You are on page 1of 346
MUC LUC Lai gidi thigu Lai néi ddu ‘Mue lye Gidi thigu mén hoc Héa sinh Nguyén Nghiém Luét PHAN I: CAU TAO CHAT Chuong 1. Héa hge glucid Hoang Thi Bich Ngoc 1. Monosacearid 2, Oligosaccarid 8, Polysaccarid Chwong 2. Héa hoc lipid Nguyén Thi Ha 1. Thanh phan edu tgo cita lipid 2. Lipid thudn 3. Lipid tap Chuang 3. Héa hoc acid amin, protein vi hemoglobin D6 Thi Thu 1. Acid amin 2 Peptid 3. Protein 4, Hemoglobin 5. Myoglobin Chuang 4. Héa hoc acid nucleic Ta Thanh Van 1. Thanh phn héa hoe ciia acid nucleic 2. Cafu trite phan tit DNA 3. Cifu trite phan tit RNA Chuong 5. Enzym Nguyén Nghiém Lugt 1. Cach goi tén va phan logi enzym 1 17 7 17 21 22 26 26 30 31 37 37 42 43 49 52 55 58 62 63 2. C&u trie phan tit enzym 3. C&u tric va chite nang cia coenzym 4, Co ché xtc tac ca enzym 5. Dong hoc enzym 6. Cac yéu t6 anh huténg dén hoat déng cha enzym Chung 6. Nang lugng sinh hoc Pham Thién Ngoe 1. Ban chit cia sy hé hap té bao 2. Sy phosphoryl - oxy héa 3, Chu trinh acid citric PHAN Il: CHUYEN HOA CHAT Chuong 7. Chuyén héa glucid Hoang Thi Bich Ngoc 1, Sy thoai héa cia glucose 2. Su téng hop glucose 3. Chuyén héa glycogen 4, Diéu hoa chuyén héa glucid 5. Réi loan chuyén héa glucid Chuong 8, Chuyén héa lipid va lipoprotein Nguyén Thi Ha 1. Thoai héa cita lipid 6 té bao 2. Téng hgp lipid 6 té bao 3. Chuyén héa cholesterol 4, Lipoprotein-dang lipid van chuyén Chuwong 9. Chuyén héa acid amin D6 Thi Thu 1. Sy thuj phan protein thanh acid amin 2. Su thodi héa acid amin 3. Su téng hgp cc acid amin 4, Bénh ly acid amin Chuong 10. Chuyén héa hemoglobin. D6 Thi Thu 1. Sy thoai héa hemoglobin va ¥ nghia lam sang 2. Sy téng hgp hemoglobin 66 70 14 76 19 84 95 97 102 102 102 113 7 120 120 126 126 136 143 144 147 147 149 157 161 163 163 167 Chwong 11. Chuyén héa acid nucleic Ta Thanh Van 1. Chuyén héa nucleotid 2. Chuyén héa acid nucleic Chuong 12. Sinh téng hgp protein Pham Thién Ngoc 1. Sinh téng hgp protein é té bao nhan sd 2, Su sinh téng hgp é té bao nhén that 8. Sy hoan thién chudi protein sau phién ma’ ' 4, Diéu hoa sinh téng hop protein Chuong 13. Héa sinh mang té bao Nguyén Thi Ha 1. Céfu trite cfia mang té bao 2. Su van chuyén cAc ch&t qua mang bao tuong té bao Chuong 14. Héa sinh hormon : Pham Thién Ngoc 1. Phn logi hormon 2. Co ché tée dung cita hormon 8. Nhiing th6ng tin thit hai 4, Nhiing hormon protein, polypeptid 5. Hormon 1a din xuét cia acid amin 6. Cac hormon steroid PHAN Ill: HOA SINH MO VA CO QUAN Chwong 15. Sy trao 4éi muéi- nuée Dé Thi Thu 1, Nuéc trong co thé 2. Che chat v6 co 3. Su trao déi mudi-nuée 4, Diéu hoa trao'déi muéi-nude 5. Réi loan nutéc - dign gidi Chuong 16. Khi mau va sy thang bang acid ~ base Nguyén Nghiém Lugt 1. Su van chuyén khi 2. Sy thang bang acid-base 170 170 179 189 189 196 197 197 203 208 210 * 292 224 225 228 233 239 244 250 250 250 253 258 260 262 263 263 266 3, Réi loan thing bing acid-base Chuong 17. Héa sinh gan Pham Thién Ngoc 1. Thanh phén héa hoc cda nhu mé gan 2. Cée chite nang chuyén héa glucid, lipid va protein cia gan 3. Chitc nang tao mat 4, Chite nang khit de 5. Mét sé xét nghiém héa sinh vé gan Chuong 18. Hé6a sinh than va nuéc tiéu. Hoang Thi Bich Ngoc 1. Than 2. Nuée tig Chwong 19. Héa sinh mau Ta Thanh Van 1. Cae chite nang sinh ly cha mau 2. Tinh chit ly héa cia mau 3. Thanh phan cia mau Chuong 20. Héa sinh,co Nguyén Nghiém Luét 1. Cu tric cita co van 2, Suco cd van 3. Su. co cd tron 4, Su van d9ng cia céc té bao khée Chwong 21. Héa sinh thén kinh Nguyén Nghiém Luét 1. Chuyén héa céc chat trong mé thén kinh 2, Su din truyén xung dong than kinh qua synap 8. Cac chat din truyén than kinh, Chuong 22. Héa sinh cdc dich sinh vat Hoang Thi Bich Ngoc 1. Dich nao tay 2. Sita 3, Dich vi 4, Bach huyét Tai ligu tham khdo 10 272 276 276 277 279 281 285 290 290 300 305 305 306 307 318 318 321 325 326 328 328 330 333 341 341 345 347 349 350 GIGI THIEU MON HOC HOA SINH 1. DINH NGHiA VA MUC TI£U CUA MON HOC HOA SINH Hoa sinh 1a mén hoc nghién ctu vé cd sé phan tit cia su sOng, nghia 1a nghién cttu cdc ch&t héa hoc cfu tao nén cd thé séng va sy chuyén héa cha ching trong co thé sdng. Myc tiéu cia chitong trinh giang day H6a sinh d6i véi sinh vién’hé da khoa cia Trudng Dai hoc Y 1a dé sinh vién c6 thé trinh bay duge nhitng kién thite co ban va c6 hé théng vé'héa sinh, nhing nguyén téc co ban va ¥ nghia cia mot sé xét nghiém h6a sinh thong dung 4é c6 thé ap dung duge vao thyc té lm sang va nghién citu vé sinh y hoc. 2, SO LUGC LICH SU PHAT TRIEN CUA MON HQC HOA SINH 2.1. Thdi ky truée thé kj XX : Tu hang ngan ndm truée day, mac da chva cé nhiing hiéu biét vé ed 6 ly thuyét cia héa sinh, con ngudi da biét sit dung mét sé qué trinh héa sinh dé phuc vu cuéc song cita minh: sit dung tinh bét i men nu rugu, muéi dua, lam sifa chua, ... ‘Vao thé'ky tht XVII, Lavoisier A (1743-1794) da dua ra quan niém c6 dién vé h6 hdp té bdo ring cdc déng vat c6 thé chuyén céc nhién ligu héa hoc (cia thite &n) thanh nhiét va rng qué trinh hé hp nay 1A cin thiét cho su sng. Nam 1890, Fischer E da dé ra thuyét “6 khéa vd chia khéa” dé giai thich tinh dic higu tuyét déi cha enzym déi véi co chat. 2.2. Thdi ky tit ddu thé ky XX dén truéc 1953 Chi dén dau thé ky XX, nbd su tin bp vugt bac vé khoa hoc ky thuat, nhiéu phuong phap nghién citu méi vé héa hoe, vat ly va sinh hoc ra déi, nganh héa sinh méi bat déu thu duge nhing thanh tutu to Ién. Vao cuéi nhiing nam 1930, Pauling L va Corey R da sit dung phuong phép nhiéu xa tia X xéc dinh duge edu triic bac hai xodn ava xodn Bcita phan tit protein. Nam 1947, Cori G, Cori C va Houssay BA da duge gidi Nobel vi phat hién ra sit chuyén héa ciia glycogen. Nam 1953, Sanger F tim ra edu triic cia phan ti insulin (Nobel 1957). Nam 1953 Krebs H va Lipmann AF da duge nhan giai Nobel vi phat hién ra chu trinh acid citric, 1 2.3. Thai ky tit 1958 dén nay: théi dai sinh hoc phan tit Vao ndim 1958, viée khdm phé ra cdu trite xodn kép ctia phan ti DNA - mét dai phan tit quyét dinh tinh chét di truyén cia sy séng - cia Watson J (ngudi My, sinh nam 1928) va Crick F (ngudi An, sinh nm 1916) (Nobel 1962) da md déu cho cuge céch mang vé sinh hoc phan tit. Nam 1957, Kendrew J da tim xa edu tric bée ba cia myoglobin (gidi Nobel 1962). Nam 1959, Ochoa S va Kornberg A da duge, nhan gidi Nobel do da phat hién ra cd ché sinh tong hgp cia DNA va RNA. Nam, 1960, Perutz M da tim ra edu tric bGe bon cita hemglobin (gidi Nobel 1962) Nami 1965, Jacob F va Monod J da duige nhitn gidi Nobel do da phat hign ra suf kiém sodt d mite d6 gen cita sy sinh tong hgp protein enzym. Nam 1968, Holley WR, Khorana, HG va Nirenberg MW da duge nhan giai Nobel vé mé di truyén vd chite ndng cua ching trong suv téng hap protein. Nam 1971, Sutherland EWJ da duge nhan giai Nobel do da phat hign ra co ché tée dung ctia cdc hormon. Nam 1972, Edelman GM va Porter RR da duge nhan gidi Nobel do da phat hién ra cdu trite héa hoe cia cdc protein khang thé. Nam 1977, Guillemin R va Schally A da duge nhan gidi Nobel do da phat hign ra su sdn xudt hormon peptid d néo. Nam 1991, Neher E va Sakmann da duge nhan gidi Nobel do da phat hign ra chide néing ciia cdc kénh ion d té bao. Nam 1994, Gilman GA va Redbell M da duge nhan gidi Nobel do da phat hign ra cde protein G va vai trd ciia chiing trong viée truyén tin hiéu 6 t€ bao. Nam 1997, Prusier SB di nkan gidi Nobel do da phat hign ra ede prion- mét loai protein nhé hon virus- ¢6 ctich truyén bénh mdi: khong qua chat lieu di truyén. Nam 1998, Furchgott RF, Ignaro LJ va Murad F da duge nhan gidi Nobel do da phat hién ra NO c6 tée dung kich thich guanylat cyclase tng tao cAMP, lam gidin co tran trong hé théng tim mach. Nam 1999, Globel G da duge nhan gidi Nobel do da phat hign ra ring cdc protein cé cdc tin higu dic biét dé kiém sodt sy van chuyén va khu tri cia chiing trong té bao. Nam 2000, Carlsson A, Greengard P va Kandel E da duge nhan gidi Nobel do da phat hién ra sy truyén tin higu trong hé thong thén kink. Nam 2001, Hartwell LH, Hunt RT va Nurse PM da duge nhan gidi Nobel do da phat hién ra ede yéu 16 diéu hoa chit chét trong chu trinh té bao. 12 Nam 2002, Brenner S, Horvitz HR va Sulsston JE da duge nhén giai Nobel do da phat hién ra sy diéu hod gen ctia su phdt trién co quan va su chét 1’ bao theo chitong trinh, Nam 2006, Fire 4 va Mello CC da duge nhan giai Nobel do tim ra ky thugt can thiép RNA dé kh6a hoat dng ciia gen é mite dd mRNA. 3. CAC KHAI NIEM VE KHONG GIAN, THOI GIAN VA NANG LUONG TRONG HOA SINH 8.1. Vé khéng gian Kich thuéc eée phan tit sinh hoe duige do bing cae don vj d@ dai v6 cing 9 dai cdc lién két héa hoc trong phan tit héa sinh duge do bing don 10m), kich thuéc cdc phan tit héa sinh nhu glucose, acid amin, acid béo duce do bang vai don vi A°va. cée dai phan tit nhu céc protein, enzym duge do bing cée don vj hang chy A°. 3.2. Vé thai gian Cac phan ting héa sinh xy ra trong co thé séng véi téc d6 rat nhanh, thai gian xdy ra phan tng héa sinh duge tinh bing mili gidy (10° giay) hose micro gidy(10° gidy) 3.8, Vé ning lugng Nang lugng sinh hoc duge khu tra trong céc lién két héa hoc cia cée phan tit sinh: hoc, dudi dang céc liém két nghéo va gidu ning higng, quan trong nhat 1a phan tit ATP (adenosin triphosphat). ATP va céc cht mang ning lugng sinh hoc khéc c6 vai trd quan trong trong cdc qua trinh sinh hoc. 4, VI TRI VA VAI TRO CUA HOA SINH TRONG CAC NGANH KHOA HQC TU NHIEN VA TRONG Y HOC 4.1. Vi tri va vai tré cia Héa sinh trong cae nganh khoa hoc ty nhién Hoa sinh 1 mOt mon hoe cia nganh sinh hoe, né c6 lién quan dén mot so cae mén khoa hoc khée nhu héa hoc, sinh hoe, di truyén, sinh ly hoc, sinh ly bénh hoe, mién dich hee, duge ly hoe, Nhiing thanh tyw nghién citu ciia cée mén khoa hoc trén 44 g6p phén thie dy cae thanh tuu khoa hge cia héa sinh phat trién, nguge lai, cdc thanh tyu nghién citu khoa hoc cia héa sinh lai c6 tac dung thuc day cic nganh khoa hoe trén phat trién. Neay nay, héa sinh da trd thanh mét nganh Khoa hoc véi nhiéu chuyén nganh khéc nhau: héa sinh virus, héa sinh vi khudn, héa sinh thyc vat, hoa sinh dOng vat, héa sinh y hoo, ... 13 4.2. Vi tri va vai tré cita Héa sinh trong y hoc Héa sinh 14 mét mon hoc cd sé cia y hoc, hign dang thu hut sy ddu ty nghién citu cia nhiéu nha nighién ettu khoa hoe, dic biét 1a cée nha y hoc, cha nhiéu vién nghién citu trén todn thé gidi, va cing 1a mt trong nhiing nganh Khoa hoe dat nhiéu giai Nobel vi céc ly do sau day: 1- Héa sinh gop phan gidi thich co sd phan tit cia su song, su sip xép va su tuong tée cita chiing. Cac cd thé khéc nhav, tit vi khudn Z. coli dén con ngudi déu sit dung nhiing phan tit h6a hoc cd ban dé xy duing nén nhiing di phan ti ciia sy sing. Adenosin triphosphat (ATP) la dang nang lugng phé bié trong cae hé thong sinh hoc duge sin sinh béi céc céch tudng ty 6 tat c& cae dang cia su séng. 2- Hoa sinh gop phn gidi thich cd ché h6a hoc ctia nhiéu qué trink chit yOu cia suv séng. Sy phat hién ra edu trie xodn déi cia deoxyribonucleic acid (DNA), sti lam séng td dong thong tin tix gen dén protein, su xac dinh duige cau trie khéng gian ba chiéu cia phin tit protein, cd ché hoat dgng cia nhiéu phan tit protein va nhiing con dudng chuyén héa cia cdc chat cha yéu trong co thé séng. Su phat trién cua ky thuat tai té hgp DNA da va dang gitip cho su hiéu biét ddy da vé toan bé cfu tric cia bé gen ngudi. Diéu nay giip con ngudi 6 kha nang hiéu biét nhiéu hon nita vé qua trinh tién ha cia loai ngudi, vé ban chét cata qué trinh séng, déng thai cing gitip con ngudi cé kha nang chita duge nhiing bénh nan y é mite d6 phan tit 3- Hoa sinh hién dang tac dung séu sdée dén y hoc. Héa sinh cing déng gop nhiéu cho cdc chan dodn lam sang. Cac xét nghiém héa sinh duge st dung rong rai trong y hoc dé chén doan, tién lugng, theo doi diéu tri va sing loc. Vi dy, mite d9 tang én vé hoat d@ trong huyét tuong cita mét s6 enzym nguén géc té bao cé thé cho phép chan doan cd quan tung ting bi tén thuong: nhéi mau cd tim, viém gan, viém tuy, tén thuong cd,... Nhitng sai s6t 6 mic dd phan tit 6 thé gay nén bénh thiéu mau héng cau liém, gay nén sy xo hoa hé thong, bénh Hemophilia hoac nhiéu bénh di truyén khéc. Nhiing hiéu biét vé nhiing sai s6t di truyén cho phép con ngudi cé thé phat hién va diéu tri bénh c6 hiéu qua hon. Cac miu DNA cé thé déng mét vai trd nhét dinh gitp chan doan chinh xéc céc réi loan di truyén, bgnh nhiém tring hod mét sé bénh ung thu. Cfc ching vi khudn duge tao ra nhd ky thuat tai té hgp DNA cé kha nang san xudt ra cdc protein 6 gid tri diéu tri nhu insulin, hormon sinh trudng va cae kich t6 phat trién té bao mau. Héa sinh déng vai tré rit quan trong trong viéc nghién citu va ting dung t6 bao géc (stem cells) trong y hoc. Héa sinh cing c6 kha nang gitip nghién cétu cdc thuée méi. 4- Hoa sinh dé va dang gitip cdc nha khoa hoc gidi quyét mot s6'vdin dé co ban va nhdy cam nhdt trong y hoc. Dé 1a.cac van dé vé su nhan biét cia cdc té bao khéc nhau trong sy hinh thanh mét co quan phitc tap, sy truéng thanh ciia té bao dude kiém soat nhu thé nao, cic nguyén nhan cia ung thu, co ché phan tit caa tri nhé, cd ché phan tit cia cdc rdi loan tr{ ndo nhu bénh Alzheimer hoic bénh tinh thén phan lap (Schizophrenia), ... 14 5. PHUONG PHAP HOC TAP VA NGHIEN CUU HOA SINH 5.1. Phuong php hoc tp Héa sinh. Dé hgc t6t mon Héa sinh, hoe vién edn phai: — Nam viing nhiing kién thyc co ban vé héa hoc nhu héa vé co, héa hitu co, hoa ly, cing cn phai c6 nhiing kign thyc co ban vé cae mén hge khae ¢6 lién quan nhu sinh hoe, té bao, di truyén, sinh ly hge, sinh ly bénh-mién dich, duge Wyn — Hiéu duge cac chuyén héa trong co thé séng 1A khéng ngiing, khong nghi, céc con duéng chuyén héa cae phan tit cia sy séng c6 su Tién quan chat véi nhau va sy hoat dng cia chting duge diéu hoa mét cach chit ché béi nhiing co ché than kinh, thé djch,-pha hgp véi sy hoat déng ciia mét co thé théng nhat cing véi diéu kign méi truéng. — Nam duge nhiing kin thite co ban va c6 hé théng vé héa sinh dé gidi thich duge nhting kign thite clia céc mén hoc ¢6 lién quan 4 mite do phan tit, 4p dung duge vao thyc té lam sang va nghién citu vé y sinh hoc. 5.2. Phuong phap nghién etfu Héa sinh Phuong phap nghién citu héa sinh y hoc gém: Nghién cttu trong dng nghiém (in vitro) Nghién citu trong co thé toan ven (in vivo) Nghién cttu thit nghiém lam sing Nghién cétu lam sing ‘MGi loai hinh nghién ettu h6a sinh ddi héi nhing déi tugng, mé hin, phuong php va phuong tign nghién citu pha hgp. Méi loai hinh nghién cttu cing ddi héi cde bang ching khoa hoc chang nhiing bing chting vé héa sinh mA cdn cé6 thé cA cde bing chting vé cae khoa hoc lién quan nhu sinh hoe, té bao, mé hoc, mién dich, duge ly, ‘Tom lai, Héa sinh 1 mén hoc nghién eu vé cd sd phan tit cia su séng, nghia la nghién cttu céc chat héa hoc cfu tao nén co thé sng va su chuyén héa ctia chting trong co thé séng. Nam duge nhiing kién thie cd ban va c6 hé théng vé héa sinh, nhiing nguyén tac cd ban va y nghia cia m6t sé xét nghiém héa sinh théng dung, sinh vién dé cé thé giai thich dugc nhiing hién tugng khoa hoc ciia cfc mén hoc ¢6 lién quan 6 mic d§ phan tit, Ap dung duge vao thyc té lam sang va vao nghién ettu vé y sinh hoe. 15 PHAN 1 CAU TAO CHAT Chuong 1 HOA HOC GLUCID Danh tit glucid ma ta hay ding 1A carbohydrat hay saccarid. Cai tén c6 lich sit ti céng thtic thé cda carbohydrat 1a (C.H,O)n, n23. Carbohydrat gém: monosaccarid, oligosaccarid, polysaccarid. ~ Monosaccarid (dung don) 1a don vi cd céfu tao cia carbohydrat... = Oligosaccarid duge tao thanh tit 2 - 14 monosaccarid, ching thudng lién két véi protein (glycoprotein), véi lipid (glycolipid) ~ Polysaccarid la nhiing phan tit In, duge tgo thanh tit nhiéu monosaccarid. 1. MONOSACCARID Monosaccarid duge goi 14 dudng don, 1a din xudt aldehyd, ceton cia polyalcol chita {t nhit 3 nguyén tit carbon, thf du D-glucose, ribulose, ching khong thé bj thuy phan thanh nhiing phan tit nhé hon. 1.1. Phan logi va danh php eta monosaccarid Monosaccarid duge phan loai va goi tén theo ban cht héa hoc cia nhém carbonyl va sé ligng nguyén tit carbon cia ching. 17 = Theo nhém carbonyl: néu nh6m carbonyl 1A aldehyd thugc loai_ aldose (aldehyd alcol), vi du: glucose. Néu nhém carbonyl la ceton thi monosaccaid thuge loai cetose (ceton alcol), vi dy: fructose. — Theo s6 lugng carbon: monosacearid nhé nhit 6 3 nguyén tit carbon 1 triose, tuong ting véi 4, 5, 6, 7... nguyén tit carbon a tetrose, pentose, hexose, heptose, ... Ciing c6 thé thém tiép ddu ngit aldo hoac ceto biéu thi héa chic aldehyd hoac ceton va cén c6 tén riéng, vi du: aldohexose (glucose), cetopentose (ribulose). = Theo quy uéc Fischer, cée monosaccarid thuge day D cé nhém —OH cia carbon bat d6i (C*) eudi cing (C é céch xa nhém carbonyl nhét) 6 bén phai gidng nhu phan tit D-glyceraldehyd, day L cé nhém — OH bén trai. Cac monosaccarid thude day L.cé tinh chat sinh hoc kém déi dao hon monosaccarid day D. Cac monosaccarid chi khac nhau bdi cau hinh héa hoc cha mot nguyén ti carbon duge thita nhan 1A mét déng phan epimer. Thi du D-glucose va D- mannose 1a hai déng phan epimer véi su’ khae bigt 6 C2; D-glucose va D- galactose 1A hai déng phan epimer véi su khéc nhau 8 C4, D-mannose va D: galactose khéng phai lA déng phan epimer cia nhau vi c6 sy khae biét 6 hai nguyéni tit carbon (hinh 1.1) 7 cE — Ts ane ee: — 7 — ve Oe eo nN, aw ; eg . we ot vo a We tH ape a oof ie ce comet tag capitan oe woe lon see tele hn ew vole noe HGOH = -HGOH HK :OH HoFH HOCH HOC HOCH Mioheme wot rw Menta ow ae on HOH CHOH —GHOH . GHOH CHOH CHOH GHoH CHO D-Aloso ntose D-Gucose ‘DiMarmose n-Guote Cildowe O-Galaciose _D-Talose (Ge) en) Minh 4.1. Sy lién quan héa hoc lap thé cia cdc D-aldose c6 3 - 6 nguyén tit carbon (aldotriose - aldohexose), sy tao thanh timg cap véi sy khac biét cla C2 18 Su lién quan héa hge lap thé ciia céc D — cetose trinh bay & hinh 1.2. Do vi tri cia nh6m carbonyl khéc nhau trong aldose va cetose lam cho sO C* khac nhau. Cac aldose c6 86 C* 1a n-2 sé c6 2"? déng phan quang hoc. Cac cetose c6 s6 C* 1A n-3, sé c6 2"* déng phan quang hoc. 1.2, Cu tao vong cia monosacearid Phan tng cia nhém alcol vdi nh6m aldehyd, hod ceton tao thanh hemiacetal hoc hemicetal. Phan ting nay xdy ra trong nji b6 phan tit monosaccarid tgo thinh vong hemiacetal hoje hemicetal (hinh 1.3). Su hinh thanh dang vong cia monosaccarid 1am cho C cia nhém carbonyl tré'thanh C*. Két qua la tao thanh dang a vA dang B. Hai déng phin cia D-glucose 1A mOt cap diastereoisomer, chting khéc nhau vé tinh chat vat ly va héa hoc. Vi du géc quay quang hge dic higu [a] , cha a-D-glucose 1A +112,2°, cia B-D- glucose IA +18,7° (dau + chi kha nang Jam quay mat phang 4nh sang phan cue sang phai, déu - 1a nguge lai). Khi hoa tan mt trong hai dang tinh Khiét trén trong nude ct, géc quay quang hoc dac hiéu thay ddi din va 6 gid tri én dinh [a], 1a +52,7°, tai a6 mOt cn bing dong duige thiét lap vdi a-D-glucose 1a 36,4% va B-D-glucose Ja 63,6% chi khoang 0,1% 1a dang thing . Hexose va pentose c6 thé dong vong thinh dang pyranose va furanose, Glucose duy nhat chuyén thanh dang pyranose trong dung dich. Fructose c6 67% 6 dang pyranose va 33% 6 dang furanose. Ribose c6 75% dang pyranose va 25% dang furanose. HoH ge cHon Dityeroacstn 08 =o HeoH Mon ese iN, = ¢=0 gos ope 1 { K eon HoH aaa Druiose Dixy a a HOH. GHOH HOH Gh ac pas HGOH —HORH HOH HOR ft rt HeOH Hoot HGH Wan aati” DPsicose —D.Fructose D-Sorbose _ D-Tagatose Hinh 1.2. Sy lién quan héa hoc lap thé cla cc D-cetose o6 3 - 6 nguyén tit carbon (cetotriose - cetohexose), sy tao thanh tling cp véi su khac biét cia C3 19 (b) ‘gros 7e=0 HoO—o—H H—¢—on H—c—on ‘CHOH D-Fructose @-D-Fructofurano sae Hinh 4.3. Phan (ing cia (a) D-glucose dang thang thanh dang vong hemiacetal a-D-glucopyranose va (b) D-fructose dang thang thanh dang vong hemicetal a- D-fructofuranose 1.8. Tinh chat va céc dan xuat ca monosaccarid C&c monosaccarid dé tan trong nuéc, ft tan trong alcol va khéng tan trong ete, thudng c6 vi ngot. 1.3.1. Tinh khit (6j oxy héa) ~ Tao thanh dan xudt la ede acid aldonic: cée mohosacearid ¢6 tinh khit do c6 ce héa chite aldehyd hoe ceton. Khi tac dung vdi cdc mudi kim logi nang (mudi Cu, Hg, Bi) monosaccarid s8 khit ion kim loai, gidi phéng kim loai tu do hoae muéi kim logi ¢6 héa tri tha'p hon; con ban than c4e monosaccarid s& bi oxy hoa thanh acid aldonic, nhu glucose thanh gluconic. Vidu: - Bismut nitrat kiém trong thuée thit Nylander bj monosaccarid khit thanh bismut kim logi mau den. — Hydroxyd dénglI (Cu (OH),) bj khit tgo thanh két tia oxyd déng I (Cu,0) mau 46 gach. 20 - Tao thanh dén xudt la cdc acid uronic: sy oxy héa dc biét cla nhém alcol bac 1 cia céc aldose tgo thanh cfc acid uronic nhu D-glucuronic acid, D-galacturonic acid, D-mannuronic acid. 1.8.2. Tao glycosid Nh6m -OH ban acetal trong phan tit monosaccarid c6 khd ning tao thanh hop chét véi alcol bing lién két glycosid, hgp chat duge goi 1a cac glycosid. Nhém -OH ban acetal lién két véi -OH alcol ctia monosaccarid khée la cde truéng hgp tao thanh oligo- va polysaccarid. 1.3.3. Su chuyén dang lan nhau cia monosaccarid Glucose, fructose va mannose cé thé chuyén dang ln nhau trong méi trudng kiém yéu nhu Ba(OH), hose Ca(OH); qua dang trung gian enediol 1.3.4. Dan xudt este Nhém -OH alcol trong phan tit monosaccarid phan tng véi cdc acid tao thanh cac este tudng tng. Mét sé din xudt este quan trong trong cd thé sinh vat nhu: Phospho glyceraldehyd, phosphodihydroxyaceton, ribose-5-phosphat, D-xylulose-5-phosphat, glucose-1-phosphat, glucose-6-phosphat, f-D-fructose- 6-phosphat, D-sedoheptulose-7-phosphat. 2, OLIGOSACCARID Oligosaccarid thudng gap nhat trong ty nhién 1a cc disaccarid 2,1, Sacearose (Sucrose) Sacearose 1a [0-u-D-glucopyranosyl-(1->2)-B-D-fructofuranosid]. Ky higu (1 2) chi ra ring lién két glucosid C1 cia glucose vdi C2 cita fructose, vi vay saccarose khéng con tinh khit. Saccarose tan trong nuéc, c6 géc quay dic higu +66,5°. Khi thuy phan tgo thanh D-glucose c6 g6c quay +52,7° va fructose 06 g6c quay -92,4° nén hén hgp nay lam quay mat phang nh sang phan cyc sang trai, gay hign tugng “dao cyc”. Enzym thuy phan 1a saccarase. Saccarose c6 nhiéu trong mia va ci cdi dudng. 2.2, Lactose Lactose 1a [O-f D-galactopyranosyl-(1->4)-D-glucopyranose], lactose con. mét héa chitc khit ca phén tit glucose nén lactose c6 tinh khit, g6c quay dic higu 1A +55,5°. Lactose c6 trong sita ngudi va dng vat nén cdn duge goi 1a dudng sita. 2.3. Maltose Maltose 1A [O-a- D-glucopyranosyl -(1-> 4)- glucopyranose], ¢6 tinh khit, maltose cé trong mdm hia, keo mach nha, 1a san phdm thuy phan cia tinh bot. 21 Hinh 1.4. Céng thife cia saccarose, lactose va maltose 8. POLYSACCARID 3.1. Tinh bot Tinh bét Ia thie an dy trit cia dong vat. Tinh bét c6 trong bao tuong cha té bao thyc vat, 1a nhing hat nhé khong tan gém a-amylose va amylopectin. a-amylose chiém ti 12 — 25% tinh bt, tan trong nuéc, 1a chuéi polyme cia hang ngan géc glucose lién két véi nhau bing lién két a-(1->4)glucosid. Chuéi polyme duge ving xoin lap lai déu din theo dang quay trai (left-handed helix). HOH HOH Nnénh 4 OH oH OH ng pA Biém nhanh, aoe HOH HOH “HOH Ho HOH chs OHH OH: oH OH 4 OH thang _K px Ht 4 H OH oe H OH Amylopectin Hinh 4.5, Lién két o-(1-> 4) va lién két (1> 6) glucosid trong phan tir amylopectin 22, Hinh 1.6. Amylose (Hinh ciia Irving Geis) Hinht.7. Amylopectin Amylopectin chiém tit-75— 85% trong tinh bét, gém khoang 10° géc glucose, khéng tan trong nuéc, c6 c&u tric nhu bui cfy, 1a phan tit c6 mach nhénh; lién két chit yéu 1A (1->4) glucosid, va tai mach nhénh 1a lién két (196) glucosid. Méi nhanh gém tit 24 — 30 géc glucose. Cac logi tinh bét tir nguén géc khac nhau cé ty 1é amylose va amylopectin khac nhau. 3.2. Glycogen (tinh bét dong vat) Glycogen 1a polysaccarid, gdm 2.400 dén 24.000 géc glucose. duge téng hgp 6 dng vat, cé mat trong moi té bao nhung nhiéu nhat 6 té bao gan, té6i 10% theo trong lugng va cd xuong t6i 0,9%, glycogen 4 trong céc hat trong bao tuong. Cau tric bac 1 cia glycogen giéng nhu amylopectin nhung nhiéu nhénh hon va mach nhanh ngin hon, chi ti 8 -12 géc glucose. 3.3. Cellulose Cellulose la thanh phén chinh cia mé nang dé thy vat, 1a chuéi polyme cia khodng 15.000 géc B-D-glucose, lién két bing lién két B (1>4) glucosid, duge coi 1A déng phan cia amylose. Cellulose khéng tan trong nuéc, bi thuy phn trong méi trudng acid sulfuric néng, khong cé6 gid tri dinh duéng déi véi ngudi va vdi da sO déng vat. G dong vat an cé, céc vi sinh vat trong dng tiéu héa san sinh ra cdc enzym cellulase thu phan cellulose thanh cdc B-D-glucose nén tiéu héa duge cellulose. 3.4, Chitin Chitin la thanh phn quan trong cia cde dong vat khong xuong séng nhu loai giap xéc, séu bo vA nhén, né6 cing 6 trong cée té bao vach ciia céc loai 23 nm va téo. Chitin 1A homopolyme cia N-acetyl-D-glucosamin, lién két véi nhau bai lién két B (1->4) glucosid. Vé cu tao héa hoc chitin khée véi cellulose 1a 6 cae C2 nh6m -OH dugc thay thé bing géc acetamid. 3.5, Glycosaminglycan (Mucopolysaccarid) Mucopolysaccarid 1a chudi polyme khéng c6 mach nhanh cia acid uronic va hexosamin xen ké nhau. Dung dich mucopolysaccarid ¢6 49 quénh cao va c6 tinh dan héi, vi vay 06 téc dung bao vé chéng lai cfc tac whan co hoc hay héa hoc. Ching tham gia cu tao céc m6 néng dé (xuong, sun) va c6 trong cée dich nhay c6 tac dung lim tron cdc thanh ng (thyc quan...), bao boc niém mac da day. 3.5.1. Acid hyaluronic Acid hyaluronic duige tao thanh tit 260 — 25000 don vi lap di lap lai cha disaccarid lién két vi nhau bang lién két 1+4 glucosid, méi disaccarid bao gém géc acid B-D-glucuronic va N-acetyl B-glucosamin lién két véi nhau bing lién két 1-3 glucosid. Hyaluronic cé trong m6 lién két thuy tinh thé cia mat, cudng rén, nang céa mét s6 vi khudn. Enzym hyaluronidase cé trong mét 86 vi khudn, tinh dich, noc rn, cé kha nang thuy phan acid hyaluronic. 3.5.2, Chondroitin sulfat Chondroitin sulfat gdm 2 loai chondroitin-4-sulfat va chondroitin-6- sulfat, duge cu tgo tit 50-1000 don vi lap lai 1a sulfat disaccarid, méi don vi bao gém géc acid B-D-glucuronic va N-acetyl B-glucosamin-4-sulfat ho&e N- acetyl B-glucosamin-6-sulfat lién két véi nhau bang lién két 1-13 glucosid. Chondroitinsulfat ¢6 trong sun, mé lién két, mO bao vé (da, gan, van tim, thanh dong mach...) 3.5.3. Heparin Heparin duge tim thay 6 nhing hat bai tiét cia nhiing té bao 3 lép bé mat cia mach mau, cé nhiéu phéi, gan va da, Heparin duge cau tao béi cae don vi la a-D-glucuronat-2-sulfat va N-sulfo-D-glucosamin-6-sulfat lién két voi nhau bing lién két a1—>4 glucosid. Heparin cé6 kha nang ttc ché qua trinh dong méiu, duge ding dé diéu tri nhiing trudng hop nghén mach do huyét khéi. 3.5.4, Keratan sulfat Keratan sulfat cfu tao gém cée don vi 1A B-D-galactose va N-acetyl-D- glucosamin-6-sulfat. 24 3.6. Glycoprotein: Glycoprotein 1a mucopolysaccarid lién két véi protein bing lién két déng héa trj hodc lién két khong déng héa trj. Cée mucopolysaccarid thuéng 1A keratan sulfat, chondroitin sulfat duge lién két déng héa tri véi protein. Co nhiéu loai protein thudng c6 trong Iugng phan tit 200 — 300kD tham gia trong cu tao glycoprotein. CAU HOI ON TAP a 2. ai 4, ‘Viét tén héa hoc va céng thite c&u tao cia a-D-glucose, B-D-fructose. Trinh bay tinh chat khit cla monosaccarid. Trinh bay sv ging nhau va khac nhau cita saccarose va lactose. ‘Trinh bay sy ging nhau va khéc nhau cia tinh bét, glycogen, cellulose. 25 Chwong 2 HOA HOC LIPID MO DAU Cang nhu glucid va protein, lipid 1a thanh phén cd ban cia sinh vat. Lipid c6 gid trj cao vé mat nang lvgng (1g lipid cung cap 9,3Keal); chtta nhiéu logi vitamin tan trong lipid (nhu vitamin A, D, E va K) va nhiéu loai acid béo khéng bao hoa cn thiét ma co thé khéng tu téng hgp duge. Vé c&iu tao héa hoc, hu hét cdc loai lipid déu c6 acid béo va alcol. Trong thanh phan edu tao, lipid khng cé hoic c6 rét it cae nhém va nuée nhu -OH, - NH,, -COOH va cé rt nhiéu céc nhém ky nude; béi vay, lipid khong hode rat it tan trong nuéc nhung tan nhiéu trong dung méi 6 dé phan cuc th&p nhu cae dung méi hitu co (ether, benzen, chloroform. Lipid hinh thanh 1ép mé duéi da va lép md bao quanh mét s6 co quan, c6 tac dung bao vé cho co thé va cAc ed quan. Phitc hgp ctia lipid véi protein — goi 1a lipoprotein ~ 14 thanh phan cau tao quan trong cita té bao, c6 8 cdc mang té bao va trong ty thé té bao. Cac lipoprotein cn giit vai tro van chuyén lipid trong mau tudn hoan. Trong ngén nga thong thudng, lipid duge goi 1A chit béo va bao gdm dau, mé, sap. O nhiét dé thudng, md va sap d thé dic va déu 4 thé ldng. Lipid gsm nhiéu loai va c6 thé s4p xép theo nhiéu cach, ngudi ta thudng phan loai lipid nhu sau: lipid thudn va lipid tap. 1. THANH PHAN CAU TAO CUA LIPID Lipid 1a nhiing este hoa amid cia acid béo véi alcol ho&e aminoalcol. 1.1. Acid béo ‘Acid béo la nhiing acid carboxylic véi chudi hydrocarbon chita tix 4 dén 36 carbon. Mét s6 acid béo c6 chudi hydrocarbon bao hoa (Ihéng chifa lién két 26 déi) va khéng cé nhanh; mét s6 acid béo ¢6 chudi hydrocarbon khéng bao hoa (cha mét hay nhiéu lién két d6i), hoac ¢6 nhanh, hodc vong, hoac chita nhém chite hydroxyl. Theo quy uéc quéc té, acid béo duge goi tén theo tén cla chudi hydrocarbon c6 cling sé lugng nguyén tu carbon va thém duéi —oic, vi dy: chudi hydrocarbon c6 8 nguyén tit carbon c6 tén 1a octan thi acid béo tuong ting duge goi 1a acid octanoic (acid caprylic), chudi hydrocarbon c6 18 nguyén tit carbon va mét lién két d6i cé tén 1a octadecen thi acid béo tuong ting dude goi 1a acid octadecenoic (acid oleic). Nguyén tit carbon cia nhém carboxyl duge ding 1am méc va mang s6 1, nguyén tit carbon sé 2 duge goi 1a carbon a, nguyén ttt carbon sé 3 duge goi la carbon f,... vA nguyén tit carbon cia nhém metyl tan cing duge goi la carbon w. Ngoai ra, ngudi ta cn ding céc ky higu dé chi s6 lugng va vi tri cha lién két déi trong phn tit acid béo: acid oleic ¢6 18 carbon, 1 lién két déi gitta carbon 869 va 86 10, cé thé ky higu 1a 18:1; 9 hay 18:1.(4%); acid linoleic ¢6 18 carbon, 2 lién két déi gitia carbon s6 9 - 56 10 va gitta carbon s6 12 - sO 13, ky higu 1a 18:2; 9,12 hay 18:2 (A*"); acid palmitic c6 16 carbon va khéng c6 lign két déi, ky hiéu 1a 16:0. 1.1.1. Acid béo bao hod Bang 2.1. Mét s6 acid béo bao hoa thudng gap Ténacid | Cong thie Tanhethéng | BB néngchay(’c)| Coorg Laurie | CHACH) COOH | Acid n-dodecanoic +442 | Baud Mytistio | CH,(CH,),,COOH | Acid mtetradecanoie 7538 Paimitic | CH,(CH,).COOH | Acid n-hexadecanoie +634 MO dong vat va Stearic. CH,(CH,),eCOOH | Acid n-octadecanoic + 69,6 chu ye vat ‘Arachidic | CH,(CH,),COOH | Acid r-eicosanoie +765 Dau lac, sap dong es vat va thyc vat Lighocerie_| CH,(CH,)aCOOH | Acid ttracosanoic +860 1.1.2. Acid béo khéng bao hod La nhiing acid béo chudi thang (d6i khi cé nhénh), thudng 6 dang déng phan cis, duge chia thanh nhiéu loai tuy theo mic d6 khéng bao hoa. Bang 2.2, Mét s6 acid béo khéng bao hoa thuéng g&p Ten acid | Khung carbon Céng thie eu tao ‘idm néng chay [Acid palmtoieic | 16: 1(a8) _ [GH(CH,\GH=CH(CH,,COOH 205 Acid oleic 18:1(a") _[CH,(CH,),CH=CH(GH,,COOH 184 [Acid noe 18:2(4%%) _[CH,(CH).CHE-CHCH,CH=CH(CH,,COOH “8 JAcidtinolenic | 18:3 at") [CH,CH,CH=CHCH,CH=CHCH, CH=CH(CH,),COOH oH Acid arachidonic [ 20: 44a"#"") [CH,(CH,).CH=CHCH,CH=CHCH,CH=CHCH,CH=CH(CH),COOH | -496 27 ~ Acid béo cé mét lién két doi (monounsaturated fatty acid); céng thiic tong quat 1A C,H,,,COOH. Acid oleic 18 acid béo khéng bao hoa rat phd bién; o6 trong tat ed dau va md dong vat, thuc vat: mé dy trit cita bd va gn (40%), dau olive (80%). ~ Acid béo 06 nhiéu lien hét d6i (polyunsaturated fatty acid): + Loai c6 hai lién két d6i: céng thie téng quat 18 C,H, COOH; vi du nhu acid linoleic ¢6 trong nhiéu logi hat ¢6 ddu nhu hat nga céc, hat lac, hat béng va hat dau nanh. + Loai ¢6 ba lién két déi: cong thite tng quat 1a C,H,,,COOH; vi du nh acid linolenic thudng c6 mat cing v6i acid linoleic nhung dc bigt c6 trong dau nanh, + Loai 6 bén lién két d6i: cong thite tng quat 1a C,H;,.,COOH; vi du nhv acid arachidonic, thay chi yéu trong dau lac. M6t s6 acid béo khéng bao hoa rat céin thiét cho co thé nhung cd thé khong thé tu téng hgp duge, phai dua ti ngoai vao, vi dy: acid linoleic, acid linolenic... 1.1.3. Acid béo mang chitc alco! Acid cerebronic c6 trong lipid tap cia nao (CH,(CH,),.CH COOH OH Hinh 2.1. Acid cerebronic 1.1.4, Acid béo 6 vong ‘Acid prostanoic 1a acid ¢6 vong 5 canh vdi 20 carbon va mang 2 chudi thing. Acid prostanoic cé din xuét 1A prostaglandin, mt nhém hgp chit 6 tam quan trong vé mat duge ly vi héa sinh. Trong c¢ thé, prostaglandin duge téng hgp tit acid arachidonic, vi du: prostaglandin E, (PGE,). Les il ? ‘ ny foe" 12 CH, OH OH Acid prostanoic Prostaglandin E, Hinh 2.2. Acid béo vong 28 1.1.5. Déng phan cia acid béo khéng bao hoa Cac acid béo khéng bio hoa tin 3 cH, 19. CH, tai duéi nhiéu dang déng phan 1A do \ vi tri cha cac lién két déi trong chudi carbon cia acid béo tao ra. Déng phan hinh hoc ciia acid béo khéng bio hod Ja do phuong huéng cia cdc géc 3 H xung quanh true cla lién két déi wl wo quyét dinh, néu nhing géc dang dude i} xem xét 4 vé cing mét phia cia lién H két doi thi acid béo duge goi 1a dang “cis”, néu nhitng gée a6 6 nhing huéng trai nguge nhau thi acid béo duge goi la dang “trans”. Nhiing acid béo khéng bao hoa chuéi dai thuing gap trong tu nhién héu nhu déu thuge. 1 COOH 1COOH dang cis va phan tit bj uén cong d vi (a) ©) tri lién két doi. : Hinh 2.3, Béng phan hinh hoc cila acid 1.2, Alcol cita lipid oleic va acid elaidic Alcol trong phan tit lipid gdm (®) 8eid oleic (cis) (b): acid elaidic (trans) glycerol, alcol bac cao, aminoalcol, sterol. Trong cae chat béo cén gép nhiing alcol khéng no, mét s6 alcol nay 1a nhiing chat mau quan trong, vi du: phytol 14 mét edu tit cia chlorophyl va lycophyl. 1.2.1. Glycerol La mét trialcol (6 3 nh6m chite alcol), tham gia trong thanh phan cia glycerid va phosphatid. Vi tri céc nguyén tit carbon trong phan tit glycerol duige ghi bing chit s6'1, 2, 3 hoac ky hiéu a, B, a’ H'-OH a Hinh 2.4, Cach danh sé carbon trong phan tit glycerol HC, - OH B | H,C’-OH a! 1.2.2. Alcol bée cao Tham gia trong thanh phin cdc chit sp, vi du: alcol cetylic C,,H,,OH, aleol n-hexacosanol CH,(CH,},,CH,OH, alcol n-octacosanol CH,(CH,)3,CH,OH.... 1.2.3. Aminoalcol Tham gia trong thanh phén ciia cerebrosid va mOt s6 phosphatid. Cac aminoaleol thudng gap 1 sphingosin, cholin (ethanolamin trimethylamin), ethanolamin (cholamin), serin, cerebrin (c6 trong nam men, hat ng6). 29 ~ (CH,)y,~ CH = CH— CH— CH - CH,OH Sphingosin OH NH, ~ CH, - CH,OH Ethanolamin CH, = — CH, — — CH, - CH,OH Cholin Hinh 2.5. Mét sé aminoalcol trong lipid 1.2.4, Sterol Chat tiéu biéu cho céc sterol 4 mé dong vat 1a cholesterol. Cholesterol c6 nh6m chite alcol d C,, lién két d6i 6 C,— Cy, mach nhanh 1 nhém methyl é Cy va Cy, mach nhanh gém 8 carbon 6 C,,. Cholesterol c6 trong hau hét té bao cia co thé; dic biét trong mé than kinh, mat va sdi mat, thé vang cia buéng tring. Cholesterol 14 thanh phén cia chat béo dng vat nhung khéng cé trong chat béo thyc vat. Trong ty nhién, ngudi ta cdn gip cée loai sterol khée nhu 7- dehydrocholesterol, ergosterol, coprosterol,... HO: 4 a” 7 26 Hinh 2.6, Cholesterol 2, LIPID THUAN Lipid thudn 1 nhing este cia acid béo véi cdc alcol khéc nhau, bao gm glycerid, cerid va sterid. 2.1, Glycerid (acylglycerol) Glycerid cé trong hau hét té chite cia sinh vat, nhung cé nhiéu nh&t 6 mé mé (90%). Glycerid c6 nguén géc dong vat va thuc vat kha nhau thudng khac nhau vé thanh phan acid béo. Glycerid 1a este cita glycerol va acid béo, 14 chit béo trung tinh. Tuy theo mét, hai hay ba nhém chite alcol cia glycerol duge este héa bai acid béo ma tao nén mono-, di- hay tri-glycerid. Cae acid béo trong phn tit glycerid c6 thé ging nhau hoge khéc nhau (glycerid thudn nhat hode glycerid hén hgp). Cac triglycerid ¢6 chita cling mét loai acid béo trong phan ti chiém ty 1é rat nhé. ‘Tuy theo thanh phan cia acid béo ma glycerid cé tén goi khac nhau, vi du: 30 tristearin 1a triglycerid c6 3 g6c acid béo 1A acid stearic,’ 1.2-distearopalmitin la triglycerid c6 2 gée acid stearic 4 C, va C, va 1 gée acid palmitic. O-FR GH—0-C—R fro FR Meera Cra inept o Rr-f-o-p—H 0 CHOH © CHoH 9 Bie Oap— Rs Monoglycerid Diglycerid Triglycerid (monoacylglycerol) (diacylglycerol) (triacylalycero)) Hinh 2.7. Cau tao héa hoc cilia glycerid ‘Trong tu nhién, diglycerid va monoglycerid chiém ty 1é rat nhé. Triglycerid chita géc acid béo é C, va C, khéng giéng nhau cé thé c6 2 dang déng phan I va Il, phan Ién triglycerid thién nhién é dang déng phan II. CH OF GHy-0-C—R, I ° Heron eRe Reg 0-6 ° ° CH-0-8—Rs CHy—-0-G—Ry ° Dang! Dang it Hinh 2.8. Hai dang déng phan ctia triglycerid 2.2. Cerid Cerid 1a este cia acid béo chudi dai véi aleol c6 trong lugng phan ti cao (80-40 carbon). Cerid cdn goi 1& s&p, e6 trong déng vat (s4p ong, md cd nha t4ng,...) va thye vat (6p méng bao phi 14, than va qua). V6 ciia mot s6 vi khudn cing chita sap (vi khudn Kock). Chtte phan sinh hoc cia cerid kh nhau tuy loai nhung n6i chung cerid giit vai trd bao vé cac té chite cua déng vat va thue vat. Cé lép sap nén vi khudn khong bj tée dung béi acid va alcol. Dong vat cao céip va ngudi khong chuyén héa dugc cerid. 2.3. Sterid Sterid 1a este cia acid béo vdi alcol vang sterol (tiéu bidéu 1a cholesterol), Mét sé sterid 1a oleatcholesterol, palmitatcholesterol, stearatcholesterol. 3. LIPID TAP Lipid tap bao gém acid béo, alcol va nhiing nh6m héa hgc khéc. Lipid tap chia thanh hai nhém tuy thuéc vio thanh phan alcol cia chting: glycerophospholipid c6 alcol 1a glycerol va sphingolipid cé alcol 1a sphingosin. 31 3.1. Glycerophospholipid (glycerophosphatid hay diacylphosphatid) | f oHe-O—E NS ALAAAAN/W\_ Aid bo bao na | (wid! apatite) SHOE ‘Acid béo khéng béo ha | (vid: aoleic) au duge cae nhém thay thé Hinh 2.9. Cu tao ciia acid phosphatidic (X = H) Bang 2.3. Cac loai glycerophospholipid Par s Ten ca ign tich Ten cila nhém thay thé alycerophospholipid | (pH=7) -H ‘Acid phosphatidic 4 Cholin. — CH, ~ CH, ~N*=(CH3)s Phosphatidylcholin ° Ethanolamin - CH, ~ CH, ~ NH Phosphatidylethanolamin 0 Sern CH, ~CH—NH, Phosphatidyiserin “4 Inositol Phosphatidylinositol 4 Glycerol - CH, - CH- CH, - OH I Phosphatidylglycerol A OH ~ Oe Phosphatidyl — CHOH Iycerol t i “ atycerol diz-0-! oc Cardiolipin 2 a GH—C-C—Ry g CH,-0-C-R, 32 Glycerophospholipid 1 din xudt cia acid phosphatidic, bao gém acid phosphatidic, phosphatidylglycerol, phosphatidylcholin (lecithin), phosphatidylethanolamin (cephalin), phosphatidylinositol, phosphatidylserin, plasmalogen. 3.1.1. Acid phosphatidic Acid phosphatidic 14 ch&t trung gian trong qué trinh téng hgp triglycerid ‘va glycerophospholipid nhung c6 rat it trong céc mé; thanh phén gém: glycerol, 2 géc acid béo va 1 géc acid phosphoric. Chring la nhing diacylglycerid trong 46 chite alcol & vj tri Cy ciia glycerol duige este héa béi acid phosphoric. Acid béo gin & C, thudng 1a acid béo bao hoa va gdn d C, thudng 1a acid béo khéng bao hoa. 3.1.2, Phosphatidylcholin (Lecithin) Lecithin 1a din xuét cia acid phosphatidic ma -X 1A cholin (Bang 2.3). Lecithin duge chiét xut tis long dé tring (nim 1843). Chat nay c6 phé bién trong cc té bao cia co thé déng vat, dac biét trong té bao gan, nao, long dé tring. 3.1.3. Phosphatidylethanolamin (Cephalin) Cephalin khéc lecithin 4 vi tri -X 1A ethanolamin. Cing nhu lecithin, cephalin cé dang « va dang B tuj theo phic hgp acid phosphoric ethanolamin duge gin vao carbon « hay:carbon f cia glycerol. Cephalin duge chiét xudt dau tién tit nao. 3.1.4, Phosphatidylserin ‘Thanh phén edu tao cia phosphatidylserin c6é acid amin 1a serin, acid béo thudng 1A acid stearic va acid oleic. Phosphatidylserin chiém 5% glycerophospholipid cia nao. Trong tu nhién, ngudi ta cén tim thay nhiing phospholipid chifa acid amin 1a threonin. 3.1.5. Phosphatidylinositol Phosphatidylinositol c6 trong t6 chic dng vat (niio) va thuc vat (dau tuong, lac, mém lia mi,..). Phan tit phosphatidyl c6 6 géc ~ OH (Bang 3) do d6 né mang tinh ta nuée. 3.1.6. Diphosphatidylglycerol (Cardiolipin) Chat nay 1a phospholipid cé trong ty thé (mitochondria), dae trung cha mang trong ty thé. 3.1.7, Plasmalogen Plasmalogen chiém khoang 10% phospholipid cia nao va cd. Trong phan tit plasmalogen, vi tri C, (a) khong phai la lién két este ma la lién két ete gitta nh6m -OH cia glycerol véi m@t gée rugu khéng bio héa. 33 3.2. Sphingolipid Ope tHe CH NCI oe Chol Hinh 2.10. Plasmalogen Sphingosin a ener ie ‘Acid béo. Pot VPADAYWW YOY H CHy—0—x Hinh 2.10. Cu tao chung cia sphingolipid <=) Xa) XB) | orem 34 Céc sphingolipid 18 thanh phan cffu tao quan trong clia mang t6 bao dong vat va thuc vat, dic bigt 4 m6 nao va mé than kin. Sphingolipid chtta alcol 14 sphingosin. Sphingosin duge néi véi acid béo béi nhém amin, tao thank ceramid. Acid béo c6 thé 1A acid lignoceric, acid cerebronic. Ceramid 1A ddn vi cd ban cia sphingolipid va c6 trong cae mé dng vat. Nhing sphingolipid c6 chtta acid phosphoric trong thanh phan cfu tao (vi du: sphingomyelin) duge xp cing véi cée lipid tap c6 chita acid phosphoric kha va goi chung 1a phospholipid. Nhiing sphingolipid c6 chita ose trong phan tit (vi dy: cerebrosid, sulfatid, gangliosid) duge xép thanh loai khéc, goi 1A glycolipid. Cac ose phé bign trong glycolipid la galactose, glucose, galactosamin. Lipid di tir Lipid mang (tung tinh) (c6 cue) Phospholipid Glycolipid Triacylglycerol ‘Glycerophosphol Sphingolipid a ‘Acid ‘Acid ‘Acid béo ‘Acid béo 3 eo] | fo 3 z sabe 3 3 3 ‘Acid be 3 8B |{acidbeo] | 8 peta & & 6 3 = = Glucose & | eo ene] | @ hoae Acid béo PO.) Alco! «Ty tin |Galactose| Hinh 2.11. So dé tng quat vé sy phan loal cdc lipid dy trit va lipid mang 3.2.1. Sphingomyelin Sphingomyelin duge xép vao loai phospholipid; duge chiét xuat ti phéi, léch, ndo va tat cd t€ bao thn kinh. Sphingomyelin A ceramid ma chite alcol bac nhat (6 vi tri C,) li8n két véi phosphocholin. 3.2.2, Cerebrosid Phan tit cerébrosid gém: alcol 1a sphigosin, acid béo cao phan tit va galactose, nhung khdng cé acid phosphoric. Acid béo trong cerebrosid gém 24 carbon nhu acid lignoceric, acid cerebronic, acid nervonic, acid hydroxynervonic. Tuy theo thanh phdn acid béo trong phan tt ma cerebrosid 35 c6:tén khac nhau, vi dy: kerasin 1a cerebrosid chifa acid lignoceric, cerebron 1a cerebrosid chita acid cerebronic, .. Cerebrosid ¢é chit yéu 4 néo va mé than kinh. 3.2.3. Sulfatid Sulfatid la din xuat c6 sulfat cia cerebrosid, nhém sulfat thudng gin vao vi tri C, cia galactose. 3. Gangliosid Gangliosid 1a glycosylceramid; trong phan tit c6 sphingosin, acid béo 6 22 carbon ho&c 24 carbon, acid neuraminic va céc dan xudt cia né nhu acid N- acetylneuraminic (acid sialic), 3 ose (ose phé bién trong gangliosid 1a galactose, glucose, galactosamin). Gangliosid chiém khoang 6% lipid mang cita té bao chat xam trong nao ngudi va c6 s6 lugng it hon trong léch, héng cdu. Gangliosid o6 6 ving dau day than kinh, tham gia vao qua trinh din truyén xung d6ng than kinh. CAU HOI ON TAP 1. Hay néu nhiing dac diém chinh cia acid béo - mot thanh phin cdu tao cha yéu ctia lipid (djnh nghia, cong thiie cfu tgo tong quat, phan loai va dic diém chinh cia titng loai) 2. Hay néu nhiing dac diém chinh cita cdc alcol c&u tao lipid. 3. Dinh nghia vé lipid va nhitng dic diém chinh vé céc thanh phiin céfu tao cita lipid. 4. Ph&n logi lipid theo cfu tao héa hoc, cho vi du ting loai. 5. Thé nao Ja lipid thudn? Trinh bay céu tao héa hoc va’sy phan bé cha glycerid, cerid va sterid. 6. Thé nao la lipid tap? Phan loai lipid tap va cho vi dy cua timg loai. Vé sd dé téng quat vé cac logi lipid tap. 7. Céu tao héa hoc, sy phan bé va vai trd sinh hoc cia cée loai glycerophospholipid phé bién trong cd thé, 8. Cafu tao héa hoc cia sphingolipid va dic diém chinh cia mét so sphingolipid phd bign trong co thé ngudi. 36 Chwong 3 HOA HOC ACID AMIN, PROTEIN VA HEMOGLOBIN Trong céc té bao séng protein la nhing phan tit hitu co phong phi nat. C6 6 moi té bao va moi phén cia té bao. Trong mét té bao ciing cé hang ngan logi protein, chiém vao khodng 50% trong lugng khé cita té bao. Protein 1a od sd cau tric cia té bao,ctia mé va cing 1A ed s0.vat chét cita hoat dong sOng ctia mgi co thé sdng. Protein quy dinh tinh dic thu cua té bao, dic thi ca thé va cing nhuy dc tha vé loai. Phan tit protein cé thé duoc hinh thanh tix mt hay nhiéu chudi polypeptid. Méi chuéi polypeptid lai gém nhiéu acid amin hén két véi nhau bang cdc lién két peptid. Acid amin la dén vj edu tao nén peptid va protein. 1, ACID AMIN ' 1.1, Cau tgo acid amin Dinh nghia acid amin: acid amin 1A nhiing chat hitu co trong phan tit ¢6 hai nh6m chic chinh 1A nhém carboxyl va nhém amin, cing gén vdi carbon alpha (Ca). i 00" Otai pH7 cae acid amin édangion. + y.N—C-H Céng thie téng quat: b- Trit prolin, cdn tat cA cée acid amin c6 cfu tao chung nhu trén va chi khée nhau 6 géc R. Thanh phan géc R don gian nhét 1a H, hode chi la géc hydrocacbon, hodc cén ¢6 thém nhém chite: -SH, -OH, -NH;, -COOH. 37 — Ky higu: «cho carbon cé lién két véi 2 nh6m chite chinh, tiép theo la B. — Trong tt nhién cé6 20 acid amin thiféng gap déu cé déng phan quang hoc (tri glycin): coo” 7 as coo ome. H-¢—Nuy 7 R + Lacid amin D-acid amin Céc acid amin trong ty nhién thudng gap 8 dang déng phan L. 1.2, Phan loai acid amin Dya vao cau tgo géc R dé phan 20 acid amin co ban thanh cdc nhém. CO hai cach phan loai: Céch 1: 20 acid amin duge phin thanh 5 nhém - Nh6m 1: cde acid amin 06 gée R khéng phan cue ky nuéc, thuge nhém nay c6 6 acid amin: Gly (G), Ala (A), Val (V), Leu (L), He (1), Pro (P). — Nhém 2: céc acid amin c6 géc R 1a nhan thom, thudc nhém nay cé 3 acid amin: Phe (F), Tyr (¥), Trp (W). — Nhém 3: cde acid amin c6 géc R base, tich dign duong thudc nh6m nay c6 3 acid amin: Lys (K), Arg (R), His (H). — Nhém 4: cdc acid amin 6 gée R phan cyc, khéng tich dién, thude nhém nay c6 6 acid amin: Ser (S), Thr (T), Cys (C), Met (M), Asn (N), Gln (Q). — Nhém 5: cdc acid amin c6 géc R acid, tich dign 4m, thugc nhém nay c6 2 acid amin: Asp (D), Glu (E). Céch 2: 20 acid amin duge chia thanh 2 nhém: - Acid amin mach thing va acid amin mach ving. ‘Trong nh6m acid amin mach thing lai phan thanh duéi nhém tuy thude vao sé hugng nhém —NH, va -COOH ma cé céc acid amin trung tinh, acid amin acid va acid amin base. Trong nhém céc acid amin mach vong chia thanh acid amin nhan thom va acid amin dj vong Mét s6 acid amin ft gap: trén thye té trong céu tao protein ngoai 20 acid amin thing gap con c6 din xuat cia acid amin: hydroxyprolin, hydroxylysin thay 6 collagen cia mé lién két. Trong thanh phan prothrombin cé y- carboxyglutamat. Ngoai ra trong cé thé c6 mét sé acid amin khéng tham gia cdu tao protein ma cé vai trd quan trong trong chuyén héa acid amin, proteii ornitin, citrulin, 38 Bang 3.1. Phan loai - ki higu, trong Itong phan tit (TLPT) va. pl cila 20 acid amin thuéng gp Acid amin | Tén viéttat | TLPT | pl_| Acid amin | Tén viéttét | TLPT | pl Nhém 4 Nhém 4 5 Giycin ey, 75 | 897 | Serin Ser, S 105. | 5.68 Alanin Ala, A 89 | 6,01 | Threonin | Thr, T 119, | 5.87 Valin Val, V 117 | 5,97 | cystein | Cys,c 121 | 5.07 Leucin Leu, L 131 | 5,98 | Methionin | Met, M 149 | 5,74 Isoleucin | Tle, 1 131 | 6,02 | Asparagin | Asn, N 132 | 5.41 Prolin Pro, P 115_| 648 | Giutamin__| Gin, a 146 _| 5.65 Nhém 2 Nhém 5 Phenylalanin | Phe, F 165 | 5,48 | Aspartat | Asp, D 133 | 2,77 Tyrosin Ty, ¥ 181 | 566 | Glutamat | Gu, E 147. | 3,22 | Tryptophan _| Trp, W_ 204 | 5,89 Nhém 3 Lysin Lys, K 148 | 9,74 Arginin Arg, R 174 | 10,76 Histiain His, H 155_| 7,59 Bang 3.2. Cong thie cia 20 acid amin thudng gap. a “Fs om ae eq o . Wicfow mak. wt wt — wt oN a 26 ona oe) ell wie wink & mT LE | Lee nem _rprin_ owes Tt Saehenain ane =a ie rie oe ace ee la ale fee i Tew a ic ee T fb Ty, oon a by pnt i] | Lee a oem . oo wh, ie te ni S i f nut hama___onan ie 39 1.3, Tinh chat eda acid amin Cac acid amin dé tan trong nude, khénng tan trong ete, it tan trong alcol. Cac acid amin thé hién tinh chit cia nhém a amin, c6 thé phan ting vi HNO, (Van Slyke). Caing c6 tinh chit cha nh6m a carboxyl la phan ting tao mudi Khi tac dung véi kiém va phan ting este héa khi tac dung vdi alcol. Déng théi acid amin ciing c6 tinh chat cita 2 nh6m chite c6 thé tao lién két peptid hoac thé hign tinh chat ludng tinh. 6 céc pH khéc nhau acid amin thé hign tinh acid ho§e base hose lvdng tinh. G pH moi truéng ma acid amin trung hoa vé dién hay cdn goi dang lu@ng tinh, pH nay duge goi la pH, (pH ding dién) hay p, (aiém ding dién) cia acid amin. Khi pH méi truéng nhé hon pH, acid amin tich dign ducng. Khi pH méi trudng lén hon pH, acid amin tich dién am. “H.N-CH-COOH “HN-CH-COO™ H.N-CH-COO™ R R R pH = pH, < pH Vi vay muén phan tich acid amin 6 thé dua vio mét s6 dic diém ciia acid amin nhu: sy tich dign cia acid amin, kh nding hép thu anh sang, cdc phan ‘img mau, sy hoa tan khée nhau trong céc dung méi. Dya vao nhiing tinh chat nay ngudi ta tién hanh xéc dinh’diém dang dién bing phuong phap chudn 46. Cé thé tién hanh phugng ph4p do quang hose phuong phap dién di hode phuong phap sac ky dé phan tich acid amin. M6t s6 phan ting mau dic hiéu: Bang 3.3. Cac phan (mg mau dac higu cla céc acid amin Ten acid amin Ten phan ung Thude thit Mau ‘Acid amin Ninhyarn Ninhydrin anh Aginin ‘Sakaguchi Naphtol, Natritypociond | BS Gystein Nitroprosiat NatriniroprosiaNH,OH | Bd Cystein Tao sultur chi Chi acetavNACH Xam Histiain Pauly Acid diazo sulfanilic/ iém | 83 Tyrosin, Trytophan, Phenylalanin | Xanhtoprotein HNO, nhigt 6 s6i Vang Typ ‘Adamkievicz Acid glyosyliclH,SO,36N | B6 tim Tyrosin Millon HgNOJHNO, néng Bd 1.4. Mgt s6 phtong phép phan tich acid amin 1. Phuong phép chun dé xée dinh pI cia acid amin - Duwdng cong chudn dé cilia Gly Tat ca cde acid amin c6 m6t nhém a amin va mét nhém cacboxyl va gc R Khéng ion héa c6 dung cong chudn d6 tuong tu glycin nhung khéng déng nhét vé gia tri pK, va pK,. Cac gia tri pK, tir 1,8 dén 2,4 , con pK, tit 8,8 dén 11. 40 Hinh 3.1. Budng cong chudn d6 cia alycin 0,1M tai 25°C PK, + pK, 2 pl= oof we - Duong cong chudn dé cae acid amin c6 géc R 6 thé ion héa: Glu, His. (goo gor Go ges hgh al—en wine side ch Pe Oe < 10 20 3.0 ) Hinh 3.2. Cac duéng cong chuan 46 a. Glutamat b. Histidin Céc acid amin e6 gée R c6 thé ion héa dung cong chudn d6 phite tap hon. C6 8 bude ion héa véi 3 gia tri khac nhau. Buéc 3 1a sy chudn dé cia gée R ion héa nhu Glu, His. diém dng dién cia cdc acid amin phan anh su hién dién cia cdc géc bj ion héa: pI cia Glu 1a 3,22, Gia tri nay la trung binh cia 2 nhém 41 carboxyl, nén Glu tich dign -1 va +1 cia nhém amin. Cén His cé pI 1a 7,59. Gia tri nay 1a trung binh cia nh6m amin va nhén imidazon. 1.4.2, Kha néng hap thu anh séng cua acid amin Trp, Tyr, Phe hap thy anh sing 4 bude séng 240 dén 280 nm. ge 5 2 4 z 2s Hinh 3.3. Phé hp thy trngoaicia = 8 tryptophan, tyrosin va phenylalanin 2 or 230 240 250 260 270 260 290 300 310 Buse séng (rm) So sénh kha nang hép thy nh cia cdc acid amin nhan thom tai pH 6,0, cae acid c6 cing néng 46 10°M, cing diéu kién. Sy hap thy anh sang cia Trp nhiéu gp 4 Idin Tyr va Phe. Sy hap thy tdi da cia Trp va Tyr xudt hign 3 gin buéc séng 280 nm. 1.4.3. Phuong phdp séc ky Phuong phap séc ky dé tach acid amin ra khdi hdn hgp hoe dé dinh Iyong acid amin. — Sac ky trén gidy, dya vao sy hoa tan khac nhau trong cac dung méi khéc nhau cae acid amin di chuyén véi téc dé khée nhau. — Sic ky trao déi ion: + Sée ky c6t: c6 thé sit dung nhya trao déi anion (anionid) hoe nhya trao déi cation (cationid). + She ky long cao 4p 2, PEPTID 2.1. Mét sé khai niém vé peptid — Dinh nghia peptid: peptid 1A nhiing hgp ch&t gém nhitng acid amin lién két véi nhau bang nhiing lién két peptid. - Tug theo sé lugng acid amin ma cé6 tén goi nhu: dipeptid gdm 2 acid amin, tripeptid gém 3 acid amin..., oligopeptid gém hang chuc acid amin va 42 khi c6 nhiéu acid amin duge goi 1a polypeptid. Nhiing acid amin trong peptid g9i 1a cde gée acid amin. - Cach danh sé cia chudi peptid: s6 1 dinh cho gée acid amin cn nhiém w amin, géc acid amin ny cén goi la acid amin N tan. Sén danh cho acid amin con nhém a carboxyl, g6e acid amin nay cdn goi acid amin C tan. 2.2, M6t s6 peptid cé hoat tinh sinh hoc = Trong co thé ¢6 nhiéu peptid nhé 6 nhiing chite nang sinh ly, sinh héa quan trong. M@t sé vi du vé nhiing peptid cé hoat tinh sinh hoc: Bang 3.4. Mot s6 peptid o6 hoat tinh sinh hoc Ten peptid Sé lugng aa Chie nang Vasopressin (ADH) 9 Tai hap thu nuéc 8 ng than Methionin - encephalin 5 Uc ché cam giac dau Gastrin nhd 7 Kich thich da day bai tiét HCL Glucagon 29 Tang glucose mau Brakinin huyét tuang bo 9 Peptid gay gian mach. chat P 10 Chat dfn truyén than kinh, Trong diéu kin ndi bao cde lién két peptid hoan toan én dinh vi ning lugng hoat héa cao. Sy tich dign cia peptid phy thudc vao cdc géc acid amin vA phu thuéc pH nhvu cdc acid amin nén c6 thé chun dé. pH cia méi truing ma 6 46 peptid khéng di chuyén trong dién trudng goi 1A pHi cia peptid. Cac lién két peptid o6 thé duge thuy phan bdi céc enzym peptidase cé trong moi té bio va cée m6. Khi dun séi véi acid manh (HCI 6M) hoae base manh (8 110°C tir 18-36h) peptid bj thuy phan thanh céc acid amin. 3. PROTEIN Protein la tén goi cho nhiing phan tit c6 trén 50 acid amin. Ngudi ta 06 thé phan logi protein tuy theo cau tao hogc theo hinh dang 3.1. Phan loai protein 3.1.1. Phan logi theo c@u tao ~ Protein thun (protein den gian). Protein thudn 1a cée protein khi thuy phan cho cée acid amin thudng g&p, d6 1a cdc protein nhu albumin, globulin, histon. - Protein tap (protein lién hgp). ‘Trong thanh phan ngoai acid amin cén c6 nhiing ch&t khong phai la acid amin. Thanh phan khéng phai la acid amin goi la nhom ngoai. Nhom ngoai co thé 1a glucid, lipid, acid nucleic, kim loai... 43 3.1.2. Phan logi theo hinh dang = Protein cdu: 1a nhiing protein c6 kich thuéc chiéu dai /kich thuée ngang nhé hon 10. Thuge nhém nay 1a cée protein enzym va nhiing protein huyét thanh. = Protein sgi: 1 nhiing protein c6 kich thuée dai / kfch thuée ngang 1én hon 10 nhu keratin cia téc, méng vusét va collagen ciia té chttc lién két. 3.2, Cau trac phan ti protein 3.2.1. Cée lién két héa hoc trong phan tu protein ~ Lién két peptid (.CO-NH.) = Lién két disulfur (-S-S-): lién két gitta hai nhém -SH cia hai cystein loai di hai hydro. Hai Cys c6 thé trong mét chudi polypeptid hodc cia hai chuéi polypeptid khée nhau. — Lién két hydro: lin két hydro gida H cia nhém Imin (-NH-) va O ca nh6m carbonyl (-CO-) trén. cing chudi hoc khae chudi polypeptid. ~ Lién két ion: 1a luc hut tinh dign gitta c4e nhém -COO’ cita cdc acid amin acid voi nh6m - NH," cia céc acid amin kiém trong chudi polypeptid. — Tuong tac ky nude cia cdc chudi bén: gitta cae géc hydrocarbua: phenyl, metyl, isobutyl,... Lage tuong tac giita céc chudi bén la luc Van der walls. 3.2.2. Cée bGe edu tric cia phan tit protein 9.2.2.1. Céc trie bac 1 C&u trtic bac 1 cia protein 1 sO lugng, thanh phan va trat tu sip xép cac’ acid amin trong chudi polypeptid cia phan tit protein. Céc lién két peptid quyét dinh cau tric bac 1. Phuong ph4p nghién ettu céu tric bac 1 1a phuong phap héa hoc. Vi dy Insulin c6 51 aa gém 2 chudi: chudi A c6 21 acid amin, chuéi B c6 30 acid amin. Gitta céc loai khac nhau 4 vj tri A8, A9, A10 va B30. Trong phan ti Insulin c6 nhiing kién két disulfur la nhiing lién két bén trong chuéi. Hinh 3.4, Trat ty cc acid amin trong Insulin & ngudi 44 3.2.2.2. Cau triic béc 2 Cau tric bac 2 cia protein, 1A su xodn mét céch déu dan hod sy gép nép m6t céch c6 chu ki cia chudi polypeptid trong phan ti protein. Cau triic bac 2 do cc lién két hydro quyét dinh. Phuong phap nghién ctu céu tric bac 2 1a phuidng phap nhiéu xa tia X = Céu trie xodn a:protéin c6 cfu trie xodn o JA a-keratin. C&u trie nay duge én dinh nhé lién két hydro gitta nhém —NH- va nhém —CO- cia cae acid amin trorig cing mét chudi polypeptid. Cau trac xodn c6 dic diém 1a ett mét vong xoan 360” thi cé 3,6 géc acid amin,do nh6m —NH- cia acid amin thit nhat lién két véi nh6m —CO- eta acid amin thit tu tao ra, xodn c6 thé theo chiéu phai hoac xodn trai. Nhung xodn phai thudng 6n dinh hon xodn trai. A B Hinh 3.5. Cau tric xon a @ A. Cac nguyén tit carbon trén sgi xoan B. Cae nguyén tirN, C, va carbon carbonyl C. Vong xoan & bén trong va cac lién ket hydro thé hién bang cac dau cham ~ Céu tric gap nép B: protein cé cau tric gap nép B dién hinh la 6 keratin cia téc. Cau tric gp nép 6 duge én dinh bai nhitng lién két hydro gitta hai chudi polypeptid. Cac chudi polypeptid trong cau tric B c6 thé 1A song song hode d6i song véi chudi bén. Nhiéu lién két hydro trong cde chuéi tao ra nhiing nép gaip. Trong cau tric nay cdc nhém bén 6 trén hoi duéi mat phing. Hinh 3.6. (a) Hai chudi polypeptid trong cdu tric gap nép 6 (b) Cu trac B a6i song (b) 45 3.2.2.3. Cdu trie bée 3 Cau tric bac 3 1a edu tric khéng gian ba chiéu cia phan tit protein. Trong céu tric nay 6 sit liéh quan gitta cae doan xa trong céu tric bdc 1, cing nhu sy lién quan gitta cde nhém bén véi nhau trong khong gian ba chiéu. Chuéi polypeptid vita xodn vita gap khtic mét cach day dac va phite tap. Cau tric bac 3 dugc quyét dinh bai lién két disulfua, lién. két ion, tong tac ky nude. Nhiing protein cé céu trite bac 3 dién hinh 1a myosin, trypsin va cfc chudi polypeptid ca hemoglobin. Phuong phép nghién citu cau truc bac 3 1a phugng phap nhiéu xa tia X. Hinh 3.7. C&u tric bac 3 cia 3.2.2.3. Cau trie béc 4 chuéi polypetid trong Hb. Cau tric bac 4 cia protein 1A su sip xép tuong hé cilia céc chudi polypeptid trong phan tit protein 06 tit 2 chudi polypeptid tré 1én. Méi chudi polypeptid nay déu cé e&u trite bic 2, bac 3. Gitta cae chudi trong phan tit protein c6 c&u tric bic 4 duge lién két vdi nhau bing nhing lién két ion va nhiing tudng tac ky nude. Protein 6 cau triic bac 4 dién hinh nhu hemoglobin 6 bén chuéi polypeptid. Phuong phap nghién cttu cu tric bac 4 cing 1a phutong phap nhiéu xa tia X. 3.8. Tinh chat ly héa cla protein 3.8.1. Tinh chat luéng tinh va pH dang dién cia protein — Tinh chét cia protein phy thugc vao thanh phan cdc acid amin cfu tao nén protein. Néu téng Lys + téng Arg/téng Glu + téng Asp: lén hon 1 protein cé6 tinh base, cdn néu nhé hn 1 protein cé tinh acid. = Sv tich dién cia protein phy thuge vao pH cia méi truéng. pH mdi trudng ma é dé protein cé téng dién tich am bang téng dién tich duong, goi la pHi cita protein va protein khong di chuyén trong dién truéng. Ung dung tinh chat nay dé phan tich protein bing nhitng phuong phap nhu: dién di, sac ky Ai luc hode sic k¥ trao déi ioh. 3.3.2. Tinh chat hod tan, két tia va bién tinh — Tinh chat hoa tan: trong nuéc cde protein tén tai duéi dang keo, da so protein tan trong dung dich muéi loang. Protein tan duge nhd c6 lép 40 née va céc tiéu phan protein tich dign cing dau. - Su két tia protein: khi lam mat lép 40 nude va trung hoa dign tich cia protein thi protein sé bj két tia. 46 - Sy bién tinh protein: protein bi bién tinh khi thay déi hode dao lén céu tric bac 2, bac 3, bac 4. Céc lién két trong phan tit protein bi ditt triy lién két peptid. Tinh chat 1f héa cua protein nhu dé nhét, 46 hoa tan bj thay déi. Hoat tinh sinh hoc cia protein gidm ho&e mit. Nhiing nguyén nhén gay bién tinh protein cé thé 1a nhiét d@ cao, 4p suat cao, tia tit ngoai hoe cae yéu t6 hoa hoc nhu acid manh, kiém manh va muéi kim logi nang. Sau khi loai bé nhiing nguyén nhén gay bién tinh ma protein khéng tré lai trang thai ban ddu duge goi la bién tinh khéng thuan ngl Cén néu protein tré lai trang thai nhu ci. hoge & mie d9 nado d5 goi 1A bién tinh thuan nghich. Vi dy nhu enzym ribonuclease 1A mét chudi polypeptid c6 124 géc acid amin. Bén lién két disulfur_c6 thé bj bé gay thuan nghjch bing B- mecaptoetanol. Cé thé hinh thanh hén hgp véi cystein ca chudi ngoai (hinh 3.8). - Protein dang oxi héa Hén hop disulfur Protein dang khit Hinh 3.8. Sy khit cdc lién két disulfur trong protein b&ng cdc thuéc thit cé nhém-SH inh B-mecaptoetanol (HO-CH,-CH,-SH) ~_ Néu sit dung du B-mecaptoetanol thi hn hgp disulfur bj khit hoan to&n va san phim cuéi cing cia protein bién déi thanh sulfur. Mac déu céc cd ché hoat dong ciia cdc chit nay chua duge hiéu hoan toan nhung ré rang ching lam ditt cac lién két khong déng héa tri. Khi ribonuclease véi -mecaptoetanol trong dung djch ure 8M chuéi polypeptid mat cfu tric xodn va mit hoat tinh enzym (enzym bj bién tinh). Khi nghién edu trén ribonuclease bi bién tinh bing loai bé ure va B-mecaptoetanol thi céc lién két disulfur cita enzym bién tinh bj oxy héa trd Iai béi khong khi. Ciu tric xodn gap tré lai va hoat tinh mic tac cia enzym duge phuc héi (hinh 3.9) oz ure8Mvap- mercaptostanal Ribonuclease nguyén thuy Ribonuclease bién tinh Hinh 3.9. Su khit va qué trinh bién tinh thuan nghich cia ribonuclease 47 3.4, Chite ning ciia protein’ | Protein dam nh4n nhiéu chie nang quan trong trong co thé. C6 thé sép xép thanh 2 nh6m: protein chtic nang va protein céu tric. 3.4.1. Nhitng protein chite nang — Cée protein enzym xtc téc cac phan tg bién déi cae od chat thanh san pham. — C&e protein van chuyén: hemoglobin van chuyén oxy trong mau, transferin van chuyén s&t, ceruloplasmin van ‘chuyén déng, protein van chuyén hormon tit ngi téng hdp dn co quan dich; mét sé protein van chuyén thude va ce chat dc. — Cée protein bao vé nhu cc khéng thé IgA, IgE, IgM, IgG. Interferon 14 protein chéng lai sy nhiém khudn va nhiém virus. Fibrin 06 tac dung lam co cue mau, —' Ngoai ra cén cé protein diéu hoa cae ed quan cing nhu diéu hoa eo thé. Cée protein co co nhu myosin, actin. Protein diéu hoa sao chép, phién dich nhut histon. 3.4.2. Nhitng protein cdu trie Nhiing protein tham gia cfu tao mé lién két, hinh thanh khung xuong, céu tao cd thé ngudi nhu collagen, elastin. 3.5. Mét s6 phudng phap nghién citu protein Dya vao tinh chat tich dign cha protein dé tién hanh tach protein khdi hén hgp, tinh ché protein hoc djnh ligng protein: — Két tia protein bing nhiing dung dich mudi trung tinh c6 néng d9 khéc nhau. - Dién di protein trén gidy hoie trén polyacrylamid. — Sée ky trao déi ion: sic ky trén nhya trao déi cation hode sic ky trén nhya trao déi anion. ‘Trao déi ion trong sic ky c6t 1a ky thuat tach va lam sach cc protein dya vao sif tich dién, Nhing nhya trao déi ion 1a céc chat ligu khong tan nhu: agarose, polyacrylamid, cellulose, va thuy tinh. Cac chat nay tich dign am (-CH,COO,, -C,H,SO,) hode tich dign duong (dietylamino) lién két déng hoa tri véi nhva khéng tan. Cac nhya.tich dign Am két hop chat ché véi céc cation vA goi IA cdc nhya trao déi cation (cation - exchange resins). Tudng ty cac nhya tich dién dudng két hgp chat vi céc anion dugc coi 1a cde nhya trao d6i anion (anion- exchange resins). Téc 46 di chuyén cia protein hode acid amin 48 bing nhya phu thuée vao su tich dign cia chting tai pH thi nghiém. Nhing phan tif ¢6 cing dién tich véi nhya sé duge loai du tién. Sau d6 1a cde protein tich dién trai dau vdi nhya. Sic ky trao déi ion: — Hai chat tich dién dude sit dung trong sic ky trao déi ion. - R-CH,- COO: Carboxymetyl (chat tich dign am). - R-N'H-(,H,),: Dietylamino (chit tich dign duong) - Sac ky trao déi ion cia hén hgp hemoglobin F, A,, A,, S, va C trén carboxymetyl-Sepadex C-50. Hinh 3.10. D6 thi tach hén hop hemoglobin F, Ay, Az, S va C ‘trén_carboxymetyl -Sephadex c-50 Néng do + 500 1000-1500 +2000 Thé tich, 4, HEMOGLOBIN Hemoglobin 14 mét protein tap, cé nhém ngoai 1a hem. Hemoglobin dam nhan -nhiéu-.chtte—-nang-sinh--hoc-quan. trong: -van-—chuyén- O,"-va--CO,. Hemoglobin cing 1a mét trong cdc hé dém quan trong cua co thé. 4.1, Cau trac phan tit hemoglobin Hemoglobin c6 nhém ngogi 1A hem va protein 1a globin. Ngoai ra cdn c6 phn tit 2,3-DPG. - HEM: hem duge cau tao tit protoporphyrin IX gin véi ion Fe. Protoporphyrin hinh thanh ti porphin. Phan tit porphin gdm 4 vong pyrol lién két véi nhau qua 4 cdu metylen, duge ky higu bi nhiing chit cdi a,8, 7,8. Cac vong pyrol nay duge dénh sO la ma ty I, II, Il, IV. 6 8 vi trf trén phan tit porphin duge | thé bdi cc nhém thé sau: metyl (M), etyl (E), vinyl (V), acetat (A), propionat | (P). Khi thé c&c nhém thé trén vao 8 vi tri cua porphin ta c6 phan tit i porphyrin. Trong co thé séng cht yéu 12 protoporphyrin IX. Su gén Fe** vao vi tri trung tam phan tit protoporphyrin IX, Fe** lién két vdi 4 nguyén tit nito nam trén mat phang cia vong porphyrin, tao thanh hem. 49 ‘ope pie ‘ote che So He X99 —_Ltte c Fo \ 7 Zoe NK, nel 7 ye He, Ud cee Nes S8Q7e. Hoe ote ocr (2) Protoporphyrin Ix Hinh 3.11: (a) Cau trac cla protoporphyrin IX. (b) Cu tric cla hem = GLOBIN: Globin la phan protein cha Hb va quyét dinh dac tinh ching loai cia Hb. Méi phan tit Hb c6 4 chuéi polypeptid. Méi chudi ¢6 8 doan xoain duge ky higu A, B, C, D, E, F, G, H. Gitta cdc dogn xodn la nhiing doan khéng xofn duge goi theo tén ghép cita cae doan xodn truéc va sau vi dy nhu doan giita hai doan xodn A va dogn xoan B duge kf higu 1a AB. Méi chuéi globin 6 cu tric bac 2, 3. Céc chudi lién két véi nhau tao ra phan tit hemoglobin, ~ 2,3-DPG duge tgo ra trong thoai héa glucose. Luong 2,3-DPG dac biét cao trong héng cu, c6 tac dung 1am gidm i lye ciia Hb véi oxy. 2 a Céng thie cau tao cia 2,3-DPG ees Cotaences H - Phan tit Hb gém 4 tiéu don vi, méi tiéu don vi gém 1 hem gan véi 1 chudi polypeptid hoae a ho&e B. TLPT ciia Hb 1a 64.000. Phan tit 2,3-DPG nim é vi tri trung tam cia phan tit Hb thee ty 1é 1:1 vé mol. Phan tit 2,3-DPG lién két mudi véi 2 chudi B. Phan tit Hb c6 céfu tric ba 50 Hem Hinh 3.12. Cau trac cila phan tir Hb A HEM B1 eh GlosIN 4.2, M@t sé hemoglobin ¢ ngudi - HbA,: a, B,* chiém 98% téng lugng hemoglobin 4 nguéi trudng thanh. Phan ti HbA, c6 2 chudi a, méi gém 141 acid amin va 2 chudi B, méi chudi gém 146 acid amin. : - HbA; a," 8," chiém khodng 2% téng lugng Hb. Khi dién di trén gidy HbA, chay cham hon HbA,. ~ HbF: a," 7,7 ,duge hinh thanh ti thdi ky bao thai. Khi méi sinh HbF chiém 80% téng luigng hemoglobin. Sau d6 gidm dan. Sau 2, 3 thang cén lai Khoang 50%, dén 1 tuéi chi cdn duéi 0,5%. We slobin (%) 6 12 18 24 30 361 6 12 18 24 30 36 42 Thi ky bao thal Loc sinh ‘Sau khi sinh Hinh 3.13. Nhiing thay déi cia sy tao thanh chudi globin trong qua trinh phat trién 1 4.3. Tinh chat cia hemoglobin 4.3.1. Su két hop véi khi = Su két hgp v6i oxy: Hb két hop thuan nghich véi O, va phy thuéc vao H’, DPG, CO, va t°. Phuong trinh phan ting c6 thé viét tom t&t sau: DPG an +0, +——> _ WhO, +H" + DPG +O, co, Khi mét trong bén tiéu don vi da giin véi oxy sé lam tang ai luc cla cc tiéu don vi cén lai vdi O,, 1am cho sy két hgp dé dang hon. Mt phan tit Hb két hgp va van chuyén duge 4 phan tit O,. - Két hgp véi CO, tao thanh din xuat carbamin: HbNH, + CO, ——> Hb NH COOH - Két hgp voi CO: tao thanh carboxy hemoglobin: HbO,+CO ———» HbCO+0, Ailye cita CO véi Hb manh gap 210 lan so véi ai lye cha O, 4.3.2. Su oxy héa Hb M6ét sé chat oxy héa nhu nitrit, clorat, ferricyanua c6 kha nang oxy héa ‘Hb thanh MetHb: Hb Fe* = —» MetHbFe* + Methemoglobin khéng ¢6 kha nang van chuyén O,. 4.3.3.Tinh chat enzym Hb cé hogt tinh peroxidase, xtie téc cho phan ting AH, +H,0, ———> A + 2H,0 Ung dung tinh chat nay dé tim mau trong nuéc tiéu. 4.3.4, Tinh chat dém (xin xem chuong khi mau va thang bang acid- base) 5. MYOGLOBIN: Myoglobin la protein cia cd, chiém khoang 2% téng htgng protein cita co. Myoglobin gém 1 chudi polypeptid két hgp véi 1 hem. Chuéi polypeptid cia myoglobin c6 153 acid amin, c6 TLPT khoang 17000. Chudi polypeptid cia Mb tuong ty chudi polypeptid cia globin. Khoang 75% chuéi 6 céfu tric xodn a. C&e doan xodn theo huéng phai va c6 8 doan xodn tuong ty cdc chudi globin cia Hb. 52 So sanh trat ty cae acid amin trong myoglobin cia cé nha tang va cde chuéi a, B cia hemoglobin 4 ngudi trong doan xodn F céc géc tix F1 dén F9 Hemoglobin ngusl FI F2 ere, Fe FO Chubia sLou See Ale feu] © Ser Aspe Lees] le Chudi 8 -Phe- Ale © The [leu] Se Ge Lee [His] ys Myoglobin c& nhating -Leu- Lys Pro» Lew] Alas Ser His} la Cée géc acid amin trong dogn xofin F déu gidng nhau é vi tri F, va Fy 3 chuéi a, B cata Hb va chudi myoglobin. Myoglobin chi c6 mét vi tri két hgp véi oxy. Sy két hgp va giai phéng oxy cia Mb phy thuéc vao néng d@ oxy trong té bao ed. Phuong trinh phan ting cd thé viét: Mb + 0, ——» MbO, Su két hgp va gidi phéng O, ciia Mb xy ra é phn 4p oxy rat thp. Vi vay ma Mb thy hién duge su van chuyén oxy 6 cd. Su két hgp va gidi phéng oxy cia Mb phy thuge pH, nhiét dé va lyc ion, ee ee |__ Myoglobin © & 6 bao hoa oxy © °e a 0 5 10 15 20 2 30 35 40 mmHg Hinh 3.15. Buéng cong phan ly oxy ctia Mb, Hb da loai CO, va DPG va héng cdu(Hc) Binh thuéng Mb trong huyét thanh ngudi rét thp : d6i véi nam tit 30- 90 ng/ml, déi vdi nit 18 dudi 50 ng/ml. Khi cé tdn thuong co, myoglobin trong mau tang cao. Lutgng Mb tang cao trong nhéi mau cd tim cap, tang sau 1-3 gid va rt cao sau 5-12 gid. Lugng Mb tré lai binh thudng sau 18- 30 gid sau nhdi mau co tim célp. Myoglobin cing tang trong céc trudng hgp pha huy co xuong va trong cdc bénh than do gidm dao thai. 53 cAu HOI ON TAP 54 1. Hay phan logi 20 acid amin thudng gap va cho vi du ting loai bang céng thite. Hay trinh bay cac cach phin loai protein va cho vi dy. Hay trinh bay céc logi lién két trong phan tit protein. Hay trinh bay cdc be edu trite cia protein va cho vi du. Hay trinh bay cac tinh cht ly héa cia protein. Hay trinh bay cdc chite nang ca protein. Hay trinh bay cae phuong ph4p phan tich acid amin va protein dua trén sy tich dién cia chting. 8, Hay trinh bay cau trie phan tit Hb. 9. Hay cho biét nhimng loai Hb 6 nguéi truéng thanh va 6 tré 1 tuéi., 10. Hay so sanh edu trie va tinh chat cia Hb va Mb, aera ew Chuong 4 HOA HOC ACID NUCLEIC Nucleotid 14 nhiing hgp chat sinh hoc tham gia vao nhiéu céc qué trinh chuyén héa cia té bao. Ching 1a phugng tién du trit’'va van chuyén nang lugng, 1 sy dap tng héa hoc ciia té bao déi véi céc hormon va cée chat kich thich 4 khoang gian bao, 1A thanh phin cfu trite cla c&e coenzym hay céc chat chuyén hoa trung gian. Song diéu quan trong nhét phai ké dén 1a nucleotid chinh la thanh phén cfu tao nén céc acid nucleic: deoxyribonucleic acid (DNA) va ribonucleic acid (RNA), ed si vat chat cia théng tin di truyén. 1. THANH PHAN HOA HQC CUA NUCLEIC ACID Cau trite héa hoe cia acid nucleic duge Phoebus Levine va Alexander Todd dua ra trong nhiing nim déu cia thap ky 50. Acid nucleic la cae chudt polyme cia nucleotid trong d6 c6 cdu néi phosphate é vi tri 3 va 5 cia hai phan tit dung lién tip. 55 9g “dgy ugox ona} nyo yUeyy Yury Qs Ou ‘Ug] UPYU BA NYS vq 94 Buor ova dyyu uryx AVL VNC my uyyd ovo tyy weTyU Any, ‘Upp UZOX ona} NO 99 TET SMITA Qs 4OUI ERO VNG 9p Mpl Buoxy, doy uyox on. nyo go snzta gs 3OuI BNO VNY Nay reoFu upp uyox Tonys eT Suny? VNA NI UeYA “(CO = p) Wsovd BA uTUENs nyu BuMd (J, = Vv) ururdyy eA UTtepE 298 yo Buryq Uy BuoNT 99 “dgy UYOX tony BT VNC BI UYU ‘uorue 1gny SunYU ef oTe[NU prow “ff YOIS Hd O BUI ABA TA PUTT ‘prow 98 O99 eI e1serpoydsoyd woyu ogo "A prosjonudjod rgnyo eno yeydsoyd 298 oy PHOBoNUOGUAXoap (q) BA PRoaonuEGH (2) BND 96y BOY ONY NED “Zp YUIH ‘Poejanuoqusxoog Paoeronuogre HHO HO HO 4 4 8 ed Ca (He estg 07H 00, ostg 0 7H—0F 0, @ (e) (doony) eudsoyd-¢ -1Apun-g'¢ - Kuepe Phlogjonuenay eno ann ABO YULY OW “by HULH, s s 8 s oH 4 ‘ ‘ ‘ © s © £ Ho4z Hoz Ho4z Hotz 2 2 a v ug “VNY 194 os Suna ugq BI OU gUE AGA op BA UIQIY BUQNTY toUE Suoxy Suna ugq Wet HO-Z WoT 99 SuoYy 14 VNC MHA SuOT pryoajonu g BA ZOO doy ugy yur wt 08} ap wary Sugna ur Buoy uyyd ny} iq SuRp 9p VNY “RQTY Bp wIAzU9 oYo 19q BI 084 Ohnp ACU FEN UEP dyo ‘VOY [ANJOU IPN UEP OVO BI OG “TA UMS TA 999 Su07) B 491q OEP ‘aseq oyo end IBNXx Up OO ENYD 99 VNY BA WN 98 ION mp . reudsoudouow 4p 1 uipnufuyhxoag Pulp fu poe oIKPIUAWNAXOeG — UIPIUK\pAKoeG uuzyy M x | ° dwn a a yeudsoudouow upun pin an roe onpuin pun ein 1 8 x Ayo WO 9 2 ( a yeydsoydouow ulpnéD PRO vo ZN prve ane pnt uso Sv i ano 2 ° s ce yeydsoydouow useueng ong eng co roe aykuens ‘usouenp uueno aN x i a any v v < cy exdsoudouow usouspy opy ony a roe ahkuepy ursouepy uwepy od weudsoud osoqu- x esoqu- x HX einwuos pnoeronn PrsoofonN, oseg exes ‘pNogjonu ea pisogjonu ‘piu eseq 989 END 1E1 191A YoRD BA 106 UAL “by Bue, Nucleotid la este phosphat cia dudng pentose, trong dé base nits lién két véi Cl cia duéng. Trong ribonucleotid, dudng pentose 1a D-ribose cin trong deoxyribonucleotid (hay cdn goi 1A deoxynucleotid) 6 trong DNA thi lai 1A 2- deoxy-D-ribose. Géc phosphat c6 thé gin é vi tri C3 hoje C5 cia nguyén tit dudng dé tao hodc 3-nucleotid hoge 5-nucleotid. Phite hgp trén néu khéng c6 géc phosphat thi duge goi la nucleosid. 2, DEOXYRIBONUCLEIC ACID (DNA) 2.1, Cau trac xoan kép Viée phat minh ra c&u tric xoin kép cia DNA béi James Watson va Francis Crick nam. 1953 da khai sinh ra nganh Sinh hoc phan tit hign dai Ngay nay, ngudi ta nhn thay ring DNA va RNA tén tao d mét vai dang effu tric xodn kép khéc nhau phu thuge vao nhiéu yéu té nhu: 49 dm, cdc cation hay trinh ty cdc base. 2.1.1, C@u trie Watson-Crick: B-DNA Cau tric B-DNA duge xc dinh béi nhiéu xa tia X vdi sy c6 mat cia Na* va d dg dm 92%. Cau tric nay c6 cae diac diém sau: Bao gém hai chudi polynuclestid xoan van xung quanh mOt truc theo hai chiéu nguige nhau theo quy tie ban tay phai véi dung kinh vong xoin khofing 20. C&u trie xodn van cia hai chudi polynucleotid tao cho DNA cé mot cau trie bén, hai chudi khong thé tach rdi khéi nhau néu nhu khéng duge mé xoan. True xodn 1A cée base cdn cae chudi duéng-phosphat thi cugn xung quanh. Mat phang cita cae base hdu nhu_vudng géc véi true xoin 6c. Mdi base cha chudi nay lién két vdi base cia chudi kia bing lién két hydro theo nguyén tac bé sung. Trong dé guanin va cytosin lién két véi nhau bing 3 lién két hydro-G=C) con adenin va thymin lién két vdi nhau bang 2 lién két (A=T). Do vay ma trat tu cdc base 6 chudi thi nhat bé sung véi trat ty cac base 6 chudi thtt 2. Méi mét chu ky xoin B-DNA ly tuéng gém c6 10 doi base 6 d6 dée Ia 34, gée xodin van cia méi clip base la 36° trong d6 méi base céch nhau 3,4. Richard Dickerson va Horace Drew da do lai va cho théy méi chu ky xodn 14 10,1 d6i base va géc xofn van oe cha méi cap base la 35,6". Hinh 4.3, Mé hinh m6 phéng ‘cu trac B-DNA 58 2.1.2, Cée dgng edu trite xodn kha cia acid nucleic Dang A-DNA: cau tric A-DNA rong hon, vong xodn theo quy téc ban tay phai tiy phai qua trai det hon so véi cfu triic B-DNA. Mét chu ky xodn cla A-DNA. €6 11 déi base ¢6 d@ déc 1a 28A va géc xoln vin ctia méi cp base so véi truc 1A 20°. Cau tric nay duge thay 6 dang bao tit cua vi khudn Gram duong. Day 1a co ché ty bao vé cia vi khudn vi DNA é dang nay bén viing vi tia cue tim. - Dang Z-DNA: Cé c&u tric xoin theo quy téc ban tay trai. Méi chu ky xolin ¢6 12 déi base véi dé déc 1a 45. Chite nang sinh hoe olia dang Z-DNA chua duge khang dinh song 6 gid thuyét cho ring o6 sy bién déi thuan ngl céu tric B-DNA sang Z-DNA trong m9t sé diéu kin nhit dinh nhu: tai té hop gen trong qua trinh thé hién gen. 2.2, Cac lye héa hoe va cau tric lam bén vitng c&u trac acid nucleic ~ DNA Khéng 6 cfu trie phite tap nhu eée phan tit protein bdi lé né chi o6 mot sO luong giéi han céc hinh dang cau trite bac 2 trong khi khéng cé cu trie bac 3 va bac 4. Diéu nay c6 thé duge giai thich bing sy da dang vé dic tinh héa ly cia 20 acid amin trong phan tit protein so véi vén ven chi 4 base trong phan tt DNA. Tuy nhién rat nhiéu phan tit RNA c6 cau tric bac 8. Cae lye tham gia hinh thanh cfu trde phan tit cia acid nucleic gidng nhu céc lye tham gia binh én céfu tric phan tit protein. Tuy nhién phuong thite két hgp céc lye a tao cho acid nucleic e6 dc tinh hodn toan khéc so véi protein. ~ Céu trie cia chudi dudng-phosphat: cfu trie catia don vj nucleotid c6 6 g6c xin cia khung dung phosphat va mét géc xodn 1a hudng cita base vé lién két glycosidic. 7 g6c d@ nay tao cho méi nucleotid trong chuéi polynucleotid a6 linh dong rat cao, Tuy nhién trén thye té, edu trie cia chudi polynucleotid 1ai rat bén ving va 6n dinh. ~ Cap base: cdc cap base lién két chit véi nhau nhim duy tri cau trie xofn kép eta acid nucleic. Lién két hydro khéng c6 tac dung lam bén vitng phan tt DNA mic dit né 6 vai tro quyét dinh cho sy c&p déi theo nguyén tac bé sung. Lién két ky nude déng vai trd quyét dinh trong viée duy tri cau trite én dinh cia DNA. — Cum céc base va tuong tae ky muée: c&e nhan purin va pyrimidin c6 khuynh huéng hinh thanh cae chéng mat phang song song. Cac mat phang nay tuiong téc voi nhau bang céc lién két ky nude. Day chinh la yéu t6 dam bao cho edu tric bén ving cia DNA. Tuy nhién, cho téi nay céc hye lién két ky nude nay van chua duge hiéu hét. = Tuong tac ion: vé mat ly thuyét thi su bén viing ciia célu tric acid nucleic phai tinh dén vai trd cia céc sy tudng tac tinh dign cua cac géc phosphat mang dién. Thue nghigm cho thy Tm ty 1é thudn vdi néng dé cation. Mg” déng vai trd quan trong trong viée duy tri cfu tric cia nhiéu loai RNA nhu RNA van chuyén, RNA ribosom. 59 - Cu tric siéu xofin cia DNA: tat c& cdc phan tit DNA cia vi khudn va da 86 DNA cata virus cé cfu tric hinh vong. Cau tric DNA ving cing xudt hign 6 trong ty thé ma ty thé thi cé é hdu hét cdc té bao bac cao. Méi dau cia chudi DNA don lién két lai véi nhau tao ra cu tric vong khép kin. Mét sé edu tric DNA hinh véng nay cé hinh dang siéu cudn, siéu xodn van hay siéu xodn 6c. Cau tric nay déi khi duge goi IA célu tric bac 3 cia DNA. Trang thai siéu xoin cia phan tit DNA duge diéu héa béi nhém cae enzyme cé tén 1a topoisomerase bao gém hai nh6m khac nhau 1a topoisomerase I va I. 2.3, Sy bién tinh thuan nghich Khi dung dich DNA bj dun néng trén nhigt d9 riéng thi cau trie ty nhién sé bi pha hiiy, hai chudi bé sung sé tach khdi nhau va sé tgo ra cu tric xoin ngdu nhién. Qué trinh bién tinh nay sé lam thay déi tinh chat ly hoc cia DNA chang han nhu 6 nhét cia DNA 4 trang thai bién tinh sé bj gidm dang ké. Khi DNA bj bién tinh, 46 hap thy mat dO quang 6 ving budc séng tit ngoai tang lén dang ké (khodng 40%). Qua trinh bién tinh cia DNA duge biéu dién bing dudng cong NA Th T néng chay va diém uén cha duéng ‘ | cong nay duge goi la nhiét d néng Dang Wnhisn ’ oe (Gores an dau chay, Tm. Gid tri Tm phu thude Dang ign tn Se vao nhiéu yéu t6: néng d6 ion, pH, néng d@ phan tit cia base G va C. Ba lién két hydro gitia G va C bén vitng hon so véi hai lién két hydro gida A va T. Néu lam lanh nhanh va duy tri nhiét d6 khoang 25 °C duéi Tm trong mét khoang théi gian nhét dinh thi chudi DNA bj bién tinh sé Hinh 4.4. Subién tinh cla DNA trd lai trang thai y nguyén nhu 1a qua trinh thuan nghich ban dau. Sy lién két bé sung gitta DNA va RNA goi Ia sf Iai héa. 8..RIBONUCLEIC ACID (RNA) 3.1. Céu trac RNA Cing nhu DNA, lién két chinh trong RNA 1a lién két 3, 5 phosphodieste. RNA 1A mét chuéi nucleotid xoan don, cau tric bac 2 do sy xodn kép cia hai doan bé sung nhau trén phan tit RNA. Ngoai ra RNA cing c6 cau tric bac 3 do phan tit RNA tén tai nhiéu lién két hydro. 60 3.2, Cac logi RNA ~ RNA van chuyén (tRNA), chiém khoang 15% téng sé RNA cia té bao. tRNA cé hai chiie nang va do gée OH 4 diu 3 cia b§ ba CCA-OH khéng tham gia xodn kép va bd ba ddi ma dam nhigm: + Hoat héa acid amin dé phan tit nay dé dang tao lién két peptid va van chuyén acid amin nay dén vi tri téng hgp protein. + Nhan biét ma trén phan tit mRNA. ‘MA&i mt tRNA cé kha nang van chuyén mot acid amin song mét 86 acid amin lai c6 hai tRNA. tRNA cé chiéu dai khoang ti 65 dén 110 ribonucleotid va c6 edu tric chung hinh lé ché ba véi nhiéu ving chit nang khée nhau. — RNA ribosom (RNA), chiém khoang 80% téng s6 RNA ciia té bao. rRNA 6 nhiéu loai khac nhau vé trong lugng phan ti va c&u tric phitc tap. O té bao Khéng nhan c6 rRNA 5S véi 120 mononucleotid; rRNA 23S c6 3200 mononucleotid va rRNA 168 gém 1540 mononucleotid. 6 té bao c6 nhén, ¢6 cdc loai rRNA 5S; rRNA 5,88 véi 160 mononucleotid; rRNA 18S gém 1900 mononucleotid va rRNA 28S c6 4700 mononucleotid. 6 ty thé cita té bao ding vat cé rRNA 128 va rRNA 16S, ~ RNA théng tin (mRNA), chiém khoang 5% téng sé RNAc iia té bao. mRNA 1a chat truc tiép mang théng tin di truyén tu nhén dén ribosom 6 bao tuong. O té bao cé nhén, mRNA c6 cu tric bat ddu 1a phén tit 7-methyl guanosin 5-triphosphat (goi la mii), réi dén mot doan nucleotid khéng ma héa acid amin sau 46 méi dén doan nucleotid ma héa khdi dau bing bé ba ma hoa AUG. Két thtic doan phién dich 1a mt trong ba bé ba ma hoa UAA, UAG, UGA, réi tigp doan khong phién dich thit 2 va cuéi cing Ja dudi poly A véi Khong 20-200 géc adenosinmonophosphat. RNA nhé cia nhén (small nuclear RNA/snRNA). Ngudi ta phat hién duge 5 loai snRNA cé nhiéu trong nhan té bao véi tén goi 1a snRNA U1; U2; U4; US va snRNA U6. Cac snRNA tham gia trong co ché ct bé doan intron trong qua trinh hoan thign mRNA. CAU HOI ON TAP 1. So sénh thanh phén cu tao va cu tric cha DNA va RNA. 2. Trinh bay céu tric cla DNA, cu true xo’n kép va cdc Iyc héa hoc tham gia lam bén ving cau tric acid nucleic, 8. Trinh bay céfu tric cdc loai RNA va vai tré cia ching. 61 Enzym 1a nhiing chit xtic tac sinh hoc dac bigt cha co thé sdng, c6 ban chit 1A protein, o6 tac dung xc téc cho hdu hét cae phan ting héa sinh xay ra trong cd thé séng. Enzym c6 mét sé tinh chit gidng céc chat xtc tac hoa hoc théng thudng, d6 la: ~ Cée enzym khong bi tiéu hao ho&e duge sinh ra thém trong qué trinh phan ting. — Cfe enzym khéng tao ra phin ‘ing, nhung ching lam tang dng ké t6e 46 phan ting, ma nhiing phan img nay von xay ra rét cham khi kh6ng c6 st xiic tae ca enzym. Enzym lam thay déi téc dé phan ting nhung khéng lam thay déi hing sé can bing cia phn tmg ma ching xtc téc. ‘Tuy nhién, ngoai céc tinh chat néu trén, enzym cdn c6 nhiing tinh chat khéc véi tinh chat cia cc chat héa hoc théng thudng, d6 la: - Enzym cé ban chit 1a protein. — Enzym cé tfnh dc higu cao va chi xi téc cho phan ting dé tgo ra cdc sin phdm mong muGn tif céc chat phan ting cho truéc hode tix cdc ed chat (nghia 1a khéng c6 cdc phan ‘ng phy). 62 - Cac enzym cé thé thé hién tinh dc hiéu cao (dic higu tuyét déi) déi vdi mét co chat, nhung cing cé thé tinh dac hiéu rong rai hon (d&c hiéu tuong déi) d6i vdi mét vai cd ch&t 06 céu tric gan giéng nhau. - Cac enzym thudng chi hoat déng (thé hién chite nang) é ving nhiét d va pH viva phai. 1. CACH GOI TEN VA PHAN LOAI ENZYM. 1.1. Cch goi tén enzym: ¢6 4 cach goi tén enzym: 1.1.1. Tén co chat va thém tiép vi ngit ase. Vi du: co chit 1a ure tén enzym 1A urease, cd chit 1A protein tén enzym la proteinase,... 1.1.2. Tén tée dung vd thém tiép vi ngit ase. Vi dy: tac dung oxy h6a, enzym 1A oxidase, tac dung trao déi amin enzym 1a amino transferase, tac dung khit nhom CO,, enzym 1a decarboxylase,... 1.1.3. Tén co chat, téc dung va thém tiép vi ngit ase. Vi du: co chat 1a lactat va tac dung 1a khit hydro thi tén enzym 1a lactat dehydrogenase, cd chat 18 tyrosin va tac dung 1a khtt nhém CO, thi tén enzym 1a tyrosin decarboxylase,... 1.1.4, Tén thudng goi: céch goi tn nay khéng c6.tiép vi ngit ase. Vi du: pepsin, trypsin, chymotrypsin... 1.2, Phan logi enzym Khi s6 lugng enzym duge tach chiét, tinh sach va xéc dinh dic tinh Jen dén con 86 hang nghin, viéc goi tén va phn loai tré nén phic tap. Dé chudn ha céch goi tén va phan loai enzym, Higp hoi enzym quée t& (Enzyme ion: EC) da phan loai enzym theo phan ting ma chting xtc tac, thanh 6 loai (class), theo thit ty tit 1 dén 6, méi logi lai duge chia thanh cae duéi lop (subclass), méi dudi lép lai duge chia thanh cae nh6m (sub-subclass), mdi nhém gém mt sé enzym. Nhu vay, méi enzym déu duge ky higu bing mot ma 86 EC chia 4 chit s6, cich nhau béi cae déu cham thap phan. Chit sO thé nhit chi loai enzym, chit s6 thit hai chi duéi lép, chit s6 thtt ba chi nhém va chit sO thit tu chi tén cia ban than tig enzym riéng biét trong nh6m. Vi du: enzym hexokinase c6 ky higu lA EC 2.7.1.1. la enzym thugc loai 2, duéi Iép la 7, thude nhém 1 va c6 s6 thi ty cia enzym trong nhém Ia 1. ‘Sau loai enzym duge sfp xép theo thi tu sau: 1.2.1. Enzym oxy héa khit (oxidoreductase): 1a loai enzym xtc tée cho phan ting oxy héa va phan ting khit, nghia 1A cée phan ting 6 sy trao déi H hoi dién tit theo phan ting téng quat sau: AH, +B A+ BH, Logi enzym oxy héa khit gém cae duéi lép: = Cfc dehydrogenase: sit dung céc phan tit khong phai oxy (vi dy: NAD‘) lam chat nhan dign tit. Vi dy: lactat dehydrogenase, malat dehydrogenase, ... 63 = Céc oxidase: sit dung oxy nhut mét chat nhan dién ti nhung khéng tham gia vao thanh phiin co chit. Vi du: cytochrom oxidase, xanthin oxidase, .. - Cfe reductase: dua H va dign ti vao cd chat. Vi dy: B-cetoacyl-ACP reductase. — Catalase: xtic tae phan ting: H,O, + H,0, + 0, + 2H,0 = Cac peroxidase: xtic tac phan ting: H,0, + AH, + A + 2H,0 — Cac oxygenase (hydroxylase): gin mot nguyén ti O vao co chat. Vi du: cytochrom P-450 xtic tae phan ting: RH + NADPH + H* + 0, - ROH + NADP* +H,O, phenylalanin hydroxylase, ... 1.2.2, Enzym van chuyén nhém (transferase): a loai enzym xtic tac cho phan tig van chuyén mot nhém héa hoc (kh6ng phai hydro) gitta hai co chat theo phan ting téng quat sau: AX+BA+BX Loai enzym van chuyén nhém gém céc duéi I6p: - C&c aminotransferase: chuyén nhém —NH, tit acid amin vao acid cetonic. Vi dy: aspartat transaminase, alanin transferase, - Transcetolase va transaldolase: chuyén don vi 2C va 3C vao cd chat. Vi du: transcetolase, transaldolase,.. = Ce acyl-, metyl-, glucosyl-transferase, phosphrylase: chuyén céc nhém tong ting vao cd chat. Vi dy: acyl CoA-cholesterol acyl transferase (ACAT), glycogen phosphorylase, = Cée kinase: chuyén géc -PO,' tit ATP vao cd chat. Vi dy: hexokinase, nucleoside diphospho kinase, PEP carboxykinase, - C&c thiolase: chuyén nhém CoA-SH vao cd chit. Vi dy: acyl-CoA acetyltransferase (thiolase), ... - Cae polymerase: chuyén céc nucleotid tit cdc nucleotide triphosphat (NTP) vao phan ti DNA hodc RNA. Vi du: cde DNA polymerase, cic RNA polymerase. 1.2.3. Enzym thily phan (hydrolase): 1a loai enzym xic tée cho phan ting cdt ditt lién két cfia chat héa hoc bing cach thay phan, nghia 1A phan ting 6 su tham gia cia phan tit nuiée, theo phan ting téng quat sau: AB +H,0 > AH + BOH Logi enzym thay phan gm cdc duéi lop: - Cac esterase: thity phan lién két este. Vi di riacylglycerol lipase. — Cae glucosidase: thiy phan lién két glycosid. — Cac protease: thay phan lién két peptid trong ph4n tit protein. 64 ~ Cfc phosphatase: thiy ph4n lién két este phosphat, tach géc PO, khéi co chat. ~ Cée phospholipase: thiy phan lién két este phosphat trong phan tit phospholipid. - Cac amidase: thiy phan lién két N-osid. Vi dy: nucleosidase. - Cf&c desaminase: thay phan lién két C-N, tach nh6m amin ra khéi co chét. Vi dy: adenosin desaminase, guanin desaminase, ... - Céc nuclease: thay phan cac lién két este phosphat trong phan ttt DNA hoac RNA. 1.2.4. Enzym phén edt (lyase): cdn goi lA enzym téch nhém, 1a loai enzym xtic tac cho phan ting chuyén di m6t nhém héa hoc khéi mét ed chat ma khéng c6 su tham gia cua phén tu nuéc. Phan tig téng quaét nhu'sau: ~~ AB>A+B Loai enzym tach nhém gém céc duéi lép: — Cée decarboxylase: tach phan tit CO, tit ed chit. Vi du: pyruvat decarboxylase, glutamate decarboxylase, ... — Cfe aldolase: tach mét phan tit aldehyd tit eo chat. Vi du: aldolase xtc tac phan ‘mg tach fructose 1,6-diphosphat thanh GAP va DHAP. — Cac lyase: tach d6i m§t phan tit ma khéng c6 su tham gia cia phan tit HO. Vi du: arginosuccinase. ~ Cée hydratase: g&n mOt phan tit H,O vao mét ph4n tit eg chat. Vi du: fumarase, — Cac dehydratase: tach mt phan tit H,O khéi mét phan tit co chat. Vi du: B-hydroxyacyl-ACP dehydratase, p-hydroxyacyl-CoA dehydratase, .. - Céc synthase: gin hai phan tit ma khong can sy tham gia cia ATP dé cung cap nang lugng. Vi du: ATP synthase, citrat synthase, glycogen synthase, acid béo synthase, 8-levulenat synthase, ... 1.2.5 Enzym déng phén (isomerase): la logi enzym xi téc cho phan ting bién di gitta céc dang déng phan cia chit héa hoc. Phan tng téng quat nhw sau: ABC + ACB Logi enzym déng phan gém céc duéi lép: — Cfc racemase: chuyén dang déng phan giita day D va day 1. - C&c epimerase: chuyén dang déng ph4n epi. Vi du: ribose 5-phosphat epimerase. — Cfc isomerase: chuyén dang giita nhém ceton va nhém aldehyd. Vi du: phosphopentose isomerase. — Cac mutase: chuyén nh6m héa hoc gitta céc nguyén tit trong mét phan tit. 65 Enzym téng hgp (ligase hode synthetase): 1a logi enzym xtc téc cho phan ting gin hai phén tit voi nhau thinh mét phan tit Jén hon, sit dung ATP ho&e cae nucleosidtriphosphat khéc dé cung cp nang lugng; phan tg tdng quat nhu sau: ADP + Pi arp Aan Loai enzym téng hgp gém cée dudi lép: — Céc synthetase: gin hai phn tit vdi sy tham gia cua ATP dé cung c&p nang lugng. — Cae carboxylase: gin CO, vao phan tit cs chétt. Vi du: pyruvat carboxylase, ... — Ligase: sit dung cho vige gin 2 doan nucleotid véi nhau. Vi du: DNA ligase. 2. CAU TRUC PHAN TU ENZYM 2.1, Thanh phan cau tao cia enzym 2.1.1. Thanh phén céu tao cia enzym C&c enzym 1a cdc protein cé khéi ligng phan tii tit 12.000 dén hang triéu don vj Dalton (Da). Ciing nhu céc protein, vé thanh phan cau tao, enzym cing dugc 1am hai loai: enzym thuan va enzym tap. ‘Mét s@ enzym khong doi héi céc nhém héa hoc cho hoat dng cita chting, 6 1a cde enzym thudn (cn goi 1a enzym mét thanh phan), 1A e4e enzym ma phan tit chi do céc géc acid amin edu tao nén. ‘Mét s6 enzym di héi thanh phén hitu co cho hoat dng cia chting, dé 1a ede enzym tap (con goi 1A enzym hai thanh phan), la cae enzym ma ngoai thanh phan protein, phan tit enzym cdn c6 cht cOng téc (cofactor) 1 cfc ion nhu Fe, Mg, Mn**, Zn”, ... hoc 1A mét phan tit chat hitu ed hoe phtte hgp hiiu ed kim logi, cfu tao nén. Mét s6 phan tit enzym déi héi cd coenzym va ion kim logi cho hoat dng cia ching. Trong phan ti enzym tap (con goi 1a holoenzym), phéin protein duge goi lA apoenzym, phén chat cong tac duge goi 18 cofactor: Holoenzym = Apoenzym + cofactor Phén apoenzym mang nhiing dac tinh cd bin cia enzym, trong khi phan coenzym hoic ion kim loai 1a chit phéi hgp cia enzym, cé vai trd bé sung kha nang phan ting va kha nang xtic téc cho phan tit enzym. Coenzym thudng cé trong thanh phdn céc enzym thuéc loai oxy h6a khit va loai enzym van chuyén nhém; thiéu coenzym, enzym loai nay khong hoat dong. Cac cofactor (coenzym) thuing 1a céc vitamin va din xudt cia chting. ‘M6t s6 cofactor gén chit vao phan tit enzym, kh6ng thé tach ra duge goi 1a nhém phy (prosthetic group). 66 Nhiing enzym chita kim loai ho&c ddi héi kim logi cho hoat déng cia né duige goi 1A enzym kim loai (metalloenzyme). Vai tro cia kim loai trong thank phan cia enzym kim loai la: ~ Tham gia true tiép vao phan ting xiic te eta enzym. ~ Hoat déng nhu mét chat oxy héa khit. — Tao thanh phite hgp véi es chat. ‘MOt 86 vi du vé enzym kim loa’ Cytochrom oxidase, catalase va peroxidase chita Fe hodc Fe Cytochrom oxidase chita Cu”* Carbonic anhydrase, alcol dehydrogenase chtta Zn** Hexokinase, glucose 6-phosphatase, pyruvat kinase chita Mg* Glutathion peroxidase chita Se”, ... 2.1.2. Trung tam hoat d6ng ctia enzym Trung tm hoat dong hodc vi trf hoat dng (active site) cia enzym 1a mét ving dac biét cia enzym cé tae dung gan véi co chat dé xtic tac cho phan ting Jam bién déi co chat thanh sin phém. Méi enzym cé thé c6 mét, hai hodc vai trung tam hoat d6ng. Trung tam hoat déng cilia enzym gém nhiing nhém héa hoc va nhiing lién két tiép xtic truc tiép vdi cd cht hoge khong tiép xtc true tiép véi co chat nhung c6 chic nang tryc tiép trong qué trinh xtc tac. ‘Vé-thanh-phdn -céu tao; trung-tam hoat-dgng thuéng-bao-gém-cée-acid- amin c6 céc nh6m h6a hoc ¢6 hoat tinh cao nhut serin (6 nhém -OH), cystein (6 nh6ém SH), glutamic (¢6 nhém y-COO), lysin (6 nhém e-NH;'), histidin (c6 nhém imidazol’), tryptophan (c6 nh6m indol’),... 1A nhiing nhém phan cue hodc ion héa, c6 kha nang tao lién két hydro hoic ion véi co chat. Vé quan hé gitia trung tam hoat dong va cs chat, c6 hai gid thuyét duge dua ra: Thuyét “d khoa va chia kh6a”: Fisher E (1890) da dua ra thuyét “6 khéa va chia khéa” (“lock and key”) vé tac éng cia enzym, theo thuyét nay, tuong tc gitfa enzym E va cd chat S, nghia 1A su gin gitta enzym va co chat dé tao thanh phiic hgp enzym - cd chat ES cing ging nhu quan hé gitta “8 khéa” va “chia khéa”, nghia 1A enzym nao thi chi xiie tac cho dting co chat d6. Thuyét nay chi gidi thich duge tinh dac higu tuyét d6i cia enzym nhung khong gidi thich duge tinh dic higu tuong d6i cha enzym. Thuyét “mé hinh cdm ting khong gian”: dé giai thich tinh dic hiéu tuong 46i cha enzym, Koshland D (1958) da dua ra thuyét “m6 hinh cdm ting khong gian” (“induced fit model”). Theo thuyét nay, trung tam hoat déng cia enzym 67 E.cé tinh mém déo va linh hoat, cé thé bién déi vé cu hinh khéng gian trong qué trinh tuong téc véi ed chit $ sao cho phi hgp véi edu hinh khéng gian cia cd ch&t, dé c6 thé tao thanh phitc hgp enzym — co ch&t ES. io ® a @ Phi hop enzym- Phiic hgp enzym- co chat (ES) co chat (ES) Hinh 5.1. Mé hinh *6 khéa" va “chia khéa” (a) cla Emil Fischer va mé hinh “cm Ging khong gian” cia Daniel E Kosland (b). 2.2, Cae dang cau tric cia phan tit enzym 2.2.1. Enzym don chudi va enzym da chuéi Enzym cé thé do mét chudi, cing c6 thé do nhiéu chuéi tao nén. Enzym don chudi (monomer) la enzym chi do mét chudi polypepid cau tao nén, vi dy: ribonuclease A, lysozym, lipase, pepsin, chymotrypsin, ... Enzym da chuéi (oligomer hoge polymer) 14 enzym do hai hode nhiéu chuéi polypeptid c&u tao nén, vi du: aspartat transaminase (AST): 2 chudi, alkalin phosphatase (ALP): 2 chuéi, creatin kinase (CK): 2 chuéi, hexokinase (HK): 2 chuéi, lactat dehydrogenase (LDH): 4 chuéi, RNA polymerase: 5 chudi, ATP synthetase: 12 chudi, glutamat dehydrogenase (GLDH): 40 chudi. 2.2.2, En2ym dj lap thé (allosteric enzyme) Enzym dj lap thé 1a logi enzym ngoai trung tam hoat déng cén mot hose vai vj tri dj 14p thé; trung tam hoat dong tiép nh4n co chit dé xic tac cho phan ting enzym trong khi vj tri dj lap thé tiép nhan yéu t6 dj lap thé dé diéu chinh hoat déng xuc tac cia enzym. Vé cfu tao phan ti, enzym di Jap thé c6 thé 1a loai enzym don chuéi hoc loai enzym da chuéi. Phan tii enzym dij lap thé cé thé cé loai vi tri di lap thé duong, loai vi tri di lap thé Am hose c6 ed hai. Khi vj trf dj lap thé duong tiép nhan yu té dj lap thé duong A (cht hoat héa: activator) thi cfu hinh enzym thay déi theo huéng cé Igi hon, enzym duge hoat héa, ai lye enzym véi cd chit tang lén, enzym gin véi cd chat dé tao thanh phite hgp enzym — cs chiit tét hon, t6e d9 phan tng tang lén. Khi vi tri di lap thé 4m tiép nhn yéu té di lap thé am I (chat ttc ché: inhibitor) thi céiu hinh enzym thay déi theo huéng c6 hai, enzym bi tte ché, a lic enzym véi co chat gidm nén téc d6 phan tng gidm di. 68 Théng thudng, nhiing chét hogt héa dj l4p thé 1A nhiing chit ding truée co chit trong chudi phan ting, trong khi nhitng chat tte ché dj lap thé 1a nhitng ch&t ding sau chuéi phan tng hodc 1a san phdm cuéi cing cua chudi phan ting. Vi du: trong con dudng dung phan, enzym phospho fructokinase 1A mot enzym dj lap thé, duge hoat héa béi yéu té di lap thé duong 1a ADP va AMP, nhuing bj ite ché bai yéu t6 dj lap thé 4m 1a ATP va citrat. OO: =f bel OO = Ele ali Hinh 5.2, Tac dung cila yéu t6 di lap thé dung (A) va yéu 16 di lap thé 4m (|) trén enzym dj lap thé don chudi (a) va tac dung cila yéu t6 di lap thé duong (A) trén enzym dj lap thé. da chudi véi sy hoat héa lan truyén ty chudi thir nhat sang chudi tiép theo (b). 2.2.3. Céc dang phGn tit ca enzym (isoenzym hoge isozym) Trong cing mét loai, cing mét.co thé, c6 nhiing enzym tuy cing xc tac mét loai phan ting héa hoc nhung lai tén tai duéi nhiing dang phan tit -khéc nhau, c6 nhitng tinh chit vat ly va héa hoc khée nhau. Cac dang phan tit khac nhau cia mt loai enzym duge ggi 1A isoenzym hoie isozym. Vi dy: Phan tit enzym lactat dehydrogenase (LDH) do bén tiéu don vi, méi tiéu don vi 1a mét chuéi polypeptid cu tgo nén. Cac chudi nay gdm 2 logi, do hai gen khac nhau téng hgp nén: chuéi nguén géc tim (H) va chudi nguén géc co (M). Vi enzym LDH 1a loai enzym tetramer do bén chuéi polypeptid cau tao nén, cho nén su té hgp gitia hai logi chudi polypeptid di tao thanh nam dang phan tit (isoenzym) cia LDH khac nhau; LDH, do 4 chuéi H tao thanh: HHHH LDH, do 3 chudi H va 1 chudi M tao thanh: HHHM LDH, do 2 chudi H va 2 chudi M tgo thank: ~~» HHMM LDH, do 1 chudi H va 3 chuéi M tao thanh: HMMM LDH, do 4 chudi M tgo thanh: + MMMM Vi vay, LDH, duge goi 1a isoenzym kiéu tim va LDH, duge goi 1a isoenzym kiéu gan. Céc isoenzym nay c6 hing s6 Michaelis (Km) va tée do phan ting t6i da (Vmax) khée nhau. 69 Enzym creatin kinase (CK) do 2 chuéi polypeptid c&u tao nén: mét chudi c6 nguén géc nao (B) va mét chudicé nguén géc cd (M); do dé tao'thanh 3 loai isoenzym: CK-BB, CK-MB va CK-MM. 2.2.4. Cae tién chat cia enzym: mot sé enzym sau khi duge téng hgp con 6 dang chua cé hoat tinh (dang khong hoat ddng) duge goi 1a céc tién enzym (proenzym hoic zymogen). Céc tién chat nay khi duge bai tiét vao méi trudng khde nghiét ca co thé sé chju téc dung thay ph4n cata méi trudng, bi thay phan cat di mot doan polypeptid vén che lp trung tim hoat dong dé bao ve trung tam hoat déng, lam cho enzym duge hoat héa, tré nén dang enzym chinh thitc c6 hoat tinh. Céc tién enzym cé tén tiép vi ngit 1a ogen. Vi du: cdc tién enzym cia dudng tidu hda chua c6 hoat tinh nhu pepsinogen, trypsinogen va chymotrypsinogen sau khi duge bai tiét vao dudng tiéu héa sé bi thay phan, loai bét mot doan peptid dé trd thanh céc enzym chinh thitc c6 hoat tinh tudng ting 1A pepsin, trypsin va chymotrypsin; tién enzym cé thé cé tiép dau ngii “pro”, vi du: tién enzym cia thrombin 1a prothrombin. 2.2.5, Phite hgp da enzym: phitc hgp da enzym 1A mét phite hgp gdm nhiéu cae phan tit enzym khée nhau nhung ¢6 lién quan véi nhau trong mot qué trinh chuyén h6a nhét dinh, két tu véi nhau thanh mOt khéi nhiéu enzym. Khong thé tach riéng tiing enzym trong phic hp da enzym bdi vi néu bi tach ra, cic enzym riéng biét trong phic hgp da enzym sé bj bign tinh va mat hoat tinh. Su két tu cc enzym tao thanh phite hgp da enzym c6 tac dung tang cutng sy cong tae cia cée enzym khéc nhau trén mét qua trinh hodc chudi chuyén héa gém nhiéu phan ting, lam tang hiéu lyc va hiéu qua xtic tac. ‘Vi du: phite hop da enzym pyruvat dehydrogenase xiic téc cho chudi phan ‘mg bién pyruvat thanh acetyl CoA. Chudi phan ting nay gém bén phan ting véi sy tham gia cia phic hgp da enzym pyruvat dehydrogenase gém ba enzym pyruvat dehydrogenase, dihydrolipoyl transacetylase va dihydrolipoyl dehydrogenase véi bén coenzym lA thiamin pyrophosphat (TPP), acid lipoic, coenzym A va NAD*. cAu TRUC VA CHUC NANG CUA CAC COENZYM Cée coenzym cé chite nang la tham gia cing enzym trong qua trinh xtc tac. Coenzym thudng cé ai lye véi enzym cing tudng ty nhu ai lye cla enzym vai co chat; vi vay, coenzym cé thé duge coi nhu mét co chat thit hai. Trong cae truing hgp khée, eée coenzym duge gan déng héa trj vdi enzym va cé chite nang nhu hodc gan nhu vj tri hoat déng trong qua trinh xic tac. ‘Mét s@ coenzym duige téng hgp tit céc vitamin nhém B. Vitamin BG, pyridoxin cdn bién déi chit ft da cé thé chuyén thanh pyridoxan phosphat 1a dang coenzym hoat dng. Trong khi d6, niacin cin mét sy bién déi co ban bdi té bao dong vat mdi cé kha nang tée dong nhu mét.coenzym. 70 8.1, Cac coenzym oxy héa khit 3.1.1. Cac coenzym Niacin (nicotinic acid: vitamin B,): NAD* va NADP*: Nacitin la acid pyridin 3-carboxylic, ¢6 thé duge bién déi thanh 2 coenzym chit yéu tham gia vao loai enzym oxy héa khit. Hai coenzym nay 1A nicotinamid adenin dinuclotid (NAD*) va nicotinamid adenin dinucleotid phosphat (NADP"). Cau triic ctia coenzym NADP* khée véi coenzym NAD* 3 ché ¢6 thém mt gdc phosphat é vi trf 2’ cia ribose trong phan tit adenosin monophosphat. Ca hai coenzym nay déu c6 chtte nang 1a van chuyén 2 dién tit va mét H* giiia ch&t cho va chat nhan H trong phan ting oxy héa khit xtic tac béi enzym dehydrogenase. Tuy nhién, ¢6 enzym dehydrogenase cin coenzym NAD*, c6 enzym dehydrogenase cn coenzym NADP” trong qua trinh xtc tac. adenin adenin H 2 cONHe | CONHe Se +Ht +26e° > : ribose —p—p— ribose ribose —p—p—ribose NAD+ (Dang oxy hoa) NADH (Dang kh) Hin 5.3. Céng thitc chit va ca ché phan (ing cla coenzym NAD". Cée coenzym Flavin (vitamin B,): FMN va FAD: ‘adenin ‘adenin ftte—p—p—ritese sito —p—p—ribose Lt : . a to +2427 ] L CHy ‘CHs ¥ i FAD (Dang oxy héa) FADH2 (Dang khif) Hinh 5.4, Céng thife chit va co ché hoat dong olla coenzymFAD) =~ C6 2 dang coenzym cita riboflavin 1a flavin mononucleotid (FMN) va flavin adenin dinucleotid). Vitamin riboflavin chtta m@t dj vong, isoalloxazin (lavin), néi qua nguyén tit N-10 dén mét alcol 1a ribitol. FMN c6 m@t gée phosphat é vj tri 5’ cita ribitol trong phan tit riboflavin. FAD cé edu tric tusng tu nhut NAD*, nhung o6 adenosin lién két qua pyrophosphat gan véi di vong riboflavin. 1 Ca FMN va FAD déu c6 chitc nang 1A tham gia vao phan ting oxy héa khit bing cach trao déi 2 dién tit va 2H" 6 vong isoalloxazin. 3.1.3. Cée porphyrin Fe® (con goi. 14 coenzym hem):.coenzym hem 1a coenzym cia hé thdng cytochrom, cia enzym catalase, peroxidase, monooxygenase va dioxygenase. Vai trd cita céc coenzym hem 1a van chuyén dign tit nhd kha nang bién déi thuan nghich gitta Fe* va Fe”: Fe* -e<> Fe* Céc phan ting duge xtic tac béi cic loai coenzym hem: Hai dién ti duge van chuyén ti cytochrom b sang cytochrom c trong chubi hé hap té bao nhut sau: 2Cyt b Fe* + 2 Cyt c Fe” <> 2Cyt b Fe" + 2 Cyt c Fe* Phan tng phan huy H,0, duge xtic tée béi catalase (c6 coenzym hem) nhu sau: Catalase 2H,0, ——> 2H,0 + 0, Phan ting phan huy H,0, duge xiic téc bai peroxidase (c6 coenzym hem) va di héi kém theo mét cs chat dang khit nhu sau: Peroxidase 2H,0, + AH, ———> 2H,0 + A Phan tng oxygen héa mot cd chat (thudng 1a thude hoge céc chat xenobiotic) duge xtic tée béi céc enzym monooxygenase (thudc hé théng cytochrom P-450) ¢6 coenzym 1A chytochrom P-450 1a mét loai coenzym hem va di héi mét coenzym dang khit la NADPH + H* nhu sau: Monooxygenase (Cytochrom P-450) RH + NADPH + H* +0, —> ROH + NADP’ + H,0 Phan ting nay néi chung ¢6 tac dung bién mot chat ddc, it tan trong nude thanh mt chat khéng dgc hodc it dc hon va tan trong nuée nhiéu hon dé 6 thé dao thai khéi co thé. : C&e enzym dioxygenase 1a logi enzym c6 coenzym hem, ¢6 tée dung xtic tac phan tg peroxy héa mét cd chat. Phan tng duge thé hién nhu sau: Dioxygenase RH +0, —> R-0-0-H 3.1.4, Acid lipoic: acid lipoic 1a mét acid béo chita 2 nh6m sulfur (-SH) c6 tén khoa hoc 1a acid 6,8-dithio-octanoie. Acid lipoic c6 phé bién trong cde chit ty. nhién. N6 la mét ch&t quan trong trong chuyén héa chat. Né tham gia vio phttc hgp enzym khit carboxy! oxy héa cita acid pyruvic va acid a-ceto glutaric cing véi cic coenzym khac nhu TPP, coenzym A, FAD va NAD*. 72 3.2. Cac coenzym vin chuyén nhém 3.2.1. Thiamin pyrophosphat (TPP) vén chuyén nhém CO, Trong thanh phin cia TPP cé thiamin 1a vitamin B,. TPP 1a coenzym cla céc enzym cé vai trd tach nhém CO, cia cc acid a-cetonic nhu acid pyruvic hode acid a-cetoglutaric. Sy thiéu hut thiamin anh hudng chit yéu dén hé than kinh ngoai bién, dudng tiéu héa va hé théng tim mach. Thiamin cé gia trj trong diéu trj céc bénh nhu Beriberi, viém than kinh do rugu, viém than kinh do thai nghén, ... 3.2.2. Coenzym A van chuyén nhém acyl Coenzym A (viét tat 14 CoA-SH) gdm acid pantotenic (vitamin B,) néi véi mét thioethanolamin tao thanh pantethein va néi véi mét gée phosphat va vdi mt nucleotid 1a adenosin monophosphat qua lién két pyrophosphat. Coenzym A cé vai tré trong chuyén héa céc acid béo, thé cetonic, acetat va céc acid amin. Vi du: coenzym A két hgp véi acetat dé tao nén “acetat hoat déng” 1a acety) CoA, chit nay c6 thé két hop véi acid oxaloacetat dé tao thanh acid citric, md dau cho chu trinh acid citric, c6 thé tham gia vao qué trinh sinh téng hgp acid béo, sinh téng hgp cholesterol va c4c hormon stero’ 3.2.3, S-adenosyl-methionin S-adenosyl-methionin c6 tac dung van chuyén nhém methyl —CH,. 9.2.4. Acid tetrahydrofolic (FH) Acid tetrahydrofolic c6 vai trd van chuyén nhém 1 nguyén tit carbon. 3.2.5. Biotin Biotin c6 chtée naing nhu mét coenzym cia enzym carboxylase, enzym xiie tée cho sy gin CO, (goi la suf carboxy! héa). Vai trd hoa sinh quan trong nhat cia biotin 1a tham gia céc phan ting carboxyl héa. 3.2.6. Pyridoxal phosphat Pyridoxal phospkat 1a dan xudt cia pyridoxin (vitamin B6). Pyridoxal phosphat 1a coenzym cia enzym trao déi amin, 6 vai trd van chuyén nhém amin ciia acid a-amin 1 cho mt acid a-cetonic 2 dé bién thanh acid a-cetonic 1, edn acid a-cetonic 2 nhan nhém amin dé bién thanh acid a-amin 2. 73 Rr-GH-COOH Re-freood Nie q Acid amin 4 Acid a -cotonic t ° a ie He —NH, 7 b Ho I ‘CH-O—® 1 cHy-O—-® ae v7 N Transaminase, Pyridoxal © Pyridoxamin-© Re-GH-COOH eo NH2 fe} ‘Acid amin 2 Acid a cotonic 4 Hinh 5.5. Co ché hoat dong cia enzym transaminase Ngoai vai trd tham gia vao thanh ph4n cia cic enzym trao déi amin, pyridoxalphosphat edn c6 vai trd 1a coenzym cita ce enzym Khit carboxyl cita mot 86 acid amin nhy tyrosin, arginin, acid glutamic va mét 86 acid amin Khéc. San phém cita sy khit carboxyl cia acid amin 1a céc amin c6 hoat tinh sinh hoc. Vi du: sy khit carboxyl cia acid glutamic sé tao thanh y-amino butyric acid (GABA) 1a mt chat tte ché hoat dong cia thén kinh, sy khit carboxyl cita histidin sé tao thanh histamin 14 mét hormon cia mé, lam tang tinh thm thanh mach, gay hién tugng dj ting, su hydroxy hoa cing véi su khit carboxyl cia phenylalanin va tyrosin sé tao thanh norepinephrin va epinephrin 1a nhiing hormon quan trong, 4. CO CHE xUc TAC CUA ENZYM 4.1. Sy bién thién nang lugng ty do (AG <0) Nang lugng tu do cia mét hé thdng phan ting 1a nding lugng c6 thé tao ra cong cé ich. Nang ligng ty do duge ky higu 1A G. Mot phan ting héa hoc chi c6 thé xay ra theo chiéu nang ludng ty do gidm, bién chit c6 nang lugng ty do cao thanh chat cé mite nang lugng thép hon. Diéu nay cé nghia 1a diéu kign can cia mét phan ting héa hoc 1A bién thién nang lugng ty do phai Am (AG < 0): : A+B=C+D G,>G, + AG=G,-G, <0 ‘Tuy nhién, do vat chat c6 site 7 vé mat héa hoc nén mot phan ting di c6 AG <0, van chuia thé tu xay ra duge. 74 4.2. Site ¥ vé mat héa hoe cia vat chat Vat chat thudng c6 stic y vé mat héa hoc. Stic ¥ vé mat héa hoc cia vat chat 1a do cée yéu t sau gay nén: — Yéu t6 vé entropy (su chuyén dng hén loan ca cae phan tit vat chat), ~ Lép do nuée can tré va c6 thé lam mat hoat tinh cita co chat. Hinh thé khong gian céng kénh cita co chat. Su sdp xép chua dinh huéng cia céc nh6m chttc nang trén phn tit enzym. Vi vay, mt sé phan ting héa hoc mac du cé diéu kién cén 1A kha nang xay ra theo huéng ning lugng th&p hon (AG < 0), nhung phan ting vin khong xay ra duge. Muén phan ting xay ra phai c6 thém diéu kién da, nghia la phai cung c&p cho hé théng phan ting mét nang luigng dé thang duge stic ¥ vé hoa hoe clia vat chat. Nang Iugng cdn cung cp ay duge goi la nding lugng hoat héa. 4.3, Ning lugng hoat héa (activation energy: E,) Nang lugng hoat héa 1a nang hugng can thiét dé nang tat cd cdc phan tit cia 1 mol ¢o chat é.mét nhigt 6 nh&t dinh én trang thdi chuyén tiép (transition state) é dinh cia hang rao nang lugng, dé phan tng enzym cé thé xy ra. O trang thai chuyén tiép, mdi phan tics chat c6 thé sin sang tham gia vao su tao thanh san phim phan ting. 4.4, Co ché tae dung cia enzym C6. mét cach dé cung céip nhiéu nang-lugng-hen cho phan ting la lam tang nhiét 6, diéu nay that sy lam tang tuong téc gitia céc phan tit, tuy nhién diéu nay khong xy ra trong diéu kién sinh ly binh thudng. Co ché tac dung caa enzym la enzym lam gidm ndng lugng hoat héa cha phan ting dé cac co chat dé dang dat dude mite nang higng dé dua phan ting vao trang thai chuyén tiép, tir 6 phan ting c6 thé xdy ra. Téc d6 cia phan ting phy thuéc vao s6 céc phan tit co chat vugt qua hang rac nang higng dé phan tig vao trang thai chuyén tiép. Vay enzym la gidm nang lugng hoat héa cia phan ting bing céch nao? ‘That su, enzym lam gidm nang lugng hoat héa cia phan ting bang cach két hgp véi co chat tao thanh phic hgp enzym- cd chit (E-S) theo phan tng qua 2 buiée sau: E+SoES>E+P @. O day, E 1a enzym, § 1a co chat (substrate), ES 1a phite hyp enzym-cd chat va P la sin phém cia phan img (product). Nhu vay, enzym cé téc dung bign mt héa hoc don thudn thanh mét phan ting héa hge qua 2 buée gém mét phén tng lién phan tit (a) va mot phan ting noi phan tit (b) nhd tao thanh phite hgp enzym-cs chétt, cd hai phan ting nay déu ddi héi nang Iuong hoat héa thép hon rat nhiéu so vdi phan ting khéng c6 su xtic tac eda enzym. 15 Céch lam gidm ning lugng hoat héa cia enzym 1a enzym két hgp véi co chat dé tao thanh phitc hdp E-S qua trang thai chuyén tiép E-S1* bing nhing tuong tée, tao ra céc lién két yéu nhd mét nang lugng hoat héa thiip, déng thoi gidi phéng ra nding lugng tu do. Nang lugng ty do duge gidi phong nay lai gop phan hoat héa phtte hop E-S dé dua phitc hgp nay vao trang thai chuyén tiép E-S2* vdi nang lugng hoat héa cing rat thap dé tao sin phdm P va E ty do, déng thdi cing gidi phéng néing lugng ty do. Nhu vay, bang cach tgo ra phitc hgp E-S, enzym chi cdn nhiing nang lugng hoat héa rat nhé cing c6 thé thic day phan ting xay ra. Ciing chinh vi vay, cdc phan ting enzym dé dang xdy ra trong diéu kién nhiét dé sinh lf cia co thé. ‘Trang thai chuyén tid Nang twas 0 © Khon Mae nang ong gibm di © 48 ceenzym | “CP kh cb xc téc eda enzym foie Tién trinh phan tng Hinh 5.6..Co ché téc dung cia enzym: enzym lam giam nding lugng hoat héa cita phan Gng tia cd chat § bing cach tao thanh phite hgp enzym- cd chat ES v6i mifc nding Iugng hoat hoa thép hon nhiéu so véi khi khdng cb enzym xdc tac dé dua phan (ing vao trang thai chuyén tiép, tir d6 tao thanh phic hgp enzym san pham EP va phan Ging tao thanh san phm P va gidi phéng E dé dang xay ra. 5. DONG HOC ENZYM 5.1, Téc a6 phan dng enzym 5.1.1. Dinh nghia téc d6 phan ting enzym Tée a6 phan ting cia mOt enzym 1A lugng co chat bi bién déi dudi tac dung cha enzym y trong mot phat nhiét d6 25°C dui cae diéu kign duge chudn héa. 5.1.2. Don vi do t6c d6 phan ting enzym Don vi hoat 49 enzym duge thé hién bing don vi quéc té (International Units, IU hoge U) va due dinh nghia 1A lugng enzym lam bién déi 1 pmol co chat thanh san phdm trong 1 phut 6 25°C dudi céc diéu kign da duge chudn héa. 76 5.1.3. T6e d6 ban déu (v) Tée 49 ban ‘dau cia m$t phan ting enzym (duge ky higu Ia v) c6 néng 46 enzym, néng dé co chét, 6 mot nhiét 4 va pH nhét dinh, 1a t6c 46 phan ting enzym 6 nhiing phut dau tién cia phan ‘ing, khi ma téc dé phan ting chua bj anh hudng béi sy thay déi cia nhiét 46, pH, néng d6 san phdm phan tng... Téc dé ban ddu ting lén mét cach tuyén tinh, sau d6 cong di. Hoat 46 enzym chi duge do mét cach chinh xéc 6 téc d6 ban ddu, nghia 1A do trong khoang 5 phut dau tién cia phan tng. 5.1.4. Tée d6 cue dqi (Vmax) ‘Véi m§t néng d@ enzym thich hgp, nhiét 46 va pH thich hgp, khi néng dé co chat tang lén thi téc dé phan ting tang lén. Khi cae phan tit enzym déu bao hoa co chit thi téc d6 phan ting dat téc d6 tdi da (Vmax). 5.2. Thuyét Michaelis-Menten Nam 1913, Michaelis va Menten da dé ra gid thuyét vé vai trd cia néng 6 cd chat trong viée hinh thanh phite hgp enzym — cd cht ES. , Su lién quan néi chung gitta enzym, co chat va san phdm phan itng duge thé hign bang phuong trinh sau: ky he E+S@ES +E+P hea Gia thuyét cia Michaelis-Menten vé su lién quan gita téc dd phan ting va néng 46 co chat dude tinh toan theo phuong trinh Michaelis-Menten: Ss] Oday v= téc 4 phan ting Vinee = t6e a6 t0i da [S] = néng d6 co chit Ky= hang s6 Michaelis cua enzym déi véi cd chat. Khi néng d6 co chat thaip hon Ky rét nhiéu, nghia 1a véi so lung enzym vuigt qué sé lugng co cht, trong phuong trinh Michaelis-Menten, ta cé thé bd {(S] 6 mau £6, phuong trinh tré thanh dang v=Via. [S]/ Ky, dy 1a phuong trinh tuyén tinh dang y = ax, nghia la téc d phan ting chi phy thudc vao néng dé cd chat [S]. Lic nay phan tng 1a phan ting dng hoc bac 1 béi vi téc d6 phan ting ty 16 thuan véi néng d6 cs chat. 7 Khi néng dé co chat ting lén dén mite dat gid tri bing gia tri Ky thi phuong trinh Michaelis-Menten tri thanh dang v = V,.a/2, ¢6 nghia la tée d6 phan tng bang 1/2 téc dé téi da. Khi néng dé co chat lén hon Ky rat nhiéu thi ta 06 thé bé Ky 8 mau sO cia phuong trinh Michaelis-Menten, va phuong trinh tré thanh dang v = Vina c6 nghia 1a tc dé phan ting dat téc d6 téi da (V,,,.). Luc nay tat cd cde phan ttt enzym déu bao hoa cd chat, phan ting dat dong hgc “bac khéng”, bai vi, dit c6 tiép tuc tang néng dé co chétt thi tie do phan ting cing khéng thay déi va hic nay téc 46 phan ting chi phy thudc vao néng 49 enzym. Hinh 5.7. 86 thi Michaelis-Menten vé sf phy thugc cila t6c d phan Ging vao néng d6 cd chat: Km la néng 46 co chat ma 6 d6 t6c 46 phan (ng bang 1/2 6c d6 161 da. Y nghia ciia cdc gid tri Ky: — Ky la hing s6 téng hop cia cdc hang sé téc dd, c6 gia tri bing néng 49 co chat can thiét dé téc d6 phan ting dat bang 1/2 téc d6 tdi da. Nhu vay, Ky duge tinh bing mol/L. — Ky lA hang s6 dac trung cia méi enzym déi véi méi co chat, n6 thé hién. 4i Ive ciia enzym déi véi co chit: Ky, cng nhé, ai Iyc ciia enzym déi véi eo chat cang Ién, béi vi chi cdn mét ligng co chat rét nhé, téc dd phan ting da dat 1/2 t6e dé t6i da, Ky cng Ién, ai luc ca enzym déi voi co chat cang nbd, bdi vi phai cn mét Iugng lén co chét, t6c d6 phan ting méi dat 1/2 téc d6 téi da. - Muén dat duge Vmax, néng dé eo chat phai 2 100 lin Ky. Y nghia cia Viaui téc dO tdi da Vag. thé hién sé vong quay (turnover number) cia mét enzym. Hing s6 dong hoc k, dude goi la sé vong quay. S& vang quay cita mOt enzym 1a s6 phan ti cd chit duge bién déi thanh sin phim trong mét don vi thdi gian, khi enzym nay duge bao hoa day dit véi co chit. 78 Bang 5.1. S6 vong quay cia m6t s6 enzym [theo Lehninger A, 2005 va Stryer L, 1993] Enzym Ca chat Sé vong quay/giay Catalase HO, ‘40.00.00 Carbonic anhydrase HCO, 400.000 Acetyl cholinesterase ‘Acetyl cholin 14,000 Lactat dehydrogenase Lactat 1.000 Fumarase Fumarat 800 DNA polymerase | DNA 15 ATPase ATP 04 Phuong trinh va ¢é thi Lineweaver-Burk: Vag P&t kh6 e6 thé duge xc dinh mét céch chinh xéc tix dé thj hyperbol cia Michaelis-Menten, vi vay, Lineweaver-Burk da cai tién phuong trinh Mechaelis-Menten bang cach nghich dao phuong trinh nay va thu dude phudng trinh tuyén tinh dang y= ax + b nhu sau: a a vo Vaux ES} Vines Hinh 5.8, D6 thi Lineweaver-Burk. MS) Y nghia cia dé thi Lineweaver-Burk: — Dé thj nay da bién dé thj hyperbol thanh dé thi tuyén tinh (dang thang), nhu vay, tix dé thi nay o6 thé tim Ky vi Via mot cach dé dang. ~ Dé thj nay 1a céng cu dé xéc dinh pH va nhiét d6 téi wu. ~ Dé thi nay cing cin la céng cu dé xée dinh logi chat tic ché 1a chat tte ché canh tranh hay khéng canh tranh déi véi mét enzym nhét dinh. 6. CAC YEU T6 ANH HUONG DEN HOAT DONG CUA ENZYM Vi cae enzym c6 trong huyét thanh véi nhiing lugng rét nhé nén trong thuc té lam sang ngudi ta thudng do hoat d6 enzym chit khéng do néng d6 79 enzym. Trong nghién ctu vé enzym, ngudi ta thuing khao sat t6e d6 phan ting enzym 4 céc diéu kign khac nhau. Céc yéut6 sau c6 thé anh hudng dén t6c 40 phan ‘ing enzym. 6.1. Néng d6 co chat [S] Su anh hudng cia néng dé cd chat dén hoat dong cia enzym da duge mo t4 6 phan déng hoc enzym véi phuong trinh va dé thi Mechaelis-Menten. 6.2. Nong a6 enzym [E] Ngoai néng d6 co chat, néng d6 enzym cing anh hudng dén t6e dé phan {mg enzym. Déi véi cing mot lugng ed chat, téc 46 phan ting enzym tang khi tang néng d6 enzym va nguge lai. Tuy nhién, gid tri Ky khéng bi phu thuge vao néng dé enzym. 6.3, Nhigt dé Nhiét 46 tang thudng lam tang téc 46 cla mét phan tng héa hoc do lam tang su chuyén déng cia céc phn ti, lam tang sé va cham higu qué cia cic phan ti enzym va co chit vA ciing cung c&p nang lugng cho phan ting. Tuy nhién, sau khi dat duge téc dé tdi da, t6e d6 phan tng gidm dan béi vi ban chat cia enzym la protein nén khi nhiét dé ting cao sé dan dén bién tinh protein, lam mat hoat tinh xtic tac cia ching. Hau hét cae enzym c6 mot ranh gidi nhiét dé tdi wu gidng nhu diéu kién nhiét dé sinh ly ca co thé. Su bién tinh bat dau xay ra 8 nhiét d6 tir 40 dén 50°C va su bién tinh xay ra 6 nhiing nhiét 9 cao hon. Thai gian tiép xiic v6i nhiét d9 cing anh hudng dén su hoat déng ciia enzym. Enzym c6 thé chju dung duge nhiét dé cao hon trong mét thdi gian ngan. Néi chung, 8 ranh gidi nhigt 46 enzym chua bj bién tinh, khi tang nhiét 6 lén 10°C, tée 4 phan ting ting lén gap hai lén, nghia 1a gid trj hé 56 nhiét 46 (temperature coeficient) Qi bang 2. Nhu vay, cdc két qua phan tich enzym phai duge néu ré 1a duge thyc hign 6 nhiét dé nao va phai higu chinh bang bang hiéu chinh hoat 46 enzym theo nhiét dé néu cin thiét. Cac miu huyét tuong c6 thé duge bao quan 4 nhiét dé trong ti lanh (0°-4°C) hoe dong lanh trong mét théi gian nhét dinh cho dén khi phan tich ma céc enzym khéng bi mat hoat tinh. Tuy nhién, khéng nén déng Janh réi lai Jam tan enzym nhiéu lin béi vi diéu nay cé thé gay bién tinh protein. Ngoai ra, ngay nay, céc vi khudn s6ng 6 day bién néng hod suéi nude nong ngudi ta da phat hién duge mét s6 enzym bén véi nhiét, c6 kha ning chiu nhiét rat cao. Vi du: céc enzym Taq DNA polymerase, Tli DNA polymerase, Pfu DNA polymerase, Tth DNA polymerase, Tma DNA polymerase, ... c6 nhigt 6 téi uu khoang 75-80°C, c6 thé hoat dong é nhiét do 95°C trong vai chuc phit. Vi vay, cée enzym nay hign dang duge sit dung rong rai cho phan ting chuéi polymerase (polymerase chain reaction: PCR). 80 Hinh 5.9. Anh hudng cia nhiét 46 trén t6c 46 phan img enzym. Hoat 49 enzym ae Nhigt a (°C) 6.4. pH méi truéng Ban chat cua cdc enzym 1a protein nén ching mang'dién. C4c mite 46 pH khdcnghiét c6 thé gay bién tinh enzym hoae anh hudng dén trang thai ion h6a cia enzym, gay nén sy thay déi cfu tric hoac thay déi dién tich trén cdc géc, acid amin d trung-tam hoat déng. Vi vay, méi enzym chi hoat dng trong mot ranh giéi pH dic higu va hoat dong tdi uu 4 mOt pH dac hiéu, Hau hét cae phan tng enzym sinh ly xay ra trong mét gidi han pH khoang ti 7 dén 8, nhung mét s6 enzym heat déng trong mét gidi han pH réng hon mét sé enzym khée. Trong phong thi nghiém, phai duge kiém soat mot cdch chat ché é pH téi uu bing nhing dung dich dém thich hgp. Hinh 5.10. Anh hudng cla pH. dén téc 6 phan ing enzym. (2) pH t6i uu'ciia pepsin va (b) pH toi wu ctia trypsin Hoat 46 enzym z z 2 4 6 8 We oS pH 6.5. Cac chat hoat hoa” Céc ch&t hoat héa (activator) 1a cdc chit lam tang tée d6 cha phan ting enzym hog 1a Am cho enzym é trang thai khong hoat déng tr thanh trang thai hoat déng. Cac chat hoat héa thudng 1a cac phan tit nhé hod céc ion. Cac chat hoat héa cia enzym néi chung thudng 1a cdc kim loai (Ca, Fe, Mg”, Mn™, Zn™ va K") hoie 4 kim (Br va Cl). Co ché hoat déng cia cae chat hoat héa 1a tao nén mét vi tri hoat dong tich dién dudng dé cé thé tac déng vao céc nh6m tich dién am cia ed chat. Cac chat hoat héa khac c6 vai trd lam thay déi {u hinh kh6ng gian cia enzym, Iam én dinh cAu tric bac ba va bac bén cia ph4n tit enzym, lam enzym dé gan véi cd chat, ciing c6 thé cé vai tré lién két co chat véi enzym hodc véi coenzym, hoc tao ra sy oxy héa hode su khit. 81 M6t s6 coenzym c6 vai trd nau mot chit hoat héa déi véi mot 86 enzym di hai cde phan tit hitu co nay cho hoat tinh enzym day da cia chting. Vi du: NAD” 1a mét cofactor ¢6 thé bj khit thanh NADH trong dé co chat tht nhat bj oxy héa. 6.6. Cac chat tte ché Chit te ché 1a nhiing chat khi két hgp véi enzym cé téc dung tte ché hoat ng cia enzym, nghia 1a 1am gidm hogc lam mét hoat tinh cia nhiing enzym nhat dinh. 6.6.1. Uc ché canh tranh (competitive inhibitor) Ue ché canh tranh 1a su tic ché cua nhiing chat c6 cau tric tuong ty nhu phan ti co ch&t binh thuéng va canh tranh vdi co ch&t dé gin vao trung tam hoat dong cia m@t enzym nhét dink. Sy tic ché canh tranh c6 kha ning thuan nghich, vi vay c6 thé duge kh&e phuc su tte ché canh tranh bing-cdch tang néng dé cd chat. Khi co chat nhiéu hon, chting sé canh tranh véi chat tte ché dé gin vao trung tam hogt dong. Nhu duge chi ra é hinh 5.11 ti dé thi Lineweaver-Burk, gid tri Vpq, 1 khong thay déi nhung gié tri K,, 1a én hon, diéu nay chi ra rang cin mét néng 46 co chit én hon a6 dat duge déng hoc bac “0” do cde anh hudng ciia chat tte ché canh tranh. ‘Vi dy vé tte ché canh tranh: é phan ting tif succinat dén fumarat trong chu trinh acid citric, oo chat 1A succinat (OOC-CH,- CH,- COO), enzym la succinat dehydrogenase. Cac chit tic ché canh tranh véi enzym succinat dehydrogenase 1a chat c6 edu tric gén giéng nhv succinat nhu oxalat (OOC-COO), malonat (O0C-CH,-COO), hoae glutarat (OOC- CH,- CH,- CH, COO). 6.6.2. Ue ché khéng canh trank (noncompetitive inhibition): Ucchs {Jc ché canh tranh khong canh ranh Uc ché phi can tranh at Khong Ge ché Khong Gc ché ¢ 4 Khong de ché ae a ke i or i Hinh 5.11. Anh hung ciia cac chat dic ché trén 46 thi Lineweaver - Burk. a. Uc ché canh tranh. b. Uc ché khong canh tranh. ¢, Uc ché phi canh tranh. 82 Su tte ché khéng canh tranh xay va khi chat tte ché nay gin vao enzym & mét vi tri khéng phai trung tam hoat dng. Su gan nay c6 thé xay ra véi c& enzym va véi cd ca phttc hgp enzym cs chat tao thanh phic hgp EI va ESI: E+I=El ES+1= ESI Sy gan nay gay nén mét su thay déi cu hinh khéng gian cia cfu tric phan tit enzym, lam cho trung tam hoat d9ng cing bi thay déi, khéng thé tiép nhan duge ed chit, néu da tiép nhan co chat cing khong th 3 in déi cd chat thanh san pham. Su tang néng dé co ch&t khong anh hudng dén sy gin cia tc ché khéng canh tranh vao phan tit enzym nén khéng thé khdc phue duge tinh trang tic ché bang cach tang néng dé cd chat. Do dé, anh hudng cia ttc ché khong canh tranh trén dong hoc cha phan ting 18 1am gidm V,,, bdi vi t6c d6 t6i da khéng thé dat duige do enzym bi b&t hoat nhung gid tri K,, khong thay déi. Vi du vé ttc ché Kkhéng canh tranh: cdc ion kim logi nhu chi (Pb) va thay ngan He). 6. Ue ché phi canh tranh (uncompetitive inhibition) Mét kiéu ite ché 06 kha nang thudn nghjch khac duge goi la we ché phi canh tranh. Sy te ché nay xAy ra khi mét chat tte ché gan vao phite hgp enzym-cd chat (ES) & mét vi tri khée véi trung tam hoat dong dé hinh thanh mét phic hgp enzym-cc chat-chat tte ché (ESI) ma khéng tao ra sin phém (P): ES+1=ESI Sy tang néng d9 co chat thyc sy lAm tang sy tte ché béi vi'da cung efip nhiéu phiic hgp enzym-co chat hon dé ch&t tte ché c6 thé gin vao. Anh hudng cia.chit.ttc.ché phi canh tranh duge.chi ra trén d6.thi Lineweaver-Burk la Jam gidm gia tri V,,,, do bit hoat enzym va lam gidm gid tri Ky. CAU HOI ON TAP 1. Trinh bay cach goi tén va phan logi enzym theo phan loai qué té, cho vi du méi loai. Trinh bay thaah phan céu tao cia enzym. 2 3, Trinh bay trung tam hoat déng cia enzym. 4, Trinh bay céc dang cfu tric cita phan tit enzym. 5, Trinh bay cu to phan tit va cd ché host dong cia coenzym NAD* va FAD. 6. Trinh bay co ché hoat déng cia enzym. 7. Trinh bay phuong trinh va dé thj Mechaelis-Menten. 8, Trinh bay phuong trinh va dé thj Lineweaver - Burk. 9. Trinh bay anh hudng cia nhiét 46 va pH dén hoat déng cia enzym. 10, Trinh bay anh hudng cita cae yéu t6 hoat héa va tte ché dén hoat dong cila enzym. 83 Chuong 6 NANG LUONG SINH HOC Moi té bao, cd thé séng déu cén nang lugng cho su hoat déng, tén tai, phat trién cia minh. Khi thiéu nang higng co thé trd nén méi mét va phai “nap” nding lugng ti bén ngoai qua dung ain va udng. Cac thanh phén trong thie an, née udng c6 kha nang cung cp nang lugng cho od thé va t6 bao 1 glucid, lipid, protein, Nang lugng sinh hoc hay su oxy héa sinh hoc hay cén goi la sy hé hap t& bao la qué trinh d6t chéy cdc chat hitu cs (G, L, P) tao nang lugng cho céc hoat dong séng cia co thé. 2 Khi vao-co thé, té bao cac thinh ph4n hitu co trén sé thoi héa cung ciip nang lugng va sinh ra cc chat cin ba (CO,, NH,,..). Néu chi xem xét vé lugng chat thodi héa va ning higng, san phdm tgo ra thi vige thodi héa (dét chay) céc chat hitu co dién ra trong va ngoai co thé 1A gidng nhau. Vi du su dét chay mét phan tit glucose: C.H,.0, + O, —————> 6C0,+6H,0+Qcalo Tuy nhién, qué trinh dién bién su d6t chéy cée chat hiu co dign ra trong va ngoai co thé khéc nhau vé ban chétt. Su dét chay cdc chat hitu cd ngoai co thé xay ra nhanh, manh mé, cin ngon lita, oxy khéng khi tac dung truc tiép, nhanh véi carbon, hydro cia chat hitu.co; nang lugng (Q) gidi phong cing mét lic. Sy dét chéy céc chit hitu cd trong cd thé trong diéu kign nhigt 46 khong cao (37°C), méi trudng 2/3 1a nude, lugng nhiét toa ra khong duge qué Ién mot 84 lic, oxy khong khi khong tiép xc tryc tiép véi carbon va hydro cita co chit. Vi vay qué trinh dét chay céc chat xdy ra tit tit, timg buéc, khéng cé6 ngon lita, it tang nhiét d6, nang lu¢ng duge giai phéng din. Nang lugng gidi phéng trong qué trinh dét chay céc chat hitu cd trong co thé duce tich trit lai duéi dang nang long héa hoc. Nang lugng nay sé duge sit dung trong céc hoat dong sing cua co thé nhu: co cd, din truyén xung d6ng thdn kinh, hap thu, bai tiét, tong hgp cac chat cén thiét,.v.v. Sy thoai héa céc chat G, L, P tit thite am duge minh hoa 8 hin 6. 1 dién ra qua 3 buée: Buée 1: sf thoai héa céc chat dén khi tao ra céc don vi céfu tao. ‘Thodi héa glucid sé tao ra don vi céfu tao 1 glucose. Thodi héa lipid tao ra don vi cu tgo 1a acid béo, glycerol. Thoai héa protid tgo ra don vj céfu tao la céc acid amin. Bude 2: su thoai héa cae ddn vi c&u tao dén khi tao ra céc sin phdm chuyén héa trung gian ahu acid pyruvic, acetyl coA,.v.v. Thi an y 7 Protein Glucid Lipid Buéc 1 | ‘ ‘Acid arin Cac. T on Acid béo, glycerol 7 Pra tT Acetyl CoA + Bude 3 ee ADH ™ | NY v oO ATP NH, H,0 CO, t | cc chat dao thai Hinh 6.1, Khai quat sy d6t chay cdc chat hitu co G, L, P trong co thé 85 Bude 3: su thoai héa cdc chat chuyén héa trung gian dén san phdm cuéi cing la cée chat cdin ba (CO,, NH,) dao thai ra ngoai co thé. Su thoai héa céc cht 4 bude 1 va 2 dién ra theo nhiing qué trinh riéng, con dudng riéng va sé duge trinh day chi tiét 8 cae chuiong sau. Sy thoai héa céc chat G, L, P bude 8 1a gidng nhau va nang lugng sinh hoc giai phéng khi thodi héa céc chit chit yéu xay ra 4 bude nay. Vi vay, chung nay trinh bay chi tiét giai doan 3 cia qué trinh thodi héa chit tgo nang lugng. Riéng thodi héa glucid & bude 2 ciing cé tao nang Igng, nhung chi véi mot lugng rét nhé va co ché tgo nding lugng sinh hge dy tri (ATP) 1a hoan toan khée véi ed ché chia you tao ATP 6 bude 3. 2. BAN CHAT CUA SU HO HAP TE BAO Khi d6t chay cdc chat hitu c¢ tao nang lugng, té bao céin sit dung O, va tgo ra sin phdm CO,, H,O. Day chinh 1a sy hé hap, va qué trinh sit dung O,, tao CO,, H,O dién ra trong té bao nén con goi la ho hap té bao. 2.1, Qué trinh tao H,0 va CO,. — Thuyét hign dai vé sy hé hap té bao giai thich mét cach toan dign, chinh xée vé sy sit dung oxy, gidi phéng khi CO,, tao thanh H,O trong qué trinh dét chay cae chat hitu co. — Khi CO, tgo thanh do phan ting khit carboxyl ciia phan tit chat hitu eo nhé enzym xtic tac 1a decarboxylase: R-COOH ————> RH+CO, Phan ting nay khong giai phéng nhiéu nang lugng — H,0 duge tao thanh nhé mét day chuyén phan tng bao gém hang loat qua trinh tach, van chuyén H, ra khéi co ch&t va van chuyén H, qua mét chuéi dai cdc chat trung gian cui cing tdi O,. ‘Trong qu trinh nay, cd hydro va oxy déu duge hoat héa chuyén thanh dang céc ion H’ va O*. Nhimng ion nay hoat ng manh nén khi gap nhau tgo thanh H,0. - Qué trinh van chuyén H, tdi O, tao thanh H,O gidi phéng rat nhiéu ning lugng va duge tich tri lai cho es thé sit dung. 2.2, Chuéi van chuyén dién ti 2.2.1. Thanh phan chudi Chuéi van chuyén dign tit duge hinh thanh béi 4 phite hgp protein van chuyén dién ti va 2 chat van chuyén dién tit riéng biét nhu é hinh 6.5. ~ Phite hop I: NADH-CoQ Reductase. ‘Trong phite hgp nay, céc dign tit duge chuyén tit NADH trudc tién téi FMN (flavin mononucleotid, ¢6 chita Vitamin B2) va duge chuyén téi mot 86 protein chita kim loai gin véi liu huynh (trung tam sft hru huynh). Sau d6 2e duge chuyén téi CoQ tao CoQH,. Toan bé phan ting 6 bude nay cé thé viét: NADH + H* + CoQ. ——————» _NAD* + CoQH,. Co ché van chuyén dién ti va hydro cia NAD (Nicotinamid adenin dinucleotid) téi phttc hgp I dién ra thong qua nhan nicotinamid nhu é hinh 6.2. Hinh 6.2. Co ché van chuyén dién tit cla NAD* Trong phitc hgp I, dign tit va hydro duge van chuyén truée hét t6i FMN (théng qua nhan Flavin) téi trung tam st-luu huynh. Co ché van chuyén dién ti cia trung tam s&t luu huynh 1a théng qua su thay déi héa tri cia ion s&t. C6 hai trang thai c&u hinh (a,b) cua trung tam sat -luu hujnh tuong ting véi 2 trang thai héa tri cia st nhu é hinh 6.3. Hinh 6.3. Hai dang trung tm sat -luu huynh + Phife hgp Il: Succinat-CoQ reductase. ‘Trong phitc hgp nay, 2 e- duge chuyén tit succinat téi FAD truéc tién, sau dé téi trung tam st -Lutu hujnh va cudi cing téi CoQ dé tao CoQH,. Toan bd phan ting cé thé viét nhu sau. Succinat + CoQ ———_—» Fumarat + CoQH,, 87 Co ché van chuyén dién tit cua FAD va trung tam sft -luu hujnh cing giéng nhu da trinh bay d phitc hgp trén. + CoQ hay Ubiquinon. CoQ 1a mét chat mang céc nguyén tit hydro (H' va e). Quinon dang oxy héa c6 thé nhan 1 e’ dé hinh thanh semiquinon va nhan tiép theo 1 e- va 2H* dé tao ra dang hydroquinon. CoQH, chuyén 2 e' téi phic hgp CoQH,-Cyte reductase. CoQ va CoQH, c6 thé khuyéch tan tyu do vao mang trong ty thé va 1 diém néi ciia 2 phitc hgp enzym déu va phitc hgp thit 3. Co ché van chuyén dign tit cia CoQ duge trinh bay é hinh 6.4. ° ° on +H ern Hco- Cy Gis & N ° N ] Coe Yon ne ors wo cmrcnscennnehn te [J abe ef ye R ot cy CoQ dang oxy héa (Q) (60 dang trung gian (semigquinon) (600 dang Khir (aH) (ak) Hinh 6.4. Co ché van chuyén dign tir cla CoQ. + Phite hgp III: CoQH,-Cyte reductase. Phite hgp nay gém 3 thanh ph4n: Cyt b, trung tam Fe-S, va Cyt cl. Nho phic hgp nay, 2 e duge chuyén tit CoQH, téi Cyt c. 2e' duge van chuyén theo mét trat tu ti Cyt b, trung tam Fe-S va téi Cyt cl, cudi cing téi Cyt c dé tao Cyt c dang khit. Toan bé phan ting duge xiic tac bai phtte hgp nay 1a: CoQH, +2 Cyt c-Fe* ——————® CoQ + 2H* +2 Cyte* + Cyte: cing nhu cae Cyt khée, Cyt ¢ la protein chita nhém ngoai li hem giéng nhu Myoglobin, Hb. Fe nim trung tam cia hem lam nhiém vy van chuyén e- béi qua trinh oxy héa - khit nhu sau: Fe ,.* +e: ———> Fey,” + Phiic hgp IV: Cytochrom oxidase. Phitc hgp nay nhan e' ti Cyt c va e' dutge chuyén theo thit ty téi Cu,* (Cyt a) va ti phiic hgp chita déng thit hai 1A Cyt a,. Cuéi cling e- duge van chuyén tix phiic hgp nay téi nguyén tif oxy (IA chat nhén dign tit cudi cing) tgo 0%. 0 két hgp vdi 2H* tao HO. Phan ting duge mic tée béi phite hgp nay c6 thé tom tat nhu sau: yt c-Fe™ qyy + 1/20, + 2H’ ——b 2Cyt c-Fe™ ay + H,O 2.2.2. Trat tu sdp xép cia chudi van chuyén dién tit va néing luong gidi phong + Thanh phan cia chudi van chuyén dign ti duge dinh huéng chat ché theo trat ty thé nang oxy héa - khit cia cdc chat trong chudi. Theo tinh toan, e- di tit chat c6 thé nang oxy héa - khit tha téi chat c6 thé ning oxy héa - khit cao dan. + Trong qué trinh van chuyén nay nang lugng duge gidi phéng va c6 thé tinh duge bing mot dai ligng 1a AG? AG? =—nf A B® AG? : su bién thién nang lugng ty{ do tinh theo kealo é diéu kign chudn (pH=7, =25°C) ni s6 e' van chuyén F: s6 Faraday = 23,062 AE*: stf chénh léch thé nang cita hé théng cho va nhan e. Céc gid tri trén duge tinh trong diéu kign tiéu chudn: néng d6 0,1M, nbiét d6 25°C, pH=7,0. Sy thay déi nang lugng ty do cia mot cap e tit NADH/ NAD* (E°= ~ 0,32V) dén H,0/ 1/2 0, (E* = + 0,82 V) c6 AG® = — 2 (23,062) (0,82 - (-0,32)] = — 52,6 kcalo/mol Ton bé nding luong trén duge giai phéng dan timg chéing. Ning lugng di tgo vai phan tt ATP tit ADP va Pi (AG* céin cho téng hgp ATP tix ADP + Pi = + 7,3 kealo/mol) con mét phan nang lugng toa ra duéi dang nhiét. 2.3. Co-ché tao-ATP 6 ty thé (mitochondria) Nang lugng gii phong trong qué trinh van chuyén H’ va e- trong chudi van chuyén e- duge ding t20 ATP tix ADP va Pi. Tuy nhién nang lugng trén khong duige sit dung truc tip dé tao ATP tix ADP + Pi ma qua cd ché phitc tap hon. 2.3.1. Nhde Iqi edu tao ty thé Cau tao béi 2 mang sinh hoc. + Mang ngoai cho qua ty do phan tit nhé, ion. + Mang trong khéng cho qua céc ion (ké cA proton H’) va 6 chita cdc enzym cia chudi van chuyén e-, hé théng enzym van chuyén qua mang, ATP synthase. Mang ngoai Mang trong Hinh 6.6. Cu tao so luge Koding giffa hal mang ty thé 89 BV UaIp UBANYO UBA INYO *S*9 YUH dlv *od'H + dav aseyuhs dy SULAL SULAL 1 1 He He, HY 1 Hy ; ‘ eze— feh9 <— eo [+ a9 «—| Loos seis aha fe deo f-— soy +— nnd | 52 <4 Buoi, Hy ce = nN uM 1 HavN oz : sHe «| i ava ‘.He u | ava t "HOW °z 4 : ! eyeujsons oyerewng g__!| __ 90 2.3.2, ATPsynthase + ATPsynthase duge edu tao béi 2 phite hgp oligome Fy, F,. Fo: 1& mét protein gin chat vao mang trong ty thé vA gém 8 tiéu don vi: a, b, c. 3 don vj nay tao ra mot kénh cho H’ di qua. F1: gém 3 tiéu don vj a, 3 tiéu don vi B va duge gin véi Fo qua céc tiéu don vj 7, 6, 6. Hinh 6.7. Cu tao ATP synthase 2.3.3. Co ché tao ATP ~ Dude Peter Michell dua ra 1961 cé tén 1a “ thuyét thdm thau hoa hoe”, Nhung gén day thuyét nay méi duge céng nh4n nbd sy tién b6 vé nhing ky thuat tinh ché va cfu tao lai mang sinh hoe cita c&c bao quan. — Nang lugng trong qué trinh van chuyén e dude ding dé bom nhiing ion H* trong ty thé ra pha léng bén ngoai qua mang trong ty thé. Qua trinh nay tgo ra m@t gradient ion H* qua mang trong. Vi H’ mang dién duong, su chénh Ich néng d6 H’ tao ra mot su chénh léch dién thé gitta 2 phfa cia mang trong ty thé, Chinh sy chénh léch dién thé nay tao ra mot luc ddy H* tré lai khuén ty thé qua mang trong va Ie nay cé thé tinh duge RT pmf=y-(—) ApH =y-59A pH F 91 1 don vj pH = 10 lin chénh Iéch néng 49 H* chénh léch mét don vj pH qua mang = dign thé 1 59 mV (6 2000) R : hing s6 khi = 1,987 calo/mol T: Nhiét d@ Kelvin. F: hing 6 faraday (23,062 calo/V". mol!) _y: Dign thé qua mang pmf: duge do bing mV. G ty thé lic nghi pmf = 220 mV - Chinh lye dy H* qua phitc hgp F,F, da tao ra ATP ti ADP + Pi Gin ADP & Pi Cac ti8u 4 fvewivn | 410. @ tinh thanh ATP ban au WW ADP & Pi ne / oo oe ap d8y cla dong HY, thay déi cu hinh B gidi phong ATP Hinh 6.8. Co ché quzy cila ATP synthase tao ATP. Ba tiéu don vj B (chia trung tam hoat d9ng) cé su thay déi 6 3 dang c&u hinh, 3 dang nay khac nhau vé 4i luc lién két d6i vai ATP, ADP va Pi. 6 phan ting 1, ADP va Pi gin vao 1 trong 3 tiéu don vi B (6 day 1a B2) va déng thai hinh thanh ATP (phan tng 2). Luc ddy H* tao ra m@t sy quay 120° cia cde phéin a8, ca F1 va gidi phéng 1 phan tt ATP (6 phan img 3) tir 1 tidu don vi B @ day 1a B1) kém theo sy thay déi cfu hinh cia ca 3 tiéu don vi B. Qua trinh quay cia F1 va tgo ATP duge tiép tuc cho dén khi khéng cén su chénh léch vé H* gitia 2 phia cia mang trong ty thé. Gia thuyét trén vé co ché tgo ATP 44 duge chiing minh bing céc thyc nghigm + Trong qué trinh van chuyén e' clia chudi van chuyén dign tit c6 3 vi tri ma nang lugng gidi phong tit sy van chuyén e' du dé ddy H* qua mang trong ty thé ra ngoai ty thé. 92 2e' van chuyén qua phite hgp NADH-CoQ reductase tao ra’ nang ligng di dé bom 4 H*.qua mang trong. 2e' van chuyén qua phitc hgp CoQH,-Cyte reductase bém 4H* qua mang trong 2e' van chuyén qua phite hgp cytochrom oxidase lam chuyén 2H* qua mang. ‘Tong cong 10.H* dude bom tix trong ty thé qua mang trong ty thé ra ngoai khi 2e" duge van chuyén ttt NADH téi O,. Néu di tit Succcinat hose FADH, chi 6 6 H’ duge chuyén qua mang. Céc thuc nghiém da ching minh rang, sy van chuyén 3H’ qua phite hop FoF 1 di tao 1 phan ti ATP tit ADP + Pi. Nhu vay, mot chudi van chuyén dign tit di tit NADH tdi 0, tao ra 3 ATP. Va néu di tix succinat tao ra 2 ATP va néu di tit sau d6 tao 1 ATP. Nang lugng gidi phéng trong qua trinh van chuyén e- cdn duigé t& bao sit dung vao céc mye dich khac ngoai viée tao ATP : tgo nhiét, van chuyén calci, ..v.v. Soofnaihumart 20,424 HO = naps NAD cchenhigch pH | [“Téng ha ‘Chénh lech gita2mang 1 atpucine [4] védien the (mang tinh ‘ay (bén trong kiém ben trong) mang dign am Hinh 6.9. Nang lugng giai phéng khi van chuyén e duge ding dé bom H* qua mang trong ty thé. 2.4, Diéu hoa tong hgp ATP Mc tiéu Thu 0, ‘ua ADP vao méi truéng Hinh 6.10. Digu hoa téng hgp ATP Phu thudc theo mit ADP trong mai truéng nudi cay té bao. Thai gan 93 ‘Ty thé sinh téng hgp ATP theo nhu cau cia té bao théng qua néng do ADP. + Néng do ADP thép lam gidm tiéu thy O,, gidm qué trinh oxy héa (van chuyén e?) vA gidm téng hop ATP. + Khi ting d6t ngét néng do ADP (vi du thuy phan nhiéu ATP trong trudng hgp co cd manh va nhanh) lam tang tiéu thu O,, ting qua trinh oxy héa (van chuyén e) va lam tang qué trinh tng hgp ATP ba lai phén ATP da bi tiéu hao. Diéu hoa téng hgp ATP duge minh hoa 6 hinh 6.10 . 2.5, Cac chit te ché chudi hé hip té bao Chudi hé hap té bao bi tte ché béi mét sé cht nhu sau: { Rotenon: chan sy van chuyén e’ gitta NADH va Ubiquinon —. Antimicin A; duge phan I¢p tit mét ching streptomyces, chin su van chuyén’e gitia Ubiquinon dén Cyte. — CN’, CO, HS chin sy khii 0, cita cytochrom -a,a3. — DNP (2,4-dinitrophenol): day 1A chat pha ghép cho phép oxy hoa NADH lién tue é mite d6 cao nhung khéng tao ATP ma nang lugng duge toa ra dudi dang nhiét. — Chat pha ghép n6i sinh 06 4 ty thé t6 chic mé nau (khée mé tring). + M@ nau 1a mé sinh nhigt, md trng 1a mé dy tri. + M@ nau chia rat nhiéu ty thé nén cé mau nau. + Mang trong ty thé mé nau cé mot cht thermogenin, KLPT 33.000 Da a chat pha ghép tu nhién cé téc dung chuyén nang lugng cia qué trinh van chuyén dién tit thanh nang lugng nbiét (ma khéng tao ATP dy tri) nham duy tri nhiét d6 co thé cde diéu kién tu nhién khac nhau. Vi dy cho chugt yao moi trung lanh, kha nang sinh nhift tang lén boi kich thich ting téng hgp thermogenin 6 mang trong ty thé. O dng vat xtt lanh therrmogenin chiém 15% protein mang ty thé. Ty thé té bao co cling chita thermogenin. Ngudi Ién it md nau, tré méi sinh thi vige téng hop thermogenin rét can thidt 48 gitt nbiét dé co thé khi hé than kinh diéu hoa than nhigt cia tré chua hoan chinb. 2.6, Sy tao ATP 6 mite dé ca chat ‘Té bao c6 2 ed ché tao ATP hon toan khéc nhau. Nhu trén da trinh bay: 6 ty thé luc chuyén proton qua ming tgo nang lugng cho sy téng hgp ATP tir ADP + Pi. 6 t6 bao con mét co ché tao ATP khée goi la sy phosphoryl h6a 6 mfe cd chat, xy ra bao tudng ma khéng c6 lién quan tdi mang ty thé va gradient H’. C6 2 qué trinh phosphoryl héa 6 mite cd chit trong qua trinh dung phan. : 1-3 diphosphoglycerat + ADP. +————® 3 phospho glycerat + ATP Phosphoenol pyruvat +ADP | =—————>_ Pyruvat + ATP 94 3. SY PHOSPHORYL - OXY HOA Su giai phéng nang lugng trong qua trinh van chuyén e- (oxy héa) & chudi van chuyén e- duge tich trit duéi dang ATP ty ADP va Pi nhé qua trinh g0i la phosphoryl héa. 3.1. Sy phosphoryl héa ~ Su phosphoryl héa 1a sy gén mt gée H,PO, vao mét phan tit chat haw ca. RH+ HO-PO,H, ————> _ R-PO,H, + H,0 Chat hitu cs. A.phosphoric Hp chit phosphat hu ed ~ Phan ting phosphoryl héa 1a phan ting téng hgp nén can nang lugng va enzym phosphoryl kinase. | = Phan ting nguge lai Ja phn ting khit phosphoryl. R- PO;H, +H,O ————® RH+H,PO, Trong qua trinh nay nang lugng duge gidi phéng ding bang sé. nang lugng da ding dé tao lién két phosphat. Phosphoryl héa 14 mét trong nhiing phan ting quan trong bac nhat trong chuyén héa chat. N6 dong vai tro.chii yéu trong tich trit va van chuyén nang ligng, hoat-héa eéc chat. 8.2. Céc logi lién-két phosphat Can cit vao nang lugng tu do dude giai phéng tit phan ting thuy phan cat dit lién két phosphat, cdc lién két phosphat dude chia lam 2 loai: lién két phosphat nghéo nang lugng va lién két phosphat gidu nang lugng. 3.2.1. Lién két phosphat nghéo nang lugng = Khi thuy phan lién két nay chi cé tir 1000 -5000 calo duge giai phéng, ky hiéu R- P. eee VD. Lién két phosphat estephosphat. CHO~POH2 - Gée-PO;H, duge ky higu la) 3.2.2, Lién két phosphat gidu nang luong Khi thiy phan lién két phosphat gidu nang higng thi 6 > 7000 calo duge gidi phong Ky higu la R ~®, MGt sO lién két phosphat giau nang lugng la: + Acylphosphat: tgo thanh do H,PO, két hgp véi géc acid cia chat hitu cd. 95 Vi du: Acid 1-3 diphosphoglyceric Nang lugng gidi phéng khi thuy phan % fcc gh ok lién két nay La. 10,1 kealo bio—P + Enol phosphat: do H;PO, két hgp vdi nhém chite enol cia chat hau c9.Vi du phosphoenolpyruvie cooH Nang long gidi phong khi Ee to thuj phan lign két nay la - 14,8 healo U 2 + Amid phosphat(phosphamid): do H3PO4 két hgp véi nhom amin Vi dy Phosphocreatinin. Nang luong gidi phong khi thuj phan lién két nay la - 10,3 kealo + Anhydrid phosphat(pyrophosphat) CHy~CooH La lign két gitta 2 géc phosphat, vi dy trong phan ti ATP 1a lien két phosphat gidu nang = quan trong nhét. r I reg . Nang lung gidi phong bhi thuj te et ©-®© phan lién két nay la - 7,3 kcalo ou 3.2.3. Su phosphoryl - oxy héa = Trong chudi van chuyén dign tit, qua trinh ¢ di ti chat c6 thé nang oxy héa khit thap t6i chat c6 thé nang oxy héa cao hgn 1a nhiing qua trinh oxy héa - khit. — Trong qué trinh trén, nang higng gidi phéng ra duge sit dung dé tao ATP nha phan ting phosphoryl héa ADP. apP+HPo, ——?- ATP+H,0 (ugng ATP tao thanh cita m@t chudi van chuyén 2e" da duge tinh cy thé 3 trén). — Hai qué trinh trén luén di kém (gin lién), nghia 1 sy phosphoryl héa ADP thanh ATP di kém véi syf oxy’héa - khit (chudi vén chuyén dién tif) nén duige goi thanh tix ghép 1a su phosphoryl—oxy héa. 96 4, CHU TRINH ACID CITRIC 4,1, Khai quat vé chu trinh acid citric va sy hinh thanh acetyl-CoA tit acid pyruvic Chu trinh acid citric 1a giai doan thoai héa cudi cing chung ciia céc chat glucid, lipid va protein. Chat du tién tham gia vao phan ting cia chu trinh la acetyl CoA ma sin phim thoai héa cdc chit chit yéu tao ra 1a acid pyruvie. Vi vay, phai cé phan ting chuyén acid pyruvic tgo acetyl-CoA. Sy Khit carboxyl- oxyhéa cita acid pyruvic thanh acetyl-CoA xdy ra trong ty thé va la diém néi acid pyruvic va chu trinh acid citric. Enzym xiic téc 1 mot phic hgp enzym c6 tén 1A pyruvat dehydrogenase. Phite hgp gdm 3 enzym: El: Pyruvat dehydrogenase c6 coenzyme 18 TPP E2: Dihydrolipoyi transacetylase c6 coenzym 18 lipoamid E38: Dihydrolipoyi dehydrogenase c6 coenzym la FAD. C&c buéc phan ting dién ra duge tom tat 6 hinh 6.11. Bénh Beriberi do thiéu Vit b1 : nguyén nh4n réi loan do thiéu E1, tt dong acid pyruvic lam thodi héa than kinh van dong va gay liét. ° of tig scan ° tite 4000" merge rae: Ye rao} eed NADH + HY Dee te tyson THF cine re Toxeotpt om — Hinh 6.11. Chuyén héa acid pyruvic thanh acetylCoA. 97 4.2, Cae phan ting cita chu trinh acid citric. (cdn goi 1A chu trinh Krebs) Toan bé cde phan ting (ké c& cdc enzym xtic tac) clia chu trinh acid citric duige trinh bay é hinh 6.12. — Phan ing 1: téng hop citrat. M6t phan tit acetyl CoA két hgp vdi mot phén tit oxaloacetat (4C) tao thanh citrat (6C) nhd enzym citrat synthase. - Phdn ting 2: déng phan héa citrat thanh isocitrat. Citrate loai di 1 H,0 tao thanh Cis-aconitate (2a) va lai két hop ngay véi 1 H,0 tao isocitrat (2b). CA 2 phan ting déu do enzym aconitase xic tac. Két qua 6 phan ting 2 1A vj tri nhém OH bj thay adi lam mat tinh efin ddi bén ving cia phan tit citrat va tao ra mot phan tit kém bén ving 1a isocitrat dé dang tham gia vao cée phan ting tiép theo. eee CHC = 800A SoA ~ SH 4 g-COO™ Citrat cirat Wo-b- coo OnE C00 yates tos NADH CH= Coo oo Moiat NAD ¥. 2a Oxaloacetat dehydrogenase $e : coo = & Cisaconita Malat ae # ab Aconitase oo CHU TRINH ACID CITRIC Gta-C0o" evcoe, —‘socitrat He cOo- Oh NADY 3a NAD" socitrat NADH dehdrogenase gta-coor *H He cor = prac co, co,con~su PH d HH coo V4 FOO a cotogtutarat (ATP) GDP Chi, : Nao’ osnese DPE -S-con NAH +, & — Sucinyl CoA : Hinh 6.12. Téng quat cdc phan tg cia chu trinh acid citric 98 ~ Phan ting 3: khit carboxyl oxy héa isocitrat thanh a-cetoglutarat. Isocitrate logi di mét c&p H, nh¥ xe tic cia enzym isocitrate dehydrogenase c6 coenzym'la NAD sé chuyén thanh oxalosuccinate (3a). Oxalosuccinate logi 1 phan tit CO, ty phat (khong cdn enzym xtc tac) tao thanh a-cetoglutarat (3b). ~ Phén ting 4: khit carboxyl oxy héa a-cetoglutarat. a-cetoglutarat nh3 xtc téc ca phtte hyp da enzym a-cetoglutarat dehydrogenase ( gém 3 enzym) sé loai di 1 cp H, duéi dang NADH, 1 phan tit CO,, va e6 sit tham gia cia HS CoA tao succinyl CoA. Day 1a phan ting phttc tap, dign ra qua nhiéu buée tong ty nhu qué trinh chuyén pyruvat than acetylCoA. ~ Phdn tng 5: tao succinat. SuccinylCoA thuy phan tao succinat nhé enzym thiokinase, Nang lugng gidi phéng khi thuy phén lién két gidu nang higng thioeste trong succinyl CoA duge dang dé tao lién két gigu nang lugng trong phan tit GTP tit GDP va H,PO,. ~ Phan ting 6: oxy héa succinat thanh fumarat. Succinat loai di 1 cap H, nhd enzym succinat dehydrogenase c6 coenzym FAD sé tao thanh fumarat. - Phén ing 7: hydrat héa fumarat thanh malat. Fumarat két hgp véi 1 phén tit H,O tao malat nhé enzym fumarase. - Phan tng 8: oxy héa malat thanh oxaloacetat, Malat logi di 1 cap Hy nhd enzym malat dehydrogenase cé coenzym 1a NAD. Day la phan ting cudi cing déng vong chu trinh acid citric, : 4.3. Két qua, dic diém va ¥ nghia cia chu trinh * Ket qua. ~ Hai nguyén tit C duéi dang acetyl CoA vao chu trinh ngung ty véi acid oxaloacetic. Hai nguyén tit C ra khéi chu trmh duéi dang CO, do céc phan ting khit CO, 6 phan tng 3 va 4. ~ B6n cap H, ra khéi chu trinh: 3 6 dang NADH va 1 la FADH,. Cae cap H, nay vao chuéi hé hap té bao cho 11 ATP. 1 lién két phosphat gidu nang hugng hinh thanh 6 GTP duge ding tgo 1 phan tt ATP. Téng cOng 12 ATP. - Hai phan tit H,O duge sit dung. * Dac diém: - Xay ra trong ty thé . - Trong diéu kién ai khi. * ¥nghia. — La giai doan thoai héa chung, cudi cing cia cde chat glucid, lipid va protein, = Cung cap nhiéu nang lugng. 99 — Cung ep cc chat chuyén héa trung gian cho cc chuyén héa khac (lién hé véi cae chuyén héa khac d nhiing chuiong sau). 4.4, Diéu hoa chu trinh acid citric Diéu hoa chu trinh acid citric 1 diéu hoa qué trinh tao ATP theo nhu cdu cia té bao sng. C6 3 diém quan trong trong chu trinh acid citric do nhiing enzym dj lap thé xic tac 06 téc dung diéu tiét hoat déng cia toan bé chu trinh. — Phan img 1: ATP 1a chét tc ché di lap thé cita E1. ~ Phan ting 4: ATP 1a chét de ché, ADP la chat kich thich. - Phan ting 5: succinylCoA va NADH ttc ché phan ting. Toan bé chuong nang lugng sinh hoc c6 thé tém tat nhu hinh 6.13. Trong té bao, céc chit G, L, P thodi héa sé tao ra acid pyruvic, acid béo. Cac chat nay thoai héa tiép trong ty thé té bao tao cac mau 2C 1a acetyl CoA. Acetyl CoA thoai héa hoan toan trong chu trinh Krebs tao CO, dao thai va H, 6 duéi_ dang NADHH va FADH, di vao chudi van chuyén dién tit gin 6 mang trong ty thé. Nang lugng gidi ph6ng trong qua trinh van chuyén dign ti duge dang dé bom H* tir trong ty thé ra qua mang trong ty thé vao khoang gitia hai mang. Mang trong ty thé khéng cho H* qua lai ty do vi vay tao ra m@t chénh Iéch néng d6 H’ gitta hai phia mang trong ty thé va H’ c6 xu hung bj ddy vo mang trong ty thé theo quy luat vat ly théng thudng. H* chi cé thé di vao trong ty thé qua ATP synthase va luc diy H' qua enzym nay da xtc tac tao nén ATP. ATP ti trong ty thé ra ngoai bao tudng cung cp nang lugng cho moi hoat dong song cia té bao. CAu HOI ON TAP 1. Hay ching minh (bing so dé) su dét chay cdc chat hitu cd sinh nang hugng trong co thé khac voi su dét chéy cAc chit d6 6 ngoai cd thé. 100 Thanh phdn, tht ty cha chuéi van chuyén dién tu? hay tinh nang lugng giai phéng duéi dang calo khi van chuyén 2e tit NADH, dén O,. Thé nao 1A sy phosphoryl héa, lién két gidu va nghéo nang lugng. Céc loai lién két gidu nang lugng va cho vi du. Nang lugng gidi phéng trong qua trinh van chuyén e duge gin véi qué trinh tao ATP nhu thé nao. Dac diém mang trong ty thé c6 gi khéc v6i mang ngoai ty thé. Hay trinh bay cfu tric ATPsynthase. Antimicin A, CN’ te ché sy van chuyén e’ é nhiing vi tri nao trong chuéi van chuyén dién tit? Hau qua cuéi cing cia su tie ché nay 1a gi: Hay trinh bay chu trinh acid citric: c4e phan tng, enzym mic téc, nang lugng, dic diém va ¥ nghia. 101 PHAN 2 a CHUYEN HOA CHAT Chuong 7 CHUYEN HOA GLUCID Glucid (carbohydrat) 1a nguén cung céip nang higng cha yéu d6i véi co thé ngui (chiém khoang 50 - 55%). Mgt gam glucid cung cap 4 kilo calo. Glucose 1A ch&t duy nha&t cé kha nang cung ep tig higng nhé nang lugng duéi dang ATP trong diéu kién yém kh{ (kh6ng ¢6 oxy tham gia) can thiét cho nhiing té bao phy thudc glucose nhu héng cu. Qua trinh tan tgo glucose tit cae sin phém chuyén héa trung gian, ti cée monosaccarid khac xAy ra 4 gan. Qué trinh téng hop glycogen xay ra 4 cdc mé nhung chi yéu 1A gan va cd. Glucid tham gia téng hop nhiéu phan ti lén cu tao t@ bao nhu céc glycolipid, glycoprotein... Thong qua chat trung gian 1a ribose 5 phosphat glucid tham gia téng hgp acid nucleic. 1. SU THOAI HOA CUA GLUCOSE 1.1. Con dwéng dudng phan (glycolysis) Dudng ph4n 1a mét chuéi cdc phan ting héa hoc chuyén héa glucose (6 carbon) thanh pyruvat (3 carbon), xay ra 6 bao tudng, qua 2 giai doan véi 10 phan ting (hinh 1). 102 - Giai doan 1: gém 5 phan ding(1-5). Phan tit glucose duge phosphoryl héa va bj chat déi thanh 2 triose: glyceraldehyd-3-phosphat véi su chi phi 2ATP “nang luong dau tu” (phan ting 1 va 3). = Giai doan 2: gém°5 phan tng (6-10). Hai phan ti glyceraldehyd -3- phosphat chuyén héa thanh pyruvat tao ra 4 ATP (phan ting 7 va 10). Mudi phan ting trén duge xtic tac béi céc enzym: 1.1.1. Hexokinase: Phan tng 1 cia qué trinh dudng phan 1A sy van chuyén cia 1 ATP dén glucose dé tao thanh glucose-6-phosphat (G6P) duge xiic tac bai hexokinase. Hexokinase 1A enzym khong dic higu, c6 trong tit c& cdc loai té bao, xtic tae su phosphoryl héa cia D-glucose, D-mannose, D-fructose. Hoat dong xtc tie cha hexokinase adi hdi ion Mg”, nhém C6-OH cia glucose gin v6i phosphat y cia phitc hgp Mg’*-ATP va phan tit phosphat duge chuyén sang glucose. Gan cing chita glucokinase, cling xic tac nhiing phan img nhu trén nhung chi tham gia trong diéu kign glucose trong mau ting cao. 1.1.2. Phosphoglucose isomerase-PGI (glucose-6-phosphat isomerase) Phan tng 2 1a sy déng phan héa G6P thanh fructose-6-phosphat (F6P) duge xtc tae bai phosphoglucose isomerase, 1A phan ting thuan nghich, 06 sy sip xép lap thé phan tit 1.1.8. Phosphofructokinase (PFK) Phan. ting 3. 1a phan ting phosphoryl -héa.-F6P. thanh-fructose-1-6- diphosphat (F1,6DP) béi phosphofructokinase (PFK), cing gidng nhu phan ‘ing 1, PFK cén Mg”. 1.1.4, Aldolase Phan tng 4 duge aldolase xtic tac edt doi phan ti fructose-1-6-diphosphat thanh hai triose: glyceraldehyd-3-phosphat (GAP) va dihydroxyaceton phosphat (DHAP). Cé 2 loai aldolase, duge phan logi theo héa hoe, ed ché xiic tae cing khée nhau. Loai 1 cé6 trong dong vat va thuc vat, loai 2 c6 trong nam, tao va vi sinh vat. 1.1.5. Triose phosphat isomerase (TPD Chi 6 mét trong hai triose phosphat & phan ting trén 14 GAP c6 thé duge thoai héa tiép tue trong cae phan ting cia con dudng dudng phan. DHAP c6 thé bién déi thuan nghich m@t cach nhanh chéng thanh GAP nhé enzym triose phosphat isomerase. 103 ie 1) Horokinase por Cucone€phoepat (6-6-7) Prosphouce eomerase (2G) Froctese6shosphat (F5-) a 9) Pierce PA 0 Fee: edpatl (.607) A) scoase ot Se | ieee oe poem Pe na O)\ . pewnioeponpa sone Aly Stipe suon 1.3 dphoschoayeorat (1 —~ Seosphogyoeat (SP) 1) mere (2 2prosphopyeora: (226) 4) niece up (2) Phosshoenolpnwat PEP) 20F I mat tinase (0) Ds Pvt om i bp—oncr wok ee Haas So one 130P6) ow 6 Va ae 0) i) wer) Hinh 7.1. Qua trinh thoai héa glucose theo con dudng dung phan 104 1.1.6. Glyceraldehyd-3-phosphat dehydrogenase (GAPDH) Hinh 7.2, Co ché hoat déng cia glyceraldehyd-3 phosphat dehydrogenase NX nae) Phan ting 6 1a phan ting oxy héa va phosphoryl héa GAP thanh 1,3- diphosphoglycerat (1,3DPG) béi NAD* va Pi duge xtc tae béi glyceraldehyd-3- phosphat dehydrogenase. David Trentham tit nhiing két qua nghién ctu dong hoc da dua ra co ché xtc téc cia GAPDH gdm 5 buée: bude 1: GAP gin vao enzym; bude 2; nhém sulfhydryl cia Cys trong enzym gan vao aldehyd tao thanh thiohemiacetal; buéc 3: thiohemiacetal oxy héa thanh thioeste bing cach van chuyén hydrid (H-) sang NAD*. Nang lugng cia su khit aldehyd Khéng bj phung phi ma duge bao tdn trong lién két thiceste va dang khit NADH.; buéc 4: Mét phan tit NAD" khéc thay thé NADH; buéc 5: g6c phosphat gan vao thioeste tao thanh san phm acyl phosphat (1,3-DPG) va enzym phuc héi (hinh 7.2) 1.1.7. Phosphoglycerat kinase (PGK) Phan tng 7 1a phin tng dau tién cita con dudng dudng phan tao ra ATP va 3-phosphoglycerat (PG) nh’ phosphoglycerat kinase (PGK). Oxy cia phosphat tan cia ADP gin vao nhém phosphat C1 cia 1,3-DPG va tgo thin san phém (3PG) 1.1.8. Phosphoglycerat mutase (PGM) Phan ting 8 Phosphoglycerat mutase (PGM) xic tac sy chuyén dé6i 3PG thanh 2-phosphoglycerat (2PG). Dang hoat dng cia PGM chita phospho His vi tri hoat déng. Phan ting xay ra qua 5 bude; bude 1: Tao phite hop 3PG- phospho enzym; buéc 2: nhém phosphat cia enzym duge van chuyén dén co chat, tao phite hop 2,3-DPG enzym; buée 3: chuyén nhém phosphat khac cia 105 co chét sang enzym tao phitc hgp 2PG enzym; bude 4: tach 2PG khéi enzym dang hoat dong; bude 5: Think thoing 2,3-DPG duge tach ra khéi enzym dang khéng hoat dng (hinh 7.3) z rrovtereym “OF aR e) hic top ‘2ec:phosrhaenzyn aie hap 2330PGeraym Hinh 7.3. Co ché hoat dong cila phosphoglycerat mutase Dephosshownzym His Con duéng dudng phan anh hudng dén sy van, chuyén oxy. Trong héng cdu 2,3 DPG gin vao deoxyhemoglobin va né lam gidm ai lye clia oxy voi Hb. Néng d6 2,3 DPG trong héng céu khé cao (~5mM). Trong héng céu sy tao thanh va phan huy 2,3 DPG phy thuge vao con dung dudng phan. Diphosphoglycerat mutase xtc tac su chuyén géc phosphat tix C1 sang C2 cia phan tt 1,3 DPG dé tao thanh 2,3 DPG. Sau dé 2,3 DPG lai bi thuy phan tach phosphat nh’ 2,3 phosphoglycerat phosphatase (hinh 7.4). Do d6 sit van chuyén oxy trong héng cfu chiu anh hung cia con duéng dwéng phan. 6 bénh bam sinh, thiéu hut enzym hexokinase va thiéu hut pyruvat kinase anh huéng én dudng cong bio hoa oxy ciia hemoglobin (hinh 7.5). Giyceraldehyd 3-phosphat GAPDH diphosphoglycerat | mutase oe 4.3:Diphesphoglycerat g Hinh 7.4, Con dudng téng BR H—C—OPo§, PGK 7 hgp va thoi héa cia 2,3 ¥ DPG trong héng cau la mach nhanh cia con duéng — 3-Phosphaglycerat*“— 2,3 diphasphoglycerst _2.3-iphospho dung phan. phosphatase glycerat (2,3 DPG) Pom 2-Phosphoglycerat 106 Hinh 7.5. Duéng cong bao hoa oxy & héng cu binh thuéng, 6 héng cau bénh nhan thiéu hut Hexokinase va bénh nhan thi6u hyt Pyruvat kinase 0 1 2 a 4 50 60 70, tan) 1.1.9: Enolase (tao thanh chat trung gian “nang lugng cao “ thit hai) Phan tng 9 1a sy khit nuéc cua 2PG thanh phosphoenol pyruvat (PEP) béi enolase xiic tac. Enolase chi hoat dong khi 6 dang phitc hgp véi Mg” 1.1.10. Pyruvat kinase Phan ting 10 1a phan tmg tao thanh ATP thi hai do PEP chuyén phosphat ti lién két enolphosphat (lién két giau nang Iugng) sang phan tit ADP tao thanh ATP va tao thanh pyruvat duéi tac dung ciia pyruvat kinase. 1.2, Sy thodi héa tiép theo cta pyruvat _ 1.2.1. Thodi héa pyruvat trong diéu kién yém khi (kh6ng cé oxy tham gia) Trong con duéng dudng phan nhu da mé tA 4 trén, s6 lugng NAD* giém sau phan ting 6. 6 cs trong qua trinh hoat déng khi nhu edu ATP cao va oxy do mau cung cap khéng du, lactat dehydrogenase (LDH) xtc téc su oxy héa cia NADH béi pyruvat tao thanh Jactat va NAD", Phan ting nay cing thuang duge goi la phan ting 11 cia con dudng dudng phan, LDH duge edu tao bdi hai dudi don vj 1a H va M dé tao thanh 5 isozym M4, M3H, M2H2, MH, H4. Typ H thudng cé 6 16 chtic 6 oxy nhu cd tim, typ M cé é céc té chite khong c6 oxy nhut gan, cd xuong. Typ H cia LDH 6 chite nang trong su oxy héa lactat thanh pyruvat, typ M cia LDH c6 xu thé xie tac theo huéng ngugc lai. oH e r (CHs-C—COO" + NADH. H+ CH FCO" « nade 4 Lactat dehydrogenase Pyruvat Lactat 107 Bilan nang lugng ‘Toan bé qua trinh duéng phan va su khit pyruvat thanh lactat tinh ti phan tit glucose cé thé viét: Glucose + 2 ATP + 2NAD* + 2Pi + 4ADP + 2NADH + 2H* > 2 lactat + 2ADP + 2 NADH + 2H* + 4ATP +2H,0 Rut gon la: Glucose + 2Pi + 2ADP > 2 lactat + 2 ATP + 2H,O AG® = -196ks/mol Cang véi sy tgo thank ATP, 31% nang higng da tgo ra 4 dang nhiét nang 1.2.2. Sy thodi héa pyruvat trong diéu kign di khi Véi sit c6 mat cia oxy (diéu kign ai khi). Phan tit pyruvat vao ty thé, oxy héa thanh acetat duéi dang acetyl CoA, di vao chu trink citric va oxy héa thanh CO, va H,0. Phan tu NADH (tao ra é phan ting 6) duge chuyén vao ty thé dé oxy héa trong chudi hé hap té bao (xem chuong oxy héa khi), tai day méi phan tit NADH tao thanh 3ATP, phan tit pyruvat thanh acetyl CoA cho 3 ATP, acetyl CoA oxy héa trong chu trinh citric cho 12 ATP. Nhu vay su thoai héa hoan toan phén tit glucose trong diéu kign i khi cung cap 38 ATP. 1.3, Con duéng hexose monophosphat Su oxy héa glucose theo con dung hexose monophosphat (chu trinh pentose) xay ra trong bao tudng cia té bao song song véi con dung dudng phan, nhung chiém ty 1é thap hon nhiéu (7 - 10%). Tuy nhién 4 mét s6 té bao nhu héng cau, gan, mé mé, tuyén sita thai ky hoat déng, con dudng nay chiém uu thé. Con dudng hexose monophosphat dude chia lam hai giai doan: 1.8.1. Giai dogn 1: Oxy héa glucose-6-phosphat tao san phim NADPH va pentose phosphat. ‘Truée hét G6P oxy héa béi NADP* tao thanh 6-phosphoglucono-6-lacton dudi tac dung cita glucose-6-phosphat dehydrogenase (G6PD), duéi tac dung cita 6- phospho-gluconolactonase 6-phosphoglucono-é-lacton hgp H,O mé vong tao ‘thanh 6-phosphogluconat. 6-phosphogluconat oxy héa béi NADP” giai phéng CO, va tgo thanh ribulose-5-phosphat duéi tac dung cilia 6-phosphogluconat dehydrogenase 108 Ke Glucose-6-phosphat (6-5-P) (3) NADP" (3) oe 1 caucose-tanosphale dehydrogenase P * NADPH + H*

You might also like