građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

1 / 2009

ANALIZA ARHITEKTONSKIH VREDNOSTI PROSTORNO

KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE “STARA ČARŠIJA” U KNJAŽEVCU
Marija Stamenković1

Rezime.
U ovom radu je izvršena analiza arhitektonskih vrednosti prostorno kulturno-istorijske
celine “Stara čaršija” u Knjaževcu, u cilju zaštite graditeljskog nasleđa. Analiza se
odnosi na izgled građevinskih objekata. Na osnovu istorijske metode, praćen je razvoj
ovog dela centralnog gradskog jezgra. Prema kriterijumima za valorizaciju, izdvojili su
se najvredniji objekti iz celine koji bi trbalo da imaju najviši stepen zaštite. Služili bi
kao reperni objekti prilikom restauracije i vraćanja prvobitnog izgleda čaršije, koji bi
trebalo uklopiti u savremenu arhitekturu. Značaj da se Stara čaršija uvrsti u strogi režim
zaštite je u tome što je ova celina već više od jednog veka prepoznatljiva silueta grada
Knjaževca.

Ključne reči: prostorna celina, izgledi objekata, zaštita

Abstract.
On the subject of preservation of building heritage, the architectural values of spatial,
cultural and historical entity of “Stara čaršija” in Knjaževac, are analyzed in this paper,
refers to the facades of the buildings. Based on the historical method, the development
of this area of central city core is observed. The most valuable buildings are recognized
by the evaluation criteria, and these would be the buildings with the highest level of
preservation. The buildings will serve as landmark objects under the restoration and
returning to their original architecture, which should be implemented into modern
architecture. The importance of including “Stara čaršija” into the highest regime of
preservation lies in the fact that the whole area has been recognized as city’s skyline for
over a century.

Key words: inner city area, facades, preservation

1
Dipl. inž. arh., Student doktorkih studija na Gradjevinsko-arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Nišu

190
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
1. UVOD
"Prostorno kulturno-istorijska celina jeste urbano
ili ruralno naselje ili njihovi delovi, odnosno postor s
više nepokretnih kulturnih dobara od posebnog
kulturnog ili istorijskog značaja [9]."
"Stara čaršija" u Knjaževcu predstavlja i
ambijentalnu sredinu zbog svog prirodnog okruženja.
Prema zakonu o kulturnim dobrima spada u
evidentirano kulturno dobro sa težnjom da se svrsta u
strogi režim zaštite. Razlozi za to su što je ova celina
već više od jednog veka prepoznatljiva slika grada, i
predstavlja značajan materijalni dokument
privrednog i urbanog razvoja.
Na osnovu istorijske metode, kao osnovne metode
istraživanja, dolazi se do saznanja o nastanku i
razvoju ove kulturno-istorijske celine, koja se nalazi
u starom gradskom jezgru. Naučno istraživanje je
sprovedeno kroz metode analize uličnih fasada
građevina, i klasifikacije građevina na osnovu
kriterijuma valorizacije i definisanje stepena zaštite
pojedinačnih građevina.
Zaštita gratiteljskog nasleđa se u ovom slučaju
odnosi na spoljašnji izgled građevina ovog
kompleksa, kako bi se zadržale i očuvale
ambijentalne vrednosti.
2. ISTORIJSKI PREGLED RAZVOJA
PROSTORNO KULTURNO-ISTORIJSKE
CELINE "STARA ČARŠIJA" U
KNJAŽEVCU
“Čaršija u Srbiji, iz polovine XIX veka, bila je
poslovni deo varoši u kome su se pretežno nalazile
trgovačke i zanatske radnje, nekoliko mehana,
poneka mezulana ili han [4].”
Priroda poslovanja u varošima je zahtevala
koncentraciju radnji i to je bio glavni uzrok za
urbanističku pojavu koncentracije zanatskih i
trgovinskih zgrada u jednoj ulici koja je nosila naziv
“čaršija” [3].
Reč “čaršija” je persijskog porekla, koja je u
Srbiju stigla preko Turske. Izvedena je iz “čar-su”,
što se prevodi kao četiri toka, četiri strane, odnosno
mesto okupljanja ljudi sa sve četiri strane sveta [4].
Stara knjaževačka čaršija predstavlja celinu koju
čine građevinski objekti i prirodna sredina koja ih
okružuje. Kompleks zahvata desnu obalu Svrljiškog
Timoka, a ambijentalnom sredinom je čine i brdsko
zaleđe, u čijem podnožju je nastala i centralni gradski
nauka + praksa 12.1 / 2009
park, na levoj obali reke, obogaćen memorijalnim
sadržajem spomeničkog kompleksa [7].
Duž današnje komunikacije Keja Dimitrija
Tucovića nalaze se objekti koji se prostorno mogu
podeliti u dve celine – gornji i donji niz. Gornji niz je
najstariji deo čaršije, koga čine prizemni objekti,
sagrađeni u periodu do 1875. godine. Opstali su za
vreme srpsko – turskih ratova od 1875. do 1878.
godine i velikog požara 1876. godine. U tom periodu
je uništen veliki broj objekata,na osnovu podataka da
je “jedva 50 kuća pod krovom i nepopaljeno” ostalo
[5]. U sklopu donjeg niza ima objekata nastalih i
kasnije, do 1920. godine, uglavnom spratnosti P+1,
skladno uklopljenih u celinu. Jedinstvo gornjeg i
donjeg dela čaršije, narušeno je objektima nastalim
pedesetih godina prošlog veka, koji se nalaze na
prelazu između ove dve podceline, koji se svojom
arhitekturom ne uklapaju u ambijent.
Objekti gornjeg niza, bili su sa starijim zanatsko-
trgovačkim radnjama, dok su objekti donjeg niza u
prizemlju imali lokale a na spratu stambeni prostor.
Stariji deo čaršije, sa prizemnim objektima,
predstavlja nasleđenu čaršiju, preuzetu od Turaka,
koji su razdvajali poslovni od stambenog prostora.
Krajem XIX i početkom XX veka nastao je donji niz
spratnih objekata Stare čaršije. “Kao što je
horizontalna regulacija ulica nekada bila u središtu
pažnje tako se sada visinska regulacija uličnih
frontova javlja kao novi zadatak. Podizanje novih
objekata na starim parcelama pokazuje težnju za
rasprostiranjem zgrade do krajnjih maksimuma po
horizontalnoj površini, kao i težnju da se zgrade
celom dužinom postavljaju na susednu granicu.
Prizemlje je oduvek bilo rezervisano za javne
sadržaje, a sprat za stanovanje [4].”
Od trgovačkih i zanatskih lokala koji su nekada
postojali: mešovita roba, krojači, ćurdžije, sarači,
opančari [5], pojedini od ovih zanata, pored novijih
(fotografski, ugostiteljski), postoje i danas. To znači
da su dobrim delom sačuvani ostaci funkcionalnih
sadržaja, značajnih za razvoj privrede i zanatstva u
prošlosti Knjaževca.
3. ANALIZA NEKADAŠNJEG I
SADAŠNJEG IZGLEDA STARE ČARŠIJE
Na osnovu geodetske podloge može se zaključiti
da Stara knaževačka čaršija pripada tipu linearne
čaršije, koja se pruža duž najvažnije komunikacije
[4]. Lako se prepoznaju i uske i dugačke parcele
191
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
centralnog tkiva karakteristične za varoši Srbije na
prelazu između XIX i XX veka.
Slika 1: geodetska podloga
3.1. STARA ČARŠIJA KAO AUTENTIČNA
SLIKA GRADA
Kompleks koji je podeljen u dve celine, čine: 11
objekata gornjeg niza (1-11), 2 objekta na prelazu
između ovih celina (12 i 13), i 14 objekata donjeg
niza (14-27). Pružaju se pravcem sever-jug, od
gornjeg ka donjem nizu, na terenu koji je u padu ka
jugu.
Položaj objekata donje celine je takav da prati tok
Svrljiškog Timoka. Poseban utisak ostavlja prirodno
uzvišenje na istoku sa strmim padom, u čijem
podnožju je nastala čaršija. U odnosu na formiranje
donjeg niza, karakteristična je ulična regulacija sa
položajem pojedinih objekata kao odstupajućih za 3m
(objekat 25), i 1,5m unutar parcele - objekti 15-20,
koji ovako grupisani predstavljaju jedan manji niz
192
nauka + praksa 12.1 / 2009
simetričan u odnosu na jedini prizemni objekat donje
celine (dvojna kuća 17 i 18). Slikovitosti ambijenta
doprinosi pojava spoljnih prilaznih stepeništa. Čitav
donji niz je ispresecan prodorima prilaznih
stepeništa, sa položajem između pojedinih manjih
grupa, koje služe kao pristupne komunikacije do
spratova i dvorišta. Svako stepenište opslužuje po
dva susedna objekta. Krovovi su, u zavisnosti od
gabarita i položaja objekata, dvovodni, trovodni,
četvorovodni i složeni.
Objekti gornjeg niza čine jednu manju prostornu
celinu i njima se pristupa direktno sa ulice.
Neprekidan niz je uslovio pojavu dvovodnih
krovova, sem početnog objekta koji ima trovodni
krov.
Slika 2: donji niz Stare čaršije - današnji izgled
Slika 3: gornji niz Stare čaršije – današnji izgled
3.2. OSNOVNA OBELEŽJA ARHITEKTURE –
MATERIJALI I TEHNIKE GRAĐENJA
Građevinski objekti ovog kompleksa su nastali u
različitim vremenskim periodima i manje ili više su
uklopljeni u celinu koju danas prepoznajemo pod
nazivom Stara čaršija.
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
Objekti gornjeg niza su izgrađeni u XIX veku, do
1875. godine. To su prizemni objekti, koji se prostiru
po dubini parcele, sa lokalima kojima se pristupa sa
ulice i pomoćnim prostorijama i stambenim
prostorom u produžetku pojedinih lokala. I u okviru
ove celine, objekti su nastali u različitim vremenskim
periodima. Najstariji imaju karakteristike balkansko-
orijentalnog načina gradnje – bondruk sa ćerpič
ispunom. Ostali objekti su građeni masivno i
mešovito. Krovovi su prvobitno bili pokriveni
ćeramidom, kao krovnim pokrivačem koji je u to
vreme bio u širokoj i jedinstvenoj upotrebi. Nema
značajnijih likovnih elemenata i detalja u obradi
fasade. One su bez savršenstva što podrazumeva
nepravilan oblik otvora na fasadi kao i njihov
raspored. Objekti karakterišu razvoj varoši Srbije
uopšte, u drugoj polovini XIX i početkom XX veka.
To se odnosi i na najstarije izgrađene objekte
donjeg niza kod kojih preovlađuje mešoviti sistem
gradnje, u kombinaciji masivnih zidova – kamen ili
opeka, sa bondrukom. Objekti izgrađeni oko 1920.
godine i kasnije, građeni su u masivnom sistemu.
Stariji objekti imali su obeležja tipična za primere
varoških stambeno-trgovačkih manjih zgrada u
nizovima, sa ulaznim portalima i izlozima
prekrivenim spolja drvenim kapcima, malim
prozorima na spratu, krovovima pokrivenim
ćeramidom i spoljnim zidovima oblepljenim blatnim
malterom. Noviji objekti se odlikuju dekorativnom
plastikom, karakterističnom za građansku arhitekturu
prve polovine XX veka.
Tri objekta novije gradnje (12,13,14) izgrađeni
pedesetih godina XX veka se prvenstveno svojim
izgledom ne uklapaju u ambijent.
3.3. UPOREDNA ANALIZA NEKADAŠNJG I
SADAŠNJEG IZGLEDA
Stara čaršija je pretrpela niz promena u svom
izgledu, od nastanka sve do danas. Pored najkasnije
izgrađenih objekata, većih promena nije bilo. One se
uglavnom dešavaju zbog prenamene lokala, što
uzrokuje promenu portala i nove otvore na fasadi,
usled popravki, promene krovnog pokrivača i boje
fasada.
Značajno je pomenuti i promenu u gornjem delu
čaršije koja se tiče nekadašnje saobraćajnice, koja je
pretvorena u kaskadnu pešačku komunikaciju. Ona
daje mogućnost otvaranja letnjih bašti lokala gornjeg
niza.
I pored ovih promena, niz je u silueti ostao
praktično nenarušen, tako da se čitav spoljni izgled
nauka + praksa 12.1 / 2009
objekata može rekonstruisati i povratiti svoje
prvobitno stanje.
4. VREDNOVANJE POJEDINAČNIH
GRAĐEVINA I DEFINISANJE STEPENA
ZAŠTITE
Objekti su vrednovani su prema istorijskom
kriterijumu – periodu nastanka, i estetskom
kriterijumu – postojanju vrednih arhitektonskih
elemenata na fasadama.
Objekti Stare čaršije se ne izdvajaju ponaosob
svojom arhitekturom, već je njihov značaj u tome što
su sačuvali odlike stare srpske varoši. Najveća
vrednost je što kao celina u svom prirodnom
okruženju čine ambijentalnu sredinu.
Što se tiče najstarijeg dela čaršije – gornjeg niza
objekata, može se zaključiti da je u pogledu gabarita
ostao nepromenjen. Uglavnom je došlo do promene
portala i prozora, kao i u krovnom pokrivaču. Objekti
koji su u najvećoj meri sačuvali prvobitni izgled su:
objekat 11, u čijem izgledu je došlo samo do
promene boje fasade; objekti 8 i 6, koji su zadržali
dosta elemenata u svom izgledu, kao i detalje u
unutrašnjoj podeli prozora i vrata.
Od najstarijih objekata donjeg niza, najveću
vrednost ima objekat 23. Izdvaja se po složenoj
krovnoj konstrukciji i krovnom prozoru. Iz perioda s
početka XX veka, izdvajaju se objekti: 15, iako je
jedini objekat spratnosti P+2, skladno je uklopljen u
celinu; 20 i 25, koji se ističu po obradi oko
prozorskih okvira. Izuzetno je vredan objekat 27,
masivne gradnje, izgrađen na prelazu između XIX i
XX veka.
Kao posebna celina, u okviru donjeg niza,
izdvajaju se objekti 15, 16, 17, 18, 19 i 20, koji čine
jedan simetričan niz u slueti Stare čaršije.
Na osnovu izmena na objektima, najviši stepen
zaštite bi trebalo da imaju objekti sa najmanje
intervencija od njihovog nastanka. To su objekti: 6,
8, 11, 23 i 27. Trebalo bi im povratiti prvobitni izgled
i sprečiti ponovne promene.
U objekte sa nižim stepenom zaštite spadaju ostali
objekti čaršije. Niži stepen zaštite podrazumeva
slobodniji pristup prilikom intervenisanja i
podređenost objektima iz najvišeg stepena zaštite.
193
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
Slika 4: objekat 23 Slika 5: objekat
5. OPŠTI USLOVI ZAŠTITE PROSTORNO
KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE
Najpre je potrebno izvršiti definisanje granica
urbanog nasleđa. Unutar granica zaštite ne mogu biti
dopušteni nikakvi oblici nove gradnje, iz razloga
kako se ne bi narušila prostorno-ambijentalna
skladnost određene gradske celine u širem smislu
[6]. Inkorporiranje moderne arhitekture u stari
kontekst je neprihvatljivo i "ne može se dopustiti
promena jednog istorijskog arhitektonskog ambijenta
zamenom delova koji čine njegovo vezivno
tkivo"[1]. Ovo se odnosi na najkasnije izgrađene
objekte koji remete do tada izgrađeno jedinstvo
ulične perspektive.
Posebnim merama treba sprečiti nekontrolisane
intervencije na objektima, u smislu menjanja
prvobitnog izgleda u toj meri da izgubi svoje
istorijske i estetske vrednosti, a samim tim i
ambijentalnu vrednost. Objektima treba povratiti
njihovu pravu arhitektonsku fizionomiju i likovne
kvalitete.
Jedan od uslova zaštite je i obavljanje istih
delatnosti. U ovom slučaju, to su zanatsko-trgovačke
radnje i ugostiteljski lokali, što bi umanjilo izmene na
objektima.
194
nauka + praksa 12.1 / 2009
6. ZAKLJUČAK
Zakonskim merama i svešću građana moguće je
sačuvati i staviti pod strogi režim zaštite kompleks
Stare čaršije.
Mere zaštite se moraju sprovoditi sa ciljem
isticanja pravih prostornih vrednosti, kako pojedinih
manjih grupacija u sklopu tako i celine uopšte,
uključujući pri tom revitalizaciju shodno tradiciji.
Pored ambijentalne vrednosti i značaja u
privrednom i urbanom razvoju, Stara čaršija pruža
mogućnost za uklapanje u savremene životne tokove,
i razvoj turizma. U tome se ogleda značaj ove
prostorne celine kao kulturno-istorijskog nasleđa.
LITERATURA
1. Brandi, Č. (2007) Teorija restauracije. Beograd
2. Folić, N. K. (2008/09) Izvodi sa predavanja na
doktorskim studijama. Niš
3. Kojić, B. (1970) Varošice u Srbiji XIX veka. Beograd:
Građevinska knjiga
4. Macura, V. (1984) Čaršija i gradski centar. Niš: IRO
Gradina, Kragujevac: NRIO Svetlost
5. Savić, O. (1972) "Knjaževac". Zbornik radova
Geografskog instituta “Jovan Cvijić”, Beograd, knj. 24,
srt. 97-124
6. Vojinović, M. (1972) Karakteristike starih
arhitektonskih i urbanih vrednosti Knjaževca.
Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture –
Niš, br. 1503/1
7. Vojinović, M. (1985) Stara čaršija – Knjaževac.
Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture –
Niš, br. 384/1
8. Vojinović, M. (1985) Podaci o arhitektonskim celinama
i pojedinim objektima sa spomeničkim svojstvima u
Knjaževcu. Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika
kulture – Niš, br. 2
9. Zakon o kulturnim dobrima (1994) Službeni glasnik RS,
br. 71/1994
POREKLO ILUSTRACIJA
Fotodokumentacija starog Knjaževca, arhiva Zavoda za
zaštitu spomenika kulture - Niš