱ીનાથ-વવદ્ધનાથની જ૊ડી
, તમાયે ભને ધધ
જીલતીજાગતી રાગે છે .શજાય લયવ ત૊ ભાયી આંખના ઩રકાયા જેટરાં જ
ં ૂ ાડાની ફૂં ક જેલ૊ ધધ
ફની જામ છે . આ ધલ ં ૂ ઱ીનાથ અને આ આગની ઝા઱
જેલ૊ શેભલયણ૊ ફૃડ૊ વવદ્ધનાથ શાજયાશજૂય રાગે છે .”
“લાત ત૊ કશ૊!”
P a g e | 39
“અયે , લાત કેલી ? ઇ ત૊ ટાઢા ઩૊ ‖યના! ફે ઘડી ગ઩ાટા શાંકીને ડ૊ફાં

ચાયીએ. થ૊ડીક યાત ્ ૂટે ! આ ત૊ લે ‖રાંની લાત ંુ, ભ૊ઢાભ૊ઢ શારી આલે ,
એના કં ઇ આંકડા થ૊ડા ભાંડેર છે ?”
એટલ ંુ ફ૊રતાં એની આંખભાં ચરભન૊ કેપ ચડત૊ ગમ૊. આંખના ્ ૂણા
રારચટક ફન્મા, એને ડાંગને ટે કે અજલા઱ી યાતે લાત ભાંડી...
ં ૂ ઱ીનાથન ંુ અવર નાભ ત૊ ધધ

ધધ ં ૂ ૊ ; જાતન૊ ક૊઱ી. આ લાંવાલડ દીભન૊
યે ‖ત૊. હું ઩ીઉં છં એલી ફજયના લાડા લાલત૊. જરભ ક૊઱ીને ઩ેટ ઩ણ
જીલ ઩ય૊લાણ૊ દમાદાનભાં. રશિંવા નાભ ન કયે . લયવ૊લયવ ફજયનાં
P a g e | 40
઩ડતર લેચીને જામ ણગયનાયને ભે઱ે. નાણ ંુ શ૊મ એટલ ં ુ ગયીફગયફાંને

ખલયાલી દ્યે . ઩ાછ૊ આલીને ફજય લાલલા ભાંડે.
ં ૂ ૊ ને ણગયનાય ફેમ એકાકાય થાલા ભાંડયા. જેવ ંુ ધ્માનતેવ ંુ

ધીયે ધીયે તે ધધ
રદરન ંુ ગજુ ;ં જેવ ંુ અન્ન તેલ૊ ઓડકાય ; ધધ
ં ૂ ાનેત૊ ણગયનાયન ંુ જ ધ્માનયાત
ને દી રાગી ગય.ંુ એન૊ આતભ૊ લધલા ભાંડય૊. વંવાયની ગાંઠ લછૂટીગઇ.
ફજયના લાડા ગાય ંુ ઩ાવે બે઱ાલીને એ ત૊ ણગયનાયભાં ચાલ્મ૊ ગમ૊.
ૂ ઉ઩ય ફેવીને ધ ૂણી ધખાલી , ત઩સ્મા આદયી દીધી. એભ ફાય
ક૊ઇક ટક
ુ ાઓભાંથી ગે ફના ળબ્દ વંબ઱ાણા કે
લયવે ણગયનાયની ગપ ં ૂ ઱ીનાથ!
“ધધ
ં ૂ ઱ીનાથ! નલ નાથ બે઱૊ દવભ૊ નાથ ત ંુ ધધ
ધધ ં ૂ ૊.”
P a g e | 41
ુ ુ દત્તે ધ્માન ધયં ુ અને નલ નાથ૊ન ંુ સ્ભયણ

“અશારેક!‖ ળબ્દની વાથે ગર
કય.ં ુ સ્ભયણ કયતાં ત૊ જ૊ગવવદ્ધ ભછે ન્દયનાથ , જરંધયનથ, ળાંવતનાથ,
ુ ુ ની વન્મખ
એલા નલ નાથ૊ ગર ુ ુ ફ૊લ્મા “જ૊ગંદય૊ ,
ુ શાજય થઇ ગમા. ગર
આ઩ણી જભાતભાં આજ નલ૊ વવદ્ધ આવમ૊ છે . તભે નલ નાથ બે઱ા એ
ં ૂ ઱ીનાથ તભાયી ઩ંગતભાં જગભાં ઩ ૂજાળે. ભાય૊ આળીલાાદ છે .
દવભ૊ ધધ
તભાયી ચરભ વાપી એને આ઩૊.” (વાપી=ગાંજ૊ ઩ીલા ભાટે ચરભની વાથે
ૂ ડ૊ યાખલાભાં આલે છે તેને ―વાપી‖ કશે છે .)
લ ૂગડાન૊ ટક
જ૊ગંદયનાથ ફધા બે઱ા થામ તમાયે એક વાપીએ ચરભ ઩ીએ. ફીજાને

ં ૂ ઱ીનાથને ચરભ આ઩ી. વાપી
ચરભ આ઩ે. ઩ણ વાપી ન આ઩ે. ધધ
P a g e | 42
ુ ુ દેલે કાયણ ઩ ૂછ્.ંુ નલનાથ૊એ ્ર

આ઩તાં નલે વવદ્ધ૊ કચલાણા. ગર ુ ાવ૊
ુ ુ દેલ , ધધ
કમો “ગર ં ૂ ૊ નાથ ખય૊ , ઩ણ એન ંુ દૂ ધ શરકું છે ; એ દૂ ધ ક૊ક દી
ં ૂ ઱ીનાથજી શજી લધાયે ત઩
એને શાથે ક૊ક કા઱૊ કાભ કયાલળે. એટરે ધધ
કયે , લધાયે શદ્ધુ દ્ધ કયે , ઩છી અભે વાપી આ઩ીએ.”
ુ ુ દત્તન૊ ફ૊ર ઩ડય૊ કે “ધધ

અને ગર ુ ાં
ં ૂ ઱ીનાથ! ફાય લયવ ફીજાં ; આબભ
જઇ ધ ૂણી પ્રગટ૊! જાલ ફા઩! ચ૊યાવી વવદ્ધને ઩ંગતભાં તભાયી લાટ
જ૊લાળે.”
ુ ી અલવધ ઩ણ ઩ ૂયી થઇ અને ત઩ કયી ધધ

આબન ુ ુ ઩ાવે
ં ૂ ઱ીનાથ ઩ાછા ગર
ુ ુ એ નલ નાથને શાજય કમાં. અને ફધાએ વાથે ભ઱ી એક
આવમા. પયી ગર
P a g e | 43
વાપીએ ચરભ ઩ીધી. ઩ણ નલેમ નાથ અંદય૊અંદય કશેલા રાગમા કે

”આનાથી ત઩ જીયલાળે નરશ. એ શરકું દૂ ધ છે ; ક૊‖ક દી ને ક૊ક દી એ ન
કયલાના કાભ૊ કયી ફેવળે.”
ં ૂ ઱ીનાથ જગતભાં ઘ ૂભલા રાગમા. ઘ ૂભતાં

તેજની જીલત જમ૊ત જેલા ધધ
ઘ ૂભતાં અયલલ્રીને ડુંગયે ણચત૊ડગઢભાં એભન ંુ આલવ ંુ થય.ંુ
ુ ુ ને ઝાઝાં ભાન દીધાં. ગર

ણચત૊ડના યાણાએ ગર ુ ુ ના ચયણભાં ઩ડીને યાણ૊
યાતે ઩ાણીએ ય૊મ૊. યાણાના અબયબમાા યાજભાં વલાળેય ભાટીની ખ૊ટ
શતી. ભયણ ટાણે ફા઩ની આગ રઇને ભ૊ઢા આગ઱ શારનાય૊ દીકય૊
નશ૊ત૊.
P a g e | 44
ં ૂ ઱ીનાથે ધ્માન ધય.ં ુ યાણાના બાગમભાં એણે ફે દીકયા રખેરા લાંચ્મ ;

ધધ
઩ણ એક જ૊ગી , ને એક વંવાયી. એણે કહ્ ં ુ , “યાણાજી ! ફાય લયવે ઩ાછ૊
ુ ુ ની આજ્ઞા છે કે આભાંથી એક
આવ ંુ છં. ફે કું લય તાયે ઘયે યભતા શળે. ગર
તાય૊ ને એક ભાય૊. તૈમાય યાખજે. તે દી ‖ આંસ ુ ઩ાડલા ફેવીળ ભાં. ફાય
લયવે ઩ાછ૊ આવ ંુ છં.”
ફાય લયવને જાતાં ળી લાય ? જટાધાયી જ૊ગીએ ણચત૊ડને ઩ાદય અશારેક

જગાવમ૊. એટરે યાજાયાણી ફેમ યાજકું લયને આંગ઱ીએ રઇ ફશાય
નીકળ્માં. ફેભાંથી એક ઘયાણે લ ૂગડે બાંગી ઩ડત૊ , અને ફીજ૊ ભેરેઘેરે
઩શેયલેળે. યાજાયાણી કડ
ૂ કયીને તેજીર૊ દીકય૊ યાખલા ભાગતાં શતાં ઩ણ
P a g e | 45
તેજની વલભ ૂવત કાંઇ ભેરે લ ૂગડે ઢાંકી યશે ? ને એમ ધધ

ં ૂ ઱ીનાથની નજય
ફશાય યશે ? ભેરાઘેરાને જ જ૊ગીએ ઉ઩ાડી રીધ૊. ફાય લયવન૊ ફા઱ક૊
ુ ુ ને કાંડે ફાઝી ઩ડય૊. ભાતાવ઩તા નજયે દે ખે તેભ એ ફાય
દ૊ટ દઇને ગર
લયવના ફા઱કે ભાથ ંુ મડ
ં ૂ ાલી બગલા ઩શેયાવમાં. બભ ૂત ધયી ચારી
નીકળ્મા. યાજા યાણી ખ૊ફ૊ ખ૊ફ૊ આંસ ુ ઩ાડતાં ણચત૊ડગઢ ઩ાછા લળ્માં.
ધધ ુ ુ ભત્ર
ં ૂ ઱ીનાથે ચેરાને વવદ્ધનાથ કયી થાપ્મ૊. એના કાનભાં ગર ં ફૂં ક્૊
અને બેખના ઩ાઠ બણાલતા બણાલતા આ આ઩ણે ઊબા છીએ તમાં આલી
઩શોંચ્મા. આ ઢાંક તે દી નશ૊ત.ંુ આંશીં ત૊ પ્રેશ઩ાટણ નગયી શતી.
ુ ુ એ કહ્ ં ુ “ફા઩, હું આ ડુંગયભાં ફાય લયવની વભાવધ રગાવ ંુ
ચેરાઓને ગર
P a g e | 46
છં. તભે વો ઘય૊ઘય ઝ૊઱ી પેયલીને આંશીં વદાવ્રત યખજ૊. ભ ૂખમાંદુખમાં

અને અ઩ંગ૊ને ઩૊તાનાં ગણી ઩ા઱જ૊. ભાયી ત઩સ્માભાં ઩ન્ુ માઇ
ં ૂ ઱ીનાથે આવન લાળ્ય.ંુ
઩ ૂયજ૊.” એભ ફ૊રીને ધધ
લાંવેથી ચેરાઓની કેલી ગવત થઇ ગઇ ? નગયીભાં ઝ૊઱ી પેયલે , ઩ણ

ક૊ઇએ ચ઩ટી ર૊ટ ન દીધ૊. દમા ભાનન૊ છાંટ૊મ ન ભ઱ે એલાં ર૊ક
લવતાં‖તાં. ઩ણ વત્તય-અઢાય લયવન૊ વવદ્ધનાથ ત૊ યાજન ંુ ફીજ શત૊ ;
વભજુ શત૊ ; એણે એક્કે ક ચેરાને એક્કે ક કુ શાડ૊ ઩કડાલી કહ્ ં ુ કે ઩શાડભાં
રાકડાં લાઢી નગયભાં જઇ બાયીઓ લેચ૊ અને આ઩ ભશેનતથી ઉદય
P a g e | 47
બય૊! જ૊ગીન૊ ધયભ શયાભન ંુ ખાલાન૊ ન શ૊મ. ક૊ઠાભાં જયે નરશિં , જાઓ
જ ંગરભાં.
ફીજ૊ દી , ત્રીજ૊ દી , અને ચ૊થ૊ દી થતાં ત૊ કુ શાડા ભેરી-ભેરીને ફધા

ચેરાએ ભાયગ ભાપ્મા. ફાકી યહ્ય૊ એક ફા઱૊ વવદ્ધનાથ. યાણા કુ ઱ન ંુ ફીજ,
એભાં પેય ન ઩ડે. પ્રબાતને ઩શ૊ય પ્રાગડના દ૊યા ફૂટયા ઩શેરાં ત૊ આશ્રભ
લા઱ી ચ૊઱ી , ઝાડલાને ઩ાણી ઩ાઇ , વવદ્ધનાથ લનભાં ઊ઩ડી જામ. વાંજે
ફ઱તણની ફાયી ફાંધી ળશેયભાં લેચી આલે. નાણ ંુ નરશ જેવ ંુ ની઩જે. તેન૊
ર૊ટ રે. આખા ગાભભાં એક જ ડ૊ળી એલી નીક઱ી કે જે એને ય૊ટરા
P a g e | 48
ંુ ા઱ા ફૃ઩ા઱ા
ટી઩ી આ઩ે. એ શતી કું બાયની ડ૊ળી. અઢાય લયવના સલ
ફા઱ા જ૊ગીને જ૊ઇ ડ૊ળી ર઱ી ર઱ી શેત ઢ૊઱ે છે .
ુ ી ફા઱ વવદ્ધનાથે બાયી ઉ઩ાડી વદાવ્રત ચરાવમાં.

આભ ફાય લયવ સધ
ભાથ ંુ છ૊રાઇને જીલાત ઩ડી. સલ ં ુ વશેલામ ? દુ:ખ
ંુ ા઱ી કામા ખયીને! કેટલક
ત૊ ણચત્ત૊ડની ભ૊રાતભાં ક૊ઇ રદલવ દીઠું નશ૊ત.ંુ અને આંશીં એના
ં ૂ ૊ મગ
એકરાના ઉ઩ય જ બાય આલી ઩ડય૊. વવદ્ધનાથ મગ ં ૂ ૊ આ ઩ીડા
ં ૂ ઱ીનાથન ંુ ધ્માન ઩ ૂરં ુ
લેઠત૊ અનાથની વેલા કમે ગમ૊. ફાય લયવે ધધ
ુ ુ એ આશ્રભ નીયખમ૊. આટરા ફધા ચેરકાભાંથી
થય.ંુ આંખ૊ ઉઘાડીને ગર
P a g e | 49
એક વવદ્ધનાથને જ શાજય દે ખમ૊. ઩ ૂછ્ ંુ કે ફીજા ફધા ક્ાં છે ? ચતયુ

વવદ્ધનાથે ભ૊ટંુ ઩ેટ યાખીને ખ૊ટ૊ જલાફ લાળ્મ૊; ગફૃુ ઩ટાલી રીધા.
ઘણાં લયવન૊ થાક્૊ વવદ્ધનાથ તે રદલવે ફ઩૊યે ઝાડલાને છાંમડે જ ં઩ી

ગમ૊ છે . ળી઱ા લાતયાની રે ‖યે રે ‖યે એની ઉજાગયબયી આંખ૊ ભ઱ી ગઇ
ુ ુ જી ચેરાનાં અઢ઱ક ફૃ઩ નીયખી યહ્યા છે . વળષ્મના ફૃડા બેખ ઉ઩ય
છે . ગર
અંતય ઠરલામ છે . તે લખતે વવદ્ધનાથે ઩ડ્ ંુ પેયવય.ંુ ભાથા ઉ઩યન ંુ ઓઢણ
ુ ુ ને લશેભ આવમ૊. ઩ાવે જઇને જ૊ય ંુ ,
વયી ઩ડ્.ંુ ભાથે એક ભાખી ફેઠી. ગર
ભાથાભાં ખ૊ફ૊ ભીઠું વભામ એલડું ઘારં ુ ઩ડ્ ંુ છે . ગંધ લછૂટે છે .
“કાંઇ નરશ, ફા઩ ુ ! ગ ૂભડું થય ંુ છે .” વભદય઩ેટા વવદ્ધનાથે વાચ ંુ ન કહ્.ં ુ
P a g e | 50
ુ ુ ની ભ્ર ૂકુ રટ ચડી: “જ૊ગ ઩શેમો છે એ ભ ૂરીળ ભાં. અવતથી

“વવદ્ધનાથ!” ગર
ુ ુ દુશાઇ છે .”
તાયી જીબ ત ૂટી ઩ડળે. ફ૊ર વાચ,ંુ ગર
ં ૂ ઱ીનાથની
વવદ્ધનાથ ધીય૊ યશીને લાત૊ કશેત૊ ગમ૊. તેભ તેભ ધધ
ુ ાડા છૂટતા ગમા. ત઩વીન ંુ અંતય ખદખદી ઊઠ્.ંુ
આંખભાંથી ધભ
અડતા઱ીવ લયવની ત઩સ્માન૊ ઢગર૊ વ઱ગીને બડકા નાખત૊ શ૊મ તેવ ંુ
ફૃ઩ ફંધાઇ ગય.ંુ શૈમાભાંથી “શામ! શામ! ”” એભ શાશાકાય નીક઱ી આબને
અડલા ભાંડયા , “અયે શામ શામ! જગતનાં ભાનલી! દમા ઩યલાયી યહ્યાં!
ુ ીમે બારયય ંુ ખેંચે!
ં ૂ ભાં કીડા ઩ડે તમાં સધ
ભાય૊ ફાર વવદ્ધનાથ ભાથાની મડ
અને ભાયી ત઩સ્મા! બડકે બડકે પ્રરેકાય ભચાલી દઉં! ભાયે ત઩સ્માને શ ંુ
P a g e | 51
કયલી છે ! વવદ્ધનાથ! ફચ્ચા! દ૊ડ , ઓરી કું બાયણને ચેતાલ. ભાંડ બાગલા.
઩ાછં લા઱ીને ન જ૊લે શોં, આજ હું પ્રેશ઩ાટણને ઩રટાવ ંુ છં.”
એટલ ંુ કશેતાં ત૊ આશ્રભ કાંપ્મ૊. ઝાડલાં ધ ૂણમાં. અને ત્રારશ! ત્રારશ!

ુ ુ દેલ! ગર
઩૊કાયત૊ વવદ્ધનાથ શાથ જ૊ડીને કયગયે છે કે “ગર ુ ુ દેલ! ત઩સ્માનાં
઩ણુ મ એભ નથી ખ૊લાં. અયે ફા઩!ુ ભાનલીઓ ત૊ ફધાંમ ભાટીનાં. એનાં
઩ેટ છીછયાં જ શ૊મ. એની વામ ંુ ન જ૊લામ. આ઩ણા બેખ વાભે જુઓ.
ગજફ કય૊ ભા ! રાખખ૊ની શતમા, વનવાવા, કલ્઩ાંત કેભ જ૊માં ને વાંબળ્માં
ુ ુ દેલ?”
જાળે, ગર
P a g e | 52
઩ણ ગફૃુ લામાા ન યહ્યા. ત઩સ્માને ભંડયા શ૊ભલા. શાથભાં ખપ્઩ય ઉ઩ાડ્ ંુ ;

ધયતી ય૊તી શ૊મ એવ ંુ ધીરં ુ ધણેણલા રાગી. ડુંગય ડ૊લ્મા. રદળાના ઩ડદા
ુ ુ એ કહ્:ં ુ ”વવદ્ધનાથ ! શલે
પાડીને ઩લન લછૂટલા રાગમા. છે લ્રી લાય ગર
કભાનભાંથી તીય છૂટે છે . દ૊ડ ; દ૊ડ, કું બાયણને ચેતાલ , ભાંડે બાગલા ,
઩ાછં ન જુએ, નરશ ત૊ સ ૂકાં બે઱ાં રીરાંમ ફ઱ળે, ફચ્ચા!”
વવદ્ધનાથે દ૊ટ દીધી , ઩૊તાને ય૊જ ય૊ટરા ઘડી દે નાયી ભાડીને ચેતાલી ,
છ૊કયાંને આંગ઱ીએ રઇ ડ૊વી બાગે છે , અને આંશીં ઩ાછ઱ ધધ
ં ૂ લામેર૊
ં ૂ ઱ીનાથ શાથભાં ખપ્઩ય ઉ઩ાડી ઩૊તાની તભાભ ત઩સ્માને ઩૊કાયે છે ,
ધધ
“ઓ ધયતી ભૈમા! ઩ટ્ટણ વ૊ દટ્ટણ! અને ભામા, વ૊ વભટ્ટી!”
P a g e | 53
એભ ઩૊કાયીને એણે ખપ્઩ય ઊંધ ંુ લાળ્ય.ંુ લા઱તાં જ લામયા લછૂટયા ,

આંધી ચડી , લાદ઱ાં ત ૂટી ઩ડયાં. ભ૊ટા ઩શાડ મ ૂ઱ભાંથી ઊ઩ડી-ઊ઩ડીને
ઊંધા ઩ટકાણા. પ્રેશ઩ાટણ નગયી જીલતજાગત ઩ ૃથલીના ઩ેટા઱ભાં દટાઇ
ં ૂ ઱ીનાથે
ગઇ. એક પ્રેશ઩ાટણ નરશ , ઩ણ એલાં ચ૊યાવી ઩ાટણ તે દી ધધ
઩૊તાના ખપ્઩ય શેઠ ઢાંક્ાં અને એના ભશાકં ઩ભાં ભામા તભાભ વભટ્ટી
ફનીને ગાયદ થઇ ગઇ.
ઓરી કું બાયણ જાતી શતી બાગતી , ઩ણ વીભાડે જાતાં એની ધીયજ ્ ૂટી.
પ્રરમની ચીવ૊ વાંબ઱ીને એણે ઩ાછ઱ જ૊ય.ંુ ભા ને છ૊કયાં તમાં ને તમાં
઩ાણકા ફની ગમાં. એ શજી ઊબાં, ઢાંકને વીભાડે!
P a g e | 54
આવ ંુ ભશા઩ા઩ કયનાય એ જ૊ગીને ભાટે આબ ુ અને ણગયનાય ભાથે ઩ણ

શાશાકાય ફ૊રી ગમ૊. નલ નાથ અને ચ૊યાવી વવદ્ધ૊એ અલાજ દીધ૊
કે, “આજથી એની ચરભવાપી ફંધ કય૊!” કં ઇક લ઴ોની કભાણી લેચીને
ં ૂ ઱ીનાથ વભાવધભાં ફેઠ૊. વવદ્ધદ્ધઓ વલના એન૊ એ યાંક ધધ
ધધ ં ૂ ૊ ક૊઱ી થઇ
ગમ૊. “બાઇ! ગભે તેલ૊ ત૊મ ક૊઱ીન ંુ દૂ ધ ના?”
આં અશીં ફા઱ા જ૊ગી વવદ્ધનાથન ંુ શ ંુ ફન્ય ંુ ? ડુંગયે ઊબીને એણે

પ્રેશ઩ાટણ દટાત ંુ દીઠું. દટ્ટણ ઩ ૂરં ુ થમા ઩છી એન૊ જીલ જ ંપ્મ૊ નરશ. ગર
ુ ુએ
કયે રા કા઱ા કાભન ંુ પ્રામવિત ળી યીતે થામ એ વલચાયે એને તમાંથી ખવલા
દીધ૊ નરશ. અયે યે! ઘડી ઩શેરાં જમાં શજાય૊ નય નાયી ને નાનાં છ૊કયાં
P a g e | 55
કલ્ર૊ર કયતાં શતાં તમાં અતમાયે ક૊ઇ શોંકાય૊ દે લા ઩ણ શાજય નરશ ? હું
ુ ુ એ ઉથાપ્ય ંુ તે હું થા઩ ંુ ત૊ જ ભાયી વવદ્ધદ્ધ વાચી. ક૊ઇક આ
વવદ્ધનાથ: ગર
નગયીન૊ અવધકાયી આલળે. હું લાટ જ૊ઇળ , ભાયાં ત઩ વંઘયીળને એવ ંુ
વલચાયીને એ કં કુલયણા ફા઱ાજ૊ગીએ આવન બીડ્.ંુ નાળ ઩ાભેરા એ
થાનક ઉ઩ય એનાં નેત્ર૊ની અમ ૃતધાયાઓ છંટાલા રાગી , ફ઱ે લ ં ુ શત ંુ તે
ફધ ંુ તેના ઩ણુ મને નીયે ઠયલા રાગય.ંુ
એ...રદલવ વાંજ નભતી શતી. ઓછામા રાંફા થમા શતા. પ્રેશ઩ાટણન ંુ

ખંડેય ખાલા ધાત.ંુ એભાં ફે જીલતાં ભાનલી બટકે છે . ધ ૂ઱ ઉખે઱ી ઉખે઱ી
ગ૊તે છે .અંદય ઊંધા લ઱ી ગમેરાં ઩ાણણમાયાં , ખાયણણમા ને વભટ્ટી થઇ
P a g e | 56
ુ લાવણ૊ નીયખે છે . ભાને ધાલતાં ફચ્ચાંનાં ભડદાં એભ ને

ગમેર ધાતનાં
એભ જાભી ગમેરાં જુએ છે . જ૊ઇ જ૊ઇને ફેમ ભાનલી ય૊લે છે . જ૊ગી
વવદ્ધનાથે ફેમને જ૊માં, ફ૊રાવમાં, ઩ ૂછ્ ંુ “ક૊ણ છ૊?”
“આ અબાગી નગયીની હું યાજયાણી. આ ભાય૊ ફેટ૊ નાગજણ જેઠલ૊.”
“કેભ કયીને ફચી નીકળ્માં ?”
“યાજાથી રયવાભણે હું ભાયે વ઩મય ત઱ાજે ગમેરી. કું લય ભાયી બે઱૊ હ્ત૊.”
“ફચ્ચા નાગજણ! હું તાયી જ લાટ જ૊ત૊ શત૊. ત ંુ આવમ૊ , ફા઩? ભાયી
દુલા છે તને કે :
P a g e | 57
જેવ૊ રંકેળ તેવ૊ ઢં કેળ,

દુશ્ભન ભાય લવાલ દે ળ.
[જેલ૊ રંકાન૊ સ્લાભે યાલણ શત૊ તેલ૊ જ ત ંુ આ ઢં કામેરી નગયીન૊ સ્લાભી

ફનીળ. તાયી ઢં ક(ઢાંક)રંકા નગયીને ત૊રે આલળે. ભાટે , ફેટા, પયી લાય
આંશીં આ઩ણે નગય લવાલીએ.]
ઢં કામેરા પ્રેશ઩ાટણને ટીંફે નવ ંુ નગય ફંધાલા રાગય.ંુ ઢાંકે ત૊ ફીજાં

નગય૊ને ઩૊તાની રયદ્ધદ્ધ વવદ્ધદ્ધભાં ઢાંકી દીધાં. વવદ્ધનાથે ઩૊તાની કયણીના
ુ ુ
જ૊યે લસ્તીની લેરડી ક૊઱ાલી મ ૂકી. નાગાજણ ચેર૊ અને વવદ્ધનાથ ગર ,
ફે જણાની જ૊ડરીએ ફ઱ે રી લાડીને વજીલન કયી. ઓલ્મ૊મ જ૊ગી અને
P a g e | 58
ુ ુ ના ભશાદ૊હ્યરા દં ડ બયત૊ બયત૊

આમ જ૊ગી, ઩ણ ફેભાં કેટલ ં ુ અંતય! ગર
જુલાન જ૊ગી યાજી થાત૊ શત૊. ઩૊તાન ંુ જીવય ંુ એને રેખે રાગત ંુ શત.ંુ
દુવનમાભાં વંશાય વશેર૊ છે ; વયજવ ંુ દ૊હ્યલ ંુ છે , ફા઩! વવદ્ધનાથે વયજી
જાણય.ંુ
઩ણ કા઱ન૊ આલલ૊ છે ના ! એક દી નાગાજણ જેઠલે આલીને શાથ

જ૊ડયા.
“કેભ, ફચ્ચા ?”” જ૊ગીએ ઩ ૂછ્.ંુ
“ળી”
P a g e | 59
“આ઩ે કશેલ ંુ કે જેવ૊ રંકેળ તેવ૊ ઢં કેળ !”
“શા.”
“ત૊ ફવ, ભાયી ઢાંક રંકા વયખી વ૊નાની ફની જામ એટલ ં ુ કયી આ઩૊.”
ુ ુ એ વનવાવ૊ નાખમ૊, “એલ૊ અયથ રીધ૊? આ વમ ૃદ્ધદ્ધ ઓછી

“નાગજણ!” ગર
રાગી, તે વ૊ને ર૊બાણા, યાજ?”
“આ઩ન ંુ લેણ છે .”
“લેણે લેણ વાચ ંુ કયવ ંુ છે ?”
P a g e | 60
“શા.”
“ત૊ ઩છી ઢાંકની ગવત ઩ ૂયે ઩ ૂયી રંકા વયખી વભજજે , યાજા! વ૊નાની રંકા
ય૊઱ાણી શતી.”
“રપકય નરશ.”
ુ ાલે છે , યાજા! ઩ણ ખેય , શલે ઩ ૂરં ુ કયીળ. નાગાજણ!

“તને બાગમ ભર
ઉગભણ ંુ મગ
ંુ ી઩યુ ઩ાટણ છે . તમાંન૊ યાજા ળાયલણ (ળાણરલાશન) ગ૊રશર ;
એને ઘેય વ૊નદે લ વતી ; એ જ૊ગભામા આલીને જેટરી ગાય કયે , એટલ ં ુ
વ૊ન ંુ થઇ જામ, ફ૊રાવ?
ંુ ”
P a g e | 61
“ફ૊રાલ૊.”
“અધભા નરશ કમા ને ?”
“ભા-જણી ફ૊ન ભાનીળ.”
“ળાણરલાશન વાથે લેય ઩ારલળે ?”
ુ ુ દેલ! હું નાગાજણ, હું જેઠલ૊, ઝૂઝી જાણ ંુ છં.”

“યે ગર
ંુ ી઩યુ ને ભશેરેથી વતી વ૊નયાણીન૊

઩છી ત૊ વવદ્ધનાથે ત઩૊ફ઱ છ૊ડયાં. મગ
઩રંગ યાતભાં ઢાંકને ગઢે ઊતમો. વતી જાગી , જ૊ગી આઘેય૊ ઊબ૊ યહ્ય૊.
P a g e | 62
નાગાજણે શાથ જ૊ડયા: “ફ૊ન, ભને તાય૊ ભા-જણમ૊ બાઇ ભાનજે. અધયભ
કાજે નથી આણી તને. ભાયી ઢાંક વ૊નાની કયલી છે , ત ંુ જ૊ગભામાને શાથે
જયા ઩૊ત ંુ પેયલાલવ ંુ છે . ભાયે ક૊ટકાંગયે તાયા શાથ પેયલ, ફા઩ !”
ય૊જ ફ૊રાલે. ય૊જ ઓ઱ી઩૊ કયાલે ,઩ાછી ઩શોંચાડે. છે લ્રે રદલવે નાગાજણ
શાથ જ૊ડીને ઊબ૊ યહ્ય૊, ”ફ૊ન, કં ઇક કા઩ડાની ક૊ય ભાગી રે.”
“ટાણે ભાગીળ, બાઇ !”
કશીને યાણી ચારી ગઇ. આખી લાત યાજા ળાણરલાશનને કશી. યાજા ફૃઠય૊.
ફૃઠેર યાજાએ વ૊યઠની બ૊ભ ઉ઩ય વેન શાંક્ાં. ક૊ઇ કશે કે એ ત૊
P a g e | 63
ળાણરલાશન, એટરે કે ળા઱ને દાણે દાણે એકેક ઘ૊ડેવલાય ઊઠે એલ૊ ભંત્ર
જાણનાય૊. ક૊થ઱ા ને ક૊થ઱ા ળા઱ બયીને યાજા નાગાજણને દં ડલા શાલ્મા
આલે છે .
આંશીં ત૊ ઢાંક રંકા જેલા ઝગયા કયે છે . છત્રીવ-છત્રીવ ત૊ એના કનકક૊ટ

ુ ુ વવદ્ધનાથ એ અક્કે ક ક૊ઠા ઉ઩ય નાગાજણને રઇને ચડત૊
ળ૊બે છે . ગર
ગમ૊. ચડીચડીને એણે આગભ બાખમાં. જુગજુગની બવલષ્મલાણી કાઢી ,
ક્ાયે શ ંુ શ ંુ ફનળે , જેઠલા કુ ઱ની કેલી ચડતી઩ડતી થાળે એન૊ કા઱રેખ
ઉકેરી-ઉકેરી વવદ્ધનાથે કશી વંબ઱ાવમા. ઩છી યજા ભાગી.
P a g e | 64
“નાગાજણ! શલે ત૊ ભને યજા દે ુ ુ એ ભાયે કાયણે ભશા઩ા઩

, ફચ્ચા! ગર
આદય.ં ુ એણે ત઩ લેચીને શતમા ફ૊રાલી. એ ફધા ભેર ધ૊ઇને હું શલે ભાયે
ભાગે જાઉં છં. અભાયા ઩ંથ અઘ૊ય છે , ફા઩! તાયી વન્ભવત થાજ૊! તાય૊
કા઱ ચાલ્મ૊ આલે છે , ઩ણ ત ંુ વતન૊ ઩ંથ ચ ૂકીળ ભાં! ફાકી ત૊ તેં જીલી
જાણય.ંુ તને ભ૊તન૊ બ૊ ળ૊ યહ્ય૊ છે ?”
જુલાન વવદ્ધનાથ ભાગે ઩ડયા. એક ત૊ ક્ષત્રીમ અને લ઱ી ણચત૊ડગઢન ંુ

કુ ઱; તેભાં બળ્માં જ૊ગનાં તેજ , લીયબદ્ર જેલ૊ એ ભશાજવત. ભ૊ક઱ી રટે
અશારેક! અશારેક! ફ૊રત૊ , દુવનમાને જગાડત૊ , ક૊ઇ અંધાયી ગપ
ુ ાભાં
ચાલ્મ૊ ગમ૊.
P a g e | 65
નાગાજણન૊ કા઱ નજીક ને નજીક આલત૊ જામ છે . ળાણરલાશનની

વભળેય૊ ઝફકે છે . કનકક૊ટે ચડીને યાજા ભયણણમ૊ થઇને ફેવી યહ્ય૊.
ળાણરલાશનની પ૊જે ઢાંક પયતાં દે યાતંબ ૂ તાણી રીધા. ક૊ટ ઉ઩ય ભાય૊
ચરાલલા ભાંડય૊. ઩ણ જ૊ગીન૊ દીધેર ગઢ ત ૂટત૊ નશી ; એક વળરા ઩ણ
ચવ દે તી નથી.
“ક૊ઇ નાગાજણન ંુ ભસ્તક રાલી આ઩ે ? હું એ એક ભાથ ંુ રઇને ઩ાછ૊ જાઉં.”
ળાણરલાશન યાજાએ વાદ ઩ાડય૊.
P a g e | 66
એક ચાયણને કુ ભતમ સ ૂઝી , એણે શ૊કાય૊ દીધ૊. ચાયન ઢાંક નગયભાં

ચાલ્મ૊. આગરા વભમભાં ત૊ ચાશે તેલી રડાઇઓ ચારતી શ૊મ ત૊મ
ુ ે ક૊ઇ અટકાલત ંુ નશ૊ત.ંુ ચાયણ ળત્ર઩
ચાયણ, પકીય કે વાધન ુ ક્ષન૊ , ત૊઩ણ
એ ત૊ ચાયણ: એન૊ એલ૊ બય૊વ૊ , બય૊વે ભ ૂરીને દયલાને નગયભાં
આલલા દીધ૊.
ુ ા ચાયણે જઇને નાગાજણના દવોંદીને જગાડય૊. “આલી જા ,

અને કા઱મખ
વ૊ગઠે યભીએ. શ૊ડભાં ઩૊ત઩૊તાના યાજાન ંુ ભાથ ંુ ભેરીએ.”
તે રદલવે ત૊ , બાઇ! યાજાનાં ભાથાં અને ભાન ઩ણ ચાયણને જ શાથ

વચલાતાં ખયાં ને ! કભવતમા દવોંદીએ ચ૊઩ાટભાં નાગાજનન ંુ ળીળ ભાંડ્.ંુ
P a g e | 67
ળાણરલાશનના કરૂ ડમા ચાયણે કડ

ૂ ના ઩ાવા ઢાળ્મા, ભનભાન્મા દાલ આણમા,
જીતમ૊, ભાટી થમ૊. કશે કે “રાલ તાયા યાજાન ંુ ભાથ.ંુ ”
દવોંદી શ ંુ ભોં રઇને જાત ! ઩ણ નાગાજણને કાને લાત ઩શોંચી અને

રરકાયી ઊઠય૊ , “અયે , ભાય૊ દવોંદી ! એનાં લેણ ભાથી ત૊ ભાયી આંટ
ચારે. શજાય૊ રારચ૊ લચ્ચેમ એન ંુ ઩ાણી ન ભયે . એના ખ૊઱ાભાં ક્ષત્રીમ
ભાથ ંુ ભેરીને વનબામ ફની સ ૂઇ જામ; ફ૊રાલ૊ એ ચાયણને.”
ં ૂ ી ઘારીને યાજાની ઩ાવે આલી ઊબ૊ યહ્ય૊.

દવોંદી કાં઩તે ઩ગે નીચી મડ
઩ણ નાગાજણની આંખભાં એને ન દે ખમ૊ ક્ર૊ધ કે ભોં ઉ઩ય ન દીઠ૊ ઉદ્વેગ.
એના શ૊ઠ ત૊ ચાયણ વામ ંુ ભયક ભયક શવતા શતા. એની ઩છલાડે
P a g e | 68
ળાણરલાશન યાજાન૊ ચાયણ ઩ણ આલી ઊબ૊. વ૊નાની થા઱ી ભંગાલી

યાજાએ ચાયણને શાથભાં દીધી , “આજ ભને ફૃડ૊ કયી દે ખાડય૊ , ચાયણ! ત ંુ
ભારં ુ ભાથ ંુ શ૊ડભાં શામો ન શ૊ત ત૊ હું ગઢ ફાય૊ ન નીક઱ત અને જગત
ભારં ુ જુદ્ધ જ૊લા ન ઩ાભત. અને શલે ?” દુશ્ભન યાજાના દવોંદી તયપ નજય
કયી નાગાજણ ફ૊લ્મ૊ , “શલે ત૊ ભાથા લગયન ંુ ધડ ઉલ્કા઩ાત ભાંડળે.
ચાયણ! આ ભાથ ંુ રઇને તાયા યાજાને આ઩જે અને કશેજે કે નાગાજણના
ધડ વાભે ભયદ શ૊ ત૊ ઝૂઝજે અને તાયી જ૊ગભામા યાણીભાને - ભાયી
ફ૊નને કશેજે બાઇન ંુ જુદ્ધ જ૊લા ફશાય નીક઱ે .”
P a g e | 69
એટલ ંુ ફ૊રીને નાગાજણે તયલાયન૊ ઘવયક૊ દીધ૊. ભાથ ંુ જઇ ઩ડ્ ંુ

થા઱ીભાં, રઇને દવોંદીએ દુશ્ભનના ચાયણને દીધ.ંુ ચાયણે દ૊ટ દીધી.
દયલાજા ફશાય નીક઱ી ગમ૊.
આંશીં નાગાજણન ંુ કફંધ (ધડ) ઊઠ્.ંુ ફે શાથભાં ફે વભળેય૊ રીધી , અને

ભસ્તક વલના ભાગે ચાલ્ય.ંુ ઉ઩ય યગતની ળેડય૊ ફૂટતી આલે છે , ભાથે
જાણે યાતી કરણગય ંુ યભે છે અને છાતીએ જાણે ફે આંખ૊ ફૂટી છે .
લીય ચાલ્મ૊ , તયલાય૊ લીંઝી , ળાણરલાશનના વૈન્મભાં ત્રાટક્૊. ઘ ૂભલા

ુ નાં ભાથાં છે દાલા રાગમાં
રાગમ૊. ળત્રઓ , વૈન્મ બાગય.ંુ યાજા બાગમ૊ ,
P a g e | 70
઩ાછ઱ કફંધે દ૊ટ દીધી. ળાણરલાશનન૊ કા઱ આલી ઩શોંચ્મ૊ , ઉગાય

નશ૊ત૊.
એલી અણીને વભમે વ૊નયાણી નીક઱ી. યસ્ત૊ ફૃંધીને આડી ઊબી યશી.
઩ારલ ઩ાથમો. તયલાય લીંઝત ંુ કફંધ જાણે ફશેનને દીઠી શ૊મ તેભ થંબી
ગય.ંુ તયલાય ઢા઱ી દીધી અને શાથ જાણે કં ઇ આ઩લા જત૊ શ૊મ એભ
ઊંચ૊ ગમ૊. જાણે કફંધ ઩ ૂછે છે કે, “ફ૊ન, ભાગી રે.”
“લીયા ભાયા! તે દી લેણ દીધ ં‖ુ ત ંુ કે કા઩ડની ક૊ય આ઩ીળ. આજ ભાગ ંુ છં કે

ભાયા ચ ૂડાને કાયણે તાયાં શ ૂયાતન ળભાલી રે, બાઇ!”
P a g e | 71
ળબ્દ વાંબ઱ીને ધડ ટાઢું ઩ડ્.ંુ વભળેય૊ બોંમ ઩ય ભેરી ઢ઱ી ગય.ંુ
ુ ુ
શજાય૊ રાળ૊ યગદ૊઱ાઇ યશી શતી એલા યણથ઱ભાં વભી વાંજે ગર
વવદ્ધનાથ દે ખાણા , અને નાગાજણના ળફ ઩ાવે ફેવીને જ૊ગંદયે આંસડુ ાં
ત઩કાવમાં. તમાં ને તમાં એણે વભાવધ રીધી.
ંુ ાં ગપ્઩ાં , બાઇ ! ભ૊રુકી લાત ંુ શારી આલે છે .

“આલાં અભાયાં ભારધારયયન
અભે ત૊ યાતને ટાઢે ઩૊ ‖યે ડ૊ફાં ચાયીએ અને આલા ગ઩ગ૊઱ા શાંકીને
યાત વલતાડીએ.”
P a g e | 72
એટલ ંુ ફ૊રીને એ બઢ્ઢુ ૊ ભારધાયી ઩ાછી ચરભ ઩ેટાલી ધભ

ુ ાડાના ગ૊ટા
કાઢલા રાગમ૊, અને રાર રાર આંખે ભીત ભાંડી યહ્ય૊. ધયતીની વીભાડા
ઉ઩ય ક૊ઇ જ૊ગીના જટાજૂટની રટ૊ જેલી લાદ઱ીઓ ઝૂરતી શતી. ઊગત૊
સ ૂયજ, ક૊ઇ અફધ ૂતની રારઘ ૂભ આંખ ય૊તી ય૊તી ણફડાતી શ૊મ એલ૊ ,
લાદ઱ીએ લીંટાત૊ શત૊.
P a g e | 73
3. દીકય૊!
“આ઩ા દે લાત! આ તભ વારુ થઇને શ૊કાની ફજયન ંુ ઩ડતલ ં ુ આણય ંુ છે .

ભીઠી ફજય શાથ ઩ડી , તે ભનભાં થય ંુ કે આ ફજયન૊ ધલ
ંુ ાડ૊ ત૊ આ઩ા
ં ૂ ભાં જ ળ૊બે.”
દે લાતની ઘટ
એભ કશીને બયદામયાભાં એક કાઠી અલી લચ્ચ૊લચ ફેઠેર એક ઩ડછંદ

઩રુ ુ ઴ની વાભે તભાકુ ન ંુ ઩ડતલ ં ુ ધયે છે અને જાણે ક૊ઇ ખંરડમાની ઩ાવે
નજયાણ ંુ રેત૊ શ૊મ તેલ૊ એ ઩રુ ુ ઴ જયાક ડ૊કી શરાલે છે . એની વ૊નાના
લેઢલા઱ી આંગ઱ીઓ દાઢીના કાતયા ઉ઩ય યભે છે .
P a g e | 74
તમાં ત૊ ફીજ૊ કાઠી ઊબ૊ થામ છે , આ઩ા દે લાત! આ નલ૊નક૊ય શ૊ક૊મ હું
ગંગા-જભની તાય ભઢાલીને ખાવ તભાયા વાટુ જ રાલેર છં. વારં ુ યાચ ત૊
ઠેકાણે જ ળ૊બે ને, ફા!”
થ૊ડુંક ભોં ભરકાલીને આ઩૊ દે લાત શ૊કાની બેટ સ્લીકાયે છે .
“... ને આ ઊનની દ઱ી” એભ કશેતા ત્રીજા બાઇ આગ઱ આલે છે , “આ઩ા

દે લાત, તભાયી ઘ૊ડીને ભાથે આ ભળફૃ જેલી થઇ ઩ડળે. ઘ૊ડીન ંુ રડર નરશ
છ૊રામ. ખાવ ફનાલીને આણી છે , શોં!”
P a g e | 75
ચરા઱ા ગાભના ચ૊યા ઉ઩ય દયફાય ઓઘડ લા઱ાનાં આઇને કાયજે કાઠી
ંુ ા઱ાના
ડામય૊ એકઠ૊ ભ઱ે ર છે તમાં તભાભ કાઠીઓની ભીટ પતત ગદ
ગરઢેયા દે લાત લાંકને ભાથે જ ઠયી ગઇ છે .
દે લાતને જ યીઝલલા વારુ વહુ ભથે છે . દે લાતની આંખ કયડી થામ એ

લાતન૊ તભાભને પપડાટ છે . દે લાત લાંક જેન૊ દુશ્ભન ફને તેન ંુ ગાભડું
ત્રણ રદલવભાં ટીંફ૊ ફને.
આઘેની એક થાંબરીને થડ રડર ટે કલીને એક આઘેડ અલસ્થાન૊ ભદા

ફેઠેર૊ છે . ઩છે ડીની ઩રાંઠ બીડી છે . એની મ ૂછ૊ પયકી યશી છે . એના શ૊ઠ
ભયક ભયક થામ છે . ઩ડખે ફેઠેરા કાઠીને એ શ઱લે વાદે ઩ ૂછે છે ,
P a g e | 76
“કાઠીઓભાં આ કઢીચટ્ટા઩ણ ંુ ક્ાયથી ઩ેઠું બાઇ? જેની આટરી ફધી

બાટાઇ કયલી ઩ડે છે એલ૊ ભાંધાતા ક૊ણ છે ઈ દે લાત લાંક?”
“ચ ૂ઩, બાઇ ચ ૂ઩! આ઩ા રાખા! ત ંુ શજી છ૊કરં ુ છ૊. તારં ુ રાખા઩ાદય શજી
દે લાતના ઘ૊ડાના ડાફરા શેઠ ઩ડ્ ંુ નથી રાગત.ંુ નીકય તમ
ંુ આ઩ા
દે લાતને તાયી ત઱ીની કેરયય ંુ દે લા દ૊ડય૊ જાત.”
ં ભાયા આંફાની કેરયય ંુ હું દે લાતને ડયથી દે લા જાઉં ? ના, ના એથી ત૊

“હુ?
બલ ંુ કે સ ૂડા , ઩૊઩ટ ને કાગડા ભાયાં પરને ઠ૊રે. કાઠીના દીકયા ત૊ વહુ
વયખા, ક૊ણ યાંક , ને ક૊ણ યાણા! આલી યજલાડી બાટાઇ ભાયાથી ત૊
ખભાતી નથી.”
P a g e | 77
ફ૊રનાય ઩રુ ુ ઴ન૊ અલાજ ઊંચ૊ થમ૊. એના ફ૊ર ડામયાને કાને ઩ડયા ,
અને લચ્ચ૊લચ ફેઠેર વલકયા઱ કાઠી દે લાત લાંકન ંુ કાંધ એ લાત૊ કયનાય
તયપ કયડું થય.ંુ ધગે ર ત્રાંફા જેલી યાતી આંખ ઠેયલીને એણે ઩ ૂછ્ ંુ , “ઇ
ુ ા઱૊ ચાંદા કયે છે તમાં ફેઠ૊ ફેઠ૊? ઉઘાડું ફ૊ર૊ ને, ફા઩ા!”
ક૊ણ મછ
“આ઩ા, દે લાત લાંક! ” આદભીએ થડક્ા વલના જલાફ દીધ૊ , “ઇ ત૊ હું

રાખ૊ લા઱૊ છં ને બણ ંુ છં કે કાઠીના દીકયા વહુ વયખા; છતાં કાઠી ઊઠીને
યજલાડી બાટાઇ કયલા ફેવી જામ , ઇથી ત૊ આ઩ા દે લાતને ઩ણ દુ:ખ
થાવ ંુ જ૊લે, શયખાવ ંુ ન૊ જ૊લે.”
“આ઩ા રાખા લા઱ા! તમેં ત૊ શલે રાખા઩ાદય પયતા ગઢ ફંધાલજે, ફા!”
P a g e | 78
“ત ંુ તાયે ચડી આલજે , આ઩ા દે લાત! હું નાની ગાભડીન૊ ધણી ગઢ ત૊ શ ંુ

ચણાવ,ંુ ઩ણ ઩ાણીન૊ ક઱વળમ૊ બયીને ઊબ૊ યશીળ ; આ઩ા દે લાતને
ળ૊બતી ભશેભાનગવત કયીળ.”
“રે તમાયે , રાખા લા઱ા! ” એભ ફ૊રીને દે લાત લાંકે ઩૊તાની અંજણ઱ભાં

ંુ ૊ રીધ૊ શત૊ તે ધયતી ઉ઩ય ઢ૊઱ી નાખમ૊ ને કહ્ ં ુ
કસફ , “રાખા઩ાદયને
ભાથે જ૊ હું ભીઠાના શ઱ શાંકંુ ંુ ા઱ાન૊ દે લાત લાંક જાણજે
, ત૊ ત૊ ગદ ,
નીકય.... ”
P a g e | 79
“શાં, શાં, શાં, ગજફ કય૊ ભાં ફા!” એભ કયત૊ ડામય૊ આડ૊ ઩ડય૊. ઘયડીમા
કાઠીઓએ દે લાતના ઩ગ ઝારીને કહ્ ં ુ , “આ઩ા , રાખ૊ લા઱૊ ત૊ ફા઱ક
છે , એને ફ૊લ્માન ંુ બાન નથી. તભાયે વભદય઩ેટ યાખવ ંુ જ૊લે.”
“ના ના , આ઩ા દે લાત! ભારં ુ ન૊તરં ુ અપય જાણજે , શોં કે! ” એભ કશીને
રાખ૊ લા઱૊ તયલાય બાર૊ રઇને ઊઠી ગમ૊. ઘ૊ડીએ ઩઱ાણીને નીકળ્મ૊.
કશેત૊ ગમ૊, “કાઠી ત૊ વંધામ વભલરડમા. કાઠીભાં ઊંચનીચ ન શ૊મ ;઩ણ
ુ ાભત ભાંડી છે .
તભે વહુએ ફી ફી ને દે લાત જેલા એક ભ૊ટા લટૂં ાયાની ્ળ
ભાયે ત૊ દે લાતને કે દલ્રીના ધણીને નજયાણાં દે લાન૊ ભ૊ખ નથી , ફાંધે
એની તયલાય, અને ઘા લા઱ે ઇ અયજણ; એભાં બેદબાલ ન શ૊મ.”
P a g e | 80
એટરાં લેણ વંબ઱ાલીને રાખા઩ાદયન૊ ધણી ય૊ઝડી ઘ૊ડી શાંકી ગમ૊.
ચરા઱ા ગાભથી ચાય ગાઉ ઉ઩ય , ફયાફય ગીયને કાંઠે ળેર નાભની એક
નદી ચારી જામ છે . કા઱ા ઩થથય૊ની એની બેંકાય ઊંચી બેખડ૊ લચ્ચે
ધીયાં ધીયાં ગર્જતાં એનાં ઩ાણી લહ્યાં જામ છે : જાણે ક૊ઇ ભ ૂતાલ઱નાં
છ૊કયાં ભાને ધાલતાં ધાલતાં શોંકાયા કયી યહ્યાં છે .
એ વલકયા઱ નદીને કાંઠે ઩ંખીના ભા઱ા જેલડું નાન ંુ રાખા઩ાદય ગાભડું છે .

રાખા઩ાદયની ચ૊઩ાવ નદીઓ જ ચારી જામ છે . ચ૊ભાવાભાં ત૊ જાણે
઩ાતા઱ર૊કની નાગકન્માઓ ઩ ૃથલી ઉ઩ય નાચ કયલા નીક઱ી ઩ડી શ૊મ
તેભ અનેક ઝયણાં ફૂટી નીક઱ે છે . વતજુગના ઋવ઴ જેલા એક જૂના
P a g e | 81
લડરાની છાંમડી નીચે ઩થથયની બેખડભાંથી ઩ાણીન૊ ભ૊ટ૊ ધ૊ધ ઩ડે છે .

ુ ી ફાંધીને ગોમખ
એ ધ૊ધની આવ઩ાવ ર૊ક૊એ ગોમખ ુ ી ગંગા સ્થાપ્માં છે .
ુ ાફી કયે ણ ઉગાડી છે .
઩ડખે જ ળંકય ફેઠા છે . તમાં કુ દયતે એકવાભટી ગર
ુ ીને ઝીરનાય૊ કુ દયત ભાતાએ
આંફાની ઘટા જાભી છે . નીચે એ ગોમખ
જાણે ભા઩ી કં ડાયે ર૊ વનભા઱ કું ડ આલેર૊ છે . નીચાણભાં ઊંડ૊ ધય૊ છે .
ુ ીનાં નીય ખ઱ખ઱ે છે . કું ડભાં નાની
લડરા ઉ઩ય ભ૊યરા ટહુકે છે . ગોમખ
ભાછરીઓ તગતગે છે , ને ધ ૂનભાં ભગય૊ ળેરે છે . કુ દયતના ફૃ઩ભાં ક૊ભ઱
અને વલકયા઱ ફેમ યે ખા કેલી જુક્તતથી આંકેરી છે ! એલે સ્થ઱ે જન્ભનાયા
ભાનલી ઩ણ એક લખત એલા જ ક૊ભ઱ અને વલકયા઱ શતાં , શ ૂયલીય ને
P a g e | 82
પ્રેભી શતાં , એ ગાભનાં ત૊યણ ફાંધનાય૊ જ આ રાખ૊ લા઱૊. ધાનાણી

ળાખન૊ એ કાઠી શત૊.
રાખા઩ાદય આલીને એને બાઇઓને ખફય દીધા કે ઩૊તે દે લાત લાંકન ંુ

બમંકય લેય લશ૊યે ર છે . વાંબ઱ીને બાઇઓ ઩ણ થથમાા.
તે રદલવથી રાખ૊ લા઱૊ ઩યગાભ જઇને યાત નથી ય૊કાત૊. જમાં જામ
તમાંથી ઝારયટાણે ત૊ ઝાં઩ાભાં આલી જ ઩શોંચે.
P a g e | 83
ંુ ે દે લાત કાં
એ લાતને છ - આઠ ભરશના થઇ ગમા , રાખા લા઱ાને રાગયક
ત૊ ભ ૂરી ગમ૊ , ને કાં ત૊ થડકી ગમ૊.. એ યીતે ભનભાંથી પડક૊ ઓછ૊
થમ૊.
એક રદલવ રાખ૊ લા઱૊ ચરા઱ે ગમેર છે . ઓઘડ લા઱ાની ને એના

બત્રીજાની લચ્ચે તકયાય ઩તાલલાની શતી. વાંજ ઩ડયે એણે યજા ભાગી ,
઩ણ ઓઘડ લા઱૊ કશે , “આ઩ા , આજની યાત ત૊ નરશ જાલા દઇએ ; અને
શલે ક્ાં દે લાત તભાયી લાંવે બભત૊ પયે છે ?” રાખ૊ લા઱૊ કચલાતે ભને
ય૊કામ૊.
P a g e | 84
આંશીં રાખા઩ાદયભાં શ ંુ થય ંુ ? વાંજ ઩ડી અને લાલડ ભળ્મા કે દે લાત

કટક રઇને આલે છે . ગાભન૊ ઝાં઩૊ ફંધ કયી , આડાં ગાડાં ગ૊ઠલી , ર૊ક૊
શવથમાય રઇ ઊબા યહ્યા. ઩ણ ઩૊તાના ભ૊લડી વલના ર૊ક૊ની છાતી બાંગી
ગઇ. ઊરટાના ર૊ક૊ ત૊ આવ ંુ લેય શાથે કયીને લશ૊યી આલનાય રાખા
લા઱ા ઉ઩ય દાઝે ફ઱ી ગમા.
દે લાતન ંુ કટક ઩ડ્.ંુ ઝાં઩ા ઉ઩ય રાખા઩ાદયના કં ઇક જુલાન કાભ આવમા.

ઝાં઩૊ ત ૂટય૊ , કટક ગાભભાં ઩ેવીને લસ્તીને ધભય૊઱લા ભાંડ્.ંુ નક્કી કયં ુ
શત ંુ કે લટૂં કયીને વહુએ ઩યફાયા ગાભને વીભાડે ક૊ઇ ઝાડ નીચે ભ઱વ.ંુ તે
પ્રભાણે વહુ ચારલા ભંડયા.
P a g e | 85
ગાભભાં ભવાણ જેલી ળાંવત છલાઇ ગઇ. દે લાત વભજત૊ શત૊ કે રાખ૊
ઘયભાં વંતાઇ યહ્ય૊ છે . એ રાખા લા઱ાની પ઱ીભાં જઇને શાકરા કયલા
ભાંડય૊,
”કાઠી! ફા‖ય૊ નીક઱, ફા‖ય૊ નીક઱. તે દી ત ંુ ક્ે ભ૊ઢે ફકી ગમ૊‖ત૊!”
ઓયડાભાં ઊબી ઊબી રાખા લા઱ાની સ્ત્રી થયથયતી શતી. એણે જલાફ
દીધ૊, “આ઩ા દે લાત! કાઠી ઘયે શ૊ત ત૊ ળેરને વાભે કાંઠે તને રેલા
આલત, વંતાત નરશ.”
P a g e | 86
ઊંચી ઊંચી ઓવયીની એક થાંબરીને ટે ક૊ દઇને રાખા લા઱ાની દીકયી

શીયફાઇ ઊબી શતી. ઩ંદય લયવની ઉંભય થઇ શળે. દે લાતના ઩ડકાયા ,
ર૊શીતયફ૊઱ બાર૊ કે રારઘ ૂભ આંખ૊ એ છ૊કયીને ભન જાણે કાંઇક જ૊લા
જેવ ંુ રાગત ંુ શત ંુ , ફીલા જેવ ંુ નરશ. એ ળાંત ઊબી શતી. અંધાયી યાત્રે
જ૊ગભામા જેલી રાગતી શતી. ભ૊તની રીરા ત૊ જાણે ્ ૂફ નીયખી શ૊મ
ુ મદ્રુ ા શતી. ઩ેરા લડરાની છાંમડીએ યભેરી ; કછ૊ટા
તેલી ઠયે રી એની મખ
બીડીને ઝાડલે ચડેરી ; ધયાભાં ઢફીઢફીને લજ્ર જેલી એની કામા ફનેરી ;
ળેર નદીના ધ ૂનાભાં એને ભગયભચ્છના ભોંભાંથી ફકરં ુ ઩ણ છ૊ડાલેલ:ં ુ ને
ંુ ઊઠે એલ૊
શીયફાઇએ ત૊ રાખા઩ાદયના ચ૊કભાં , ળેર નદીના કાંઠા ગજી
―તેજભર ઠાક૊ય‖ ન૊ યાવડ૊મે કં ઇ કં ઇ લાય ગામ૊ શત૊. ગાય ંુ શત ંુ કે,
P a g e | 87
ઉગભણી ધયતીના, દાદા, ક૊યા કાગ઱ આવમા યે

એયે કાગ઱ દાદે ડેરીએ લંચાવમા યે .
કાક૊ લાંચે ને દાદ૊ યશ યશ ય૊લે યે
ઉ઩યલાડેથી તેજભર ડ૊કાણાં યે
ળીદને ય૊લ૊ છ૊,દાદા, શ ંુ છે અભને કે‖જ૊ યે
દ઱કટક આવય,ંુ દીકયી, લાયે ક૊ણ ચડળે યે !
વાત વાત દીકયીએ દાદ૊ લાંણઝમ૊ કે‖લાણા યે !
શૈમે રશિંભત યાખ૊, દાદા, અભે લાયે ચડશ ંુ યે
P a g e | 88
દે લાતે જ૊ય ંુ ત૊ પ઱ીભાં એ કન્મા ઊબી શતી તે થાંબરી ઩ાવે જ એક

લછે ય૊ ફાંધેર૊. ફા઩ વગા દીકયાને ચડલા ન આ઩ે એલ૊ એ લછે ય૊ શત૊.
રાખા લા઱ાન૊ આતભાયાભ એ લછે ય૊! દે લાતે વલચાયં ુ કે ―આ લછે ય૊ રઇ
જઇને જગતને ફતાલીળ: રાખ૊ લા઱૊ જીલળે તમાં રગી નીચ ંુ જ૊ઇને
શારળે!‖
઩૊તાના શાથભાં બાર૊ શત૊ તે ઓવયીની ક૊યે ટે કલીને લછે યાના ઩ગની
઩છાડી છ૊ડલા દે લાત નીચે ફેથ૊. ભાથ ંુ નીચ ંુ યાખીને ઩છાડી છ૊ડલા
ભંડય૊. ફયડ૊ ફયાફય દીકયી શીયફાઇની વાભ૊ યહ્ય૊.
ઓયડાભાંથી ભાં કશે, “ફેટા શીયફાઇ, આંશીં આલતી યશે.”
P a g e | 89
઩ણ શીયફાઇ શ ંુ જ૊ઇ યશી છે ? તૈમાય બાર૊ , તૈમાય ફયડ૊ અને વનર્જન

પણ઱ય!ંુ વલચાય કયલાન૊ એને લખત નશ૊ત૊ , એણે બાર૊ ઉ઩ાડય૊ ; તમાં
ઊબાં ઊબાં જ ફે શાથે ઝારીને એ જ૊ગભામાએ દે લાતના ઩શ૊઱ા
ફયડાભાં બારાન૊ ઘા મ ૂક્૊. બચ દે ત૊ બાર૊ ળયીય વોંવયલ૊ ગમ૊.
દે લાતને ધયતી વાથે જડી દીધ૊.
નીચી ઊતયી દે લાતની જ તયલાય કાઢી શીયફાઇએ એને ઝાટકા મ ૂક્ા.

ુ ા ળયીયના કટકા કમાા. ઩છી ભાને ફ૊રાલી , “ભાડી , ઩છે ડી રાવમ ,
ળત્રન
ગાંવડી ફાંધીએ. ” દાણાની ગાંવડી ફાંધે તેભ ગાંવડી ફાંધીને ઓયડાભાં
મ ૂકી દીધી, ક૊ઇને ખફય ન ઩ડલા દીધી.
P a g e | 90
ધીભે ધીભે ગાભભાંથી આખી પ૊જ નીક઱ી ગઇ શતી. વહુને ભન એભ શત ંુ

કે દે લાતત૊ ભ૊ઢા આગ઱ નીક઱ી ગમ૊ શળે. દીકયીએ તે જ ટાણે ગઢલીને
ુ ે કશ૊ કે ઩યફાયા ક્ાંમ
ફ૊રાવમા. કશે “ગઢલા , ચરા઱ે જાઓ , ને ફા઩ન
ન જામ. આંશીં આલીને એક લાય ભ૊ઢે થઇને ઩છી બરે દે લાતની વાભે
જામ, ઩ણ ઩યફાય જામ ત૊ ભને ભયતી દે ખે.”
ગઢલી ચરા઱ે ઩શોંચ્મા. દયફાયે લાત વાંબ઱ી કે દે લાતે ગાભ બાંગય ંુ ,

રાખા લા઱ાને ભાથે જાણે વાતેમ આકાળ ત ૂટી ઩ડયા! “શલે હું શ ંુ ભ૊ઢું રઇ
રાખા઩ાદય આવ ંુ ? ઩યફાય૊ ળત્રઓ
ુ ને શાથે જ ભયીળ. ઩ણ એકની એક
P a g e | 91
દીકયીના વભ! ડાશી દીકયી ળા વારુ ફ૊રાલતી શળે ? ભાયાં વંતાનને ભારં ુ
ભ૊ઢું કાફૄં કયલાની કુ ભવત સ ૂઝે શ?
ંુ કાંઇક કાયણ શળે! જાઉં ત૊ ખય૊.‖
દયફાય ઘેય ઩શોંચ્મા તમાં ધીયે ક યશીને દીકયીએ કહ્ ં ુ , “ફા઩ ુ, તભાયે જવ ંુ
શ૊મ ત૊ બરે , ઩ણ કટક ક૊રં ુ નથી ગય.ંુ એક જણને ત૊ ભેં આંશીં યાખમ૊
છે .” એભ કશીને ઓયડાભાં રઇ જઇને ગાંવડી છ૊ડી ફતાલી. રાખા
લા઱ાએ ભ૊ઢું ઓ઱ખય.ંુ એ ત૊ દે લાત લાંક ઩૊તે જ.
દયફાયન ંુ શૈય ંુ શયખથી અને ગલાથી પાટલા રાગય.ંુ એણે દીકયીને ભાથે
શાથ મ ૂક્૊ , “ફેટા! દુવનમા કશેતી ‖તી કે રાખા લા઱ાને દીકયી છે ; ઩ણ
ના,ના, ભાયે ત૊ દીકય૊ છે ! ―અને મ ૂયખા દે લાત! લછે યાની ઩છાડી કાઢલા
P a g e | 92
ત ંુ ળીદ નીચે ફેઠ૊! ઊબાં ઊબાં તયલાયથી કા઩તાં ન આલડ્ ંુ ? ઩ણ તાયાં

અબેભાન ક્ાં ઓછાં શતાં!”
P a g e | 93
4. ઢેઢ કન્માની દુલા !
વવશ૊ય ગાભના દયફાયગઢની ડેરીએ તે રદલવે ફા઩-દીકયા લચ્ચે યકઝક

થઇ યશી છે . વ૊઱ લયવન૊ યાજફા઱ આત૊બાઇ બારે ને તયલાયે તૈમાય
થઇ ઘ૊ડીના ઩ાગડાભાં ઩ગ નાખી ચડલા જામ છે , અને બઢ્ઢુ ા ફા઩ ુ
અખેયાજજી એન ંુ ફાલડું ઝારી ભનાલી યહ્યા છે : “બાઇ, એભ ન ચડામ ,
તાયાથી ન ચડામ. ત ંુ ભાયે એકન૊ એક છ૊. ત ંુ ગ૊રશર-ગાદીન૊ યખેલા઱
છ૊.”
“ફા઩,ુ ફાલડું ભેરી દ્ય૊. હું ઩ગે ઩ડું છં, ભેરી દ્ય૊.”
P a g e | 94
વ૊઱ લયવની એની અલસ્થા શતી. ઩યણમા ઩છી ઩શેરી યાતે જેભ કન્મા
ળયભાતી ળયભાતી કં થના ઓયડાભાં આલતી શ૊મ તેભ જુલાની ઩ણ
આતાબાઇના અંગભાં ધીયે ધીયે પ્રલેળ કયી યશી શતી. શજુ ઘઘ
ં ૂ ટ નશ૊ત૊
ઉઘાડય૊.
તે રદલવે ફ઩૊યે દયફાયગઢની ડેરી ઉ઩યની ભેડીભાં આતાબાઇની આંખ

ભ઱ી ગઇ શતી. અચાનક ઊંઘભાંથી ઝફકી ઊઠય૊ , અને કઠ૊ડાભાં આલીને
જ૊ય ંુ ત૊ ડેરીએ એક બઢ્ઢુ ૊ અને એનાં ફા઱ફચ્ચાં ધ્રવ
ુ કે ધ્રવ
ુ કે ય૊તાં શતાં.
કું લયે ઩ ૂછ્,ંુ “એરા ક૊ણ છ૊?”
“અન્નદાતા, ઢેઢ છીએ.”
P a g e | 95
“કેભ રુલ૊ છ૊ ?”
“ફા઩,ુ અભે આ નેવડા ગાભભાં યશીએ છીએ. ભાયી દીકયીને ઘેરાળાના

ફયલા઱ે ઩યણાલી છે . ફાઇ નાની છે , ને જભાઇ ફહુ ક઩ાતય ભળ્મ૊ છે .
ફાઇને ભાયી ભાયી અધમ ૂઇ કયે છે . દુ:ખની ભાયી દીકયી આંશીં બાગી
આલેરી. લાંવેથી એને તેડલા આવમાં તે અભે ન ભ૊કરી, એટરે ઘેરાળાના
કાઠી ઘ૊ડે ચડીને આવમા , તે શભણાં જ દીકયીને ઘ૊ડે નાખીને ફયલા઱ે
ઉ઩ાડી ગમા. ફા઩ ુ ! ભાયી ઩ાયે લડી જેલી દીકયીન ંુ શ ંુ થાળે ? અભાયા
ઢેઢુંન૊ ક૊ઇ ધણી ન ભ઱ે ! ” એ લેણ જુલાન આતાબાઇના કરેજા વોંવરં ુ
઩ેવી ગય.ંુ
P a g e | 96
“તાયા ધણી ફા઩ ુ છે , ય૊ ભા.” એભ કશીને ન૊કય૊ને હુકભ કમો, “ભાયી ઘ૊ડી
શાજય કય૊.”
઩૊તે શવથમાય ધયીને નીચે ઊતમો , ઘ૊ડીને ઩રાણ નાખલાની લાટ ન

જ૊ઇ.
ઉ઩ય ચડે તમાં ગઢભાંથી ફા઩ ુ અખેયાજજીએ વાદ કમો , “બાઇ, ઊબ૊ યશે. ”
ુ ઘ૊ડીની રગાભ ઝારી રીધી. દીકયાન ંુ ફાલડું ઝાલ્ય.ંુ
આલીને ફા઩એ
ુ ા઩૊ શત૊.
અખેયાજજીને એકન૊ એક દીકય૊ શત૊. દયફાયન૊ બઢ
P a g e | 97
કું લય ફ૊લ્મા, “ફા઩,ુ અતમાયે ભને ય૊ક૊ ભા, આ ઢેઢની છ૊કયીને અને ભાયે
છે ટંુ ઩ડે છે . એ કશે છે કે અભાય૊ ક૊ઇ ધણી નથી.”
ંુ ી જલામ નરશ, પ૊જ ભ૊કલ.ંુ ”

“ફા઩, તથ
“ના ફા઩,ુ ભાયે એકરાને જ જાવ ંુ છે .”
“ફેટા, એકરા ન જલામ; દુશ્ભન૊ ક્ાંક ભાયી ઩ાડે.”
“ફા઩,ુ છ૊ડી દ્ય૊. આ઩ણે યાજા , લસ્તીન ંુ યક્ષણ કયલા આ઩ણે જાતે જ
ચડવ ંુ ઩ડે.”
P a g e | 98
“ના, ભાયા ફા઩! આ્ ંુ કટક જામ, ઩ણ ત ંુ નરશ. ત ંુ શજી ફા઱ક છ૊.”
આતાબાઇને ફા઩ની ભયજાદની શદ આલતી શ૊મ એભ થય.ંુ એના શ૊ઠ

પપડલા રાગમા , એના ભ૊ઢા ઉ઩ય રાર રાર ર૊શી ધવી આવય ંુ , ત૊મ
ફા઩ ુ વભજમા નરશ ; તમાયે એણે ફા઩ન૊ શાથ ઝોંટી ઘ૊ડીને એડી ભાયી
કહ્,ં ુ “ખવી જા બગતડા! એભ યાજ ન થામ!”
ફા઩ જ૊તા યહ્યા , ડામય૊ ―શાં શાં ‖ કયત૊ યહ્ય૊. આતાબાઇની ઘ૊ડીને જાણે
઩ાંખ૊ આલી. જ૊તજ૊તાભાં ત૊ ઩ંથ કા઩ી નાખમ૊. દૂ ય દુશ્ભન૊ને દીઠા. ફે
અવલાય૊ છે . એકની ફેરાડયે ફાઇ ભાણવ ફેઠેલ ં ુ છે . ફાઇની ચદ
ં ૂ ડી
઩લનભાં ઊડતી જામ છે . લગડાભાં અફ઱ા ધા ઉ઩ય ધા નાખી યશી છે .
P a g e | 99
ફીજ૊ અવલાય એની ઩ાછ઱ ઘ૊ડી દ૊ડાલત૊ ઩૊તાની ઝગભગતી ફયછી

ફતાલીને ફાઇને ડયાલત૊ જામ છે . ―ઢેઢન ંુ ક૊ઇ ધણી નરશ ‖ એલી ધા
વંબ઱ામ છે . લગડાભાં કાભ કયતાં ર૊ક૊ ઊબાં થઇ યશે છે અને લીરે ભોંએ
લાત૊ કયે છે , ―ફાઇ બાગે ડુ રાગે છે .‖
વ૊઱ લયવન૊ એકરલામ૊ આત૊બાઇ આ ત્રાવ જ૊ત૊ , ઘ૊ડીને દફાલત૊ ,

લંટ૊ણ઱મા જેલ૊ લેગ કયત૊ , રારચટક ભ૊ઢે રગ૊રગ આલી ઩શોંચ્મ૊.
ખ઱ખણ઱મા લ૊ક઱ાને લ઱૊ટી ફયાફય વાભા કાંઠા ઉ઩ય ચડય૊. શાક ઩ાડી,
“શાં કાઠીડાઓ! શલે ભાટી થાજ૊, હું આત૊બાઇ!”
P a g e | 100
તમાં ત૊ ઘ૊ડાંનાં બેટંબેટાં થઇ ગમાં. કાઠીડાઓ ફયછીન૊ ઘા કયે તે

઩શેરાંત૊ આતાબાઇન૊ બાર૊ એકની ઘ૊ડીનાં ત૊રયિંગનાં ઩ારટમાં લીંધીને
઩ાય થઇ ગમ૊, અને ફીજાન ંુ ફાલડું તયલાયને એક ઝાટકે ઉડાલી નાખય.ંુ
કાઠીઓને જીલ ફચાલલાની ફીજી ફાયી નશ૊તી યશી. ઩૊તાની છાતી વાથે
ફાંધેરા ફંધ છ૊ડી નાખીને અવલાયે ઢેઢ કન્માને ઩ડતી મ ૂકી દીધી. ફેમ
જણા ―બાગ૊! બાગ૊!‖ ફ૊રતા નીક઱ી ગમા. કન્મા થયથય ધ્ર ૂજે છે .
“ફીળ ભા શલે. હું આત૊બાઇ , તાયી બેયે ઊબ૊ છં. આલી જા ભાયી
બેરાડયે!” એભ ફ૊રીને આતાબાઇએ ફાઇન ંુ કાંડું ઝાલ્ય.ંુ ઩૊તાના ઩ગન૊
઩૊‖ચ૊ ટટાય કયીને કહ્,ં ુ “આના ઉ઩ય ઩ગ ભાંડીને આલી જા ભાયી લાંવે.”
P a g e | 101
કન્મા ઊબી થઇ યશી, “ફા઩ા, હું ઢેઢ છં. તભને આબડછે ટ....”
“આબડછે ટ કેલાની લ઱ી ? ત ંુ ત૊ અભાયી ફ૊ન-દીકયી છ૊. આલી જા ઝટ

ઘ૊ડી ભાથે , નીકય આ઩ને ફેમ આંશીં ઠાભ યશેશ.ંુ શભણાં કાઠીડાન ંુ કટક
આંફી રેળે.”
આતાબાઇએ કન્માને ફેરાડયે રીધી. “શા, શલે ભાયા રડરને ફયાફય ઝારી
યાખજે, નીકય ઩ડીળ નીચે ને ભનેમ ઩ાડીળ. ઝાલ્મ , ફયાફય ઝાલ્મ! ”
એલી ફથથડ લાણી ફ૊રત૊ આત૊બાઇ ઉઘાડી વભળેયે લગડ૊ ગજલત૊
઩ાછ૊ લળ્મ૊. ઘ૊ડાના વપેદ દૂ વધમા ઩ ૂછ્ન૊ ઝંડ૊ , કન્માની ઓઢણી અને
જુલાન આતાબાઇની ઩ાઘડીન ંુ છ૊ગ ંુ શલાભાં પયકતાં ગમાં.
P a g e | 102
ભાગે એને ઩૊તાના વ઩તાન ંુ ભ૊કરેર કટક ભળ્ય.ંુ કટકને ભ૊ખયે ઢેઢકન્માને
ફેરાડયે રઇને ઉઘાડી વભળેયે જમાયે આત૊બાઇ વવશ૊યની ફજાયે
નીકળ્મ૊, તમાયે શજાય૊ની આંખ૊નાં ત૊યણ થઇ યહ્યાં શતાં. આતાબાઇના આ
઩શેરા ઩યાક્રભ ઉ઩ય એ શજાય૊ નેત્ર૊ની અંજણ઱ઓ છંટાતી શતી. ફાઇઓ
આ લીયનાં લાયણાં રેતી શતી.ઢેઢકન્મા ત૊ નાટાયં બ કયતી ઘ૊ડી ઉ઩ય
ુ ે જ૊યથી ઝારીને જ ફેઠી યશી.
ફા઩ન
ુ યત કયી. ફા઩ ુ
ડેરીએ ઊતયીને એણે કન્માનાં ય૊તાં ભાલતયને દીકયી સ઩
અખેયાજજીને ફા઱૊યાજા ઩ગે રાગમ૊. ગદગદ કં ઠે ઢેઢકન્માએ કહ્ ં ુ , “ફા઩!ુ
P a g e | 103
ંુ ે ત૊ શ ંુ આ઩ ંુ ? આંતયડીની આવળ઴ આ઩ ંુ છં
હું નીચલયણ નાય ઠયી. હું તન
કે ત ંુ જમાં ચઢીળ તમાં તાયી આલી જ પતેશ થાળે.”
P a g e | 104
5. કાવનમ૊ ઝાં઩ડ૊
ભશાયાજને આથભલાન ંુ ટાણ ંુ થત ંુ શત.ંુ તે લખતે વીભભાંથી યખ૊ણરમાએ

ુ ાભડા ગાભે લાલડ દીધા કે વીભાડે ખે઩ટ ઊડતી
શાંપતાં શાંપતાં આલી સદ
આલે છે . ભાણ઱માના વભમાણાન ંુ ઩ા઱ એકવાભટી વ૊-વ૊ ફંદૂક૊ વાથે
ુ ાભડા બાંગલા ચાલ્ય ંુ આલે છે .
સદ
વાંબ઱ીને દયફાય ળાદૂ ઱ ખલડના ભાથાભાં ચવક૊ નીક઱ી ગમ૊. આજ

એને ઩૊તાની આફફૃ ધ ૂ઱ ભ઱લાન ંુ ટાણ ંુ આવય ંુ રાગય.ંુ એના તભાભ
કાઠીઓ ગાભતયે ગમા શતા. ગાભભાં ઘયડાં-બઢ્ઢુ ાં વલના ક૊ઇ રડનાય૊ ન
P a g e | 105
ભ઱ે . શવથમાય શતાં નરશ , તેભ શવથમાય ફાંધી જાણે તેલી લસ્તીમે નશ૊તી.
ઘડીક લાય ત૊ રભણે શાથ દઇને ળાદૂ ઱ ખલડ ફેવી યહ્યા.
“઩ા઱ આલે છે ! વભમાણાંન ંુ ભ૊ટંુ ઩ા઱ આલે છે ! ” એલ૊ ઩૊કાય આખા

ુ ાભડાભાં ઩ડી ગમ૊ , અને એ ઩૊કાય વાંબળ્મા બે઱ા ત૊ ર૊ક૊ ઘયભાંથી
સદ
ધભાકા દે તાં ફશાય આવમાં. કારઠમાણીઓ વાંફેરાં રઇ રઇને ઉંફયે ઊબી
ુ ની વાભે ધીંગાણ ંુ ભચાલલા
યશી. છ૊કયાં ત૊ ઩ા ‖ણાની ઢગરી કયી ળત્રઓ
ટ૊઱ે લળ્માં.
P a g e | 106
ક૊ઇએ કહ્ ં ુ કે , “ફા઩ ુ મઝ

ં ૂ ાઇને ફેઠા છે , શવથમાય નથી, ભાણવ નથી, ગાભ
ંુ ે ભાથે તયકડાઓના શાથ ઩ડળે. એટરે ફા઩ ુ તયલાય
લટૂં ાળે, ફાઇયન
ખાઇને ભયળે!”
“અયે ભમાં! ભમાં ! અભે શ ંુ ચ ૂરડય ંુ ઩ે ‖યી છે ?” નાનાં નાનાં ટાફરયમાં અને
ખ૊ખડધજ બઢ્ઢુ ા ફ૊રી ઊઠયાં.
ંુ ી ઩ે ‖યનારયય ંુ શ ંુ તાણી કાઢેર છીએ તે એભ અભાયે

“અને અભે ચ ૂડણરયન
ભાથે ઩ાયકા શાથ ઩ડલા દે શ ંુ ? અભાય૊ ચ ૂડર૊ જેને ભાથે ઝીંકશ ંુ એની
ખ૊઩યીનાં કાચરાં નરશ ઊડી જામ ? જાલ ફા઩ ુ ઩ાવે , અને એને શયભત
આ઩૊.”
P a g e | 107
લસ્તીના જે દવ-લીવ ભાણવ૊ શતા તે ળાદૂ ઱ ખલડની ડેરીએ ગમા ;

જઇને શોંકાયા કયી ઊઠયા કે , “એ આ઩ા ળાદૂ ઱! એરા ળાદૂ ઱૊ થઇને આભ
ક્ાયન૊ વલચાય શ ંુ કયછ ? અભાયાં ખ૊ણ઱માભાં પ્રાણ છે તમાં સધ
ુ ી ફા઩ડા
વભમાણા શ ંુ સદ
ુ ાભડાન૊ ઝાં઩૊ લ઱૊ટી ળકે ? અયે , શવથમાય ફાંધ્મ. તાયા
ગાભની ફામરડય ંુ કછ૊ટા લા઱ીને ઊબી થઇ ગઇ છે !”
તમાં એક લાઘયણ ફ૊રી , “અયે ફા઩ ળાદૂ ઱ ખલડ! અભે ફધાંમ ત૊

ુ ાભડાનાં ધણી છમેં. તે દી રાખા કય઩ડાએ નીંબણી નદીને કાંઠે ગાભ
સદ
ફધાંને શ ંુ નશ૊ત ંુ કહ્ ં ુ કે ―સદ
ુ ાભડા ત૊ વભે ભાથે! ‖ તે દી‖થી આખી લસ્તી
P a g e | 108
ગાભની વયખી બાગીદાય થઇ છે . તાયી ડેરી અને અભાયા કફ

ૂ ા લચ્ચે
ુ ાભડાને ભાથે ભાથાં જામ ત૊મ શ?
પયક નથી યહ્ય૊. સદ ંુ ધણી છૈં મેં!”
ુ ાભડાનાં વયખે બાગે ધણી છીએ” - એભ આખી

―શા! શા! અભે ફધાં સદ
લસ્તી ગયજી ઊઠી.
વંલત 1806 ની અંદય આ્ ંુ ગાભ એક ળત્રુ વાભે રડ્ ંુ શત.ંુ તે રદલવથી

ુ ાભડા ‖ના કયાય થમેરા. એટરે કે આખી લસ્તીને વયખે
જ ―વભે ભાથે સદ
બાગે ગાભની જભીનની લશેંચણ થઇ શતી તે લાત ગાભની લાઘયણ ઩ણ
નશ૊તી લીવયી.
P a g e | 109
એક ઝાં઩ડ૊ ઩ણ એ લખતે તમાં ઊબ૊ શત૊. “એરા, છે ટ૊ યે ‖! છે ટ૊ યે ” એભ

વહુ એને હુડકાયતાં શતાં. તમાં ત૊ એની વાભે આંગ઱ી ચીંધીને એની લહુ
કશેલા રાગી “અને ળાદૂ ઱ ફા઩!ુ આ ભાય૊ ધણી કાવનમ૊ તભને શ ૂયાતન
ુ ાભડાન૊ બાગદાય છે . અને ય૊મા!
ચડાલલા બણં ૂ ગમ૊ લગાડળે. ઇમે સદ
ુ ાભડા વારુ જ૊ ત ંુ આજ ભયીળ નરશ ને , ત૊ હું તને ઘયભાં નરશ ગયલા
સદ
દઉં!”
ઝાં઩દ૊ શસ્મ૊ , કાંઇ ફ૊લ્મ૊ નશીં , ઩ણ ગ઱ાભાં ક૊ઠી જેલડ૊ ઢ૊ર ટાંગીને
઩૊તાના યાઠ૊ડી શાથ લદે તયઘામ૊ લગાડલા ભાંડય૊. એની જ૊યાલય દાંડી
ંુ લા રાગય.ંુ એન ંુ નાભ કાવનમ૊ ઝાં઩ડ૊.
઩ડી, એટરે જાણે કે આવભાન ગજ
P a g e | 110
“એરા, ગાડાં રાલ૊ , ઝટ ગાડાં બે઱ાં કય૊. ” એલી શાકર ઩ડી. કાવનમાને
તયઘામે કામયને છાફડે ઩ણ શરય આવમા.
શડેડાટ કયતાં ગાડાં આલી ઩શોંચ્માં. ધફ૊ધફ ગાભના ઝાં઩ાફંધ થમા ,

અને ઝાં઩ા આડાં આખા ગાભનાં ગાડાં ઠાંવી દીધાં. એની આડા દવ-દવ
ભાણવ૊ તયલાય રઇને ઊબા યહ્યા. ઝારયટાણ ંુ થઇ ગય.ંુ ગાભન૊ ફાલ૊
ધ્માન ધયીને ઠાકય ભા ‖યાજની આયતી ઉતાયલા ભાંડય૊. ઩ાંચ ળેય
વ઩ત્ત઱ની એ ઊજ઱ી આયતીભાંથી દવ-દવ જમ૊તના ઝ઱ે ઱ાટ ઠાકય
ભા‖યાજના ભ૊ઢા ઩ય યભલા ભંદ્યા. ટ઩ ૂરડમાં છ૊કયાં શાંપતાં શાંપતાં ચ૊યાના
એ ત૊વતિંગ નગાયા ઉ઩ય ડાંડીના ઘા દે લા રાગમાં. અને ફીજી ફાજુ ઝાં઩ા
P a g e | 111
ફશાય આછા આછા અંધાયાભાં નીંબણી નદીને કાંઠે દુશ્ભન૊ની ફંદુકની

જાભગયીઓ ઝબ ૂકલા ભાંડી.
ઓરી લાઘયણન૊ કફ
ૂ ૊ ફયાફય ઝાં઩ાને ઩ડખે જ શત૊. વળકાય કયલાની
ફંદૂકભાં દાફૃગ૊઱ી ધયફીને જાભગયી ઝેગલી લાઘયણે ઩૊તાના ધણીના
શાથભાં દીધી અને કહ્ ં ુ , “એમ ય૊મા! તેતય ને વાંવરાં ત૊ ય૊જ ભાયછ ,
તંઇ આજ એકાદ ભ૊લડીને ભાયીને ગાભન ંુ ધણી઩ણ ંુ ત૊ વાચ ંુ કયી
દે ખાડય!”
લાઘયીને ચાનક ચડી. શાથભાં ફંદૂક રઇને ગાડાના ગ ૂરડમા લચ્ચે

ગ૊ઠલાઇને એ ફેવી ગમ૊. વભમાણા આલી ઩શોંચ્મા. ભ૊ખયે એન૊ વયદાય
P a g e | 112
રખ૊ ઩ાડેય ચાલ્મ૊ આલત૊ શત૊. રખા ઩ાડેયના શાથભાં જે જાભગયી

ઝગતી શતી તેના અજલા઱ાભાં એની યાક્ષવી કામા ફયાફય ચ૊ખખી
દે ખાતી શતી. એને દે ખતાં જ કફ
ૂ ાને ઓટે ઊબાં ઊબાં લાઘયણે લાઘયીને
ચીવ ઩ાડી, “એમ ઩ીટયા! જ૊ઇ શ ંુ રયમ૊ છ૊? દે , દે , ઇ ભ૊લડીના ક઩ા઱ની
ટીરડીભાં નોંધીને કય બડાક૊! ને કાચરાં કયી નાખમ એની ખ૊઩યીના. દે
ઝટ! ચાય જુગ તારં ુ નાભ યે ‖ળે.”
઩ણ લાઘયીના શાથ કં ઩લા ભાંડયા. ફંદૂક પ૊ડલાની એની છાતી ન ચારી.

ભાથે લીજ઱ી ઩ડી શ૊મ એલ૊ એ તમાં ને તમાં વજ્જડ થઇ ગમ૊. તે લખતે
ુ ાય શાથભાં શાથર૊ રઇને ઊબ૊ શત૊. કાવનમાએ તયઘામા ઢ૊ર
એક સત
P a g e | 113
ુ ાયન ંુ વત જાગી ગય.ંુ એના ભનભાં અજલાફૄં થઇ

઩યડાંડી નાખી, તમાં સત
ગય ંુ કે ―શામ શામ! હુંમ સદ
ુ ાભડાન૊ વયખ૊ ધણી! અને આલ૊ રાગ જામ!”
એણે દ૊ટ દીધી. લાઘયીના શાથભાંથી ઝૂંટલીને એણે ફંદૂક ખબે ચડાલી
રખા ઩ાડેયના ક઩ા઱ વાભે નોંધી , દાગી, અને શડુડુડુ દે તી ગ૊઱ી છૂટતાં
લાય જ રખાની ખ૊઩યીભાં ―પડાક!‖ અલાજ થમ૊. શયદ્વાયના ભે઱ાભાં ક૊ઇ
જ૊યદાય શાથની થ઩ાટ લાગતાં દૂ ફ઱ા વાધડુ ાના શાથભાંથી વલાળેય
ખીચડી વ૊ત ંુ યાભ઩ાતય ઊડી ઩ડે તેભ રખાની ખ૊઩યી ઊડી ઩ડી.
ુ ાયે યં ગ યાખી
જીલતયભાં ઩શેરી જ લાય શાથભાં ફંદૂક ઝારનાયા એ સત
દીધ૊.
P a g e | 114
અને ઩છી ત૊ ―દ્ય૊! દ્ય૊! એભ દે કાય૊ ફ૊લ્મ૊. ઩ાડેય ઩ડય૊ અને અંધાયાભાં
વભમાણા આકુ ઱ વમાકુ ઱ થમા. ભનભાં રાગય ંુ કે ઝાં઩ાભાં ક૊ણ જાણે કેટરા
જ૊દ્ધા ફેઠા શળે.ગ૊કીય૊ ઩ણ કા઱ા ગજફન૊ થઇ ઩ડય૊. ઩થયા છૂટયા.
વભમાણાની જાભગયીઓભાં ફંદૂક૊ના કાનભાં ચં઩ાલા રાગી. બડાકા થમા.
઩ણ ગ૊઱ીઓ ઠણણણ દે તી ગાડા વાથે બટકાઇને બોંમે ઩ડલા ભાંડી.
ત૊મે એ ત૊ વભમાણાની ફંદૂક૊! કં ઇકને ઘામર કયીને રખા ઩ાડેયની રાળ
રેતા કે વભમાણા યલાના થમા. ઝાં઩ા ઉ઩ય ત૊ યં ગ દાખી દીધ૊. ઩ણ
કાવનમ૊ ઢ૊રી ગ૊તે છે કે ―આ઩૊ ળાદૂ ઱ ક્ાં ?‖ ઝાં઩ે ડંકતા ડં કતા જે
ઘામર૊ ઩ડયા શતા તે કશે , “કાવનમા! આ઩ા ળાદૂ ઱ને ગ૊ત , એને
ફચાલજે.”
P a g e | 115
કાવનમ૊ ઢ૊રી ધણીને ગ૊તલા રાગમ૊. શાથભાં ઉઘાડી તયલાય રઇને

આ઩૊ ળાદૂ ઱ ગઢની યાંગે યાંગે અંદયથી ત઩ાવતા ત઩ાવતા ચાલ્મા જામ
છે . ફીજુ ં ક૊ઇ આદભી એની ઩ાવે નથી. એને પડક૊ શત૊ કે ક્ાંક ળત્રઓ
ુ
ગઢ ઉ઩યથી ઠેકીને ગાભભાં ઩ેવી જળે.
વભમાણા ઩ણ ફશાયને યસ્તે ફયાફય ગઢની યાંગે યાંગે ચાલ્મા જતા શતા ,
એલાભાં તેઓએ ગઢની દીલારભાં એક નાનકડું ગયનાફૄં દીઠું. રાગ
જ૊ઇને વભમાણા અંદય ઩ેવલા રાગમા , અને ઩ડખે શાડકાંન૊ એક ભ૊ટ૊
ન઱૊ ઩ડય૊ શત૊ , એ ઉ઩ાડીને વભમાણાએ આ઩ા ળાદૂ ઱ને ભાથે ઝીંક્૊.
P a g e | 116
઩શેરલાન વભમાણાના પ્રચંડ ઘાએ આ઩૊ ળાદૂ ઱ ફેશ૊ળ ફનીને ધયતી

ઉ઩ય ઢ઱ી ઩ડયા.
઩ણ તમાં ત૊ ―ધડ! ધડ! ધડ!‖ એભ ક૊ણ જાણે એકવાભટી કેટરી તયલાયના

ઝાટકા વભમાણાઓને ભાથે ત ૂટી ઩ડયા. ભ ૂતનાથના બેયલ જેલા કદાલય
અને ્ ૂની વભમાણા , ભ૊ટા ઩શાડને ભાથેથી ઩થયા ઩ડે તેભ ધયતી ઉ઩ય
઩ડલા રાગમા. આ ક૊ની તરલાય૊ ઝીંક ફ૊રાલે છે તે જ૊લા ઊંચી નજય
કયલાનીમે લે઱ા નશ૊તી. ―આ રે! આ રે! રેત૊ જા! ‖ એભ ચવકા થતા
ુ ન૊ વ૊થ લ઱ી ગમ૊.
જામ છે ને તયલાયના ઝાટકા ઩ડતા જામ છે . ળત્રઓ
વાભવાભી તયલાય૊ની તા઱ી ફ૊રી ગઇ. ઩ણ ક૊ણ ક૊ને ભાયે છે તેની
P a g e | 117
અંધાયે ગભ ન ઩ડી. વભમાણા બાગમા , અને બાગમા તેટરા ઩ણ દ્વાયકાના

ુ ાભડાની જાત્રાનાં એંધાણ તયીકે તયલાયના ઝાટકાની
જાત્રાફૄની જેભ સદ
દ્વાયકાછા઩ રેતા ગમા.
ુ ક૊ની શતી ? એ અંધાયાભાં ક૊ણ , કેટરા જણા લાયે

એ છા઩૊ દે નાયી ભજા
આલી ઩શોંચ્મા શતા ? ફીજુ ં ક૊ઇ નરશ એકર૊ કાવનમ૊ જ શત૊. કાવનમ૊
ુ ે ગ૊તત૊ શત૊. ફયાફય ટાણે એ આલી ઩શોંચ્મ૊.ફા઩ન
ફા઩ન ુ ૊ ફેશ૊ળ દે શ
઩ટકાઇને ઩ડય૊ શત૊. તેની જ કં ભયભાંથી કાવનમે તયલાય ખેંચી રીધી.
ુ એ ઩ંદય-઩ંદય ઝાટકા વાભટા ઩ડતા
અને અંધાયાભાં એની એકરી ભજા
P a g e | 118
શ૊મ એટરી ઝડ઩થી તયલાય આંટી. એણે એકરાએ દે કાય૊ ફ૊રાવમ૊.

ુ ાભડાને વહુથી લધ ુ ફચાલનાય એ કાવનમ૊ શત૊.
સદ
આ઩ા વાદૂ ઱ની ક઱ ઊતયી , એણે આંખ૊ ઉઘાડી, ઩ડખે જુએ તમાં ઩ચીવ-
઩ચીવ ઘાભાં કટકા થઇ ગમેર૊ કાવનમ૊ ઩ડય૊ છે .
“ફા઩!ુ સદ
ુ ાભડા” એટલ ંુ જ એ ફ૊રી ળક્૊. ઩છી એના પ્રાણન૊ દીલ૊
ઓરલાઇ ગમ૊.
વલાયે ચ૊યાભાં ડામય૊ બયાણ૊. ભયે રાઓને દે ન દે લાની તૈમાયી થતી શતી.
ફધી રાળ૊ વાભે ઩ડી શતી. એ ટાણે ભાણવ૊ન૊ અપવ૊વ ઉડાડલા ભાટે
P a g e | 119
ગઢલીએ ઩૊યવનાં લેણ કાઢયાં , “ખભા! ખભા તને , આ઩ા ળાદૂ ઱! આજ તેં
કારઠમાણીની કખ ુ ાભડાન ંુ નાક યાખય.ંુ લાશ
ૂ ઉજા઱ી! જ૊ગભામાએ સદ
યણના ખેરણશાય!”
છ૊શડાં યણબડાં કે‖ એભ વાદ૊,

ર૊શ ઝડાકા ફેવરડાં,
બડ ઊબે ઝાં઩૊ બે઱ામે,
(ત૊) બઠ છે જીલન એશ બડાં.
P a g e | 120
[ળાદૂ ર ખલદ કશે છે : ”શે ફ઱લાન જ૊દ્ધાઓ , શે તયલાય૊ના વાધેરા લીય

નય૊, તભે શાજય શ૊ છતાં જ૊ ગાભના દયલાજાભાં દુશ્ભન૊ દાખર થઇ
જામ, ત૊ લીય એલા શ ૂયલીય૊ન ંુ જીલતય ધ ૂ઱ ભળ્ય.ંુ ”]
ુ ાઓત આખે.
એભ ભયદ લણ
વણજ૊ ગલ્રાં નયાં વયાં,
નય ઊબે બે઱ામ નીંગરં ુ ,
ત૊ નાનત છે એશ નયાં.
ુ ળાદૂ ઱ કશે છે કે
[લ ૂણા ખલડન૊ ઩ત્ર “શે ઩રુ ુ ઴૊ , વાંબ઱જ૊.કે જ૊ ભયદ
ઊબ૊ શ૊મ છતાં ગાભ લટૂં ામ,તે ત૊ એલા ભયદને રાંછન શજ૊.”]
P a g e | 121
લ઱ગમા ગઢે ભાણ઱માલા઱ા,

ભાયટી઩ણાયા બયે ર વભિંમા,
઩૊તે ચકચ ૂય વથમ૊ ઩લાડે,
એભ કેક બડ ચકચ ૂય રકમા.
[ભાણ઱માલા઱ા વભમાણા લટૂં ાયા , કે જે ભયદાનગીબયે રા શત તે ,

ુ ાભડાના ગઢ ઉ઩ય ત ૂટી ઩ડય. તે લખતે ફશાદુય ળાદૂ ઱ ભયણણમ૊
સદ
ફન્મ૊ અને ફીજા કં ઇકને એણે શ ૂયાતન ચઢાવમાં]
ુ ર઩ય,
વાદે ગઢ યાખમ૊ સદ
દ૊ખી તણ૊ ન રાગે દાલ,
P a g e | 122
એભ કયી કવ઱ે ઊગરયમ૊,

યં ગ છે થાને, ખલડાયાલ.
ુ ાભડાન૊ ગઢ ળાદૂ ઱ ખલડે એલી યીતે ફચાલી રીધ૊. દુશ્ભન૊ને રાગ

[સદ
ંુ ે ક્ષેભકુ ળ઱ ઉગયી ગમ૊. ખલડ૊ના
પાવમ૊ નરશ. એ યીતે ળાદૂ ર ખલડ , તમ
યાજા, યં ગ છે તને.]
઩૊તાના ઩યાક્રભન ંુ ગીત વાંબ઱ીને ળાદૂ ઱ ઉદાવ મખ

ુ ે ડ૊કું શરાવય.ંુ
ંુ ”
ચાયણ ઩ ૂછે , “કાં, ફા઩! કાંઇ ભ૊ફૄં કહ્?
“ગઢલા! કવલની કવલતામે આબડછે ટથી ફીતી શળે કે ?”
P a g e | 123
“કાંઇ વભજાણ ંુ નરશ, આ઩ા ળાદૂ ઱!”
“ગઢલા! તભાયા ગીતભાં ભાય૊ કાવનમ૊ ક્ાં ? કાવનમાના નાભ વલનાની

કવલતને હું શ ંુ કરં ુ ?”
ચાયણને બોંઠાભણ આવય.ંુ એણે પયીથી વયસ્લતીને વાદ કમો. ફે શાથ

જ૊ડીને એણે રદળાઓને લંદના દીધી , તમાં એની જીબભાંથી લેણ ઝયલા
ભાંડયાં,
[ગીત-જાંગડું]
ુ ાભડે આપળ્મ૊,
અડડ ભાણ઱મ૊ કડડ સદ
P a g e | 124
બજ નગય લાતન૊ વથમ૊ બાભ૊,

ક૊ડ અ઩વય તણા ચ ૂડરા કાયણે,
ં ૂ રાન૊ લા઱તર ણગમ૊ વાભ૊.
સડ
ુ ાભડા ઉ઩ય ત ૂટી ઩ડયા , જાણે કે ભજ

[ભાણ઱માના વભમાણા સદ ુ અને નગય
ુ ભંડાય.ંુ એ લખતે યણક્ષેત્રભાં ભયીને અપ્વયાઓને ઩યણલાના
લચ્ચે યદ્ધ
ક૊ડથી એક ઝાડુ કાઢનાય બંગી ળત્રઓ
ુ વાભે ગમ૊.]
લયતરયમા તણ૊ નકે રયમ૊ લારયમ૊,

ધધબ્ંુ મ૊ ઩ા઱ ને ચડય૊ ઘ૊ડે,
ઢ૊રના લગડાલતર કેભ નલ ધડરકમા,
P a g e | 125
ઢ૊રન૊ લગાડતર ણગમ૊ ઘ૊ડે.
[઩૊તાની ફામડીન૊ લામો ઩ણ એ ન યહ્ય૊ , રશ્કય તૈમાય થય.ંુ ઩૊તેમ

ઘ૊ડે ચડય૊ , અને ઩ાવે ઢ૊ર લગડાલનાયઓને શ ૂયલીય૊ને ત૊ શજી ળોમા
ચઢત ંુ યહ્.ં ુ તમાં ત૊ ઢ૊ર લગાડનાય૊ ઩૊તે જ યણઘેર૊ ફનીને દ૊ડય૊.]
લીબડા તણાં દ઱ કયભડે લારઢમાં,

વબાવય આટકે ર૊શી સ ૂકાં,
અ઩વયા કાયણે ઝાટકે આટકી,
ઝાં઩ડ૊ ઩૊઱ લચ વથમ૊ ઝૂકા.
P a g e | 126
ુ નાં ટ૊઱ાંને એણે તયલાયથી કા઩ી નાખમાં. અપ્વયાઓને લયલાન૊

[ળત્રઓ
ઉતવાશી એ કાવનમ૊ બંગી રડીને આખયે ળેયી લચ્ચે ભમો.]
બડયા ફે યખેશય જેત઩ય બોંમયે ,

લજાડી ખાગ ને, આગ લધક૊,
યં ગે ચડય૊ ગાભને, વાભે કયા઱ે રયમા,
એટર૊ કાવનમાન૊ ભયણ અધક૊.
[અગાઉ ઩ણ ફે અછૂત૊ રડેરા શતા:એક જેત઩યુ ભાં ચાં઩યાજ લા઱ાના

ુ લખતે ને ફીજ૊ બોંમયગઢની રડાઇભાં. તે ફન્ને ઩ણ ઩૊તાના ગાભને
યદ્ધ
ખાતય ખડ્ગ લા઩માા. ઩ણ કાવનમાન ંુ ભયણ ત૊ એથીમે અવધક છે , કેભ કે
P a g e | 127
એક ત૊ એણે ગાભને વલજમન૊ યં ગ ચડાવમ૊ , ને લ઱ી ઩૊તાના ભાણરકને

એણે કુ ળ઱ યાખમા.]
P a g e | 128
6. ઘ૊ડી અને ઘ૊ડેવલાય

બોં બીની, ઘ૊ડા બરા, ડાફા ઊ઩રડમા,
(કાં) ભયઘાનેણે ભાણલા, (કાં) ખગ લાલા ખરડમા.
[એક વખી ફીજી વખીને ઩ ૂછે છે કે આલી ભેઘબીની, મશ્ુ કેર બ૊ભને ભાથે
આલા બરા ઘ૊ડા ઩ય ચડીને ઊ઩ડતે ડાફરે આ અવલાય ક્ાં જાતા
શળે? જલાફ ભ઱ે છે કે ફીજે ક્ાં જામ? - ફેભાંથી એક ભાગે ; કાં ઩૊તાની
મ ૃગનમની સ્ત્રીને ભ઱લા, ને કાં વંગ્રાભભાં ખડગ લીંઝલા; કાં પ્રેભ઩ંથે ને
ં ે .]
કાં ળોમા઩થ
P a g e | 129
ક૊ઇ ઘ૊ડ૊, ક૊ઇ ઩યખડ૊, ક૊ઇ વચંગી નાય,

વયજનશાયે વયજજમાં, તીન ંુ યતન વંવાય.
ુ ત્રણ યતન૊ વંવાયભાં વયજમાં છે ; ક૊ઇ તેજી ઘ૊ડ૊, ક૊ઇ શ ૂયલીય

[પ્રભએ
઩રુ ુ ઴ ને ક૊ઇ એને ળ૊બાલનાયી સર
ુ ક્ષણા નાયી, ત્રણેમ ન૊ ભે઱ પ્રભ ુ જ
ભે઱લી ળકે છે .]
બર ઘ૊ડા, લર લંકડા, શર ફાંધલા શવથમાય,

ઝાઝા ઘ૊ડાભાં ઝીંકલા, ભયવ ંુ એક જ લાય.
P a g e | 130
[બરા ઘ૊ડા વલાયી કયલાના શ૊મ, વળય ઩ય લાંકરડમા લા઱ શ૊મ ને અંગે
ફાંધલાને શવથમાય શ૊મ: ઩છી ફશ૊઱ા ળત્રુ - ઘ૊ડેવલાય૊ ઩ાય ત્રાટકલાન ંુ
શ૊મ, ત૊ ઩છી બરે ભ૊ત આલે - ભયવ ંુ ત૊ એક જ લાય છે ને !]
ભેથ઱ી ગાભને ચ૊યે એક રદલવ વાંજે કારઠમાલાડનાં ઘ૊ડાંની લાત૊ ભંડાણી

શતી, ક૊ઇ ભાણકીનાં લખાણ કયત ંુ શત,ંુ ત૊ ક૊ઇ તાજણનાં ઩યાક્રભ કશેત ંુ
શત.ંુ એભ ફેયી, ફૂરભા઱, યે ળભ, લાંદમા... લગે યેની લાત૊ નીક઱ી. એક
ં ૂ રેતાં રેતાં કહ્,ં ુ "એ ફા઩ ! જે ઘડીએ જાતલંત અવલાય
જણે ડૂંઘાની ઘટ
ચડે, તે ઘડીએ જાતા આબનેમ ટે ક૊ દ્યે , શ૊!”
એક ચાયણ ફેઠ૊ શત૊, એના શ૊ઠ ભયકતા શતા.
P a g e | 131
“કાં ફા, શવ૊ કાં? ભ૊ટા અવલાય દે ખાઓ છ૊ !” [ફા = ઩રુ ુ ઴ ભાટે ન ંુ
વાભાન્મ વન્ભાનસ ૂચક વંફ૊ધન.]
“અવલાય હું ત૊ નથી, ઩ણ એલ૊ એક અવલાય અને એલી જ જ૊ડીદાય

ઘ૊ડી ભેં જ૊મેર છે !”
“તમાયે , ફા, કશ૊ને એ લાત! ઩ણ લાતભાં ભ૊ણ ન ઘારજ૊! જ૊ય ંુ શ૊મ એવ ંુ

જ કશી દે ખાડજ૊.”
ખોંખાય૊ ભાયીને ચાયણે ઩૊તાન ંુ ગફૄં ઠીક કયી રીધ ંુ ઩છી એણે ડામયાને
કહ્,ં ુ "ફા, જ૊ય ંુ છે એવ ંુ જ કશીળ, ભ૊ણ ઘાલ ં ુ ત૊ જ૊ગભામા ઩શોંચળે.
P a g e | 132
઩ણ ચાયણન૊ દીકય૊ છં, એટરે શ ૂયલીયાઇને રાડ રડાવમા લગય ત૊ નરશ

યશેલામ.”
ં ૂ રઇને એણે લાત ભાંડી, "લધ ુ નરશ, ઩ચીવેક લયવ લીતમાં

શ૊કાની ઘટ
શળે. વ૊યઠભાં ઇતરયમા ગાભે સ ૂથ૊ ધાંધર નાભન૊ એક કાઠી યશેત૊ શત૊.
ુ ી આદભી. એટરે અંગને ફૃંલાડે
઩ચીવેક લયવની અલસ્થા. ઘયન૊ સખ
ફૃંલાડે જુલાની જાણે રશર૊઱ા લ્મે છે . ઩યણમાં એકાદ-ફે લયવ થમાં શળે.
ુ ાલડ કયલા રઇ ગમાં છે .
કારઠમાણીન૊ ખ૊઱૊ બયીને વ઩મરયમાભાં સલ
ુ ાલડ ઩શેરાંના, અને ફે ભરશના
દીકય૊ અલતમો છે . ફે ભરશના સલ
ુ ાલડ ઩છીના એભ ચાય ચાય ભરશનાન૊ વલજ૊ગ થમ૊. એની લેદના ત૊
સલ
P a g e | 133
આ઩ા સ ૂથાના અંતયજાભી વલના ફીજુ ં ક૊ણ વભજી ળકે? એભ થાતાં થાતાં
ત૊ આબભાં અ઴ાઢી ફીજ દે ખાણી. ઇન્દ્ર ભશાયાજ ગે ડીદડે યભલા ભાંડયા
શ૊મ એભ અ઴ાઢ ધડૂકલા ભંડય૊. ડુંગયાને ભાથે વ઱ાલા કયતી લીજ઱ી
આબ જભીનનાં લાયણાં રેલા ભાંડી. વાત વાત થય ફાંધીને કા઱ાંઘ૊ય
લાદ઱ાં આવભાનભાં ભંડાઇ ગમાં.
઩છી ત૊, લાદ઱ાંનાં શૈમાંભાં વલજ૊ગની કા઱ી ફ઱તયા વ઱ગતી શ૊મ તેલી
લીજ઱ી આકાળનાં કા઱જાં ચીયી ચીયીને બડબડાટ નીક઱લા રાગી. ક૊ણ
જાણે કેટરામે આઘેયા વાગયને કાંથે રદરડાંનાં વંગી ફેઠાં શળે,તેને વંબાયી
વંબાયીને વલજ૊ગી લાદ઱ાંઓ ભનભાં ભનભાં ધીરં ુ ધીરં ુ ય૊લા ભંડયાં.
P a g e | 134
઩૊તાની વાંક઱ (ડ૊ક) ના ત્રણ-ત્રણ કટકા કયીને ભ૊યરા ―કેહ.ૂ ..ક! કેહ.ૂ ..ક!‖
ે ાટ કયલા ભંડયા; ઢેરડીઓ ―ઢેકક
ળબ્દે ગે શક ૂ ! ઢેકક
ૂ !' કયતી સ્લાભીનાથને
લીંટ઱ાલા રાગી. લેરડીઓ ઝાડને ફાથ બયી બયી ઊંચે ચડલા ભંડી.
આ઩ા સ ૂથાએ આબભાં નીયખમા જ કય.ં ુ એન૊ જીલ ફહુ ઉદાવ થઇ ગમ૊.
એક યાત ત૊ એણે ઩થાયીભાં આ઱૊ટીને કાઢી. વલાય ઩ડ્ ંુ તમાં એની
ધીયજની અલવધ આલી યશી. ઩૊તાની ભાણકી ઘ૊ડી ઉ઩ય અવલાય થઇને
આ઩૊ સ ૂથ૊ વવયાને ગાભ ભેંકડે યલાના થમા.
ભેંકડે ઩શોંચીને તયત જ આ઩ાએ ઉતાલ઱ કયલા ભાંડી. ઩ણ વાવરયમાભાં

જભાઇયાજ ભશેભાન થામ એ ત૊ ઩ાંજયાભાં ઩૊઩ટ ઩યુ ામા જેવ ંુ કશેલામ! એ
P a g e | 135
઩૊઩ટન૊ છૂટકાય૊ એકદભ ળી યીતે થામ? એભાંમ લ઱ી લયવાદ આ઩ાન૊

લેયી જાગમ૊, રદલવ અને યાત આબ ઇન્દ્રાધાય લયવલા રાગમ૊. શાથીની
ં ૂ ૊ જેલાં ઩યના઱ાં ખ૊યડાંનાં નેલાંભાંથી ભંડાઇ ગમાં. એ ઩ાણીની ધાય૊
સઢ
નશ૊તી લયવતી, ઩ણ આ઩ાને ભન ત૊ ઇન્દ્ર ભશાયાજની ફયછીઓ
લયવતી શતી! વાવયાના લાવભાં ઩૊તાની કારઠમાણીના ઩ગની ઩ાની ત૊
શ ંુ , ઩ણ ઓઢણીન૊ છે ડ૊મે નજયે ન ઩ડે! એભ ત્રણ રદલવ થમા. આ઩ાન૊
વભજાજ ગમ૊. એને જાશેય કયી દીધ ંુ કે, “ભાયે ત૊ આજે જ તેડીને જાવ ંુ છે .”
વાસ ુ કશે, “અયે ફા઩! આ અનયાધાય ભે‖ ભંડાણ૊ છે ... એભાં ક્ાં જાળ૊?”
P a g e | 136
“ગભે તમાં - દરયમાભાં! ભાયે ત૊ તભાયા ઘયન ંુ ઩ાણી અતમાયથી શયાભ છે .

ભાયે લાલણી ખ૊ટી થામ છે .”
આ઩ાને ળાની લાલણી ખ૊ટી થાતી શતી !- શૈમાની લાલણી!
ગાભન૊ ઩ટેર આવમ૊. ઩ટે રે કહ્ ં ુ :”આ઩ા ! તભને ખફય છે ? આડી ળેત્રજી
ંુ
ંુ નાં ઩ાણી ઊતયતાં નથી.
઩ડી છે . આજ ત્રણ-ત્રણ રદલવ થમાં ળેત્રજી
ચાયે ક૊ય જ઱ફંફાકાય થઇ ગય ંુ છે અને તભે ળી યીતે ળેત્રજી
ંુ ઊતયળ૊?”
“તમાં લ઱ી થામ તે ખરં ુ . ઩ણ આંશીંથી ત૊ નીકળ્મે જ છૂટક૊ છે .”
P a g e | 137
“ઠીક, આજન૊ રદલવ જા઱લ૊. આંશીંન ંુ ઩ાણી શયાભ શ૊મ ત૊ ભારં ુ આંગણ ંુ
઩ાલન કય૊. કારે વલાયે ગભે તેલ૊ ભે‖ લયવત૊ શ૊મ ત૊ ઩ણ ભાયા છ
ફ઱દ જ૊ડીને તભને ઇતરયમા બે઱ા કયી દઇળ.”
તે રદલવ આ઩૊ ય૊કાણા, ફીજે રદલવે છ ફ઱દ જ૊ડીને ઩ટેર ગાડું રઇ

શાજય થમ૊. લયવાદ ત૊ આબભાં ત૊઱ાઇ યહ્ય૊ શત૊. ફધાંએ જભાઇના ભોં
વાભે જ૊ય.ંુ ઩ણ જભાઇન ંુ શૈય ંુ ન ઩ીગળ્ય.ંુ જુલાન કારઠમાણીએ ભાથાફ૊઱
નાશીને ધ ૂ઩ દીધેરાં નલાં લ ૂગડાં ઩શેમાં. (ધ ૂ઩= અવરી કારઠમાણીઓ
અને ચાયણમ૊ આ સગ ં ી ધ ૂ઩ જુદી જુદી સગ
ુ ધ ુ ધ
ં ી લનસ્઩વતભાંથી ઩૊તાને
ુ ાડ૊ દઇ સ્નાન ક્ર્મા ઩છી
શાથે જ ફનાલતી, અને ધ૊મેરાં લસ્ત્ર૊ને એન૊ ધભ
P a g e | 138
ુ ી
઩શેયતી. એકેક ભરશના સધ ુ ફ૊ ન જામ તેલ૊ એ ધ ૂ઩ શત૊. વોંધા
્ળ
નાભન૊ ―઩૊ભેટભ‖ જેલ૊ જ ચીકણ૊ ઩દાથા ઩ણ તે સ્ત્રીઓ જાતે તૈમાય
કયતી. ઓ઱ે રા લા઱ ઉ઩ય એન ંુ રે઩ન થત ંુ તેથી લા઱ કા઱ા, વમલક્સ્થત
ુ ધ
અને સગ ંુ ય કભાન૊
ં ી યશેતા. નેણભાં ઩ણ એ વોંધ૊ બયીને સ્ત્રીઓ સદ
ક૊યતી. ગાર ઉ઩ય ઩ણ એની ઝીની ટ઩કી કયીને વૌંદમા લધાયતી.) ભાથ ંુ
ુ ધ
ઓ઱ીને ફેમ ઩ાટી બભયાની ઩ાંખ જેલ૊ કા઱૊, સગ ં ી વોંધ૊ રગાવમ૊.
વેંથાભાં રશિંગ઱૊ ઩ ૂમો. ભાતા અને ફે ભરશનાન ંુ ફા઱ક ગાડાભાં ફેઠાં.
ભેંકડા અને ઇતરયમા લચ્ચે, ભેંકડાથી અઢી ગાઉ ઉ઩ય, ક્રાંકચ ગાભને
ંુ
઩ાદય, ળેત્રજી નદી ગાંડી ત ૂય ફને છે . ઠેઠ ગીયના ડુંગયભાંથી ળેતર
P a g e | 139
ંુ )નાં ઩ાણી ચાલ્માં આલે એટરે આઠ-આઠ રદલવ સધ

(ળેત્રજી ુ ી એનાં ઩ ૂય
ઊતયે નરશ. એક કાંઠેથી ફીજે કાંઠે જવ ંુ શ૊મ ત૊ મવ
ુ ાપય૊ને ત્રા઩ાભાં
ફેવીને નદી ઊતયલી ઩ડે.
ગાડું અને ભાણકીન૊ અવલાય ળેત્રજી

ંુ ને કાંઠે આલીને ઊબાં યહ્યાં. ભાતેરી
ુ લાટા કયતી ફે કાંઠે ચારી જામ છે . આજ એને આ જ૊ફનબમાા
ળેતર ઘઘ
કાઠી જુગરની દમા નશ૊તી. નદીને ફેમ કાંઠે ઩ાણી ઊતયલાની લાટ
ુ ની કતાય ફંધાઇને ફેઠી શતી. હુંમ તે દી ળેતરને કાંઠે
જ૊તાં લટેભાગાઓ
ફેઠ૊ શત૊, ને ભેં આ ફધ ંુ નજય૊નજય જ૊ય.ંુ ત્રા઩ાલા઱ાઓ ત્રા઩ા ફાંધીને
ચરભ ફૂં કતા શતા. ફધાંમ લટે ભાગા ુ આ કારઠમાણીની વાભે જ૊ઇ યહ્યાં,
P a g e | 140
જાણે આયવની ઩ ૂત઱ી વાભે જ૊ઇ યહ્યાં શ૊મ! જ૊ગભામાના વભ, શ ંુ એ

ફૃ઩! નદીને જ૊ આંખય ંુ શ૊ત ત૊ એ નભણાઇ દે ખીને ઩ ૂય ઉતાયી નાખત!
આ઩ા સ ૂથાએ ત્રા઩ાલા઱ાને ઩ ૂછ્:ંુ ”વાભે કાંઠે રઇ જળ૊?”
ક૊઱ીઓ ફ૊લ્મા: “દયફાય, આભાં ઊતયામ એભ નથી. જુઓ ને, ફેમ કાંઠે
આટરાં ભાણવ૊ ફેઠાં છે !”
“઩ાણી કમાયે ઊતયળે?”
“કાંઇ કશેલામ નરશ.”
P a g e | 141
ગાડાલા઱ા ઩ટેરે આ઩ાને કહ્,ં ુ "આ઩ા! શલે ખાતયી થઇ? શજીમ ભાની
જાલ ત૊ ગાડું ઩ાછં લાફૄં .”
“શલે ઩ાછાં લ઱ીએ ત૊ ફુઇ [વાસ]ુ ત્રણ તસ ુ બયીને નાક કા઩ી લ્મે! ઩ાછાં
ત૊ લ઱ી રયમાં, ઩ટેર!”
આ઩ાની યાંગભાં ભાણકી થનગનાટ કયી યશી શતી. શભણાં જાણે ઩ાંખ૊
પપડાલીને વાભે કાંઠે ઩શોંચી જાઉં એલા ઉછા઱ા એ ભાયી યશી શતી.
ુ લાટાની વાભે ભાણકી ઩ણ શણશણાટી દે લા રાગી. ઘડીક
નદીના ભસ્ત ઘઘ
વલચાય કયીને ઘ૊ડેવલાય ત્રા઩ાલા઱ા તયપ પમો. “જ૊ઇ યીતે વાભે ઩ાય
ઉતાયળ૊?”
P a g e | 142
“કેટરા જણ છ૊?” રારચ ુ ત્રા઩ાલા઱ાઓએ રશિંભત કયી.
“એક ફાઇ ને એક ફચ્ચ,ંુ ફ૊ર૊, શ ંુ રેળ૊?‖
“ફૃવ઩મા વ૊઱ શ૊મ ત૊ શભણાં ઉતાયી જઇએ.”
“વ૊઱ના કાકા!” કશી આ઩ાએ કભયે થી લાંવ઱ી છ૊ડીને ―ખરડિંગ....ખરડિંગ‖

કયતા વ૊઱ ફૃવ઩મા ગણી દીધા. જાણે એ યણકાયભાં આ઩ાની આજની
આલતી ભધયાતના ટક૊યા લાગમા. એણે શાકર કયી, "ઊતય૊ શેઠાં.”
કારઠમાણી નીચે ઊતયી. ફે ભરશનાન ંુ ફા઱ક ફે શાથે શૈમાવયસ ંુ દાફીને

ફાઇએ ધયતી ઉ઩ય ઩ગ ભાંડયા. શ ંુ એ ઩ગ! જાણે ઩ગની ઩ાનીઓભાંથી
P a g e | 143
ંુ ર ભરીયના ઩ાત઱ા ઘઘ
કં કુની ઢગરી થાતી જામ. કસફ ં ૂ ટભાંથી એન ંુ ભોં
દે ખાત ંુ શત.ંુ કા઱ાં કા઱ાં લાદ઱ાંન ંુ કાજ઱ ઉતાયીને આંજેરી જાણે એ ફે
આંખ૊, અને એ આંખ૊ના ્ ૂણાભાં ચણ૊ઠીના યં ગ જેલી યાતીચ૊઱ ચટકી,
શેભની ળયણાઇઓ જેલી એના શાથની ક઱ાય,ંુ ભાથે રીરાં રીરાં છૂંદણાં,
ફંવીધાયી કા‖ન અને ગ૊઩ીનાં એ ભ૊યાં: અને શેભની દીલીભાં ઩ાંચ-઩ાંચ
જમ૊ત વ઱ગતી શ૊મ તેલી, ડાફ-જભણા શાથની ઩ાંચ-઩ાંચ આંગ઱ીઓ,
ુ ાપય૊ની નજય જાણે એ ઩ ૂત઱ીએ ફાંધી રીધી. ફધાંમ ફ૊રી ઊઠયાં,
મવ
"આ઩ા ગજફ કાં કય૊? આવ ંુ ભાણવ પયી નરશ ભ઱ે , શ૊! આવ ંુ કેસ ૂડાના
જેવ ંુ ફા઱ક કયભાઇ જાળે. આ઩ા, ઩સ્તાળ૊; ઩૊ક મ ૂકીને ય૊ળ૊.”
P a g e | 144
“જે થામ તે ખયી, બાઇઓ! તભાયે કાંઇ ન ફ૊રવ.ંુ ” આ઩ાએ જયાક

ક૊ચલાઇને ઉત્તય દીધ૊. કારઠમાણીને કહ્,ં ુ "ફેવી જાઓ.”
જયામે અચકામા વલના, કાંઇમે ઩ ૂછ઩યછ કમાા વલના, "જે ભાતા! કશીને
ુ ાડ્.ંુ
કારઠમાણી ત્રા઩ા ઉ઩ય ફેઠી. ઩રાંઠી લા઱ી ખ૊઱ાભાં ફા઱ક સલ
ઘ ૂભટ૊ કાઢીને ઩ગ શેઠ઱ દફાલી દીધ૊. ચાય તફ
ં ૂ ડાં, અને એની ઉ઩ય
ઘંટીએ દ઱લાની નાની ખાટરી ગ૊ઠલીને કયે ર૊ એ ત્રા઩૊! ભ૊ઢા આગ઱
ધીંગ ંુ યાંઢવ ંુ ફાંધેલ ંુ શ૊મ. એ યાંધવ ંુ ઝારીને ફે તરયમા એ ત્રા઩ાને તાણે.
આ યીતે ત્ર઩૊ તણાલા રાગમ૊. આ઩ા ભાણકીને ઝારીને કાંઠે ઊબા ઊબા
જ૊ઇ યહ્યા છે . ત્રા઩૊ વાભે ઩ાય ઩શોંચી જામ તે ઩છી ભાણકીને ઩ાણીભાં
P a g e | 145
ના્,ંુ અને નાખમા બે઱૊ જ વાભે કાંઠે કારઠમાણીને આંફી રઉં, એલા
અડગ વલશ્વાવથી એ ઊબ૊ શત૊. ભાણકીને ત૊ એણે આલાં કેટરાંમે ઩ ૂય
ઊતયાવમાં શતાં. અને ભાણકી ઩ણ જાણે ઩૊તાની વભ૊લડ કારઠમાણી
઩૊તાની આગ઱ તયી જામ છે , એ દે ખી ળકાત ંુ ન શ૊મ તેભ ડાફરા
઩છાડલા રાગી. જાણે એના ઩ગ નીચે રા ફ઱તી શ૊મ એભ છબ્મા -
નછબ્મા ઩ગે એ ઊબી છે .
ત્રા઩૊ ળેતરની છાતી ઉ઩ય યભલા રાગમ૊. નાન ંુ ફા઱ક નદીની રીરા
વનશા઱ીને ઘ ૂઘલાટા દે ત ંુ ઊછ઱લા રાગય.ંુ ભાતાએ ત્રા઩ાની વભત૊રતા
વાચલલા ફા઱કને દફાવય,ંુ તમાં ત૊ ભધલશેણભાં ઩શોંચ્માં.
P a g e | 146
ં ૂ ી થઇ !” એકાએક આ઩ાના ભોંભાંથી ઉદૌ ગાય નીકળ્મ૊.

“ભડ
“ગજફ થમ૊ !” ફેમ કાંઠાના ભાણવ૊એ જાણે ઩દઘ૊ દીધ૊.
આળયે એક વ૊ આંખ૊ એ ત્રા઩ા ઉ઩ય ભંડાણી શતી, લાંબ એક રાંફ૊,

ં ૂ ાત૊ ભધલશેણભાં ઊડત૊ આલત૊ શત૊. નાગ ઩ાણીભાં
કા઱૊તય૊ વા઩ મઝ
અક઱ાઇ ગમેર૊. ઩ાણીના ર૊ઢ એને ફશાય નીક઱લા દે તા નશ૊તા. એ
ઊગયલાન ંુ વાધન ગ૊તત૊ શત૊. એણે ત્રા઩૊ દે ખમ૊. અજુ ાનના બાથાભાંથી
તીય જામ તેભ આ્ ંુ ળયીય વંકેરીને નાગ છરંગ ભાયી ત્રા઩ા ઉ઩ય જઇ
ચડય૊; ફયાફય કારઠમાણીના ભોં વાભે જ ભંડાણ૊. સ ૂ઩ડા જેલી પેણ ભાંડીને
―ફૂં .... ' અલાજ કયત૊ એ કારઠમાણીના ઘ ૂભટા ઉ઩ય પેણ ઩છાડલા રાગમ૊.
P a g e | 147
઩ણ એ ત૊ કારઠમાણી શતી! એ ન થડકી. એનાં નેત્ર૊ ત૊ નીચે ફા઱ક

ુ ભાંથી ―જે ભા.... જે ભા!' ના જા઩ ઊ઩ડયા.
ઉ઩ય ભંડાણાં છે . એના મખ
“આ઩ા, ગજફ કમો!” ભાણવ૊ એકીશ્વાવે ફ૊રી ઊઠયા. આ઩ા ત૊ એકધ્માન

ફની યહ્યા છે . એણે જ૊ય ંુ કે નાગે પેણ વંકેરી ભોં પેયવય.ંુ યાંઢલા ઉ઩ય
ળયીય રાંબ ંુ કયીને એ ચાલ્મ૊. આ઩ાએ બ ૂભ ઩ાડી :” એ જુલાન૊! વાભા
ુ ી યાંધવ ંુ ન છ૊ડજ૊, શ૊! વ૊ ફૃવ઩મા આ઩ીળ.”
કાંઠા સધ
ત્રા઩ાલા઱ાને કાને ળબ્દ૊ ઩ડયા, આ ળી તાજુફી! વ૊ ફૃવ઩મા ફીજા! ઩ાછં

પયીને જુએ તમાં ત૊ કા઱ને અને એના શાથને એક લેંતન ંુ છે ટંુ ! ―લ૊મ
P a g e | 148
ફા઩!” ચીવ નાખીને એભણે શાથભાંથી યાંઢવ ંુ મ ૂકી દીધ;ંુ ―ઢફ-ઢફ-

ઢફાક!” ઢફતા ઢફતા ફેમ જણા કાંઠે નીક઱ી ગમા.
યાંઢવ ંુ છૂટ્,ંુ અને ત્રા઩૊ પમો. ભધલશેણભાં ઘ ૂભયી ખાધી.... ઘયયય!

ઘયયય! ત્રા઩૊ તણામ૊. 'એ ગમ૊... એ ગમ૊.... કેય કમો, આ઩ા! –કેય
કમો.‖ એલી યીરડમાયભણ ફેમ કાંઠે થઇ યશી. યાંઢલે ચડેર૊ નાગ ઩ાણીભાં
ડૂફકી ખાઇને ઩ાછ૊ ત્રા઩ા ઉ઩ય આવમ૊, ફાઇની વાભે ભંડાણ૊. ફાઇની
નજયના તાય ત૊ ફીજે ક્ાંમ નથી - એના ફા઱ક ઉ઩ય છે ; અને એના
અંતયના તાય રાગમા છે ભાતાજીની વાથે. ત્રા઩૊ ઊબે લશેણે ઘયે યાટ
તણાત૊ જામ છે . ‖જે જગદમ્ફા‖ન૊ મ ૃતયુજા઩ જ઩ાત૊ જામ છે .
P a g e | 149
આ઩૊ જુએ છે કે કારઠમાણી ચારી ! એક ઩રકભાં ત૊ એણે અસ્ત્રી વલનાન૊

વંવાય કલ્઩ી રીધ૊. અને -
ડુંગય ઉ઩ય દલ ફ઱ે , ખન-ખન ઝયે અંગાય,

જાકી શેડી શર ગઇ, લાકા બ ૂયા શલાર.
અને
કં થા ઩શેરી કાભની, વાંમા ળેં ભામે,

યાલણ વીતા રે ગમ૊, લે રદન વંબામે.
એલા એ ધ્રાવકા ઩ડી ગમા. ઩ણ વલચાયલાન ંુ લેફૄ ક્ાં શત ંુ ?
P a g e | 150
ં ૂ કી વાથે બયાલી. ભ૊યડ૊મ

કાઠીએ ભાણકીની લાગ ઉતાયીને કાઠાની મડ
ઉતાયી રીધ૊, ઊગટાને તાણીને ભાણકીને ત્રાજલે ત૊઱ે તેભ ત૊઱ી રીધી.
ઉ઩ાય ચડય૊. નદીને ઊબે કાંઠે શેટહ્વાવ ભાણકીને લશેતી મ ૂકી. ભણણકા-
ભણણકા જેલડા ભાટીના વ઩િંડ ઉડાડતી ભાણકી એક ખેતયલા ઉ઩ય ઩રક
લાયભાં ઩શોંચી. આ ફધ ંુ લીજ઱ીને લેગે ફન્ય.ંુ
“ફા઩ ભાણકી! ભાયી રાજ યાખજે!” કશીને ઘ૊ડીના ઩ડખાભાં એડી રગાલી.
ંુ ના ઊંચા ઊંચા બેડા ઉ઩યથી આ઩ાએ ભાણકીને ઩ાણીભાં ઝીંકી.
ળેત્રજી
―ધબ્ુ ફાંગ‖ દે તી દવ શાથ ઉ઩ય ભાણકી જઇ ઩ડી. ચાયે મ ઩ગ રાંફા કયીને
એ ઩ાણીભાં ળેરાયા દે લા રાગી. ઩ાણીની વ઩ાટી ઉ઩ય પતત ભાણકીન ંુ
P a g e | 151
ભ૊ઢું અને ઘ૊ડેવલાયની છાતી, એટર૊ જ બાગ દે ખાત૊ શત૊. ભાણકી ગઇ.
ફયાફય ભધલશેણભાં ત્રા઩ા આડી પયી. ત્રા઩૊ વયી જલાભાં ઩રક લાય
શતી. આ઩ાના શાથભાં ઉઘાડી તયલાય શતી. ફયાફય ત્રા઩૊ ઩ાવે આલતાં
જ આ઩ાએ તયલાય લાઇ: ―ડુપ‖ દઇને નાગન ંુ ડ૊કું નદીભાં જઇ ઩ડ્.ંુ
઩રક લાયભાં આ઩ાએ યાંઢવ ંુ શાથભાં રઇ રીધ.ંુ
―યં ગ આ઩ા ! લાશ આ઩ા ! નદીને ફેમ કાંઠેથી ર૊ક૊એ બરકાયા દીધા.
ભસ્તીખ૊ય નદીએ ઩ણ જાણે ળાફાળી દીધી શ૊મ તેભ ફેમ બેડાભાંથી
઩ડછંડા ફ૊લ્મા.
P a g e | 152
ચાયે મ રદળાભાં યાક્ષવ જેલા ર૊ઢ ઊછ઱ી યહ્યા છે , કારઠમાણી અને ફા઱ક
઩ાણીભાં તયફ૊઱ છે . ભા-દીકયાનાં ભોંભાં ઩ણ ઩ાણી જઇ યહ્ ં ુ છે . આ઩૊
ઉ઩યલાવ નજય કયે તમાં ત૊ આય૊ અધો ગાઉ અઘ૊ તશી ગમેર૊; વાભે
ુ નજય કયે તમાં ત૊ નદીના બેડા
઩ાણીએ ઘ૊ડી ચારી ળકળે નરશ. વન્મખ
ભાથ૊ડું-ભાથ૊ડું ઊંચા! કેલી યીતે ફશાય નીક઱વ?
ંુ
“ફા઩ ભાણકી ! ફેટા ભાણકી !” કયીને આ઩ાએ ઘ૊ડીની ઩ીઠ થાફડી.

ઘ૊ડી ચારી.
“કારઠમાણી, શલે તારં ુ જીલતય યાંઢલાભાં છે , ભાટે ફયાફય ઝારજે.”કાઠીએ

કહ્.ં ુ
P a g e | 153
કારઠમાણીએ ફા઱કને ઩રાંઠીભાં દફાવમ૊, ફે શાથે યાંઢવ ંુ ઝાલ્ય.ંુ યાંઢલાન૊

ં ૂ કીભાં બયાવમ૊. ભાણકી કાંઠા ઩ાવે ઩શોંચી;
છે ડ૊ આ઩ાએ કાઠીમાણીની મડ
એના ઩ગ ભાટી ઉ઩ય ઠેયાણા.
“કારઠમાણી! ઝારજે ફયાફય!” કશીને આ઩ાએ ભાણકીના ઩ડખાભાં ઩ાટુ

નાખી ચાયે ઩ગ વંકેરીને ભાણકીએ એ ભાથ૊ડું — ભાથ૊ડું બેડા ઉ઩ય
છરંગ ભાયી... ઩ણ બેડા ઩ર઱ે રા શતા. ભાટીન ંુ એક ગાડા જેલડું ગાંદફૄં
પવક્ુ.ં ભાણકી ઩ાછી ઩ાણીભાં જઇ ઩ડી. ત્રા઩૊ ઩ણ, એ ફા઱ક અને
ં ૂ ાઇને ઩ાછાં શદ્ધુ દ્ધભાં આવમાં.
ભાતા વ૊ત૊, ઩ાછ૊ ઩છડાણ૊. ભા-દીકય૊ મઝ
P a g e | 154
“ફા઩ ભાણકી !” કશીને પયી લાય બેખડ ઩ાવે રઇને આ઩ાએ ભાણકીને
કુ દાલી. ઉ઩ય જઇને ભાણકી ઩ાછી ઩ાણીભાં ઩છડાણી. ભ ૂતાલ઱ જેલાં
ભ૊જાં
જાણે બ૊ગ રેલા દ૊ડયાં આવમાં.
ત્રીજી લખત જમાયે ભાણકી ઩ડી, તમાયે કારઠમાણી ફ૊રી, "કાઠી, ફવ! શલે
ત્રા઩૊ ભેરી દ્ય૊! તભાય૊ જીલ ફચાલી લ્મ૊, કામા શેભખેભ શળે ત૊ ફીજી
કારઠમાણી ને ફીજ૊ છ૊કય૊ ભ઱ી યશેળે. શલે દાખડ૊ કય૊ ભા.”
P a g e | 155
“ફ૊ર ભા!—એવ ંુ લવમ ંુ ફ૊રીળ ભા! નીક઱ીએ ત૊ ચાયે મ જીલ વાથે

નીક઱શ;ંુ નીકય ચાયે મ જણાં જ઱વભાવધ રેશ,ંુ આજની યાત યશેલાની
પ્રવતજ્ઞા છે કાં ઇતરયમાને ઓયડે, ને કાં વભદયના ઩ાતા઱ભાં.”
ંુ ” કશીને ચ૊થી લાય એડી

“ભાણકી! ફા઩ ! આંશીં આંતયૈ મા઱ યાખીળ કે શ?
ભાયી. ભાણકી તીયની ભાપક ગઇ. બેડાની ઉ઩ય જઇ ઩ડી. કલ
ૂ ાભાંથી ફ૊ખ
નીક઱ે તેભ કારઠમાણી અને એના ફા઱ક વરશત શેભખેભ ત્રા઩૊ કાંઠે
નીક઱ી ઩ડય૊. 'યં ગ આ઩ા! યં ગ ઘ૊ડી!' એભ રકરકમાયી કયતાં ભાણવ૊ ટ૊઱ે
લળ્માં. આ઩ા ભાણકીને ઩લન નાખલા ભંડયા. ઩ણ ભાણકીને શલે ઩લનની
P a g e | 156
જફૃય નશ૊તી: એની આંખ૊ નીક઱ી ઩ડી શતી, એના ઩ગ ત ૂટી ગમા શતા,
એના પ્રાણ છૂટી ગમા શતા.
ભાથા ઉ઩ય વાચી વ૊નેયીથી બયે ર૊ પેંટ૊ ફાંધ્મ૊ શત૊ તે ઉતાયીને સ ૂથા
ધાધરે ભાણકીના ળફ ઉ઩ય ઢાંક્૊. ભાણકીને ગ઱ે ફથ બયીને ઩૊તે ઩૊કે
઩૊કે ય૊મ૊. ―ફા઩ ભાણકી! ભા ભાણકી!‖ – એલા વાદ ઩ાડી ઩ાદીને
આ઩ાએ આકાળને ય૊લયાવય.ંુ તમાં ને તમાં જ઱ મ ૂક્ું કે જીલતા સધ
ુ ી ફીજા
ક૊ઇ ઘ૊ડા ઉ઩ય ન ચડવ.ંુ કારઠમાણીનાં નેત્ર૊ભાંથી ઩ણ ચ૊ધાય આંસ ુ
ચાલ્માં જતાં શતાં.
P a g e | 157
એંળી લયવન૊ થઇને એ કાઠી ભમો. ઩૊તાના બાણેજ દે લા ખાચયની

ઘ૊ડાયભાં ફાય-ફાય જાતલંત ઘ૊ડાં શતાં; ઩ણ ઩૊તે કદી ક૊ઇ ઘ૊ડે નશ૊ત૊
ચડય૊.
―યં ગ ઘ૊ડી - ઝાઝા યં ગ !‖ એભ કશીને આખા ડામયાએ કાન ઩કડયા.
[ઘ૊ડી ઠેકાલતી લખતે ત્રા઩૊ અને તે ઩ય ફેઠેરાં ફા઱ક — ભાતા ત્રણ-

ત્રણ લાય ળી યીતે વાથે યશી ળકે એલી ળંકા વભત્ર૊એ ઉઠાલી છે . એન ંુ
વભાધાન કયલા ભાટે ઩ેર૊ નજયે જ૊નાય લાતાાકાય આજે શાજય નથી,
ુ ેથી વભજી રઇએ કે અવલાયે કારઠમાણીને ફા઱ક વ૊તી
એટરે આ઩ણે સખ
ઘ૊ડી ઉ઩ય ફેરાડયે (઩ાછ઱) ફેવાડી રઇ ઩યાક્રભ કયં ુ શળે.]
P a g e | 158
7. બીભ૊ ગયાણીમ૊
ભચ્છ નદીને કાંઠે ભ૊યરીધયે આશીય૊ને લયદાન દીધાં , તે રદલવથી આજ

ુ ી આશીય૊ના દીકયા છાફડે - જ૊ એ છાફડું વતન ંુ શ૊મ ત૊ - ભ૊યરીધય
સધ
ફેવતા આવમા છે . આશીય ત૊ ધ ૂ઱ીય ંુ લયણ ; ઘ૊ડે ચડીને પ૊જ બે઱૊ શારે
કે ન શારે , ઩ણ આમયન૊ દીકય૊ ગાભને ટીંફે ઊબ૊ યશીને ખયે ખય ફૃડ૊
દે ખામ. એલ૊ જ ફૃડ૊ દે ખાણ૊ શત૊ એક ગયાણણમ૊ ; આજથી દ૊ઢવ૊ લયવ
ુ ી અને ઩ગી
ઉ઩ય વાત઩ડા ગાભને ટીંફે , વાત઩ડાને ચ૊યે ભશેતા - ભસદ
ં ૂ ાઇને ફેઠા છે . શ ંુ કયવ ંુ તેની ગભ ઩ડતી નથી.
઩વામતા મઝ
P a g e | 159
઩ારીતાણાના દયફાય પ્રતા઩વંગજી આજ ઩૊તાના નલા ગાભનાં ત૊યણ

ફાંધલા આવમા છે . એટરે ના ઩ણ કેભ ઩ડામ ?
"ફીજુ ં કાંઇ નશીં, "એક આદભી ફ૊લ્મ૊ : “઩ણ ન૊ખાં ન૊ખાં ફે યજલાડાંનાં
ગાભ અડ૊અડ ક્ાંમ બાળ્માં છે ? નતમન૊ કજજમ૊ ઘયભાં ગયળે."
ુ ી
"઩ણ ફીજ૊ ઉ઩ામ ળ૊ ! એના ફા઩ની જભીન આ઩ણા ગઢના ઩ામા સધ
઩૊ગે છે એની કાંઇ ના ઩ડામ છે ?" ફીજાએ લાંધ૊ ફતાવમ૊.
P a g e | 160
"અયે ફા઩કુ ી શ ંુ , વાત ઩ેઢીની જૂની જભીન શ૊મ ત૊મ ભેરી દે લી જ૊ઇએ ;
ગાભ ગાભ લચ્ચેના વં઩ વાટુ શ ંુ ઩ારીતાણાન૊ ધણી આટર૊ ર૊બ નરશ
છ૊ડે?"
"શા જ ત૊! શજી કાર વલાયની જ લાત ; વધયા જેવંગની ભા ભીણરદી

ભરાલ વય૊લય ખાંડું થાત‖ંુ ત ંુ ત૊મ લેશ્માન ંુ ખ૊યડું નશ૊ત ંુ ઩ાડ્.ંુ "
"અને આ઩ણે ક્ાં જભીનનાં ફટકાં બયલા છે ? પતત ગોંદયા-લા જભીન

ભેરી રદમે. એટરે ફેમ ગાભ લચ્ચે ગોંદય૊ કયશ.ંુ ણફચાયાં ઩શડ
ુ ાં ઩૊ય૊
ખાળે, લટેભાગા ુ વલવાભ૊ રેળે અને લ઱ી કજજમ૊-કં કાવ નરશ થામ.”
P a g e | 161
"઩ણ ઇ વાલજને ક૊ણ કે‖લા જામ કે તારં ુ ભ૊ઢું ગંધામ છે ?"
"ભે‖ત૊ જામ, ફીજુ ં ક૊ણ ?"
રભણે આંગ઱ી મ ૂકીને ફેઠેરા લશીલટદાયને ળયીયે ઩યવેલ૊ લ઱ી ગમ૊.

એણે જલાફ દીધ૊ કે "એ ભારં ુ કાભ નરશ , બાઇ ! તભે વહુ ઩વામતાઓ
જઇને ભાયા નાભે દયફાયને વભજાલ૊.”
"ત૊ બરે , શાર૊ ! ” કશેતા ઩વામતા ઊબા થમા ; ઩ાદય જામ તમાં
પ્રતા઩વંગજી ઢ૊ણરમ૊ ઢ઱ાલીને ફેઠેરા... ઩ારીતાણાન ંુ ખ૊યડું ગાંડું
કશેલામ છે , તેન ંુ વાક્ષાત ૌ પ્રભાણ દે તી એની વલકયા઱ મખ
ુ ાકૃવતની વાભે
P a g e | 162
ક૊ઇ શારીભલારી ત૊ ભીટ ભાંડી ળકે નશીં એલ૊ તા઩ ઝયે છે . ફેઠા ફેઠા
ં ૂ . અને ઩છી
દયફાય જયીપ૊ને શાકર કયે છે , "શાં ! બયતય કયીને નાખ૊ ્ટ
઩ામ૊ દ૊યી લ્મ૊ ઝટ.”
"ફા઩,ુ યાભ યાભ!” કશીને નીચા લ઱ી વરાભ કયતા ઩વામતા ઊબા યહ્યા.
“કેભ શ ંુ છે ?” પ્રતા઩વંગજીએ ત૊યભાં ઩ ૂછ્.ંુ
“ફા઩, લશીલટદાયે કશેલયાલેલ ં ુ છે કે જભીન તભાયી વાચી , ઩ણ નતમન૊

કજજમ૊ ન૊ થામ ભાટે ગોંદયા-લા જભીન ભેરી....”
P a g e | 163
“ભેરી દઉં , એભ ને ?‖ પ્રતા઩વંગજીન૊ વ઩ત્ત૊ પાટી ગમ૊ , “રીરાંછભ

ભાથાંના ખાતય બમાા છે , એ જભીન ભેરી દઉં, ખરં ુ કે ? જભીનનાં મ ૂર ઇ
શ ંુ જાણે ? જાઓ ઘયબે઱ા થઇ જાઓ. કશેજ૊ એને કે વીભાડે ત૊ વય઩
ણચયાણ૊‖ત૊, કાછડા!”
ઝાંખાઝ઩ટ ભોં રઇ ઩વામતા ઩ાછા પમાા . ચ૊યે જઇ લશીલટદાયને લાત

કયી. ફધા ચ૊યે સ ૂનવાન થઇ ફેઠા. બાલનગય આઘ ંુ યશી ગય ંુ , એટરે તમાં
વભાચાય ઩શોંચતા ઩શેરાં ત૊ પ્રતા઩વંગજી ઩ામા ય૊઩ી દે ળે. વહુના શ્વાવ
ઊંચા ચડી ગમાં છે .
P a g e | 164
“઩ણ તભે આટરા ફધા કાં઩૊ છ૊ ળીદ ને ? પ્રતા઩વંગજી શ ંુ વાલઝ-

દી઩ડ૊ છે ? ભાણવ જેવ ંુ ભાણવ છે . આ઩ણે જઇને ઊબા યશીએ , પયી
વભજાલીએ, ન ભાને ત૊ ઩ાણીના ક઱ળ૊ બયીને આડા ઊબા યશીએ. આભ
ય૊મે શ ંુ લ઱ળે?‖
વહુની નજય આ લેણ ફ૊રનાય ભાણવ ભાથે ઠેયાઇ. આછા-઩ાંખા કાતયા ;

એકલરડય ંુ રડર , પાટરત ૂટર લ ૂગડાં , ખબે ચ૊પા઱ન ંુ ઓવારડય ંુ નાખેલ ં ુ ,
કાખભાં તયલાય શાથભાં શ૊ક૊ , ચ૊યાની ઩ડવા઱ની ક૊યે વહુથી આઘેય૊ એ
આદભી ફેઠ૊ છે .
“તમાયે , બીભા ગયણણમા,” ભાણવ૊એ કહ્;ં ુ “તભે અભાયી શાયે આલળ૊?”
P a g e | 165
ંુ તભે કશેતા શ૊ ત૊ હું ફ૊લ.ં ુ ”

“બરે, એભાં શ?
“જે ઠાકય” કયીને વહુ ઊ઩ડયા. ભ૊ખયે બીભ૊ ગયણણમ૊ શાલ્મ૊. વડેડાટ
ધીયે ઩ગરે વીધ૊ ઩શોંચ્મ૊ , પ્રતા઩ વંગજીને ગ૊ઠણે શાથ નભાલી ફ૊લ્મ૊ ,
”ફા઩,ુ યાભ યાભ!”
“યાભ યાભ! ક૊ણ છ૊ ?" દયફાય આ આમયના લશયા લેળ જ૊ઇ યહ્યા , ભોં
આડ૊ ફૃભાર યાખીને શવવ ંુ ખાળ્ય.ંુ
“છઉં ત૊ આમય.”
P a g e | 166
ં ૂ ! ” દયફાયે ભશ્કયી કયી ; “ફ૊ર૊ આમયબાઇ, ળ૊

“ખાખય૊ ફૃંઢ ને આમય મઢ
હુકભ છે ?”
“ફા઩,ુ હુકભ અભાયા ગયીફના તે વળમા શ૊મ! હું ત૊ આ઩ને લીનલલા

આવમ૊ છં કે ગોંદયા-લા ભાયગ છ૊ડીને ગાભન૊ ઩ામ૊ નખામ ત૊ વહુના
પ્રભ ુ યાજી યે ‖!”
“આમયબાઇ!” પ્રતા઩વંગન ંુ તા઱વ ંુ ત ૂટંુ ત ૂટંુ થૈ યહ્ ં ુ , ”તભે બાલનગયના

કાયબાયી રાગ૊ છ૊ !”
“ના, ફા઩! હું ત૊ ઩વામત૊મ નથી.”
P a g e | 167
“તમાયે ?”
ુ ાપય છં. અસ ૂય થય ંુ છે ને યાત રયમ૊ છં.”

“હું ત૊ મવ
“ત૊ ઩છી આફફૃ વ૊તા ઩ાછા પયી જાલ!”
“અભાયે આમયને આફફૃ ળી , ફા઩? હું ત૊ એભ કહું છં કે બાલનગય અને

઩ારીતાણ ંુ ફેમ એક છ૊ડલાની ફે ડાળ્ય ંુ ; એક જ ખ૊યડું કશેલામ ,
ગંગાજણ઱ય ંુ ગ૊રશર કુ ઱ ફેમન ંુ એક જ, અને એક ફા઩ના ફે દીકયા આલી
ભાર લગયની લાતભં ફાધી ઩ડે એવ ંુ કજજમાન ંુ ઝાડ કાં લાલ૊?"
“શલે બાઇ, યસ્ત૊ રે ને! બરે બાલનગયન૊ ધણી ભને પાંવીએ રટકાલે.”
P a g e | 168
“અયે ફા઩! ” જેભ જેભ ઠાક૊ય ત઩તા જામ છે તેભ તેભ ગયણણમ૊ ટાઢ૊
ંુ ના ફાદળાશ! એભ ન શ૊મ. શેડાશેડાવનય ંુ
યશીને ડાભ દે ત૊ જામ છે , “ળેત્રજા
આટકે તમાયે અક્ગન ઝયે ; લજ્જયે લજજય બટકામ તે લખતે ઩છી
દાલાન઱ ઊ઩ડે.”
“આમયડા!” પ્રતા઩વંગની આંખભાંથી તણખા ઝમાા.
“ફા઩,ુ તભાયે આવ ંુ ત૊છડું ઩ેટ ન જ૊લે , અને બાલનગય-઩ારીતાણા

ફાખડે -”
“તે ટાણે તને લષ્ષ્ટ કયલા ફ૊રાલશ.ંુ ”
P a g e | 169
“ એ ટાણે તેડાવમાન ંુ લેફૄ નરશ યશે. બેંસ્ય ંુ જે ઘડીએ ભાંદણાભાં ઩ડે તે

ઘડીએ ડેડકાં ણફચાયાં ઓલા઱ે ચડે , ફા઩ ુ ! ઇ ટાણે લષ્ષ્ટન૊ લખત ન યશે.
઩છી ત૊ જેના ઘયભાથી ઝાઝાં નણ઱માં—"
“ત૊ ઩છી ત ંુ અભાયાં નણ઱માં ઉતયાલી રેજે.”
“હું ત૊ અસ ૂય થય ંુ છે તે યાત રયમ૊ છં. ઩ણ, ફા઩,ુ યે ‖લા દ્ય૊.”
“નીકય ! ત ંુ શ ંુ ફંધ કયાલીળ ?”
“ઇ મે થામ !”
P a g e | 170
ં ૂ , ગધેડીઓ
“એ - ભ ! ” પ્રતા઩વંગજીએ જયીપ૊ને શાકર દીધી , ”નાખ૊ ્ટ
ખ૊દ૊, આમયડ૊ આવમ૊ ફંધ કયાલલા !”
ઠાક૊યની શાકર વાંબ઱ીને જયીપ૊ ડગલ ં ુ ભાંડે તે ઩શેરાં ત૊ બીભાભા

મ્માનભાંથી તયલાય ખેંચાણી. ઉઘાડી તયલાય રઇને બીભ૊ આડ૊ ઊબ૊
અને જયીપ૊ને કહ્,ં ુ ”જ૊જ૊ શોં, ટ૊ચ૊ ઩ડય૊ કે કાંડાં ખડયાં વભજજ૊!”
ઘડી ઩શેરાંન૊ ઩ાભય આદભી ઘડી એકભાં ફદરામ૊ ને ફદરાતાં ત૊ તાડ

જેલડ૊ થમ૊. જયીપ૊ના ઩ગ જાણે ઝરાઇ ગમા , ઠાક૊યની આંખભાં ઩૊તાની
નજય ઩ય૊લીને ઩ડકાયં ુ , ”તમાં જ ફેઠા યે ‖જ૊, દયફાય ! નીકય ઓખાત
ફગડી જળે. હું ત૊ આમયડ૊ છં. ભયીળ ત૊ ચ઩ટી ધ ૂ઱ બીંજાળે. ઩ણ જ૊
P a g e | 171
તભાયા ગ઱ાને આ કા઱કા રફયક૊ રેળે ને , ત૊ રાખ ત્રાંવણ઱ય ંુ ખડખડી

ંુ ના ધણી ! આ વગી નરશ થામ.”
઩ડળે. ળેત્રજા
પ્રતા઩વંગજીએ આજ જીલતયભાં ઩શેરી જ લાય વાચા યં ગભાં આલેરા

઩રુ ુ ઴ને દીઠ૊. વ૊઱ ક઱ાના શતા , ઩ણ એક ક઱ાના થઇ ગમા. આંખ૊ની
઩ાં઩ણ૊ ધયતી ખ૊તયલા ભંડી. તમાં ત૊ પયી લાય બીભ૊ ફ૊લ્મ૊ , ”અભારં ુ
ભાથ ંુ ત૊ ઘયધણી ભાણવન ંુ , દયફાય ! ચા઱ીને ફ૊કડ૊ ભમો ત૊મ શ ંુ ?
઩ણ વંબા઱જ૊. શાલ્મા છ૊ કે શભણાં ઉતાયી રઇળ ભાથ ંુ - ચાકડેથી
ભાટીન૊ ઩ીંડ૊ ઉતાયે એભ.”
P a g e | 172
ભ ૂલ૊ ધ ૂણત૊ શ૊મ એભ બીભાન ંુ રડર ધ્ર ૂજી ઊઠ્.ંુ ભાણવ૊એ બીભાને ઝારી
રીધ૊. પ્રતા઩વંગજી ઊઠીને શારી નીકળ્મા. ફીજે રદલવે બ઱કડે ઊઠીને
઩ારીતાણે ઩શોંચી ગમા.
આ ફાજુથી વાત઩ડાના લશીલટદાયે ભશાયાજ લજેવંગને ભાથે કાગ઱

રખમ૊ કે આલી યીતે બીભા ગયણણમા નાભના એક આમયે બાલનગયની
આફફૃ યાખી છે . એલી તભાભ વલગતલા઱૊ કાગણ઱મ૊ ફીડીને એક
અવલાયને ફીડા વાથે બાલનગય તયપ લશેત૊ કયી દીધ૊ અને ગાભડે
ગાભડે બીભા ગયણણમાની કીવતિન૊ ડં ક૊ લાગમ૊.
“દયફાય કેભ દે ખાતા નથી ?”
P a g e | 173
“ભાભા, એ ત૊ ત્રણ દીથી ભેડી ભાથે જ ફેઠા છે . ફા‖યા નીક઱તા જ નથી.”
“ભાંદા છે ?”
“ના, ભાભા, કામા ત૊ યાતીયાણમ જેલી છે .”
“તમાયે ?‖
“ઇ ત૊ યાભધણી જાણે.઩ણ વાત઩ડેથી આવમા તે દીથી તેરભાં ભાખી બ ૂડી

છે . લાત ંુ થામ છે કે ક૊ઇક આમયે ફા઩ન
ુ ે બોંઠાભણ દીધ.ંુ ”
“ઠીક, ખફય આ઩૊ દયફાયને, ભાયે ભ઱વ ંુ છે .”
P a g e | 174
એન ંુ નાભ શત ંુ લા઱ા ળાભ઱૊ બા. દાઠા તયપના એ દયફાય શતા.

઩ારીતાણા ઠાક૊ય પ્રતા઩વંગજીના એ વા઱ા થતા શતાં. ભાથા ઉ઩ય
ભર૊ખાં ભેરીને પગ ફાંધતા શતા.[ ―પગ‖ એ જૂના જભાનાની ઩ાઘડી શતી]
ુ ફ઱ની ખમાવત આખી વયલૈમાલાડભાં ઩થયાઇ ગઇ શતી. ભેડી
એના ભજ
ઉ઩ય જઇને એણે દયફાયને રશિંભત દીધી ંુ ના ધણી કચાયીએ
, “ળેત્રજા
ંુ ા ઩ીલા ન આલે એ ફૃડું ન દે ખામ, દયફાય ! અને, એભાં બોંઠાભણ શ ંુ
કસફ
છે ?”
“઩ણ, લા઱ા ઠાક૊ય, ભા઱૊ એક આમય નય઩રાઇ કયી ગમ૊ !”
“અયે , વાંજે એના કાતમાાભાં ધ ૂ઱ બયશ.ંુ આમયડું શ-ંુ --”
P a g e | 175
“યં ગ, લા઱ા ઠાક૊ય ! ” કશેતાં દયફાયને સ્ફૂવતિ આલી. ઩ણ તયત ઩ાછ૊

ગયણણમ૊ નજયે તયલા ભાંડય૊ , અને ફ૊લ્મા, ”઩ણ લા઱ા ઠાક૊ય ! વાત઩ડે
જાલા જેવ ંુ નથી, શ૊! આમય ફશ૊ ક૊ફાડ ભાણવ છે , ફહુ લવભ૊ છે .”
“શલે દ૊ઠા જેટર૊ છે ને ?”
“અયે , યં ગ ! લા઱ા ઠાક૊ય ! ઩ણ લા઱ા ઠાક૊ય , ઇ તયલાય લ્મે છે તમાયે

તાડ જેલ૊ રાગે છે શોં ! જા઱લ૊ ત૊ ઠીક.”
તાડ જેલડ૊ છે કે કાંઇ નાન૊ભ૊ટ૊ , એ હું શભણાં ભા઩ી આવ ંુ છં. દયફાય ,

ંુ ૊ ઩ીઓ. ફાકી એભ ય૊મે યાજ નરશ થામ.”
તભતભાયે રશેયથી કસફ
P a g e | 176
દ૊ઢવ૊ અવલાયે ળાભ઱૊ બા વાત઩ડાને ભાથે ચડયા. ઢ૊ય લાંબલાની લે઱ા

થઇ તમાયે વીભભાં આલી ઊબા યહ્યા. ગ૊લા઱ને શાકર દીધી , ”એરા
આમડું ! ક્ા ગાભન૊ ભાર છે ?”
“ફા઩,ુ વાત઩ડાન૊.”
“શાંક્ ભ૊ઢા આગ઱, નીકય બારે ઩ય૊લી રઉં છં.”
“એ શાંકંુ છં , ફા઩ા ! હું ત૊ તભાય૊ લાછયલેણરમ૊ કે ‖લાઉં.” એભ કશીને

ગ૊લા઱ે ગામ૊ બેંવ૊ ઘ૊઱ીને ઩ારીતાણાને ભાગે ચડાલી. ભ૊ખયે ભાર ને
લાંવે ળાભ઱ા બાની વેના.
P a g e | 177
ધ્રવાંગ! ધ્રવાંગ! ધ્રવાંગ ! વાત઩ડે ઢ૊ર થમ૊. ઩ારીતાણાની લાય

વાત઩ડાનાં ધણ તગડી જામ છે , એભ લાલડ ઩શોંચ્મા, ઩ણ આમય૊ ફધા
જ૊ઇ યહ્યા કે દ૊ઢવ૊ અવલાય બારે આબ ઉ઩ાડતા , તયલાય૊ ફાંધીને
શાલ્મા જામ છે . એને જેતાળે ળી યીતે ! વહુનાં ભોં ઝાંખાંઝ઩ટ થઇ ગમાં.
તમાં ત૊ બીભાની ઘયલા઱ી આમયાણી ફશાય નીક઱ી. ચ૊યે જઇને છૂટે

ચ૊ટરે એણે ચવક૊ કમો , ”અયે આમરુ ! એ બાઇ ઩વામતાઓ ! ક૊ઇ લાવ
ંૂ ા
નરશ યાખે શ૊ ! અને આજ ગયાણણમ૊ ગભતયે ગમેર છે તે ટાણે ભડ
દે ખાવ ંુ છે ?”
P a g e | 178
એભ લાત થામ છે તમાં ત૊ બીભ૊ ગયાણણમ૊ ગાભતયે થી શાલ્મ૊ આલત૊

દે ખાણ૊. ખ૊બ઱ે બાલ ંુ , ખબાભાં ઢાર૊તય , કેડયે તયલાય , અને શાથીની
કું બથ઱ને ભાથે જાતી ડાફા ભાંડે એલી યાંગભાં ઘ૊ડી. ઝાં઩ાભાં આલતાં જ
એણે ઩ ૂછ્,ંુ ”ળ૊ ગ૊કીય૊ છે , બાઇ ?”
“બીભબાઇ, દુશ્ભન૊ પેય૊ કયી ગમા.”
“ક૊ણ ?”
“઩ારીતાણાના દયફાયન૊ વા઱૊.”
P a g e | 179
વાંબ઱તાં જ બીભાનાં ફૃંલાડાં અલ઱ાં થઇ ગમાં. શાકર કયી કે “એરા

આમય૊, ઊબા થાઓ, નીકય ક૊ઇ લાવ નરશ યાખે.”
“અને આમયાણી ! ભાયી વાંગ રાવમ.”
઩ાણીની તયવે ગ઱ે કાંચકી ફાઝી ગઇ શતી.઩ણ બીભે ઩ાણી ન ભાગય ંુ ,

વાંગ ભાગી , ઘ૊ડાન ંુ ઩રાણ ન છાંડ્.ંુ આમયાણીએ દ૊ટ દીધી , ધણીની
દે ણરમા વાંગ ઩ડેરી તે ઉ઩ાડીને રાંફી કયી. વાંગ દઇને ફાઇ ઩ાછી લ઱ી;
ભાથે ભ૊તીબયે રી ઇંઢ૊ણી ભેરીને શેલ્મ ચડાલી , ખંબે વાંફેલ ં ુ રીધ ંુ અને
આમયાણીઓને શાકર કયી. ઘયે ઘયભાંથી આમયની લહુ-દીકયીઓ શેલ્મ૊ ને
વાંફેરા રઇને નીક઱ી. યણઘેરડી આમયાણીઓન૊ શેરાય૊ ચડય૊.
P a g e | 180
ગાભ કરક્ુ.ં ખં઩ા઱ી , ક૊દા઱ી કે રાકડી ઉ઩ાદી , યીરડમા ચવકા કયત ંુ

ટ૊ફૄં નીવય.ં ુ ભ૊ખયે બીભ૊ ઩૊તે ઘ૊ડી ઉ઩ય , ને ફીજા ફધા ઩ા઱ા , બીભ૊
એકર૊ છે , ઩ણ એકે શજાયા જેલ૊ દે ખામ છે . ઘ૊ડીને આધવ૊ડે રેત૊ આલે
છે . ભાણવ૊ લાંવે દ૊ડયા આલે છે . આમયાણીઓન૊ શેરાય૊ ગાજત૊ આલે
છે .
વીભાડે ભર દે ખાણ૊. ળાભ઱ા બએ ત૊ ત્રીજી ઩ાંવ઱ીએ તયલાય ફાંધેરી ,

કભાડ જેલડી ઢાર ગ઱ાભાં રીધેરી , ને ભાથે ભર૊ખાં ગ૊ઠલીને પગ
઩શેયેરી, લાંવે જ૊ય ંુ ત૊ એક અવલાય લહ્ય૊ આલે છે .
P a g e | 181
―અયે , એક અવલાય ફા઩ડ૊ શ ંુ કયત૊ ‖ત૊ ?‖ એભ વલચાયીને થ૊બા ભાથે

શાથ નાખે છે તમાં બીભ૊ આવમ૊. શયણ ખ૊ડાં કયી દે એલી ઘ૊ડીના ડાફા
ગજમા, શાથભાં ગણણ....ગણણ.... ગણણ વાંગ પયતી આલે છે . આલતાં જ
શાકર કયી. તાદ જેલડ૊ થમ૊. ”ક્ાં છે દયફાયન૊ વા઱૊ ?” શાકર
વાંબ઱તાં અવલાય૊ ઓઝ઩ાણા. ઘડીભાં ત૊ બીભાએ પ૊જ લચ્ચે ઘ૊ડ૊
ઝં઩રાવમ૊, ઩ાડ૊ ઩ાડાને કાઢે એભ એણે બાના ઘ૊ડાને ફશાય કાઢી
઩ાટીએ ચડાવમ૊.
રગાપગ....રગાપગ....રગાપગ કયતા બા બાગમા: દ૊ઢવ૊ ઉજ્જડ ભ૊ઢાં

ઊબાં થઇ યહ્યા. પયડક —હું, પયડ ! પયડક —હું, પયડ ! પયડક —હું, પયડ !
P a g e | 182
એભ પડકાયા ફ૊રાલતા બા ‖ના ઘ૊ડાને ઩૊ણ૊ક ગાઉને ભાથે કાઢી જઇને

઩છી રગ૊રગ થઇ બીભાએ વાંગ ત૊઱ી. ફ૊લ્મ૊ , ”જ૊, ભારં ુ ત૊ આટરી
લાય રાગે . ઩ણ ભને અને બાલનગયને ખ૊ટય ફેવે ; ત ંુ ઩ારીતાણા -
કું લયન૊ ભાભ૊ કે‖લા ! ઩ણ જ૊ ! આ ત૊ નરશ ભેલ.ં ુ ”
એભ કશી બીભાએ વાંગ રાંફી કયી ળાભ઱ા બાને ભાથેથી ભર૊ખાંની પગ

ઉતાયી દીધી. વાંગની અણીભાં ઩ય૊લામેરી પગ રઇને આમય ઩ાછ૊
લળ્મ૊. કાંધય૊ટ૊ દે ત૊ નીકળ્મ૊. દ૊ઢવ૊ અવલાય૊ની ગાંઠ ઩ડી ગઇ છે ,
઩ણ ક૊ઇએ તેને છંછેડય૊ નરશ.
ળાભ઱૊ બા ત૊઩ાટીએ ચડી ગમા, તે ઠેઠ ડુંગયાભાં દયળાણા.
P a g e | 183
એક કશે :”અયે , ફા઩ાની પગ ઉ઩ાડી રીધી.”
ફીજ૊ કશે :”ઇ ત૊ ભાથાન૊ ભેર ગમ૊.”
ત્રીજ૊ કશે : ‖ઇ ત૊ ભ૊યરીધય ફા઩ાને છાફડે આવમા. પગ ગઇ ત૊ ઘ૊઱ી.

ભાથાન૊ ભેર ઊતમો , ફા઩ા ! લાંધ૊ નરશ. કેડયેથી પાણ઱ય ંુ છ૊ડીને પેંટ૊
ફાંધી લ્મ૊.”
દીલે લાટય૊ ચડી તમાયે ળાભ઱૊ બા ઩ારીતાણાભાં દાખર થમા.

પ્રતા઩વંગજી નજય કયે તમાં રભણાં ઉજ્જડ દીસ્માં. ભોં ઩ય વલભ ૂવતન૊
છાંટ૊મે ન ભ઱ે . બાએ વરાભ કયી.
P a g e | 184
“ગયાવવમાના ઩ેટન૊ છ૊?” દયફાયે કહ્,ં ુ ”ભેં ન૊‖ત૊ ચેતવમ૊?”
“ભા઱૊.... આમયદ૊ ત્રણ તાડ જેલડ૊ થામ છે ! કાઠાભાં વભાત૊ નથી! ”

બા‖ની જીબના ર૊ચા લ઱લા રાગમા.
“ન થામ? અભથ૊ હું શાલ્મ૊ આવમ૊ શ૊ઇળ? જાલ, ભને ભ૊ઢું દે ખાડળ૊ ભા”
ળાભ઱૊ બા ઩ાટીએ ચડી ગમા. તે રદલવથી એલા ત૊ અફ૊રા યહ્યા કે

પ્રતા઩વંગજીના ભ૊તને ટાણે ઩ણ એનાથી અલાય ંુ નશ૊ત.ંુ
઩તંણગમા જેલ૊ બીભ૊ પગ રઇને વીભાડેથી ઩છ૊ લળ્મ૊. લાંવે ધણ ચાલ્ય ંુ

આલે છે . ગાભર૊ક૊એ એને આલત૊ બાળ્મ૊ અને રરકાય કમો , ”યં ગ
P a g e | 185
બીભા ! યં ગ ગયાણણમા ! ” “અયે ફા , ભને યં ગ ળેના ?” બીભે કં ઇમે ઩૊યવ

લગય જલાફ લાળ્મ૊, “એ ત૊ બાલનગયના ફાદળાશન ંુ નળીફ જબ્ફય છે ,
અને ફાકી ત૊ આમય-કાઠીન ંુ કાભ છે કે લાયે ચડવ.ંુ ”
બાલનગયના દયફાયગઢની ભેડીએ કનૈમારાર લેજેવંગ ભશાયાજ

રકચડૂક.... રકચડૂક.... શીંડ૊઱ાખાટે શીંચકે છે . વાભે દીલાન ઩યભાણંદદાવ
અને ભેરુબાઇ ફેઠા છે . વાત઩ડેથી ફીડ૊ આવમ૊ છે અને પયી પયી લાંચી
લાંચીને ભશાયાજ ફ૊રે છે , “઩યભાણંદદાવ, આમયે ભા઱ે અણખમાત કયી ,
શોં ! એને આંશીં તેડાલીએ. ભાયે એને જ૊લ૊ છે .”
“બરે ભશાયાજ, અવલાય ભ૊કરીએ.”
P a g e | 186
“એરા, ક્ાંન૊ ફીડ૊ ?”
“ફા઩ ુ વાત઩ડાન૊.”
“ઉઘાડ૊, ઝટ ઉઘાડ૊, ઩યભાણંદદાવ !”
઩યભાણંદદાવ લાંચે છે તે ભશાયાજ વાંબ઱ે છે , રખય ંુ શત ંુ કે બીભા

ગયણણમાએ ફીજી લાય ભશાયાજને ફૃડા દે ખાડયા છે , દ૊ઢવ૊ અવલાયને
એકરે તગડી , ધણ ઩ાછં લાળ્ય ંુ છે અને ળાભ઱ા બાની પગ વાંગની
અણીએ ઉતાયી રઇ જીલતા જાલા દીધા છે .‖
P a g e | 187
લજા ભશાયાજની છાતી ઩શ૊઱ી થલા ભાંડી. ઩ાવાફંધી અંગય્ ંુ ઩શેયં ુ છે

ુ ભાંથી
તેની કવ૊ ત ૂટી ઩ડી. “યં ગ ! ઘણા ઘણા યં ગ ! ” એભ ભશાયાજના મખ
ધન્મલાદ લછૂટયા અને હુકભ કમો , ‖઩યભાણંદ દાવ ! દાદન ળેખને
઩ચાવ ઘ૊ડે વાત઩ડે ભ૊કર૊, બીભાને તેડી આલે.”
“બરે, ફા઩ુ !”
“઩ણ કેલી યીતે રાલલા, ખફય છે ?’
“પયભાલો.”
P a g e | 188
“પ્રથભ તો એને જે પગ ઉ઩ાડી રીધી છે તે વાથે રેતા આલલી અને ફીજુ,ં
વાત઩ડા ને બાલનગય લચ્ચે આ઩ણાં જેટરાં ગાભ આલે છે એ દયે ક
ગાભને ચોયે લસ્તીને બે઱ી કયી, કસુફા

ં કાધી, બીભા ગયચણમાના
઩યાક્રભને ચચી દે ખાડવુ.ં ગાભેગાભ એ આમયને છતો કયલો.”
જભાદાય ઊ઩ડયા. વાત઩ડા ભાથે જઇને બીભા ગયચણમાને ફાથભાં રઇ
રીધા.
“અયે યં ગ ગયાચણમા ! ભશાયાજની રાજ લધાયી !”
“અયે ફા઩ુ ! ઇ તો ભશાયાજનાં બાગ્મ જફયાં ! હુ ં શુ ં કયી ળકતો’તો ?’
P a g e | 189
“લ્મો, થાલ વાફદા, તભાયે બાલનગય આલલાનુ ં છે .”
“અયે ફા઩ા, હુ ં ગયીફ ભાણવ ! ભશાયાજ ઩ાવે ભેંથી કાંઇ અલામ ?”
“અને ઓરી પગ વાથે રેલાની છે .”
બીભો તૈમાય થમો, ઩ણ પગ રેલાનુ ં ન ભાન્મો. એટરે દાદન ળેખે ઩ટે રને
રઇ બીભાના ઘયભાંથી વાંગભાં ઩યોલેરી પગ ગોતી કાઢી, વંચોડી વાંગ
જ વાથે રઇ રીધી.
“લ્મો ગયચણમા, નાખો વાંગ ઩ાઘડાભાં.”
P a g e | 190
“અયે ફા઩ ! ભારંુ ભોત કાં કયાલો ?”
“તો અભે રેશ.ું ”
ભોખયે પગ વોતી વાંગ, ઩છી ગયચણમો અને લાંવે અવલાયો:એભ
અવલાયી ચારી. ગાભડે ગાભડે વાભૈમાં, લધાભણાં અને કંકુના
ચાંદરાં.ગાભડે ગાભડે ચોયાભાં દામયો બે઱ો થામ છે , ગયચણમાના
શ ૂયાતનની લાત ભંડામ છે , ળયભા઱ આમય નીચે સનશા઱ીને ફેઠો યશે
છે .ઘાટા કસુફાની
ં અંજ઱ીઓ ઉ઩ય અંજ઱ીઓ અ઩ામ છે . એભ થતાં થતાં
બાલનગય આવયુ.ં
P a g e | 191
ળયભાતે ઩ગરે ગયચણમો ભેડી ઉ઩ય ચડલા ભાંડયો અને જે ઘડીએ દાદય
ઉ઩ય તે શ ૂયલીયનુ ં ડોકું દે ખાણુ ં , તે જ ઘડીએ ગાદી ઉ઩યથી ચાયે ઩રા
ઝાટકીને અઢાયવેં ઩ાદયના ધણી ઊબા થઇ ગમા.
“અયે ફા઩ ! યે ’લા દ્યો ! ભને બોંઠાભન દ્યો ભા !”એભ બીભે અલાજ દીધો.
઩ણ ભશાયાજની તો છાતી પાટતી શતી. એ ળી યીતે અટકે ? આઠ કદભ
વાભા ચાલ્મા.
“આલો ! ગયચણમા, આલો ! આલો ! એભ આદય દીધો, ઩ણ ભોંભાં ળબ્દ
વભાતો નથી. દોડીને બીભો ભશાયાજના ઩ગભાં શાથ નાખલા જામ ત્માં તો
P a g e | 192
ભશાયાજે ફાલડું ઩કડી રીધુ.ં રઇ જઇને ઩ોતાને ઩ડખે ફેઠક દીધી. ભયક
ભયક ! ભશાયાજ તો શોઠભાં શવતા જામ છે અને દૂ ફ઱ા ઩ાત઱ા ઩યોણાની
વાભે ઩ગથી તે ભાથા સુધી નજય કયતા જામ છે . બીભાની ઩ાં઩ણો તો
નીચે ઢ઱ીને ધયતી ખોતયતી યશી છે , અને ભોંએ ળયભના ળેયડા ઩ડે છે .
આખી લાત ભાંડીને દાદન ળેખે કશી વંબ઱ાલી. વાંબ઱ીને ભશાયાજ ભોં ભાં
આંગ઱ા નાખી ગમા.
“ગયચણમા !” ભશાયાજે ઩ ૂછ્ુ,ં “શુ ં દયફાય તભને ઩ા઱ે છે ?”
P a g e | 193
“ના ફા઩ુ, હુ ં તો લદડમા તાફે અકા઱ા ગાભનો લાવી છં. અશીં તો
વગાલ઱ોટે આવમો’તો.”
“ઠીક, ભેરુજી ! ત્ાંફાનુ ં ઩તરંુ ભંગાલો.” ભશાયાજે લજીયને કહ્ુ.ં
ત્ાંફાનુ ં ઩તરંુ આવયુ.ં
“રખો ચાય વાંતીની જભીન , ફે લાડીના કોવ , યાજની ગાદીએ દીલો યશે
ત્માં સુધી બીભા ગયચણમાના લંળના ખામ.”
રેખ રખાણો.
P a g e | 194
“શલે રાલો ઩શેયાભણી.”
઩ોળાક આવમો. રાટ઩ાટા ળણગાયે રી ઘોડી આલી. શીયની વયક ફેમ ફાજુ
શીંડો઱તી આલી છે , વાચા દકનખાફના આગેલા઱ અને જેયફંધ ઘોડીની
ગયદને ળોબી યહ્ાં છે ; કોઇ કુળ઱ લે઩ાયીએ રેખણ ઘડી શોમ એલી
કાનોટી ઘોડીને યશી ગઇ છે ; અને જેભ કોઇ આણાત કાદઠમાણી રાજના
ઘ ૂભટા તાણતી શોમ તેભ ઘોડીની કાનસ ૂયીની અલ઱ વલ઱ દોઢય ચડી
યશી છે . ગયચણમાને ઩ોળાક ઩શેયાવમો અને ઩છી ઘોડીની વયક શાથભાં
આ઩ી ભશાયાજે આમયનો લાંવો થાફડયો , ફોલ્મા ”બીભા ગયચણમા !
P a g e | 195
તભાયી વ ૃદ્ધ અલસ્થા છે એટરે તભાયે કંઇ નોકયી નથી કયલાની. ખાલ,
઩ીઓ અને આનંદ કયો.”
ફાય ભદશના ચારે તેટલું ઩઱ાચણમા લીડભાંથી ખડ અને દવ ક઱ળી
ફાજયો ભશાયાજે બે઱ાં ભોકરાવમાં. અવલાયો જઇને લાજતે ગાજતે બીભાને
વાત઩ડે મ ૂકી આવમા.
આજ ઩ણ એના લંળજો ગયાવ ખામ છે .
P a g e | 196
8. દે ઩ા઱દે
ઉના઱૊ આવમ૊ છે . ધ૊ભ તડક૊ ધખે છે . આબભાંથી જાણે અક્ગન લયવે છે .

ઊની ઊની લ ૂ લામ છે . ઩ાયે લાં પપડે છે .
ચૈત્ર ભરશન૊ ગમ૊. લૈળાખ ગમ૊. નદી-વય૊લયનાં ઩ાણી સકુ ાણાં , ઝાડલાંનાં
઩ાન સકુ ાણાં , ભાણવ૊નાં ળયીય સકુ ાણાં , ઩શ-ુ ઩ંખી ઩૊કાય કયલા રાગમાં .
ુ ે
યાજા દે ઩ા઱દે ગ૊રશર બગલાનના બકત છે ; યાતે ઉજાગયા કયે છે , પ્રભન
અયજ કયે છે , “શે દમાફૄ! ભે ‖ લયવાલ૊! ભાયાં ઩શ ુ , ઩ંખી અને ભાનલી
ભ ૂખમાં - તયસ્માં ભયે છે .”
P a g e | 197
ુ જાણે યાજાજીની અયજ વાંબ઱ી. અ઴ાઢ ભરશન૊ ફેઠ૊ ને ભેહર

પ્રભએ ુ ા
લયવલા રાગમા. ધયતી તયફ૊઱ થઇ. ડુંગયા ઉ઩ય ઘાવ ઊગમાં.
દે ઩ા઱દે ઘ૊ડે ચડયા. યાજમભાં પયલા નીકળ્મા. ―જ૊ઉં ત૊ ખય૊. ભાયી લસ્તી
ુ ી છે કે દુ:ખી? જ૊ઉં ત૊ ખય૊, ખેડત
સખ ૂ ખેતય ખેડે છે કે નરશ ? દાણા લાલે
છે કે નરશ? તભાભનાં ઘયભાં ઩ ૂયા ફ઱દ ને ઩ ૂયા દાણા છે કે નરશ?‖
ઘ૊ડે ચડીને યાજા ચાલ્મા જામ , ખેતયે ખેતયે જ૊તા જામ. ભ૊યરા ટોકે છે ,
ુ ાં ચયે છે , નદીઓ ખ઱ખ઱ લશે છે , અને ખેડત
઩શડ ૂ ૊ ગાતા ગાતા દાણા
લાલે છે . વહુને વાંતીડે ફબ્ફે ફ઱દ૊ , ફ઱દ૊ ઩ણ કેલાં! ધીંગા અને
ધપરડમા.
P a g e | 198
઩ણ એક ઠેકાણે યાજાજીએ ઘ૊ડ૊ ય૊ક્૊. જ૊ઇ જ૊ઇને એન ંુ રદર દુબાય ંુ .

ક઱ીએ ક઱ીએ એન૊ જીલ ક઩ામ૊.
એક ભાણવ શાંકે છે , ઩ણ શ઱ને ફેમ ફ઱દ નથી જ૊તમાા ; એક ફાજુ

જ૊તયે ર છે એક ફ઱દ , ને ફીજી ફાજુ જ૊તયે ર છે એક ફામડી. ભાણવ
શ઱ શાંકત૊ જામ છે , ફ઱દનેમ રાકડી ભાયત૊ જામ છે . ફામડીનેમ રાકડી
ભાયત૊ જામ છે . ફામડીના ફયડાભાં રાકડીઓના વ૊઱ ઊઠી આવમા છે .
ફાઇ ત૊ ણફચાયી ય૊તી ય૊તી શ઱ ખેંચે છે . ઊબી યશે ત૊ ભાય ખામ છે .
યાજા દે ઩ા઱દે એની ઩ાવે ગમા. જઇને કહ્ ં ુ , “અયે બાઇ ! શ઱ ત૊ ઊભ ંુ

યાખ.”
P a g e | 199
“ઊભ ંુ ત૊ નરશ જ યા્.ંુ ભાયે લાલણી ભ૊ડી થામ ત૊ ? ત૊ ઊગે શ ંુ , તારં ુ

ક઩ા઱? લાલણી ને ઘી-તાલણી! ભડું ઢાંકીનેમ લાલણી કયલી ઩ડે, ઠાક૊ય!”
એટલ ંુ ફ૊રીને ખેડત

ૂ ે શ઱ શાંક્ે યાખય.ંુ એક રાકડી ફ઱દને ભાયી અને
એક રાકડી ફાઇને ભાયી.
ૂ ને પયી લીનવમ૊
યાજાજી શ઱ની વાથે વાથે ચાલ્મા. ખેડત , “અયે યે, બાઇ!
આલ૊ વનદા મ? ફામડીને શ઱ભાં જ૊ડી!”
“તાયે તેની ળી ઩ંચાત ? ફામડી ત૊ ભાયી છે ને ? ધયાય જ૊ડીળ. ધયાય

ભાયીળ.”
P a g e | 200
“અયે બાઇ, ળીદ જ૊ડી છે ? કાયણ ત૊ કશે!”
“ભાય૊ એક ઢાંઢ૊ ભયી ગમ૊ છે . હું ત૊ છં ગયીફ ચાયણ. ઢાંઢ૊ રેલા ઩ૈવ ન
ભ઱ે . લાલણી ટાણે ક૊ઇ ભાગમ૊ ન આ઩ે , લાવ ંુ નરશ ત૊ આ્ ંુ લયવ ખાઉં
ંુ ફામડી-છ૊કયાંને ખલયાવ ંુ શ?
શ? ંુ એટરા ભાટે આને જ૊ડી છે !”
“વાચી લાત! બાઇ , વાચે વાચી લાત! રે , હું તને ફ઱દ રાલી આ઩ ંુ ઩ણ
ફામડીને ત ંુ છ૊ડી નાખ. ભાયાથી એ નથી જ૊લાત.ંુ ”
“઩ે‖રાં ફ઱દ ભગાલી આ઩ , ઩છી હું એને છ૊ડીળ ; તે ઩શેરાં નરશ છ૊ડું.
શ઱ને ઊભ ંુ ત૊ જ નરશ યા્.ંુ આત૊ લાલણી છે , ખફય છે ?”
P a g e | 201
યાજાએ ન૊કય દ૊ડાવમ૊ , “જા બાઇ , વાભાં ખેતય૊ભાં ભોં-ભાગમાં મ ૂર દે જે.

ફ઱દ રઇને ઘડીકભાં આલજે.”
ૂ ત૊ શ઱ શાંકી જ યહ્ય૊ છે . ફાઇ શ઱ ખેંચી ળકતી નથી. એની

ત૊મ ખેડત
આંખ૊ભાંથી આંસ ુ ઝયે છે .
યાજા ફ૊લ્મા, “રે બાઇ, શલે ત૊ છ૊ડ. આટરી લાય ત૊ ઊબ૊ યશે.”
ખેડુ ફ૊લ્મ૊ , “આજ ત૊ ઊબા કેભ યશેલામ ? લાલણીન૊ રદલવ ; ઘડીકના

ખ૊ટી઩ાભાં આખા લયવના દાણા ઓછા થઇ જામ!”
P a g e | 202
યાજાજી દુબાઇ ગમા, “ત ંુ ઩રુ ુ ઴ થઇને આટર૊ ફધ૊ વનદા મ? ત ંુ ત૊ ભાનલી

કે યાક્ષવ?”
ૂ ની જીબ ત૊ કુ શાડા જેલી! તેભાંમ ઩ાછ૊ ચાયણ ખેડત

ખેડત ૂ ! ફ૊રે તમાયે ત૊
જાણે લશુ ાયને ક૊ઢનાં ફૂરડાં ઝયે ! એવ ંુ જ ફ૊લ્મ૊ , “ત ંુ ફહુ દમાફૄ શ૊ ત૊
ચાર, જૂતી જા ને! તને જ૊ડું ને ફામડીને છ૊ડું. ઠાર૊ ખ૊ટી દમા ખાલા ળા
વારુ આવમ૊ છ૊?”
“ફયાફય! ફયાફય! “કશીને યાજા દે ઩ા઱દે ઘ૊ડા ઩યથી ઊતમાા અને શ઱

ખેંચલા તૈમાય થઇ ગમા; કહ્,ં ુ “રે, છ૊ડ એ ફાઇને અને જ૊ડી દે ભને.”
P a g e | 203
ફાઇ છૂટી. એને ફદરે યાજાજી જુતાણા. ભાણવ૊ જ૊ઇ યહ્યાં.
ચાયણ ત૊ અણવભજુ શત૊. યાજાને ફ઱દ ફનાલીને એ ત૊ શ઱ શાંકલા

રાગમ૊. ભાયત૊ ભાયત૊ શાંક્ે જામ છે . ખેતયને એક છે ડેથી ફીજે છે ડે
યાજાએ શ઱ ખેંચ્ય.ંુ એક ઊથર ઩ ૂય૊ થમ૊. તમાં ત૊ ફ઱દ રઇને ન૊કય
આલી ઩શોંચ્મ૊. યાજા છૂટા થમા. ચાયણને ફ઱દ આપ્મ૊. ચાયણીની
આંખભાંથી ત૊ દડ દડ શેતનાં આંસડુ ાં દડયાં. એ ત૊ યાજાનાં લાયણાં રેલા
રાગી.
“ખમ્ભા, ભાયા લીય! ખમ્ભા , ભાયા ફા઩! કય૊ડ રદલા઱ી તાયાં યાજ઩ાટ
ત઩જ૊!” દે ઩ા઱દે યાજા બાયે શૈમે ચાલ્મા ગમા.
P a g e | 204
ચ૊ભાસ ંુ ઩ ૂરં ુ થય.ંુ રદલા઱ી ઢૂંકડી આલી. ખેતયભાં ઊંચા ઊંચા છ૊ડલા
ઊગમા છે . ઊંટ ઓયાઇ જામ તેટરા ફધા ઊંચા! દયે ક છ૊ડની ઉ઩ય અક્કે ક
ડૂંડું, ઩ણ કેલડું ભ૊ટંુ ? લેંત લેંત જેલડું! ડૂંડાભાં બયચક દાણા! ધ૊઱ી ધ૊઱ી
જુલાય અને રીરા રીરા ફાજયા! જ૊ઇ જ૊ઇને ચાયણ આનંદ ઩ામ્મ૊.
઩ણ આખા ખેતયની અંદય એક ઠેકાણે આભ કેભ ? ખેતયને એક છે ડેથી

ુ ીની શામાભાં એકેમ છ૊ડને ડૂંડાં નીંઘરેરાં જ ન ભ઱ે ! આ શ ંુ
ફીજા છે ડા સધ
કોતકુ !
ચાયણને વાંબયં ુ , “શા શા! તે દી હું લાલણી કયત૊ શત૊ ને ઓલ્મ૊ દ૊ઢ
ડાહ્ય૊ યાજા આવમ૊ શત૊. એ ભાયી ફામડીને ફદરે શ઱ે જૂતમ૊ ‖ત૊. આ ત૊
P a g e | 205
એને શ઱ ખેંચેલ ંુ તે જ જગમા. ક૊ણ જાણે કેલ૊મ ઩ાવ઩મ૊ યાજા! એનાં

઩ગરાં ઩ડયાં એટરી બોંભાં ભાયે કાંઇ ન ઩ાક્ુ.ં લાલેરા દાણામ પ૊ગટ
ગમા !”
ણખજાઇને ચાયણ ઘેય ગમ૊ , જઇને ફામડીને લાત કયી , “જા , જઇને જ૊ઇ
આલ ખેતયભાં. એ ઩ાવ઩માના ઩ગ ઩ડયા તેટરી બોંમભાં ભારં ુ અનાજેમ
ન ઊગય!ંુ ”
ફાઇ કશે, “અયે ચાયણ! શ૊મ નરશ. એ ત૊ શતા યાભયાજા. વાચે જ ત ંુ જ૊તાં
ભ ૂલ્મ૊.”
P a g e | 206
“તમાયે ત ંુ જઇને જ૊ઇ આલ.પયી ભ઱ે ત૊ હું એને ટી઩ી જ ના્ ંુ , એણે ભાયા
દાણા ખ૊લયાવમા. કેલા ભેરા ઩ેટન૊ ભાનલી! ભ઱ે ત૊ એને ભાયી જ ના્.ંુ ”
દ૊ડતી દ૊ડતી ચાયણી ખેતયે ગઇ. ઩ેટભાં ત૊ થડક થડક થામ છે , સ ૂયજ
ુ કયે છે , “શે સ ૂયજ , તભે ત઩૊ છ૊ , તભાયાં વત
વાભે શાથ જ૊ડે છે . સ્તવત
ત઩ે છે ; ત૊મ વવતમાનાં વત ળીદ ખ૊ટા થામ છે ? ભાયા યાજાના વતની
યક્ષા કયજ૊, ફા઩!”
જુએ તમાં ત૊ વાચ૊વાચ એક ઊથર જેટરા છ૊ડલાનાં ડૂંડાં નીંઘલ્માં જ

નશ૊તા, ને ફીજા ફધા છ૊ડલા ત૊ ડૂંડે બાંગી ઩ડે છે ! આ શ ંુ કોતક!
ુ
P a g e | 207
઩ણ એ ગાંડા ચાયણની ચાયણી ત૊ ચતયુ સજા

ુ ણ શતી. ચાયણી શ઱લે
શ઱લે એ શામાના એક છ૊ડલા ઩ાવે ગઇ. શ઱લે શ઱લે છ૊ડલ૊ નભાવમ૊ ;
શ઱લેક ડૂંડું શાથભાં રીધ.ંુ શ઱લે ડૂંડાં ઩યથી રીલ ં ુ ઩ડ ખવેડ્.ંુ
આશાશાશા! આ શ ંુ ? દાણા નરશ , ઩ણ વાચાં ભ૊તીડાં! ડૂંડે ડૂંડે ભ૊તીડાં ,

ચકચકતાં ફૃ઩ા઱ાં , યાતાં , ઩ી઱ાં અને આવભાની ભ૊તીડાં. ભ૊તી!
ભ૊તી! ભ૊તી! યાજાજીને ઩ગરે ઩ગરે ભ૊તી ની઩જમાં.
ચાયણીએ દ૊ટ દીધી , ઘેય ઩શોંચી. ચાયણન૊ શાથ ઝાલ્મ૊ , “અયે મ ૂયખા ,
ચાર ત૊ ભાયી વાથે! તને દે ખાડું કે યાજા ઩ા઩ી કે ધભી શત૊.” ઩યાણે એને
રઇ ગઇ ; જઇને દે ખાડ્ ંુ ; ભ૊તી જ૊ઇને ચાયણ ઩સ્તામ૊ , “ઓશ૊શ૊શ૊! ભેં
P a g e | 208
આલા ઩ન૊તા યાજાને – આલા દે લયાજાને - કેલી ગા઱૊ દીધી!” ફધાં

ભ૊તી ઉતામાા. ચાયણે પાંટ ફાંધી, ઩યબામો દયફાયને ગાભ ગમ૊.
કચેયી બયીને યાજા દે ઩ા઱દે ફેઠા છે . ખેડત ુ દુ:ખની

ૂ ૊નાં સખ લાત૊ વાંબ઱ે
ુ ડું ત૊ કાંઇ તેજ કયે છે ! યાજાજીના ચયણભાં ચાયણે ભ૊તીની પાંટ
છે . મખ
મ ૂકી દીધી. લ ૂગડું ઉઘાડી નાખય ંુ , આખા ઓયડાભાં ભ૊તીનાં અજલા઱ાં
છલામાં.
યાજાજી ઩ ૂછે છે , “આ શ ંુ છે , બાઇ?”
ચાયણ રરકાયીને ભીઠે કં ઠે ફ૊લ્મ૊ :
P a g e | 209
જાણમ૊ શત જડધાય, નલ઱ં ગ ભ૊તી ની઩જે;

(ત૊) લલાયત લડ લાય, દી ફાધ૊, દે ઩ા઱ દે !
[શે દે ઩ા઱દે યાજા ! જ૊ ભેં ઩શેરેથી જ એભ જાણય ંુ શ૊ત કે ત ંુ ળંકયન૊

અલતાય છે , જ૊ ભને ઩શેરેથી જ ખફય ઩ડી શ૊ત કે તાયે ઩ગરે ઩ગરે
ત૊ નલરખાં ભ૊તી ની઩જે છે , ત૊ ત૊ હું તને તે રદલવ શ઱ભાંથી છ૊ડત
ળા ભાટે ? આખ૊ રદલવ તાયી ઩ાવે જ શ઱ ખેંચાલત ને ! —આખ૊ રદલવ
લાવમા કયત ત૊ ભારં ુ આ્ ંુ ખેતય ભ૊તી ભ૊તી થઇ ઩ડત !]
યાજાજી ત૊ કાંઇ વભજમા જ નરશ.
P a g e | 210
“અયે બાઇ! ત ંુ આ શ ંુ ફ૊રે છે ?”
ચાયણે ફધી લાત કયી. યાજાજી શવી ઩ડયા , “અયે બાઇ! ભ૊તી કાંઇ ભાયે
઩ણુ મે નથી ઊગમાં. એ ત૊ તાયી સ્ત્રીને ઩ણુ મે ઊગમાં છે ; એને તે વંતા઩ી
શતી એભાંથી એ છૂટી એન૊ જીલ યાજી થમ૊ ; એણે તને આવળ઴ આ઩ી ,
તેથી આ ભ૊તી ઩ાક્ાં.”
ચાયણ યડી ઩ડય૊: “શે દે લયાજા ! ભાયી ચાયણીને હું શલે કે ‖દીમે નરશ
વંતા઩.ંુ ”
P a g e | 211
ચાયણ ચારલા ભાંડય૊. યાજાજીએ એને ઊબ૊ યાખમ૊ , “બાઇ! આ ભ૊તી

તાયાં છે . તાયા ખેતયભાં ઩ાક્ાં છે . ત ંુ જ રઇ જા!”
“ફા઩ા! તભાયા ઩ણુ મનાં ભ૊તી! તભે જ યાખ૊.”
“ના, બાઇ! તાયી સ્ત્રીનાં ઩ણુ મનાં ભ૊તી એને ઩શેયાલજે. રે , હું વતીની
પ્રવાદી રઇ રઉં છં.”
યાજાજીએ એ ઢગરીભાંથી એક ભ૊તી રીધ ંુ , રઇને ભાથા ઩ય ચડાવય ંુ ,

઩છી ઩ય૊લીને ડ૊કભાં ઩શેય.ં ુ
P a g e | 212
ચાયણ ભ૊તી રઇને ચાલ્મ૊ ગમ૊; ઘેય જઇને ચાયણીના ઩ગભાં ઩ડય૊.કહ્ ં ુ,
“ચાયણી, ભેં તને ઘણી વંતા઩ી છે . શલે નરશ વંતા઩ ંુ શ૊!”
P a g e | 213
9. દુશ્ભન
ભ૊તી જેલાં વનભા઱ ઩ાણી નદીભાં ખ઱ખ઱તાં શતાં અને નદીને કાંઠે
ળંકયન ંુ ભંરદય શત.ંુ એક રદલવ સ ૂયજ ભશાયાજ ઊગીને વભા થમા તે ટાણે
ભંરદયને ઓટરે ગાભના ઩ચાવ પાટેરા જુલાવનમા બે઱ા થમા છે . અંગ
ઉ઩ય ઩ાણક૊યાની ઘેયદાય ઩ખતી અને ત્રણ-ત્રણ ડ૊યણાલા઱ી ચ૊યણીઓ
ને ઩ાવાફંધી કેરડમાં ઩શેયેરાં. કમ્ભયે કા઱ી અને યાતી ક૊યછે ડાલા઱ી
઩છે ડીઓની બેટ લા઱ે રી, ભાથે ગડી ઩ાડીને બાતીગ઱ પેંટા ફાંધેરા,
ુ ી ઢ઱કતી નાડીને
જભણા ઩ગની જાંઘે ઩ડખાના બાગ ઉ઩ય, ઢીંચણસધ
ં ૂ ેરાં ફૂભકાં ઝૂરી યહ્યા છે . કેરડમાની
છે ડ,ે વાત-વાત યં ગની ઊનનાં ગથ
P a g e | 214
કવ૊ને ફાંધેરા, કાંટા કાઢલાના અને કાનભાંથી ભેર કાઢલાના ફૃ઩ેયી,

નાના, ઘ ૂઘયીદાય ચીવ઩મા રટિંગામ છે . ઩ાઘડીને ભાથે ખડાં છ૊ગાં ઩લનભાં
ઊડઊડ થામ છે . ડ૊કભાં બાતબાતના ઩ાયાની ફનાલેરી ભા઱ાઓ
ચ઩૊ચ઩ ળ૊બે છે . શાથભાં કરડમા઱ી, વ઩ત્ત઱ના તાયના ચા઩ડા બયે રી ને
ઘ ૂઘયીઓ જડેરી, રાંફી ફૃ઩ા઱ી રાકડીઓ રશર૊઱ા રે છે .
ક૊ઇ જુલાવનમા ઩ાઘડી ઉતાયીને ભાથે ખ૊વેરા અધાચદ્ર

ં ાકાય દાંવતમાથી
઩૊તાના ભાથાના રાંફા રાંફા ચ૊ટરા ઓ઱ી યહ્યા છે . ક૊ઇ ઩ાઘડીભાંથી
નાનકડી ળીળીઓ કાઢીને આંખભાં વ૊મરં ુ આંજે છે . ક૊ઇ ઩ાઘડીભાં ખ૊વેર
નાનાં નાનાં આબરાં કાઢીને ઩૊તાનાં નાક-નેણ જ૊તા જ૊તા ડ૊કની
P a g e | 215
ભા઱ાના ભેયન ંુ ફૂભકું ફયાફય લચ્ચ૊લચ ગ૊ઠલતા ગ૊ઠલતા, ઝીણી ઝીણી

મ ૂછ૊ને લ઱ દે તા, ભાથાના ચ૊ટરાની ઩ાટી ફયાફય રભણા ઉ઩ય લીંટતા
લીંટતા વાભવાભા ઠઠ્ઠા ભશ્કયીઓ કયી યહ્યા છે .
ક૊ઇ ફૂભકાંલા઱ી દ૊યીએ ફાંધેરા ફબ્ફે ઩ાલા લગાડીને રાંફ૊ સ ૂય કાઢી

યહ્યા છે , અને નદીના ભ૊તી વભા વનભા઱ લશેણભાંથી અયીવા જેલી શેલ્મ
બયીને ભર઩તી ચાલ્મે ચારી આલતી જુલાન ફાઇઓનાં ભોં ઉ઩ય ઩ેરાં
આબરાંનાં ઝ઱કઝ઱ક પ્રવતણફિંફ૊ ઩ાડી, એ ઩વનમાયીઓની કા઱ી કા઱ી
ભ૊ટી આંખ૊ને અંજાલી દઇને કડ
ૂ ી કડ ં ૂ લણ ઉ઩જાલી યહ્યા છે .
ૂ ી મઝ
઩વનમાયીઓ ફેડાં રાલી, ઠારલીને, ઘેય ઩ાણીની જફૃય ન શ૊મ ત૊મે
P a g e | 216
ધભાકા દે તી દે તી ઩ાછી આલે છે . જાણીજ૊ઇને ફેઠી ફેઠી ફેડાં ભાંજમાં જ

ંુ ર કીરડમા બાતનાં, ફાંધણીદાય ઓઢણાં, નદીને કાંઠે
કયે છે . એના કસફ
઩લનભાં, કાભદે લની ધજાઓ જેલાં પયક પયક થામ છે . કાનભાં ઩ાંદડીઓ
અને આક૊ટા શીંચે છે . નેણની કભાન૊ જાણે શભણાં કાનને અડી જળે એલી
રંફામેરી છે . નદીને કાંઠે ય૊જ પ્રબાતે જે યં ગ જાભત૊ તે આજેમ જમ્મ૊ છે .
એ ગાભન ંુ નાભ ફીરખા. એ નાનકડી વનભા઱ નદીન ંુ નાભ બઠી. એ

જુલાન૊ અને જુલાનડીઓ જાતનાં ખાંટ શતાં. વગા઱ળા ળેઠને અને ચેરૈમા
દીકયાની જનભબ૊ભકા એ ફીરખાભાં, ફવ૊ લયવ ઩શેરાં ખાંટ ર૊ક૊નાં
યાજ શતાં. દીન૊નાથ નલય૊ શળે તે રદલવ એણે આ બીનરા લાનની,
P a g e | 217
લાંબલાંબના ચ૊ટરાલા઱ી, કા઱ાં બમ્ભય નેણા઱ી, નભણી, કાભણગાયી

અને જ૊યાલય ખાંટડીઓને ઘડી શળે.
વળલારમને ઓટે આ ઘ ૂઘયીના અને ફૂભકાંના ઠાઠભાઠથી ઊબેરા ખાંટ૊ને

જુલાની જાણે આંટ રઇ ગઇ શતી. ફધા ભશ્કયી ઠઠ્ઠાભાં ભળગ ૂર ઊબા શતા
તમાં ઩ડખે થઇને એક ફાલ૊ નીકળ્મ૊. બગલાં લસ્ત્ર શતાં, ક઩ા઱ે બસ્ભ
શતી, ભાથે ભ ૂરયમાં ઝરટમાં શતાં, શાથભાં ઝ૊઱ી શતી. ―આરેક‖ ―આરેક‖
કયત૊ ફાલ૊ ચીવ઩મ૊ ફજાલત૊ ચાલ્મ૊ ગમ૊.
કભયભાં ખ૊વેરી છયીન ંુ ફૂભકું ફાંધત૊ ફાંધત૊ એક ભદ૊ન્ભત્ત જુલાવનમ૊

ફ૊લ્મ૊, "એરા, આ ફાલ૊ ત૊ શલે શદ કયે છે .”
P a g e | 218
“શા, શા,” ફીજ૊ જુલાન ચ૊ટર૊ ઓ઱ત૊ ઓ઱ત૊ ફ૊લ્મ૊.
“ફાલ૊ ત૊ લંઠી ગમ૊ છે ; એની ઝ૊઱ી ક્ાંમ તયતી નથી. ઢેઢલાડેથીમ

ફાલ૊ ણબક્ષા રે છે .”
“અયે , ભેં ત૊ ભાયી નજય૊નજય જ૊ય ંુ ને !” ત્રીજ૊ શ઱લેથી ફ૊લ્મ૊, "શભણે

જ ઢેઢલાડેથી ભયે રા ઢ૊યની ભાટી રઇને એ લમ૊ જામ.”
“એરા, તમાયે ત૊ એ જ૊ગટાને પજેત કયલ૊ જ૊લે. શાર૊ એની શાંડરી

ત઩ાવીએ. ભાય૊ ફેટ૊ ક્ાંક જ્ગમાને અબડાલત૊ શળે.”
P a g e | 219
“શાર૊, શાર૊,” એભ કશીને ઩ટ૊઩ટ ચ૊ટરા લીંટી રઇ, ભાથે પેંટા ભેરી,
આબરાં, ળીળી અને દાંવતમા પેંટાભાં ખ૊વી, એ ફૂભકાંલા઱ા જુલાન૊ શાથભાં
રાકડીઓ રશિંડ૊઱તા રશિંડ૊઱તા ન ૂય વતાગયની જગમાભાં જઇ ઩શોંચ્મા.
ફાલા જેયાભબાયથીજી ફેઠા ફેઠા ચરભ ઩ીતા શતા. ―આરેક! આરેક!

ફ૊ભ ગયનાયી!‖ કશીને એલ૊ દભ ભાયતા શતા, કે ચરભને ભાથે લેંત
લેંતના ઝડપા દે તી ઝા઱ ઊઠતી શતી. ઓયડીભાં ચ ૂરા ઉ઩ય શાંડી
ચડાલેરી શતી; અન્ન ઩ાકત ંુ શત.ંુ
“ફાલાજી ફા઩ ુ ! અભાયે શ૊ક૊ બયલ૊ છે . જયા દે લતા (દે તલા?) ભાંડલા
દે જ૊.”
P a g e | 220
“શા, ફચ્ચા, ચરે જાઓ ચ ૂરાકે ઩ાવ!”
ખાંટ જુલાવનમા એક ઩છી એક ચ ૂરા ઩ાવે ચાલ્મા. શાંડીની ઢાંકણી ઉ઩ાડી

જુએ ત૊ અંદય ચ૊ખા પવપવે છે ! લાઢે ત૊મ ર૊શી ન નીક઱ે એલાં ઝાંખા
ડાચાં રઇને જુલાન૊ ફશાય નીકળ્મા. ફાલ૊ ક઱ી ગમ૊ શત૊. ક૊ચલાઇને એ
ુ ાવા શ૊ ગમા? ઇતના અશંકાય? જાલ૊,
ફ૊લ્મ૊, "ક્ોં? દે ખ ણરમા? ્ર
ખાંટ વફ ઝાંટ શ૊ જાલ૊ગે .” ફાલાએ ળા઩ દીધ૊.
ુ ાડે ગમેરા ખાંટ૊થી ક૊ચલાઇને એ વંત ણગયનાયની છાંમડીએ

પાટીને ધભ
યાભદાવજીની જગમાભાં જઇને યશેલા રાગમા. તમાં એક રદલવ એક વ ૃદ્ધ
કારઠમાણી, બે઱ા વ૊-વ૊ અવલાય૊ રઇને, ફાલાજીનાં દળાને આવમાં.
P a g e | 221
ફાલાએ ધ ૂણીભાંથી બભ ૂતની ચ઩ટી બયીને કારઠમાણી વાભે શાથ

રંફાવમ૊, "રે ભૈમા, યાભજી તેયેક૊ ફીરખાક ધની દે તા શૈ.”
વાઠ લયવની કારઠમાણીન ંુ કયચણરય ંુ ભ૊ઢું ધયતી ઩ય ઢળ્ય,ંુ ફાલ૊ ત૊

એના ફા઩ જેલ૊ શત૊. ઩ણ કારઠમાણીને બોંઠાભણ એ આવય ંુ કે ―અયે ,
આલાં તે લચન કાંઇ પ઱ે ? શલે વાઠ લયવની અલસ્થાએ કાંઇ દીકય૊
થામ?' ઩ણ ફાલ૊જી જાણત૊ શત૊ કે એ કારઠમાણીને ભાથે ક્ા કાઠીન ંુ
ઓઢણ ંુ ઩ડ્ ંુ શત.ંુ
કે‖ ડેયા કે‖ ડ૊રઢય,ંુ કે‖ આલાવ કે‖લામ

(઩ણ) લીય૊ વ્રશભંડ઱ વાયખ૊, (જેની )વા‖ભાં જગત વભામ.
P a g e | 222
[ક૊ઇ ક૊ઇ લીય ઩રુ ુ ઴૊ એલા શ૊મ, જેને ડેયા તંબ ૂની ઉ઩ભા આ઩ી ળકામ.
એથીમે ભશાન નયલીય૊ શળે, જેને ઘયની ડેરીઓ વાથે વયખાલામ.એથી
઩ણ ચરડમાતા શ૊મ. તેને આખા આલાવ જેલાં ભશાન શ૊લાન ંુ ભાન
અ઩ામ; ઩ણ લીય૊ લા઱૊ ત૊ કેલ૊? આકાળ જેલડ૊. એની છામાભાં ત૊
આ્ ંુ જગત વભામ.]
જેત઩યુ નાં ઩૊ણાફવ૊ ગાભડાં ફલ ૂચ૊ના શાથભાંથી જીતી રેનાય

ુ ાણને વશામ કયનાય,
વભવતમા઱ાના લીજા ખવવમાને ત૊ડલાભાં વાભત ્ભ
અને ણચત્ત઱ના જ ંગભાં આતાબાઇ વાભે આપ઱નાય એ ફંકા કાઠી
લીયાલા઱ાની લયદાન ઩ાભેરી કારઠમાણીને વાઠ લયવે ઓધાન યહ્.ં ુ નલ
P a g e | 223
ભરશને ઩ ૂનભના ચાંદ જેલ૊ દીકય૊ અલતમો. ફાલાજીન૊ ફક્ષેર૊ એટરે

એન ંુ નાભ ઓઘડ ઩ાડ્.ંુ બયજ૊ફનભાં વશેતી એ ઊંડી ને ગાંડી બાદય
નદીના ઊંચા ઊંચા કાંઠા ઉ઩ય લીયા લા઱ાના લાવ શતા.
જૂનાગઢના ફાફી યાજાને ઓઘડ અલતમાાના ખફય ભળ્મા. લીયા લા઱ાની

વાથે ફાફી વયકાયને ફે વગા બાઇ જેલી શેતપ્રીત શતી, તેથી
―કું લય઩છે ડ૊‖ ત૊ કયલ૊ જ૊ઇએ. ફીરખાન૊ ત્રીજ૊ બાગ જૂનાગઢના શાથભાં
શત૊. ઩ણ ભદભસ્ત ખાંત૊ જૂનાગઢને એ ત્રીજ૊ બાગ ઩ણ વખે ખાલા દે તા
નશ૊તા, એક શાથ જીબ કઢાલતા. જૂનાગઢ પયતાં ઩ણ ખાંટ૊નાં ગાભ
લીંટ઱ાઇ લળ્માં શતાં, ફાફીએ વલચાયં ુ કે આ લીય૊ લા઱૊ ખાંત૊ને ઩ ૂય૊
P a g e | 224
઩ડળે. ફીરખાની ઩ાટી વયકાયે ઓઘડ લા઱ાને કું લય઩છે ડીભાં ફક્ષી.
કારઠમાણીને વાંબયં ુ કે ફાલાની લાણી વાચી ઩ડી. ઓઘડ લા઱૊ ત૊
અલતયતાંની વાથે જ ફીરખાના ત્રીજા બાગન૊ ધણી થઇ ચ ૂક્૊.
લીયાલા઱ાએ કું ઩ા અને કાંથડ નાભે ફે ભ૊ટે યા દીકયાને જેત઩યુ ની ઩ાટી
બ઱ાલી. અને ઩૊તે ઓઘડની વાથે ફીરખે જઇને ખ૊યડાં ફાંધ્માં.
જેની એક શાકર થાતાં ત૊ ખાંટ૊ની ફાય શજાય ચાખડીઓ ફીરખાને ચ૊યે

ઊતયે , શવથમાય ફાંધનાય૊ એક ઩ણ ખાંટ જ૊દ્ધ૊ ઘયભાં વંતાઇ ન યશી ળકે,
ુ ી લતાાતી શતી.
તેલા ખાંટ યાજા બામા ભેયની આણ કું ડરાના ઝાં઩ા સધ
ં ૂ જેલી
ચ૊યે ય૊જ વલાય વાંજ અડાફીડ ડામય૊ બયાત૊ શત૊. શાથીની સઢ
P a g e | 225
ુ ઓલા઱ા શજાય-શજાય કા઱ઝા઱ ખાંટ લીયાવન લા઱ીને ફેવતા શતા.

ભજા
ભ૊ઢા આગ઱ ભાણવાઇ કે વળય૊શીની તયલાય૊ ઩ડતી. ભ ૂતના છયા જેલાં
બારાં ચ૊યાની થાંબરીએ થાંબરીએ ટે કલાતાં અને અને આબરાં જરડત
ભોંવરયમાં ભ૊ઢાં ઉ઩યથી છ૊ડી છ૊ડીને જમાયે દાઢીના ઩લ્રા ઝાટકતાં
ંુ ા અંજણ઱ઓ રેલાતી તમાયે ઩૊તાના
ઝાટકતાં વાભવાભા શ ૂયલીય૊ના કસફ
રાંફા રાંફા કાતયા છૂટા ભેરીને આત૊ બામ૊ ઩ણ વ૊નાના તાયે ભઢેરા
ુ ાકૃવતભાં
ં ૂ ૊ રેત૊ રેત૊ ફેવત૊. આતા બામાની મખ
નકળીદાય શ૊કાની ઘટ
બાયી ફૃડ઩ શતી. આત૊ બામ૊ દાઢી, મ ૂછ અને ભાથાના લા઱ને ગ઱ીભાં
યં ગત૊. ઘડ઩ણભાં એણે નવ ંુ ઘય કયં ુ શત.ંુ
P a g e | 226
“આતા બામા!” ડામયાભાં લાત૊ ચારી, "જૂનાગઢે ત૊ જુગવત કયી. શલે એક

મ્માનભાં ફે તયલાયં ુ કેભ વભાળે?”
“એન૊ વનલેડ૊ આણી નાખશ,ંુ ફા!” બામા ભેયે મ ૂછ૊ને લ઱ દે તાં કહ્,ં ુ "કાં
કાઠી નરશ ને કાં ખાંટ નરશ.”
ખાંટ ર૊ક૊ લીયા લા઱ાની લસ્તીને વંત઩લા ભંડયા, એના ઊબા ભ૊ર
બે઱લી દે છે , કાઠીઓનાં વાંતી જૂતલા દે તા નથી, લાતલાતભાં કાઠીઓની
વાથે કજજમા ઊબા કયે છે ; ઩ણ શલે ત૊ ઓઘડ લા઱ાનેમ મ ૂછના દ૊યા
ુ ાવ આખા ભરકભાં પ૊યલા ભાંડી. એને ચાયણ૊એ
ફૂટતા શતા. એની સલ
ફયડાઇ દીધી,
P a g e | 227
ત૊઱ે ઘય તાંફરડય ંુ તણે, દૂ ધ દડેડા થામ,

ંુ ાં ઢં કામ, લાજાં ઓઘડ લીયાઉત.
(એભાં) ધય઩વતયન
[લીયા લા઱ાના કું લય ઓઘડ લા઱ા, તાયે ઘેય એટરી ફધી બેંળ૊ ફાંધી છે
કે એને દ૊શતી લખતે તાંફડીભાં દૂ ધની ધાય૊ન૊ જે અલાજ થામ છે તે
અલાજ ફીજા યાજાઓના લાજજિંત્ર૊ના – ળયણાઇ અને ઢ૊રના નાદને ઩ણ
વંબ઱ાલા દ્યે નરશ તેટર૊ પ્રચંડ ફને છે .]
ધીભે ધીભે લીય૊ લા઱૊ ઩૊તાના ભાણવ૊ જભાલલા ભંડય૊. ખાંટની જભીન
દફાલલાન૊ આદય કમો. એક રદલવ લીય૊ લા઱૊ ઘેયે નથી; જુલાન
કાઠીઓને રઇને ક્ાંક ચડી ગમેર૊. લાંવેથી એની રીરીછભ લાડીભાં
P a g e | 228
ખાંત૊એ ફે ફ઱દ ચયલા મ ૂક્ા. ફ઱દને ઩કડીને લીયા લા઱ાન૊ કાઠી

દયફાયી લાવભાં દ૊યી આવમ૊. ઓઘડ લા઱ાનાં લહુ જે ઓયડે યશેતાં શતાં
તેની પ઱ીભાં જ ફ઱દ ફાંધી દીધા. ઩ાકટ ઉંભયના કાઠીઓ આઇની ચ૊કી
કયતા કયતા પ઱ીની ફશાય આઘેયા ફેઠા શતા. ક૊ઇન ંુ ધ્માન નશ૊ત.ંુ
તમાં બામા ભેયની નલી લહુન૊ બાઇ બેટભાં તયલાય, એક શાથભાં બાલ ંુ
અને ફીજા શાથભાં દસ્ત૊ રઇને આવમ૊, ઩યફાય૊ આઇને ઓયડે ઩શોંચ્મ૊.
઩યભેશ્વયે જાણે કે ઘેય યભલા વારુ ઩ાળેય ભાટીભાંથી જ ઩ ૂત઱ી ઘડી શ૊મ
તેલી ફૃડી કારઠમાણી ઉંફયાભાં ફેઠી ફેઠી ઩૊તાના શાથ઩ગ ધ૊તી શતી.
઩ણ બામાન૊ ભદ૊ન્ભત્ત વા઱૊ અચકામ૊ નરશ, વડેડાટ ચાલ્મ૊ આવમ૊ અને
P a g e | 229
ફ઱દ છ૊ડયા. ફાઇએ ગર્જના કયી મ ૂકી, "આંશીં ક૊ઇ કાઠીના ઩ેટન૊ છે કે
નરશ? ન શ૊મ ત૊ રાલ૊ ફયછી ભાયા શાથભાં. આભ તભને ખાંટ ગયાવ
ખાલા દે ળે?”
ુ ા઩ાભાં જેનાં ડ૊કાં ડગભગી યહ્યાં શતાં, તે ડ૊વાઓ એકાએક આ અલાજ

બઢ
વાંબ઱ીને ઝફકી ઊઠયા, અને એક જણાએ દ૊ડીને બામાના વા઱ા ઉ઩ય
ફયછીન૊ ઘા કમો. ઩ાડા જેલા એ ઩શેરલાનના પ્રાણ નીક઱ી ગમા.
ગાભભાં તેની ખફય ઩ડી તમાં ત૊ ખાંટની ઩ાટીભાં ગ૊કીય૊ થમ૊ અને ખાંટ
ચડી આવમા. એ ધીંગાણાભાં એંળી ખાંટ જુલાન૊ ભમાા, અને ચા઱ીવ બઢ્ઢુ ા
કાઠીઓ કાભ આવમા.
P a g e | 230
બામા ભેયને ભનભાં થય,ંુ 'ફહુ થય ંુ ! લીય૊ લા઱૊ કટક૊મ નરશ ભેરે.‖
ફન્મા તેટરા ઉચા઱ા રઇને એ બાગમ૊; ગોંડ઱ન ંુ ગાભ વયવાઇ છે તમાં
ગમ૊. બા‖કું બાન ંુ ળયણ ભાગય.ંુ બા‖કું બા તે લખતે ગોંડ઱ના નલાં ગાભ
લવાલતા શતા; દગાથી, આજીજીથી ને તયલાયથી ગયાવ કભાતા શતા. વં.
1809ની અંદય નલાફની વાથે એને નલાગઢ મકુ ાભે રડાઇ થઇ, તમાયે
લીયા લા઱ાએ અને બામા ભેયના બાઇ જેભર ભેયે આલીને એને ભદદ કયી
શતી. લીયા લા઱ાને કું બાજીએ કાગ઱ રખમ૊ કે ―આંશીં ઩ધાય૊, ફીરખાના
વીભાડા નક્કી કયી આ઩ીને હું તભાય૊ કજજમ૊ ઩તાવ.ંુ ‖
P a g e | 231
લીય૊ લા઱૊ તે લખતે જ જેત઩યુ થી આ ખફય વાંબ઱ીને ફીરખે આલેર૊.

ખાંટના રફાચા લીંખાલાની તૈમાયી શતી, ઩ણ એને બા‖કું બા ઉ઩ય બય૊વ૊
ફેઠ૊. ઩ચીવ ઘ૊ડે એ વયવાઇભાં બા‖કું બાન૊ ભશેભાન ફન્મ૊.
વયવાઇ ગાભના દયફાયગઢભાં ફે વાભવાભી દ૊ઢી, એકભાં બામા ભેયન૊

ઉતાય૊; અને ફીજીભાં લીયા લા઱ાન૊ ઉતાય૊; ય૊ટરા ખાલાને લખતે એક
઩ડખે ખાંટ૊ની ઩ંગત અને ફીજે ઩ડખે કાઠીઓની ઩ંગત ઩ડતી. લચ્ચે
ઊબા ઊબા બા‖કું બ૊ હુકભ કયતા જામ કે "દૂ ધનાં ફ૊ઘયાં રાલ૊." "દશીંનાં
દ૊ણાં રાલ૊." "ઘીની તાંફડીઓ રાલ૊", ઩૊તે શાથભાં તાંફડી રઇને
ભશેભાન૊ને ઩ીયવલા ભાંડે, શાકરા ઩ડકાય કયે , વાભવાભાં ફટકાં રેલયાલે,
P a g e | 232
ઘડીલાય બામા ભેયની થા઱ીભાંથી ક૊ણ઱મ૊ રે, લ઱ી ઘડીલાય લીયા

લા઱ાના બાણાભાં ફેવી જામ. ભશેભાન૊નાં શૈમાભાં આલી ઩ય૊ણાગત
દે ખીને શેતપ્રીત ભાતી નશ૊તી. એભ કયતાં ફે રદલવ લીતમા. બા‖કું બ૊
ળાની લાટ જ૊ત૊ શળે? ગોંડ઱થી કાંઇક આલલાન ંુ શત;ંુ ઩ય૊ણાચાકયી શજી
અધ ૂયી શતી.
ત્રીજે રદલવે વલાયે બમ૊ ભેય ઩૊ટરીએ (રદળાએ) ગમા શતા. ઩ાછા
આલીને નદીભાં એક લીયડ૊ શત૊ તમાં ક઱વળમ૊ ભાંજલા ફેઠા. ઊંચે જુએ
તમાં એક છ૊કયી ફેઠેરી. છ૊કયી થયથયતી શતી.
P a g e | 233
બામ૊ ભેય ફ૊લ્મા, "અયે , ફેટા ભ૊ટી! ત ંુ આંશીં ક્ાંથી? ફીરખેથી બાગી
કેભ ગઇ, દીકયી?
ભ૊તીના શૈમાભાં જીલ આવમ૊. એ ફ૊રી, “ફા઩,ુ ભાયી ભ ૂર થઇ, ભેં તભાયા
ગઢન ંુ સખ
ુ ખ૊ય.ંુ ”
ુ ી આંશીં
”ના યે ના, કાંઇ રપકય નરશ, દીકયી! તાયી ભયજી શ૊મ તમાં સધ
યશેજે. આંશીંથી જીલ ઊઠી જામ તમાયે ફીરખે આલતી યે ‖જે. આરે, આ
ખયચી.”
P a g e | 234
બામા ભેયે છ૊ડીના શાથભાં ત્રીવ ક૊યી દીધી. બામા ભેયના ગઢની એ
લડાયણ બાગીને ફા‖ કું બાના ગઢભાં આલી શતી. આજ એ વંતાતી પયતી
શતી. એના ભનભાં પડક૊ શત૊ કે બામ૊ ભેય બા઱ળે ત૊ ભાયળે. ઩ણ આ ત૊
ઊરટી ત્રીવ ક૊યી ભ઱ી!
જભલાની લે઱ા થઇ. ફાજઠ નખાણા. કાંવાની તાંવ઱ીઓભાં રાડલા

઩ીયવાઇ ગમા. ઩ંગતભાં પતત બામા ભેયની જ લાટ જ૊લાતી શતી. બામ૊
ભેય દયફાયગઢની ઘ૊ડાયની ઩છીતે ઩ેળાફ કયલા ગમ૊ શત૊. ઩ેળાફ
કયીને ઊઠે છે તમાં વાભેથી વવવકાય૊ વાંબળ્મ૊, ઊંચ ંુ જુએ ત૊ ભ૊તી
P a g e | 235
લડાયણ ઊબેરી. ભ૊તીએ ઇળાય૊ કમો. બામ૊ ભેય એની ઩ાવે ગમ૊. “ફા઩ ુ
! ઝેય !” ભ૊તીન૊ વાદ પાટી ગમ૊.
”ઝેય? ક૊ને, ભને?”
‖ના, ફા઩!ુ લીયા લા઱ાને.”
”એકરા લીયા લા઱ા જ?”
"શા! આજે જ ગોંડ઱થી અવલાય રઇને આવમ૊. રાડલાન ંુ ફટકું ભ૊ઢાભાં

ભેલ્મા બે઱ા જ એ પાટી ઩ડળે.”
P a g e | 236
"ઠીક, જા, ફેટા !”
બામ૊ ભેય લળ્મ૊, એક જ ઘડીભાં એના અંતયભાં અજલાફૄં થય,ંુ "અયયય!

ુ ે કત
હું બામ૊! હું ઊઠીને લીયા લા઱ા જેલા લીય ળત્રન ૂ યાને ભ૊ત ભયલા
દઇળ? ઩ણ શલે શ ંુ કરં ુ ? ઉઘાડ૊ ઊઠીળ ત૊ બા‖ કું બ૊ કટકા કયી નાખળે.
અને લીય૊ લા઱૊ બેદ નરશ વભજે. શે ધણી, કાંઇ વભત દે ! આભાંથી દૃશ્મ
ુ ાડય !”
સઝ
઩ેળાફ કયીને બામ૊ ભેય ઩ંગતભાં આવમ૊. શાથ-ભોં ધ૊ઇને બાણા ઉ઩ાય
ફેઠ૊. એની રશરચારભાં, અને આંખ૊ના ઩રકાયાભાંમે ક્ાંમ આકુ ઱તા
નથી. બા‖ કું બાની વાથે એ ખડખડ શવી યહ્ય૊ છે .
P a g e | 237
બા‖કું બાએ વાદ કમો, “તમાયે શલે ફા, કય૊ ચારત.ંુ ”
઩ણ બામા ભેયના શૈમાભાં શરય જાગી ગમા શતા. જમાં લીય૊ લા઱૊ રાડલ૊
બાંગીને ફટકું ઉ઩ાડે છે તમાં ત૊ બામ૊ ભેય ક૊ચલાતે અલાજે, જાણે
રયવાભણે ફેઠ૊ શ૊મ તેભ, ફ૊રી ઊઠય૊, "એ ફા઩, લીયા લા઱ા! આજ ત ંુ
જ૊ ભારં ુ વભાધાન કમાા ઩શેરાં ખા, ત૊ ગા‖ ખા, શ૊!”
આખી ઩ંગતના શાથ રાડલાના ફટકા વ૊તા થંબી યહ્યા. લીયા લા઱ાએ
ફટકું શેઠું ભેલ્ય.ંુ વહુએ બા‖ કું બા વાભે જ૊ય.ંુ બા‖ કું બાની ને બામા ભેયની
ચાયે મ નજાય એક થઇ.
P a g e | 238
”ખાંટડ૊ કે?” એટલ ંુ ફ૊રીને વડવડાટ બા‖ કું બ૊ ગધન ક૊ઠાભાં ચડી ગમ૊.
અંદયથી ફાયણાં લાવી દીધાં. જભનાયાનાં ભોં પાટયાં યહ્યાં. ઩ાવે ણફરાડી
પયતી શતી. લીયા લા઱ાએ ઩૊તાના રાડલાભાંથી એક ફટકું એને નાખય.ંુ
ં ૂ તાં જ ણફરાડી ઢ઱ી ઩ડી. વભજાણ ંુ કે આ વ૊ગંદ નશ૊તા,
ફટકું સઘ
વાલધાની શતી.
"બામા! ભાયા જીલનદાતા!” - એભ કશીને લીયા લા઱ાએ દ૊ટ દીધી. બામા

ભેયને ફથભાં ઘારીને બીંસ્મ૊. ક૊ઠાની વાભે જ૊ઇને ચીવ નાખી, "લાશ,
ં ! બા‖કું બા! ક૊ઠ૊ ઉઘાડીને જ૊ ત૊ ખય૊! દુશ્ભન કેલા
બા‖ કું બા! લાશ બૈફધ
શ૊મ છે - એ જ૊ઇને ઩ાલન થા, ઩ાવ઩મા!”
P a g e | 239
તયત બામા ભેયે એને લામો, "લીયા લા઱ા! એ ફધી ઩છી લાત. એક લાય
ઝટ ઘ૊ડે ચડી જા!”
"બામા, ત ંુ શાલ્મ. જમાં તાયા ઘ૊ડાના ડાફા ઩ડે તમાં હું લગય ફ૊લ્મે
વીભાડ૊ કાઢી આ઩.ંુ શાર૊, ઝટ ઘ૊ડાં ઩રાણ૊.”
ુ
અન્નદે લતાને ફે શાથ જ૊ડીને ઩ગે રાગી ફે ળત્રઓ ઘ૊ડે ચડયા.
ફીરખાભાં બામા ભેયે ભાગય ંુ તે મજ
ુ ફ લીયા લા઱ાએ વીભાડ૊ કાધ્મ૊. ફેમ
ુ ી બાઇફંધ યહ્યા.
જણા જીવમા તમાં સધ
P a g e | 240
[બામા ભેયના ભ૊ત ઩છી ધીયે ધીયે ખાંટ૊એ ઩૊તાની જભીન ઓઘડ
લા઱ાને ઘેય ભંડાલી દીધી. અતમાયે ફીરખાની ઩ાવે પકત લાઘણણમા
નાભન ંુ એક જ ગાભ ભેય નાભના ખાંટે લવાલેલ ં ુ ભ૊જૂદ છે . ફાકીન૊ ફધ૊
ગયાવ છૂટી ગમ૊ છે .]
P a g e | 241
10. ભશેભાન
બડ઱ીની ઊબી ફજાય લીંધીને ઘ૊ડેવલાય ચાલ્મ૊ જામ છે . એના

બારાના પ઱ાભાં જુલાયન૊ એક ય૊ટર૊ અને ડુંગ઱ીન૊ એક દડ૊ ઩ય૊લેરાં
છે . અવલાયના શ૊ઠ ભયક ભયક થામ છે .
ચ૊યે ફેઠેર૊ કાઠી ડામય૊ આ કોતકુ જ૊ઇ યહ્ય૊. ફધાંનાં ભોં કા઱ાંભળ થઇ
ગમાં. વહુને રાગય ંુ કે ભશેભાન કાંઇ ભભા કયત૊ જામ છે . ક૊ઇએ લ઱ી લધ ુ
઩ડતા કોતકના ભામાા ઩ ૂછ્ ંુ , “આ઩ા ચીતયા કય઩ડા! આ ચા઱૊ લ઱ી શ ંુ
ઊ઩ડય૊ છે ?”
P a g e | 242
અવલાયે ઉત્તય દીધ૊ , “એ ફા , આ ત૊ આ઩ા બાણની ભે ‖ભાનગવત!

બડરીની વયબયા બાયે લખાણભાં છે ને , ફા, એટરે ત્રણેમ ઩યજુ ંભાં એન૊
ફૃડ૊ નમ ૂન૊ દે ખાડલા રઇ જાઉં છં.”
બડરીન ંુ નાક લાઢત૊ લાઢત૊ એ ચીતય૊ કય઩ડ૊ ગાભડે ગાભડાંની ઊબી

ફજાય૊ લીંધીને કણફાવમ ચાલ્મ૊ ગમ૊. ક૊ણ જાણે ક૊ની ભ ૂર થઇ ગઇ કે
ક૊ઇ રદલવ નરશ ને આજ જ બડરીના દયફાય બાણ ખાચયના ગઢભાં
ચીતયા કય઩ડાન ંુ બાણ ંુ ન વચલાણ!ંુ બાણ ખાચય ઘેયે નરશ , અને ક૊ઇકે
કય઩ડાને ડુંગ઱ી-ય૊ટર૊ ઩ીયસ્માં.
P a g e | 243
બાણ ખાચય જમાયે ઘેય આવમા તમાયે ફાઇએ લાત કયી કે ચીતય૊ ડુંગ઱ી
ને ય૊ટર૊ બાણે ચડાલીને આ઩ણા ખ૊યડાને પજેત કયત૊ ગમ૊. બાણ
ખાચાય ણખજામા , “ફા઩ડ૊ એક ગાભડીન૊ ધણી ભાયી આફફૃ ઉ઩ય શાથ
નાખી ગમ૊!” એટલ ં ુ ફ૊રીને એણે લેય રેલાન૊ કવલચાય કમો. ઩ણ ભાથાં
લાઢયે એલાં લેય થ૊ડાં લ઱ે છે ? તયલાયનાં લેય તયલાયથી રેલામ અને
ય૊ટરાનાં લેય ય૊ટરાથી!
ચીતયે કય઩ડે ઘેય જઇને ઩૊તાની કારઠમાણીને ચેતાલી દીધી , “ધ્માન

યાખજ૊, બાણ ખાચય નાક કા઩લા આલળે. રાખ લાતેમ આવમા વલના નરશ
યશે.”
P a g e | 244
ફાઇ કશે, “રપકય નરશ.”
તે રદલવથી ય૊જય૊જ ગાભના કાઠીઓના ઘેયેઘેયે ચ ૂરાભાં અક્ગન તૈમાય જ

યશે. દશીંના ઩ેડાં , દૂ ધનાં દ૊ણાં , દ઱ે ર વાકય અને ચ ૂરે મ ૂકલાના ચ૊ખા
તૈમાય યશે. વાજણી બેંવ૊ ઩ણ શાજય યાખે , અને ચીતય૊ કય઩ડ૊ ઩ણ પેય૊
કયલા જામ તમાયે વાકય-ચ૊ખા વવલામ ફીજુ ં કાંઇ લટૂં ે નરશ.
[વાજણી બેંવ૊=વલાયે અને વાંજે ત૊ બેંવ૊ દ૊શલા આ઩ે , ઩ણ ફ઩૊યનાં

અને ભધયાત જેલે કટાણે દૂ ધની જફૃય ઩ડે તેટરા ભાટે જ અમકુ બેંવ૊ને
વલાય—વાંજ ન દ૊શતાં ફ઩૊યે અને ભધયાતે દ૊શે તેને ―વાજણણય‖ંુ
કશેલામ.]
P a g e | 245
એક લાય ચીતય૊ પેયે ચાલ્મ૊ , કશેત૊ ગમ૊ , “બાણ ખાચય આલે ત૊ ભાયા
આલતાં ઩શેરાં યજા દે ળ૊ નરશ.”
ફીજે રદલવે ફયાફય ભધ્માહ્ને બાણ ખાચયે એકવ૊ ઘ૊ડે આલીને ઩ ૂછ્ ંુ ,
“આ઩૊ ચીતય૊ છે ઘેયે?”
ઓયડેથી આઇએ કશેલયાવય ,ંુ “કાઠી ત૊ ઘેયે નથી, ઩ણ કાંઇ ઘય શામે રેતા
નથી ગમા. બાણ ખાચય જ૊ જામ ત૊ એને સ ૂયજ દે લ઱ની આણ છે !”
બાણ ખાચયને ત૊ એટલ ંુ જ જ૊ત ંુ શત.ંુ કાઠીઓએ આલીને વ૊મે

અવલાય૊નાં ઘ૊ડાં ગાભભાં ઘેય ઘેય ફાંધી રીધાં , રીરાછભ ફાજયાનાં
P a g e | 246
ંુ ૊ લટાલા રાગમ૊ અને ફીજી ફાજુ ગાભના

જ૊ગાણ ચડાલી દીધાં , કસફ
કાઠીઓને ઘેય ઘેય વ઱ગતા ચ ૂરા ઉ઩ય ચ૊ખા ને રીલ ં ુ ળાક ચડી ગમાં.
અશીં જમાં અભરની અંજણરઓ ―આ઩ાના વભ , ભારં ુ ર૊શી ‖ લગે યે વ૊ગંદ
આ઩ી આ઩ીને વ઩લયાલી દીધી , તમાં ત૊ ખલાવ ફ૊રાલલા આવમ૊ છાળ
઩ીલા.
દયફાયગઢની રાંફી , ધ૊઱ે રી અને ચાક઱ા-ત૊યણથી ળણગાયે રી ફૂર

જેલી ઩યવા઱ની અંદય યે ળભી યજાઇઓ ઉ઩ય ઩ચાવ-઩ચાવ ભ ૂખમા
કાઠીની ઩ંગત વાભવાભી ફેવી ગઇ. તાંવ઱ીભાં ચ૊ખા , વાકય અને દૂ ધ
઩ીયવાણાં. ઩ડખે ઘઉંની ઘીમા઱ી ય૊ટરીઓ મકુ ાણી , તાણ કયી કયીને
P a g e | 247
ુ ી જભાડયા. ઩છી વીવભના ઢ૊ણરમાભાં ઩૊ઢણ ; યોંઢે

ભશેભાન૊ને ગ઱ા સધ
ંુ ા , અને યાતે ઩ાછી દૂ ધ , વાકય
આંગ઱ી જેલી જાડી ધાય થામ તેલા કસફ
ને ચ૊ખા ઉ઩ય ઝા઩ટ. અને એક રદલવ લીતમે ભશેભાન કશે , “શલે ળીખ
રેશ.ંુ ”
આઇ કશે, “ફા઩, જ૊ જાલ ત૊ કાઠીન૊ અભને ઠ઩ક૊ ભ઱ે .”
ફીજે રદલવે ઩ણ વલાય , ફ઩૊ય અને વાંજની ત્રણેમ ટં ક કારઠમાણીઓએ

઩૊તાની તભાભ ક઱ાકાયીગયી ખયચી નાખીને ઩ે઩ડીનાં , ફાલ઱ના
઩ારડિમાનાં, શાથરા થ૊યનાં , ઩યફ૊ણ઱માનાં, ભીઠાનાં અને દૂ ધનાં પીણનાં ,
એલાં બાતબાતનાં ત૊ ળાક ફનાલીને ખલયાવમા. ભશેભાન૊ને ડુંગ઱ીન૊
P a g e | 248
દૂ ધ઩ાક કયીને જભાડય૊. ભાથી બાતમ ઊ઩ડે એલા વાકયના ય૊ટરા

ફનાવમા. ચ૊ખાની ફયજ , ળેલની ફયજ અને શયીવ૊ યાંધ્મ૊. ક૊ણ જાણે
એલ૊ ત૊ ઓ઩ એ શયીવાને આપ્મ૊ કે , એનાં ચ૊રાંભાં ભાણવન ંુ ભોં દે ખામ.
કાઠીઓ ખાલા ફેવતા તમાયે આંગ઱ાં કયડતા અને ક૊ઇ ળાક ઩ાંડદાંને ત૊
ઓ઱ખી જ ળક્ા નરશ.
એભ ત્રણ રદલવ લીતમા , ઩ણ ભશેભાનગવતભાં જયામ ભ૊઱઩ કશેલામ એવ ંુ

આ઩ા બાણને ક્ાંમ ન રાગય.ંુ એણે ફે શાથ જ૊ડીને ઓયડે કશેલયાવય,ંુ
“આઇ, શલે ત૊ શદ થઇ. ચીતયાના ખ૊યડાની ઓ઱ખાણ શલે ત૊ ઩ ૂયી થઇ
ગઇ. શલે યજા આ઩૊.”
P a g e | 249
આઇએ જલાફ ભ૊કલ્મ૊ , “આ઩ા બાણ! તભાયે ઓયડે ત૊ જ૊ગભામા

કભયીફાઇનાં ફેવણાં છે . અભે ત૊ યાંક કાઠી કશેલાઇએ. ગજા વં઩ત પ્રભાણે
યાફ-છાળ ઩ીયવી છે અને તભે ભ૊ટંુ ભન યાખીને અભાયી ઩ય૊ણાગત
રીધી. એ તભાયી ળ૊બા લદે .”
એકવ૊ ઘ૊ડે બાણ ખાચય ચડી નીકળ્મા. આવમા‖તા લેય રેલા, ઩ણ આ ત૊

ઊરટંુ ઩૊તાને ભાથે લેય લળ્ય!ંુ તમાં વીભાડા ઉ઩ય જ કય઩ડ૊ ભળ્મ૊.
વાભવાભા યાભયાભ થમા. ચીતય૊ કશે, “ફા, ઘ૊ડાં ઩ાછાં પેયલ૊.”
બાણ ખાચયે ફે શાથ જ૊ડયા ; કહ્,ં ુ “આ઩ા, ત્રણ ત્રણ રદલવ થઇ ગમા ;
અને આઇએ કાંઇ ફાકી નથી યાખય.ંુ ”
P a g e | 250
ંુ ૊ ભશેભાન ફનીને
“અયે , લાત છે , કાંઇ? બાણ ખાચય જેલ૊ કાઠી ફામરડયન
લહ્ય૊ જામ?‖
બાણ ખાચયે ફહુ આજીજી કયી ; ભભાભાં જણાલી દીધ ંુ , “આ઩ા! ઘયની
઩યીક્ષા ત૊ ઘયની ફામડી જ આ઩ે.”
ંુ ૊ કાઢય૊ , ઩ણ
઩છી તમાં એક લાલ શતી. લાલને કાંઠે ફેવીને ચીતયે કસફ
ંુ ૊ રેલાઇ યહ્યા ઩છી કાંઇક ગળ્ય ંુ જ૊ઇએ. ઉના઱૊ ધ૊ભ ધખત૊ શત૊.
કસફ
વહુનાં ગ઱ાં ળ૊઴ાતાં શતાં. ળયફા કયવ ંુ શત.ંુ ઩ણ ઠાભ ન ભ઱ે !
P a g e | 251
“લ્મ૊ ફા , સ ૂઝી ગય!ંુ ” એભ કશીને એણે ચાયે મ છારકાંની વાકય લાલભાં

઩ધયાલી.
ડામય૊ કશે :”અયે , આ઩ા, શાં! શાં!”
ંુ બાણ ખાચય જેલ૊ ભશેભાન ક્ાંથી?

એભાં શાં શાં શ?
આખી લાલભાં ળયફત થઇ ગય.ંુ વહુએ ઩ીધ.ંુ યાભયાભ કયીને ચારી

નીકળ્મા. ચારતાં ચારતાં બાણ ખાચય ફ૊લ્મા , “ફા, ચીતય૊ ય૊ટરા લીંધે
એમ ઩યભાણ!”
P a g e | 252
11. ચભાયને ફ૊રે
લાંકાનેયના દયફાયગઢભાં આજ યં ગયાગની છ૊઱૊ ઊડે છે . ગઢનાં ભાણવ૊

ત૊ શ ંુ ,઩ણ કત ુ તાનભાં ડ૊રે છે . ઓયડાભાં લડાયણ૊નાં
ૂ યાં-ભીંદડાંમે ગર
ગીત૊ ગાજે છે , અને દ૊ઢીભાં ળયણાઇઓ પ્રબાવતમાંના સ ૂય છે ડીને
લયયાજાને ભીઠી નીંદયભાંથી જગાડે છે . દયફાયનાં કું લય ઩યણે છે .
લાંકાનેયની લસ્તીને ઘેય વ૊નાન૊ સ ૂયજ ઊગમ૊ છે .
આ્ ંુ ગાભ જમાયે શયખભાં ગયકાલ શત ંુ તમાયે એક જ ભાનલીના શૈમાભાંથી

અપવ૊વના વનવાવા નીક઱ી યહ્યા છે . આખી યાત એણે ઩થાયીભાં આ઱૊ટી
P a g e | 253
આ઱૊ટીને વલતાલી છે , ભટકું મે નથી ભાય.ં ુ જાગીને ભનભાં ભનભાં ગામા

કયં ુ છે કે -
લીયા ચાંદણરમ૊ ઊગમ૊ ને શયણય ંુ આથભી યે ,

લીયા, ક્ાં રગણ જ૊ઉં તભાયી લાટ યે ,
ભાભેયા લે઱ા લશી જાળે યે .
ડેરીએ જયાક ક૊ઇ ઘ૊ડા કે ગાડાન૊ વંચાય થામ તમાં ત૊ આળાબયી ઊઠી
ુ ી એ જેની લાટ
ઊઠીને એણે ડેરીભાં નજય કમાા કયી છે . ઩ણ અતમાય સધ
જ૊તી શતી તે ભશેભાનના ક્ાંમે લાલડ નથી.
P a g e | 254
એ ળ૊કાતયુ ભાનલી ફીજુ ં ક૊ઇ નરશ , ઩ણ લયયાજાની ્દ

ુ જનેતા છે . જેન ંુ
઩ેટ ઩યણત ંુ શ૊મ એને અંતયે લ઱ી શયખ કેલા ? એને ત૊ કં ઇક કં ઇક
રયવાભણાંનાં ભનાભણાં કયલાનાં શ૊મ , વંબાયી વંબાયીને વહુ વગાં-
લશારાંને રગનભાં વોંડાડલાનાં શ૊મ.
એ ફધ ંુ ત૊ શ૊મ ,઩ણ લાંકાનેયના યાજકું લયની ભાતાને શૈમે ત૊ ફીજી લધ ુ

અણીદાય ફયછી ખટકતી શતી. યાજાજી આલી આલીને એને ભે‖ણાં ભાયતા
શતાં, “કાં! કશેતાં ‖તાંને કું લયના ભાભા ભ૊ટંુ ભ૊વાફૄં કયલા આલળે! કાં ,
ગાંપથી ઩શેયાભણીન ંુ ગાડું આલી ઩શોંચ્ય ંુ ને ? તભાયાં વ઩મરયમાંએ ત૊
ંુ ”
તભાયા ફધામ ક૊ડ ઩ ૂમાા ને શ?
P a g e | 255
ઊજફૄં ભોં યાખીને યાણી ભયકતે શ૊ઠે ઉત્તય દે તાં શતાં કે “શા! શા! જ૊જ૊ ત૊
ખયા, દયફાય! શલે ઘડી-ફેઘડીભાં ભાયા વ઩મયનાં ઘ૊ડાંની શણશણાટી
વંબ઱ાવ ંુ છં. આવમા વલના એ યશે જ નરશ.”
઩શેયાભણીન ંુ ચ૊ઘરડય ંુ ફેવલા આવય.ંુ ગ૊ખભાં ડ૊કાઇ ડ૊કાઇને યાણી નજય

કયે છે કે ગાંપને ભાગે ક્ાંમ ખે઩ટ ઊડે છે ! ક્ાંમ ઘ૊ડાના ડાફા ગાજે છે !
઩ણ એભ ત૊ કં ઇ કં ઇ લાય તણાઇ તણાઇને એ યજ઩ ૂતાણીની આંખ૊
આંસડુ ે બીંજાતી શતી. એલાભાં ઓણચિંત૊ ભાયગ ઉ઩યથી અલાજ અવમ૊
“ફા, જે શ્રી કયળન!”
P a g e | 256
વાંબ઱ીને યાણીએ નીચે નજય કયી. ગાંપના ચભાયને બાળ્મ૊ - કેભ જાણે
઩૊તાન૊ ભાન૊ જણમ૊ બાઇ આલીને ઊબ૊ શ૊મ , એલ૊ ઉલ્રાવ વ઩મયના
એક ચભાયને દે ખીને એના અંતયભાં ઊ઩જલા રાગમ૊, કેભ કે એને ભન ત૊
આજ આ્ ંુ ભરશમય ભયી ગય ંુ રાગત ંુ શત.ંુ એ ફ૊લ્માં , “ઓશ૊શ૊! જે શ્રી
કયળન બાઇ! ત ંુ આંઈં ક્ાંથી, ફા઩?ુ ”
“ફા, હું ત૊ ચાભડાં લેચલા આવમ૊ છં. ભનભાં થય ંુ કે રાલ ને , ફાન ંુ ભ૊ઢું
જ૊ત૊ જાઉં. ઩ણ ગઢભાં ત૊ આજ રીર૊ ભાંડલ૊ ય૊઩ાત૊ શ૊મ , બાભણ
ફાભણ ઊબા શ૊મ એટરે ળી યીતે જલામ ? ઩છી સ ૂઝય ંુ કે
઩છલાડેને ગ૊ખેથી ટોક૊ કયત૊ જાઉં!”
P a g e | 257
“શેં બાઇ! ગાંપના કાંઇ લાલડ છે ?”
ંુ લીલાએ ક૊ઇ નથી આવય?

“ના, ફા! કેભ ઩ ૂછ્? ંુ ”
યાણી જલાફ લા઱ી ન ળક્ાં. શૈય ંુ બયાઇ આવય.ંુ ટ઩ ટ઩ આંખ૊ભાંથી

઩ાણી ઩ડલા રાગમાં. ચભાય કશે , “અયે , ફા! ફા઩! ખમ્ભા તભને. કાં
ક૊ચલાલ?”
“બાઇ! અટાણે કું લયને ઩ે ‖યાભણીન૊ લખત છે . ઩ણ ગાંપન ંુ ક૊ઇ નથી

આવય.ંુ એક ક૊યીમ ભાભેયાની નથી ભ૊કરી. અને ભાયે ભાથે ભે ‖ણાંના ભે ‖
લયવે છે . ભાયા વ઩મરયમાં તે શ ંુ ફધા ભયી ્ ૂટયાં?”
P a g e | 258
ંુ ” ચભાયે અજામફ ફનીને ઩ ૂછ્.ંુ

“ક૊ઇ નથી આવય?
“ના, ફા઩! તાયા વલના ક૊ઇ નરશ.”
ચભાયના અંતયભાં એ લેણ અમ ૃતની ધાય જેવ ંુ ફનીને યે ડાઇ ગય.ંુ ભાયા
વલના ક૊ઇ નરશિં! - શાં! ભાયા વલના ક૊ઇ નરશ! હુંમ ગાંપન૊ છં ને! ગાંપની
આફફૃના કાંકયા થામ એ ટાણે હું ભાય૊ ધયભ ન વંબાફૄં ? આ ફે ‖નડીનાં
આંસડુ ાં ભાયાથી ળેં દીઠાં જામ? એ ફ૊રી ઊઠય૊, “ફા! ત ંુ ય૊ ત૊ તને ભાયા
છ૊કયાંના વ૊ગંદ. શભણાં જ૊જે, ગાંપની આફફૃને હું જાતી ય૊કું છં કે નરશ?”
“અયે યેયે, બાઇ! ત ંુ શ ંુ કયીળ?”
P a g e | 259
“શ ંુ કયીળ ? ફા , ફા઩ન
ુ ે હું ઓ઱્ ંુ છં. શલે ત ંુ શયભત યાખજે શ૊ , ભાં! શ ંુ
કયવ ંુ તે ભને સ ૂઝી ગય ંુ છે .”
એભ કશીને ચભાય ચાલ્મ૊. દયફાયગઢની દ૊ઢીએ જઇને દયફાયને ખફય

ભ૊તલ્મા, “ગાંપથી ખેવ઩મ૊ આવમ૊ છે અને દયફાયને કશ૊ , ઝટ ભ૊ઢે થાવ ંુ
છે .”
દયફાય ફશાય આવમાં તેભણે ચભાયને દે ખમ૊ , ભશ્કયીનાં લેણ કાઢયાં , “કાં ,
બાઇ! ભાભેરં ુ રઇને આવમા છ૊ કે ?”
“શા, અન્નદાતા! આવમ૊ છં ત૊ ભાભેરં ુ રઇને જ.”
P a g e | 260
“એભ! ઓશ૊! કેભ , તભને ભ૊કરલા ઩ડયા! ગાંપના યજ઩ ૂત ગયાવવમા શ ંુ

દલ્રીને ભાથે શલ્ર૊ રઇને ગમેર છે ?”
“અયે ,દાદા! ગાંપના ધણીને ત૊ ઩૊તાની તભાભ લસ્તી ઩૊તાના કુ ટંુ ફ જેલી
છે . આજ ભાયા ફા઩ ુ ઩ંડે આલતા શતા , ઩ણ તમાં એક ભયણ ંુ થઇ ગય.ંુ
ક૊ઇથી નીક઱ામ તેવ ંુ ન યહ્,ં ુ એટરે ભને દ૊ડાવમ૊ છે .”
“તમાયે ત૊ ભાભેયાનાં ગાડાં ની શેડય લાંવે શારી આલતી શળે, કાં ?”
ુ ાં
“એભ શ૊મ , ફા઩ા! ગાંપના બાણેજનાં ભ૊વા઱ાં કાંઇ ગાડાંની શેડ્ભ
વાભે?”
P a g e | 261
“તમાયે ?”
“એ અભારં ુ ખવતા ગાભ કું લયને ઩ે‖યાભણીભાં દીધ.ંુ ”
દયફાયે ભોંભાં આંગ઱ી નાખી , “એને થય ંુ કે આ ભાણવની ડાગ઱ી ખવી

ગઇ શળે. એણે ઩ ૂછ્,ંુ “કાંઇ કાગ઱ દીધ૊ છે ?”
“ના, દાદા! કાગ઱ લ઱ી શ ંુ દે લ૊ ‖ત૊! ગાંપના ધણીને એભ ખફય નરશ શ૊મ
કે જીલતાજગતા ભાનલીથીમે કાગ઱ની કટકીની આંઇ લધ ુ ગણતયી શળે!”
ચભાયના ત૊છડા લેણની અંદય લાંકાનેયના યાજાએ કં ઇક વચ્ચાઇ બયે રી

બા઱ી. આખા ગઢભાં લાત પ્રવયી ગઇ કે ગાંપન૊ એક ઢ૊ય ચીયનાય૊ ઢેઢ
P a g e | 262
આલીને ખવતા ગાભની ઩શેયાભણી વંબ઱ાલી ગમ૊. યાણીને ભાથે ભે ‖ણાંના

ઘા ઩ડતા શતા તે થંબી ગમા. અને ફીજી ફાજુએ ચભાયે ગાંપન૊ કેડ૊
઩કડય૊. એને ફીક શતી કે જ૊ કદાચ લાંકાનેયથી અવલાય છૂટીને ગાંપ
જઇ ખફય કાઢળે ત૊ ગાંપન ંુ ને ભારં ુ નાક ક઩ાળે. એટરે મ ૂઠીઓ લા઱ીને
એ ત૊ દ૊ડલા ભાંડય૊. ગાંપ ઩શોંચીને ગઢભાં ગમ૊ , જઇને દયફાયને
ભ૊ઢાભ૊ઢ લેણ ચ૊ડયાં , “પટય છે તભને , દયફાય! રાજતા નથી ? ઓરી
ફ૊નડી ફચાયી લાંકાનેયને ગ૊ખે ફેઠી ફેઠી ઩ાણીડાં ઩ાડે છે . એને
ધયતીભાં વભાલા લે઱ા આલી ઩શોંચી છે . અને તભે આંશીં ફેઠા રયમા છ૊ ?
ફા઩!ુ ગાંપને ગા઱ ફેવે એનીમ ખેલના ન યશી?”
P a g e | 263
“઩ણ છે શ ંુ , મ ૂયખા?” દયફાય આ ભીઠી અમ ૃત જેલી ગા઱૊ વાંબ઱ીને

શવતા શવતા ફ૊લ્મા.
“શ૊મ શ ંુ ફીજુ ં ? બાણેજ ઩યણે છે ને ભાભા ભ૊વા઱ાં રઇને અફઘડી

આલળે એલી લાટ જ૊લામ છે .”
“અયયય! એ ત૊ વાંબયં ુ જ નરશ, ગજફ થમ૊! શલે કેભ કયવ?

ંુ ”
“શલે શ ંુ કયલાન ંુ શત ંુ ? ઇ ત૊ ઩તી ગય.ંુ શલે ત૊ ભાયે જીલવ ંુ , કે જીબ

કયડીને ભયવ,ંુ એ જ લાત ફાકી યઇ છે .”
“કાં એરા! તારં ુ તે શ ંુ પટકી ગય ંુ છે ?‖
P a g e | 264
“શા ફા઩!ુ પટકી ગય ંુ ‖ત ંુ એટરે જ તભાયા થકી ભાભેયાભાં ખવતા ગાભ

દઇને અવમ૊ છં .”
“ળી લાત કયછ? ત ંુ આ઩ણ ંુ ખવતા દઇ આવમ૊?”
“શા, શા! શલે તભાયે જે કયવ ંુ શ૊મ તે કશી નાખ૊ ને એટરે ભને ભાય૊
ભાયગ સ ૂઝે.”
દયફાયન ંુ શૈય ંુ બયાઇ આવય ંુ , “લાશ! લાશ, ભાયી લસ્તી! ઩યદે ળભાંમ એને
ભાયી આફફૃ લશારી થઇ. ગાંપન ંુ ફેવણ ંુ રાજે એટરા ભાટે એણે કેટલ ં ુ
જ૊ખભ ખેડ્!ંુ લાશ! ભાયી લસ્તીને ભાયા ઉ઩ય કેટર૊ વલશ્વાવ!”
P a g e | 265
“બાઇ! ખવતા ગાભ તેં તાયા ફ૊ર ઉ઩ય દીધ ંુ એ ભાયે અને ભાયી વ૊
઩ેઢીને કબ ૂર ભંજૂય છે . આજ તાયે ભયલાન ંુ શ૊મ ? તાયા વલના ત૊ ભાયે
ભયવ ંુ ઩ડત!”
ચભાયને દયફાયે ઩ાઘડી ફંધાલી , અને ડેરીએ બાણેજનાં રગન ઊજલલાં

ળફૃ થમાં. ચભાયલાડે ઩ણ ભયદ૊ ને ઓયત૊ ઩૊યવભાં આલી જઇ લાત૊
ુ ા ઩યણે એનાં ભ૊વા઱ાં આ઩ણે
કયલા રાગમાં, લાત ળી છે ? આ઩ણા બાણબ
ુ ામ?”
ન કયીએ ત૊ ક૊ણ કયે ? ધણી ભ ૂલ્મ૊, ઩ણ આ઩ણાથી ભર
P a g e | 266
લાંકાનેયના અવલાયે આલીને ખફય કાઢયા. ગાંપના ધણીએ જલાફ

ભ૊કલ્મ૊, “એભાં ઩ ૂછલા જેવ ંુ શ ંુ રાગય ંુ ? ગાંપની લસ્તીને ત૊ ભેં ક૊યે કાગ઱ે
વરશય ંુ કયી આ઩ી છે .”
લયની ભાતા શલે દાઝ કાઢી કાઢીને લાંકાનેયના દયફાયગઢભાં રગનગીત

ગજલી યહ્યાં છે કે –
તયલાય વયખી ઊજ઱ી યે ઢ૊રા !

તયલાય બેટભાં વલયાજે યે લારીડા લીયને,
એલી યે શ૊મ ત૊ ઩યણજ૊ યે ઢ૊રા
નીકય વાયે યી ઩યણાવ ંુ યે લારીડા લીયને.
P a g e | 267
આજે એ ખવતા ગાભ ત૊ છે ક બારભાં ગાંપ યાજની ઩ડખે જ છે .

આજુફાજુ ગાંપની જ વીભ છે , અને લાંકાનેય ત૊ તમાંથી ઩ચાવ ગાઉ દૂ ય
શળે. છતાં અતમાયે એ ગાભ લાંકાનેયને તાફે છે . આજુફાજુ ફીજે ક્ાંમ
એક તસ ુ જભીન ઩ણ લાંકાનેયની નથી.
[આ કથા બારભાં પ્રચણરત છે . કશેલામ છે કે એને ફન્મા આજ (1925ભાં)

300 લ઴ા થમાં શળે. નાભઠાભ જડતાં નથી. ચ૊ક્કવ લ઴ા તથા નાભઠાભ
ભે઱લલા ભાટે લાંકાનેય દીલાનવાશેફને વલનંતી કયતાં તેભણે જણાવય ંુ કે
જૂનાં દપતય૊ તથા અન્મ સ્થ઱ે ત઩ાવ કયતાં આ દં તકથાભાં કાંઇ
વતમાંળ શ૊લાન ંુ રાગત ંુ નથી. તેભ છતાં પ્રચણરત કથા તયીકે અશી આ઩ી
P a g e | 268
છે . રાગે છે કે , ખવતા ગાભની બોગ૊ણરક ક્સ્થવત જ૊તાં લાંકાનેયના અને

ંુ ય ઇવતશાવ જફૃય વંક઱ામ૊ શ૊લ૊
તે ગાભના જ૊ડાણની વાથે કં ઇક સદ
જ૊ઇએ.]
P a g e | 269
12. અણનભ ભાથાં
આ વંવાયની અંદય બાઇફંધ૊ ત૊ કં ઇક બાળ્મા , પ્રાણને વાટે પ્રાણ કાઢી

દે નાય દીઠા, ઩ણ જુગજુગ જેની નાભના યશી ગઇ એલા ફાય એકર૊રશમા
દ૊સ્ત૊ ત૊ વ૊યઠભાં આંફયડી ગાભને ટીંફે આજથી વાડા ચાયવ૊ લયવ
ઉ઩ય ઩ાક્ા શતા.
ફે નરશ, ચાય નરશ, ઩ણ ફાય બાઇફંધ૊ન ંુ જૂથ. ફાયે મ અંતય એકફીજાને

આંટી રઇ ગમેરાં. ફાય ભંક૊ડા ભે઱લીને ફનાલેરી ર૊ઢાની વાંક઱ જ૊ઇ
લ્મ૊. ફાય ખ૊ણ઱માં વોંવયલ૊ એક જ આતભા યભી યહ્ય૊ છે .
P a g e | 270
સ ૂયજ-ચંદ્રની વાખે ફેવીને ફાયે મ બાઇફંધ૊એ એક રદલવ વભી વાંજને

઩શ૊યે કાંડાં ફાંધ્માં. છે લ્રી લાયની ગાંઠ લા઱ી. ફાયે મન૊ વયદાય લીવ઱
યાફ૊; ઩યજજમ૊ ચાયણ ; વાત ગાભડાંન૊ ધણી ; શ઱લદના યાજવાશેફન૊
જભણ૊ શાથ ; જેનાં લાંવાભાં જ૊ગભામાન૊ થા઩૊ ઩ડય૊ છે ; જેણે ઩૊તાની
તયલાય વલના આ ધયતીના ઩ડ ઉ઩ય ફીજા ક૊ઇને ભાથ ંુ ન નભાલલાનાં
વ્રત રીધાં છે , દે લતા જેને ભ૊ઢાભ૊ઢ શોંકાયા દે છે , એલા અણનભ
કશેલાતા લીવ઱ યાફાએ લાત ઉચ્ચાયી “બાઇ ધાનયલ! બાઇ વાજણ! બાઇ
નાગાજણ! યવલમા! રખભણ! તેજયલ! ખીભયલ! આરગા! ઩ારા! લેયવર!
અને કેળલગય! વાંબ઱૊.”
P a g e | 271
“ફ૊ર૊, લીશ઱બા!” એભ શોંકાય૊ દઇને ળંકયના ગણ વયખા અણગમાય

જણાએ કાન ભાંડયા.
“વાંબ઱૊, બાઇ! જીલતાં રગી ત૊ દુવનમા ફધી દ૊સ્તી નબાલતી આલે છે .

઩ણ આ઩ણા વ્રતભાં ત૊ ભાતાજીએ લળેકાઇ ભેરી છે . આ઩ણને ળાસ્ત્રની
ઝાઝી ગતાગભ નથી. આ઩ણ ંુ ળાસ્ત્ર એક જ કે જીલવ ંુ તમાં સધ
ુ ીમ
એકવંગાથે, ને ભયવ ંુ ત૊મ વંગાથે લાંવા ભ૊મા નરશ, છે કબ ૂર?”
“લીશ઱બા! ફૃડી લાત બણી. વયગા઩યને ગાભતયે લીશ઱ ગઢલી જેલ૊

વથલાય૊ ક્ાંથી ભ઱ળે ? વહુ ઩૊ત઩૊તાની તયલાયને વળય ઉ઩ય ચડાલીને
વ૊ગંદ ખાઓ કે જીલવ ંુ ને ભયવ ંુ એક જ વંગાથે.”
P a g e | 272
ડારાં ડારાં જેલડાં ફાયે મ ભાથાં ઉ઩ય ખડગ ભંડામા. અને ફાયે મન ંુ ર૊શી
બેફૄં કયીને રખત રખમાં કે ―જીલવ-ંુ ભયવ ંુ ફાયે મને એક વંગાથે – ઘડી
ંુ છે ટંુ ન ઩ાડવ.ંુ ‖
એકનમ
અણગમાય ઩યજજમા ચાયણ અને એક કેળલગય ફાલ૊ ; ભ૊તને મકુ ાભે વહુ
બે઱ા થાલાના છીએ, એલા ક૊ર દઇને આનંદે ચડયા છે ; વલજ૊ગ ઩ડલાના
ઉચાટ ભેરીને શલે વહુ ઩૊ત઩૊તાના ધંધા઩ાણીભાં ગયકાલ છે . ક૊ઇ ગોધન
ચાયે છે , ક૊ઇ વાંતીડાં શાંકે છે , ક૊ઇ ઘ૊ડાની વ૊દાગયી કે઱લે છે , અને
કેળલગય ફાલ૊ આંફયડીના ચ૊યાભાં ઇશ્વયનાં બજન - આયતી વંબ઱ાલે
છે . ફીજી ફાજુ ળ૊ ફનાલ ફન્મ૊ ?
P a g e | 273
અભદાલાદ કચેયીભાં જઇને લીવ઱ ગઢલીના એક અદાલવતમા ચાયણે

ુ તાનના કાન ફૂં ક્ા કે “અયે , શે ઩ાદળાશ વરાભત! તેં વાયામ વ૊યઠ
સર
ુ ટ ઝુકાલે , ઩ણ
દે ળને કડે કમો , ભ૊ટા ભ૊ટા શાકેભ તાયા તખતને ઩ામે મગ
તાયી ઩ાદળાશીને અલગણનાય૊ એક ઩રુ ુ ઴ જીલે છે .”
“ક૊ણ છે એલ૊ ફે ભાથા઱૊ ં ૂ ખાધી શ૊મ

, જેની ભાએ વલાવેય સઠ ?”
઩ાદળાશે ઩૊તાના ્ ૂની ડ૊઱ા પેયલીને ઩ ૂછ્.ંુ
ંુ યીનાં વાત વાંજણ ગાભન૊ ધણી લીવ઱ યાફ૊. જાતન૊

“આંફયડી સદ
ચાયણ છે .”
P a g e | 274
ુ ાતારા! મા ઩ાક ઩યલયરદગાય!” - એલી

“રા શ૊ર લલ્રાશ! મા ્દ
ં ૂ ાડા કાઢતા , ઝયણખમાના ઝાં઩ા જેલી દાઢીને ભાથે
કરફરી બા઴ાભાં ધલ
શાથ પેયલતા , ધ૊ભચખ આંખ૊લા઱ા , ઩ાડા જેલી કાંધલા઱ા , લવભી ત્રાડ
દે લાલા઱ા, અક્કે ક ઘેટ૊ શજભ કયલાલા઱ા , અક્કે ક ફતક ળયાફ
ુ તાની
઩ીલાલા઱ા, ર૊ઢાના ટ૊઩-ફખતય ઩શેયલાલા઱ા મર , ભકયાણી,
અપઘાની અને ઇયાની જ૊દ્ધાઓ ગ૊ઠણબેય થઇ ગમા.
“શ ંુ વાત ગાભડીન૊ ધણી એક ચાયણ આટરી વળયજ૊યી યાખે ? એની ઩ાવે

કેટરી પ૊જ?”
P a g e | 275
“પ૊જ-ફ૊જ કાંઇ નરશ , અલ્રાના રપયસ્તા! એક ઩૊તે ને અણગમાય એના

બાઇફંધ૊. ઩ણ એની ભગફૃફી આવભાનને અડી યશી છે . ઩ાદળાશને ફબ્ફે
કટકા ગાળ્ય ંુ કાઢે છે .”
ુ તાનની ફુરગર
વડડડ! સર ુ ાફી કામાને ભાથે નલાણ ંુ શજાય ફૃંલાડાં ફેઠાં
થઇ ગમાં. પ૊જને શંકાયલાન૊ હુકભ દીધ૊. અલ્રાન૊ કા઱દૂ ત ધયતીને
કડાકા રેલયાલત૊ આંફયડી ગાભ ઩ાય આવમ૊. ગાભની વીભભાં તંબ ૂ
તાણીને પયભાવ કયી કે, “ફ૊રાલ૊ લીવ઱ યાફાને.”
એક શાથભાં વત્રશ ૂ઱ , ફીજા શાથભાં ફ઱દની યાળ , ખબે બલાની , બેટભાં

દ૊ધાયી કટાયી , ગ઱ાભાં ભા઱ા ને ભાથે ઝૂરત૊ કા઱૊ ચ૊ટર૊ - એલા
P a g e | 276
દે લતાઇ ફૃ઩લા઱૊ લીવ઱ યાફ૊ ઩૊તાની વીભભાં વાંતીડું શાંકે છે .

આબાભંડ઱ન ંુ દે લ઱ કયં ુ છે ; સ ૂયજના રકયણની વશસ્ત્ર વળખાઓ ફનાલી છે .
નલયં ગીરી દવ રદળાઓ ચાક઱ા-ચંદયલા કલ્પ્મા છે , અને ફ઩૊યની
લયા઱૊ નાખતી ધયતી દે લીના મજ્ઞ-કું ડ જેલી વડવડે છે . ભાંશી ઩લનની
જાણે ધ ૂ઩દાની પ્રગટ થઇ છે ! એલા ચોદ બ્રહ્ાંડના વલશ્વને ભંરદય વયજી ,
ભાંશે ઊબ૊ ઊબ૊ બતત લીવ઱૊ ભશાભામાન ંુ અઘ૊ય આયાધન ગજાલી યહ્ય૊
છે .
જમ૊તે પ્ર઱ં ફા, જુગદમ્ફા, આદ્ય અંફા ઇવયી,

લદનં ઝ઱ં ફા, ચંદ ફંફા, તે જ તમ્ફા ત ંુ ખયી
P a g e | 277
શ૊તે અથાકં , ફીય શાકં , ફજે ડાકં ફમ્ભણી,

જગભાંમ ઩યચ૊ દીઠ જાશેય યાવ આલડ યમ્ભણી.
જીમ યાવ આલડ યમ્ભણી, જીમ યાવ આલડ યમ્ભણી.
બેયલે શલ્રા, બલ્ર બલ્રાં ખાગ ઝલ્રાં ખેરીમં,
શ૊તે શભલ્રાં, શાક શલ્રાં, ઝુઝ ભલ્રાં ઝેલ્રીમં,
ગાજે તફલ્રાં, ફીય ગલ્રાં, ખેણ ટલ્રાં ખમ્ભણી,
જગભાંમ ઩યચ૊ દીઠ જાશેય યાવ આલડ યમ્ભણી.
ગભભભ ગભભભ આબન૊ ઘમ્ુ ભટ ગજે

ંુ છે , રદળાની ગપ
ુ ાઓ શોંકાયા રદમે
છે , અને વાંતીની ક૊ળને જાણે ળે઴નાગની પેણ ભાથે ઩શોંચાડીને
P a g e | 278
઩ાયવભણણના કટકા કયલાન ંુ ભન શ૊મ એલ૊ જ૊ય કયીને ફેમ ઇંડા જેલા
ધ૊઱ા ફ઱દ વાંતીડું ખેંચે છે . બક્તતના ન ૂયભાં બીંજામેરી આંખે લીવ઱
ુ નની ઇવયી ળક્તતના આયાધન ઉ઩ાડે છે .
઩ાછ૊ વત્રભલ
આકાળ ઩ાતા઱ ત ંુ ધય અંફય નાગ સયુ ં નય ઩ામ નભે,

રદગ઩ાર દગમ્ફય, આઠશી ડુંગય, વાતશીં વામય તેણ વભે,
નલનાથ અને નય ચ૊વઠ નાયીએ શાથ ઩વાયીએ તેભ શયી,
યલયામ યલેચીએ, જગગ પ્રભેવીએ લક્ક઱ લેવીએ ઇવલયી.
દે લી લક્ક઱ લેવીએ ઇવલયી, ભાડી લક્ક઱ લેવીએ ઇવલયી.
P a g e | 279
ુ ાલ૊ ખાઇને ભ૊યરા ભલ્રાય ગાલા રાગે છે .

ભેઘભા઱ ગાજી શ૊મ એલ૊ ભર
ુ કાલ઱ ઊ઩ડી આલી છે .
લીવ઱ને અંગે અંગે બક્તતની ઩ર
એલે ટાણે ઘ૊ડેવલાયે આલીને લાલડ દીધા કે “લીશ઱બા! ઩ાતળા તભાયે

઩ાદય આજ ઩ય૊ણા થઇને ઊતયે ર છે .”
“઩ાતળાની ત૊ ઩યલા નથી, ઩ણ ઩ય૊ણ૊ એટરે જ ઩ાતળા.” એભ ફ૊રીને

ચાયણ વાંતીડે ધીંવરં ુ નાખી , ફ઱દ શાંકી ઘેય ઩શોંચ્મ૊. ફ઱દ ફાંધી ,
કડફ નીયી , ક૊ઇ જાતની ઉતાલ઱ ન શ૊મ એભ ઩ાતળાશને ભ઱લા
ચાલ્મ૊.
P a g e | 280
“લીવ઱બા, વંબા઱જ૊! ચાડી ઩શોંચી છે .” ફજાયના ભાણવ૊એ વળખાભણ

વંબ઱ાલી.
“હું તે ફેભાંથી ક૊ને વંબાફૄં , બાઇ? ઩ાતળાને કે ચોદર૊કની જગત

જનનીને?”
ુ તાનના તંબ ૂભાં દાખર થમા.

એટર૊ જલાફ લા઱ીને લીવ઱ ગઢલી સર
વવત્તેયખાં અને ફ૊તેયખાં ઉભયાલ ઩ણ જમાં અદફ બીડી , વળય ઝુકાલી
ુ ાભ૊ની યીતે હુકભ ઝીરતા ફેઠા છે , વ૊યઠના યાજયાણાઓ જમાં અંજણર
ગર
જ૊ડી આજ્ઞાની લાટ જ૊તા ઊબા છે , તમાં વાત ગાભડીના ધણી એક
ચાયણે, યજેબમે લ ૂગડે , અણથડકી છાતીએ , ધીયે ધીયે ડગરે ઩ાતળાશના
P a g e | 281
તખતા વાભા આલીને એક શાથે આડી તયલાય ઝારીને ફીજે શાથે વરાભ
દીધી. એન ંુ ભાથ ંુ અણનભ યહ્.ં ુ
ુ તાને નખ૊યાં ફુરાલીને ઩ડકાય૊ કમો , “વરાભ ક૊ની

“લીવ઱ ગઢલી!” સર
કયી?”
“વરાભ ત૊ કયી આ ળક્તતની - અભાયી તયલાયની, બણેં, ઩ાતળા!” લીવ઱ે

ઠં ડે કરેજે જલાફ લાળ્મ૊.
“વ૊યઠના શાકેભને નથી નભતા?”
P a g e | 282
“ના, ભ૊઱ા ફા઩! જ૊ગભામા લન્મા અલયાશીં કભણેંશીં આ શાથની વરામ ંુ

ન૊મ કે આ ભાથાની નભણય ંુ ન૊મ ; ફાકી ત૊઱ી આલયદા ભાતાજી કય૊ડ
લયવની કયે !”
“કેભ નથી નભતા?”
“કાણા વારુ નભાં ? ભાણશ ભાણશશીં કેલાન૊ નભે? શાથ જ૊ડલા રામક ત૊
એક અલ્રા અને દૂ જી આદ્યળક્તત , એક ફા઩ અને દૂ જી ભાલડી ; આ઩ણા
વંધા ત૊ બાઇય ંુ બણામેં. ફથ ંુ બયીને બેટીએ , ઩ાતળા! નભીંએ નરશ. ત ંુ કે
મ,ંુ ફેભાં કભણેમ ઊંચ કે નીચ નવેં ત૊ ઩છેં , ફ૊લ્મ ઩ાતળા , કાણા વારં ુ
નભાં?”
P a g e | 283
ુ તાનની ભગફૃફી ઉ઩ય ર૊ઢાના ધણ ઩ડયા.

ચાયણને લેણે લેણે જાણે સર
ુ તાને આજ
નાના ફા઱કના જેલી વનબામ અને વનદો઴ લાણી સર
઩શેરીલશેરી વાંબ઱ી. અદફ અને તાફેદાયીના કડક કામદા ઩઱ાલત૊ એ
ુ રભાન શાકેભ આજ ભાનલીના વાપ રદરની બા઴ા વાંબ઱ીને અજામફ
મવ
ુ તાન ફયાડય૊, “કાં વરાભ દે , કાં રડાઇ રે.”
થમ૊. ઩ણ સર
“શા! શા! શા! શા!” શવીને લીવ઱બા ફ૊લ્મ૊ , “રડાઇ ત૊ ણરમા ; અફ ઘડી
ણરમા. ભયણના બે ત૊ ભાથે યાખમા નવેં , ઩ણ ઩ાતળા! ભ૊઱૊ એક લેણ
યાખમ.”
“ક્ા શૈ?”
P a g e | 284
“બણેં ઩ાતળા, ત૊઱ી ઩ાવે દૂ ઠ દભંગ઱ પ૊જ, અને ભ૊઱ી ઩ાવેં દવ ને એક

દ૊વદાય, ત૊઱ા ઩ાવેં ત૊઩ ંુ , ફંધ ૂકું , નાળ્ય ંુ - ઝંઝાળ્ય ુ , અને અભણી ઩ાવેં
અક્કે ક ખડગ ; બણેં રડાઇ ણરમાં ; ઩ણ દાફૃગ૊઱૊ નરશ ; આડ શવથમાયે .
ત૊઱ા વૈકડા ભ૊ઢે રડલૈમા ; અમ ંુ ફાય બાઇફંધ: આલી જા. અભણાં શાથ
જ૊ત૊ જા, અણનભ ભાથાં રેને કીભ કલ઱ાવે જલામ ઇ જ૊ત૊ જા!”
ુ તાને ફેરપકય યશીને કેલ઱ તયલાય —બારાં જેલાં અણછૂટ આયધ

સર ુ ૊ન ંુ
ુ કયલાની કબ ૂરાત આ઩ી .
યદ્ધ
“યં ગ લીવ઱બા! રડાઇ રેને આદ૊! યં ગ લીવ઱બા! ઩ાતળાની આગ઱

અણનભ યૈ ને
P a g e | 285
આદ૊!”
એભ શયખના નાદ કયતા દવ બાઇફંધ૊એ વાભી ફજાયે દ૊ટ દીધી ,

લીવ઱ને ફાથભાં રઇ રીધ૊ દવ ને એક અણગમાય જણા કેવરયમાં ઩ાણી
ુ ાર છાંટે છે . ભાથાના ભ૊ટા
કયીને લ ૂગડાં યં ગે છે . વાભવાભા અફીર ગર
ભ૊ટા ચ૊ટરા તેરભાં ઝફ૊઱ે છે .
ભ૊યરા જેલા ફાય બાઇફંધ૊નાં ભ૊તના ઩રયમાણની આલી લાત૊ જે ઘડીએ

ુ તાનના તંબ ૂભાં ઩શોંચી તે લખતે દાઢીએ શાથ પેયલીને ઩૊તે ઩સ્તાલ૊
સર
કયલા રાગમ૊ કે “ભ ૂર થઇ, જફયી ભ ૂર થઇ. ફાય વનય઩યાધી લીય ઩રુ ુ ઴૊
લટના ભામાા ભાયી પ૊જને શાથે શભણાં કતર થઇ જાળે. મા અલ્રા! ભેં
P a g e | 286
ખ૊ટ ખાધી. ભાયે ભાથે શતમા ચડળે. ક૊ઇ આ આપતભાંથી ઊગયલાન૊

ઇરાજ ફતાલે?”
ુ ાલંદ” લજીય ફ૊લ્મ૊ , “આ઩ણ૊ ઩ડાલ ગાભના ઝાં઩ા

“ઇરાજ છે , ્દ
઩ાવેથી ઉ઩ાડીને ગાભની ઩છલાડેની દીલારે રઇ જઇએ. લીવ઱ યાફ૊
ઝાં઩ેથી નીક઱લા જળે એટરે એની ઩ીઠ આ઩ણી ફાજુ થળે. ફવ ,
એને આ઩ણે વંબ઱ાલી દે શ ંુ કે અભને તે ઩ીઠ દે ખાડી, શલે જ ંગ શ૊મ નરશ.”
ુ તાનની પ૊જ ગાભની ઩છલાડેની

સર રદળાએ જઇ ઊબી. અણગમાયે મ
બાઇફંધ૊ વગાંલશારાં ને જીવમા - મ ૂઆના જુશાય કયીને ડેરીએથી
નીક઱લા જામ છે તમાં લસ્તીએ અલાજ દીધ૊,
P a g e | 287
“લીવ઱બા! લેયીની પ૊શ ગાભની ઩છીતે ઊબી છે . અને ઝાં઩ેથી જાળ૊ ત૊

અણનભ લીવ઱ે બાયથભાં ઩ાય૊ઠનાં ઩ગરાં બમાં કશેલાળે , શ૊!” (઩ાય૊ઠના
= ઩ીઠનાં)
“઩ાય૊ઠનાં ઩ગરાં! લીશ઱૊ બયળે ?” લીવ઱બાની આંખ૊ભાં તેજ લધ્માં.

“ધાનયલ બા! નાગાજણ બા! યવલમા! રખભણ! ખીભયલ! દયફાયગઢની
઩છીત ત૊ડી નાખ૊. વાભી છાતીએ ફા‖ય નીક઱ીએ.”
઩છીત ત૊ડીને અણગમાય મ૊દ્ધા , મજ્ઞના ઩યુ ૊રશત જેલા , ફશાય નીકળ્મા.
ુ તાને શાથીના શ૊દ્દા ઉ઩યથી હુતાળણીના ઘૈયૈમા જેલા ઉલ્રાવભાં
સર
ગયકાલ અણગમાય દ૊સ્તાય૊ને દે ખમા.
P a g e | 288
“અલ્રાશ! અલ્રાશ! અલ્રાશ! ઇભાનને ખાતય દુવનમાની વભટ્ટી ખંખેયીને

ભ૊તના ડાચાભાં ચાલ્મા આલે છે . એની વભળેયના ઘા ઝીરળે ક૊ણ?” એલે
ટાણે લીવ઱ યાફાએ કેળલગયને વલાર કમો :
ુ કેળલ કં ધા઱,
લીશ઱ ઩ ૂછે બ્રાહ્ણા, સણ
કણ ઩ગરે વયગ ઩ાભીએ, ઩ળતક નૈમા઱ા?
[અયે , શે કેળલગય ભશાયાજ , શે બ્રાહ્ણ , વાંબ઱, શે ઩સ્ુ તક-઩૊થીના

વનશા઱નાય જ્ઞાની, ફ૊ર, આ઩ણે કેલી યીતે ભયીએ ત૊ સ્લગા ઩ભામ ? એ
જ્ઞાન ફતાલનારં ુ ક૊ઇ ઩સ્ુ તક તેં વનશાળ્ય ંુ છે ?]
P a g e | 289
અંતયભાં જેને જ્ઞાનનાં અજલા઱ાં પ્રગટ થઇ ગમાં છે , જેની સયુ તાના તાય
઩યભ દે લની વાથે ફંધાઇ ગમા છે , વલદ્યા જેની જીબને ટે યલે યભે છે , તે
કેળલગયે ઩૊તાના ક૊ઠાની અજાણી લાણી ઉકેરીને ઉત્તય દીધ૊ કે શે
લીશ઱બા!
કું ડે ભયણ જે કયે , ગ઱ે શેભા઱ાં.

કયલત કે બેયલ કયે , ળીખયાં ળખયા઱ાં.
વત્રમા, ત્રંફાવ, આ઩ત઱ જે ભયે શઠા઱ા,
તે લય રદમાં લીશ઱ા, વગ વથમે બલા઱ા.
P a g e | 290
[લીશ઱બા, કાં ત૊ ભાણવ કું ડા઱ે ઩ડીને પ્રાણ છાંડે , કાં શેભા઱૊ ગ઱ે , કાં
કાળીએ જઇ કયલત ભેરાલે , કાં ણગયનાયને ભાથે જઇ બૈયલ-જ઩ ખામ , કાં
અફ઱ા ભાટે , ગામ ભાટે કે ઩૊તાના ગયાવ ભાટે જાન આ઩ે ; એટરી
જાતનાં ભ૊તભાંથી એકીમ ભ૊તના વ્રત ધાયણ કયે , તેને જ આલતે બલ
અભયા઩યુ ી ભ઱ે , શે બાઇ લીશ઱!]
વાંબ઱ીને લીશ઱ે વભળેય ખેંચી , વભળેયની ઩ીંછીએ કયીને ―ખ઱ાલા‖

ૂ ાફૄં કય.ં ુ
જભીનભાં રીટ૊ દઇને કં ડ
“જુલાન૊!” લીશ઱ે લાણીન૊ ટં કાય કમો , “જુલાન૊! આજ આ઩ણાં

અભયા઩યુ નાં ગાભતયાં છે . અને કેળલગયે ગણાવમાં એટરા કેડાભાંથી
P a g e | 291
ૂ ા઱ે ભયણ ‖ન૊ કેડ૊ આજ રગી દુવનમાને ભાથે ક૊ય૊ ઩ડય૊ છે . ફીજે
―કં ડ
ભાગે ત૊ ઩ાંડલ૊ વયખા કં ઇકનાં ઩ગરાં ઩ડયાં છે . ઩ણ આજ આ઩ણે
વહુએ આ નલી લાટે શારી નીક઱વ ંુ છે . જ૊જ૊ શ૊ , બાઇફંધ૊! આજ
બાઇફંધીના ઩ાયખાં થાળે. આજ આખય રગી રડજ૊ અને વાંજ ઩ડે તમાયે
ભ૊તની વેજડીએ એક વંગાથે સ ૂલા આ કં ડ
ૂ ા઱ે વહુ આલી ઩શોંચજ૊. કશ૊ ,
કબ ૂર છે ?” “ફૃડું લેણ બણય,ંુ લીશ઱બા!” દવેમ જણાએ રરકાય દીધ૊.
“આક઱ા થાઓ ભા ૂ ા઱ે આલવ ંુ ત૊ ખરં ુ

, બાઇ, વાંબ઱૊! કં ડ , ઩ણ
઩૊ત઩૊તાનાં શવથમાય ઩રડમાય , પેંટાપાણ઱મા અને કામાની ઩યજે઩યજ
ન૊ખાં થઇ ગમાં શ૊મ તેમે લીણીને વાથે આણલાં. ફ૊ર૊, ફનળે?”
P a g e | 292
“લીશ઱બા!” બાઇફંધ૊ ગયજમા, “ચંદય—સ ૂયજની વાખ ભાથે ખડગ ભેરીને

વ્રત રીધાં છે . આ કેવરયમા લાઘા ઩શેમાં છે . આ કં કુના થા઩ા રીધા છે
અને શલે લ઱ી નલી કબ ૂરાત ળી ફાકી યશી ? અભે ત૊ તાયા ઓછામા ,
ફા઩! લાંવ૊લાંવ ડગરાં દીધ્મે આલશ.ંુ ”
“જુઓ, બાઇ! અતમાયે આજ વાંજયે આ઩ણાભાંથી આંશીં જે કં ડ

ૂ ા઱ા ફશાય ,
એ ઇશ્વયને આંગણેમ કં ડ
ૂ ા઱ા ફશાય, લીવયળ૊ ભા.”
દવેમ જણાએ ભાથાં નભાવમાં.
“અયે , ઩ણ આ઩ણ૊ તેજયલબા ક્ાં?”
P a g e | 293
“તેજયલ ઩યગાભ ગમ૊ છે .”
“આ....શા! તેજયલ યશી ગમ૊. શઠા઱૊ તેજયલ લાંવેથી ભાથાં ઩છાડીને

ભયળે. ઩ણ શલે લે઱ા નથી. ઓરે અલતાય બે઱ાં થાશ.ંુ ”
અણગમાયે મ જણાએ એકફીજાને ફાથભાં રઇ બેટી રીધ.ંુ જીવમા -મ ૂઆના

યાભયાભ કમાા. જુદા ઩ડલાની ઘડી આલી ઩શોંચી.
વાભે એક ્ ૂણાભાં ઊબેરા શાથી વાભે આંગ઱ી ચીંધાઈ લીવ઱ ફ૊લ્મ૊ ,

“બાઇ, ઓરી અંફાડીભાં ઩ાતળા ફેઠ૊ છે , એને ભાથે ઘા ન શ૊મ , શોં કે!
P a g e | 294
ંુ ૊ ઩ા઱નાય ગણામ. એને ત૊

઩ાતળા ત૊ ઩ચીવન૊ ઩ીય કશેલામ. રા્ન
ર૊ઢાના શ૊દ્દાભાં ફેઠાં ફેઠાં આ઩ણી યભત જ૊લા દે જ૊, શોં!”
“શ૊, બાઇ!”
ભાથે ઩ાણીન૊ ગ૊઱૊ ભાંડીને નેવભાંથી ભાંજૂડી યફાયણ શારી આલે છે .

આલીને એણે કં ડ
ૂ ા઱ા ઢૂકડ૊ ગ૊઱૊ ઉતામો. “લીશ઱ આ઩ા! આ ઩ાણી!”
“ભાંજૂડી, ફેટા, યં ગ તને , ઠીક કય.ં ુ ઩ાછા લ઱શ ંુ તમાયે તયવ ફહુ રાગી
ુ ી આંશીં ફેવજે, ફેટા!
શળે. અભે લ઱ીએ તમાં સધ
P a g e | 295
એટલ ંુ ફ૊રીને અણગમાય મ૊દ્ધાએ ―જે ચંડી , જે જ૊ગણી! ‖ ―જે ચંડી જે

જ૊ગણી!‖ ની શાકર૊ દીધી , દ૊ટ કાઢી. અણગમાય જણા ઩ગ઩ા઱ા અને
વાભે -
શે જરંગા, શંવરા કભંધ ભકયાણી,

ળ૊઩ કેઆડા ભંકડા આયફ ખયવાણી,
ગયલય જ ંગા ગ૊શણા ઩ે ઩ંથા ઩ાણી.
જાણ ળળંગી ઝ૊વ઩મા યાજરકમા ઩તળાણી.
યે લતલંકા યાલતાં ભખભર ઩રાણી,
વલયે લાજડે લાજતી ઘ૊ડે ચડી ઩ઠાણી.
P a g e | 296
ઝરંગા, શંવરા, ભાયલાડી, ભકયાણી, ક્ાડા, ભાંકડા, અયફી, ખ૊યાવાની

- એલા જાતજાતના ઩ાણી઩ંથા અને ઩શાડને લીંધે એલી જાંઘ૊લા઱ા ભાથે
ભખભરના ઩રાણ ભાંડીને ઩ઠાણ૊ ઊતમાા.
ઝાકાઝીક, ઝાકાઝીક , ઝાકાઝીક , વાભવાભી તયલાય૊ની તા઱ીઓ ઩ડલા

ુ ા ઝાટકા ઝીરલા ભંડય૊. એક જણે
ભંડી. એક એક બાઇફંધ વ૊ -વ૊ ળત્રન
જાણે અનેક ફૃ઩ કાઢીને ઘ ૂભલા ભાંડ્.ંુ અને શાથીને શ૊દ્દે થી સર
ુ તાન જ૊ઇ
જ૊ઇને ઩૊કાય કયલા રાગમ૊ કે ―મા અલ્રાશ! મા અલ્રાશ! ઇભાનને ખાતય
ઇંવાન કેલી જજગયથી ભયી યહ્ય૊ છે !‖
P a g e | 297
“લાશ, કેળલગય! લાશ ફાલાજી! લાશ બ્રાહ્ણ , તાયી લીયતા!” એલા

ધન્મલાદ દે ત૊ દે ત૊ લીવ઱ યાફ૊ કેળલગયન ંુ ધીંગાણ ંુ નીયખે છે .
શ ંુ નીયખે છે ? કેળલગયના ઩ેટ ઩ય ઘા ઩ડયા છે , ભાંશીથી આંતયડાં

નીક઱ીને ધયતી ઩ય ઢવયડામ છે . આંતયડાં ઩ગભાં અટલામ છે , અને
જ ંગ ખેરત૊ ફાલ૊ આંતયડાંને ઉ઩ાડીને ઩૊તાને ખબે ચઢાલી રે છે .
“લીશ઱બા!” લીવ઱ના નાનેયા બાઇ રખભણે વાદ દીધ૊ , લીશ઱બા ,

ુ ી ભાયી વાથે અફ૊રા યાખમા , અને આજ ભયતકુ આવમાં ત૊મ
જીલતાં સધ
ુ ન નરશ! લીશ઱, કેળલગયને બરકાયા દઇ રયમા છ૊, ઩ણ
ભ૊ઢાન૊ ભીઠ૊ શક
આભ ત૊ નજય ભાંડ૊!”
P a g e | 298
ડ૊ક પેયલીને જમાં લીવ઱ ઩૊તાના બાઇની વાભે ભીટ ભાંડે તમાં ત૊
જભણ૊ ઩ગ જૂદ૊ ઩ડી ગમ૊ છે એને ફગરભાં દાફીને એક ઩ગે ઠેકત૊
ઠેકત૊ રખભણ લેયીઓની તયલાય ઠણકાલી યહ્ય૊ છે . બાઇને બા઱તાં જ
જીલતયના અફ૊રા ત ૂટી ઩ડયા. લીવ઱ની છાતી પાટપાટ થઇ યશી.
“એ ફા઩ , રખભણ ત ંુ ત૊ યાભન૊ બાઇ , તને બરકાયા ન શ૊મ , ત ંુ

શ ૂયલીયાઇ દાખલ એભાં નલાઇ કેલી ? ઩ણ કેળલ ત૊ ર૊ટની ચ઩ટીન૊
ભાગતર ફાલ૊, ભાગણ ઊઠીને આંતયડાંની લયભા઱ ડ૊કે ઩શેયી લ્મે એની
લળેકાઇ કશેલામ, ભાયા રખભણ જવત!”
P a g e | 299
ુ તાનન ંુ કા઱જુ ં પપડી ઊઠ્ ંુ

વાંજ ઩ડી. ઝડલઝડ રદલવ યહ્ય૊. સર , “મા
ુ ા! આડ શવથમાયે આ
્દ ફશાદુય૊ નરશ ભયે . અને શભણાં ભાયી પ૊જન ંુ
ભાથેભાથ ંુ આ અણગમાયે મ જણા ફાજયાના ડૂંડાની જેભ રણી રેળે. “
“તીયકાભઠાં ઉઠાલ૊! ગર૊રીઓ ચરાલ૊!” શાથીની અંફાડીભાંથી પયભાન

છૂટતાંની લાય ત૊ શડુડુડુડુ! શભભભભ! ધડ! ધડ! ધડ! -
વીંગણ છૂટે બાયસ,ંુ શથના઱ લછટ્ટે,

વાફ઱ છૂટે વોંવયા, સ ૂયા વબટ્ટે
વ્રણ પ્રગટે ઘટ લચ્ચે, ઩ટા પ્રાછટ્ટે,
ુ ે ઝુંવણ ટ૊઩તણ, ખાગે અલઝટ્ટે.
ત્રટ
P a g e | 300
઩ાતળાશી પ૊જની ગર૊રીઓ છૂટી. ઢાર૊ને લીંધીને વીવાં વોંવયલાં ગમાં.

છાતીઓભાં ઘા ઩ડયા. નલયાતયના ગયફા ફનીને અણગમાય બાઇફંધ૊
જુદ્ધભાંથી ફશાય નીકળ્માં. ક૊ઇ એક ઩ગે ઠેકત૊ આલે છે , ક૊ઇ આંતયડાં
ઉ઩ાડત૊ ચાલ્મ૊ આલે છે , ક૊ઇ ધડ શાથભાં ભાથ ંુ રઇને દ૊ડ્.ંુ એભ
અણગમાય જણાં ઩૊તાની કામાન૊ કટકે કટક૊ ઉ઩ાડીને કં ડ
ૂ ા઱ે ઩શોંચ્મા ,
઩છી લીવ઱ે છે લ્રી લાયન૊ ભંત્ર બણમ૊ , “બાઇફંધ૊, સયુ ા઩યીનાં ધાભ
દે ખામ છે . શારી નીક઱૊!”
P a g e | 301
13. વીભાડે વય઩ ણચયાણ૊

કથા એલી ચારે છે કે જૂનાગઢ તાફે ભાણેકલાડા અને ભઘયલાડા નાભનાં
ચાયણ રોકોનાં ફે ગાભ છે . ફન્ને લચ્ચે વીભાડાનો કજજમો શતો. લાયં લાય
જયીપો ભા઩ણી કયલા આલતા ઩યં ત ુ ટંટો ટ઱તો ન શતો. એક દદલવ ફંને
઩ક્ષો વીભાડો કાઢલા ભાટે વીભભાં ઊબા છે . કોઇ એકભત થતો નથી.
રાકડીઓ ઊડલા જેટરો ઉશ્કેયાટ થઇ ગમો છે , તે લખતે તેઓએ વાભેથી
એક જફયદસ્ત વ઩ગને આલતો દીઠો. કોઇકે ભશ્કયીભાં કહ્ું કે ‘બાઇ, આ
નાગદે લતાને જ કશીએ કે આ઩ણો વીભાડો લશેંચી આ઩ો.’ તયત જ ફંને
઩ક્ષો શાથ જોડીને વ઩ગને વંફોધીને એકવાભટા ફોરી ઊઠયા ,’શે ફા઩ા !
P a g e | 302
વાચી લાત છે . તભે દે લ-પ્રાણી છો. લશેંચી દ્યો અભાયો વીભાડો. તભાયા
ળયીયનો રીટો ઩ડે, એ અભાયા વેભાડા તયીકે કબ ૂર છે .’
વાંબ઱ીને તયત જ એ પણધય થંભ્મો, લાંકીચકં ૂ ી ચાર છોડીને એણે વીધુ ં
વોટી જેવું ળયીય કયુું અને ઩છી એ ચાલ્મો. એનો રીટો ઩ડતો ગમો, તે
પ્રભાણે ખટં ૂ નખાતા ગમા અને રીટાથી ઩ોતાની જભીનની ફયાફય વયખી
લશેંચણી થતી જોઇને ફેમ ઩ક્ષો ‘લાશ ફા઩ા ! લાશ ભાયા દે લતા !’
ઉચ્ચાયતા ઉચ્ચાયતા વ઩ગની ઩ાછ઱ ચાલ્મા ગમા. વ઩ગ ચારતો ચારતો
ફયાફય એક સલકટ સ્થ઱ે આવમો. કેયડાના ઝાડનુ ં એક સુકાઇ ગમેલ ું
P a g e | 303
અણીદાય ઠૂંઠું ઩ોતાના વાભે ઊભુ ં છે . ફયછી જેલી ઝીણી એની અણી
જોઇને નાગ ઩઱બય થંબી ગમો. અને તયત ભાણવો ફોરી ઊઠયા , ―શલેશ ુ ં
થાળે ? ફયાફય આ઩ણા વયખેવયખા વીભાડા ઉ઩ય જ આ કેયડો ભોટા
ફા઩ુએ લાલેરો. શલે જોઇએ કે દાદો કોને યે શ દે ળે.’
આ ળબ્દો જાણે કાન ભાંડીને વ઩ગ વાંબ઱તો શોમ એભ પેણ ચડાલીને ઊબો
છે . એના અંતયભાં ઩ણ વભસ્મા થઇ ઩ડી કે કઇ ફાજુ ચાલુ?ં જે ફાજુ
ચારીળ તે ફાજુલા઱ાની એક તસુ જભીન ક઩ાઇ જળે.
એક જ તસુ જભીનનો પ્રશ્ન શતો. છતાં વ઩ે સનણગમ કયી નાખ્મો. ઩ોતે
P a g e | 304
વીધો ને વીધો ચાલ્મો. કેયડાના થડ ઉ઩ય જ ચડયો. વીધેવીધો એ ઠૂંઠાની
અણી ઉ઩ાય ચડયો. અણી એની પેણભાં વોંવયી ઩યોલાઇ ગઇ. વ઩ગ જોય
કયીને ફીજી ફાજુ ઊતયલા રાગ્મો. એભ ને એભ ઩છ્ડી

ંૂ સુધી ચચયાઇ
ગમો. રગાય ઩ણ તમો શોત તો લશેંચણ અણવયખી કશેલાત.
એનુ ં નાભ વીભાડે વ઩ગ ચચયાણો ! આજ ભાણેકલાડા ગાભની નદીને વાભે
તીય એ વ઩ગની દે યી છે . રોકો ‘ભારફા઩ા’ નાભે ઓ઱ખે છે . ચબન્નચબન્ન
કાદઠમાલાડી કુટુંફોના એ કુરદે લતા ભનામ છે . લય-કન્માની છે ડાછે ડી ત્માં
જઇને છોડામ છે . <<------------- બાગ 1 વભાપ્ત ------------------- >>
P a g e | 305
http://aksharnaad.com એટરે અંતયની અનુભ ૂસતનો અક્ષય ધ્લસન
આંગ઱ીના ટેયલે ઉ઩રબ્ધ , ગુજયાતી બા઴ાભાં અઢ઱ક ઓનરાઈન

લાંચનનો યવથા઱, જેભાં ગયલા ગીયનાં પ્રલાવલણગનો , ફા઱લાતાગઓ અને
કાવમો, કસલતા ગઝર અને વલગ ઩દ્ય ૂ ી લાતાગ ઓ , સલસલધ પ્રકાયની
, ટંક
ઉ઩મોગી લેફવાઈટ સલળે ભાદશસત , રોક વાદશત્મ , બજન અને ગયફા ,
અનુલાદીત વાદશત્મ , ઩ુસ્તક વભીક્ષા , મુરાકાતો અને ડાઊનરોડ કયલા
ભાટે અનેક સુદય
ં ઈ ઩ુસ્તકો, એવુ ં ઘણું સલચાયપ્રેયક વાદશત્મ એટરે....
અક્ષયનાદ.ક૊ભ

Rasdhar Ni Vartao Part 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rasdhar Ni Vartao Part 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Page |1

ભનુબાઈ ઩ંચો઱ી યચચત ક્રાસવક ગુજયાતી નલરકથા ―ઝેય તો ઩ીધાં છે

જાણી જાણી ‖ અંતગગત એક વંલાદભાં કશેલાયુ ં છે , “કભગસ્લાતંત્ર્મ જ જ્ઞાન ,

કભાગકભગસલલેક ળીખલે , કભગભાં સુધાયા કયલાનો સલલેક ફતાલે એ જ

બણતય, ફાકી તો તકગ દુષ્ટતા.” જ્ઞાન ભે઱લલાની આ઩ણી વંસ્કૃસતની

કયે , આચયણભાં ઉતાયલાનો પ્રમત્ન કયે . શલેના વભમભાં જ્માયે જ્ઞાનનો

઩ેઢીઓભાં વંસ્કાયસવિંચનનુ ં કાભ વાદશત્મગુરુઓએ જ કયવુ ં યહ્ુ.ં આ઩ણા

વદનવીફે આ઩ણા રોકજીલનને , વંસ્કૃસતને અને મ ૂલ્મોને દળાગ લતી અનેક

કૃસતઓ ભશાન યચનાકાયોએ આ઩ી છે . “વૌયાષ્રની યવધાય” કે એની

કથાઓ સલળે અજાણ્મો શોમ એલો ગુજયાતી , ખયે ખય ગુજયાતી કશેલાલો ન

જોઈએ. ભાયી-અભાયી-આ઩ણી આજની ઩ેઢી ખ ૂફ ઝડ઩ી યુગભાં જીલે છે ,

ક્ાંમ નથી , ભોટા ભોટા ભેનેજભેન્ટ ગુરુઓ ઩ણ વંસ્કાય સવિંચન કે

રગબગ જુરાઈ-2010થી જેનુ ં ટાઈ઩કાભ અને ઈ-઩ુસ્તક સ્લરૂ઩

આ઩લાનુ ં કાભ ળરૂ કયે લ ું તે “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂ઩ને રઈને ,

લાંચનની વગલડતા ખાતય ફે બાગભાં ઈ-પ્રકાસળત કયલાનુ ં નક્કી કયુું છે .

એ અંતગગત પ્રથભ બાગ પ્રસ્તુત છે . ટાઈ઩ ભાટે ગો઩ારબાઈ ઩ાયે ખ

(http://gopalparekh.wordpress.com)ની ભશેનત, તેભાંથી ભ ૂરો ળોધલા,

સુધાયલા અને ઈ-઩ુસ્તક સ્લરૂ઩ આ઩લાની ભાયી ભશેચ્છા વાથે નોકયી

આ ઈ-઩ુસ્સ્તકા પ્રવ ૃસિભાં વતત પ્રોત્વાશન આ઩લા ફદર શ્રી ભશેન્રબાઈ

ભેઘાણી અને “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂ઩ે પ્રકાસળત કયલાની

઩યલાનગી ફદર શ્રી જમંતબાઈ ભેઘાણીનો જેટરો આબાય ભાનુ ં , ઓછો

જ ઩ડલાનો. એ ફંને પ્રેયણાદાતાઓને લંદન. આળા છે આ પ્રમત્ન આ઩ને

઩વંદ આલળે. ક્ષસતઓ અને સુધાયા રામક ફાફતો ઩ય ધ્માન દોયળો તો

- જીજ્ઞેળ અધ્મારૂ, ધનતેયવ વલ. વં. 2066

સ્નેશીશ્રી ગો઩ારબાઈ તથા જજજ્ઞેળબાઈ,

1. ચાં઩યાજ લા઱ો ............................................................................................. 11

4. ઢેઢ કન્માની દુલા ! ........................................................................................ 93

5. કાસનમો ઝાં઩ડો ............................................................................................ 104

6. ઘોડી અને ઘોડેવલાય ................................................................................... 128

7. બીભો ગયાણીમો .......................................................................................... 158

8. દે ઩ા઱દે ...................................................................................................... 196

9. દુશ્ભન ........................................................................................................ 213

10. ભશેભાન .................................................................................................... 241

11. ચભાયને ફોરે ........................................................................................... 252

12. અણનભ ભાથાં .......................................................................................... 269

13. વીભાડે વય઩ ચચયાણો ................................................................................ 301

એ અંધાયે જેત઩યુ ગાભભાં શાર જમાં ―ચાં઩યાજની ડેરી‖ નાભે ઓ઱ખાત૊

છે , ફીજ૊ શાથ ફગરભાં દાફેરી તયલાયની મ ૂઠ ઉ઩ય છે . અંગે ઓઢેર૊

એકાએક યજ઩ ૂત બાદયની બેખડ ઉ઩ય થંબી ગમ૊. કાન ભાંડયા.

―નક્કી ક૊ક વનયાધાય ફ૊ન – દીકયી!‖ એભ ભનભાં ફ૊રીને ચાં઩યાજે ઩ગ

“ભાટી થાજે, કુ કભી!” એલી શાકર દે તા ચાં઩યાજે નદીની ઩ર઱ે રી બેખડ૊

“ક૊ણ, ચાં઩ાયાજ લા઱૊ કે?” ગાતા ઓ઱ાએ ભીઠે કં ઠે ઩ ૂછ્.ંુ

ંુ અટાણે આંશીં ળીદ કલ્઩ાંત કય૊ છ૊?”

“ચાં઩યાજ લા઱ા! ફીળ નરશિં કે?”

“ફીઉં ળીદ? હું યજ઩ ૂત છં.”

“તમાયે અભે અ઩વયાઉં છીએ.”

“અ઩વયાઉં! આંશીં ળીદ ?”

“આંશીં કારે વાંજે જુદ્ધ થાળે. આ બાદયભાં રુવધય ખ઱કળે.”

“એભાં ભ૊ખયે ફે જણ ભયળે. ઩શેર૊ તાય૊ ઢ૊રી જ૊ગડ૊ ; ને ફીજ૊ ત ંુ

“તાય૊ ભ૊ચી , એને ક૊ક જ૊ગીએ યાજી થઇ લયદાન ભાગલાન ંુ કહ્ ં ુ ,

“઩છી ત૊,ચાં઩યાજ! ભ૊ચીડે ભધયાતે દીલી પ્રગટી. ચાય રપયસ્તા નીકળ્મા.

ચાં઩યાજના શૈમાભાંથી અંધાયે વનવાવ૊ ઩ડય૊.

બ઱કડું બાંગલા રાગય ંુ , ઓ઱ા ઝાંખા થલા રાગમા. લાત કશેનાયીન૊

ંુ “એ પ્રભાણે તે રદલવની ભધયાતે ભ૊ચીન ઘયભાં આ઱વ ભયડીને

એ જ લખતે ફીજા ઓ઱ાએ જાણે કે જરટમાં ઩ીંખમાં , ચીવ૊ ઩ાડી. અને

઩ાઘડીન૊ આંટ૊ રઇ જાણનાય એકેએક જેત઩યુ ીઓ જુલાન ને ઘયડ૊

“ઇ ભ૊ચકાને ફાંધીને ચીયી નાખ૊! ઇ કુ કભીને જીલત૊ વ઱ગાલી

ભામે આજ કાંઇ જુદ્ધ અટકળે ? અને ઇ ત૊ ગાભ ફધાન ંુ ઩ા઩. યાજાને

“ફા઩ ચાં઩યાજ!” એન૊ વ઩તા એફરલા઱૊ ફ૊લ્મ૊ , “ઘા લા઱ે ઇ અયજણ!

“ઇ તે કેભ ફને , ચાં઩યાજબાઇ!” ફીજા જુલાન૊એ કહ્ ં ુ , “એન૊ તયઘામ૊

“ત૊ ચાં઩યાજ, હું જુક્તત સઝ

ુ ી ,” કશીને જુલાન૊ અંગ કવલા રાગમા. કેવરયમાં

“જ૊, બાઇ જ૊ગડા! વાભે ઊભ ંુ એ ઩ાદળાશન ંુ દ઱કટક. આ઩ણા જણ છે