građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

1 / 2009

VAŽNI ASPEKTI ANALIZE DVA PARALELNA BLISKA TUNELSKA

OBJEKTA U POGLEDU SEIZMIČKIH UTICAJA

Elefterija Zlatanović 1

Rezime: Tendencija stalnog porasta populacije velikih gradova, gustina saobraćaja i potreba za
skladišnim kapacitetima doveli su nesumnjivo do povećanog iskorišćenja podzemnog prostora u vidu
tunela na podzemnim železnicama i autoputevima, zatim podzemnih objekata za skladištenje materijala i
otpada, kao i hidrotehničkih tunela za transport vode. Pored toga, 50 % svetske populacije živi u urbanim
zonama, dok 70 % ove urbane populacije živi u trusnim područjima. Grad Niš, teritorija Srbije, kao i
čitav prostor Balkana nalaze se u seizmički aktivnom području. Cilj ovog rada je da ukaže na važnost
doskora zanemarivane, a zapravo veoma uske povezanosti dveju oblasti – “tunelogradnje” i
“zemljotresnog inženjerstva”, sa posebnim osvrtom na tunelske objekte sa dva paralelna bliska tunelska
iskopa.

Ključne reči: tuneli, seizmički uticaji, dva paralelna bliska tunela, važni aspekti analize

Summary: Ever increasing population of large cities, density of transportation and need for storage
capacity have led, inevitably, to an increased use of underground facilities, such as tunnels for subways,
highways, material storage and sewage, and water transport. Besides, 50 % of the world’s population
lives in urban areas, and 70 % of that population lives in earthquake prone areas. The city of Nis, Serbia,
and Balkan region are in the seismic active area. This paper emphasizes recently neglected, but in fact
very tight link of two fields – “tunneling” and “earthquake engineering”, with special survey of twin-
tunnels.

Keywords: tunnels, seismic impact, twin-tunnels, important aspects of analysis

1
dipl. inž. građ., asistent, Građevinsko-arhitektonski fakultet Niš, elefterija@gaf.ni.ac.yu

privukao pažnju stručne javnosti iz celog sveta, čime

1 UVOD je pojačano interesovanje za utemeljenje
sveobuhvatne seizmičke analize i metoda
projektovanja tunelskih objekata.
Tuneli kao objekti koji su ukopani u stenu ili tlo,
U zemljotresu Kanto u Japanu 1923. god, kada je
veoma dugo su tretirani kao građevine sa dobrim
preko 80 % od oko stotine tunela pretrpelo oštećenja,
antiseizmičkim svojstvima. Stoga, jedno izvesno
na jednom od objekata pomeranje tunelske obloge je
vreme, oštećenjima na tunelskim objektima nije
iznosilo 25 cm, bubrenje tla u tunelu dostizalo je i do
posvećivano dovoljno pažnje, kao što je to bio slučaj
1 m, dok je suženje poprečnog preseka tunela dostiglo
sa objektima iznad površine terena. Kako je broj
veličinu od 50 cm.
tunelskih objekata i njihovih zemljotresom izazvanih
U zemljotresu St. Fernando u SAD 1971. god,
oštećenja rastao, a posebno nakon nekoliko veoma
po prvi put su oštećenja tunela izazvana zemljotresom
snažnih zemljotresa novijeg datuma, ovaj problem je
dovedena u vezu sa naglim pomeranjima tla

252
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
svojstvenim područjima u neposrednoj blizini
rasednih zona. Jedan od tunela u blizini raseda Sylmor
bio je izložen vertikalnim pomeranjima i do 2.29 m.
Osaka-Kobe zemljotres 1995. godine prvi je u
nizu zemljotresa tokom koga su savremene podzemne
građevine pretrpele veoma teška oštećenja, a što je
podstaklo jačanje svesti o seizmičkom hazardu za
tunelske objekte u urbanim zonama.
Posle Chi-Chi zemljotresa u Taiwanu u 1999.
godini, došlo se do saznanja da je stepen oštećenja
tunelskih objekata veoma usko povezan sa starošću
objekta. Naime, analize su pokazale da je u ovom
zemljotresu 44 % oštećenih tunela sagrađeno pre
1980. godine, a da je bilo 14 % oštećenih tunelskih
objekata koji su sagrađeni nakon 1980.
U Duzce zemljotresu u Turskoj 2001. godine,
deonica u dužini od 400 m Bolu tunela, koji je bio u
fazi izgradnje, kompletno se srušila.
1952. Kern County zemljotres (slika 1) izazvao
je podizanje tunelskog zida debljine 46 cm i savijanje
šina koje su uklizale ispod tunelske obloge.
Slika 1 – Savijene šine
pruge ispod 46
cm masivnog
tunelskog zida
1998. Mid North Iwate zemljotres (slika 2) –
ispusni tunel hidroelektrane je ispucao i odvojio se na
nekoliko blokova, od kojih se jedan kompletno srušio
i time izazvao prodiranje zemlje i ogromnih kamenih
blokova (30-50 cm) u unutrašnjost tunela.
Slika 2 – Prodiranje
zemlje i blokova
kroz naprsli
tunelski zid
1970. Off Izu Oshima zemljotres – primer
ilustrovan na slici 3 predstavlja svojevrstan fenomen i
pokazuje slučaj tunela koji je, uprkos velikim
pomeranjima uslovljenih aktiviranjem raseda čija su
kretanja iznosila i do 1 m, uspeo da ostane gotovo
netaknut. Naime, duž tunela, poprečni preseci su samo
u neznatnoj meri bili izobličeni.
Slika 3 – Mestimično
blago izobličen
poprečni
presek tunela
nauka + praksa 12.1 / 2009
2 ODGOVOR TUNELSKE KONSTRUKCIJE NA
SEIZMIČKE TALASE
Odgovor tunela, i uopšte podzemnih objekata,
na seizmičke uticaje u značajnoj meri se razlikuje od
konstrukcija na površini terena, pre svega po tome što
je masa objekta zanemarljivo mala u poređenju sa
masom okolnog tla. Stoga se može reći da se odgovor
podzemnih građevina na seizmičke uticaje bazira na
odgovoru (deformaciji) okolnog tla usled zemljotresa,
kao i na dinamičkoj interakciji konstrukcije i tla, a ne
na inercijalnim svojstvima same konstrukcije, kao u
slučaju ostalih građevina [16].
Slika 4 – Deformacije tunela usled dejstva zemljotresa [1]
Sa inženjerskog aspekta, razlikuju se tri tipa
deformacija podzemnih objekata (Owen and Scholl,
1981), ilustrovanih na slici 4:
- pritisak / zatezanje,
- podužno savijanje (izazvano seizmičkim
talasima u pravcu ose tunela);
- distorzija poprečnog preseka (usled
seizmičkih talasa koji se pružaju poprečno u
odnosu na osu tunela) što je najkritičniji vid
deformacije izazvan dejstvom zemljotresa.
3 TUNELSKI OBJEKTI SA DVA PARALELNA
BLISKA TUNELSKA ISKOPA
Najnovije naučne studije u oblasti tunelogradnje
i zemljotresnog inženjerstva ukazuju na sve veću
važnost razvoja podzemne saobraćajne mreže. U
slučaju jedinstvenog tunelskog profila potrebna je
velika površina poprečnog preseka, i u tom slučaju
velika količina iskopanog materijala, širina zone
zahvaćene uticajima kao i tehničko-tehnološki zahtevi
bili bi daleko veći nego u slučaju tunelskih objekata sa
253
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
dva paralelna bliska tunelska iskopa. Upravo iz tih
razloga danas u svetu je sve češća praksa izgradnja
dva paralelna tunelska objekta čije su prednosti
višestruke: smanjenje prečnika tunelskog profila, a
samim tim i veličine pomeranja tla izazvanog
konstrukcijom tunela. U urbanim zonama geotehnički
uslovi su takvi da je u najvećem broju slučajeva
neophodna izgradnja novog tunela u neposrednoj
blizini postojećeg.
Slika 5 – Tunelski objekti sa više tunelskih profila
U novije vreme, izgradnja trećeg tunela kao
prateće konstrukcije između dva glavna tunelska
pravca postala je praksa, u cilju zaštite od požara
(slika 5b) ili povezivanja objekata na velikim
dubinama sa površinom terena (slika 6) [4].
Slika 6 – Pomoćni tunelski objekat u ulozi rampe
Jedan od najinteresantnijih primera više
paralelnih tunelskih objekata u savremenoj svetskoj
praksi predstavlja Wushaoling Tunel, koga čine četiri
tunelska objekta. Dužina ovih tunela je 22 km zbog
čega Wushaoling tunel prestavlja najduži tunel u Kini,
koji se duž svog pravca ukršta sa više regionalnih
rasednih zona.
Do današnjih dana, naime, veoma mali broj
naučnoistraživačkih radova se bavio odgovorom dva
paralelna tunelska iskopa na seizmičke uticaje.
Imajuči u vidu sve gore navedene činjenice, cilj autora
ovog rada je da se ukaže na neophodnost usavršavanja
dostignuća u oblasti projektovanja i građenja više
paralelnih tunelskih objekata, naročito u pogledu
njihovog najmanjeg međusobnog rastojanja, koje je
od velikog značaja posebno tokom zemljotresa.
Ukoliko su dva tunelska iskopa na veoma bliskom
međusobnom rastojanju, njihova interakcija (tj.
preklapanje zona uticaja pojedinačnih tunela) ne može
biti zanemarena. Interakcija predstavlja veoma važan
faktor koji utiče na veličinu pomeranja tla.
254
nauka + praksa 12.1 / 2009
4 VAŽNI ASPEKTI SEIZMIČKE ANALIZE DVA
PARALELNA BLISKA TUNELSKA OBJEKTA
1. Analitička rešenja za pomeranja tla izazvanih
izgradnjom tunela od velikog su značaja. Međutim,
ovim rešenjima ne mogu biti uključeni svi relevantni
faktori, poput složenih naponsko-deformacijskih
karakteristika tla, konstrukcijskih detalja i geoloških
uslova. Zato je u savremenom naučnoistraživačkom
pristupu veoma uputno sprovesti numeričku analizu
problema i uporediti dobijene rezultate sa postojećim
analitičkim rešenjima [2]. U cilju sveobuhvatnog
razumevanja pojava izazvanih izgradnjom tunela ili
delovanjem zemljotresa, istraživanje bi trebalo da
predstavlja kombinaciju numeričke i eksperimentalne
analize (slika 7).
Slika 8 – Poređenje 2D i 3D analize
Slika 7 – Eksperimentalna analiza tunelskih objekata [3]
Kada je reč o izboru analize (2D ili 3D), treba
istaći da postoje velike nepodudarnosti između
rezultata dobijenih na osnovu ove dve analize. Naime,
rezultati 2D i 3D analize se ne podudaraju u slučaju
slabonosivog tla, takođe, veličine pomeranja dostižu
svoj maksimum za različite vrednosti koraka vremena,
a i u slučaju 2D analize dobijene veličine pomeranja
su potcenjene (slika 8). Jedno od pomirljivih rešenja
bi moglo da bude sagledavanje problema sa aspekta
ravnog stanja deformacija, ali uz uslov da se
dimenzije modela, granični uslovi i analitičke
konstante budu uzeti identično onima u 3D studiji [4].
2. U analizi mogu biti razmatrane tri različite
konfiguracije položaja dva tunelska objekta: slučaj
kada su tuneli paralelni u vertikalnom smislu, zatim u
horizontalnom smislu, ili pod nekim uglom. Najveće
vrednosti pomeranja se dobijaju za slučaj vertikalnog
paralelnog položaja dva tunela,dok njihov horizontalni
položaj rezultuje najmanjim pomeranjima [5].
Slika 9 – Moguće pozicije
dva paralelna bliska
tunelska objekta
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
3. U pogledu okolnog medijuma, mogućnosti
za analizu su brojne:
- pojava velikih pomeranja usled izgradnje tunela u
slabonosivom tlu svojstvena je urbanim
područjima, što za posledicu može imati značajna
oštećenja postojećih površinskih objekata [6],
[15];
- analitička i numerička rešenja multi-tunelskih
iskopa u poroelastičnim zasićenim formacijama
gotovo da nisu prisutna u literaturi [7];
- slojevita struktura tla sa različitim
karakteristikama materijala veoma je često
prisutna u gradskim zonama [8];
- sredina sa pukotinskim sistemom, jer pukotine ne
samo da reflektuju seizmičku energiju, već su i
izvor interferencije seizmičkih talasa što za
posledicu ima formiranje talasa koji propagira na
većim daljinama i sa daleko manjim slabljenjem u
poređenju sa direktnim talasima.
4. Predmet analize mogu biti nepodgrađeni
tunelski iskopi, ili iskopi sa tunelskom oblogom, u
čijem slučaju razlikujemo monolitni i montažnu
oblogu. U projektovanju tunelskih objekata sa aspekta
seizmičkih uticaja, ključni problem jeste utvrđivanje
unutrašnjih sila u tunelskoj oblozi, što će omogućiti
bolje razumevanje dinamičke interakcije tunelske
obloge i okolnog medijuma. Tokom proteklih godina
primena savremene tunelske mehanizacije u fazi
gradnje uslovila je sve veću primenu montažnih
tunelskih obloga, među kojima se razlikuju prstenovi
sa vezom na sučeljavanje (spojnica na spojnicu), ili sa
smaknutim spojnicama (slika 10). Prisustvo spojnica
može rezultovati redukcijom momenata i do 50 % [9].
Slika 10 – Montažne tunelske
obloge sa različitim
tipovima spojnica
5. Kako je na velikim dubinama interakcija
paralelnih tunelskih iskopa mala, u cilju bezbedne
gradnje u urbanim zonama, posebno mesto zauzima
analiza plitko položenih tunelskih objekata [13], [15].
Slika 11 – Opadanje faktora
interakcije dva
paralelna tunela
sa dubinom [6]
nauka + praksa 12.1 / 2009
6. Seizmička analiza tunelskih objekata
obuhvata tri različite vrste opterećenja:
a) Primarni naponi (in situ naponi, koji prethode
tunelskom iskopu) koji obuhvataju težinu tla, pritisak
zemlje i eventualno pritisak vode. Uticaj primarnog
naponskog stanja na zonu oštećenja oko tunelskog
iskopa prvi put je analiziran tek nedavno. U slučaju
čvrstog tla, zona oštećenja oko tunelskog iskopa je
daleko manja (slika 12, levo), a u slučaju ravnomernih
pritisaka (K→1) ova zona je simetrična (slika 12,
desno);
Slika 12 – Uticaj primarnih
napona na zonu
oštećenja oko
tunelskih iskopa [8]
b) Sekundarni naponi u vidu degradirane zone oko
tunelskog iskopa (slika 13a) kao posledica izgradnje
tunela i poremećaja primarnog naponskog stanja [10].
Posebno interesantan problem može biti seizmička
analiza tunela u fazi izgradnje, uzimajući u obzir i
opterećenje od iskopne mehanizacije (slika 13 b,c)
[11], gde bi postojale dve uporedne varijante – slučaj
simultane eskavacije dva tunela i slučaj iskopa novog
tunelskog objekta u neposrednoj blizini postojećeg
[14];
Slika 13 – Degradirana zona oko tunelskog iskopa i analiza
opterećenja od tunelske mehanizacije
c) Incidentna (specijalna) opterećenja od seizmičkih
talasa i raseda. Odgovor tunelske konstrukcije može
biti analiziran na uticaje primarnih P i sekundarnih S
seizmičkih talasa (odvojeno ili kombinovano) [7]. U
slučaju plitko položenih tunela R talasi (Rayleigh)
takođe moraju biti uvršteni u analizu, jer izazivaju
pomeranja i napone u tlu i konstrukciji koji se u
velikoj meri razlikuju od istih koji su izazvani drugim
vrstama seizmičkih talasa. Uprkos vidljivom napretku
u razumevanju seizmičkog ponašanja podzemnih
građevina, veoma je malo poznatih činjenica vezanih
255
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
za odgovor konstrukcije usled propagacije R talasa. U
slučaju ovih talasa deformacije konstrukcije su daleko
veće, i među njima deformacije savijanja kao
najizraženije [12]. Sveobuhvatnom analizom
oštećenja na tunelskim objektima došlo se do
zaključka da je najveći deo ovih oštećenja usko
povezan sa blizinom raseda. U takvim uslovima polje
sekundarnih napona veoma je kompleksno i
karakteriše se veoma snažnim intenzitetom i relativno
kratkim trajanjem (poput kretanja izazvanih dejstvom
impulsa). Osim istraživanja problema širenja
seizmičkih talasa, u analizi dveju paralelnih bliskih
tunelskih konstrukcija veoma značajan može biti i
problem rasednih zona, čiji su najznačajniji faktori
mehanizam nastanka talasa, pravac pružanja raseda u
odnosu na lokaciju i permanentno kretanje tla kao
posledica klizanja rasednih površina. Tom prilikom od
naučnog značaja može biti slučaj kada je jedan od
tunelskih objekata sa jedne, a drugi sa suprotne strane
rasedne pukotine [14].
Slika 15 – Mehanizmi
formiranja raseda
Slika 14 – Vrste seizmičkih talasa (P, S, L i R-talasi)
5 ZAKLJUČAK
Analiza tunela na seizmičke uticaje predstavlja
kompleksan zadatak, jer obuhvata nekoliko naučnih
disciplina uključujući dinamiku tla, stena i
konstrukcija, zatim geologiju, seizmotektoniku i
inženjersku seizmologiju. Takođe, tunelski objekti su
od krucijalnog značaja u saobraćajnoj mreži, i pojava
zemljotresa pored toga što bi dovela do gubitka
ljudskih života, izazvala bi i teška oštećenja
infrastrukture, a što bi zadalo težak udarac ekonomiji
regiona, jer obnavljanje funkcionalnosti saobraćajne
mreže zahteva određeno vreme. Stoga, nalaženje
optimalnog rešenja za aseizmičko projektovanje i
građenje dva paralelna bliska tunela može se shvatiti
kao ozbiljan poduhvat, naročito zbog činjenice da
projektni principi za tunelske objekte još uvek nisu
uvršteni u Evrokod 8 (EN 1998-5, 2003).
256
nauka + praksa 12.1 / 2009
LITERATURA
[1] Članak
Hashash Y. et al. (2001): Seismic Design and Analysis of Underground
Structures, Tunneling and Underground Space Technology 16, str. 210-
214
[2] Članak
Fotieva NN. (1980): Determination of the minimum seismically safe
distance between two parallel tunnels, Osnovania, Fundamenti i Mehanika
Gruntov
[3] Konferencija
Wang Z.Z. at al. (2008): Seismic response analysis of a tunnel with
accumulated damage and crack effect in shaking table test, World
Conference on Earthquake Engineering., Beijing,China
[4] Konferencija
Dobashi H. et al. (2008): Full 3D seismic response analysis of
underground ramp tunnel using large-scale numerical computation, World
Conference on Earthquake Engineering, Beijing, China
[5] Članak
Hage Chehade, Shahrour (2008): Numerical analysis of the interaction
between twin tunnels: Influence of the relative position and construction
procedure, Tunneling and Underground Space Technology 23, str. 210-
214
[6] Konferencija
Wang et al.( 2003): Twin tunnels-induced ground settlement in soft soils,
Sino-Japanese Symposium on Geotechnical Engineering, Beijing, China
[7] Članak
Seyyed Hasheminejad M., Avazmohammandi R. (2007): Harmonic wave
diffraction by two circular cavities in a poroelastic formation, Soil
Dynamics and Earthquake Engineering 27, str. 29-41
[8] Članak
Bin-Lin Chu et al. (2007): Mechanical behavior of a twin-tunnel in multi-
layered formations, Tunneling and Underground Space Technology 22,
str. 351-362
[9] Konferencija
Mizuno, Koizumi (2006): Dynamic behavior of shield tunnels in the
transverse direction considering the effects of secondary lining, European
Conference on Earthquake Engineering, Geneva, Switzerland
[10] Članak
Hany El Naggar et al. (2008): Simplified analysis of seismic in-plane
stresses in composite and jointed tunnel linings, Soil Dynamics and
Earthquake Engineering 28, str. 1063-1077
[11] Članak
Kasper T., Meschke G. (2006): On the influence of face pressure, grouting
pressure and TBM design in soft ground tunneling, Tunneling and
Underground Space Technology 21, str. 160-171
[12] Konferencija
Yue Q.X., Li J. (2008): Dynamic response of utility tunnel during the
passage of Rayleigh waves, World Conference on Earthquake Engineering,
Beijing, China
[13] Članak
Zlatanović E., Lukić D. (2007): Seizmičko opterećenje na plitko položene
podzemne objekte, Zbornik radova Građevinskog fakulteta, Subotica, str.
377-382
[14] Konferencija
Zlatanović E. (2008): Tunnels and underground structures from the aspect
of seismic influences, 1st German – South East European Conference on
Civil and Environmental Engineering Sciences, Bochum, Germany
[15] Članak
Zlatanovic E. (2008): Influence of Earthquakes on the Stress and Strain
State of the Shallow Tunnel Structures in Saturated Soil of Low Bearing
Capacity, “Facta Universitatis”, Series: Architecture and Civil
Engineering, GAF Nis, Vol.6, No 2, str. 221-227
[16] Članak
Zlatanović E. (2009): Analiza na seizmička dejstva i kriterijumi
aseizmičkog projektovanja i građenja tunelskih konstrukcija, Izgradnja,
Beograd, br. 3-4, str. 123-130