See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/316701529

KRITIČKA ANALIZA DISKURSA JUŽNJAKA NA

RTS-U – PRIMER SERIJE „PORODIČNO BLAGO”
– Critical analysis of discou....

Article in Sociologija · October 2016

DOI: 10.2298/SOC1604612M

CITATIONS READS

0 57

1 author:

Marija Manasijević
Faculty of Legal and Businees studies dr Lazar Vrkatić, Novi Sad
9 PUBLICATIONS 0 CITATIONS

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Research of benevolent and hostile sexism in Serbia View project

Entrepreneurial intentions among students in Serbia View project

All content following this page was uploaded by Marija Manasijević on 06 May 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Marija Manasijević1 Originalni naučni rad
Katedra za psihologiju UDK: 7.097:81’42
Fakultet za pravne i poslovne studije 81’282(=163.41)
dr Lazar Vrkatić, Novi Sad 316.647.8(=163.41)
Primljen: 4.10.2016.
DOI: 10.2298/SOC1604612M

KRITIČKA ANALIZA DISKURSA JUŽNJAKA NA RTS-U

– PRIMER SERIJE „PORODIČNO BLAGO” –

Critical analysis of discourse of the people from the

South of Serbia on the national television (RTS)
– TV show „Porodično blago” –

APSTRAKT: Pri posmatranju odnosa standardnog jezika i jezičkog varijeteta ne

može se zanemariti hegemonija standarda koja implicira ideološku osnovu njegovog
prestiža. Poštovanjem određenih jezičkih normi pojedinac na izvestan način pokazuje
svoj status u društvu, budući da je u stanju da se prilagodi većini, tj. pravilima javnog
diskursa bez obzira na to iz kog dela zemlje dolazi. Korišćenjem „čistog” jezika u
formalnim situacijama, pojedinac se može hijerarhijski pozicionirati u pogledu moći i
prestiža u okviru društvene strukture. Osnovni problem ovog rada predstavlja analizu
diskursa južnjaka u seriji „Porodično blago” korišćenjem principa kritičke analize
diskursa. Izabrani primeri diskursa analizirani su na tri nivoa: tekst, diskurzivna
praksa i socijalna praksa. Iz analiziranih primera diskursa možemo zaključiti da
postoje dva osnovna vida prikazivanja južnjaka. Jedna vrsta južnjaka potretisana
je u liku Tike Špica koji je oličenje primitivnog, neobrazovanog, drčnog, snalažljivog
i beskrupuloznog čoveka. Sa druge strane, postoji i naivni južnjak, koji je uz to i
prostodušan, primitivan, temperamentan, strastven i usmeren ka hedonizmu. Ono
što je zajedničko za oba tipa južnjaka jeste poštovanje tradicionalnih vrednosti, koje
uključuju patrijahalnost, i s tim u vezi neobrazovanost, štedljivost i necivilizovanost
u najširem smislu značenja. U radu su prodiskutovani načini relativizacije ovakvih
stereotipa korišćenjem principa sociolingvističkog aktivizma.
KLJUČNE REČI: dijalekt, kritička analiza diskursa, stereotipi, javna govorna praksa.

ABSTRACT: When observing the relation between the standard language

and language variety, the hegemony of standards which implies the ideological
foundation of its prestige cannot be discarded. Respecting the language standards,
one shows his or her own social status in a certain way, being able to accommodate
to the rules of public discourse regardless of the part of the country he or she comes

1 mmanasijevic@useens.net
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 613

from. A person can position themselves on the social ladder of power and prestige
by using the ‘pure’ language in formal situations. The underlying problem of this
paper is discourse analysis of the language used by the people from the South of
Serbia in the TV show „Porodicno blago” which has been conducted in accordance
with the principles of the critical discourse analysis. The selected examples have
been analyzed on three levels: text, discursive practice and social practice. According
to the analyzed discourse examples we can infer that there are two basic ways of
portraying the people from the South of Serbia. The first type is represented by
the character of Tika Spic, who is the personification of a primitive, uneducated,
resourceful and unscrupulous man. In contrast to that, the second type is naive,
openhearted, primitive, passionate and hedonistic. The thing in common for both
types of southerners is honouring the traditional values, which includes patriarchy
connected to the lack of education, frugality and incivility in the broadest sense of
the term. This paper discusses the ways of relativisation of these stereotypes by the
means of the principles of sociolinguistic activism.
KEY WORDS: dialect, critical discourse analysis, stereotypes, public speaking
practice.

Uvod
Južnjaci se kao posebna dijalekatska grupa u javnom diskursu Srbije
pojavljuju često i po karakteristikama svog dijalekta uglavnom bivaju opaženi
kao specifični. Međutim, osim specifičnosti u analizi karakteristika govora,
neminovno se javlja i analiza aktera komunikacije koji ga koriste. U okviru tih
procesa se aktiviraju očekivanja od govornika određenog jezičkog varijeteta u
pogledu njihovog obrazovanja, porekla i statusa u društvu.
Prema Radovanoviću (2003) raslojavanje jezika se u okviru sociolingvistike
može analizirati na nekoliko nivoa: socijalnom, funkcionalnom, individualnom
i teritorijalnom. Ovaj autor razlikuje dva najčešća proizvoda raslojavanja u
pogledu kriterijuma teritorije: standardne varijetete i dijalekte. Dijalekti su
po definiciji nestandardni po formi i sadržaju i u najvećem broju slučajeva su
specifični za govornu praksu (Ibid). Istovremeno, autor pominje i pokoji izuzetak
poput književnoumetničke proze pisane na dijalektu (Bora Stanković, Miroslav
Krleža, Dragoslav Mihailović).
Dijalekti, kao specifični jezički varijeteti na svim nivoima jezičke strukture,
predstavljaju forme koje su trpele manji uticaj, te ostale relativno hermetične
forme koje se održavaju na jednom regionalnom prostoru (Filipović, 2009).
Standard u jeziku se u okviru sociolingvističke literature posmatra raznoliko.
Kao osnovna prednost postojanja standardizovane forme jezika u zvaničnoj
korespondenciji navodi se uniformnost (Milroy, 2001). Uniformnost standarda
daje mogućnost ostvarenja komunikacije koja je dvosmerna i smislena za oba
učesnika u diskursu. Važna postavka o standardizovanoj verziji jezika odnosi se
i na evaluaciju govornika i povlači za sobom pretpostavke o osobama koje ga
koriste. U tom smislu, postavljaju se hipoteze o određenom nivou obrazovanja
614 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

koje učesnik komunikacije poseduje, što dalje implicira nivo određenog

kulturološkog opsega koji osoba ima. U skladu sa tim, isti autor govori o prestižu
koji se dodeljuje standardizovanom jezičkom varijetetu i pojedincima koji ga
koriste u okviru diskurzivne prakse.
Dakle, poštovanjem određenih jezičkih normi pojedinac na izvestan način
pokazuje svoj status u društvu, budući da je u stanju da se prilagodi većini, tj.
pravilima javnog diskursa bez obzira na to iz kog dela zemlje dolazi. Korišćenjem
„čistog” jezika u formalnim situacijama pojedinac se može hijerarhijski pozicionirati
u pogledu moći i prestiža u okviru društvene strukture (Filipović, 2011).
Standardizacija jezika osim uniformnosti, implicira i tačnost u govoru,
što uspostavlja određene jezičke norme za čije nepoštovanje sledi sankcija
(Milroy, 2001). Sankcija je u tom slučaju pre svega socijalne prirode (u smislu
nerazumevanja, omalovažavanja, umanjenja argumenata osobe itd.). Standardna
forma kroz praksu postaje legitimna forma govora, dok nestandardizovana
verzija nema tu vrstu etikete. Govornici koji koriste nestandardizovani varijetet
ocenjuju se kao „nemoralni”, „varvarski” pripadnici radničke klase posmatrano u
okviru istorijske geneze standardnog engleskog jezika (Fairclough, 1989).
Kao argument protiv normativističkog pogleda na jezik često se navodi
artificijelnost sadržaja i načina uspostavljanja standardnih jezičkih normi
(Milroy, 2001). Priroda nastanka i održanja pojedinih pravila impliciraju
konstrukciju društvene moći grupe lingvista koji su određeni dijalekat proglasili
standardom. Još jedan argument ove struje predstavlja i neminovnost promene
jezika, u kojoj se ne može striktno govoriti o promeni na bolje ili gore budući da
puritanizam nije poželjna pojava ni u okviru jezika.
U okviru dileme čemu služe dijalekti, Kapović (2006) navodi nekoliko
argumenata. Budući da predstavlja ideal, pre svega se može dovesti u pitanje
upotrebna vrednost standarda, koji u potpunosti koristi veoma mali procenat
stanovništva. Sa druge strane, dijalekti su u okviru svog regiona veoma živi i u
dominantnoj upotrebi u odnosu na standard. U nastavku, ovaj autor navodi funkciju
očuvanja regionalnog identiteta kroz negovanje nestandardnih jezičkih varijeteta.
Jezik je u savremenom svetu prevazišao svoju osnovnu funkciju
sporazumevanja, već u kontekstu hijerarhijski ustrojenog društva u pogledu
jezičkih varijeteta koji se koriste, postaje oružje za ideološku borbu i ponižavanje
određenih grupa (Bugarski, 1986, prema Granić, 2013; Petrović, 2015).
Korišćenje standardnog jezičkog varijeteta tako postaje resurs koji, između
ostalih kompetencija, omogućava bolje poslove i više statuse u kontekstu
naglašene društvene pokretljivosti u jednom društvu (Fairclough, 1989).
Društveno raslojavanje jezika u okviru mikrosociolingvistike proučavano je
prvenstveno u pogledu kriterijuma društvene klase. Bernstajn (Berstein, 1979)
razlikuje „ograničeni” i „razrađeni” jezički kod koji je u različitoj meri zastupljen
u govoru dece iz različitih socijalnih slojeva. Hipoteza o razlikama govora
dece iz različitih društvenih slojeva zasniva se na premisi da klasna pripadnost
omogućava pristup određenom nivou obrazovanja. Upotreba „ograničenog”
i „razrađenog” koda kod govornika različite klasne pripadnosti u određenoj
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 615

meri može se preneti i na govornike iz različitih regiona koji se razlikuju po

ekonomskoj razvijenosti (Petrović, 2015).
Osim novčanog kapitala na upotrebu određenih jezičkih varijeteta utiče
i kulturni i socijalni kapital pojedinca. Takav pristup analizi odnosa jezika
i društva zastupaju Milrojevi (Milroy, Milroy, 1992) koji se nadovezuju na
klasifikaciju dominantnih načina života Tomasa Hodžrupa (Thomas Hǿjrup,
1983). Uvažavajući fluidniju podelu na tipične načine života umesto grubih
podela na klase u društvu Milrojevi analiziraju uticaj različitih životnih stilova na
razvijenost društvenih mreža pojedinaca. Naime, Hodžrup razlikuje tri osnovna
načina života, tj. životna stila koji proizilaze iz načina sticanja kapitala u društvu.
U zavisnosti od toga na koji način dolaze do materijalne sigurnosti razvija se
i struktura odnosa pojedinca prema poslu, saradnicima, slobodnom vremenu i
porodici. To dalje utiče na razvijenost društvene mreže pojedinca i mogućnost da
nametne svoja lingvistička pravila ili prati norme drugih u interakciji. Na primer,
pojedinci koji su samozaposleni formiraju guste društvene mreže usmerene na
porodicu ili poslovne partnere, sa akcentom na princip solidarnosti. Sa druge
strane, pojedinci koji zarađuju svoju platu kod poslodavca nisu tako lojalni
svom poslu, više su usmereni na svoje slobodno vreme, a otuđenje od porodice
zbog posla uzrokuje stvaranje društvene mreže usmerene na kolege, prijatelje
i u manjoj meri porodicu. Pripadnici oba ova životna stila ostaju u okvirima
neligitimnih jezičkih varijeteta. Pojedinci koji imaju obeležja trećeg životnog
stila najčešće zauzimaju menadžerske pozicije, usmereni su na porodicu i posao
na drugačiji način od prethodno opisanih jer im posao obezbeđuje perspektivu
za razvoj materijalnog i nematerijalnog tipa. Budući da poseduju solidnu
materijalnu moć bivaju im dostupne različite društvene mreže u okruženju i
imaju mogućnost da pređu na legitimnu verziju jezičkog varijeteta.
Problem sticanja legitimiteta jednog jezičkog varijeteta u zajednici posebno
je izučavao Burdije (Bourdieu, 1992), koji pravi razliku između službenog i
standardnog jezika. Kao uslov za uspostavljanje određenog jezika kao službenog
u jednoj državi navodi integrisanost jezičke zajednice, kao i legitimitet jezika, koji
se postiže delovanjem kanala državnog aparata (školstvo, sudstvo, mediji itd.) U
procesu obezbeđivanja legitimiteta jezika naročito je važna škola i nastavnici koji
kažnjavanjem ili nagrađivanjem određenog načina govora doprinose razvoju
zajedničke svesti nacije. Poznavanje službenog jezika u uslovima kada su jezičke
kompetencije govora službenim jezikom neravnomerno zastupljene u društvu
postaje jezički kapital pojedinca koji mu može olakšati put u sferi obrazovanja,
politike ili administracije.
Uokviru svoje teorije Burdije (Bourdieu, 1992) govori i o simboličkoj
dominaciji standardnog jezika u odnosu na dijalekte. U procesu uspostavljanja
dominacije putem suptilnih kanala uticaja javlja se prećutna neravnopravnost
u izboru standardnog i nestandardnog jezičkog varijeteta. U tom smislu, osoba
koja odlučuje koji će varijetet koristiti trpi izvesno simboličko nasilje, a da
toga nije ni svesna. Burdije takođe naglašava da drugi sagovornik najčešće nije
svestan ove vrste zastrašivanja kome je izložena osoba koja dolazi iz regiona
koji se u neformalnim prilikama ne služi standardnim jezikom. Govornik
616 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

koji se dominantno služi dijalektom u neformalnoj komunikaciji u formalnim

situacijama pokušava da koriguje svoj govor u skladu sa standardom, i najčešće
postaje smeten, ne može da nađe prave reči kako bi iskazao svoje mišljenje. Ta
vrsta jezičke submisivnosti govornika iz regiona koji dominantno koristi dijalekat
implicira problem društvene nejednakosti u lingvističkom smislu.
Prilikom socijalne percepcije i kognicije pojedinaca koji govore dijalekatskim
govorom u javnoj i privatnoj diksurzivnoj sferi neminovno se javljaju etiketiranja
(Petrović, 2015). Uz razlike u sadržaju etiketa u zavisnosti od osobina ličnosti
procenjivača, prethodnog iskustva, i konteksta u kome se javlja dijalekatski govor,
dešava se atribucioni proces o razlikama u govoru. Naime, pojedinac sebi pokušava
da objasni zašto neko baš na taj način govori. Beker (1998) naglašava da je proces
etiketiranja nedovoljno razložen, tj. najčešće se nemogućnost govora standardnim
jezikom interpretira kao slabost, a argumenti koji se iznose u diskusiji gube na
respektabilnosti samim akcentovanjem, tj. kršenjem jezičkih normi.
Status nestandardnih jezičkih varijeteta varira od grupe do grupe, budući
da je reakcija javnosti ili grupe koja govori standardnim jezikom drugačija u
zavisnosti od toga koja forma je u javnom diskursu zastupljena. U tom smislu
javlja se koncept jezičke ideologije, koji služi kao okvir za tumačenje verovanja o
jeziku i njegovim govornicima (Silverstein, 1979).
U kontekstu našeg društva novoštokavski dijalekti koji imaju sedam padeža
i četiri akcenta predstavljaju najpribližniju formu idealu standarda srpskog
jezika. Svi ostali dijalekti se smatraju nepravilnim, a njihovi govornici u javnom
diskursu se doživljavaju komično, ruralno ili neobrazovano. Na prvi pogled stiče
se utisak da što je veće odstupanje od standarda veća je i netolerancija prema
dijalektima i njihovim govornicima. No, dublja analiza pokazuje da su govornici
sa juga Srbije posebno targetirani kao predstavnici ruralnog, neobrazovanog
sloja stanovništva. Petrović (2015) kao prilog ovakvoj konstataciji navodi da
postoji imperativ brzog prilagođavanja govora standardu kod studenata sa juga i
jugoistoka Srbije u poređenju sa ostalim studentima iz unutrašnjosti koji dolaze
na studije u Beograd.
Zanimljiv je podatak da literatura pisana dijalektom juga Srbije ne nailazi
na nipodaštavanje kod publike. Naime, romantizirana slika o jugu Srbije kao
oazi tradicionalnih vrednosti, živog temperamenta, koja baštini svojevrsnu
melanholiju i uživanje u tužnim momentima koji dovode do stvaranja kulta
sevdaha može se pronaći u delima Borislava Stankovića i Stevana Sremca. Ono
što je specifično za njihova dela koja se bave južnjacima jeste da su portretisani
u autohtonoj sredini, na jugu. U tom kontekstu, celokupno društvo južnjaka je
zanimljivo, egzotično, smešno ili melanholično. Sa druge strane, književna dela
koja kontrastiraju južnjački dijalekt i standardni govor impliciraju drugačiji
stav. Taj stav ne mora nužno da bude negativan, ali svakako ukazuje na blago
sažaljenje ili pak poniženje aktera tih dela.
Ovakav pristup južnjacima u Republici Srbiji i njihovom dijalektu blizak je
konceptu orijentalizma u društvima Zapada. Orijentalizam prema Saidu (Said,
1979) predstavlja vid opravdavanja kulturnog imperijalizma stanovnika zapadnih
društava nad zemljama Bliskog istoka. Naime, društva Bliskog istoka se u okviru
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 617

tog diskursa esencijalistički prikazuju kao nerazvijena, iracionalna i statična, te

se uz pomoć kulturne hegemonije koja se pripisuje zapadnom društvu opravdava
imperijalizam zapadnih zemalja.
Bakić-Hejden (Bakić-Hayden, 1995) govori o premeštanju Orijenta na
Balkanu, tako da svaka regija za svoju južniju teritoriju tvrdi da predstavlja
pravi Orijent. Istovremeno, govori se i o sadržaju kompleksa Orijenta, koji je
u slučaju Balkana zasićen impulsivnošću, agresivnošću, grubošću i odsustvom
manira i racionalnosti. U toj kvalifikaciji prepoznajemo negativni stereotip
o južnjacima. Na području SFRJ postojala je takođe etiketa orijentalnih i
evropejskih regiona i republika. U tom pogledu, kao osnovni kriterijum podele
koristi se dominantni istorijski osvajač, njegove vrednosti i norme, te stepen
asimilacije domaćeg stanovništva na nove norme ponašanja koje je prihvatljivo
za vreme okupacije teritorije.
Bugarski (2002) navodi da u Sloveniji postoji izvesna netolerancija prema
osobama koje govore južnjačkim dijalektom. U skladu sa tim, on govori o
važnosti tolerancije prema drugačijem, niže vrednovanom načinu govora u
okviru jedne zajednice, budući da razlike u govoru postoje usled neravnomerne
dostupnosti obrazovanja na standardnom, prestižnijem jeziku.
Bakić-Hejden (Bakić-Hayden, 1995) primećuje da postoji uvreženo mšljenje
da su Slovenija i Hrvatska preko dominantnog uticaja Habzburške monarhije
u većoj meri evropejske, za razliku od ostalih regiona i republika koje su
potpale pod uticaj orijentalnog osvajača. Možemo primetiti da su ove dve bivše
republike zaista i prve pristupile Evropskoj uniji. Ovo svakako nije jedini razlog
njihovog primanja u evropsku zajednicu naroda, ali smatramo da kulturološki
uticaj osvajača na stanovništvo nije zanemarljiv, uzimajući u obzir dominantne
vrednosti, stavove i norme ponašanja kao aspekte višedecenijske socijalizacije u
pomenutom istorijsko-geografskom kontekstu. Ovakav princip razdvajanja na
orijentalne i neorijentalne regione nastavlja se i nakon raspada bivše SFRJ.
U okviru domaće sociolingvističke literature pažnju dijalektima južne
Srbije posvetila je Tanja Petrović (2015) u okviru svoje studije u kojoj raspravlja
o statusu govora stanovnika „južne pruge” u savremenom javnom diskursu
Srbije sa osvrtom na njegove jezičke, kulturološke i političke uzroke. Osnovna
premisa autorke u analizi doživljaja južnjačkog dijalekta predstavlja ideja
distance između govornika periferije i centra u geografskom, lingvističkom
i ekonomskom smislu. U svom radu Petrović (2015) polazi od ranije opisanih
postavki Bernstajna (Bernstajn, 1979), Burdijea (Bourdieu, 1992) i Bakić-Hejden
(1995) i ide dalje u analizi statusa govornika sa „južne pruge” uvažajući kulturno-
istorijske specifičnosti društvene stratifikacije u Srbiji, koja zatim utiče na
jezičku stratifikaciju zasnovanu na ideologijama hegemonije standarda u odnosu
na nelegitimne jezičke varijetete. Prikazujući nekoliko analiza diskursa domaćih
serija, blogova, tekstova hip hop pesama i novinskih članaka autorka uspostavlja
tezu o govorniku južnjačkog dijalekta kao predstavniku premodernog srpskog
društva koji je nastao u neuspelom procesu tranzicije stanovnika sela u građanski
sloj društva.
618 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

Naime, primeri prikazivanja južnjaka u literaturi najčešće oslikavaju južnjake

u svojoj zatvorenoj zajednici, sa akcentom na prikazivanje južnjaka u prošlosti,
gde su oni okarakterisani kao temperamenti, emocionalni, čulni, sujeverni,
nepismeni, ali istovremeno i nosioci narodne mudrosti. Sa druge strane, južnjaci
se u savremenom medijskom prostoru najčešće prikazuju kao zaostali, primitivni
i komični, s tim da im se retko priznaje mogućnost ovladavanja jezičkim
standardom. Govornici južnjačkog dijalekta svojim nepravilnim govorom ruše
sliku o pravom, čistom srpskom jeziku, koji predstavlja jednu od važnih osnova
srpskog nacionalnog identiteta. Kao jedan od argumenata za drugačiji odnos
prema južnjačkom dijalektu Petrović (2015) vidi i u činjenici da je jug Srbije
poslednji pripojen modernoj srpskoj državi, te se najčešće jug Srbije predstavlja
kao „unutrašnji orijentalni drugi”.
Prateći osnovne postavke Tanje Petrović u analizi prikazivanja savremenih
južnjaka u okviru javnog diskursa Srbije osnovni cilj ovog rada predstavlja
analizu diskursa južnjaka u igranom TV programu. Naime, nameće se pitanje
kako su južnjaci prikazani u seriji „Porodično blago”, odnosno kakav je sadržaj
stereotipa južnjaka predstavljen auditorijumu javnog servisa Srbije tim putem.
Dublji uvid u sadržaj stereotipa južnjaka moći ćemo da steknemo ne samo
analizom karakteristika dijalekta koji oni koriste, već i analizom diskurzivne i
socijalne prakse, budući da one mogu biti značajni indikatori statusa govornika
iz južne Srbije u javnom diskursu našeg društva.
RTS, kao javni medijski servis Srbije izabran je iz razloga što je namenjen
celokupnoj populaciji Srbije, kao i zbog toga što programska šema nije nužno
komercijalna. U ovom radu se nećemo dublje baviti sadržajem celokupne
programske šeme RTSa, već se usmeravamo na domaći serijski program po
kome je program ove televizije specifičan. Naime, RTS ulaže novčana sredstva
u snimanje i produkciju domaćih serija za celu porodicu, a višestrukim
repriziranjem istih doprinosi usvajanju određenih stereotipnih načina
razmišljanja kod gledalaca.
Jedna od zapaženijih serija rekordne gledanosti je i serija „Porodično blago”,
kako navodi RTS. U pitanju je domaća porodična serija snimana i emitovana
u periodu od 1998–2001. godine. Scenario potpisuje Siniša Pavić, autor
mnogobrojnih domaćih serija. Serija prati snalaženje jedne beogradske porodice
u vremenu tranzicije koje podrazumeva i promenu starih vrednosti i normi u
društvu. Tranzicija sa sobom donosi i novopečene bogataše sa juga Srbije,
tačnije iz Stajkovca, kraj Vlasotinca. Osnovni zaplet prati interakciju dva „sveta”,
beogradske elite iz starih vremena i pridošlica iz južnih krajeva i njihovu borbu
za pronalazak porodičnog blaga. Iako TV serije na RTS-u u nekoliko prethodnih
slučajeva portretišu obrise stereotipa južnjaka (serije „Vruć Vetar”, „Tesna koža 1, 2
i 3”), sa emitovanjem serije „Porodično blago” počinje snažna formacija stereotipa
tipičnog južnjaka. Naime, počinje „đošizacija” Srbije. Termin „đošizacija” potiče
od jednog od braće južnjaka iz Stajkovca. Bata Đoša predstavlja prostodušnog,
naivnog, neobrazovanog čoveka koji je sklon porocima. U svojim odlukama u
velikoj meri oslanja se na brata Tihomira, koji je predstavljen kao snalažljivi,
beskrupolozni, neobrazovani čovek željan profita i statusa.
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 619

U skladu sa tim, osnovna hipoteza ovog rada se sastoji u tome da je stereotip

„primitivnog južnjaka” koga krase neobrazovanost i impulsivnost zastupljen
u diksursu izabrane serije kroz direktno i indirektno portretisanje aktera iz
južne Srbije. Pored toga, pretpostavljamo da je sadržaj stereotipa koji se publici
nudi dualan te se u seriji se stvara prototip „dobrog” i „lošeg” južnjaka. Naime,
„dobri” južnjak predstavljen je u liku Bata Đoše koji kod gledalaca treba da
izazove smeh i sažaljenje svojom prostodušnoću, naivnošću i temperamentom.
Sa druge strane, u seriji se javlja i „loš” južnjak, koji se ogleda u liku Tike Špica,
koji svojom beskrupuloznošću i željom za uspehom predstavlja povod za (pod)
smeh. Istovremeno, lik Tike Špica može da posluži i kao opravdanje predrasude
o došljacima koji su spremni na sve u želji da se izbore za status u društvu.
Analizom diskursa pojedinih scena ćemo u nastavku pokušati da ispitamo
osnovanost prethodno iznetih pretpostavki.

Metod
Osnovni problem ovog rada predstavlja analizu diskursa južnjaka u seriji
„Porodično blago” korišćenjem principa kritičke analize diskursa. Kritička
analiza diskursa predstavlja istraživačku paradigmu koja se na poseban način
bavi odnosima jezika i društva. U fokusu ovog pristupa jeste otkrivanje odnosa
dominacije, nejednake moći i stratifikacije društva posredstvom dominantnih
diskurzivnih obrazaca. Blomert i Bulken (Blommaer, Bulcaen, 2000) primećuju
da se u okviru kritičke analize diskursa ističe ideja o socijalnom sadržaju diskursa,
ali i njegovoj uslovljenosti od strane društva. Ferklaf (Fairclough, 1989) postulira
tri nivoa kritičke analize diskursa: tekst, diskurzivna praksa i socijalna praksa,
čije smo principe koristili u ovom radu kako bismo stekli dublji uvid u sadržaj
stereotipa o Južnjacima koji su prisutni u diskursu serije „Porodično blago”. Na
taj način moći ćemo da indirektno analiziramo nivo centralizovanosti našeg
društvu u kome je izražena velika socijalna nejednakost građana u zavisnosti od
regiona u kome žive.
Za potrebe ovog rada izabrane su scene iz tri epizode serije „Porodično
blago”. Prva scena predstavlja prvo pojavljivanje južnjaka u seriji, i predstavlja
inicijalnu osnovnu za razvoj likova. Druga scena koju smo uzeli obzir portretiše
diverzitet tipične slike južnjaka, a treća scena je izabrana kao reprezent diskursa
većeg broja južnjaka u novoj sredini, koja bi trebalo da oslika vrednosti i norme
u grupi južnjaka. Izabrani materijal je analiziran nakon originalnog emitovanja
serije, putem Youtube kanala serije u toku decembra 2014. godine. Svaka
scena je transkribovana kako bi se sistematično analizirali tekst, diskurzivna i
socijalna praksa. Transkripti nisu navedeni u radu zbog nedostatka prostora, ali
zainteresovani mogu dobiti njihov sadržaj putem mejl adrese autorke.
Analiza je fokusirana na karakteristike južnjaka koji se u izabranim scenama
pojavljuju kao i reakciju ostalih sagovornika na pojavu i govor južnjaka. Sa tim
ciljem analizirane su tri scene iz tri epizode serijala. Prva scena prikazuje diskurs
južnjaka i Beograđana u formalnom, druga u neformalnom kontekstu, a treća
portretiše veću grupu južnjaka na javnom mestu u Beogradu. U istraživačkom
620 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

postupku korišćena je kritička analiza diskursa, a segmenti analize odnose se

na tekst, diskurzivnu praksu i socijalnu praksu. Takva analiza omogućava
nam da steknemo dublji uvid u specifičnost jezika južnjaka, ali i odnose moći
između likova iz prestonice i južne Srbije u datoj seriji. Pod pretpostavkom da
hijerarhijski ustrojen jezik proizilazi iz hijerarhijski ustrojenog društva, našu
pažnju usmerili smo na izabrane scene u seriji. Ovakvo usmerenje u analizi
posebno dobija na značaju imajući u vidu da se analizira igrani TV program,
koji kao značajni agens socijalizacije doprinosi reprodukovanju odnosa moći
ljudi iz provincije i prestonice sa TV ekrana na realne socijalne interacije.

Rezultati
Južnjački primitivizam
Lik Tihomira Stojkovića pojavljuje se u 4. epizodi serije, a prva scena dešava
se prilikom kupoprodaje placa u Beogradu. Radnja je smeštena u sudu, pred
šalterom za uređenje imovinsko-pravnih odnosa. Osim Tihomira Stojkovića
u ovoj sceni prisutni su Gavrilo Gavrilović, vlasnik placa koji Tihomir kupuje,
ljudi iz reda i šalterska službenica.

Analiza teksta
U ovoj sceni vidimo prvi susret govornika standardnog jezika i južnjačkog
dijalekta. Prve razlike koje se uočavaju tiču se akcentovanja reči, koje je dosledno
na poslednjem slogu kod govornika iz Južne Srbije. Međutim, u određenim
segmentima protagonista Tika Špic prelazi sa dijalekatskog na standardni
akcenat. To se u ovoj sceni dešava kada se traži poverenje od sagovornika
(prilikom obećavanja ostatka novca Gavrilu i preporuke svog kraja čoveku iz
reda). Zatim u uši upadaju i specifični izrazi (resto, pol’k, eve), glas č (koji je
u izgovoru kombinacija glasa c i č), i specifične zamenice (gi, gu, ga, li). Osim
toga, broj padeža koji je u opticaju u okviru južnjačkog dijalekta sveden je na
četiri. Zanimljiva je i uzrečica bre koja je kod Tike Špica veoma frekventna, ali
se počinje javljati i kod Gavrila Gavrilovića kako odmiče razgovor. U tom smislu
smanjuje se distanca između starog Beograđanina i Stajkovčanina pri obavljanju
transakcije. Ovo smanjenje distance praćeno je određenom količinom alkohola
koju nudi južnjak.
Još jedna karakteristika južnjačkog dijalekta prikazanog u ovom diskursu
jesu skraćene verzije reči, koje najčešće uključuju gubljenje samoglasnika u
okviru reči (s’d, k’d, pol’k, izvol’te) ili izostavljanje poslednjeg slova u okviru duže
reči koje se završava sa dva suglasnika (dvanaes’). Sa druge strane, javljaju se
i produžeci određenih reči, najčešće zamenica, gde se na kraju dodaje glas „j”
(koj, toj), što se može povezati sa arhaičnim glasom jot koji je nekada stajao na
kraju reči. U okviru ovih vrsta promena javlja se i „nepostojano h”, gde se glas h
na početku reči izostavlja (‘iljade, ‘oćeš). U pogledu glagolskih oblika, u futuru je
dominantan „isparčan” oblik gde je pomoćni glagol uvek odvojen od osnovnog
oblika (će ispadne). Prilikom promene pomoćnog glagola biti javljaju se promene
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 621

samoglasnika „i” u „e” (neje). Ove specifičnosti dijalekta ukazuju na njegovu

arhaičnost u odnosu na standardni jezik koji je pretrpeo brojne promene u
svom razvoju. Vokabular koji akteri koriste je u mnogome uslovljen formalnim
kontekstom koji donekle „oživljava” Tika Špic.

Analiza diskurzivne prakse

Prvo pojavljivanje južnjaka u seriji „Porodično blago” smešteno je u vrlo
formalni kontekst. Naime, scena se događa u sudu, gde se od klijenata očekuje
depersonalizovani, službeni i standardni govor. Samo ponašanje protagoniste
Tike Špica u tom pogledu odudara od konvencija lepog ponašanja u sudu koji
ostali prisutni prećutno poštuju. Naime, Tika Špic razgovara telefonom kada
dođe na red, ćaska sa čovekom iza sebe, koji negoduje na njegovo zadržavanje
reda, i veoma je zaokupljen sobom u celoj toj transakciji. U situaciji kada mu se
službenica formalno obraća direktnim pitanjem Tihomir odgovara u prvom licu
množine. Takav način odgovora nagoveštava nelagodnost i nenaviknutost na
formalizovane odnose i obraćanje na Vi, koje označava određeni nivo poštovanja
i uvažavanja sagovornika. U skladu sa tim, možemo zaključiti da južnjaci koji
ne govore standardnim jezikom imaju niži status koji su i sami introjektovali,
te pristaju na submisivni položaj u okviru formalnog diskursa. Razlike u nivou
obrazovanja Gavrila Gavrilovića i Tike Špica mogu se videti u načinu govora.
Na primer, Gavrilo Gavrilović koristi izraze kurtoazije (Nemam ja vremena
za kafanu, oprosti) i govori tiše u odnosu na Tiku Špica koji je dosta glasniji i
često prekida sagovornika kako bi ubedio sagovornika u svoje poštenje. Izborom
nadimka Tihomira Stojkovića, zvanog Špic (skraćeno od špiclov – prepreden
čovek), scenarista dovodi u pitanje njegove moralne kvalitete o kojima Tika
Špic puno govori pri svom predstavljanju u novoj socijalnoj sredini. Kupovina
prve nekretnine u prestonici za Tiku Špica je veoma značajna, jer doprinosi
obogaćivanju njegovog identiteta. Ostaje otvoreno pitanje da li se u ovom
slučaju radi o pribavljanju novog (Beograđanin) ili obogaćivanju postojećeg
identiteta (južnjak sa placom u Beogradu). Prilikom potpisivanja ugovora na
kraju proverava da li je potrebno da unese i podatak odakle je, i sa grimasom
reaguje kada mu službenica kaže da to nije neophodno. Ubrzo nakon toga on
veoma ponosno objašnjava čoveku iz reda odakle je i preporučuje svoj kraj po
stereotipnim kvalitetima tog dela Srbije (paprika). No, po završenoj transakciji,
on ima potrebu da to proslavi. Naime, kako iz nastavka konverzacije vidimo, on
je ostvario svoj i san svojih zemljaka, „dočepao se Beograda”.

Analiza socijalne prakse

Svako pojavljivanje južnjaka u seriji „Porodično blago” propraćeno je
songom koji gledaocu sugeriše pogled sa visine. Sam izgled Tike Špica sugeriše
da je u pitanju čovek koji je štedljiv, budući da nosi staro odelo i zamašćeni
šešir koji mu služi za čuvanje novca ili važnih dokumenata. Telefonski razgovor
sa suprugom koji je prenet u ovoj sceni takođe sugeriše da nema poverenja u
banke i da novac čuva kod kuće, među peškirima. Iz ovoga možemo zaključiti
da je siromaštvo u kojem su generacijama južnjaci odrastali podstaklo izraženi
622 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

materijalizam i štedljivost, ali i nepoverenje u institucije kao što su banke. U

skladu sa tim i sam transfer ostatka novca Tika poveruje svom bratu, koji kreće
na put u Beograd sa tim ciljem.
Submisivnost južnjaka se u ovoj sceni može videti i u gestovima Tike
Špica pri dolasku na šalter. Naime, on postaje vrlo ponizan i trudi se da bude
veoma ljubazan prema šalterskoj službenici (Gospođa, služite se). Odmah nakon
pozdravljanja službenici nudi bombone, što se može protumačiti kao pokušaj
mita na veoma niskom nivou. Bombone koje se nude službenom licu nisu mito
materijalne prirode, ali mogu biti dobar način za „otopljavanje” konverzacije.
Ovaj gest može implicirati i nepoverenje u sistem koji funkcioniše te je bitno
pridobiti ljude koji će nam učiniti neke usluge. Sa druge strane, Tika Špic dolazi
u novu sredinu, i potrebno mu je inicijalno prihvatanje. U skladu sa stereotipom
o srdačnim i domaćinski orijentisanim južnjacima, on bira bombone kao
poklončić za ulazak u Beograd.
No, Tika Špic nije do kraja submisivan prema šalterskoj službenici. U
situaciji prozivke od strane čoveka iza njega, on daje lascivne komentare o
svojim dužinama obraćajući se službenici, koja je ženskog pola. Ovakav način
diskurzivne prakse govori i o primitivizmu koji se zajedno sa dijalektom vezuje
za pojedince koji ga koriste. Vodeći se principom da nepoznavanje ili bolje
rečeno nekorišćenje standardnog jezika implicira nivo obrazovanja i opšte
kulture, scenarista gledaocima servira prototip „primitivnog južnjaka”.
Stereotip temperamentnih južnjaka koji znaju da uživaju oslikan je i u delu
scene nakon završene kupoprodaje, koju, po Tiki Špicu, valja zaliti. Gavrilo
Gavrilović je kao nervozni prodavac svestan formalnosti konteksta i u početku
odbija, a zatim ipak prihvata poziv za slavlje povodom kupoprodaje placa. U
našoj kulturi postoji ritual slavlja određenih značajnih događaja koji je uvek
propraćen alkoholom. Takav način slavlja implicira zahvalnost zbog tih događaja
i očekivanje srećnog ishoda istog. Gavrilo Gavrilović je svestan te socijalne norme
i prihvata poziv na zdravicu uz pljosku na hodniku suda. U završnom delu
konverzacije možemo videti submisivnost koja se pripisuje južnjacima, budući da
dolazak u Beograd postaje statusni simbol. U tom kontekstu možemo govoriti
o centralizovanosti Srbije, imajući u vidu da je Tika Špic brižljivo štedeo i tako
prikupljeni novac uložio u nekretninu u prestonici, a ne u svom rodnom kraju.
Ova scena jasno oslikava dominaciju standarda u srpskom jeziku u odnosu na
južnjački dijalekt. Osim prikaza dominacije, jasno se može videti i prestiž koji se
pripisuje korisnicima standardnog jezika. Odnosi hegemonije standardnog jezika
i njegovih govornika u odnosu na pojedince koji ga ne koriste remete se novim
odnosom materijalnih snaga. U situaciji kada stari Beograđani imaju finansijskih
poteškoća, dolaze južnjaci koji „kupuju” svoj status na društvenoj lestvici putem
nekretnine u prestonici. Da sama kupovina nekretnine u prestonici nije dovoljna
za asimilaciju u novu socijalnu sredinu pokazuje se u nastavku serije.
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 623

Južnjački temperament
Đorđe Stojković ili Bata Đoša predstavlja drugi tip južnjaka koji je dobio
veliku pažnju u okviru serije. Kao brat od strica Tike Stojkoviću on dolazi u
Beograd da mu donese preostali novac za kupovinu placa, a zatim ostaje da mu
pomogne u procesu adaptacije na novu sredinu. U sceni koju ćemo analizirati u
nastavku, Bata Đoša je nateran na prosidbu ćerke Paje Troška, na čijem placu se
nalazi zakopano blago. Ceo plan za osvajanje blaga osmislio je Tika Špic.

Analiza teksta
U ovom primeru diskursa suočeni su standardni i dijalekatski jezički
varijetet u neformalnijem kontekstu. Dvojica aktera su sa juga Srbije, a troje
preostalih iz Beograda. Tika Špic kao dominantniji predstavnik južnjaka se trudi
da ostavi prijatan utisak na potencijalne „prijatelje”, budući da ima nameru da
isprosi Pajinu ćerku Kasandru za svog brata Đošu. Uzimajući u obzir da se radi
o neformalnoj situaciji, on se delimično trudi da poštuje pravila standardnog
srpskog jezika. I u ovom slučaju imamo visoku prisutnost specifičnog glasa č
(nastaje kombinacijom glasova c i č), izrazito frekventne rečce bre, ograničen
broj padeža u upotrebi i imperativ kao dominantni glagolski oblik, naročito u
obraćanju Bata Đoši.
Stil govora Tike Špica u delikatnom trenutku opisa namera prema Kasandri
i Đoši postaje veoma zvaničan, neprimereno odnosima koji bi trebalo da
budu mnogo srdčaniji u budućnosti. Možemo pretpostaviti da je ovakav
vokabular usvojen sa televizije, budući da u velikoj meri podseća na medijske
izjave diplomata prilikom nekih pregovora. Ovim se implicira nivo njegovog
obrazovanja i značajnog uticaja medija u formiranju vokabulara, ali i njegov
odnos prema situaciji prosidbe, koja je prvenstveno ekonomski motivisana. Bata
Đoša ima veoma sveden vokabular, ali je zasićen hedonizmom i potrebama kao
što su piće, hrana, ljubav, strast. U skladu sa tim, on koristi i karakteristični uzvik
„lele” u, za njega, veoma emotivnom trenutku. Takođe, u velikoj meri koristi i
neverbalnu komunikaciju (širenje ruku u emotivnom trenutku, iskazivanje besa i
snage prilikom krivljenja viljuške). Predstavnici standardnog jezičkog varijeteta,
pak, ne poštuju sve njegove norme, te se javljaju nepravilne akcenatske dužine.
Može se postaviti pitanje da li se u okviru ovog primera javlja izvesno nesvesno
prilagođavanje, tj. solidarnost sa sagovornicima u cilju smanjenja distance i
boljeg razumevanja, ili se pak radi o pripadnicima radničkog sloja iz predgrađa
Beograda, koji zapravo ne koriste standardni jezik u potpunosti.

Analiza diskurzivne prakse

Ovaj diskurs nije formalnog karaktera kao u prethodnom slučaju, već se
scena događa u domu Paje Troška, u predgrađu Beograda. U skladu sa situacijom
u kojoj se sagovornici nalaze ton razgovora je u većoj meri neposredniji, ali sa
izvesnom dozom poštovanja prema domaćinu, kao glavi porodice. Veoma su
česta prekidanja, naročito među južnjacima, između kojih nastaje konflikt koji
pokušavaju da reše pred budućim „prijateljima”. Tika Špic kao dominantniji
624 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

među južnjacima u velikoj meri koristi prekidanje kao način kontrole situacije.
Mlađi brat u skladu sa tradicionalnom normom poštovanja starijih zauzima
submisivnu ulogu u njihovoj međusobnoj interakciji. Tika Špic ga u okviru
ovog diskursa, u jednom trenutku podseća na normu poštovanja starijih, ali bez
mnogo uspeha, obzirom na to da je Đoša pod uticajem alkohola, i nije u stanju i
ne želi da se pridržava te norme. U toj situaciji se javlja direktno suprotstavljanje
Bata Đoše starijem bratu na verbalnom nivou, ali i indirektno pokazivanje besa
putem kanala neverbalne komunikacije.

Analiza socijalne prakse

Lik Đoše je napisan tako da oslikava drugu stranu južnjaka. Ograničenih
kognitivnih sposobnosti, ili barem naivan, submisivan u interakciji sa starijim
bratom, Đoša predstavlja benigniju, a u javnosti Srbije i simpatičniju sliku
primitivnih južnjaka. Ovu tvrdnju možemo potkrepiti činjenicom da isti glumac
koji je tumačio ulogu Đoše danas radi kao voditelj na komercijalnim televizijama,
pod imenom Đoša. Osim toga, veoma je korpulentan, i sklon poroku kao što je
alkohol, te strastven, o čemu svedoče brojne tetovaže na telu namenjene ženama
koje je voleo. Hedonizam je, dakle, njegovo značajno obeležje. Po nagovoru svog
starijeg brata dolazi da isprosi devojku koja će putem svog miraza da materijalno
obezbedi njega i njegovu porodicu. U tom smislu, još jednom je prikazana
briga o kolektivu, u ovom slučaju porodici, kao značajna vrednost južnjaka. U
okviru porodičnih vrednosti javlja se i patrijarhat kao značajna odrednica te
porodice. Naime, u okviru ove scene naglašeno je poštovanje domaćina kuće,
Paje Troška, kao predstavnika Beograđana, budućih „prijatelja”. Opaska Tike
Špica pri skidanju Đoše još jednom svedoči o posebnom uvažavanju muškog
predstavnika porodice (Pa kako te, bre, neje sramota da se skidaš ovde pred dame,
i pred prijatelja pogotovo). No, iskonski hedonista Đoša u situaciji prosidbe ne
može da glumi, ima potrebu da otkrije svoju strastvenu prirodu, kada su pitanju
žene, alkohol, hrana. Veoma emotivno reaguje na muziku karakterističnu za
južnu Srbiju koja dopire iz komšijskog dvorišta. Time se gledaocima pokazuje i
stereotip o strastvenim, emotivnim i melanholičnim južnjacima. Ovakav prototip
južnjaka oslikan je i u književnim delima (Bora Stanković) ili izvornoj muzici
koja potiče iz južnog regiona Balkana (Staniša Stošić). Možemo zaključiti da je
po navodima scenariste serije, značajna odrednica južnjačkog identiteta burni
temperament.
Kada uporedimo materijalni status porodice Paje Troška i Tike Špica,
možemo reći da je Paja Trošak u boljoj poziciji. Ako pak, socijalni status
bude kriterijum poređenja, možemo zaključiti da su porodice Beograđana
i južnjaka relativno ujednačene. Naime, radi se o porodicama koje se bave
poljoprivredom, njihovi članovi imaju najviše srednje obrazovanje i usmereni
su na kontakte unutar njih samih. Paja Trošak ima kuću i okućnicu u predgrađu
Beograda, a profiliše se kao veoma prgav čovek koji se godinama tuži sa prvim
komšijom. Jezički varijetet koji koriste akteri ovog diskursa može biti značajni
simbol višeg statusa pojedinca. U ovom slučaju, ta nadmoć je svojstvena Paji
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 625

Trošku i njegovoj porodici, budući da govore varijetetom koji je mnogo bliži

standardnom od dijalekta južne Srbije koji koriste Tika Špic i Bata Đoša. U
jednom trenutku on svoj status građanina prestonice i potencira (Ko da žive na
selu, a ne u velegrad) kako bi utvrdio dominaciju nad komšijom, a implicitno i
gostima sa sela. Muško-ženski odnosi u ovom primeru su u duhu patrijahalnih
vrednosti, ali imaju dozu liberalizma u pogledu prava žene da prekida
domaćina ili konzumira alkohol kao muškarci. Ovakva praksa bi trebalo da
pokaže vrednosti velegrada kao što je Beograd, budući da je scena smeštena u
njegovom predgrađu.

Južnjačke vrednosti
Članovi najuže porodice Stojković dolaze u Beograd na venčanje
Tihomirovog brata Đoše. U 29. epizodi serije pojavljuju se ostali predstavnici
južnjaka, koji zajedničkom pojavom pokazuju specifičnost grupne strukture i
dinamike južnjačke porodice kao neformalne grupe . Prateći interkaciju između
članova proširene porodice Stojković gledalac stiče utisak o normama ponašanja
i vrednostima svojstvenim predstavnicima govornika „južne pruge”.

Analiza teksta
Ovaj diskurs se jezički razlikuje od prethodnih primera. Osnovna razlika
leži u akterima diskursa, koji u potpunosti koriste nestandardni jezički varijetet.
Radnja se dešava u kombiju na teritoriji Beograda. U starom kombiju se nalaze
članovi porodice Tike Špica: Žaklina (supruga), Jana (majka), Tripko (deda) i
Žitomir (ujak). Komunikacija sa Tikom se odvija putem mobilnog telefona.
Dakle, legitimni varijetet u ovoj situaciji jeste nestandardnog tipa, karakterističan
za južnjački dijalekt. Sagovornici se ne trude da poštuju pravila književnog
jezika, a načinu govora doprinosi i situacija u kojoj su svi učesnici frustrirani,
pa nema značajne kontrole impulsivnih reakcija. U tom smislu, akcenat je
svojstven južnjačkom jezičkom varijetetu, na poslednjem slogu. U pogledu
specifičnih morfoloških formi, u ovom primeru su izraženiji glagolski oblici
koji se nestandardno menjaju (dovukuješ, vrćaj, begaj, će obališ, neje). Još jedna
specifičnost odnosi se na pojavu glasa „j” na kraju glagolskih oblika u procesu
konjugacije (bija, odneja, ostavija). Imenice, lične zamenice i pridevi imaju
drugačiji oblik i menjaju se u nekoliko padeža (toj, ni, li, nikoj, ovija, toga).
Analiza diskurzivne prakse
Primer ovog diskursa prikazali smo radi preciznijeg portretisanja južnjaka
u njihovom „prirodnom” okruženju. Kao što smo već pomenuli, norme u ovoj
situaciji nalažu poštovanje principa dijalekatskog varijeteta.
Međutim, scena se dešava u kombiju u nekom delu Beograda. Samim tim,
kombi predstavlja mikrosredinu u kojoj dominira dijalekt, a sve izvan tog kombija
predstavlja Beograd. Likovi su svesni svoje pozicije i sa pomešanim osećanjima
gledaju na novo okruženje. Sa jedne strane, postoji izvesno strahopoštovanje
prema prestonici, a sa druge strane jak regionalni identitet, kao odbrambeni
mehanizam u nepoznatoj situaciji. To se može videti u situaciji kada građani
626 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

prestonice otpočinju interakciju sa južnjacima iz kombija. Budući da su u pitanju

prosjaci, javlja se negativni odgovor južnjaka i želja za povratkom kući, u poznatu
sredinu. U ovoj sceni oslikava se novi aspekt stereotipa o južnjacima. U pitanju je
štedljivost, koja se vidi iz sadržaja razgovora južnjaka. Osnovni problemi javljaju
se zbog nedostatka novca i velike brige o njegovom trošenju.

Analiza socijalne prakse

Osim štedljivosti južnjaka, javlja se i slika o njima kao dobitnicima u procesu
tranzicije. Naime, u više epizoda javljaju se komentari prodavaca koji dolaze u
interakciju sa južnjacima. Komentari se uglavnom odnose na nesrazmeru količine
novca i kulturnog nivoa južnjaka. U vremenu tranzicije, dakle, isplivavaju novi
protagonisti društvenog poretka, koji se odlikuju primitivizmom, bahatošću i
velikom količinom novca, najčešće sumnjivog porekla. S tim u vezi, ova scena
počinje razgovorom putem mobilnog telefona sa Tikom Špicem. Mobilni telefon
u vreme prikazivanja serije ima u većoj meri obeležja statusnog simbola u
odnosu na današnje vreme. Krajem devedesetih godina prošlog veka upotreba
fiksne telefonije je bila najdominantnija, a zatim pejdžera i na kraju mobilnih
telefona. Pejdžeri i mobilni telefoni su bili rezervisani za poslovne ljude, kojima
je bitno da informacije dobiju i pošalju veoma brzo. Samim tim, prikazivanje
južnjaka sa mobilnim telefonima služi potretisanju novopečenih bogataša.
Analizirani diskurs ima i funkciju prikazivanja dominantnih vrednosti koje
južnjaci neguju. Tradicionalizam i patrijahalnost se izdvajaju između ostalih
vrednosti koje se pripisuju jugu Srbije. Naime, postoji izuzetno poštovanje starijih
članova porodice (dede i majke Tike Špica). Odnos prema najstarijem članu
porodice je delimično ugrožen zbog njegovog zdravstvenog stanja (mentalnog
i fizičkog), te se u izvesnom smislu prema njemu odnose kao prema detetu.
Muško-ženski odnosi su određeni patrijahalnim principima. Muškarci koji su
radno sposobni voze, a žene su zadužene za komunikaciju (unutar kombija
i putem mobilnog telefona). Žene zavređuju poštovanje starenjem, odnosno
majčinstvom. To se može videti u odnosu Tike Špica prema majci i supruzi.
Postoji izvesna borba za dobijanje pažnje i poštovanja od strane Tike Špica kod
supruge i majke. Supruga je nezadovoljna načinom putovanja i odnosa prema
njoj (A da sam ti žena, vozio bi ti mene na svadbu sa golfa; U ovaj kombi ujka
vozi kompiri i paprike na pijac. Ovoj li su bre, svadbarska kola za ženu?). Majka
zahteva podjednak, ako ne i bolji tretman i dodaje: I majku.Tika Špic u svojoj
porodici ima dominantni položaj, budući da je muškarac koji se brine o njoj.
On je prvi došao u prestonicu i osim o sopstvenom uklapanju u novu sredinu,
on sada brine i o snalaženju svojih rođaka u beogradskom socijalnom miljeu (I
vi ste s’d u Beograd, ne u provinciju, da se ponašate po uputstva koja vi davam).
Zato svako od članova porodice ima potrebu da interveniše u okviru telefonskog
razgovora i lično mu se obrati, obzirom na to da svako ponaosob ima drugačiji
odnos sa „alfa mužjakom” porodice. Rezimirajući analizu ovog diskursa možemo
reći da scena služi pobližem upoznavanju gledaoca sa došljacima. U okviru
njihovog portretisanja javljaju se karakteristike: štedljivosti, neobrazovanosti,
tradicionalizma i patrijahalnosti.
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 627

Diskusija

U ovom radu analizirali smo diskurs južnjaka u TV sadržaju koji je

namenjen celoj porodici. Imajući u vidu da je u pitanju igrani program možemo
govoriti o nameri slanja određenih poruka prosečnom gledaocu analizirane
serije i kreiranju narativa za regulisanje odnosa moći između građana iz različitih
regiona. Sama serija je imala veliku gledanost i doprinela jačem potretisanju
južnjaka u okviru javnog diskursa nakon raspada SFRJ.
Iz analiziranih primera diskursa možemo zaključiti da je osnovna hipoteza
istraživanja potvrđena. Naime, uočen je stereotipni način prikazivanja južnjaka
i njihovog govora koji podržava hegemoniju standardnog jezika u odnosu na
dijalekt. Kao osnovna obeležja govornika sa juga Srbije u analiziranom materijalu
izdvajaju se primitivizam, neobrazovanost i impulsivnost, što predstavljaju
jezgro stereotipa o južnjacima. Osim toga, kao osnovne vrednosti južnjaka
prisutne su patrijahalnost i štedljivost, koje nismo ranije predvideli kao njihova
važna obeležja. Ove dodatne karakteristike su u skladu sa jezgrom stereotipa i
zajedno stvaraju sliku o jugu Srbije kao siromašnom, arhaičnom regionu, koji je
nespreman za promene. Ovi rezultati upućuju na potvrdu postavki Tanje Petrović
(Petrović, 2015) koji su predstavljali početne smernice za analizu diskursa braće
Stojković u seriji „Porodično blago”.
Nemogućnost upotrebe standardnog jezika u seriji se posmatra kao
slabost (Beker, 1998), koja dalje implicira njegove uzroke kao što su nedostatak
ekonomske moći pojedinca, nedostupnost „dobrog” obrazovanja i vaspitanja.
Time se potvrđuje sadržaj kompleksa Orijenta o kome govori Bakić-Hejden
(1995), a južnjaci iz serije su viđeni kao sirovi, bez manira i nepredvidivi u svom
rasuđivanju i ponašanju, što može predstavljati potencijalnu simboličku i realnu
opasnost za ostale učesnike diskursa.
Južnjaci koriste „ograničeni kod” (Bernstajn, 1979) u okviru diskursa sa
govornicima iz prestonice i trpe sankcije u vidu distance, socijalne izolacije
(Milroy, 2001) i etiketiranja kao varvara (Fairclough, 1989) i kulturnih polutana
(Petrović, 2015). Pored toga što imaju problema sa akcentovanjem, promenom
padeža i glagolskih oblika, južnjaci su veoma glasni u govoru i često prekidaju
sagovornike, što potkrepljuje sliku o lošem obrazovanju i nedostatku manira
kod govornika iz južne Srbije. Skromnim izgledom aktera iz južne Srbije, kao i
songom kojim su praćeni u seriji se dodatno pojačava njihovo nipodaštavanje.
Sami južnjaci su svesni inferiornog položaja u okviru lingvističke hijerarhije
društva i u interakciji sa Beograđanima i pokušavaju da svoje”nedostatke”
prikriju snishodljivošću i kasnije novcem. S tim u vezi, južnjaci povremeno
koriste standardni jezik u situacijama kada od svojih sagovornika traže poverenje
(Bourdieu, 1992). Istovremeno, sami južnjaci iskazuju nepoverenje u institucije
države, te se u okviru procesa adaptacije na novu sredinu oslanjaju na svoje
rođake, ili ljude koje pokušavaju da pridobiju sitnim poklonima kao što su
alkohol, bombone itd.
628 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

Pored toga, osnovna dinamika serije pokrenuta je oko teme dolaska

provincijalaca u prestonicu. Na taj način se šalje implicitna poruka o duboko
centralizovanom društvu, u okviru koga se hijerarhija ogleda na jezičkom, ali
i kulturološkom, obrazovnom i ekonomskom nivou. Naime, jedini način da
pojedinac iz provincije uspe u takvom sistemu podrazumeva odlazak u glavni
grad koji nudi mnogo više šansi, ali i mnogo izazova na putu ka postizanju
uspeha. Budući da je introjektovao stigmu koju sa sobom nosi južnjački dijalekt,
pojedinac pokušava da obezbedi prihvaćenost u nepoznatoj sredini pomoću
novca i često nespretno i groteskno tražeći puteve balansiranja odnosa moći.
U okviru formalnih i neformalnih situacija u susretu sa Beograđanima
južnjaci se trude da poštuju pravila standardnog jezika kako bi se što bolje
asimilovali, ali retko uspevaju u tome, što u većoj meri skreće pažnju na njih u
međusobnoj interakciji sa ljudima iz prestonice. U okviru diskurzivne i socijalne
prakse južnjaci iskazuju i vrednosti kao što su tradicionalnost, štedljivost i
patrijahalnost. Poštovanje ovakvih vrednosti je posebno vidljivo u okviru vlastite
grupe (in group).
Hipoteza o dualnom smeru stereotipa o južnjacima je takođe potvrđena i
govori o komplementarnom sadržaju poimanja južnjaka, koji sadrži i poželjne i
nepoželjne karakteristike. Naime, lik Tike Špica predstavlja oličenje primitivnog,
drčnog, snalažljivog i beskrupuloznog čoveka koji zbog svoje ambicioznosti
i težnje ka sticanju socijalnog statusa ne izaziva simpatije kod publike, već
predstavlja potencijalnu pretnju postojećim odnosima moći u prestonici.
Paralelno sa njim se javlja i čulni Bata Đoša koji odiše naivnošću, hedonizmom,
i iracionalnošću, čiji lik služi za prikazivanje smešnog, temperamentnog
južnjaka divlje prirode i time osvaja simpatije publike. Ovako komplementarni
stereotipi služe opravdavanju sistema i održanju statusa quo u društvu (Jost,
Hunyaday, 2005), jer se uz pozitivne nude i negativne karakteristike grupe koja
je neprivilegovana, te je kao takva dobila ono što je zaslužila.
Humor koji je zasnovan na dijalekatskim razlikama je prilično plitak, a kao
matrica dobijanja pažnje i gledanosti se ponavlja iz serije u seriju potpisnika
scenarija ovog dela. Gledanost serije doprinela je vidljivosti južnjačkog dijalekta,
no efekti koji su izazvani tim putem mogu biti upitni. S tim u vezi, javlja se i
termin „đošizacija” Srbije, koji se odnosi na invaziju neobrazovanih, primitivnih
došljaka čiji je san da ostvare „srpski san” i dosele se u prestonicu Srbije.
Popularnost serije samim tim doprineo je širenju ponižavajućih stereotipa
o južnjacima koji se mogu okarakterisati kao osnova kultur-rasizma u javnom
diskursu Srbije. Došljaci, koji najčešće dolaze iz ruralnih sredina doprinose
transformaciji Beograda. Ta transformacija u našim medijima najčešće je
prikazivana u negativnom smeru, tako da došljaci donose sa sobom obeležja
provincije i time vraćaju u nazad razvoj velegrada (Petrović, 2015).
Međutim, svi svetski megalopolisi nastali su putem uticaja stanovnika koji
potiču sa različitih geografskih, kulturoloških i etničkih područja. Tumačenje
drugačijeg kulturnog obrasca kao ugrožavajućeg faktora razvoja poznate
sredine govori o konzervativizmu kod stanovnika velikih gradova koji žale za
Marija Manasijević: Kritička analiza diskursa južnjaka na RTS-u – primer serije „Porodično blago” 629

starim vremenima kada nije bilo primitivnih došljaka, koji su sa sobom doneli i
drugačije načine života, ishrane, zabave itd.
Na kraju se može postaviti pitanje izvora ovako ponižavajućeg sadržaja
stereotipa o južnjacima. Naime, imajući u vidu objektivne pokazatelje
materijalnog statusa južnog regiona Srbije, koji za sobom povlači i nerazvijenost
infrastrukture, visok nivo migracije na sever obrazovanih i radno sposobnih
pojedinaca, možemo se zapitati koliko je medijsko prikazivanje stanovnika južne
Srbije neopravdano.
Smatramo da medijsko izveštavanje treba da prati objektivne pokazatelje
materijalnog i socijalnog statusa, ali ostaje upitno koliko takav način medijskog
predstavljanja doprinosi reprodukovanju hegemonije standarda u odnosu na
dijalekt, koji se u ovom slučaju vezuje uz pežorativna ili negativna obeležja. S
tim u vezi, smatramo da je u našim medijima kroz informativni, ali i zabavni
program potrebno uvesti izveštavanja koja ruše stereotip „jadnog, primitivnog
južnjaka”.
U skladu sa tim, potrebno je primeniti principe sociolingvističkog aktivizma
u javnom diskursu. Kapović (2006) u tom smislu pored stručnih saveta za
lingviste, predlaže i da se dijalekti uče u formalnom sistemu obrazovanja, kako
bi se promovisala tolerancija nestandardnih formi jezičkih varijeteta u okviru
multikulturalnog društva. Osim toga, još jedna preporuka u okviru širenja jezičke
tolerancije jeste medijsko zastupanje dijalekata, u pogledu specijalnih emisija
vođenih dijalektom. Na taj način otpočeo bi proces relativizacije stereotipa
i oslobađanja od stigme kojom je u današnje vreme prosečan stanovnik južne
Srbije opterećen.

Literatura
Bakić-Hayden, M. (1995). Nesting orientalisms: The case of Former Yugoslavia.
Slavic Review, 54 (4), 917–931.
Beker, S., H., (1998). Devijantnost i devijanti. U I. Spasić (prir.), Interpretativna
sociologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Bernstajn, B. (1979). Jezik i društvene klase. Beograd: BIGZ.
Blommaert, J., & Bulcaen, C. (2000). Critical discourse analysis. Annual review of
Anthropology, 447–466.
Bugarski, R. (2002). Lica jezika: sociolingvističke teme, drugo izdanje. Beograd:
Biblioteke XX vek, Čigoja štampa.
Bourdieu, P. (1992). Što znači govoriti. Zagreb: Naprijed
Fairclough, N. (1989). Language and power. Routledge.
Filipović, J. (2009). Moć reči. Beograd: Zadužbina Andrejević.
Filipović, J. (2011). Language policy and planning in standard language cultures,
an alternative aproach. U V. Vasić (ur.), zbornik radova Jezik u upotrebi,
Primenjena lingvistika u čast Ranku Bugarskom. Novi Sad: DPLS.
 630 SOCIOLOGIJA, Vol. LVIII (2016), N° 4

Granić, J. (2013). Vertikalna stratifikacija jezika i društva. Simpozij Obdobja 32:

Družbena funkcijskost jezika (vidiki, merila, opredelitve).
Hǿjrup, T. (I983). The concept of life-mode: A form-specifying mode of analysis
applied to contemporary western Europe. Ethnologia Scandinavica Lund, 15–50.
Jost, J. T., & Hunyady, O. (2005). Antecedents and consequences of system-
justifying ideologies. Current Directions in Psychological Science, 14(5), 260–265.
Kapović, M. (2006). Dijalekti, standard i sociolingvistički aktivizam. U J. Granić
(ur.), zbornik radova Jezik i mediji – jedan jezik: više svjetova. Zagreb-
Split:HDPL, 375–383.
Milroy, J. (2001). Language ideologies and the consequences of standardization.
Journal of Sociolinguistics, 5, (4), 530–555.
Milroy, L., & Milroy, J. (1992). Social network and social class: Toward an
integrated sociolinguistic model. Language in society, 21 (01), 1–26.
Petrović, T. (2015). Srbija i njen Jug: „južnjački dijalekti” između jezika, kulture i
politike. Beograd: Fabrika knjiga
Radovanović, M. (2003). Sociolingvistika. Novi Sad: I.Z.N.S.
Said, E. W. (1979). Orientalism. Vintage.
Silverstein, M. (1979). Language Structure and Linguistic Ideology. In P.Clyne,
W. Hanks, C. Hofbauer (Eds.) The elements: A Parasession on Linguistic Units
and Levels, 219–259.

View publication stats