File 0

« Όπως τα πεύκα κρατούνε τη μορφή του αγέρα
ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί
το ίδιο τα λόγια φυλάγουν τη μορφή
του ανθρώπου
κι όταν ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί… »
Γιώργος Σεφέρης « Μυθιστόρημα »
1
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Τμήμα Κοινωνιολογίας

Τίτλος διπλωματικής εργασίας :
« Η ελληνική κοινωνία των δεκαετιών του 1950 και
1960, μέσα από τη ποίηση του Γιώργου Σεφέρη »

Επιμέλεια εργασίας : Παναγιώτης Κ. Λαγός
Αριθμός Μητρώου: 181/01073
Έτος σπουδών : 4ο

Υπεύθυνος καθηγητής : Παναγιώτης Γ. Γρηγορίου

Μυτιλήνη, 01 Σεπτεμβρίου 2005

2

3
Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή……………………………....... σελ.3

Α’Κύκλος……………………………………….σελ.7
Προοίμιο…………………………………………........... σελ.7
Η πολιτική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα ( 1944 –
1947 ) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη………………....... ....σελ.8
Η πολιτική κατάσταση στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα (
1947 – 1949 ) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη……………. σελ.15
Επεισόδιο Α’…………………………………….......... σελ.17
Όψεις υπανάπτυξης στην μετεμφυλιοπολεμική
Ελλάδα………………………………………………………….. σελ.18
Μια μικρή ιστορία για την Κύπρο……………………........... σελ.24
Στάσιμο Α’……………………………………………. σελ.26
Η Κύπρος μέσα από την ματιά του Γιώργου
Σεφέρη……………………………………………………........... σελ.26
Επεισόδιο Β’……………………………………........... σελ.33
Η κοινωνική και πολιτική κατάσταση Ελλάδας και Κύπρου
κατά το έτος 1954……………………………………………… σελ.34
Το ένοπλο κίνημα της Κύπρου………………………………. σελ.37
Στάσιμο Β’…………………………………………….. σελ.39
Νήσος τις έστι…………………………………………………..σελ. 40
Επεισόδιο Γ’………………………………………… σελ.42
Η γέννηση της Ε.Ρ.Ε. : Στόχοι και Δράση………………… σελ.43
Οι εξελίξεις στην Κύπρο……………………………………... σελ.45
Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη – η Ελληνική « Νύχτα των
Κρυστάλλων »………………………………………………….. σελ.47
Στάσιμο Γ’…………………………………………….. σελ.49
Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν, Φοίβος οικείν…………………… σελ.50
Επεισόδιο Δ’ ……………………………………….......σελ.59
Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας και της
Κύπρου το 1956………………………………………………… σελ.60
Στάσιμο Δ’…………………………………………….. σελ.63
4
Η αρχή του τέλους ενός λαού……………………………….. σελ.64
Έξοδος…………………………………………………. σελ.67
Η πτώση………………………………………………………… σελ.68

Β’ Κύκλος…………………………………… σελ.75
Επεισόδιο Α’………………………………………….. σελ.75
Το χάραμα της νέας δεκαετίας του 1960…………………… σελ.76
Η περίπτωση Γ. Λαμπράκη…………………………………... σελ.78
Στάσιμο Α’……………………………………………. σελ.80
Ανάγκη για ανανέωση……………………………………….. σελ.81
Επεισόδιο Β’…………………………………………... σελ.87
Οι κυβερνήσεις ανδρείκελα………………………………….. σελ.88
Όψεις κοινωνικής αλλαγής και το πολιτικό κουκλοθέατρο του
παραλόγου……………………………………………………... σελ.89
Στάσιμο Β’…………………………………………….. σελ.93
Η αρχή του τέλους της βασιλευόμενης δημοκρατίας……. σελ.94
Επεισόδιο Γ’…………………………………………... σελ.96
Η Βαβυλώνια αιχμαλωσία…………………………………… σελ.97
Έξοδος………………………………………………... σελ.102
Μνήμη και Αθανασία……………………………………….. σελ.103

Επίλογος……………………………….. σελ.106

Παράρτημα……………………………. σελ.109

Βιβλιογραφία………………………….. σελ.152

5

Εισαγωγή

6
Κατά γενική ομολογία, ο όρος Τέχνη δεν υφίσταται, καθώς αποτελεί μια
αφηρημένη έννοια που χαρακτηρίζεται από γενικεύσεις ή ειδικεύσεις. Ωστόσο, αυτοί
που καθορίζουν την τέχνη, στις όποιες εκφάνσεις της, είναι τα υποκείμενα που την
υπηρετούν και την απαρτίζουν, δηλαδή οι καλλιτέχνες, υπό την ευρεία έννοια του
όρου. Άτομα που ως σκοπό δεν έχουν μόνο την παραγωγή όμορφων έργων, έναν
πίνακα ζωγραφικής, ένα ποίημα, ένα γλυπτό, μία κινηματογραφική ταινία κλπ. Αλλά
με πιο προσεκτική ματιά θα δούμε πως κύριος στόχος τους είναι ο προβληματισμός
του κοινού στο οποίο και απευθύνονται. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης των
έργων, θα δούμε πως ανάμεσα στον δημιουργό και το κοινό υπάρχει μία συνεχής
σχέση προσφοράς και ζήτησης. Ο καλλιτέχνης ή ποιητή ς συνομιλεί με το κοινό του,
ζει όπως όλοι μας, μοιράζεται τα ίδια πάθη με τον καθένα μας, είναι δηλαδή ένας
κοινός άνθρωπος που ζει και δρα στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον με μας, ωστόσο
διαθέτει μια μοναδική ικανότητα αποτύπωσης των εσωτερικών του συναισθημάτων
και κατ'επέκταση και των εξωτερικών παραγόντων-ερεθισμάτων που τα δημιουργούν
(κοινωνία, πολιτική, κλπ.) και τα παρουσιάζει, τα προσφέρει στο κοινό σε ένα
«άψυχο» κομμάτι χαρτιού ή καμβά. Επειδή λοιπόν το κάθε δημιούργημα ενός
καλλιτέχνη, αποτελεί δημιουργία του ανθρώπινου πνεύματος, επηρεάζεται όπως και
ο δημιουργός του από την καθημερινότητα. Δέχεται τα ίδια ερεθίσματα, αντιδρά στα
κακώς κείμενα της εποχής, περνά φάσεις ακμής και παρακμής, ακριβώς γιατί δεν
είναι κάτι άψυχο και άτεγκο, αλλά μια ζωτική πτυχή της προσωπικότητας του
δημιουργού. Ένα ποίημα ή γενικότερα ένα έργο πολιτισμικής σημασίας, απορροφά
ένα μεγάλο μέρος από τον ψυχικό και πνευματικό κόσμο του ποιητή-καλλιτέχνη, τον
οποίο έχει και ως θεωρητικό υπόβαθρο. Συμπερασματικά λοιπόν, αποτελεί μια
πνευματική οντότητα, ένα εσωτερικό πάθος ενός ανθρώπου, που παίρνει σάρκα και
οστά και παρουσιάζεται με πλήθος τρόπων και μορφών στο ευρύτερο κοινωνικό
σύνολο.
Ουσιαστικά λοιπόν, όλοι μας με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο βοηθούμε στην
δημιουργία και την προαγωγή της τέχνης, καθώς αποτελούμε το υλικό πάνω στο
οποίο βασίζεται. Είμαστε η βάση, ο θεμέλιος λίθος πάνω στον οποίο αναγείρεται το
οικοδόμημα του πολιτισμού. Σε αυτό το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης,
ανακαλύπτουμε μια μοναδική και πολύπλευρη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στους
καθοριστικούς παράγοντες δομής του πολιτισμού. Το ευρύτερο κοινωνικό
περιβάλλον δίνει στον καλλιτέχνη εκείνα τα ερεθίσματα, τα οποία με τη σειρά τους
μετουσιώνονται σε μοναδικά έργα τέχνης-λογοτεχνίας που παρουσιάζονται στο
κοινό. Από τα παραπάνω λοιπόν, προκύπτει ένα κυκλικό σχήμα με αρχή και τέλος
τον ίδιο τον άνθρωπο.
Έχοντας ως αφετηρία και συνάμα τέλος την ανθρώπινη φύση, ο ρόλος της
τέχνης και της λογοτεχνίας-ποίησης είναι μοναδικός. Αναγάγωντας τον παραπάνω
συλλογισμό σε ιστορικά παραδείγματα, περίτρανα αποδεικνύεται η άποψη, ότι η
τέχνη συνάδει με το πνεύμα της ιστορικής εποχής, και ως απόρροια, και της
κοινωνίας στην οποία δρα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την μοναδική άνθιση
των τεχνών και των γραμμάτων στην Ιταλική χερσόνησο κατά την διάρκεια του
πολιτισμικού φαινομένου της Αναγέννησης, περίοδο κατά την οποία μοναδικές
φυσιογνωμίες όπως ο Λεονάρδος ντα Βίντσι (1452-1519), ο Μιχαήλ Άγγελος (1475-
1564), ο Ραφαήλ (1483-1520) από το Ουρμπίνο καθώς για την περίπτωση της
Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας ποιος μπορεί να μην αναφέρει την Βενετική
Σχολή με τους Τιντορέτο (1518-1594), Τισιανό (περ. 1477-1576) και τον Τζιορτζίονε
(1478-1510)., καλλιτέχνες που εξύψωσαν το ανθρώπινο γόητρο δημιουργώντας
μοναδικά έργα τέχνης που πέρασαν στην αιωνιότητα διατηρώντας όλα εκείνα τα
χαρακτηριστικά για τα οποία προορίζονταν δηλαδή την μοναδικότητα του
7
ανθρώπινου πνεύματος1.
Για την περίπτωση της λογοτεχνίας αρκεί κανείς να ανατρέξει στα
μοναδικά έργα της Ύστερο Μεσαιωνικής περιόδου 140ς αιώνας μ.Χ. και πιο
συγκεκριμένα στο Δεκαήμερο του Βοκκάκιου « Giovanni Boccaccio 1313-1375,
Decameron » το οποίο αποτελεί μια συλλογή από 100 διηγήματα, που ως κύριο
θέμα έχουν τον έρωτα, το σεξ, διάφορες περιπέτειες και πανούργα κόλπα, και
αφηγούνται από μια ομάδα νεαρών και δεσποινίδων της εποχής που έχουν βρει
άσυλο σε μια βίλα έξω από την Φλωρεντία για να γλιτώσουν από τον Μαύρο
Θάνατο, ο οποίος και μαστίζει τον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο και στο ημιτελές
έργο του Τσώσερ Ιστορίες του Κάντερμπερυ « Geoffrey Chaucer 1340-1400, Tales
from Counterberry », που αποτελούν μια ενότητα με ένα πλαίσιο αναφοράς, για το
συγκεκριμένο έργο το πλαίσιο αυτό συνάδει με το πνεύμα της έντονης εκδήλωσης
της ευσέβειας των κοσμικών και πιο συγκεκριμένα με την τέλεση επανειλημμένων
πράξεων εξωτερικής λατρείας με την ελπίδα ότι ο πιστός θα κέρδιζε τη θεία εύνοια
στα εγκόσμια και την σωτηρία της ψυχής του μέσω των ιερών προσκυνημάτων
κλπ. Το παραπάνω αποδεικνύεται περίτρανα καθώς η υπόθεση του έργου λαμβάνει
χώρο και χρόνο στην ύστερο-μεσαιωνική Αγγλία κατά τη διάρκεια ενός ιερού
προσκυνήματος από μια ανομοιογενή, ως προς την κοινωνική τάξη, ομάδα
ανθρώπων2.
Συγκεκριμένα ως προς τον ελλαδικό χώρο, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει
το κύρος και τη διαχρονικότητα των ιδεών που εκφράζονται μέσα από τους στίχους
των Ομηρικών Έπων και των τραγικών ποιητών; Ποιος μπορεί να μην παραδεχτεί
την αποτύπωση κοινωνικών, πολιτικών καταστάσεων μέσα στην νεώτερη ελληνική
ποίηση;
Ως προς το φαινόμενο της νεώτερης ελληνικής ποίησης, αξίζει κάποιος να
κάνει μια νοητή περιδιάβαση μέσα στο χρόνο, το χώρο και την ιστορία της από την
αρχαία κλασσική εποχή μέχρι τις μέρες μας, πλήθος έργων θα είναι εκεί και θα μας
αποδεικνύουν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο την άμεση σύνδεση κοινωνίας και
ποιητή. Μέσα από τον γραπτό λόγο προκύπτουν εκείνα τα μοναδικά στοιχεία που
ουσιαστικά προσδιορίζουν τις σχέσεις δημιουργού και κοινού και που αντανακλούν
στο έργο, όλο εκείνο το αξιακό πλαίσιο, την κοινωνική και πολιτική κατάσταση, την
οποία βιώνει ο δημιουργός.
Η παρούσα εργασία, ήδη από τον τίτλο της, έχει ως στόχο την ανάγνωση
εκείνων των κοινωνικών και πολιτικών στοιχείων που χαρακτήρισαν τις δεκαετίες
του 1950 και 1960 στον ελλαδικό χώρο και την αποτύπωση τους σε έναν
μικρό αλλά ίσως αντιπροσωπευτικό αριθμό ποιημάτων του Γ .Σεφέρη.
Η επιλογή του ονόματος του Γ.Σεφέρη δεν είναι τυχαία. Ο Γ.Σεφέρης
ουσιαστικά αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εμπλοκής και συμφωνίας
μεταξύ ποιητή και εποχής του. Το υλικό που χρησιμοποιεί ο ποιητής στο έργο του,
προέρχεται κυρίως από τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα που χαρακτήρισαν την
ελληνική ιστορία και κατ' επέκταση και τα κοινωνικά υποκείμενα της εποχής
επεξεργασμένα μέσα από την προσωπική θεώρηση του ποιητή. Σημαντική πηγή
έμπνευσης για τα ποιήματα του Γ.Σεφέρη, αποτελούν επίσης και οι μυθολογικοί-
τραγικοί κύκλοι της Ελλάδας, οι οποίοι μεταστοιχειώνονται σε αλληγορίες,
συμβολισμούς και παραλληλισμού ς με την σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα
Ο Γ.Σεφέρης αποτελεί μια φυσιογνωμία, η οποία σημάδεψε την πολυτάραχη
1
E. H. Gombrich, το Χρονικό της Τέχνης, σελ. 15-37, (μτφ) Λίνα Κάσδαγλη, Μορφωτικό Ίδρυμα
Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998.
2
E. M. Burns, εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης, τόμος Α, σελ. 54-56,
(επιμ) Ι.Σ. Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983,
8
ελληνική πολιτική ιστορία καθώς και την ελληνική ποίηση του 200υ αιώνα. Ποιητή
ς, δοκιμιογράφος, συγγραφέας ημερολογίων, πεζογράφος αλλά και διπλωμάτης ο
Γ.Σεφέρης προσφέρει με το έργο του μια έγκυρη και ανθρώπινη μαρτυρία για τον
αιώνα στον οποίο έζησε και έδρασε. Μια προσωπικότητα που χαρακτηρίζεται από
μετριοπάθεια, ευαισθησία καθώς και οξυδέρκεια, πίστευε πως αν θέλουμε να
κατανοήσουμε το παρόν, αν θέλουμε να ενστερνιστούμε τις ανθρώπινες αξίες, θα
πρέπει να γνωρίζουμε το παρελθόν. Μέσω του έργου του προσπάθησε να υποδείξει
στον αναγνώστη ότι δεν χρειάζεται να περιμένει τους « βάρβαρους » ή τον άγγελο-
τον από μηχανής θεό των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, για να δώσει μια λύση στα
προβλήματα του, αντίθετα πίστευε πως μέτρο για όλα είναι ο άνθρωπος, ο οποίος και
καθορίζει τη πορεία των πραγμάτων. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, ο Γ.Σεφέρης έζησε
μια μακρά και πολυτάραχη ιστορική περίοδο για τον ελληνικό χώρο, που ξεκινά από
τους Βαλκανικούς Πολέμους και τερματίζεται με την Δικτατορία των
Συνταγματαρχών και την « λύση » του Κυπριακού ζητήματος.
Για 40 περίπου χρόνια της ζωής του, ο Γ.Σεφέρης υπηρέτησε τη χώρα του ως
επαγγελματίας διπλωμάτης. Ανήλθε στην υψηλότατη επαγγελματική βαθμίδα,
ολοκληρώνοντας την καριέρα του ως πρέσβης στο Λονδίνο. Κατείχε επίσης καίριες
θέσεις (όχι πάντα διπλωματικές) στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της χώρας του.
Πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια της
δεκαετίας του 1950, όσο συνεχιζόταν η ρήξη ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Μεγάλη
Βρετανία σχετικά με το μέλλον της Κύπρου, ο Γ.Σεφέρης άσκησε όλη του την
επιρροή για να κατευθύνει την έκβαση των γεγονότων προς το γενικό καλό. Ως
κριτικός παρατηρητής των εξελίξεων στις οποίες αναμείχθηκε, ο Γ.Σεφέρης διέθετε
μια συντριπτική διαύγεια βλέμματος, είχε την ικανότητα να προβάλλει στο μέλλον
τις μακροχρόνιες συνέπειες μια πολιτικής ή μιας αλληλουχίας γεγονότων, με
απόλυτη συνήθως ακρίβεια.
Στα επόμενα κεφάλαια, θα παρουσιαστούν όλα εκείνα τα γεγονότα των
δεκαετιών του 1950 και 1960 που χαρακτήρισαν την ιστορία της Ελλάδας και της
Κύπρου, και τα οποία αποτέλεσαν την βάση για την έγερση του κολοσσιαίου
συγγραφικού έργου του Γ.Σεφέρη, (ενός ανθρώπου που συμμετείχε ενεργά στα
γεγονότα αυτά) καθώς και ανάλυση μέρους από τα την ποιητική του συλλογή
« Ημερολόγιο Καταστρώματος γ' » και « Τα Τρία Κρυφά Ποιήματα ».
9

Α’ κύκλος
Προοίμιο
10
Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα (1944-
1947) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη.
Επιχειρώντας να συνδέσουμε τον ποιητή και πολιτικό Γ.Σεφέρη με τον

ιστορικό χώρο της δεκαετίας του 1950, είμαστε να αναγκασμένοι να ανατρέξουμε
λίγα χρόνια πριν, συγκεκριμένα στις 22 Οκτωβρίου του 1944 όταν δηλαδή
επέστρεψε από εκείνο το μακρύχρονο ταξίδι της εξορίας. Σκοπός αυτής της
ιστορικής αναδρομής είναι η καλύτερη ανάγνωση και η κατανόησης της
προσωπικότητας και του έργου του Γ.Σεφέρη στη δύσκολη εκείνη περίοδο.
Η τελευταία πράξη για τον Γ .Σεφέρη στο μακρύχρονο αυτό ταξίδι της
εξορίας του από την Ελλάδα, ξεκινά την Τετάρτη 18 Οκτωβρίου, την ημέρα που
αναχωρούν τα περισσότερα μέλη της αυτοεξόριστης ελληνικής κυβέρνησης,
ανάμεσα τους και ο Γ .Σεφέρης με την γυναίκα του Μαρώ, για το λιμάνι του Πειραιά
και ο Γ .Παπανδρέου εκφωνεί τον θριαμβευτικό του λόγο στην πλατεία
Συντάγματος. Ήταν, θα γράψει όταν τελικά φτάσουν στον Πειραιά « η πιο όμορφη, η
πιο αλαφριά μέρα του κόσμου ». Η ημερολογιακή εγγραφή για την επόμενη ημέρα
είναι μόνο μια λέξη « σπίτι ». 3
Τις πρώτες εβδομάδες της Απελευθέρωσης, επικρατεί μεγάλη ένταση σε όλη
την Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση
Εθνικής Ενότητας εξασφαλίζει την συνεργασία των αριστερών. Για την διαφύλαξη
του κύρους της, η κυβέρνηση βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στους 10.000 Βρετανούς
στρατιώτες που την είχαν συνοδεύσει από την Ιταλία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού
της επιστροφής στην Ελλάδα. Η παρουσία ξένων στρατιωτικών δυνάμεων στην
πρωτεύουσα δεν γίνεται αρεστή από μια αρκετά μεγάλη μερίδα του λαού, γενικότερα
ένα κύμα ανησυχίας σαρώνει όλη την Αθήνα. Ένα κύμα το οποίο θα αποδειχτεί
σαρωτικό ως προς τις κοινωνικές και πολιτικές δομές της χώρας στα επόμενα χρόνια.
Ο Γ.Σεφέρης σε μια επιστολή του προς τον Χένρι Μίλερ, αναφέρεται στο κυρίαρχο
συναίσθημα των ημερών: «Αν και η λέξη δολοφονία είναι στα χείλη όλων, νιώθω την
ανάγκη να ευχαριστώ τον Θεό για κάθε στιγμή που μου επιτρέπει να στέκομαι ορθός
στα πόδια μου, κάτω από τον ανοιχτό ουρανό. Κατάσταση ολοσχερούς απόγνωσης και
απόλυτης ετοιμότητας για ευτυχία...Ακριβώς τότε... ξεκινά ο εμφύλιος»4.
Στις 3 Δεκεμβρίου του 1944, συγκαλείται μαζικό συλλαλητήριο από το
Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) στην πλατεία Συντάγματος. Η κυβέρνηση
απαγορεύει το συλλαλητήριο, ωστόσο η απαγόρευση αγνοήθηκε. Το ψυχρό εκείνο
κυριακάτικο πρωινό αποτελεί την αρχή του δεύτερου γύρου της αδερφοκτόνου
διαμάχης, καθώς αστυνομικοί πυροβολούν χωρίς κανένα δισταγμό άοπλο πλήθος,
σκοτώνουν 10 άτομα και τραυματίζουν περισσότερα από 50 άτομα. Έτσι λοιπόν
αρχίζουν στους δρόμους της Αθήνας κανονικές μάχες, οι οποίες διαρκούν περίπου
ένα μήνα. Η κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας έχει χάσει την εξουσία καθώς
αδυνατεί να καταστείλει το κύμα βίας και να ανακτήσει τον έλεγχο. Την ουσιαστική
εξουσία έχει ο Βρετανός στρατηγός Σερ Ρόναλντ Σκόμπι. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός
της Βρετανίας Ουίστον Τσόρτσιλ δίνει σαφείς οδηγίες: « Μην διστάσετε να φερθείτε.
σαν να βρισκόσασταν σε κατεχόμενη πόλη όπου είναι εν εξελίξει τοπική εξέγερσις ».5
Στην αρχή των Δεκεμβριανών, ο Γ. Σεφέρης γράφει στο ημερολόγιο του:
« Σαν ξύπνησα σήμερα το πρωί συλλογιζόμουνα ότι η ειδυλλιακή Πλάκα είναι το μέρος
όπου έγινε η πρώτη μάχη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας με τη Σοβιετική Ρωσία. Ήταν
3
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης Περιμένοντας τον Άγγελο, σελ. 378, (μτφ) Μίκα Προβατά,
Ωκεανίδα, Αθήνα 2003.
4
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 380.
5
11
πραγματικά η πρώτη μάχη του Δυτικού και του Ανατολικού κόσμου ». 6
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος Ψυχρός Πόλεμος υιοθετείται κατά την μεταγενέστερη
εποχή, ωστόσο εκείνο το πρωινό ο Γ. Σεφέρης αντιλαμβάνεται και καταγράφει τη
νέα πραγματικότητα η οποία και θα κυριαρχήσει για αρκετό καιρό στην παγκόσμια
πολιτική σκηνή. Ο φόβος του Γ. Σεφέρη για μια επικείμενη κοινωνική και πολιτική
αστάθεια που θα οδηγούσε στην πολεμική σύρραξη μεταξύ των Ελλήνων, πήρε τώρα
σάρκα και οστά. Εκείνες οι σκέψεις του τον Αύγουστο του 1943 στο Κάιρο τώρα
ενσαρκώνονται και διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια του.
Συγχρόνως με όλα αυτά, ο Γ .Σεφέρης παρατηρεί στο ημερολόγιο του την
ηπιότητα που εκείνος ο Δεκέμβρης είχε. Όπως χαρακτηριστικά γράφει « όλες ετούτες
οι μέρες πεντάμορφες, γλυκύτατες, εννοώ αν μπορούσε κανείς να τις κοιτάξει »7. Η
αντιπαράθεση ομορφιάς και φρίκης, φως και σκοτάδι δεν θα τον εγκαταλείψουν ποτέ
πια. Όλες αυτές οι εικόνες που καθημερινά βλέπει και ζει, θα αποτελέσουν τον
σκοτεινό και αινιγματώδη πυρήνα του επόμενου ποιήματος του, την Κίχλη, αλλά και
μια σειρά νέων ποιημάτων και δοκιμίων που θα ακολουθήσουν.
Η περίοδος του 1945-1950, υπήρξε καθοριστική για την πορεία του Γ .Σεφέρη τόσο
στον πολιτικό στίβο όσο και στην ποίηση, που τόσο αγαπούσε. Ενώ οι συμμαχικές
δυνάμεις μέσω διαβουλεύσεων προσπαθούν να εκτονώσουν και να επιλύσουν την
εμφυλιακή κρίση που πλήττει τον ελληνικό χώρο με την επαναφορά του βασιλικού
θεσμού, μια νέα πολιτική προσωπικότητα εμφανίζεται. Ο αρχιεπίσκοπος
Δαμασκηνός διορίζεται προσωρινός εκπρόσωπος του Ελληνικού κράτους με τον
τίτλο του Αντιβασιλέα.
Ο Γ.Σεφέρης και ο Δαμασκηνός γνωρίζονται ήδη. Το εθελοντικό έργο της
αδερφής του Γ .Σεφέρη, Ιωάννας κατά την διάρκεια της Κατοχής την είχε φέρει σε
στενή επαφή με τον αρχιεπίσκοπο. Στις 24 Μαΐου του 1945, Ο Γ.Σεφέρης καλείται
στα γραφεία της Αντιβασιλείας, τα οποία στεγάζονταν σε ένα μέγαρο επί της
λεωφόρου Κηφισίας στο Χαλάνδρι. Ο Δαμασκηνός ζητά από τον Γ .Σεφέρη να γίνει
διευθυντής του Πολιτικού γραφείου, στην ουσία ο ιδιαίτερος γραμματέας του. Το
γεγονός αυτό επιτρέπει στον Γ.Σεφέρη να ασκήσει με έναν έμμεσο τρόπο την
επιρροή του προς το γενικό καλό της χώρας καθώς και να συνδεθεί στενά με έναν
ανερχόμενο πολιτικό άνδρα, στις ικανότητες του οποίου είναι διατεθειμένος για
κάποιο διάστημα να πιστέψει.
Την δεύτερη εβδομάδα του 1945, οι μάχες στους δρόμους της Αθήνας έχουν
σταματήσει. Όπως προέβλεπε το Σύμφωνο της Βάρκιζας, οι αριστεροί καλούνται να .
καταθέσουν τα όπλα τους, με ιδιαίτερα εξευτελιστικούς όρους, οι οποίοι θα
αποτελέσουν ουσιαστικά την βάση για την επερχόμενη τρίτη πολεμική σύρραξη των
Ελλήνων. Την ίδια περίοδο το ιδεολογικό πιστεύω του Γ.Σεφέρη υφίσταται μια
λανθάνουσα αλλά σημαντική μεταστροφή. Οι νέες αποστάσεις που παίρνει από το
χώρο της αριστεράς, αν και ποτέ δεν δηλώθηκαν ανοικτά, θα προκαλέσουν την
έντονη δυσαρέσκεια των αριστερών λογοτεχνικών κύκλων.8
Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, ο κόσμος συγκλονίζεται από την εκλογική ήττα
του Τσόρτσιλ. Ο Δαμασκηνός τότε αποφασίζει να επισκεπτεί την Βρετανία καθώς η
νέα κυβέρνηση τρέφει συμπάθεια προς το πρόσωπο του. Τον Αντιβασιλέα συνοδεύει
ο Γ .Σεφέρης. Σε αυτό το ταξίδι, κορυφώνονται οι ελπίδες του Γ .Σεφέρη ως προς τον
6
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 4, σελ. 373-380, παρατιθέμενο απόσπασμα από σελ. 378: 20
Δεκεμβρίου 1944, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
7
8
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 4, σελ. 383: 20 Δεκεμβρίου 1944. για την κριτική στάση της
Αριστεράς στο έργο του Γιώργου Σεφέρη πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 18: Ιούλιος
1945, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
12
Δαμασκηνό. Στις συνομιλίες παρευρίσκονται ο Λίπερ, ο Μόντι Γουντχαουζ και ο
Χάρολντ Κάτσια, οι οποίοι εργάζονται στο βρετανικό Forein Office και με τους
οποίους ο Γ.Σεφέρης διατηρεί άριστες επαγγελματικές σχέσεις. Ο Γ.Σεφέρης
παρατηρεί πως η βρετανική κυβέρνηση θα έπρεπε να δείξει ότι προτίθεται να
προσφέρει κάποιο αντάλλαγμα για τον συνεχιζόμενοι επεμβατισμό της στα
εσωτερικά ζητήματα της Ελλάδας. Ο Γουντχάουζ αναρωτιέται μήπως τα Ελγίνεια
Μάρμαρα θα μπορούσαν να βοηθήσουν. Ωστόσο, οι σκέψεις του Γ. Σεφέρη όπως και
του υπόλοιπου ελληνικού κόσμου είναι στραμμένη προς εδαφικές διεκδικήσεις.
Δίχως άλλο εννοεί τα Δωδεκάνησα, τα οποία είχαν καταληφθεί από την Ιταλία το
1912 και επρόκειτο να επιστραφούν στην Ελλάδα, ικανοποιώντας έτσι ένα μεγάλο
αίτημα. Ο Γ .Σεφέρης ονομάζει την Κύπρο, η οποία μέχρι τότε ήταν βρετανική
αποικία9. Πιο συγκεκριμένα, να πως περιγράφει ο Αλεξ. Ξύδης στην εργασία του « Ο
πολιτικός Σεφέρης » το παραπάνω περιστατικό: «Πηγαίνοντας στο Λονδίνο με τον
Αντιβασιλέα το Σεπτέμβριο 1945 μπόρεσε ο Σεφέρης να αξιοποιήσει προς όφελος της
Ελλάδας όλο το κεφάλαιο εκτίμησης και σεβασμού από μέρους των Άγγλων που είχε
συσσωρεύσει στη ΜΑ. Έτσι βοήθησε το Δαμασκηνό πρώτος μετά τον πόλεμο να θέσει
το Κυπριακό στην αγγλική κυβέρνηση. Ο ίδιος ξεκινάει θέτοντας το σε Άγγλους
διπλωματικούς στις 7 Σε4πτεμβρίου, πριν κάνει λόγο γι 'αυτό ο Αντιβασιλεύς στον
Μπέβιν: Αν θέλετε να κάμετε πραγματικά κάτι για την Ελλάδα( και για να την έχετε
μαζί σας) πρέπει να το κάνετε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδώσει τα περισσότερα
δυνατά ωφελήματα. Στην Ελλάδα δεν μπορείτε να εξακολουθήσετε εμφανιζόμενοι ότι
ασχολείσθε μόνο με τα εσωτερικά της ζητήματα. Πρέπει να δείξετε ότι θέλετε να την
ενισχύσετε και εξωτερικά, αν θέλετε να πιστέψει ο κόσμος ότι το ενδιαφέρον σας είναι
γνήσιο. Κι αυτό πρέπει να γίνει τώρα». « Ναι», είπε ο Άγγλος συνομιλητής του «
πρέπει να δώσουμε κάτι, ίσως τα Μάρμαρα του Ελγίνου». Παρατήρησα ότι μια τέτοια
χειρονομία δεν θα είχε αποτέλεσμα σήμερα που η προσοχή του κόσμου είναι στραμμένη
στις εθνικές διεκδικήσεις. Ovόμασα την Κύπρο. Είπε» Λέμε να δώσουμε την Κύπρο
στην Ελλάδα, αλλά το ζήτημα δεν είναι ακόμα ώριμο δυστυχώς. Πρέπει πολλά να
ξεκαθαρίσουν (Ρωσία, βάσεις κλπ.). «Ίσως να είναι έτσι» του είπα, «αλλά θα
μπορούσατε να δεχτείτε να επισκεφθεί ο Αντιβασιλεύς την Κύπρο, χωρίς τίποτε άλλο.
Αυτό θα ήταν μια χειρονομία εκ μέρους σας που θα λογάριαζε». « Ναι, αυτό είναι μια
καλή ιδέα», είπε, και το επανέλαβε.» Το μεσημέρι τα είπα στον παππού», όπως έλεγε ο
Σεφέρης τον Αντιβασιλέα...» Μετά το τέλος των συνομιλιών μεταξύ των
διπλωματών, ο Γ. Σεφέρης θα ενημερώσει διεξοδικά τον Αντιβασιλέα, καθώς η
πρόταση του ιδίου για την άδεια επίσκεψης του Δαμασκηνού στην Κύπρο, δεν είχε
απορριφθεί. Στις 11 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Γ. Σεφέρης γράφει: «
ανακεφαλαιώνω στον Αντιβασιλέα πού πρέπει να επιμένει: Κύπρο. Όσο για το
εσωτερικό ζήτημα στείλει εν ανάγκη Αγνίδη στο Φ. Ο. τονίσει ότι καιρός δε μας
παίρνει και τονίσει κινδύνους»Μετά από τις πρώτες διερευνητικές συζητήσεις ο Γ.
Σεφέρη θα παρακινήσει τον Δαμασκηνό να καταθέσει επίσημο αίτημα στη βρετανική
κυβέρνηση Ο Αντιβασιλέας δηλώνει πως δεν είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει το
Λονδίνο χωρίς εγγυήσεις για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο
πρωθυπουργός Άτλι Κλέμεντ, στον οποίο ο Δαμασκηνός καταθέτει προφορικά το
αίτημα στις 10 Σεπτεμβρίου, δηλώνει απολύτως σύμφωνος. Κατόπιν συντάσσεται
γραπτή ανακοίνωση, την οποία επρόκειτο να ανακοινώσει ο Αντιβασιλέας στον
ελληνικό τύπο κατά την επιστροφή του στη χώρα. Όμως παρόλες τις ελπίδες του Γ
.Σεφέρη για μια σύγκλιση, οι συναντήσεις του Βρετανού υπουργού εξωτερικών με
τον Αντιβασιλέα Δαμασκηνό απέβησαν άκαρπες και το ζήτημα δεν θα παρουσιάσει
9
13
προς το παρόν καμία περαιτέρω εξέλιξη. 10
Την ίδια περίοδο, μια άλλη εξίσου σημαντική συνάντηση, μεταξύ του Αντιβασιλέα
Δαμασκηνού και του Βασιλέα των Ελλήνων Γεωργίου Β, που θα καθορίσει την
πολιτειακή κατάσταση της Ελλάδας, λαμβάνει χώρα στο Λονδίνο. Το άμεσο
πρακτικό ερώτημα είναι εάν πρέπει να αναβληθεί το δημοψήφισμα για το μέλλον της
μοναρχίας, το οποίο είχε συμπεριληφθεί στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το ουσιαστικό
ζήτημα είναι το ίδιο. Αυτό δηλητηριάζει εδώ και 30 χρόνια την εσωτερική πολιτική
ζωή της Ελλάδας, καθώς και τις σχέσεις της χώρας με τη Μεγάλη Βρετανία: είναι
απαραίτητο να γυρίσει ο βασιλιάς στην Ελλάδα; Η συνάντηση αντιπροσωπεύει, ένα
σημείο μεταστροφής της Αντιβασιλείας αλλά και του ίδιου του Γ. Σεφέρη. Η
επίσημη αναφορά προς το Foreign Office καταλήγει ξερά« Δεν επετεύχθη
συμφωνία».11
Συνοπτικά, κανένα από τα ζητήματα δεν είχαν επιλυθεί με τον τρόπο που επιθυμούσε
ο Γ. Σεφέρης. Το αίτημα για την Κύπρο είχε αναβληθεί επ αόριστον, όπως
αποδείχτηκε αργότερα, όσον αφορά τη μοναρχία, ο Δαμασκηνός είχε εξασφαλίσει
την έγκριση των Βρετανών για να καθυστερήσει το δημοψήφισμα έως τις
κοινοβουλευτικές εκλογές, όμως αρνείται να πάρει οποιαδήποτε πρωτοβουλία πέραν
αυτού.
Οι κυβερνητικές κρίσεις το φθινόπωρο εκείνο είναι συνεχείς και ο Γ .Σεφέρης
βρίσκεται στο επίκεντρο τους. Όταν τον Οκτώβριο του 1945, η πολιτική κρίση
κορυφώνεται, ο Γ .Σεφέρης είναι εκείνος που παροτρύνει τον Δαμασκηνό να
αναλάβει την πρωθυπουργία και να συγκροτήσει δική του κυβέρνηση. Αν ο
δαμασκηνός είχε δεχτεί τον πρωταγωνιστικό τον οποίο ο Γ. Σεφέρης πίστευε πως
είχε τη δύναμη να αναλάβει, η επίλυση των προβλημάτων που η μεταπολεμική κρίση
δημιούργησε, θα ήταν σύμφωνη με τις πολιτικές φιλελεύθερες βενιζελικές αρχές του.
Ωστόσο μετά τα γεγονότα αυτά, βαθαίνει η απογοήτευση που αισθάνεται ο Γ.
Σεφέρης για τον Αντιβασιλέα. Στο υπηρεσιακό του ημερολόγιο, ο παππούς γίνεται
αρχικά ο γέρος ενώ σταδιακά μέχρι την άνοιξη αναφέρεται τυπικά ως Αντιβασιλέας.
Όσο διαρκεί η παρατεταμένη κρίση στα τέλη του 1945, ο Δαμασκηνός δείχνει ότι
από πολιτική άποψη είναι ολέθρια αναποφάσιστος, ο Γ. Σεφέρης χαρακτηριστικά
γράφει« κουραστικό, πεισματάρικο και μυωπικό παιχνίδι του γέρου»12. Την τελευταία
ημέρα του Μαρτίου του 1946, διεξήχθησαν οι πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές
στην Ελλάδα μετά από 1 Ο ολόκληρα χρόνια. Η αριστερά αποφασίζει να απέχει.
Κατά συνέπεια, οι ψηφοφόροι έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε δεξιούς βασιλικούς
και δεξιούς βενιζελικούς. Μόνο το 50% του εκλογικού σώματος έκανε χρήση του
δικαιώματος του, ωστόσο η λαϊκή θέληση ή ό,τι απέμεινε από αυτή, είναι
συντριπτικά υπέρ του βασιλικού Λαϊκού Κόμματος. Το μόνο που απομένει είναι να
αποφασιστεί το χρονοδιάγραμμα για την διεξαγωγή του υπεσχημένου
δημοψηφίσματος για την μοναρχία. Κανείς πλέον δεν αμφισβητεί την επιστροφή του
Γεωργίου Β'. Το δημοψήφισμα ορίζεται για την 1 η Σεπτεμβρίου.13 Υπέρ της
επιστροφής εκφράζεται το 68% όσων συμμετείχαν. Στις 27 Σεπτεμβρίου και υπό
κανονιοβολισμούς από τον Λυκαβηττό και τους δρόμους γεμάτους από κόσμο που
πανηγυρίζει την επιστροφή του βασιλιά, ο Γ. Σεφέρης θα γράψει στο ημερολόγιο
10
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 11-16, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-
1990. Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 15-17, (επιμ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος,
Αθήνα 1979,1985.
11
12
13
Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 87-98, (επιμ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος,
Αθήνα 1979, 1985.
14
του, «έκανα ό, τι μπορούσα, ο Θεός να βάλει το χέρι του»14.
Πολύ περισσότερο από την παλινόρθωση της μοναρχίας, αυτό που οδηγεί
τους αριστερούς να πάρουν τα όπλα τους είναι εκτός από την απομόνωση τους, η
οικονομική καταστροφή της χώρας, για την οποία δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο. Ως
προς την πολιτική που ακολουθήθηκε από τον Γεώργιο Β, χαρακτηρίζεται
ανεπιτυχές.
Ο Γεώργιος Β' δεν κατάφερε να πετύχει τίποτα περισσότερο από τον
Δαμασκηνό, στην δική του προσπάθεια να επιστήσει την προσοχή των πολιτικών στο
ουσιαστικό έργο της οικονομικής ανασυγκρότησης και της οικοδόμησης σχέσεων
αμοιβαίας εμπιστοσύνης ανάμεσα σε αριστερούς και δεξιούς.
Στους εξαντλητικούς μήνες που ο Γ. Σεφέρης εργάζεται ως γραμματέας του
Αντιβασιλέα, ο χρόνος ενασχόλησης του με άλλα πράγματα είναι μηδαμινός Κατόπιν
παράκλησης του υπουργείου, συμμετέχει στα διοικητικά συμβούλια του Εθνικού
Θεάτρου και της Εθνικής Ραδιοφωνίας. Γράφει επίσης, μερικά ποιήματα τα οποία
δεν θα δημοσιεύσει. Τον Μάιο και τον Ιούνιο κρατά σημειώσεις για απομονωμένους
στίχους και αποσπάσματα στροφών. Κατά τους τελευταίους ημέρες των διακοπών
του ζεύγους Σεφέρη στον Πόρο, επισκέπτη καν με βάρκα ένα νησάκι απέναντι, για
να κολυμπήσουν στην διώρυγα που χωρίζει τον Πόρο από την Πελοπόννησο. Ο
βαρκάρης θα σταματήσει, για να δείξει ένα ναυάγιο ενός πλοιαρίου ανεφοδιασμού
που είχε βυθιστεί την εποχή της γερμανικής εισβολής. Μόνο η άκρη του φουγάρου
του πρόβαλλε τώρα έξω από το νερό. Το όνομα του καταποντισμένου πλοίου είναι
Κίχλη. Σύντομα θα γίνει ο τίτλος του επόμενου ποιήματός του Γ. Σεφέρη. Το ποίημα
ξεκινά: « Το σπίτι είναι κovτά στη θάλασσα ». Ο γυμνός από έπιπλα προσωρινός
τόπος ανάπαυσης, όπου βρίσκεται τώρα ο ομιλητής μετά την λήξη του πολέμου, δεν
είναι ακριβώς η « Γαλήνη » που εμφανίζεται στην ημερομηνία πρώτης γραφής της
τελικής έκδοσης. Το σπίτι στο ποίημα θυμίζει περισσότερο τα σπίτια και τα γραφεία,
που είχε εργαστεί και ζήσει στα χρόνια του πολέμου. Σε αυτό το πολυσύνθετο σπίτι,
ο πρωταγωνιστής αναλογίζεται το παρελθόν, τους νεκρούς που πέρασαν κι εκείνοι
κάποτε από αυτό το ίδιο μέρος, τους ανθρώπους της δικής του προηγούμενης ζωής.
« Ξέρεις τα σπίτια πεισμώνουν εύκολα, σαν τα γυμνώσεις».15
Στο δεύτερο μέρος εμφανίζονται δύο από αυτά τα πρόσωπα του παρελθόντος. Το ένα
συγκρίνεται με τον ομηρικό Ελπήνορα, τον νεότερο από τους συντρόφους του
Οδυσσέα, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε χοίρο από την Κίρκη, ανακτώντας ωστόσο
την αρχική του μορφή θα σκοτωθεί υπό την επήρεια μέθης πέφτοντας στο γκρεμό,
την ώρα της αναχώρησης του Οδυσσέα από το νησί. Το άλλο πρόσωπο είναι μια
ενσάρκωση της Κίρκης, της μάγισσας του Ομήρου
Ο μονόλογος του Ελπήνορα είναι γεμάτος πάθος, σαν το νεότερο εαυτό του ποιητή,
παλεύει να γίνει κατανοητός σε μια γλώσσα έντονα λυρική: έχει δει το φως του
φεγγαριού τα αρχαία αγάλματα να λυγίζουν και να μεταμορφώνονται σε ανθρώπινα
κορμιά. Η Κίρκη απαντά κοφτά, επαναλαμβάνοντας: « Τα αγάλματα είναι στο
μουσείο». Τον διάλογο ακολουθεί η αναγγελία του πολέμου, κατά συνέπεια πρέπει
να υπονοεί ότι τοποθετείται στον προπολεμικό κόσμο.
Το τρίτο μέρος ξεκινά και πάλι με τη φωνή του Ελπήνορα. Από τον κόσμο πλέον των
νεκρών, δίνει στον ομιλητή ένα ποιητικό φυλαχτό, ένα «ξύλο λεμονιάς»: « Σε ξένα
14
Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, σελ. 109-110: 28 Σεπτεμβρίου 1946, (επιμ)
Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, 1979, 1985.
15
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 219-220, Α΄, στιχ. 1,40, (επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα
1972. Για τη «γαλήνη» πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 50-51: 16 Αυγούστου 1946,
χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμος 2, σελ.34,
(επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974.
15
χέρια θέλει ανθίσει». Δύο χρόνια νωρίτερα, ο Γ. Σεφέρης είχε γράψει οργισμένος,
αντικρούοντας την παράδοση του «ελεφάντινου πύργου»: « Για μένα η τέχνη δεν είναι
απομονωμένη διασκέδαση. Είναι επιμειξία με τους άλλους». Η κληρονομιά του
εσωστρεφούς, «ηδονικού» Ελπήνορα, μια παραλλαγή του παλιότερου εαυτού του
ίδιου του ποιητή, μπορεί να ανθίσει και να καρποφορήσει μόνο μέσα από τη
συνδιαλλαγή με τους άλλους. Η φαντασμαγορία του φεγγαρόφωτου που κυριαρχεί
στο Μέρος Β δίνει τώρα τη θέση της στο εκθαμβωτικό φως του ήλιου. Ο νάρκισσος ,
αισθητής Ελπήνωρ, που τόσο θυμίζει τον συγγραφέα των πρώτων ποιημάτων του,
παραδίδει τώρα τη σκυτάλη στον ποιητή του Ημερολογίου β και της Κίχλης.
Το τέλος της Κίχλης είναι εκλεπτυσμένα διφορούμενο. Όπως και σε όλα τα
γραπτά του Γ. Σεφέρη, είναι βαθιά ριζωμένο στις προσωπικές του εμπειρίες, ωστόσο
Στο δεύτερο μέρος εμφανίζονται δύο από αυτά τα πρόσωπα του παρελθόντος.
Το ένα συγκρίνεται με τον ομηρικό Ελπήνορα, τον νεότερο από τους συντρόφους
του Οδυσσέα, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε χοίρο από την Κίρκη, ανακτώντας
ωστόσο την αρχική του μορφή θα σκοτωθεί υπό την επήρεια μέθης πέφτοντας στο
γκρεμό, την ώρα της αναχώρησης του Οδυσσέα από το νησί. Το άλλο πρόσωπο είναι
μια ενσάρκωση της Κίρκης, της μάγισσας του Ομήρου.16
Ο μονόλογος του Ελπήνορα είναι γεμάτος πάθος, σαν το νεότερο εαυτό του
ποιητή, παλεύει να γίνει κατανοητός σε μια γλώσσα έντονα λυρική: έχει δει το φως
του φεγγαριού τα αρχαία αγάλματα να λυγίζουν και να μεταμορφώνονται σε
ανθρώπινα κορμιά. Η Κίρκη απαντά κοφτά, επαναλαμβάνοντας: « Τα αγάλματα είναι
στο μουσείο». Τον διάλογο ακολουθεί η αναγγελία του πολέμου, κατά συνέπεια
πρέπει να υπονοεί ότι τοποθετείται στον προπολεμικό κόσμο.
Το τρίτο μέρος ξεκινά και πάλι με τη φωνή του Ελπήνορα. Από τον κόσμο
πλέον των νεκρών, δίνει στον ομιλητή ένα ποιητικό φυλαχτό, ένα «ξύλο λεμονιάς»: «
Σε ξένα χέρια θέλει ανθίσει». Δύο χρόνια νωρίτερα, ο Γ. Σεφέρης είχε γράψει
οργισμένος, αντικρούοντας την παράδοση του «ελεφάντινου πύργου»: « Για μένα η
τέχνη δεν είναι απομονωμένη διασκέδαση. Είναι επιμειξία με τους άλλους». Η
κληρονομιά του εσωστρεφούς, «ηδονικού» Ελπήνορα, μια παραλλαγή του
παλιότερου εαυτού του ίδιου του ποιητή, μπορεί να ανθίσει και να καρποφορήσει
μόνο μέσα από τη συνδιαλλαγή με τους άλλους. Η φαντασμαγορία του
φεγγαρόφωτου που κυριαρχεί στο Μέρος Β δίνει τώρα τη θέση της στο εκθαμβωτικό
φως του ήλιου. Ο νάρκισσος , αισθητής Ελπήνωρ, που τόσο θυμίζει τον συγγραφέα
των πρώτων ποιημάτων του, παραδίδει τώρα τη σκυτάλη στον ποιητή του
Ημερολογίου β και της Κίχλης.
Στο τελευταίο πλέον μέρος, ο πρωταγωνιστής αναλογίζεται την Κίχλη, το «
μικρό ναυάγιο» στον βυθό της θάλασσας. Κοιτώντας από την επιφάνεια της
θάλασσας το βυθισμένο σκάφος, ακούει, όπως ο Οδυσσέας στον Κάτω Κόσμο, τη
φωνή που θα τον οδηγήσει στο τελευταίο στάδιο του ταξιδιού του. Αυτή τη φορά η
φωνή θα είναι η φωνή του Σωκράτη, του ορθολογιστή φιλοσόφου που είχε
καταδικαστεί σε θάνατο από τους Αθηναίους το 399π.Χ. Σχεδόν αμέσως ακολουθεί
το θριαμβευτικό παράδοξο: « Αγγελικό και μαύρο, φως». Στην τελευταία ενότητα του
ποιήματος, αντί για τη μάχη μέχρι θανάτου μοιάζει να είναι επιτέλους εφικτή η
συμφιλίωση των μυθικών γιων του Οιδίποδα και η αδερφή τους Αντιγόνη, αντί να
ταφεί ζωντανή, στέφεται « με τα αγκάθια του ήλιου», θυμίζοντας έτσι τον Χριστό.
Αμέσως μετά, « η καρδιά του Σκορπιού βασίλεψε», για να εκπληρωθεί η υπόσχεση
που είχε δώσει ο Γ .Σεφέρης στον εαυτό του όταν κοιτούσε τους αστερισμούς από το
κατάστρωμα του πλοίου αφήνοντας πίσω του την Αίγυπτο. Μέσα από τα «γέλια των
16
Για περισσότερες πληροφορίες για τον Ελπήνορα πρβλ. Ζαν Ρισπέν, Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία,
(μτφ) Άρης Αλεξάνδρου, Τύπος Α.Ε.
16
κυμάτων» γεννήθηκε η Αφροδίτη, η αρχαία θεά του Έρωτα. Πίσω από αυτά τα θεϊκά
επιφάνια βρίσκεται ίσως οι αναμνήσεις από τη ζωή του Γ.Σεφέρη. Το ποίημα
συνεχίζει παραθέτοντας ένα απόσπασμα από τον αρχαίο λατινικό ύμνο « όποιος ποτέ
του δεν αγάπησε, θα αγαπήσει», προσθέτοντας: «στο φως».17
Το τέλος της Κίχλης είναι εκλεπτυσμένα διφορούμενο. Όπως και σε όλα τα
γραπτά του Γ.Σεφέρη, είναι βαθιά ριζωμένο στις προσωπικές του εμπειρίες, ωστόσο
τις υπερβαίνει για να μεταμορφωθεί σε ένα πλούσιο σχολιασμό που επικαλείται τη
συγκεκριμένη ιστορική στιγμή της χώρας του, αλλά και την επίδραση του ίδιου του
ιστορικού γίγνεσθαι. Η« βοή εν τη ερήμω», η ορθολογική φωνή του σύγχρονου
Σωκράτη, η φωνή μιας Κασσάνδρας συνάδουν με τη φωνή του ποιητή, η οποία έχει
προσπαθήσει ,αποτυχημένα ωστόσο, να επηρεάσει τη ροή των πολιτικών γεγονότων.
Ό,τι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στον υλικό κόσμο, όπου δρουν οι πολιτικές
δυνάμεις, μπορεί ακόμα να δράσει με τις λέξεις επάνω σε ένα κομμάτι χαρτί, μέσα
από την ποίηση.18
17
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 228-229, «Κίχλη», Γ΄, στιχ. 66-75, (επιμ) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος,
Αθήνα 1972. Επίσης, πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, σελ. 65: 8 Ιουλίου 1937, χωρίς σχόλια ή
ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
18
Για περαιτέρω ανάλυση της «Κίχλης» πρβλ. Mario Vitti, Φθορά και λόγος: Εισαγωγή στην ποίηση
του Γιώργου Σεφέρη, σελ. 175-240, Εστία, Αθήνα 1989.
17
Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην εμφυλιοπολεμική Ελλάδα (1947-
1949) και η δράση του Γιώργου Σεφέρη.
Τον Απρίλιο του 1947, ο Γ. Σεφέρης αναλαμβάνει καθήκοντα στη

Διεύθυνση Ηνωμένων Εθνών του υπουργείου, σε προσωρινό επίπεδο. Στην
ευρύτερη σκηνή, το μέλλον κατά τους πρώτους μήνες του 1947 προμηνύεται πιο
δυσοίωνο από ποτέ. Ο τρίτος και πιο ολέθριος γύρος του εμφυλίου πολέμου, ο
όποιος έχει ήδη ξεκινήσει στα βουνά, θα συνεχιστεί ως τον Οκτώβριο του 1949. Ο
νέο-σχηματισμένος Δημοκρατικός Στρατός υπό την ηγεσία του Αθανάσιου Κλάρα
( Άρης Βελουχιώτης) έχει ξεκινήσει εκστρατεία, αντιδρώντας στην ταπεινωτική
για την Αριστερά Συνθήκη της Βάρκιζας, η οποία υποχρέωνε την παράδοση των
όπλων από όλες τις αντιστασιακές ομάδες. Σε πολύ λίγο χρόνο, ο Αρχηγός των
Ατάκτων θα καταφέρει να έχει με το μέρος του περίπου το ένα τρίτο του
πληθυσμού της ελληνικής περιφέρειας.19 Η βρετανική κυβέρνηση ανακοινώνει
στις 31 Μαρτίου πως σκοπεύει να διακόψει κάθε οικονομική βοήθεια προς την
Ελλάδα. Σε λόγο του προς το Αμερικανικό Κογκρέσο, ο πρόεδρος Χάρι Σ.
Τρούμαν ανακοινώνει στις 12 Μαρτίου την πολιτική περιορισμού της επέκτασης
της σοβιετικής επιρροής, « Δόγμα Τρούμαν ».
Όλα τα παραπάνω αποτελούν ακριβώς εκείνο το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο
τρίτος και ίσως ο πιο ολέθριος γύρος της αδερφοκτόνου σύρραξης θα γίνει
πραγματικότητα.
Κατά την διάρκεια του 1947, ο ίδιος ο Γ .Σεφέρης θα αποτελέσει το
επίκεντρο για πλήθος αρνητικών σχολίων από τον Ημερήσιο Τύπο και τα
λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Στις 26 Φεβρουαρίου θα του απονεμηθεί το
Βραβείο Παλαμά για την ποίηση του, γεγονός που θα προκαλέσει ποικίλες
αντιδράσεις ανάμεσα στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Επίσης η ομιλία του
ίδιου στο Βρετανικό Συμβούλιο στα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης έργων του λαϊκού
ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ θα οδηγήσει σε σύντομο διάστημα στο
« διασυρμό » του Γ. Σεφέρη ως προς τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Η Δεξιά τον
κατατρέχει επειδή η συμπάθεια του προς την Αριστερά στη διάρκεια του πολέμου
τον καθιστά, κατά την άποψη της ως κομμουνιστή, ενώ η Αριστερά του στρέφει τα
νώτα ακριβώς γιατί δεν είναι. Χαρακτηριστική είναι η άποψη που εκθέτει στον Γ.
Σεφέρης ο λόγιος και φίλος του, Κατσίμπαλης « Η ύπαρξη σας και μόνο τους ενοχλεί
και τους δαιμονίζει κι ας μην δημοσιεύετε κι ας λείπετε κι από την Ελλάδα ».20
Το καλοκαίρι του 1947, το μέλλον του Γ. Σεφέρη στο υπουργείο παραμένει
αβέβαιο. Τον Ιούνιο παρεμποδίζεται η τακτική του προαγωγή. Το γεγονός αυτό
παρακινεί τον Έλληνα πρεσβευτή στην Άγκυρα, Περικλή Σκέφερι, με τον οποίο ο
Γ.Σεφέρης είχε υπηρετήσει στην Αλβανία και στη Μέσα Ανατολή, να στείλει
τηλεγράφημα στην Αθήνα ζητώντας τις υπηρεσίες του. Η αίτηση γίνεται δεκτή και
έτσι στις 4 Φεβρουαρίου 1948, το ζεύγος Σεφέρη αναχωρεί για την Άγκυρα.21 Η
περίοδος των περίπου δύο χρόνων στην Τουρκία, χαρακτηρίζεται ως χειμερία νάρκη
19
Διονύσης Χαριτόπουλος, Άρης ο Αρχηγός των Ατάκτων, Εξάντας,Αθήνα 1997. Για περαιτέρω δράση
του Άρη Βελουχιώτη πρβλ. Γιάννης Γ.Χατζηπαναγιώτου, Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη,
κοινωνική και εθνική, Δωρικού, Αθήνα 1975.
20
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 5, σελ. 104: 11 Ιουλίου 1947, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος,
Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμος 3, σελ. 282-289, 394-395, ( επιμ. ) Δημήτρης
Δασκαλόππουλος, ΄΄Ικαρος, Αθήνα 1992. Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο,
σελ. 416-417, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα 2003.
21
Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο, τόμος 2, 119: 17 -18 Αυγούστου 1947, σελ. 122-
123:Γιώργος Σεφέρης προς τον Συνδίκα 30 Οκτωβρίου 1947, ( επιμ. ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος,
Αθήνα 1979, 1985.
18
του διπλωμάτη Γ.Σεφέρη. Στα δύο αυτά έτη μεσολαβεί και ο θάνατος ή καλύτερα η
αυτοκτονία του μικρότερου αδερφού του, Άγγελου Σεφεριάδη. Την ίδια εποχή ο
Γ .Σεφέρης θα επιστρέψει ως επισκέπτης αυτή τη φορά στην πατρογονική του εστία,
στην γενέτειρα πόλη του τη Σμύρνη καθώς και για μια και τελευταία φορά στο χωρίο
όπου περνούσε τις καλοκαιρινές του διακοπές, ύστερα από τόσα χρόνια. Ωστόσο δεν
είναι η Σμύρνη, η πόλη στην οποία ο ποιητής θα ανατρέχει συνέχεια και με
αφοσίωση πιστού για το υπόλοιπο της ζωής του, προσδίδοντας της τόσο στην μνήμη
του όσο και στα έργα του την υπόσταση ενός χαμένου παραδείσου. Αντίθετα
μάλιστα, η Σμύρνη ανέκαθεν αποτελούσε έναν ιδιότροπο και δυσάρεστο ίσως χώρο
για τον Γ.Σεφέρη, το βλέμμα του για την πόλη στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε
είναι ένα βλέμμα χωρίς στοργή, η Σμύρνη αναφέρεται ονομαστικά μόνο μια φορά
στην ποίηση του. Στον δημιουργικό κόσμο της φαντασίας του και στον έντονα
συναισθηματικό κόσμο του, ο Γ. Σεφέρης ανήκει σε ένα ψαροχώρι όπου περνούσε τα
καλοκαίρια μέχρι τα 12 έτη του, ένα χωριό 30 περίπου χιλιόμετρα δυτικά της
Σμύρνης, την Σκάλα των Βουρλών (ή και του Βουρλά) που σήμερα ονομάζεται
Ουρλά-Ισκέλεσι. Όπως και ο ίδιος αναφέρει « Η Σκάλα του Βουρλά[...] ήταν για μένα
ο μόνος τόπος που και τώρα ακόμη, μπορώ να ονομάσω πατρίδα με την πιο ριζική
έννοια της λέξης: ο τόπος όπου βλάστησαν τα παιδικά μου χρόνια
Η Σμύρνη ήταν το ανυπόφορο σχολείο, τα πεθαμένα βροχερά κυριακάτικα
απογεύματα πίσω από το τζάμι, η φυλακή. Ένας κόσμος ακατανόητος, ξένος και
μισητός. Η Σκάλα ήταν ό,τι αγαπούσα. Όταν κοιτάζω καμιά φορά τα χρόνια εκείνα,
δεν υπάρχει, νομίζω στη Σμύρνη ένα πρόσωπο, ένα τοπίο, μια γωνιά που να μπορώ να
θυμηθώ με στοργή. Η Σκάλα ήταν ολωσδιόλου διαφορετική υπόθεση. Όπως στη σκηνή
των Μυστηρίων του Μεσαίωνα η γης είναι οριζόντια χωρισμένη από τον ουρανό, η
Σκάλα ήταν μια περιοχή περιχαρακωμένη, κλειστή, όπου έμπαινα σαν μέσα σ' ένα
περιβόλι της Χαλιμάς, όπου όλα ήταν γοητεία. Εκεί, οι άνθρωποι, θαλασσινοί και
χωριάτες, ήταν δικοί μου άνθρωποι. Οι δρόμοι, τα δέντρα, τα ακρογιάλια, ήταν οι
δρόμοι, τα δέντρα και τ' ακρογιάλια μιας δικής μου χώρας ».22
Στα ποιήματα που γράφει, ο Γ. Σεφέρης επικαλείται συνεχώς τη Σκάλα, χωρίς
όμως να την ονομάζει πουθενά. Για τον ποιητή ο τόπος εκείνος ήταν κάποτε οικείος
και γνωστός μα τώρα είναι άπιαστος και ανέφικτος.
22
Γιώργος Σεφέρης, Χειρόγραφο Σεπ. ’41, σελ. 7-9, ( επιμ. ) Αλέξανδρος Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972.
19

Επεισόδιο Α’
20
Όψεις υπανάπτυξης στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα.
Όπως έχει ήδη επισημανθεί στο εισαγωγικό σημείωμα, η επιλογή του

ονόματος του ποιητή Γ .Σεφέρη δεν είναι τυχαία, καθώς ο Γ .Σεφέρης
αδιαμφισβήτητα διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη των ιστορικών
γεγονότων της Ελλάδας, και ειδικότερα της Κύπρου. Γεγονότα που καταγράφηκαν
από τον ίδιο μέσα στα ημερολόγια του, σχολιάστηκαν μέσα από τις επιστολές του με
εξέχουσες προσωπικότητες του πολιτικού και πολιτισμικού χώρου και διαδόθηκαν
στο ευρύτερο κοινό μέσω των αλληγορικών του ποιητικών συλλογών. Μέσω των
παραπάνω τρόπων ο Γ.Σεφέρης παίρνει θέση σε όσα συνέβησαν και διατυπώνει
ευθέως και ευθαρσώς την προσωπική του κρίση για καταστάσεις, γεγονότα και
πρόσωπα που καθόρισαν το κοινωνικό και πολιτικό μέλλον της πατρίδας του.
Το χάραμα της νέας δεκαετίας του 1950, βρίσκει την Ελλάδα νικήτρια από
τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων, αλλά ουσιαστικά
ισοπεδωμένη και έναν λαό διχασμένο από τον αιματηρό αδερφοκτόνο Εμφύλιο
πόλεμο των προηγούμενων ετών. Αν μπορούμε να δώσουμε τον χαρακτηρισμό του
νικητή σε μια εμφύλια διαμάχη, τότε η Συντηρητική Αστική πολιτική εξουσία της
χώρας που εκπροσωπείται από την Δεξιά, εξασφαλίζοντας την νίκη της, μέσω της
πρακτικής των εξορισμών πολιτικών της αντιπάλων σε διάφορα ερημονήσια του
Αιγαίου, προωθείται άμεσα και σε στενή συνεργασία με ξένες δυνάμεις, στην
διακυβέρνηση της χώρας, με εκπρόσωπο της, τον Αρχιστράτηγο του Εμφυλίου
Αλέξανδρο Παπάγο.
Σε γενικό πλαίσιο είναι φανερό ότι η ελεεινή κατάσταση στην οποία έχει
περιέλθει η χώρα στο επίπεδο της εθνικής και πολιτικής εξάρτησης συμβαδίζει με
την αθλιότητα της οικονομίας. Με μια βραδύτατη ανάπτυξη, μεγέθους 2%, ένα
ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα 156 δολαρίων, η Ελλάδα δίκαια αποκτά τον τίτλο
του χαμηλότερου βιοτικού επιπέδου της Ευρώπης.23 Μιας Ευρώπης που ωστόσο,
προσπαθεί να ορθοποδήσει και να ανασυντάξει τις δυνάμεις της ύστερα από την
ολοκληρωτική καταστροφή που επέφερε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.
Κίνητρα που θα ωθούσαν το ξένο και το εγχώριο εμπορικό κεφάλαιο σε
επενδύσεις δεν υπήρχαν. Οι ιδιώτες επενδύουν το λιγοστό οικονομικό κεφάλαιο της
χώρας σε αποθέματα εμπορευμάτων ευρείας κατανάλωσης ή σε χρυσές λίρες,
απαξιώνοντας έτσι οποιεσδήποτε κινήσεις προσέλκυσης κεφαλαίου, το οποίο ήταν
απαραίτητο για την ανάπτυξη της χώρας.
Στις αρχές του 1953, ο υπουργός εργασίας του Συναγερμού Ελευθέριος
Γονής ανακοινώνει ότι η νέα κυβέρνηση παρέλαβε από την προηγούμενη κυβέρνηση
Κέντρου, του Γ .Παπανδρέου μια καχεκτική οικονομία της οποίας κύρια
χαρακτηριστικά είναι η ανεργία, η έλλειψη επενδυτικού κεφαλαίου καθώς και οι
μαζικές απολύσεις εργατών του βιομηχανικού τομέα. Χαρακτηριστική επίσης είναι
και η δήλωση των οικονομολόγων της εποχής, οι οποίοι λένε «η Ελλάδα είναι η μόνη
χώρα του Ατλαντικού Συμφώνου που διαθέτει το μικρότερο ποσοστό του εθνικού της
εισοδήματος για επενδύσεις στην παραγωγή και το μέγιστο για στρατιωτικές δαπάνες »
.24
Στις 9 Απριλίου του 1953, η κυβέρνηση του Συναγερμού μέσω του
οικονομικού της εκπροσώπου Σπύρου Μαρκεζίνη, ενός ένθερμου υποστηρικτή της
ιδέας της ανατίμησης του νομίσματος, αναγγέλλει την υποτίμηση της δραχμής,
γεγονός που ουσιαστικά αποτέλεσε καίριο πλήγμα για το κράτος.
23
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την
ημέρα του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών ( 21 Απριλίου 1967 ), σελ. 12, Αφοι Τολίδη, Αθήνα.
24
Τάσος Βουρνάς, ό.π. , σελ. 12.
21
Την ίδια περίοδο η κυβέρνηση του Συναγερμού κυρώνει μυστικά και ερήμην του
ελληνικού λαού, το καθεστώς «στρατιωτικών διευκολύνσεων προς τας εν Ελλάδι
δυνάμεις των Η.Π.Α.», ένα σύμφωνο που ουσιαστικά παραχωρεί ελληνικό έδαφος
στις ένοπλες αμερικανικές δυνάμεις για την εγκατάσταση στρατιωτικών και
ηλεκτρονικών βάσεων ελέγχου της ευρύτερης περιφέρειας της Μεσογείου, των
Βαλκανίων και των Νοτίων περιοχών της ΕΣΣΔ
Η εγκατάσταση των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, είναι προϊόν μιας
φτηνής αγοραπωλησίας μεταξύ Η.Π.Α. και κυβέρνήσης Συναγερμού, με εκπρόσωπο
τον Σ.Μαρκεζίνη και υλοποιήθηκε με άκρα μυστικότητα κατά τη διάρκεια ενός
ταξιδιού του υπουργού στην Αμερική, στα τέλη του Απριλίου το 1953.
Ο ίδιος κατά την επιβίβαση του στο υπερωκεάνιο « ΗΠΑ », που θα τον μετέφερε
στη Νέα Υόρκη, δήλωσε στον Αμερικάνο δημοσιογράφο Kingsbury Smith: « Κομίζω
ειδικό σχέδιο, που η φύση του πρέπει να μείνει μυστική για λόγους σκοπιμότητας και
ασφάλειας. Το μόνο που μπορώ να είπω είναι ότι συνδυάζεται με τη θέση της Ελλάδος
ως χώρας -κλειδιού του ΝΑΤΟ-».25
Στις 9 Μαΐου του 1953, η αγοραπωλησία ολοκληρώνεται. Η Αμερική εξέδιδε
ανακοίνωση υποστήριξης του τετραετούς σχεδίου οικονομικής ανορθώσεως της
Ελλάδας με την άνοδο της αμερικανικής βοήθειας στα 75.000.000 δολάρια για το
1953.
Αν το 1953 θεωρήθηκε το έτος της αναπροσαρμογής της Ελλάδας στα νέα
παγκόσμια δεδομένα, το 1954 χαρακτηρίζεται ως ένα έτος σκλήρυνσης της Δεξιάς
έναντι της Αριστεράς. Η περιβόητη πολιτική της λήθης του Αλ. Παπάγου, δεν ήταν
τίποτα άλλο παρά μια πρόκληση για την Αριστερά να εγκαταλείψει τις Αρχές και τα
πιστεύω της, να ισοπεδώσει το ιδεολογικό της corpus. Στα τέλη του Απριλίου του
1954 εκατοντάδες στελέχη της ΕΔΑ που είχαν την ιδιότητα του αδειούχου πολιτικού
εξόριστου επανεκτοπίζονται στον Άγιο Ευστράτιο, ενώ παράλληλα προς αυτά, μια
νέα μορφή « κάθαρσης » της κοινωνίας από την Αριστερά και των ιδεών που αυτή
πρέσβευε, κάνει την εμφάνιση της με τη μορφή προπαγάνδας πολιτικού τύπου. Μια
σειρά γεγονότων και πρακτικών που καταρράκωσαν τον εθνικό ελληνικό πολιτισμό
καθώς επέφεραν την παρακμή του βιβλίου. Αυτή τη φορά πληγέντες πληθυσμοί
αποτελούν τα βιβλία και όσοι σχετίζονται με αυτά. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι
οδηγούνται στην πτώχευση, εκδότες και μεταφραστές δικάζονται και καταδικάζονται
σε εξορία με την κατηγορία της προώθησης μαρξιστικών θεωρητικών κειμένων,
πλήθος βιβλίων κατάσχονται από βιβλιοθήκες και πολλοί εν ζωή συγγραφείς και
ποιητές εξορίζονται εξαιτίας του έργου τους ,παράδειγμα αποτελούν ο Τάσος
Λειβαδίτης, ο Μενέλαος Λουντέμης για τη συλλογή διηγημάτων του « Βουρκωμένες
Μέρες ».
Τυπικά λοιπόν η χώρα εξουσιάζεται, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο
Τάσος Βουρνάς, « από πολιτικούς άνδρες που υπήρξαν κατά κανόνα σκεύη εκλογής
ξένων και όχι του ελληνικού λαού στα κρίσιμα εκείνα χρόνια». Ουσιαστικά ο
Εμφύλιος μπορεί να έχει τερματιστεί, ωστόσο οι διαμάχες συνεχίζονται στο
εσωτερικό των κομμάτων, εκεί όπου λαμβάνει χώρα ένας σιωπηλός πόλεμος ομάδων
και συμφερόντων επιβολής και εξουσίας, αποδέκτης της οποίας για άλλη μια φορά
θα είναι ο ελληνικός λαός.
Στις 20 Απριλίου του 1951, ο Γ.Σεφέρης αναλαμβάνει καθήκοντα Συμβούλου στην
Πρεσβεία του Λονδίνου. Θα πρέπει να επισημανθεί πως για διάστημα 9 μηνών,
υπήρξε επαγγελματικά μετέωρος. Εντούτοις η προσωρινή, όπως αποδεικνύεται,
ανάκληση του από το περιθώριο οφείλεται μάλλον στη γενική αλλαγή του πολιτικού
25
Τάσος Βουρνάς, ό.π. , σελ. 16-17.
22
κλίματος. Η ζωή του στο Λονδίνο είναι τώρα πολύ διαφορετική από την εμπειρία
που είχε στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Την προηγούμενη φορά που έζησε στο
Λονδίνο, ήταν άγνωστος και χωρίς επαφές με τους αγγλικούς λογοτεχνικούς
κύκλους. Τώρα, έπειτα και από την έκδοση του The king of Asine and Other Poems,
ο Γ.Σεφέρης βρίσκει παντού τις πόρτες ανοικτές, και ένας από τους πρώτους
ανθρώπους που συναντά είναι ο ίδιος ο Έλιοτ. Την ίδια περίοδο θα διευρύνει τον
κοινωνικό του κύκλο καθώς και ανανεώσει μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα τις
επαφές του με πολλές από τις παλιές του γνωριμίες. Ο νέος λοιπόν κύκλος
περιλαμβάνει πρόσωπα όπως τον ποιητή Γ.Χ. Όντεν, τον Ε.Μ. Φόρστερ, τον Λιούις
Μακνίς, τον Ντίλαν Τόμας και τον Ρέτζι Σμίθ. Αξίζει εδώ να σημειωθεί και η θερμή
υποδοχή που έτυχε η παρουσία του Γ .Σεφέρη στο Λονδίνο από δύο νεαρούς
Έλληνες τον Νάνο Βαλαωρίτη και τον Γιώργο Σαββίδη.26
Στις αρχές του Αυγούστου του ίδιου έτους δύο περιστατικά θα κλονίσουν τον
ψυχικό κόσμο του Γ .Σεφέρη και θα τον αναγκάσουν να επαναδιαπραγματευτεί εκ
των έσω σχετικά με τις αξίες ή καλύτερα σε ποιους από τους δύο αφεντάδες θα
συνεχίσει να προσφέρει τις υπηρεσίες του, την ποίηση ή την διπλωματική του
καριέρα. Το πρώτο γεγονός έρχεται στις αρχές του Αυγούστου, όταν η Ελλάδα θα
χάσει τον δεύτερο μετά τον Παλαμά αναγνωρισμένο ποιητή της, τον Άγγελο
Σικελιανό, έναν παλαίμαχο ποιητή που μέσω του έργου του έδωσε ξανά νόημα στην
αρχαία ελληνική παράδοση και ιστορία, οργανώνοντας με προσωπικά του έξοδα τις
Δελφικές Εορτές το 1927 και το 1930. Ο θάνατος του Α.Σικελιανού θα προκαλέσει
θλίψη στον Γ.Σεφέρη, καθώς οι δύο αυτοί μεγάλοι ποιητές της χώρας μας
γνωρίζονταν προσωπικά. Την ίδια ακριβώς περίοδο έρχεται να προστεθεί και ο
θάνατος του Στέλιου Σεφεριάδη, πατέρα του Γ.Σεφέρη. όλα τα παραπάνω θα
οδηγήσουν τον ποιητή σε έναν συναισθηματικό διχασμό και σε σκέψεις σχετικά με
την αλλαγή πορείας και στην πλήρη αφοσίωση του στην ποίηση.
Ως προς την επαγγελματική του πορεία, ο Γ.Σεφέρης παρατηρεί με τη γνωστή
του ειρωνική διάθεση, το περιβάλλον. Προσκεκλημένος μαζί με άλλους 600
καλεσμένους στην ετήσια υπαίθρια βασιλική δεξίωση στους κήπους των Ανακτόρων
του Μπακινχαμ, εκπλήσσεται βλέποντας τους πλέον επιφανείς πολίτες της χώρας να
περιμένουν υπομονετικά στη σειρά « για να πάρουν ένα φλιτζάνι και ένα απαίσιο
γλυκό».27 Παράλληλα στη συνείδηση του Γ.Σεφέρη έχει πλέον « ριζώσει » η ιδέα της
εγκατάλειψης του διπλωματικού στίβου όπως αυτό φαίνεται από τις σελίδες των
ημερολογίων του, από τις συζητήσεις που κάνει με τη σύζυγο του Μαρώ. Σε κάποια
από τις πολλές επιστολές που αντάλλασσε με την αδερφή του Ιωάννα Τσάτσου
διαβάζουμε «Δυστυχώς, να βγάλεις το ψωμί σου με τα γράμματα, είναι μεγαλύτερη
σκλαβιά παρά να είσαι στην καριέρα. Toυλάχιστoν τώρα αισθάνομαι όλως διόλου
ανεξάρτητος σrα πνευματικά ζητήματα[...j ».28 Την άποψη για να εγκαταλείψει την
εργασία του την μοιράζεται και με τον πρύτανη των γραμμάτων της εποχής Τ .Ελιοτ,
στον οποίο μάλιστα απέβλεπε συμπαράσταση εκείνη την περίοδο, ωστόσο και από
εκείνη την πλευρά η απάντηση ήταν αποθαρρυντική, σε μία από τις συναντήσεις των
δύο ανδρών στην πρόταση του Γ.Σεφέρη ο Τ.Ελιοτ θα απαντήσει « Αλλά πρέπει να
έχει κανείς μιαν άλλη δουλειά. Δεν μπορείς να αφιερώθεις μόνο στην ποίηση, γιατί
πιστεύω πως ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής δημιουργίας είναι υποσυνείδητο και
26
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 22-23 για Όντεν Φόρστερ, σελ. 35-36 για Σμιθ, Τόμας και
Μακνίς, σελ. 40,47, 56 για φίλους από την Αθήνα, ( επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα
1975-1990.
27
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, σελ. 442, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά,
28
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 443-444.
23
πρέπει να έχει κανείς ώρες που τον απασχολούν άλλα πράγματα».29
Ωστόσο, την ίδια στιγμή που ο Γ.Σεφέρης είναι αποφασισμένος να εγκαταλείψει την
διπλωματία, παράλληλα προσπαθεί εναγωνίως να επιταχύνει την προαγωγή του στο
υπουργείο, εξασφαλίζοντας την συνδρομή του πρώην πρέσβη στα Τίρανα και την
Άγκυρα Περικλή Σκέφερι, καθώς επίσης συντάσσει μια επίσημη και μακροσκελή
επιστολή προς τον νέο υπουργό Εξωτερικών Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα. Η
απόφαση του υπουργού ελήφθη στα τέλη του Ιουνίου του 1952, γεγονός που
αποδεικνύει πως το αίτημα του Γ.Σεφέρη βρήκε ανταπόκριση. Προάγεται λοιπόν
στον βαθμό του Πληρεξούσιου Υπουργού Β', με άμεση μετάθεση στη Βηρυτό. Για
άλλη μια φορά όμως, θεωρείται από τους προϊστάμενους του ως«bοn pour l 'Orient
», ως δηλαδή ο κατάλληλος άνθρωπος μόνο για τις αγορές της Ανατολής.30
Την παραμονή των Χριστουγέννων, το ζεύγος Σεφέρη αναχωρεί για άλλη
μια φορά με προορισμό τώρα τη Βηρυτό, όπου ο Γ .Σεφέρης θα αναλάβει καθήκοντα
επικεφαλή Διπλωματικής Αποστολής. Καθοδόν το επιβατηγό πλοίο « Αιολία»
σταματά στην Αλεξάνδρεια και στη Λευκωσία. Η Αλεξάνδρεια με τις μνήμες του
πολέμου, είναι « χωρίς κανένα ενδιαφέρον...τώρα». Δύο μέρες μετά τα
Χριστούγεννα, ο Γ.Σεφέρης θα αντικρίσει για πρώτη φορά την Κύπρο, όταν το πλοίο
θα στρίψει στη νοτιότερη ακτή του νησιού, τον Κάβο Γάτα. Σύμφωνα με την
παράδοση, το όνομα θυμίζει τις γάτες της τοπικής Μονής του Αγίου Νικολάου, οι
οποίες κάποτε έσωσαν το νησί από μια ολέθρια επιδημία που είχαν μεταδώσει
δηλητηριώδη φίδια. Στο ιστορικό αυτό περιστατικό και στο θρύλο που γέννησε,
βασίστηκε το ποίημα « Οι γάτες του Αη-Νικόλα», το οποίο ολοκληρώθηκε μετά από
16 χρόνια. Καθώς αντικρίζει για πρώτη φορά τα νερά αυτά, ο Γ.Σεφέρης πιθανόν να
προετοιμάζεται για την αποκάλυψη που τον περιμένει.
Η εργασία του στη Βηρυτό, επιτρέπει στον Γ.Σεφέρη να ταξιδέψει σε όλη την
περιοχή, δίνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τοποθεσίες της ελληνορωμαϊκής
αρχαιότητας. Την περίοδο αυτή θα επισκεπτεί μια σειρά από πόλεις που ήκμασαν
κατά την περίοδο της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, όπως η Παλμύρα, η
Σελεύκεια, η Βύβλος, η Γέρασα. Όπως και στην διαμονή του στην Τουρκία ο
Γ .Σεφέρης θα νιώσει κάπως άνετα σε έναν σχετικά γνώριμο τόπο, στον οποίο
βρίσκονται διάσπαρτα μοναδικά αρχιτεκτονικά δείγματα της ελληνιστικής εποχής τα
οποία ακόμα και σήμερα αποπνέουν μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας και πολυτέλειας.
Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών αυτών, ο Γ.Σεφέρης εντυπωσιάζεται από
την μοναδική και ισοπεδωτική συνάμα φθορά των μνημείων και συλλήβδην των
πολιτισμών που τα δημιούργησαν, από τις σκοτεινές δυνάμεις του χρόνου, και την
διαδικασία της αναγέννησης τόσο στο μικρο-επίπεδο της ανθρώπινης ζωής όσο και
στο μακρο-επίπεδο της Ιστορίας. Αναγάγωντας τον παραπάνω συλλογισμό στο
καλλιτεχνικό επίπεδο, το πνεύμα μας ανατρέχει σε όλες εκείνες τις απεικονίσεις του
χρόνου, και πιο συγκεκριμένα σε εκείνο το χαρακτικό του 17ου αιώνα που
απεικονίζει τον Καταστροφέα Χρόνο με όλα εκείνα τα σύμβολα της εξουσίας του (
το δεκανίκι, το δρεπάνι και τον ουροβόρο όφι-σύμβολο παλιγέννεσης ) που
καταστρέφει ροκανίζοντας στην κυριολεξία τον κορμό ενός αγάλματος31 ή ακόμα
και στους στίχους του ίδιου του Γ.Σεφέρη στα ποιήματα του Μυθιστορήματος
29
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 42: 07 Φεβρουαρίου 1952, ( επιμ. ) Παναγιώτης
Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
30
Ρόντρικ Μπήτον , ό.π. , σελ. 445.
31
‘Ερβιν Πανόφσκι, Μελέτες εικονολογίας, Ουμανιστικά θέματα στην Τέχνη της Αναγέννησης, σελ.
138-140, ( μτφ. ) Ανδρέας Παππάς, Νεφέλη, Αθήνα 1991.
24
« Γεννούμε αγάλματα κάθε στιγμή που πέρασε32/μας βαραίνουν/ οι φίλοι που δεν
ξέρουν πια πώς να πεθάνουν». Κάτι λοιπόν ανάλογο ίσως να ένιωθε και ο Γ.Σεφέρης
βλέποντας όλα αυτά τα μνημεία, τα οποία ακόμα και σήμερα ψιθυρίζουν
λησμονισμένους στίχους και λέξεις από μια άλλη εποχή. Άμεσο απότοκο των
παραπάνω συλλογισμών, τόσο του ποιητή όσο και του απλού αναγνώστη αποτελεί
το ερώτημα « Με τι τ'αντικαθιστούμε αυτά τα πράγματα;» Θεμέλιος λίθος για την
απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δόθηκε στον ποιητή κατά την επίσκεψη του στο
Σπήλαιο του Άδωνη, στα περίχωρα της Βηρυτού. Εκεί ο ποιητής θα εντυπωσιαστεί
από τη μοναδική συνέχεια που επιτελέστηκε και την διαδοχή των παγανιστικών
θεοτήτων, ο χώρος ήταν αφιερωμένος για την λατρεία της Αφροδίτης, με τη
χριστιανική θρησκεία, σήμερα στο ίδιο χώρο λατρεύεται η Παρθένος Μαρία. Η
εξελικτική αυτή διαδικασία, και η πρακτική του εξοβελισμού ή της σταδιακής
αφομοίωσης του ενός πολιτιστικού στοιχείου από το άλλο είναι ίσως η απάντηση
για το παραπάνω ερώτημα.
Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών αυτών ο Γ .Σεφέρης δεν θα ασχοληθεί αποκλειστικά
με την ανάγνωση όλων εκείνων των σημάτων των χαμένων και παρηκμασμένων
αυτοκρατοριών της ιερής αρχαιότητας. Τα αραβικά κράτη στα οποία είναι
διαπιστευμένο ς έχουν πρόσφατα αποτάξει τον πατερναλιστικό έλεγχο της Ευρώπης
πχ. το βασίλειο του Ιράκ διαδέχεται το 1937 τη Βρετανική Εντολή για τη
Μεσοποταμία. Και στα τέσσερα κράτη που απαρτίζουν την ευρύτερη αραβική
περιφέρεια Ιορδανία, Ιράκ, Λίβανος, Συρία είναι πλέον φανερά τα σημάδια μιας
ταχείας αναπτυσσόμενης μετάβασης από τις παραδοσιακές δομές της οικονομίας και
της κοινωνίας σε μια πιο ευρωπαϊκή οπτική γωνία. Ο Γ.Σεφέρης παρατηρεί πως
εκείνες οι δυνάμεις που αποτελούσαν τον κεντρικό άξονα για την σύσταση των
κοινωνιών και την ανάπτυξη τους κάποτε, δηλαδή οι Άραβες και οι Έλληνες, πλέον
έχουν χάσει κάθε επαφή με τη σύγχρονη εποχή. Αντίθετα, τι μπορεί σήμερα να φανεί
αντάξιο και ισοδύναμο με την τιτάνια δύναμη που εκπροσωπούν και επιδεικνύουν
κράτη όπως η Μεγάλη Βρετανία ή η Γαλλία; Στην πρώτη επίσκεψη στην πόλη της
Βαγδάτης, ο Γ.Σεφέρης θα γράψει στο ημερολόγιο του «Η έρημος δεν έχει ιδιοκτήτη.
Η έρημος είναι θάλασσα. Κράτη σε μεγάλο βαθμό κόκα-κόλα-ποίησης».33 Στις
φράσεις αυτές μπορούμε να διαπιστώσουμε μια μεγάλη αλήθεια που προσδιορίζει ή
καλύτερα χαρακτηρίζει την νεώτερη εποχή όχι μόνο στο εθνικό επίπεδο αλλά σε
παγκόσμια κλίμακα. Αναγάγωντας το προϊόν της κόκα κόλα ως ένα σύμβολο
πολιτισμού του αμερικάνικου τρόπου ζωής, γρήγορα μπορούμε να αντιληφθούμε την
«πολιτισμική» εξάπλωση αν όχι την πολιτισμική παγίωση και θεμελίωση του
αμερικανικού μοντέλου και κεφαλαίου. Η νέα αυτή υπερδύναμη επιβάλλεται
αισθητά στις περιοχές της Μέσης Ανατολής με τον ίδιο τρόπο που οι Αμερικάνοι
διαδέχονται την βρετανική επιρροή και εξάρτηση της Ελλάδας.
Όλα αυτά αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο και τον κεντρικό άξονα πάνω στον
οποίο θα βασιστεί η ποιητική συλλογή που θα γράψει ο Γ .Σεφέρης κατά την
παραμονή του στη Βηρυτό. Μολοταύτα, ούτε οι ίδιες οι καθαυτές οι εμπειρίες του,
ούτε το τοπίο και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει ή αναπολεί θα
αποτελέσουν εικόνες ή κεντρικοί νοηματικοί πυρήνες στα νέα αυτά ποιήματα.
Κεντρικός άξονας και πηγή έμπνευσης για τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή, θα
αποτελέσει η αποκάλυψη της Κύπρου και του λαού της, όπως θα τη γνωρίσει ο
32
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 1, σελ. 75-76: 06 Σεπτεμβρίου 1926, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο,
Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ.66: Μυθιστόρημα 19, ( επιμ. ) Γ.Π.
Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972.
33
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 73: 18 Απριλίου 1953 καθ’οδόν προς τη Βαγδάτη, ( επιμ. )
Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
25
ποιητής μέσα από τα τρία ιδιωτικά ταξίδια που θα κάνει το 1953, το 1954 και το
1955.
26
Μια μικρή ιστορία για την Κύπρο.
Το νησί της Κύπρου άνηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1571,

όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι την κατέλαβαν από τους Βενετούς, έως και το 1878. Το
έτος εκείνο, οι Οθωμανική Αυτοκρατορία εκμισθώνει το νησί στην Μεγάλη
Βρετανία κατά τη Διάσκεψη του Βερολίνου, στα πλαίσια του διακανονισμού μετά
τον πρόσφατο Ρωσο-τουρκικού πολέμου. Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα
εισέλθει στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο το 1914, η Βρετανία θα προσαρτήσει επίσημα
πλέον την Κύπρο, προσφέροντας τον επόμενο χρόνο στην Ελλάδα την επικυριαρχία
του νησιού, ως δέλεαρ για την έξοδο και την ενεργή συμμετοχή της χώρας στον Α'
Παγκόσμιο Πόλεμο. Η τότε ελληνική πολιτική ηγεσία θα απορρίψει την προσφορά, η
οποία έκτοτε δεν θα ανανεωθεί. Με την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης,
το1923, και μετά την ελληνική πανωλεθρία στον Μικρασιατικό πόλεμο,
συμφωνήθηκαν και αναγνωρίστηκαν διεθνώς τα σύνορα και οι διεκδικήσεις της
νεοϊδρυθείσας Τουρκικής Δημοκρατίας, υπό την επίβλεψη ενός αξιόλογου πολιτικού
ηγέτη του Μουσταφά Κεμάλ, γνωστού και ως Κεμάλ Ατατούρκ (πατέρα των
Τούρκων ).Η Κύπρος θα βρίσκεται εκτός των συνόρων αυτών, μια θέση η οποία θα
συμπεριληφθεί στο Σύμφωνο του Λοκάρνο το 1925. Τον ίδιο χρόνο η Μεγάλη
Βρετανία θα ανακηρύξει το νησί ως επίσημη αποικία του Στέμματος, αξίζει να
σημειωθεί ότι καθόλη την ιστορική αναδρομή μιλάμε αποκλειστικά και μόνο για τον
γεωγραφικό χώρο του νησιού και όχι για τους κατοικούντες. Έξι χρόνια αργότερα,
τον Οκτώβριο του 1931 Ελληνοκύπριοι θα πυρπολήσουν το Κυβερνείο της
Λευκωσίας ζητώντας την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Η απάντηση των
αποικιοκρατών θα είναι σκληρότατη. Αν και η στάση της ελληνικής κοινωνίας ήταν
υπέρ της αποτίναξης του αποικιοκρατικού ζυγού από την Κύπρο, η πολιτική ηγεσία
της εποχής με αρχηγό τον Ελευθέριο Βενιζέλο αποστασιοποιήθηκε για πρακτικούς
λόγους από τις ελπίδες των αδερφών Ελληνοκυπρίων. Έκτοτε πολλοί είναι οι
Ελληνοκύπριοι που θα υπηρετήσουν ως εθελοντές υπό τις διαταγές των Βρετανών
στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρότι έχουν αρθεί ορισμένοι από τους περιορισμούς
που επιβλήθηκαν στους Κύπριους πολίτες μετά την εξέγερση του 1931, το τέλος της
δεκαετίας του 1940, βρίσκει την Κυπριακή κοινωνία με περιορισμένα δικαιώματα
συμμετοχής στη διακυβέρνηση της πατρίδας τους πέραν του τοπικού επιπέδου.
Την ίδια εποχή η σταδιακή αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από τις αποικίες της
όπως η Ινδία, δίνουν έναυσμα στις ελπίδες των Κυπρίων για την πολυπόθητη ένωση
τους με την Ελλάδα. Από το 1878 και μετά η κατανομή του πληθυσμού στο νησί
παρουσιάζει σταθερότητα με ένα ποσοστό της τάξεως του 80% ελληνόφωνων
Χριστιανών Ορθοδόξων και το υπόλοιπο 20% από τουρκόφωνους Μουσουλμάνους,
με τους οποίους η πλειονότητα διατηρεί άριστες σχέσεις ( ας αναλογιστεί κανείς την
εικόνα που παρουσίαζαν οι περιοχές της Μικράς Ασίας πριν την καταστροφή του
1922- αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί το μυθιστόρημα της Διδώ Σωτηρίου
Ματωμένα Χώματα). Σε ένα ανεπίσημο δημοψήφισμα το οποίο πραγματοποιείται
στους κόλπους της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κύπρου μεταξύ των πιστών της, το
1949, το 96,5% τάσσεται υπέρ της ένωσης, μια λέξη η οποία θα αποτελέσει πλέον
σύνθημα έναντι της βρετανικής αποικιοκρατίας. Έναν χρόνο αργότερα η εκλογή του
νέου και πολλά υποσχόμενου Μιχαήλ Μούσκου στο αξίωμα του Αρχιεπισκόπου, με
το όνομα Μακάριος Γ' ,θα επιταχύνει τις περαιτέρω πολιτικές διαδικασίες και
εξελίξεις. Ακολουθώντας ένα παλαιό αξιακό σύστημα που ανάγεται κατά την
Οθωμανική περίοδο κατοχής του νησιού, οι Κύπριο Αρχιεπίσκοποι διατηρούν τον
τίτλο του Εθνάρχη, ο οποίος και έχει ως υποχρέωση να εκπροσωπεί τα κοσμικά
συμφέροντα του λαού και να ασκεί ισχυρή πολιτική επιρροή πέραν της
27
εκκλησιαστικής σφαίρας.
28
Στάσιμο Α’
29
Η Κύπρος μέσα από την ματιά του Γιώργου Σεφέρη.
Το φθινόπωρο του 1953, όταν το ζεύγος Σεφέρη πήγαινε στην Κύπρο για να περάσει
ένα περίπου μήνα, η βρετανική αποικιακή κυβέρνηση και η ελληνοκυπριακή κοινή
γνώμη βρίσκονταν πλέον σε πορεία σύγκρουσης. Τον προηγούμενο χρόνο, μια
εκστρατεία συνθημάτων στους τοίχους κάθε γωνιάς του νησιού έδειξε πόσο έντονα
ήταν τα συναισθήματα της πλειονότητας υπέρ της Ένωσης της Κύπρου με την
Ελλάδα. Το καλοκαίρι και στις αρχές του φθινοπώρου του 1953, ακριβώς πριν από
την επίσκεψη του Γ.Σεφέρη, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Άντονι Ίντεν, όταν
επισκέπτηκε την Αθήνα, απάντησε με τραχύτητα ως προς το θέμα αυτό στον
στρατάρχη Παπάγο. Οι θέσεις και των δύο πλευρών σκληραίνουν, ωστόσο δεν
υπάρχει ακόμη ούτε το ελάχιστο προμήνυμα για το κύμα βίας που πλησιάζει.
Είναι δύσκολο να γνωρίζει κανείς κατά πόσο ήταν προμελετημένη η
επίσκεψη του Γ.Σεφέρη στην Κύπρο το 1953 και ποιες ήταν οι τυχόν προσδοκίες του
προτού πάει εκεί. Οι μόνοι γνωστοί που είχε από την Κύπρο ήταν ο Ελληνοκύπριος
Ευάγγελος Λοίζος δικηγόρος και γαιοκτηματίας, ο οποίος κατά τη διάρκεια των
σπουδών του στην Αθήνα τη δεκαετία του 1930 είχε γίνει μέλος του κύκλου του
λόγιου Κατσίμπαλη, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης, επίσης ο Ε.Λοίζος είχε
συμβάλλει στη χρηματοδότηση των Νέων Γραμμάτων. Ο Γ.Σεφέρης θα
ξανασυναντήσει τον Λοίζο κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Αίγυπτο. Από την
άλλη πλευρά δύο από τους Βρετανούς φίλους του Γ.Σεφέρη ο Μόρις Καρντίφ και ο
Λόρενς Ντάρελ εργάζονταν την περίοδο εκείνη στην Κύπρο. Μολοταύτα πολλοί από
τον πολιτικό και οικογενειακό κύκλο του Γ.Σεφέρη εκφράζουν ανησυχίες για την
επίσκεψη που ο ποιητής-διπλωμάτης πρόκειται να κάνει, ακριβώς λόγο της θέσης
του και της ευαίσθητης και λεπτής σχέσης μεταξύ του τρίπτυχου των κρατών της
Ελλάδας και της Μεγάλης Βρετανίας.
Όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι που τον οδήγησαν εκεί, ο Γ.Σεφέρης φτάνοντας
στην Κύπρο καταγίνεται με ζωηρό πάθος με την ανακάλυψη του νησιού, μην
λησμονώντας ωστόσο ούτε τον επίσημο ρόλο του ούτε και την πολιτική του
συνείδηση. Μέσα στον ένα μήνα που θα μείνει στην Κύπρο, ο Γ.Σεφέρης θα
επισκεπτεί πλήθος πολιτιστικών μνημείων και θα έρθει σε άμεση επαφή με τους
απλούς καθημερινούς ανθρώπους της Κύπρου. Βρίσκει πως η Κύπρος είναι
« ελληνική , χωρίς Έλληνα χωροφύλακα ή δημόσιο υπάλληλο ».34 Στα προηγούμενα
ταξίδια του και στις ατελείωτες περιπλανήσεις του στην Μικρά Ασία και στην
Αραβική χερσόνησο, ο Γ.Σεφέρης έβρισκε μόνο κάποια ίχνη κάποια σημάδια ενός
πολιτισμού πλέον παρηκμασμένου και χαμένου στα βάθη των αιώνων, αντίθετα
όμως και αυτό θα πρέπει να προξένησε το έντονο και ιδιαίτερο ενδιαφέρον και πάθος
του για την Κύπρο, εδώ βρήκε μια διευρυμένη έννοια του ελληνισμού, ενός
ελληνισμού που δεν περιορίζεται μέσω των κρατικών θεσμών ή των εθνικών
συνόρων.
[...jαπ'εδώ νιώθει κανείς την Ελλάδα (ξαφνικά) ευρύχωρη, πιο πλατιά. Το αίσθημα
πως υπάρχει ένας κόσμος που μιλά ελληνικά, είναι ελληνικός. Π ου δεν εξαρτάται από
την Ελληνική Κυβέρνηση, και το τελευταίο τούτο συντελεί στο αίσθημα αυτής της
ευρυχωρίας.35
34
Ωκεανίδα, Αθήνα 2003. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 105 : 17 Νοεμβρίου 1953, ( επιμ. )
Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
35
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. , σελ. 457. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 98 : 6 Νοεμβρίου 1953, (
επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
30
Την πρώτη του κιόλας νύχτα στο ξενοδοχείο «Ledra Palace» στη Λευκωσία, νιώθει
αμέσως ανησυχία:
« Ερώτημα: είμαστε άξιοι να διοικήσουμε την Κύπρο, χωρίς να βλάψουμε αυτό τον
κόσμο, κάνοντας τον καλύτερο, χωρίς να τον κάνουμε μια ελλαδική επαρχία, σαν την
Κέρκυρα, σαν τη Θεσσαλονίκη; »36
Η παρατήρηση είναι οξυδερκής και χαρακτηριστική του θαυμασμού που νιώθει ο .
Γ.Σεφέρης γι' αυτόν τον κόσμο που έχει ανακαλύψει: η Κέρκυρα και η Θεσσαλονίκη
είχαν η καθεμία τον δικό της ξεχωριστό χαρακτήρα και τη δική της μακρόχρονη
ιστορία προτού αφομοιωθούν στο ελληνικό κράτος το 1864 και το 1912 αντιστοίχως.
Ο Γ.Σεφέρης είναι πολύ πιο ευαίσθητος από ότι οι περισσότεροι με τις ισοπεδωτικές
ικανότητες των κρατικών οργάνων και της γραφειοκρατίας.
Το ζήτημα ωστόσο όπως πιστεύει, είναι πολύ πιο βαθύ και δεν αφορά μόνο το άλυτο
πολιτικό μέλλον της Κύπρου. Το νησί, το οποίο στην αρχαιότητα ήταν αφιερωμένο
στην Αφροδίτη, τη θεά του σαρκικού έρωτα, φαίνεται πως ασκεί πάνω του μια
ιδιαίτερα αισθησιακή γοητεία πριν καν το επισκεφτεί. « Υπάρχει μια διάχυτη
ηδυπάθεια σε τούτο τον τόπο », γράφει στο ημερολόγιο του, και πάλι την πρώτη
εκείνη νύχτα: οι στενές φωτισμένες εξώπορτες στα σοκάκια της Λευκωσίας του
θυμίζουν οίκους ανοχής. Είτε πριν φύγει από τη Βηρυτό, είτε στο αεροπλάνο,
διαβάζει την αναφορά του Ηροδότου στην ιερή πορνεία της Εγγύς Ανατολής, η
οποία θα ενσωματωθεί αργότερα στο ποίημα « Επικαλέω τοι την θεόν ».
Όταν επισκέπτεται την προϊστορική τοποθεσία της Εγκώμης, στον κόλπο της
Αμμοχώστου, η φυσική ομορφιά του τοπίου θα εμπνεύσει τον ποιητή για την
συγγραφή του ποιήματος « Εγκώμη », το οποίο ωστόσο θα ολοκληρωθεί τελευταίο
και θα κατέχει την κορυφαία θέση στο τέλος της επόμενης ποιητικής συλλογής.
Μια άλλη ομάδα ποιημάτων που αφιέρωσε αργότερα στην Κύπρο έχει τον
ενδεικτικό τίτλο « Ο δαίμων της πορνείας » και αντλεί αιματηρές αλλά και
αισθησιακές λεπτομέρειες από το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαίρα, τη μεσαιωνική
ιστοριογραφία του 150υ αιώνα. Αν λάβει κανείς υπόψιν, η παραδοσιακή συνειρμική
συσχέτιση της Κύπρου με την θεά του έρωτα κατέχει περίοπτη θέση στις πρώτες
εντυπώσεις του Γ.Σεφέρη από το νησί. Ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται αυτό στη
σκέψη του δεν έχει τίποτα το εξημερωμένο ή το αφηρημένο. Ο ποιητή ς φαίνεται πως
μέσω του εξαγνισμού από τον τόπο αυτό, πετυχαίνει την πλήρη κάθαρση και την
ανανέωση στο πιο στοιχειώδες επίπεδο, το βιολογικό του ένστικτο για ζωή.
Σχετικά με το ποίημα, ο Γ.Σεφέρης όπως προαναφέραμε αντλεί το
πρωτογενές υλικό του από μια ιστορία ή καλύτερα ένα πραγματικό γεγονός που
αφορά την ιστορία της Κύπρου κατά την μεσαιωνική εποχή και στη συνέχεια μέσω
μιας μοναδικής επεξεργασίας μας προσφέρει ένα « πολιτικού χαρακτήρα » ποίημα,
που τοποθετείται μέσα σε ένα δραματικό σκηνικό. Ο ποιητής συμμετέχει στα
γεγονότα που διαδραματίζονται μέσα από τον ρόλο του ιστορικού της εποχής. Μέσα
από τους στίχους του ποιήματος παρουσιάζονται στον αναγνώστη από τη μια πλευρά
η ωμότητα ή ο αμοραλισμός της πολιτικής και από την άλλη η τραγική μορφή του
ήρωα που συντρίβεται κυριολεκτικά από την ειλικρίνεια των προθέσεων του και την
προάσπιση μιας καταδικασμένης εκ των προτέρων πολιτικής ηθικής. Ο Γ.Σεφέρης
μέσα από μια λανθάνουσα μορφή σαρκασμού, μας παρουσιάζει την αποτυχία ή το
αδιέξοδο αυτό της πολιτικής, μέσα από την πανουργία, την υστεροβουλία και την
ωμότητα που χαρακτηρίζει και διέπει όλα εκείνα τα πολιτικά πράγματα που αφορούν
την ζωή του καθημερινού ανθρώπου. Τα άτομα εκείνα που αδυνατούν να
κατανοήσουν, να δράσουν ή καλύτερα να προσαρμόσουν την ζωή και τον αξιακό
36
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 98 : 6 Νοεμβρίου 1953, ( επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας,
Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
31
τους κώδικα συμπεριφοράς στα δεδομένα που περιγράφουν και ζωοποιούν αυτό
τελματώδες και μιαρό πολιτικό πλαίσιο είναι καταδικασμένα, όπως στην περίπτωση
του ήρωα να καταδικαστούν και να χαθούν, πολλές φόρές με την κατηγορία του
υπονομευτή του συστήματος. Αποδείξεις για την ισχύ που η παραπάνω θέση
εκφράζει, βρίσκονται σχεδόν σε όλη την ελληνική ιστορία.
Το ιστορικό υπόστρωμα του ποιήματος, όπως προαναφέραμε προέρχεται από
το Χρονικό του Λεοντίου Μαχαίρα. Ο ιππότης Juan Visconti στέλνει μια επιστολή
στο βασιλιά της Κύπρου Piere de Lusignan, ενημερώνοντας τον για την απιστία της
γυναίκας του Eleonore D’ Aragon. Μολονότι ό,τι γράφθηκε σε αυτό το γράμμα ήταν
αληθινό, ο ιππότη ς θα καταδικαστεί σε θάνατο, ώστε να πάψει να διαβάλλει το
όνομα της βασίλισσας και παράλληλα να διασφαλιστεί, διασωθεί η ακεραιότητα του
βασιλικού ζεύγους και κατ' επέκτασην η τάξη στο βασίλειο της Κύπρου. Στην
δεύτερη πράξη ο Piere de Lusignan. παγιδευμένος από την εξουσία του « δαίμονα της
πορνείας »θα δολοφονηθεί, πληρώνοντας έτσι την ντροπή και την εκπόρνευση των
γυναικών της χώρας.
« Π ως ήταν η γραφή σωστή που έστειλε στη Φραγκιά
στο ρήγα
το ξέραν οι συμβουλατόροι.
Όμως τώρα
Συνάχτηκαν και συντυχαίνουν για να συμβουλέψουν...
Είχαν ευθύνες, τρομερές ευθύνες
Από τη γνώμη τους κρέμουνταν το ρηγάτο...
Ο φρόνιμος τη μοίρα δεν τήνε ξαγριεύει.
Όχι, δεν είμαστε ταγμένοι για να πούμε
Πού είναι το δίκιο. Το δικό μας χρεός
Είναι να βρούμε το μικρότερο κακό. Κάλιο ένας να πεθάνει από το ριζικό του
Π αρά σε κίντυνο να μπούμε εμείς και το ρηγάτο.
Έτσι συμβουλευόντουσαν όλη τη

μέρα Και κατά το βασίλεμα πήγαν
στο ρήγα
Προσκύνησαν και του είπαν πως ο Τζουάν
Βισκούντης Είναι ένας διεστραμμένος ψεματάρης ».
Το να μπορέσει ο αναγνώστης έστω και από αυτούς τους λίγους στίχους και
σε συνδυασμό με το γενικό ιστορικό περιεχόμενο του ποιήματος να συνδυάσει και
να παραλληλίσει την κατάσταση εκείνη με την σύγχρονη πραγματικότητα των
πολιτικών καταστάσεων στην Κύπρο του 1953 είναι αρκετά εύκολο, καθώς και οι
δύο περιπτώσεις παρουσιάζουν έντονες αντιστοιχίες. Πρώτη είναι, η πολιτική τάξη
την οποία με κανένα τρόπο δεν επιθυμούν να ανατρέψουν οι σύμβουλοι του βασιλιά.
Πέραν λοιπόν της ηθικής που θεωρείται η ανώτερη αρχή του ανθρώπινου πνεύματος,
τώρα ως πρώτο και κύριο μέλημα προβάλλεται η πολιτική σκοπιμότητα, που θέλει με
κάθε τρόπο και θυσία την διατήρηση μιας τάξης πραγμάτων. Η στάση της .
Βρετανικής Αυτοκρατορίας θυμίζει έντονα την στάση και το ρόλο του βασιλιά και
των συμβούλων του, που αν και γνωρίζουν ότι όλα είναι αληθινά, στη συγκεκριμένη
περίπτωση τα δίκαια αιτήματα του Κυπριακού λαού, εθελοτυφλούν ή καλύτερα
προσπαθούν ταχύτατα να τα αποδυναμώσουν αν όχι να τα συντρίψουν,
αποδεικνύοντας πάλι πως ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις, πρωταρχικός σκοπός είναι
η πολιτική σκοπιμότητα.
« Κάλιο ένας να πεθάνει από το ριζικό του
32
παρά σε κίντυνο να μπούμε εμείς και το ρηγάτο ».
Η δεύτερη πράξη του πολιτικού δράματος θα οδηγήσει στην εκπόρνευση.

Τώρα στη χώρα θα ξεκινήσει η βασιλεία του δαίμονα, ένας συμβολικός όρος για την
καταπίεση, την αδικία και τον εξευτελισμό. Είναι λοιπόν η αρχή μιας πολιτικής
εξουσίας που θα εκπορνευτεί, θα χάσει κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια και με τον
υποκριτικό της χαρακτήρα, θα διαβάλλει και το ανθρώπινο πνεύμα, μια άποψη η
οποία θα επαναληφθεί από τον ποιητή και στην Αγιανάπα Α' και στην Αγιανάπα Β' .
Το ποίημα « Ο δαίμων της πορνείας» με το διάχυτο κλίμα της αδικίας, που
αγγίζει τα όρια του εξευτελισμού και της παράφρονης καταπίεσης, μπορεί να μας
αποδώσει το κλίμα που επικράτησε στην Κύπρο κατά την πρώτη στάση-ανταρσία
των Κυπρίων πολιτών έναντι του βρετανικού αποικιοκρατισμού, το 1931. Αυτή την
ανταρσία θα ακολουθήσει ένα καθεστώς καταπίεσης, τρομοκρατίας και παράλληλα
μια συστηματική πολιτική προσπάθεια αφελληνισμού της ελληνικής κοινότητας
του νησιού.
« Φόβος κι έχτρα ζευγάρωναν
και γέμιζαν τη χώρα φόβο και έχτρα.
'F;τσι με το μικρότερο κακό, βαδίζει η μοίρα

ως την αυγή τΆγι ' Αντωνιού, μέρα Τετάρτη
που ήρθαν οι καβαλάρηδες και τον έσυραν
από της καύχας του την αγκαλιά και τον έσφαξαν.
«Και τάπισα παρά ούλους ο τουρκοπουλιέρης ήβρεν
τον τυλιμένον το αίμαν» λέει ο χρονικογράφος «Κι
έβγαλεν την μαχαίραν του και κόβγει
το λυμπά του με τον αυλόν και του είπε:
Για τούτα έδωκες θάνατον.»
Α υτό το τέλος
Όρισε για το ρήγα Πιερ ο δαίμων της πορνείας».
Κρατάμε λοιπόν το μίτο της Αριάδνης, που θα μας οδηγήσει στο ξεχείλισμα
της οργής που εκφράζεται στο ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος ». Η τιμωρία και η
απόδοση της δικαιοσύνης που θα ενσαρκωθεί με τον ένοπλο αγώνα του κινήματος
της Ε.Ο.Κ.Α., θα αποτελέσει εκείνες τις δυνάμεις τιμωρούς που θα συντρίψουν
οριστικά τον δαίμονα.
Στον ίδιο περίπου ιδεολογικό άξονα ως προς το θέμα, δηλαδή τον πολιτικό
αμοραλισμό που χαρακτηρίζει την Βρετανική Αυτοκρατορία και τον επερχόμενο
δίκαιο αγώνα του Κυπριακού λαού για την ανεξαρτησία ή και την ένωση με την
Ελλάδα, κινούνται και άλλα δύο ποιήματα με τίτλο « Τρεις μούλες » και « Νεόφυτος
ο Έγκλειστος μιλά ».
Πάνω από όλα αυτά, το αίσθημα που άσκησε τη μεγαλύτερη έλξη στον Γ.Σεφέρη
στην Κύπρο, ήταν η επιστροφή. Στο ημερολόγιο του γράφει λακωνικά« Βρήκα έθιμα
που μόνο από παιδί είχα γνωρίσει».37 Αντιμέτωπο, ωστόσο, με τα παιδικά του χρόνια
δεν τον φέρνουν μόνον οι ειδυλλιακές πλευρές του νησιού: σε μια από τις συχνές και
ειλικρινείς συζητήσεις που είχε με τον Μόρις Κάρντιφ σχετικά με την βρετανική
πολιτική και τις πιθανές επιπτώσεις της, κατέληξε προειδοποιώντας: « Θυμήθηκα τον
37
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. , σελ. 460.
33
καιρό των παιδικών μου χρόνων υπό Τούρκους».38
Ο Γ.Σεφέρης αναγνωρίζει τον κόσμο αυτό ως δικό του και νιώθει πως βρίσκεται
ξανά στο σπίτι του, με τρόπο ανέλπιστο, όμως, ακριβώς, όπως και η πατρίδα που
έχασε παιδί, απειλείται και η τωρινή. Οι βρετανικές αρχές, με «την παράδοξη
κατάσταση που έχει προκαλέσει το πείσμα και η έλλειψη φαντασίας των αρμόδιων
Άγγλων», κινδυνεύουν να επαναλάβουν εν αγνοία τους τον ιστορικό ρόλο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μισό αιώνα νωρίτερα.39 Η παρουσία των
Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι διατηρούν τα τζαμιά και τις ιδιαίτερες παραδόσεις τους με
αξιοπρέπεια ανάμεσα στους Έλληνες γείτονές τους, πρέπει να έδωσε στον Γ .Σεφέρη
την εντύπωση ενός επίσης εξωπραγματικού κατάλοιπου της καθημερινότητας των
παλιών εκείνων χρόνων. Όπως θα γράψει λίγο αργότερα στην αδερφή του, Ιωάννα:
« Τον έχω αγαπήσει αυτόν τον τόπο. Ίσως γιατί βρίσκω εκεί πράματα παλιά
που ζουν ακόμη, ενώ έχουν χαθεί στην άλλη Ελλάδα... ίσως γιατί αισθάνομαι πως
αυτός ο λαός έχει ανάγκη όλη μας την αγάπη και τη συμπαράσταση μας ».40
Κατά τη διάρκεια του πρώτου του ταξιδιού στην Κύπρο, ο Γ.Σεφέρης θα
φροντίσει σχολαστικά να διατηρήσει τον ανεπίσημο χαρακτήρα των επαφών του με
τους Βρετανούς φίλους του, ωστόσο δεν θα επιβάλλει παρόμοιους περιορισμούς και
για τις επαφές του με τους απλούς ανθρώπους της ελληνοκυπριακής κοινότητας.
Πέραν από τον ίδιο τον Κρανιδιώτη, το όνομα του Γ.Σεφέρη, έχει ήδη αρχίσει να
γίνεται ευρέως γνωστό στους κύκλους της κυπριακής διανόησης. Την ίδια εποχή θα
επισκεπτεί σχολεία όπου θα απαγγείλει ποιήματα του και θα δώσει ανεπίσημες
αυτοσχέδιες ομιλίες, τις οποίες ο τοπικός Κυπριακός Τύπος θα αποδεχτεί με θέρμη.
Με τη λήξη της επίσκεψης του ζεύγους Σεφέρη από νησί της Κύπρου, ο
Γ .Σεφέρης βρίσκει αναπάντεχα έναν τρόπο για να απελευθερωθεί από το «
χαμαλίκι, όχι ύστερα από μια απόφαση αλλά ανεπαίσθητα, έτσι ρουφημέμος από την
αληθινή ζωή ».41
« Και βλέπει ς το φως του ήλιου καθώς έλεγαν οι παλαιοί», η φράση εμφανίζεται για
πρώτη φορά στο ημερολόγιο του το καλοκαίρι του 1946, συνδέοντας έτσι το νέο
ξέσπασμα δημιουργίας με το αίσθημα αποκάλυψης που είχε γεννήσει την
Κίχλη. Τώρα η ίδια φράση χρησιμεύει ως πρώτος στίχος του ποιήματος που θα
γράψε1 την ημέρα εκείνη, το « Αγιάναπα α '», με το οποίο ξεκινά η επόμενη συλλογή
του. Στις ημέρες που μεσολαβούν, έγραψε διαδοχικά τέσσερα ακόμη ποιήματα, όλα
σχετικά με τοποθεσίες της Κύπρου.42 Ήταν μόνον η αρχή. Η αποκάλυψη της
Κύπρου έχει αποδεσμεύσει έναν « οργασμό γραφής », όπως θα τον αποκαλέσει
σύντομα ο Γ.Σεφέρης στο ημερολόγιο του.
Μετά το τέλος της πρώτης του επίσκεψης στην Κύπρο και ως τις αρχές της
δεύτερης, στα μέσα Σεπτεμβρίου, ο Γ .Σεφέρης γράφει ακατάπαυστα και με πάθος.
Ήδη έχει ολοκληρώσει δύο ακόμη ποιήματα με κεντρικό άξονα κυπριακά γεγονότα
και χώρο δράσης το νησί της Κύπρου. Τα ποιήματα αυτά είναι η « Σαλαμίνα της
38
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 107, 111 : 1 Δεκεμβρίου1953, ( επιμ. ) Παναγιώτης
Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990. Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου Γιώργος Σεφέρης, σελ. 194
Γ.Σ. προς την Ιωάννα 25 Οκτωβρίου 1954, Εστία, Αθήνα 1973. Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ.
235-236 : Λεπτομέρειες στην Κύπρο, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972
39
40
Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου Γιώργος Σεφέρης, σελ. 194 : Γ.Σ. προς την Ιωάννα 25 Οκτωβρίου
1954, Εστία, Αθήνα 1973.
41
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 119 : 19 Ιανουαρίου 1954, ( επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας,
42
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ.233 στιχ. 1, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972. Γιώργος
Σεφέρης, Μέρες, τόμος 5, σελ. 40 : 4 Ιουλίου 1946, χωρίς σχόλια ή ευρετήριο, Ίκαρος, Αθήνα 1975-
1990.
34
Κύπρος »και « Επικαλέω τοι την θεόν », την ίδια εποχή αρχίζει και το προσχέδιο
για
ένα τρίτο ποίημα την « Ελένη ». Σπάνια έχει νιώσει τόσο απελευθερωμένος και ποτέ
για τόσο μεγάλο διάστημα: τη συγκρίνει τότε με «λίγες βδομάδες στη Νότιο Αφρική
και τον καιρό που έγραφα τον « Ερωτικό Λόγο ». Θα μπορούσε να είχε προσθέσει
και τις εβδομάδες στον Πόρο, όταν έγραφε την« Κίχλη ».
35

Επεισόδιο Β’
36
Η κοινωνική και πολιτική κατάσταση Ελλάδας και Κύπρου κατά το έτος 1954
Το έτος 1954 χαρακτηρίζεται ως μια κρίσιμη χρονική περίοδος για την

πορεία της λύσης του Κυπριακού ζητήματος. Η ηγεσία της Κύπρου προσέβλεπε στη
λύση της προσφυγής στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) και τη
διεθνοποίηση του προβλήματος. Αντίθετα η ελληνική πλευρά, που εκπροσωπείται
από την κυβέρνηση της Δεξιάς κλίνει προς την λύση που πιθανόν να έδιναν οι
διμερείς συνομιλίες μεταξύ Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας, επιστρατεύοντας
μάλιστα και την ίδια τη βασίλισσα Φρειδερίκη, η οποία θα στείλει επιστολή προς τον
Βρετανό πρωθυπουργό Ουινστον Τσόρτσιλ. Χαρακτηριστικά στην επιστολή αυτή θα
αναφέρει « Σας κάνω έκκληση να μας βοηθήσετε να διατηρήσουμε ανοιχτή την θύρα
μεταξύ των χωρών μας εκεί όπου μια συμφωνία θα ήταν ακόμα δυνατή, ώστε να μην
αναγκαστούμε να φέρουμε στο προσκήνιο και μπροστά στα βέβηλα μάτια των μαζών
την οικογενειακή μας προστριβή ».43
Η απάντηση του Τσόρτσιλ είναι απογοητευτική, καθώς αναφέρει πως ούτε τα
συμφέροντα της Ελλάδας, ούτε της Μεγάλης Βρετανίας, ούτε και του ΝΑ ΤΟ
συνηγορούν υπέρ της αναχώρησης των αποικιοκρατικών βρετανικών δυνάμεων από
το νησί. Και ενώ η Βρετανία αρνείται κάθε τυχόν μεταβολή στο ισχύον πολιτικό
καθεστώς της Κύπρου με έμμεσο τρόπο υποστηρίζει τις τουρκικές βλέψεις και
απαιτήσεις υποκινώντας αναταραχές στις ελληνικές περιοχές της Δυτικής Θράκης,
περιοχές με έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο, ως αντίβαρο για το κυπριακό
ζήτημα. Περίπου την ίδιας στάση θα επιδείξουν και οι Η.Π.Α. με το πρόσχημα της
τυχόν διαταραχής του ενωτικού χαρακτήρα των μελών του ΝΑΤΟ.
Ο Έλληνας πρωθυπουργός Α.Παπάγος, σε δηλώσεις του τον Μάιο του 1954,
θέλοντας να αναιρέσει την ισχύ του επιχειρήματος της Μεγάλης Βρετανίας σχετικά
με την αναγκαιότητα της Κύπρου ως βάσης για τις ένοπλες βρετανικές δυνάμεις
δηλώνει ότι σε περίπτωση Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, η Ελλάδα είναι
διατεθειμένη να συναινέσει στη διατήρηση όλων αυτών των στρατιωτικών βάσεων.
Ένα επιχείρημα όμως που δεν επέφερε καμία αλλαγή στη θέση της Μεγάλης
Βρετανίας.
Η ελληνική κυβέρνηση όντας ήδη εκτεθειμένη στην κοινή γνώμη για την
αποτυχία των προσπαθειών της για τις διμερείς συνομιλίες, καταθέτει στις 20
Αυγούστου 1954 προσφυγή στον Ο.Η.Ε. Στο κείμενο αυτό εκθέτονται διεξοδικώς το
ιστορικό του ζητήματος της Κύπρου και καταχωρούνται στατιστικά στοιχεία σχετικά
με την πληθυσμιακή κατανομή Ελλήνων και Τούρκων που κατοικούν τη δεδομένη
στιγμή στο νησί, μεταξύ αυτών αναφέρονται και τα εξής: « Ενώπιον της
επανειλημμένως και πανηγυρικώς διακηρυχθείσης θελήσεως της συντριπτικής
πλειονοψηφίας του πληθυσμού της Κύπρου δια την ένωσιν μετά της Ελλάδος, την
οποία θεωρεί ως μητέρα-πατρίδα του, η Κυβέρνησις εν πλήρη επιγνώσει των ευθυνών
της έναντι του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος του Ελληνικού Έθνους
και εις εφαρμογήν του άρθρου 1 παράγρ. 2 του Καταστατικού Χάρτου, του θεσπίζοντος
το προς αυτοδιάθεσιν δικαίωμα των λαών, ζητεί όπως επιτραπή εις τον πληθυσμό της
νήσου Κύπρου ίνα αποφανθή, εν πλήρει ελευθερία και υπό την αιγίδα των Ηνωμένων
Εθνών, περί του μέλλοντος του ».44
«... η Ελληνική Κυβέρνησις ευρίσκεται εις την ανάγκην να απευθυνθή εις τα
Ηνωμένα Έθνη, ίνα ζητήση παρ 'αυτών, όπως εύρουν θεραπείαν της καταστάσεως
43
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από τα Πρώτα Μετεμφυλιακά Χρόνια ως την Ημέρα
του Στρατιωτικού Πραξικοπήματος των Συνταγματαρχών (21 Απριλίου 1967), σελ. 64-64, Αφοί Τολίδη,
Αθήνα.
44
Τάσος Βουρνάς, ό.π., πρβλ. σελ. 66
37
ταύτης, αποδεχόμενα λύσιν υπαγορευομένην υπό της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας
και των ιερών αρχών, των εξαγγελθεισών δια του Καταστατικού Χάρτου.
Προσφεύγει εις την Γενικήν Συνέλευσιν, εν τη πεποιθήσει, ότι αύτη θα επιτελέση
έργον εποικοδομητικόν δια την ειρήνην και την ελευθερίαν ».
Την ίδια μέρα που ο Έλληνας αντιπρόσωπος στον Ο .Η.Ε. καταθέτει την
προσφυγή, στην Αθήνα γίνεται μεγάλο συλλαλητήριο υπέρ της Ένωσης. Πλήθος
απλών ανθρώπων κατακλύζουν το κέντρο της Αθήνας. Κατά τη διάρκεια της
συγκέντρωσης αυτής θα διαβαστεί και το κείμενο της προσφυγής. Η ελληνική
κυβέρνηση θα επιτρέψει το συλλαλητήριο καθώς με αυτό τον τρόπο αποδεικνύεται
στην παγκόσμια κοινή γνώμη, ότι το ζήτημα της Κύπρου αποτελεί καθολική
κοινωνική θέληση του ελληνικού λαού. Ωστόσο λαμβάνει μέτρα για να αποτρέψει
τυχόν προσπάθειες αντισυμμαχικών εκδηλώσεων και βιαιότητες. Έτσι όταν νέοι
κινούνται προς την Βρετανική Πρεσβεία αντιμετωπίζονται με βία από ισχυρότατες
αστυνομικές δυνάμεις που είναι παρατεταγμένες ,με αποτέλεσμα την επικράτηση μιας
γενικής αναταραχής στο κέντρο της πρωτεύουσας που θα διαρκέσει περίπου τέσσερις
ώρες, με αρκετούς τραυματισμένους αστυνομικούς και 40 συλλήψεις νέων
διαδηλωτών.
Την ίδια επίσης ημέρα στην Κύπρο, πλήθος κόσμου θα συγκεντρωθεί γύρω
από τον ιερό ναό της Φανερωμένης για να παραστεί στην δέηση και να ακούσει τον
λόγο ενός φλογερού απόστολου της ένωσης, τον ίδιο τον Εθνάρχη Μακάριο « Εις
πάνδημον δέησιν συνήλθομεν σήμερον εις τον ιερόν τούτον χώρον, Έλληνες αδερφοί.
Και του Κυρίου δεηθέντες, ίνα λαλήση αγαθά εις τας ακοάς των δυναστών μας,
διαδηλούμεν συγχρόνως την σταθεράν απόφασιν να διαρρήξωμεν τους δεσμούς αυτών
και απορρίψωμεν αφ 'ημών τον ζυγόν αυτών »45. Στην ομιλία αυτή ο Μακάριος καλεί
το
λαό σε εξέγερση κατά του κυρίαρχου, επικρίνει με σκληρό τρόπο τον αντιστασιακό
νόμο και καταλήγει« Κύπριο αδερφοί,
Στώμεν καλώς. Ουδείς ας ορρωδήση. Ουδείς ας προδώση τας αρχάς και τας
πεποιθήσεις του. Είμεθα Έλληνες και μετά των Ελλήνων επιθυμούμεν να ζήσωμεν. Υπό
τους ιερούς αυτούς θόλους ας δώσωμεν σήμερον τον άγιον όρκον: Θα παραμείνωνμεν
πιστοί έως θανάτου εις το εθνικόν μας αίτημα. Άνευ υποχωρήσεων. Άνευ
παραχωρήσεων. Άνευ συναλλαγών. Θα περιφρονήσωμεν την βίαν και την τυραννίαν.
Με
θάρρος θα υψώσωμεν την βίαν και την τυραννίαν. Με θάρρος θα υψώσωμεν το ηθικόν
παράστημά μας υπεράνω των μικρών και εφήμερων κωλυμάτων, εν και μόνον
επιδιώκοντες, εις εν και μόνον αποβλέποντες τέρμα: την Ένωσιν και μόνον την
Ένωσιν...».46
Από την πλευρά των Τουρκοκυπρίων προς το παρόν δεν υπήρχαν
αντιδράσεις. Αντίστοιχα στην Τουρκία ο πρωθυπουργός Μεντέρες απαγορεύει
συλλαλητήρια που προετοίμαζαν φοιτητές και που ως σύνθημα είχαν την αλληλεγγύη
προς την κυπριακή πλευρά και αποδέχονταν την Ένωση.47
Στις 23 Σεπτεμβρίου και με 9 υπέρ και 3 κατά το Κυπριακό θα εγγραφεί στην
ημερήσια διάταξη του Ο.Η.Ε. Την επόμενη ημέρα η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε.
επικυρώνει την εγγραφή με 30 ψήφους υπέρ, 19 κατά και 11 αποχές, δίνοντας έτσι
στην ελληνική πολιτική ηγεσία και στον ελληνικό λαό μια πλήρη εικόνα για το ποια
είναι εκείνα τα κράτη που διάκεινται φιλικά προς την Ελλάδα και ποια όχι.
Η βρετανική αντίδραση προς την προσφυγή είναι έντονη. Σε ομιλία του στη
45
46
47
38
Γενική Συνέλευση ο Βρετανός αντιπρόσωπος Σέλγουντ Λόυντ αφήνει υπαινιγμούς
για
την τυχόν ανακίνηση μειονοτικών ζητημάτων εις βάρος της Ελλάδας. Πράγματι, σε
λίγες ημέρες κινητοποιείται μια « Επιτροπή πολιτικών και θρησκευτικών οργανώσεων
της Μακεδονίας », η οποία παρουσιάζει ένα υπόμνημα στον γενικό γραμματέα του
Ο.Η.Ε. με μια σειρά κατηγοριών εναντίον της Ελλάδας, οι οποίες αναφέρουν ότι «
αρνείται τις πιο στοιχειώδεις ελευθερίες της βουλγαρικής και ρουμανικής καταγωγής
πληθυσμούς της Μακεδονίας» και ζητά την σύσταση επιτροπής η οποία θα ερευνήσει
την κατάσταση των εθνοτήτων αυτών στον χώρο της Μακεδονίας. Πρόκειται λοιπόν
για μια αχρεία πολιτική πρακτική την οποία υποστηρίζουν η Μεγάλη Βρετανία καθώς
και οι Η.Π.Α. οι οποίες μάλιστα τροφοδοτούν την ελληνική επαρχία με πλήθος
προπαγανδιστικού υλικού έντυπου τύπου, το οποίο σε γενικές γραμμές παρουσιάζει
ένα ενιαίο υπόδουλο δήθεν μακεδονικό κράτος.
Σε γενικό λοιπόν επίπεδο και ως απότοκο των παραπάνω ανυπόστατων
θέσεων και στοιχείων που παρουσιάστηκαν στη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε., η
ελληνική προσφυγή για το ζήτημα της Κύπρου απορρίπτεται τον Δεκέμβριο του 1954.
Την απόρριψη αυτή θα ακολουθήσουν πλήθος ταραχών τόσο στον κυρίως
ελλαδικό χώρο όσο και στην Κύπρο. Στην Αθήνα χιλιάδες Αθηναίο θα διαδηλώσουν
και οι φοιτητές θα λιθοβολήσουν αμερικανικές και βρετανικές υπηρεσίες, καθώς οι
δύο αυτές δυνάμεις συνέβαλαν στην απόρριψη της ελληνικής προσφυγής. Στη
Λευκωσία, σημειώνεται μια έντονη κινητικότητα των λαϊκών μαζών κατά της
αποικιοκρατικής βρετανικής δύναμης.
Σε γενικές γραμμές λοιπόν το κλίμα είναι άκρως εκρηκτικό, με αποτέλεσμα
τη νύχτα της 31ης προς 1ης Απριλίου του 1955, κατόπιν κοινής συμφωνίας του
Μακαρίου και του Γρίβα, θα αρχίσει ο ένοπλος αγώνας κατά των Βρετανών.
39
Το ένοπλο κίνημα της Κύπρου
Και ενώ η ελληνική κυβέρνηση με πρωτεργάτη τoν πρωθυπουργό Α. Παπάγο

ήταν κατηγορηματικά αντίθετη με την ιδέα έναρξης ένοπλου αγώνα στην Κύπρο, η
άκαρπη πρώτη ελληνική προσφυγή στον O.Η.Ε. έδωσε νέα τροπή τουλάχιστον από
την Ελληνοκυπριακή πλευρά στην ιδέα της έναρξης ένοπλου κινήματος. Ο ένοπλος
αγώνας εναντίον των αποικιοκρατών φαινόταν πλέον ως η μόνη δυναμική λύση στο
ζήτημα.
Ο ίδιος ο Μακάριος σε ερώτηση, αν η Εθναρχία θα καταφύγει σε μέτρα βίας
στην περίπτωση που ο Ο.Η.Ε. απέρριπτε την προσφυγή, απάντησε: « Η Εθναρχία δεν
θα καταφύγει εις βίαια μέτρα, αλλά φοβούμαι ότι δεν θα δυνηθή να συγκρατήση τον
Κυπριακόν λαόν από του να εκφράση την αγανάκτησίν του καθ 'οιανδήποτε τρόπον,
έναντι της στάσεως αυτής της αγγλικής κυβερνήσεως, η οποία τον οδηγεί εις πολιτικήv
βίας ». Η επιβεβαίωση της διφορούμενης θέσης του Εθνάρχη θα επαληθευτεί με το
άδοξο τέλος της ελληνικής προσφυγής στην Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. τον
Δεκέμβριο του 1954. Ο ένοπλος αγώνας φαίνεται τώρα ως η μόνη δραστική λύση
του ζητήματος, αν και αντιμετώπιζε σοβαρά εμπόδια: εύκολος αποκλεισμός του
ανεφοδιασμού σε πολεμοφόδια από το εξωτερικό, έλλειψη ορεινών όγκων για
κινήσεις και απόκρυψη αντάρτικων ομάδων, ανυπαρξία οπλισμού, πολεμική απειρία
της κυπριακής κοινωνίας, δυνατότητα μεταφοράς στο νησί σε σύντομο χρονικό
διάστημα μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων, ανάμνηση της σκληρής αποικιακής
αντεπανάστασης του 1931 και φόβος επανάληψης της σε μια πιθανή αποτυχία,
αδυναμία των ελληνικών κυβερνήσεων να προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια στις
επιχειρήσεις.
Παρά τα προαναφερθέντα τροχοπέδη που είχε να αντιμετωπίσει ο κυπριακός
λαός, η δύναμη της θέλησης για την απόκτηση της ελευθερίας και την ένωση με την
Ελλάδα τον έκαναν μην συλλογιστεί τίποτα από τα παραπάνω και να ξεκινήσει
μόνος του το δύσκολο αυτό έργο. Οι πρώτες επίμονες συζητήσεις για ένοπλη
αντίσταση κατά της βρετανικής κατοχής έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1950,
ανάμεσα στους κύκλους των λίγων αλλά πολύ καλά δικτυωμένων στα κέντρα
αποφάσεων, Κυπρίων της Αθήνας. Οι προσπάθειες αυτές άρχισαν να
μορφοποιούνται από τις 7 Μαρτίου 1953, στην Αθήνα, όταν οι πρωτεργάτες της
ιδέας επισημοποίησαν τα σχέδια τους με ορκωμοσία. Εκτός από τον Αρχιεπίσκοπο
Μακάριο υπέγραψαν το σχετικό πρακτικό ο πρώην υπουργός Γ. Στράτος, οι
καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Γερ. Κονιδάρης και Δημ. Βεζανής, ο
εξόριστος του 1931 Σάββας Λοιζίδης και ο αδερφός του Σωκράτης, ο στρατηγός Ν.
Παπαδόπουλος, ο Κύπριος απόστρατος συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας κ.ά.
Βασικό γνώρισμα της οργάνωσης ΕΟΚΑ ( Εθνική Οργάνωση Κυπριακού Αγώνος)
και απαραίτητο στοιχείο για την επιτυχία της αποτέλεσε, ο αυστηρά συνωμοτικός
χαρακτήρας, με την ορκωμοσία όλων των μελών και τη χρήση ψευδωνύμων. Η
αρχηγία του στρατιωτικού αγώνα ανατέθηκε και τυπικά, μέσα σε λίγες ημέρες από
τον Αρχιεπίσκοπο στον Γρίβα, ο οποίος είχε κιόλας πραγματοποιήσει δύο
αναγνωριστικές επισκέψεις στο νησί. Ο προσανατολισμός και τα σχέδια του
Μακαρίου- Γρίβα αφορούσαν αγώνα στρατιωτικού-ένοπλου τύπου για το διάστημα
3-6 μηνών, αφού υπήρχε η πίστη ότι η εξέγερση θα επιτάχυνε τη διαδικασία
επίλυσης του Κυπριακού.
Τον Νοέμβριο του 1954, ο Γ.Γρίβας μαζί με τον συνεργάτη του Σωκράτη Λοιζίδη, θα
αποβιβαστεί μυστικά σε ακτή της Πάφου. Οι πρώτες ενέργειες του θα αφορούν την
οργάνωση, με τη δημιουργία μικρών πυρήνων στα χωρία και την επιλογή έμπιστων
προσώπων για την οργάνωση ενός πολύπλοκου δικτύου συνδέσμων, τροφοδοσίας και
40
πληροφοριών .Παρά τις δυσκολίες στη στρατιωτική εκπαίδευση του πλήθους
απειροπόλεμων πρωτομυηθέντων και την εξασφάλιση οπλισμού και πυρομαχικών, η
στρατολόγηση στην οργάνωση απέδωσε καρπούς, με βασικές κοιτίδες τις οργανώσεις
ΠΕΟΝ ( Παγκύπριος Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας) και ΟΧΕΝ ( Ορθόδοξος
Χριστιανική Ένωσις Νέων/ Νεανίδων) που είχε ιδρύσει και καθοδηγούσε η Εθναρχία.
41

Στάσιμο Β΄
42
Νήσος τις έστι…
Στις 28 Ιουλίου του 1954 συζητείται το μέλλον της Κύπρου στη βρετανική
Βουλή των Κοινοτήτων στο Λονδίνο ,την ίδια μέρα στη Λευκωσία, μια αυστηρή
διακήρυξη του Γενικού Εισαγγελέα Κύπρου ανακοινώνει την έναρξη της
εκστρατείας για την πάταξη κάθε μορφής εξέγερσης. Αργότερα, η συζήτηση στη
Βουλή των Κοινοτήτων θεωρήθηκε συχνά ως σημείο αναφοράς που κατέστησε
αναπόφευκτη πλέον την ένοπλη σύγκρουση ανάμεσα στους υποστηρικτές της
Ένωσης και στις Βρετανικές Αρχές. Μία λέξη που χρησιμοποίησε ο αρμόδιος για τις
αποικίες Υφυπουργός Χένρι Χοπκινσον, στην απάντηση του σε ένα ερώτημα
σχετικά με πιθανές μελλοντικές συνταγματικές ρυθμίσεις στην Κύπρο, προκάλεσε
την οργή σύσσωμης σχεδόν της ελληνικής κοινής γνώμης και δεν λησμονήθηκε
ποτέ: η λέξη αυτή ήταν « ποτέ ».
Από το προηγούμενο φθινόπωρο ήδη ,ο Γ .Σεφέρης, είχε ενοχληθεί βαθιά
από την εκστρατεία προπαγάνδας που διεξαγόταν στην ίδια την Κύπρο με στόχο την
προαγωγή αυτής ακριβώς της θέσης, την οποία τώρα επικυρώνει το κυβερνών κόμμα
της Βρετανίας .Παρ' όλο που οι ελληνικές ανταπαντήσεις , και στο παρελθόν και
έκτοτε, είναι τις περισσότερες φορές εξίσου έντονες και αβάσιμες, σε αυτό ακριβώς
το σημείο έγκειται η μεγαλύτερη πρόκληση, όχι μόνον για τις ελληνικές πολιτικές
φιλοδοξίες αλλά και για το προσωπικό όραμα του Γ. Σεφέρη, την επιστροφή του
στον χαμένο κόσμο της παιδικής του ηλικίας, όπως τον οραματίστηκε από την επαφή
του με το νησί της Κύπρου στο πρώτο του ταξίδι, το 1953.
Λίγες μέρες μετά τη συζήτηση της 28ης Ιουλίου στο Λονδίνο ο Γ. Σεφέρης
τελειώνει το ποίημα « Σαλαμίνα της Κύπρος » . Η Σαλαμίνα, η οποία βρίσκεται στον
κόλπο της Αμμοχώστου , ήταν αρχαιότητα η μεγαλύτερη πόλη της Κύπρου. Η
αρχαιολογική τοποθεσία μετατρέπεται στο σκηνικό όπου ο ποιητή ς άκουσε μια
φωνή , εν μέρει τη φωνή του αγαπημένου του ήρωα του Γ. Σεφέρη από τον αγώνα
της ελληνικής ανεξαρτησίας του Μακρυγιάννη:
« Η γη δεν έχει κρικέλια

για να την πάρουν στον ώμο και να φύγουν
μήτε μπορούν, όσο κι αν είναι διψασμένοι
να γλυκάνουν το πέλαγο με νερό μισό δράμι.
Και τούτα τα κορμιά
Πλασμένα από ένα χώμα που δεν ξέρουν,
Έχουν ψυχές.
Μαζεύουν σύνεργα για να τις αλλάξουν,
Δεν θα μπορέσουν, μόνο θα τις ξεκάμουν
Αν ξεγίνoυvται ψυχές.
Δεν αργεί να καρπίσει τα αστάχυ
Δεν χρειάζεται μακρύ καιρό
Για να φουσκώσει της πίκρας το προζύμι,
Δεν χρειάζεται μακρύ καιρό
Το κακό για να σηκώσει το κεφάλι,
Κι ο άρρωστος νους που αδειάζει
Δε χρειάζεται μακρύ καιρό
Για να γεμίσει με την τρέλα,
Νήσος τις έστι...» 48
Το επιχείρημα του Κρόσμαν στην πρόσφατη συζήτηση στο Κοινοβούλιο
48
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα,σελ. 263-265, στ.16-34, (οι δύο πρώτοι στίχοι που παρατίθενται
αποτελούν παράφραση του Μακρυγιάννη), επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972.
43
αποδίδεται εδώ στην προφητική φωνή του ποιήματος ο τόνος, ωστόσο, είναι
αποκαλυπτικός. Η προειδοποίηση δεν απευθύνεται μόνον στη βάναυση -όπως θεωρεί
ο Γ. Σεφέρης - και εσφαλμένη προπαγάνδα και πολιτική διαπαιδαγώγηση που
ακολουθεί η αποικιακή κυβέρνηση στην Κύπρο, προβλέπει με την ίδια οξύνοια που
τον έχει διακρίνει και σε άλλες περιόδους κρίσης, τη διαδικασία απανθρωπισμού η
οποία οδηγεί στη βία της τρομοκρατίας. Ο τελευταίος από τους παραπάνω στίχους
παραπέμπει σε μίαν άλλη αυτοκρατορική δύναμη, του Μεγάλου Βασιλέα της
Περσίας Ξέρξη, στον οποίο αναφέρεται ο Αισχύλος στην τραγωδία του « Πέρσαι »
(απ' όπου προέρχεται ο στίχος) και στην πανωλεθρία των περσικών δυνάμεων σε
μιαν άλλη Σαλαμίνα, το 480π.Χ. Το ποίημα τώρα επικαλείται τους « Φίλους του
άλλου πολέμου » , υπονοώντας τους Βρετανούς και ανάμεσά τους προσωπικούς
φίλους του Γ. Σεφέρη, οι οποίοι πολέμησαν μαζί με τους συμπατριώτες του στον Β'
Παγκόσμιο Πόλεμο. Το τελευταίο μέρος του ποιήματος προτείνει δύο πιθανές
λύσεις. Η μία είναι ηττοπαθής , απηχώντας τη στάση του ίδιου του Γ. Σεφέρη σε
παλαιότερα χρόνια: «Τη γνώμη των δυνατών ποιος θα μπορέσει να τη γυρίσει; / ποιος
θα μπορέσει ν' ακουστεί;» Η απάντηση που δίνεται είναι:
« -Ναι, όμως ο μαντατοφόρος τρέχει
κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει
σ' αυτούς που γύρευαν ν' αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο.
το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας. »49
Είναι το μήνυμα που επιδίδεται στον Πέρση βασιλιά Ξέρξη στη λύση του
δράματος του Αισχύλου, το αρχαίο αμάρτημα της ύβρης, της υπέρβασης των νόμων
της φύσεως, επιφέρει στο τέλος την τιμωρία. Ο τελευταίος στίχος του ποιήματος
ανήκει και πάλι στον Αισχύλο « Νήσος τις έστι... ».
Όπως ισχύει και για πολλά από τα ποιήματα του Γ. Σεφέρη, το έναυσμα είναι
ένας μοναδικός συγκερασμός προσωπικών και πολιτικών περιστάσεων. Ωστόσο,
ανεξάρτητα από τις υπάρχουσες συνθήκες από τις οποίες πηγάζει, το νόημα του
ποιήματος μας προσφέρει μια οξυδερκή διάγνωση των αιτίων κάθε πολέμου, καθώς
και της φύσης και των επιπτώσεων που μπορούν να έχουν οι αντιφατικές πολιτικές
συμπάθειες. Αποτελεί επίσης κριτική απεικόνιση της παλαιότερης έννοιας της «
φυσικής δικαιοσύνης», η οποία βρίσκεται διαρκώς σε εξέλιξη, πηγάζοντας από τους
προσωκρατικούς φιλοσόφους και τον Αισχύλο, προσωπικότητες που επηρέασαν
βαθύτατα την ποίηση του Γ .Σεφέρη.
Τον Σεπτέμβριο του 1954, το ζήτημα της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα,
τίθεται επίσημα από την ελληνική κυβέρνηση ενώπιον του Οργανισμού Ηνωμένων
Εθνών στη Νέα Υόρκη.
Στις 15 του ίδιου μήνα, το ζεύγος Σεφέρη επισκέπτηκε για δεύτερη φορά την
Κύπρο. Κατά την διάρκεια αυτού του ταξιδιού, Ο Γ. Σεφέρης τράβηξε και πάλι
πληθώρα φωτογραφιών, καθώς επίσης κρατά συστηματικά σημειώσεις σχετικά με
την κυπριακή διάλεκτο, όπως την ακούει να χρησιμοποιείται.
Οι παρατηρήσεις του κυρίως για τη σύγχρονη γλώσσα κάνουν τον Γ .Σεφέρη
να αναφωνήσει στο ημερολόγιο του: « Ένωση- υπάρχει η Ένωση, πνευματικό πεδίο -
το ζήτημα είναι να μην την χάσουμε». Αυτό που τον εξοργίζει περισσότερο είναι ο
επαναλαμβανόμενος επίσημος ισχυρισμός των Βρετανών πως οι Κύπριοι δεν ήταν
Έλληνες, εντούτοις, επιμένει ταυτόχρονα στην αυστηρότατη κριτική για τις
ικανότητες των εν Ελλάδι αρμοδίων σε θέματα πολιτικής. 50
49
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης, Περιμένοντας τον Άγγελο, σελ. 268, μτφ. Μίκα Προβατά,
50
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ. 155, 15 Οκτωβρίου 1954, επιμ. Παναγιώτης Μέρμηγκας,
44
Επεισόδιο Γ΄
45
Η γέννηση της Ε.Ρ.Ε. : Στόχοι και Δράση.
Και ενώ στην Κύπρο η ιδέα της έναρξης ένοπλου αγώνα εναντίον των
Βρετανών αποικιοκρατών έχει εν μέρει σχεδιασθεί, στον ελλαδικό χώρο η
κυβέρνηση βρίσκεται σε μια ανησυχία, ύστερα από τον εκλογικό θρίαμβο της
Αριστεράς στις δημοτικές εκλογές που έγιναν στις 24 Δεκεμβρίου του 1954. Το
αποτέλεσμα των εκλογών περίτρανα απέδειξε πως για άλλη μια φορά ο ελληνικός
λαός, δεν εκάμπτετο ιδεολογικά και μπροστά στις κάλπες επανένωνε το κομμένο
νήμα των δημοκρατικών παραδόσεων και αξιών που είχαν φιμωθεί τόσο καιρό από
τις αντιδραστικές κυβερνήσεις εκείνης της εποχής. Έτσι οι δυνάμεις της Αριστεράς
παρά τους απηνείς διωγμούς που υπέστησαν, αναδύονταν για άλλη μια φορά με
εντυπωσιακό τρόπο από τον ίδιο το λαό, σκορπίζοντας ανησυχία στους κόλπους του
κυβερνώντος κόμματος, δηλαδή του Ελληνικού Συναγερμού.
Αποτέλεσμα των παραπάνω καταστάσεων είναι η σκλήρυνση των μέτρων
κατά της Αριστεράς, που υλοποιήθηκε με την ψήφιση ενός νομοσχεδίου το οποίο και
εφαρμόσθηκε αμέσως, οδηγώντας πλήθος υποστηρικτών της δημοκρατίας στα χέρια
της Ασφάλειας με την κατηγορία της κατασκοπείας. Την ίδια εποχή η απόδραση 27
φυλακισμένων ηγετικών παραγόντων του παράνομου Κομμουνιστικού Κόμματος
Ελλάδας, από τη φυλακή των Βούρλων, αποτέλεσε μια ισχυρή αντίδραση προς τη
νόμιμη ανάπτυξη της ΕΔΑ και μια θαυμάσια δικαιολογία για το καθεστώς να
εντείνει την διωκτική πολιτική εναντίον των δημοκρατών.
Όλα τα παραπάνω ιστορικά και κοινωνικά στοιχεία, αποδεικνύουν την
τεχνητή έξαρση του αντί-αριστερού κλίματος που καλλιεργεί η Δεξιά καθώς και την
μεθοδευμένη υπονόμευση όλων εκείνων των ανθρώπων που υποστήριζαν ιδεολογικά
τις ιδέες που πρέσβευε ο χώρος της Αριστεράς. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο,
πεθαίνει ο στρατάρχης-πρωθυπουργός της Ελλάδας Α. Παπάγος (5 Οκτωβρίου
1955), αφήνοντας στην Ελλάδα ως πολιτική κληρονομιά έναν κυκεώνα κοινωνικού
διχασμού αλλά και μια τεταμένη κατάσταση μεταξύ σχέσεων Τουρκίας και Ελλάδας
λόγω των βίαιων επεισοδίων που σημειώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και τη
Σμύρνη και αφορούσαν στο ελληνικό στοιχείο των πόλεων. Τέλος, Η πολιτική
διαθήκη του Παπάγου περιείχε και το ενδεχόμενο ενός ενόπλου αγωνιστικού
κινήματος έτοιμου να ξεκινήσει τον αγώνα του στην Κύπρο.
Ωστόσο την παραμονή του θανάτου του, ο Α. Παπάγος θα υπογράψει ένα
χειρόγραφο στο οποίο εξουσιοδοτεί τον Αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Στέφανο
Στεφανόπουλο να ασκεί καθήκοντα πρωθυπουργού. Άλλες επίσης, σημαντικές
υποψήφιες προσωπικότητες για την αρχηγία του κόμματος του Ελληνικού
Συναγερμού και την πρωθυπουργική θέση ήταν ο Π. Κανελλόπουλος και ο Κων.
Ροδόπουλος, Πρόεδρος της Βουλής. Μολοταύτα, πολλά ήταν και τα στοιχεία εκείνα
που προμήνυαν την ανάδειξη στο πρωθυπουργικό αξίωμα, μιας δυναμικής
εξωκοινοβουλευτικής προσωπικότητας, που θα ήταν ικανή να ποδηγετήσει τη Δεξιά
και να την συγκεντρώσει γύρω από τις αμετακίνητες ως τότε αρχές της
εθνικοφρόνυσης. Έτσι λοιπόν ο θρόνος και η καθεστηκυία τάξη έκλινε προς την
εκλογή του επιτυχημένου Υπουργού Δημοσίων Έργων στην κυβέρνηση Παπάγου,
Κωνσταντίνου Καραμανλή. Έτσι λοιπόν μέσα σε ένα κλίμα διαφωνιών από την
πλευρά της αντιπολίτευσης και αντεγκλήσεων από τον πολιτικό κόσμο, ο Κ.
Καραμανλής σπεύδει να σχηματίσει νέα κυβέρνηση.
Ως ο νέος πρωθυπουργός και αρχηγός της συντηρητικής παράταξης, ο Κ.
Καραμανλής επιθυμώντας να αποτινάξει από τον πολιτικό χώρο από τον οποίο
προέρχεται κάθε αρνητικό στοιχείο, που τον συνέδεε με τον Ελληνικό Συναγερμό, με
το πέρας του πρώτου τριμήνου στην εξουσία, οποίο χαρακτηρίζεται από μια
μοναδική διωκτική πολιτική έναντι της Αριστεράς, αποφασίζει να αναγγείλει την
46
ίδρυση ενός νέου κόμματος υπό την επωνυμία Ε.Ρ.Ε. (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις).
Το νέο αυτό κόμμα, από τη μια μεριά θα κωδικοποιήσει πολιτικά όλες εκείνες τις
προσωπικές απόψεις του ιδρυτή του γύρω από τη λειτουργία και τον ρόλο της Δεξιάς
στον ελληνικό χώρο και από την άλλη θα απομάκρυνε τη νέα κυβέρνηση από τα
λάθη της προηγούμενης πολιτικής ηγεσίας του Α.Παπάγου.
47
Οι εξελίξεις στην Κύπρο
Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η ιδέα του ένοπλου

αντιστασιακού-απελευθερωτικού αγώνα του κυπριακού λαού, ενσαρκώνεται μέσα
από την ΕΟΚΑ. Με την απόρριψη της ελληνικής προσφυγής στον Ο.Η.Ε. τον
Δεκέμβριο του 1954 και τις ταραχές στην Αθήνα και την Λευκωσία που
ακολούθησαν, να αποτελούν το κύριο υπόστρωμα και τις αιτίες της έναρξης του
Κυπριακού αγώνα, στις 31 Μαρτίου 1955 κατόπιν κοινής συμφωνίας Γρίβα και
Μακαρίου αρχίζει η ένοπλη επίθεση κατά των Βρετανών, οι οποίοι υπέστησαν πλήρη
αιφνιδιασμό. Κύριο στόχο αποτέλεσαν τα αστικά κέντρα της Κύπρου. Στη Λευκωσία
ο Κυβερνητικός Ραδιοσταθμός πυρπολήθηκε, η Αρχιγραμματεία του Κυβερνήτου
καθώς και στρατώνες Βρετανών, στη Λάρνακα δέχτηκαν επιθέσεις το Αρχηγείο της
Αστυνομίας, το Διοικητήριο και το Δικαστικό Μέγαρο, θα ακολουθήσουν επιθέσεις
και σε άλλες πόλεις του νησιού όπως είναι η Αμμόχωστος, η Επισκοπή και η
Λεμεσός.
Από τις εξελίξεις στην Κύπρο, αιφνιδιάστηκαν όχι μόνο η Βρετανία αλλά
και η ίδια η Κύπρος και η Ελλάδα. Η αντίδραση της κυπριακής κοινωνίας ήταν ο
υπέρμετρος θαυμασμός, προς αυτές τις βομβιστικές επιθέσεις του Γ. Γρίβα. Ωστόσο
μια μειονοψηφία του κυπριακού λαού και κυρίως οι ενταγμένοι στο ΑΚΕΛ,
εξέφρασαν αμέσως τις ανησυχίες τους τόσο ως προς το πρόσωπο του Γρίβα, όσο και
ως προς την σημασία των γεγονότων αυτών, θεωρώντας τα ως επιζήμια για τον λαό
καθώς θα επέφεραν σύντομα την βρετανική αντίδραση και κατ' επέκτασιν
αιματοχυσία που θα επιβράδυναν την απελευθέρωση του νησιού. Από την ελληνική
κοινωνία τα γεγονότα των πρώτων ημερών του Απριλίου του 1955 χαιρετίσθηκαν με
θέρμη, θαυμασμό και συμπάθεια από τον ελληνικό λαό και με σύγχυση και
προβληματισμό από την πλευρά της πολιτικής κυβέρνησης παρόλο που η αρχική της
αντίδραση ήταν μάλλον αρνητική.
Στο μεταξύ η τουρκοκυπριακή μειονότητα της Κύπρου καθοδηγούμενοι
από την Άγκυρα ξεσηκώνεται και τάσσεται κατά της ένωσης, αποβλέποντας έτσι στη
διχοτόμηση του νησιού στην περίπτωση που αποκτήσει ανεξαρτησία, θέση που
πρέσβευε η βασική τουρκική οργάνωση ΚΜΤΜΡ ( Λαϊκό Εθνικό Μέτωπο
Τουρκοκυπρίων) που μετονομάστηκε σε ΣΚΤΡ ( Η Κύπρος είναι Τουρκική ).
Κινούμενη στην ίδια κλίμακα με την ΕΟΚΑ, οι τουρκοκύπριοι ιδρύουν επίσης την
ΒΟΛΚΑΝ που θα μετονομαστεί σε ΤΜΤ ( Οργάνωση τουρκικής Άμυνας) με το
σύνθημα Διχοτόμηση ή Θάνατος.
Τα γεγονότα αυτά γίνονται δεκτά με επιφυλακτικότητα στην Ελλάδα. Ο
ελληνικός τύπος εκφράζει ενδοιασμούς ως προς τη σκοπιμότητα του αγώνα και είναι
χαρακτηριστικό το δημοσίευμα της εφημερίδας του « Βήματος» της 2 Απριλίου του
1955:
« Με ολίγας χειροκινήτους βόμβας, αι οποίαι δεν προκαλούν ζημίας και δεν
σημειώνουν θύματα, δεν πρόκειται ασφαλώς να απελευθερωθή η Κύπρος, όπως δεν
επρόκειτο να απελευθερωθή και τα καψούλια δυναμίτιδος του « Αγίου Γεωργίου »(..).
Τι δύναται λοιπόν να σημαίνουν αι πρόχειροι και άσκοπο ι εκρήξεις της Λευκωσίας και
των τριών άλλων κυπριακών πόλεων; Την απελευθέρωσιν της Κύπρου δεν θα ηδύνατο
να την επιτύχουν, έστω και επαναλαμβανόμεναι (..). Μήπως όμως θα ηδύνατο να
δώσουν εις τους Άγγλους την αφορμήν και την ευκαιρίαν να ισχυρισθούν ότι
αντιμετωπίζουν ένα κίνημα ενεργητικής αντιστάσεως εις την Κύπρον και να λάβουν
μέτρα και να μεταχειρισθούν τον Κύπριακόν Λαόν ανάλογα; Αυτή είναι η υπεροψία
48
που γεννάται σήμερον εις τον Ελληνικόν Λαόν ». 51
Την ίδια εποχή η Αμερικανική κυβέρνηση εκφράζει την αντίθεσή της προς κάθε
μορφή πολιτικής εκμετάλλευσης του κυπριακού ζητήματος. Ο ίδιος ο πρεσβευτής
των Η.Π.Α. στην Αθήνα απειλεί πλαγίως την Ελλάδα για να αποκλείσει κάθε σχέση
συνεργασίας.
Μέσα λοιπόν σε αυτήν την άκρως εκρηκτική ατμόσφαιρα, συνέρχεται στις
26 Αυγούστου του 1955 στην Κύπρο η Γ Παγκύπρια Εθνοσυνέλευση, στην οποία
έγινε δεκτό ψήφισμα στο οποίο και γίνεται λόγος για την ανάγκη προώθησης της
αρχής της αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού, ενώ στο ίδιο επίσης κείμενο
καταγγέλλεται 11 πολιτική της Βρετανίας.
Και ενώ στην Κύπρο συνεχίζονται οι εμπρηστικές και τρομοκρατικές
επιθέσεις της ΕΟΚΑ, τον Αύγουστο του 1955 (29/08/1955 ) συνέρχεται στο Λονδίνο
Διάσκεψη των Υπουργών Εξωτερικών των κρατών της Ελλάδας ( Σ. Στεφανόπουλος
), Τουρκίας ( Ζορλού ) και της Μεγάλης Βρετανίας ( Χάρολντ Μακ Μίλαν ) για την
τύχη του κυπριακού. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι εκπρόσωποι υπουργοί της
Κύπρου δεν υπήρχαν ,δεδομένου ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε εκχωρήσει τη
διοίκηση του νησιού ήδη από το 1878 και η Τουρκική Δημοκρατία που τη
διαδέχθηκε είχε αποποιηθεί όλων των διεκδικήσεων της με τη Συνθήκη της
Λοζάννης το 1923. Είναι λοιπόν προφανέστατο πως η ανάμειξη της Τουρκίας
εξυπηρετούσε κυνικότατα τον ρόλο του αντίβαρου στις ελληνικές πιέσεις και στις
πιέσεις της ελληνικής πλειονότητας στην Κύπρο, καθώς επίσης εξυπηρετούσε την
διεθνοποίηση της διαμάχης. Στην διάσκεψη αυτή δεν θα προωθηθεί καθόλου το
ζήτημα της Κύπρου και έτσι η κατάσταση θα συνεχιστεί να βρίσκεται σε ένα
τελματώδες διπλωματικό επίπεδο. Χαρακτηριστική επίσης είναι και η δήλωση του
Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας όταν ερωτήθηκε για την πορεία των
συζητήσεων και τις αποφάσεις που τυχόν ελήφθησαν κατά τη διάρκεια της
δεκάωρης συνεδρίασης των Υπουργών, δίνοντας έτσι ανοικτά την προοπτική και
την διάθεση της Τουρκίας. Η σχετική δήλωση αναφέρει : « Η κυβέρνησίς μου έπαψε
να ενδιαφέρεται για την παρούσα διάσκεψη. Παύουμε την συμμετοχή μας. Ο λόγος
είναι ότι θεωρούμε απαράδεκτο το ελληνικό αίτημα για αυτοδιάθεση της Κύπρου. Αν η
Ελλάς επιμένει, ας διαλέξη μεταξύ της Κύπρου και της φιλίας μας ».52
Είκοσι μέρες μετά την ανάδειξη του Κ. Καραμανλή στην πρωθυπουργία
της ελληνικής κυβέρνησης, ξεσπούν στην Κύπρο ταραχώδεις διαδηλώσεις για το
κυπριακό, οι οποίες γρήγορα θα πάρουν την μορφή λαϊκών εξεγέρσεων με τραγικό
απολογισμό 1 νεκρό, 350 τραυματίες. Χίλιες συλλήψεις καθώς και η θανατική
καταδίκη ενός νεαρού Κυπρίου του Μιχάλη Καραολή με την κατηγορία της
δολοφονίας ενός Κυπρίου αστυνομικού (μια υπόθεση η οποία θα αναστατώσει το
πανελλήνιο και θα λήξει με τον απαγχονισμό του 22χρονου νεαρού) θα
συμπληρώσει το σκηνικό, ωθώντας έτσι σε αδιέξοδο στις σχέσεις μεταξύ Ελλάδας
και Βρετανίας. Στην Αθήνα την ίδια μέρα ο ελληνικός λαός θα δείξει άλλη μια φορά
την αμέριστη αλληλεγγύη του προς τους Κύπριους συμπατριώτες του με την
οργάνωση διαδηλώσεων με απολογισμό 113 τραυματίες, αστυνομικούς και απλούς
πολίτες. Στην Πάτρα την 1 η Νοεμβρίου, οι μαθητές μαζί με το πλήθος των πολιτών
θα καταστρέψουν όλα τα αγγλικά κτήρια της πόλης, θα στήσουν οδοφράγματα
στους δρόμους και θα γίνουν κύριοι της κατάστασης επί ώρες. Ο απολογισμός είναι
και εδώ τραγικός 110 τραυματίες ανάμεσα τους και πολλοί νέοι με πληγές και
τραύματα από σφαίρες.
51
Τάσος Βουρνάς, ό.π. πρβλ σελ. 86
52
Τάσος Βουρνάς, ό.π. πρβλ. σελ. 90
49
Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1955 – η Ελληνική «Νύχτα των Κρυστάλλων»
Και ενώ η διάσκεψη των υπουργών εξωτερικών της Βρετανίας, Ελλάδας

και Τουρκίας έληγε χωρίς καμία θετική εξέλιξη ως προς την επίλυση του Κυπριακού
ζητήματος, στη Θεσσαλονίκη τούρκοι πράκτορες θα δημιουργήσουν προβοκατόρικο
κλίμα έτσι ώστε να δικαιολογηθεί η προμελετημένη επίθεση εναντίον του ελληνικού
στοιχείου που ζούσε στην Κωνσταντινούπολη καθώς και των Ελλήνων αξιωματικών
και των οικογενειών τους, που υπηρετούσαν στο στρατηγείο του ΝΑ ΤΟ στη
Σμύρνη.
Στις 12.25 μετά τα μεσάνυχτα της 5ης προς 6ης Σεπτεμβρίου, μια ισχυρή
έκρηξη θα σημειωθεί στην αυλή του Γενικού Προξενείου της Τουρκίας στην
Θεσσαλονίκη. Ο εκρηκτικός μηχανισμός, όπως αποδείχθηκε από τις ανακρίσεις που
έγιναν πολλά χρόνια αργότερα, τοποθετήθηκε από τον φύλακα του Προξενείου
Μεχμέτ Χασάν Ογλού και τον Τούρκο φοιτητή από την Κομοτηνή Οκτάι Εγκίν,
ύστερα από εντολή του Γενικού Πρόξενου Μεχμέτ Αλή Μπαλίν και του
Υποπρόξενου Μεχμέτ Ντενί Κάλπ. Οι δύο διπλωματικοί ενεργούσαν ως εντολοδόχοι
της τουρκικής οργάνωσης « Η Κύπρος είναι τουρκική », η οποία και διατηρούσε
στενούς δεσμούς και επαφές με την κυβέρνηση της Άγκυρας. Η παραπάνω έκρηξη
στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε και το σύνθημα για την εξαπόλυση ενός φοβερού
διωκτικού μηχανισμού έναντι των ομογενών της Τουρκίας.
Και ενώ έτσι είχαν τα πράγματα στην Θεσσαλονίκη, στην Τουρκία ο Τύπος
λειτουργώντας ως ισχυρότατο μέσο προπαγάνδας θα εκδώσει την ψευδή είδηση, ότι
Έλληνες ανατίναξαν το γενέθλιο σπίτι του Κεμάλ Αττατούρκ στη Θεσσαλονίκη,
δίνοντας έτσι την αφορμή για την οργάνωση από τις αρχές μιας συγκέντρωσης -
διαδήλωσης. Η κατάσταση γρήγορα θα τεθεί σκόπιμα εκτός ελέγχου, με αποτέλεσμα
να έχουμε μια ελληνική «Νύχτα των κρυστάλλων », τα λεγόμενα Σεπτεμβριανά.
Πρωταγωνιστές των βιαιoπραγιών που θα ακολουθήσουν ήταν ρακένδυτοι,
εξαθλιωμένοι Τούρκοι καθώς και στρατιωτικοί, φαντάροι, αστυνομικοί,
χωροφύλακες, οι οποίοι χωρισμένοι σε ομάδες κρατώντας λοστούς και ραβδιά και με
κυρίαρχα συνθήματα « Κάτω η Ευρώπη » και « Θα φτάσουμε μέχρι τη Θεσσαλονίκη
και την Αθήνα », λεηλατούν και καταστρέφουν ελληνικά καταστήματα, σπίτια,
εκκλησίες, σχολεία ακόμα και ελληνικά νεκροταφεία.
Από τα 2.500 ελληνικά καταστήματα της Κωνσταντινούπολης δεν θα
γλιτώσει κανένα όπως επίσης και 4.000 κατοικίες Ελλήνων, 19 ορθόδοξοι ναοί θα
λεηλατηθούν, θα καταστραφούν και θα παραδοθούν στις φλόγες. Ορισμένα έργα
τέχνης και αρχιτεκτονικής που χρονολογούνταν από την αρχαιότητα και την
βυζαντινή εποχή δεν θα τύχουν ευνοϊκότερης αντιμετώπισης όπως π.χ. Η Παναγία η
Μουχλίωτισα και ο Άγιος Γεώργιος Ψωμαθιών.53
Σαράντα πέντε ελληνικές κοινότητες καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν
μέσα σε λίγες ώρες τη νύχτα των Σεπτεμβριανών. Και φυσικά δεν έλειψαν οι
βιαιοπραγίες, Έλληνες και Αρμένιοι ξυλοκοπήθηκαν άγρια, υπήρξαν περιπτώσεις
ομαδικών βιασμών, ενώ, όπως έχει γράψει ο Τούρκος συγγραφέας Αζίζ Νεσίν στο
βιβλίο του για τα Σεπτεμβριανά «Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά »54, όποιο περαστικό
οι Τούρκοι τον θεωρούσαν Ρωμιό, τον υποχρέωναν να γυμνωθεί για να διαπιστωθεί
53
54
για περισσότερα στοιχεία για γεγονότα του 1955 για Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη:
Σπύρος Βρυώνης, ο Μηχανισμός της Καταστροφής. Το Τουρκικό Πογκρόμ της 6-7 Σεπτεμβρίου
1955 και η Καταστροφή της Ελληνικής Κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, Greekworks.com 2004
Ασίζ Νεσίν, Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά.
50
αν είχε περιτομή. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Τούρκος συγγραφέας, πολλοί
Έλληνες, και κυρίως ιερείς, εξευτελίστηκαν με αυτό τον τρόπο, ενώ σε ορισμένες
περιπτώσεις, οι Τούρκοι αναλάμβαναν το ρόλο του ιερέα και έκαναν οι ίδιοι
περιτομή στον «βέβηλο-μιαρό ». « Τώρα δύο εκατοστά παραπάνω, τρία
περίσσευμα...ε, μέσα στην φασαρία δεν κοιτάζουν τέτοιες λεπτομέρειες ».
Ταυτόχρονα με τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη, η θύελλα θα ξεσπάσει και
στην άλλοτε ιωνική πρωτεύουσα τη Σμύρνη, η οποία και τις μέρες εκείνες
φιλοξενούσε τη Διεθνή Έκθεση. Το ελληνικό περίπτερο θα είναι ο πρώτος αποδέκτης
του κύματος βίας των ένθερμων Τούρκων διαδηλωτών. Η ελληνική σημαία αφού
κατέβει από τον ιστό του περιπτέρου θα γίνει βορρά του εξαγριωμένου πλήθους, στη
συνέχεια θα ακολουθήσει αποφασιστική έφοδος στο περίπτερο το οποίο θα
καταστραφεί και θα παραδοθεί στην φωτιά. Παρόμοια τύχη θα έχει και ένας μικρός
ναός που βρίσκεται εκεί κοντά, ο ναός της Αγίας Φωτεινής, τον οποίο το πλήθος θα
συλήσει και θα τον καταστρέψει ολοκληρωτικά παραδίδοντάς τον στις φλόγες. Σε
άλλα σημεία της πόλης ωστόσο θα σημειωθούν εντονότερα επεισόδια, το Ελληνικό
Προξενείο θα δεχτεί επίθεση, καθώς και τα σπίτια των Ελλήνων αξιωματικών.
Η αντίδραση της τουρκικής ηγεσίας θα είναι μερική και τυπική. Την
επόμενη ημέρα θα εφαρμοστεί στην Κωνσταντινούπολη αυστηρός στρατιωτικός
νόμος, 3.000 διαδηλωτές θα συλληφθούν, η τουρκική οργάνωση « Η Κύπρος είναι
τουρκική» θα κλείσει και ο πρόεδρός της Χιλκάτ Μπίλ θα φυλακιστεί. Ο Πρόεδρος
της Τουρκικής Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ και ο πρωθυπουργός Μεντερές θα
επισκεφθούν την Κωνσταντινούπολη. Σε δηλώσεις του ο πρωθυπουργός θα αναφέρει
«Αυτό που έγινε δεν μπορεί παρά να είναι έργο κομμουνιστών. Έπληξε την τιμήν του
Έθνους »55, καταφεύγοντας στην σίγουρη λύση της αναπομπής των ευθυνών σε
άλλους ή και την λύση που προσφέρει η σιωπή. Είναι χαρακτηριστικό των
τουρκικών κυβερνήσεων, πως ακόμα και σήμερα έχουν κατορθώσει να
αποσιωπήσουν από τον κόσμο την εύκολη λύση της γενοκτονίας μειονοτικών
ομάδων και να παρουσιάσουν στην κοινή γνώμη τον μακρύ κατάλογο θυμάτων:
ενδεικτικά αναφέρουμε 1.200.000 Αρμένιοι, 750.000 Ασσύριοι, 350.000 Πόντιοι.
Αργότερα το στρατιωτικό καθεστώς που το 1960 θα ανατρέψει τον
Μεντερές θα τον κατηγορήσει ότι αυτός είχε οργανώσει και υποκινήσει εκείνο το «
πογκρόμ ». Τα επεισόδια εις βάρος των Ελλήνων θα αποδειχθεί αργότερα ότι είχαν
οργανωθεί από Τούρκους ιθύνοντες και συγκεκριμένα από την κυβέρνηση Μεντερές.
Την αποκάλυψη αυτή θα την κάνουν οι ίδιοι οι Τούρκοι, όταν οι στρατιωτικοί θα
εκδικάσουν την αμαρτωλή εκείνη πολιτική ηγεσία με την κατηγορία ότι:
« ..εκ συστάσεως ενεργούντες, και επί τω τέλει μερικής εκ φυλετικών λόγων,
άρσεως των υπό του Συντάγματος εις τους Ρωμιούς συμπολίτας αναγνωριζομένων
κοινών δικαιωμάτων, οργάνωσαν και εξαπέλυσαν διαδηλώσεις των λόγω των εν
Κύπρω γεγονότων εν συγκινήσει τελούντων Τούρκων πολιτών, προς καταστροφήν των
περιουσιών των Ρωμιών »56.
Τελικά, με την απόφαση της 15ης Σεπτεμβρίου του 1961 του Ανωτάτου
Δικαστηρίου, θα καταδικασθούν ως οργανωτές διαδηλώσεων και επιθέσεων κατά
των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης οι Μεντερές και Ζορλού,
που θα καταδικασθούν και σε θάνατο για άλλα εγκλήματα και θα εκτελεσθούν την
επόμενη ημέρα καθώς και ο νομάρχης Σμύρνης θα εκτίσει ποινή φυλάκισης.
55
56
51
Στάσιμο Γ΄
52
Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν, Φοίβος οικείν.

Τους πρώτους μήνες του 1955, η δημιουργική ορμή που χαρακτήριζε τον
Γ. Σεφέρη, τον προηγούμενο χρόνο έχει πια χαθεί, επιβάλλοντας ξανά την
καθημερινή ρουτίνα των διπλωματικών του καθηκόντων. Ένα επιπλέον γεγονός που
μάλλον συνέβαλε στη διάψευση των ελπίδων του Γ .Σεφέρη για τον ήρωα με το
αισιόδοξο όνομα, είναι η έναρξη της εκστρατείας βίας εκ μέρους της Ε.Ο.Κ.Α., της
Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών, η οποία την 1 η Απριλίου
πραγματοποίησε μια σειρά από βομβιστικές ενέργειες, ταυτόχρονα στις κύριες πόλεις
της Κύπρου. Η διαμάχη με τη Μεγάλη Βρετανία όσον αφορά το μέλλον του νησιού
μπαίνει έτσι σε νέα φάση.
Ό,τι είχε τραγικά προβλέψει στο ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος»
μετατρέπεται πλέον ταχύτατα σε πραγματικότητα την άνοιξη του 1955. Από τώρα
και στο εξής, τίποτα δεν σταματά την κατάσταση του τρόμου στην οποία
διολισθαίνει το νησί, αναφερόμενοι στην ένοπλη εξέγερση που είναι γνωστή ως «
Κυπριακός Αγώνας». Θα διαρκέσει 4 χρόνια με ολέθριες συνέπειες στις σχέσεις των
εμπλεκόμενων κρατών, Μ. Βρετανίας, Κύπρου, Ελλάδας και Τουρκίας.
Τον ίδιο χρόνο, ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος περνά από τη Μέση Ανατολή
καθ' οδόν προς τη Σύσκεψη Κορυφής των Αφρικανικών και Ασιατικών Κρατών στην
Ινδονησία. Ο Αρχιεπίσκοπος βρίσκεται στη Βηρυτό για τις ημέρες του Πάσχα, όπου
χοροστατεί στη λειτουργία της Ανάστασης. Ο Γ. Σεφέρης παρίσταται ανάμεσα στους
πιστούς. Δύο εβδομάδες αργότερα, κατά την επιστροφή του από την Άπω Ανατολή, ο
Μακάριος έμεινε για 4 ημέρες έξω από την Βηρυτό. Ο Γ. Σεφέρης είχε συναντήσει
τον Μακάριο ήδη δύο φορές στο παρελθόν και έτρεφε βαθύ θαυμασμό για το
πρόσωπο του. Αντιπροσωπευτικό ίσως δείγμα του θαυμασμού, αποτελεί ένα
απόσπασμα από μια επιστολή του Γ .Σεφέρη προς την αδερφή του Ιωάννα,
« Είναι μεγάλη ανακούφιση να βλέπεις έναν άντρα. Μέσα σε αυτή την παμπάλαια
Μητρόπολη του, χωρίς κανέναν φύλακα, μόνο μεν πρωτοσύγκελο του κι ένα
γραμματικό [...]« Κι αν με εκτοπίσουν, μου είπε, σε τόπο όπου μπορώ να ακουσθώ, θα
συνεχίσω τα ίδια, κι αν γυρίσω στην Κύπρο μετά δέκα χρόνια θα συνεχίσω τα ίδια». Ο
Θεός να τον βοηθάει. Είναι λίγο πάνω από τα σαράντα. Πέρσι στην Ιερουσαλήμ
γνώρισα τον πατέρα του( είχε έρθει προσκυνητής). Ένας βρακάς σαν αυτούς που
γνώρισα στη Σκάλα »57.
Με αυτό τον τρόπο, ο θαυμασμός του Γ. Σεφέρη για τον Εθνάρχη των
Ελληνοκυπρίων, συνδέεται άρρηκτα με τους δεσμούς του ποιητή με την ταύτιση της
Κύπρου με τον χαμένο παιδικό του κόσμο στη Σμύρνη.
Η καθοριστική απάντηση από βρετανικής πλευράς στην εκστρατεία βίας της
Ε.Ο.Κ.Α. υπήρξε εκ πρώτης όψεως έμμεση. Η βρετανική τακτική αποβλέπει στη
διεθνοποίηση της διαμάχης. Την τελευταία ημέρα του Ιουνίου του 1955, ο βρετανός
Υπουργός Εξωτερικών Χάρολντ Μακμίλαν ανακοινώνει μια προσεχή συνδιάκεψη
στο Λονδίνο, στην οποία καλούνται εκπρόσωποι των κυβερνήσεων της Ελλάδας και
της Τουρκίας, όχι όμως και οι εκπρόσωποι των Κυπριών.
Από τη δική του σκοπιά, ο Γ .Σεφέρης θα επιμένει πάντοτε πως ήταν λάθος
της ελληνικής πλευράς το ότι δεν επεδίωξε να εξασφαλίσει τη στήριξη της
τουρκοκυπριακής μειονότητας. . Δεν δείχνει να ένιωσε ποτέ έχθρα για τους
Τούρκους ως λαό, « ο μηχανισμός της καταστροφής» όμως, όπως τον ονομάζει, τα
αποτελέσματα του οποίου τα έχει δει ήδη στην Σμύρνη, είναι άρρηκτα συνδεδεμένος
57
Σχ. 73 Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., πρβλ. σελ. 475
53
με το τουρκικό κράτος και στην τρομερή στρατιωτική ισχύ του58.
Η Τριμερής Σύνοδος ξεκίνησε με κάποια καθυστέρηση στα τέλη Αυγούστου.
Οι συνέπειες της σήμαιναν την αρχή ενός νέου κεφαλαίου στην ιστορία της Ελλάδας,
της Τουρκίας και της Κύπρου, αφήνοντας την ανεξίτηλη σφραγίδα τους στην
μετέπειτα γραφή και τη σκέψη του ποιητή.
Ως προς την ποιητική του πορεία, περίπου την ίδια περίοδο τελειώνει δύο
από τα πιο πολύστιχα ποιήματα της συλλογής, το πρώτο είναι η « Ελένη» και το «
Στα περίχωρα της Κερύνειας». Και τα δύο ποιήματα, το πρώτο βασισμένο στην
αρχαία και το δεύτερο στη σύγχρονη εποχή, ανατρέχουν με καυστικότητα στις
ενθυμίσεις του Β Παγκοσμίου Πολέμου: ήταν ένας πόλεμος δίκαιος, όπου οι
Σύμμαχοι αγωνίστηκαν για ένα κοινό και ευγενή σκοπό, ωστόσο, όπως έχει έκτοτε
αποκαλυφθεί, αυτό δεν ήταν παρά μια απάτη. Η «Ελένη» επικαλείται επιπλέον τον
κόσμο του αρχαίου μύθου, τον οποίο η ποίηση του Γ .Σεφέρη τον προσεγγίζει τώρα
από μια εντελώς νέα οπτική: εκείνη του Ευριπίδη και της Αθήνας του 50υ αιώνα
π.Χ., στην οποία ζει. Μισάνθρωπος και κυνικός, σύμφωνα με τις φήμες της εποχής
του, ο Ευριπίδης υπήρξε ο πρώτος, όπως του αναγνωρίζουν, ο οποίος εισήγαγε τον
ωμό σκεπτικισμό στον περισσότερο ιεροπρεπή κόσμο των προκατόχων του, του
Αισχύλου και του Σοφοκλή. Στα έργα του Ευριπίδη οι θεοί έχουν χάσει πλέον την
αξιοπιστία τους, οι ήρωες των περασμένων εποχών αναγκάζονται να επιστρέψουν
στην πραγματικότητα όπου αποδεικνύονται γελοίοι ή άσπλαχνοι. Στην αλαζονεία,
τέλος, των νικητών αντιτάσσονται τα πάθη των γυναικών και των παιδιών στον
πόλεμο.
Η «Ελένη» του Γ. Σεφέρη βασίζεται στο ομότιτλο έργο του Ευριπίδη.
Σύμφωνα με την τραγωδία, η πιο όμορφη γυναίκα των αρχαίων θρύλων ονομάστηκε
εσφαλμένα «Ελένη της Τροίας »: η Ελένη ουδέποτε πήγε στην Τροία. Οι θεοί
έστειλαν εκεί ένα είδωλο της και γι' αυτό το είδωλο τα ελληνικά φύλα πολέμησαν,
τον πιο φημισμένο πόλεμο στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Υιοθετώντας το
προσωπείο του Τεύκρου, ενός από τους χαρακτήρες της τραγωδίας του Ευριπίδη, ο
Γ. Σεφέρης προσαρμόζει το εύρημα αυτό στο τοπίο και στις περιστάσεις της Κύπρου
του 1954 και του 1955 .
Πρωταγωνιστής του ποιήματος είναι ο ήρωας Τεύκρος, αδερφός του
μεγάλου πολεμιστή Αίαντα του Τελαμώνιου. Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα από τον
Πάρη, η μητέρα του Αχιλλέα Θέτιδα, όρισε να πάρει τα όπλα του γιου της ο
καλύτερος από τους ήρωες των Αχαιών και μάλιστα εκείνος, που έσωσε το άψυχο
σώμα του Αχιλλέα από τους Τρώες. Το σώμα όμως σώθηκε από δύο άνδρες, τον
Οδυσσέα και τον Αίαντα. Ποιος από τους δυο λοιπόν ήρωες θα έπαιρνε τα όπλα;
Κριτές ορίστηκαν ο Αγαμέμνονας και ο Μενέλαος. Σύμφωνα με την κρίση τους τα
όπλα έπρεπε να τα πάρει ο Οδυσσέας γιατί αυτός απομάκρυνε τον εχθρό. Για το λόγο
αυτό ο Αίαντας τρελός από θυμό ρίχτηκε ενάντια στις σκηνές των Ατρειδών για να
τους σκοτώσει. Η θεά Αθηνά όμως που προστάτευε τον οίκο του Ατρέα, έστρεψε την
μανία του Αίαντα κατά τα κοπάδια των Ατρειδών, που ο Αίαντας άρχισε να σφάζει.
Όταν η μήνις του ήρωα κόμπασε, αυτοκτόνησε με το ξίφος του από την ντροπή και
τη λύπη. Ο αδερφός του Αίαντα, Τεύκρος επιστρέφοντας στην πατρίδα του
Σαλαμίνα, εξορίζεται από τον πατέρα του για την απαθή και ουδέτερη στάση- που
κράτησε κατά την φιλονικία του Αίαντα με τους Ατρείδες59 και αναγκάζεται να
περιφέρεται για αρκετό καιρό σπαρασσόμενος από το προσωπικό του δράμα, η λύση
στην υπόθεση αυτή θα δοθεί από το μαντείο των Δελφών όπου ο ήρωας θα
58
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., πρβλ. σελ. 477
59
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ιστορία Αίαντα και Τεύκρου, πρβλ. Ζαν Ρισπέν,
Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία, μτφ. Άρη Αλεξάνδρου, τόμος Β΄, σελ. 113, Τύπος Α.Ε.
54
καταφύγει για εξιλέωση. Ο Απόλλων θα συμβουλεύσει τον νέο να εγκαταλείψει την
Ελλάδα και να μετοικίσει στην Κύπρο, όπου θα ιδρύσει την πόλη Σαλαμίνα, εις
ανάμνησην της πατρογονικής εστίας του. Εδώ λοιπόν έχουμε την σύνδεση ως προς
το θεματολογικό επίπεδο μεταξύ Ευριπίδη και Γ. Σεφέρη, η πόλη δηλαδή Σαλαμίνα
αποτελεί τον κοινό παρονομαστή μεταξύ των δύο πνευματικών ανθρώπων, καθώς
και ο Γ. Σεφέρης την έχει επικαλεστεί σε παλαιότερο ποίημα του. Στο σημείο αυτό
θεωρείται χρήσιμο να αναφέρουμε σύντομα την υπόθεση της τραγωδίας του
Ευριπίδη για μια πληρέστερη εικόνα και κατανόηση του ποιήματος του Γ. Σεφέρη.
Σύμφωνα λοιπόν με μια εκδοχή του μύθου, η κόρη του Δία και της Λήδας και
σύζυγος του βασιλιά της Σπάρτης Μενέλαου, δεν ακολούθησε ποτέ τον Πάρη στην
Τροία.60 Η Αφροδίτη μολονότι είχε κερδίσει τον τίτλο της πιο όμορφης θεάς και
πήρε το χρυσό μήλο της Έριδος από τον Πάρη, ωστόσο αθέτησε την υπόσχεση της
προς τον νέο, δηλαδή την ωραία Ελένη και του παρέδωσε ένα είδωλο αυτής το οποίο
και μεταφέρθηκε στην αυλή του Πριάμου στην Τροία. Η πραγματική Ελένη θα
μεταφερθεί από τον Ερμή, κατ'εντολήν της Ήρας στην Αίγυπτο, στο παλάτι του
βασιλιά Πρωτέα. Εκεί λοιπόν μετά από χρόνια θα την συναντήσει και ο Μενέλαος
επιστρέφοντας νικητής από την Τροία. Στην ίδια τραγωδία, την Ελένη θα συναντήσει
στην Αίγυπτο και ο Τεύκρος, που περνά από εκεί ταξιδεύοντας για το νησί της
Κύπρου.
Ο Γ. Σεφέρης προτάσσει ως μότο στο ποίημα του τρία αποσπάσματα της
τραγωδίας του Ευριπίδη, που συνοψίζουν τους δύο μύθους:
« Τεύκρος: ... στη θαλασσινή Κύπρο, όπου μου όρισε ο Απόλλων να κατοικώ,
δίνοντας της το νησιωτικό όνομα Σαλαμίνα ως ανάμνηση εκείνης της πατρίδος μου ».
στ. 148-150
« Ελένη:Εγώ δεν πήγα στην Τρωάδα, ένα είδωλο μου ήταν ». στ.582
«Αγγελιαφόρος:Τι λες; Ώστε για μια νεφέλη τραβήξαμε του κάκου τόσα
βάσανα; ». στ.706
Θα πρέπει εδώ να έχουμε υπόψιν μας, όπως προαναφέραμε και στην
ανάλυση του ποιήματος« Ο δαίμων της πορνείας », ότι ο Γ. Σεφέρης δεν παραμένει
στους αρχαίους μύθους, αλλά τους μεταφέρει και αναγάγει τα ηθικά τους διδάγματα
στην σύγχρονη εποχή μέσω των παραλληλισμών και των προβληματισμών που θέτει
στον αναγνώστη. Και αυτό γιατί ο ποιητής έχει ήδη ζήσει κατάσαρκα την φρίκη δύο
Παγκοσμίων Πολέμων, τη Μικρασιατική Καταστροφή, από την οποία και επλήγει
ιδιαίτερα, καθώς χάριν σε αυτό το γεγονός στερήθηκε την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη
Σμύρνη. Έτσι λοιπόν ,σε πολλούς από τους στίχους του ποιήματος, παρόλο που
φαινομενικά οι λέξεις αρθρώνονται από τον ήρωα Τεύκρο, στην πραγματικότητα οι
λέξεις και ο λόγος ανήκουν στον ποιητή.
Στο ποίημα « Ελένη »έχουμε έναν δεύτερο απολογισμό του πολέμου. Ο
πρώτος έγινε μέσω του ποιήματος « Ο τελευταίος σταθμός »το 1944. Ωστόσο τα δύο
αυτά ποιήματα διαφοροποιούνται σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους καθώς ο τελευταίος
σταθμός είχε ως όριο αναφοράς τη φρίκη του πολέμου και τις δημόσιες αμαρτίες, τις
ευθύνες δηλαδή των αυτό-εξόριστων Ελλήνων πολιτικών έναντι του
τραυματισμένου έθνους. Αντίθετα στην Ελένη, η προοπτική θα είναι εντελώς
διαφορετική, εδώ όριο αναφοράς γίνεται ο δόλος των συμμάχων, των άλλοτε
ισχυρών « φίλων »της Ελλάδας, που για μια ακόμα φορά θρυμματίζουν και
υπονομεύουν τις θυσίες και τα όνειρα ενός έθνους και εγκλωβίζουν μέσα στην
ωμότητα των πολιτικών τους σκοπιμοτήτων τους εθνικούς πόθους των Ελλήνων,
αναφερόμενοι στον Ελληνικό Εμφύλιο σπαραγμό και την αδερφοκτόνο σύρραξη
60
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την Αφροδίτη και την κρίση του Πάρη, πρβλ. Ζαν
Ρισπέν, ό.π., Τόμος Α΄.
55
καθώς και τον δίκαιο αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου για ανεξαρτησία και εθνική
αποκατάσταση. Βρισκόμαστε συνοπτικά μπροστά σε μια υπόθεση που μας
μεταφέρει μερικές δεκαετίες πίσω, στην εξέγερση του Οκτώβρη του 1931, στη
μαζική κινητοποίηση των Κυπρίων στο πλευρό των συμμάχων κατά τη διάρκεια του
Β' Παγκοσμίου Πολέμου και τέλος στην ανακίνηση του κυπριακού ζητήματος, με το
ενωτικό δημοψήφισμα της 15ης Ιανουαρίου του 1950.
Στην Ελένη, ο Γ. Σεφέρης θα αναγάγει τα ιστορικά και πολιτικά δρώμενα
στην σφαίρα της τραγική ς ποίησης, υπερβαίνοντας μέσα από το καθολικό, το
συγκεκριμένο βάρος των τωρινών καταστάσεων. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε
πως το συγκεκριμένο ποίημα χρίζει ιδιαίτερου ενδιαφέροντος καθώς παρουσιάζει μια
μοναδική ιστορική πτυχή, η οποία ακολουθεί πιθανόν τα βήματα της ποιητικής
φυσιογνωμίας του Κ. Καβάφη καθώς και του ιστορισμού που με τόσο όμορφο τρόπο
αποδίδεται στα ποιήματα του ιδίου και που ο Γ.Σεφέρης είχε ενασχοληθεί με αυτήν
το 1946.
Η μυθική υποδομή όπως αναφέραμε παραπάνω είναι η περιπέτεια του
Τεύκρου, όπως αποδίδεται μέσα από την τραγωδία του Ευριπίδη «Ελένη ». Όλα αυτά
τα στοιχεία που προτάσσονται μέσα από τους στίχους του μεγάλου μας τραγικού,
δίνουν στον αναγνώστη τα θεμελιακά υλικά-τις κατευθυντήριες οδούς του ποιήματος
που είναι ο δόλος, η ματαίωση ,το κενό και ο ξεριζωμός των ανθρώπων που
αναγκάζονται να γυρίζουν χωρίς πατρίδα, στοιχεία που σε μια γενικευμένη εικόνα
χαρακτηρίζουν την ελληνική μοίρα και ακόμα πιο πολύ την προσωπική ζωή και
πορεία του ίδιου του Γ.Σεφέρη.
Το ποίημα ξεκινά με τα αηδόνια που έρχονται να ξυπνήσουν τη νυχτωμένη
μνήμη. Είναι όλη εκείνη η θλιβερή εμπειρία των καιρών, που έρχεται ξαφνικά να
ανατρέψει τη γαλήνη και την αταραξία του ύπνου μας.
« Τ' αηδόνια δε σ'αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες» .
Το αηδόνι λοιπόν λαμβάνει εδώ το συμβολισμό του ποιητικού λόγου, που
ψηλαφεί την οδύνη του ελληνικού λαού, ενός λαού που ταξιδεύει με
κατακερματισμένη μνήμη. Η μνήμη εδώ είναι κοιμισμένη καθώς κομίζει όλες εκείνες
τις εμπειρίες της μέρας, όλη εκείνη την σαρωτική περιπέτεια του χρόνου με τις
εκρήξεις και τις ματαιώσεις του.
« Αηδόνι ντροπαλό, μες στον ανασαμό των φύλλων,
συ που δωρίζεις τη μουσική δροσιά του δάσους
στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές
αυτών που ξέρουν πως δεν θα γυρίσουν.
Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη
Βήματα και χειρονομίες, δεν θα τολμούσα να πω φιλήματα
Και το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας ».
Ήδη από την αρχή θα περάσουν στο ποίημα όλοι εκείνοι οι χαμένοι, τα
σώματα που έχουν χωριστεί με τις ψυχές αυτών που δεν πρόκειται να επιστρέψουν
ποτέ, θυμίζοντας μας το πρώτο σκηνικό της« Κίχλης »,
«μ 'εκείνους που έφυγαν
μ 'άλλους που θα γυρίζανε αν μπορούσαν
ή που χάθηκαν ».
Ωστόσο αυτή η εικόνα της μελαγχολική ς μακαριότητας και της δυσάρεστης
αίσθηση ς που αναδύει ο θάνατος, έρχεται να αναταράξει το ρίγος στο σώμα μιας
σκλάβας, που συμβολίζει την έκρηξη των Ελλήνων της Κύπρου για εθνική δικαίωση,
γεγονός που δείχνει πως έχουμε μεταφερθεί σε ένα νέο επίπεδο στο οποίο η ατάραχη
γαλήνη δεν έχει λόγο να υπάρχει.
Από τη μια μεριά τα σφαγιασμένα κορμιά ενός πολέμου και από την άλλη η
56
υπόμνηση μιας επικείμενης οργής-επανάστασης. Από την άποψη αυτή έχουμε μια
θεώρηση των πραγμάτων που θέτει το κυπριακό μέσα στο χώρο των εθνικών
διεκδικήσεων, σε συνάρτηση με τις σχέσεις με κάποιους ισχυρούς συμμάχους. Κι
ακόμα με έναν πόλεμο στον οποίο ο ελληνισμός θυσίασε εκατόμβες νεανικών
κορμιών στο βωμό του κέρδους και της απληστίας των λίγων, που με το προσωπείο
της δικαίωσης εθνικών αξιών παρέσυραν τη χώρα.
Στη συνέχεια ο ποιητής, που σε όλο το ποίημα θα υποδύεται τον Τεύκρο, μας
δίνει μια δραματική διάσταση στα πράγματα. Μέσα από την αναμέτρηση του με μιαν
αναπότρεπτη μοίρα, ο ήρωας θα οδηγηθεί σε υπαρξιακούς συγκλονισμούς, που θα
αγγίξουν την μεταφυσική απορία και θα καταλήξουν στην απόγνωση ενός ανθρώπου
που διχάζεται και συνθλίβεται από το παράλογο των καιρών.
«Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το
νησί;
Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα:
καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων
ή των θεών,
η μοίρα μου που κυματίζει
ανάμεσα στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα
και μιαν άλλη Σαλαμίνα
μ 'έφερε εδώ σ'αυτό το Υυρογιάλι.
Το φεγγάρι
βγήκε απ' το πέλαγο σαν Αφροδίτη
σκέπασε τα άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να 'βρει
την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ' αλλάζει.
Πού είν ' η αλήθεια;
Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης
το ριζικό μου ενός ανθρώπου που ξαστόχησε ».
Εδώ λοιπόν ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με την απόγνωση ενός
ανθρώπου που περιφέρεται αποδιωγμένος σε καινούργιους τόπους. Η θλιβερή
ιστορία του προσφυγικού και ξεριζωμένου ελληνισμού. Το προσωπικό δράμα του
ίδιου του ποιητή-η μοίρα του διωγμένου Τεύκρου, που ύστερα από έναν πόλεμο θα
αναγκαστεί να πάρει το δρόμο της εξορίας.
Εδώ όμως δεν ερχόμαστε αντιμέτωποι με απλά καινούργιους τόπους, αλλά με
τις καινούργιες τρέλες ή τα παιχνίδια των ανθρώπων και των θεών. Το παράλογο
ενός πολέμου που συντρίβει. Η απελπισία ενός ανθρώπου που ξαστόχησε. Ποιος
όμως είναι πραγματικά αυτός που εντέλει ξαστόχησε; Μήπως είναι ο ίδιος ο ποιητής
μέσα από την προσωπική του περιπέτεια, που τον φέρνει από τόπο σε τόπο, πότε με
τους εξόριστους πολιτικούς της Αιγύπτου και πότε στη δίνη ενός εμφύλιου πολέμου;
Ή μήπως θα μπορεί να είναι η αποτυχία της ανθρωπότητας, μέσα από έναν πόλεμο
που διακήρυσσε την αποκατάσταση όλων εκείνων των θρυμματισμένων αξιών και
συνάμα τη δικαίωση των ανθρώπων αλλά τελικά κατέληξε στην ισοπέδωση, την
καπηλεία και την άρνηση; Ή τέλος είναι η αποτυχία και η ματαίωση του ελληνισμού
που βλέπει για άλλη μια φορά τα δίκαια για τα οποία θυσιάστηκε να γίνονται ερείπια
και να συνθλίβονται μέσα στις σκοπιμότητες μιας ωμής πραγματικότητας;
Ως προς την έννοια του φεγγαριού και συγκεκριμένα της ανοδικής πορείας
που περιγράφει ο ποιητής, ο αναγνώστης δεν θα πρέπει να ξεχνά το, τόσο οικείο
θέμα του συμβολισμού της σελήνης στην ελληνική ποίηση, λογοτεχνία αλλά και
στην ζωγραφική. Ήδη το μοτίβο αυτό εμφανίζεται και στους στίχους της Κίχλης,
οδηγώντας μας στο νησί της Κίρκης, μια σεληνιακή θεά κατ' επέκτασην σε κάτι το
αρνητικό αφού μας εισάγει το θέμα του δόλου και της απάτης λόγω της
57
μεταβλητότητας των φάσεων της σελήνης. Μέσω λοιπόν αυτής της συνεχής αλλαγής,
ο αναγνώστης προετοιμάζεται για την αποκάλυψη του θεμέλιου νοηματικού λίθου
του ποιήματος, που είναι ο δόλος των θεών, που οδηγούν τον άνθρωπο στο αδιέξοδο
και στον παραλογισμό.
« Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια στο Σκάμαντρο.
Ήταν εκεί, στα χείλια της ερήμου...
Και στην Τροία;
Τίποτε στην Τροία-ένα είδωλο.
Έτσι το 'θέλαν οι Θεοί.
Κι ο Πάρης μ 'έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα
ατόφιο
κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια ».
Ο δόλος συνεπώς είναι το στοιχείο που βαραίνει στο ποίημα. Ένας δόλος που
παγιδεύει τον άνθρωπο, τον συντρίβει και τον εξουθενώνει. Ερχόμαστε λοιπόν
αντιμέτωποι όχι απλά σε κάποιο αφηρημένο χώρο εξαπάτησης, πέραν από τη μαγεία
του φωτός της σελήνης, πέραν από τις πολλαπλές μεταμορφώσεις του θαλασσινού
θεού Πρωτέα ερχόμαστε αντιμέτωποι με την έννοια του δόλου ως μιας παντοδύναμη
μοίρα, που υπηρετεί την θέληση και τις ορέξεις σκοτεινών δυνάμεων που
υπερβαίνουν και σκορπίζουν την ανθρώπινη φύση. Όλα συντελούν στο ναυάγιο, την
απώλεια και το θάνατο, γιατί« έτσι το θέλησαν οι θεοί », γιατί έτσι αποφάσισαν οι
δυνάμεις πέραν από μας.
«Κι ο αδερφός μου;
Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,
Τι είναι Θεός; τι μη Θεός; Και τι το ανάμεσα τους; ».
Αυτό άλλωστε είναι και το στοιχείο, που οδηγεί ως την απόγνωση, που
προσφέρει μια μεταφυσική διάσταση στα πράγματα.
Όμως εδώ υπάρχει ένα παραμύθι, αν είναι πραγματικότητα πως αυτό είναι
παραμύθι. Ο μύθος και η ιστορία που συμπλέκονται με ένα παράξενο τρόπο. Η
σφαγή ενός πολέμου που κατακερμάτισε τις ζωές μας και ο δόλος των ισχυρών
συμμάχων μας, που μας οδήγησε στην ματαίωση και στο κενό και στους
« μαντατοφόρους που έρχονται να πούνε
πως τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη ».
Στο σημείο αυτό είναι εμφανής η πολιτική διάσταση των τελευταίων στίχων του
ποιήματος, που μας οδηγούν όχι στην άποψη πως ο Γ .Σεφέρης θεωρούσε ως ένα
μάταιο γεγονός τον αγώνα και τις θυσίες των νέων της ΕΟΚΑ. Άλλωστε όταν το
ποίημα γράφτηκε ο αγώνας δεν είχε αρχίσει ακόμα. Ο Γ.Σεφέρης περιφέρει τη
σκέψη του στην ματαίωση των εξελίξεων από έναν πόλεμο όπου ο ελληνισμός
οδηγήθηκε σε σφαγιασμό και συλλήβδην κάθε προσδοκία για δικαίωση
Οπωσδήποτε ο ποιητής επιτυγχάνει να υπερβεί το συγκεκριμένο, ανάγοντάς
το πάνω σε μια καθολική διάσταση, μιας και στο χώρο της ιστορίας φαίνεται να μας
επιβάλλονται δυνάμεις σκοτεινές και δαιμονικές. Είναι πρώτα η απάτη που μας
ξεπερνά, όλα εκείνα τα στοιχεία που μας διαφεύγουν αδιάκοπα και ύστερα ο δόλος
που έρχεται να μας επιβάλλει το σκοτεινό πεπρωμένο για τον καθένα μας.
Ο Ευριπίδης είναι επίσης παρών στο επίγραμμα « Πενθεύς», ο ήρωας του
οποίου διαμελίζεται από τις Βάκχες, τις ακόλουθες του Διονύσου, στην ομότιτλη
τραγωδία του Ευριπίδη. Το πεπρωμένο του απηχείται πιστά στο τελευταίο ποίημα
58
που συνθέτει την εποχή εκείνη ο Γ.Σεφέρης ,το «Ευριπίδης, Αθηναίος». Εδώ, ο
καθιερωμένος, δύστροπος μισάνθρωπος- του οποίου η τραγωδία είναι να μπορεί να
διακρίνει, χωρίς όμως και να μπορεί να αλλάξει, τις έμφυτες ανθρώπινες αδυναμίες
που καθιστούν την ανθρωπότητα έρμαιο της δυστροπίας των θεών- είναι σαφώς η
εκδοχή που υιοθετήθηκε από τον Γ.Σεφέρη για τον χαρακτήρα του Ευριπίδη:
« Ήταν στρυφνός, οι φίλοι του ήταν λίγοι,
Ήρθε ο καιρός και τον σπάραξαν τα σκυλιά ». 61
Στο τελευταίο εμφανώς πολιτικό ποίημα της συλλογής, βρισκόμαστε
μπροστά σε έναν απολογισμό της ιστορικής και πολιτικής μοίρας του ελληνισμού,
ύστερα από την ολοκλήρωση ενός δραματικού σκηνικού ματαίωσης και φθοράς,
μέσα από έναν πόλεμο και ακόμα έναν προσωπικό απολογισμό και μια προσωπική
μαρτυρία.
« Γέρασε ανάμεσα στη φωτιά της Τροίας
και στα λατομεία της Σικελίας».
Εδώ παρατηρούμε τη συγκλονιστική μαρτυρία ενός ανθρώπου-μήπως του
ίδιου του ποιητή (;), που τον γέρασε, τον διέλυσε η φθορά και η φρίκη που επέφερε
ένας οικουμενικός αλληλοσπαραγμός. Οι φωτιές της Τροίας μας οδηγούν χωρίς
κανένα ενδοιασμό στην τέφρα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που ακόμα αιωρείται
πάνω από τον κόσμο, ακόμα και τα λατομεία της Σικελίας, θυμίζουν τον
Πελοποννησιακό Πόλεμο, δίνοντας ένα έξοχο αλληγορικό στοιχείο για την αναφορά
της εμφύλιας σφαγής στην Ελλάδα.
Και ο Ευριπίδης, ο Αθηναίος ποιητής της τραγικής μοίρας των ανθρώπων, o
άνθρωπος που του άρεσαν οι σπηλιές στην αμμουδιά και οι ζωγραφιές της θάλασσας
« Είδε τις φλέβες των ανθρώπων
σαν ένα δίχτυ των θεών, όπου μας πιάνουν σαν τα αγρίμια,
προσπάθησε να το τρυπήσει ».
Παρατηρούμε εδώ την τραγική μοίρα του ανθρώπου, που παγιδεύεται μέσα
σε
ένα δίχτυ χωρίς διαφυγή και διέξοδο, που παγιδεύεται μέσα στην παντοδύναμη μοίρα
της ιστορίας, αδυνατώντας πολλές φορές, αν όχι πάντα, να ξεφύγει.
Στο τέλος του ποιήματος, ο στρυφνός και μοναχικός άνθρωπος, ο άνθρωπος
που έχει συνειδητοποιήσει την αποτυχία της ιστορίας αλλά που και ο ίδιος έχει
παγιδευτεί στα νήματα της σκοτεινή ς τραγική ς της μοίρας,
« ήρθε ο καιρός και τον σπάραξαν τα σκυλιά».
Θα μπορούσαμε να πούμε πως έτσι οδηγούνται τα πράγματα, στη σφαγή και
στο θάνατο, στα σκυλιά που εδώ δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι σκοτεινές δυνάμεις
της μοίρας που επιβάλλονται οριστικά στον άνθρωπο ωθώντας τον στην παθητική
αποδοχή των καταστάσεων.
Ωστόσο, το μήνυμα που προβάλλεται σε αυτό το ποίημα είναι η διάσταση του
αγώνα του ανθρώπου για δικαιοσύνη και ελευθερία. Μπορεί όντως ο άνθρωπος να
βρίσκεται εγκλωβισμένος μέσα στο δίχτυ της ιστορίας αλά δεν παραμένει άπραγος
έστω και αν τον σπαράσσουν τα σκυλιά.
Πηγή των λεπτομερειών αυτών ήταν η αρχαία εργογραφία του Ευριπίδη.
Είναι εντούτοις αξιοσημείωτο ότι το μοτίβο του διαμελισμού επαναλαμβάνεται σε
δύο από τα ποιήματα της συλλογής. Ο Ευριπίδης, η έλλειψη ψευδαισθήσεων που τον
χαρακτηρίζει και το κοινό τέλος που υποτίθεται πως μοιράστηκε με τον Πενθέα , τον
ήρωα μιας από τις τραγωδίες του, είναι στοιχεία τα οποία φαίνονται ίσως τώρα στον
Γ. Σεφέρη, το καλοκαίρι του 1955, εμβληματικά της τρομακτική ς διορατικότητας,
61
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 266, (επιμ.) Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972
59
καθώς και της σύγκρουσης ισχυρών και ασυμφιλίωτων δυνάμεων, δύο από τα
θεμελιώδη θεματικά κέντρα της ποιητική ς συλλογής« Κύπρον, ου μ'εθέσπισεν... ».
Ωστόσο ο Γ. Σεφέρης κρατά την κορυφαία θέση της συλλογής για το ποίημα
« Εγκώμη », που ξεκίνησε να γράφει εκείνο το απόγευμα του Νοεμβρίου του 1953
που πέρασε με τη Μαρώ και τον Λοίζο και στο οποίο τώρα κάνει τις τελευταίες
διορθώσεις. Από τα άμεσα μηνύματα του ιερού και του σαρκικού έρωτα που πήρε
την ημέρα εκείνη, ο Γ. Σεφέρης συνυφαίνει ένα σύνθετο όνομα, το οποίο παραπέμπει
ταυτόχρονα στα Απόκρυφα Ευαγγέλια και σε προγενέστερες στιγμές επιφανίων στη
σύγχρονη ελληνική ποίηση , ειδικότερα τον 19ο αιώνα στον Σολωμό , και κατόπιν
στον Σικελιανό, τον άμεσο προκάτοχο του Γ. Σεφέρη. Όσο ο ομιλητής παρακολουθεί
τους ανασκαφείς να εργάζονται, αποκαλύπτοντας τα θεμέλια μιας αρχαίας πολιτείας
ο χρόνος ως εκ θαύματος σταματά.
Βλέπει μια γυναικεία μορφή ανάμεσα στους ανασκαφείς ,
« κοίταζα... .... ένα πρόσωπο το φως ν' ανηφορίζει »
και να χάνεται στον ουρανό. Είναι συγχρόνως η αισθησιακή Αφροδίτη της
παγανιστικής αρχαιότητας και η «Οδηγήτρια» , όπως αναπαριστάται στις βυζαντινές
εικόνες, πρόσωπα που , όπως δηλώνει το ποίημα , είναι ένα.
Η κατάληξη αυτή του « Κύπρον , ου μ 'εθέσπισεν » είναι απορία και
προέκταση της «Κίχλης», της προηγούμενης συλλογής του Γ. Σεφέρη, η οποία επίσης
τελειώνει με τη συμβολική αναγέννηση της θεάς του έρωτα στον σύγχρονο κόσμο.
Όμως εδώ, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το όραμα διαθέτει τώρα μια
απλότητα και μιαν αμεσότητα τις οποίες ο Γ. Σεφέρης επιτυγχάνει πολύ σπάνια σε
προηγούμενα ποιήματα. Αντλώντας το υλικό του από αυτή τη μικρή γωνιά του
ελληνικού κόσμου, ο Γ. Σεφέρης κατορθώνει πλέον να αναδημιουργήσει στο χαρτί
τη οικεία και οργανική ενότητα ανάμεσα στο τοπίο, τους ανθρώπους, στην ιστορία
και στον μύθο που πασχίζει να επιτύχει εδώ και είκοσι χρόνια, από τον καιρό του
Μυθιστορήματος και έπειτα, το κάνει τώρα με μεγαλύτερη πληρότητα και
πειστικότητα απ' ότι ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Η «Εγκώμη» είναι η πιο
ολοκληρωμένη ποιητική επιβεβαίωση του Γ. Σεφέρη ως τη στιγμή εκείνη.
Η σχετική απλότητα και η αμεσότητα των δεκαεπτά ποιημάτων που αποτελούν το
«Κύπρον, ου μ 'εθέσπισεν »είναι πρωτόγνωρα στοιχεία στην ποίηση του Γ. Σεφέρη.
Μέσα από την «αποκάλυψη» της Κύπρου και από το« έτος των θαυμάτων» που
ακολουθεί, ο Γ. Σεφέρης πλησιάζει όσο ποτέ άλλοτε στη ζωή του τη «χάρη» του να
μπορέσει να «μιλήσει απλά» . Η συλλογή είναι επίσης μοναδική και για το ότι ο Γ.
Σεφέρης κατορθώνει να αφομοιώσει εδώ, με επιτυχία τις αντίπαλες φωνές των δύο
πιο φημισμένων προκατόχων του, του Καβάφη και του Σικελιανού. Τα ποιήματα
εξακολουθούν να είναι πλούσια σε λογοτεχνικές και ιστορικές αναφορές, η
αφομοίωση, ωστόσο, των στοιχείων αυτών είναι πιο ολοκληρωμένη παρά ποτέ, με
συνέπεια η αναγνώριση των σημείων αναφοράς να προσθέτει σταδιακό βάθος στην
επιφάνεια των ποιημάτων, οι τεράστιες δυσκολίες κατανόησης για τις οποίες είχαν
παραπονεθεί οι κριτικοί στο παρελθόν κατά τα πρώτα ποιήματα του Γ. Σεφέρη, ως
επί το πλείστον τώρα απουσιάζουν. Τα ποιήματα αυτά είναι γεμάτα με το θέαμα,
τους ήχους, την αφή και τη μυρωδιά αληθινών τόπων και στιγμών πραγματικά
βιωμένων , επιπλέον και μέσα σε λίγες μόνο σελίδες, συvυφαίνουν στο σύνολό τους
μιαν αναπαράσταση ολόκληρης της ιστορίας της Κύπρου, από τους προϊστορικού ς
χρόνους ως και τη δεκαετία του 1950.
Το καλοκαίρι εκείνο του 1955, ο Γ. Σεφέρης είναι επίσης απασχολημένος με
τον σχεδιασμό της επόμενης άδειάς του. Σε αυτόν περιλαμβάνεται και η Κύπρος,
όμως οι σκέψεις του τον οδηγούν από την πρώτη κιόλας φάση πιο δυτικά. Τα
Δωδεκάνησα είχαν παραχωρηθεί στην Ελλάδα το 1947, έπειτα από τριάντα πέντε
60
χρόνια ιταλικής κατοχής και μιας σύντομης μεταβατικής περιόδου βρετανικής
διακυβέρνησης.
Το ζεύγος Σεφέρη αναχωρεί από τη Βηρυτό στις 30 Αυγούστου και με μία
σύντομη στάση- επίσκεψη στην Κύπρο, φτάνουν στο νησί της Ρόδου. Αξίζει να
σημειωθεί, ο ενθουσιασμός του Γ .Σεφέρη για το νησί. Αντιπαραβάλλει νοερά τις
εντυπώσεις του αυτές με το πρώτο του βράδυ στη Λευκωσία και οραματίζεται ένα
διαφορετικό μέλλον για την Κύπρο.
Στις 6 Σεπτεμβρίου, ξεσπά στην Τουρκία, κύμα ανθελληνική ς βίας σε όλους
τους οικισμούς όπου υπάρχει ακόμα ελληνική παρουσία. Από τη στιγμή εκείνη όποτε
ο Γ.Σεφέρης αναφέρεται στην Κύπρο, διακατέχεται από το αίσθημα μιας νέας
επείγουσας πιεστική ς σχεδόν ανάγκης. Τώρα επιδιώκει συνειδητά την ενεργή του
ανάμειξη στη διπλωματική σκηνή. Πράγματι μετά από λίγο καιρό, επιστρέφει στην
Αθήνα με σκοπό συνομιλίες στο υπουργείο, καθώς και με τον Βρετανό Πρέσβη, σερ
Τσαρλς Πικ. 62
Το ζεύγος Σεφέρη αναχώρησε από την Κύπρο στις 3 Οκτωβρίου.. Αν
εξαιρέσει κανείς μια πολύ σύντομη επίσκεψη που πραγματοποίησε εκεί το 1969, ο
Γ.Σεφέρης δεν θα επιστρέψει ποτέ ξανά στο νησί όπου είχε θεσπιστεί από τους θεούς
να κατοικήσει ο ήρωας Τεύκρος, ο μυθολογικός του άλλος εαυτός.
Τα τελευταία χρόνια, τα πιο πολυσυζητημένα ποιήματα του Γ.Σεφέρη, τα πιο
διεξοδικά αναλυμένα είναι αυτά που εκδίδει πλέον στα τέλη του 1955 και τα οποία
είναι αφιερωμένα στην Κύπρο. Μολοταύτα, τα ποιήματα αυτά τέθηκαν υπό αυστηρή
κριτική, τόσο από τον άμεσα φιλικό κύκλο του ποιητή, όσο και από το ευρύτερο
φιλολογικό περιβάλλον της εποχής. Η νέα συλλογή, στην αρχή θα αγνοηθεί, έπειτα
θα γίνει αντικείμενο κακόβουλης κριτικής. Τα σχόλια δεν αφορούν τόσο την
ποιότητα των ποιημάτων, όσο αυτό που εκλαμβάνεται ως η πολιτική τους
τοποθέτηση.
62
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, Τόμος 6 σελ. 182: 28 Σεπτεμβρίου 1955 , σελ. 175-176: 19 Ιανουαρίου
1955, (επιμ.) Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
61
Επεισόδιο Δ’
62
Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας και της Κύπρου το 1956
Κατά τη διάρκεια του 1956, παρατηρείται στον ελληνικό χώρο, ένας
υπερκερασμός όλων εκείνων των ανυπέρβλητων οικονομικών εμποδίων που
αναφέρθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο και οφείλονταν κυρίως στην άθλια
οικονομική κατάσταση που επέφεραν τα εμφυλιοπολεμικά και μετεμφυλιοπολεμικά
χρόνια της πρώτης περιόδου. Χάριν στον πακτωλό χρημάτων από τις Ηνωμένες
Πολιτείες Αμερικής και στην συσσώρευση του κεφαλαίου αυτού από τον
βιομηχανικό τομέα, η ιδιωτική πρωτοβουλία μπόρεσε να εξεύρει περιθώρια για
τοποθετήσεις και επενδύσεις και στον παραγωγικό τομέα. Ωστόσο, θα πρέπει να
επισημάνουμε πως σε καμία περίπτωση η επέκταση αυτή του παραγωγικού τομέα
δεν θα είχε υλοποιηθεί αν και η ίδια η κινητήρια δύναμη της, δηλαδή η κοινωνία δεν
ήταν διατεθειμένη να καταναλώσει περισσότερα αγαθά και προϊόντα.
Είναι λοιπόν γεγονός, ότι κατά το έτος 1956 ξεκινά να συντελείται μια έντονη
αμερικανοποίηση στο στυλ ζωής των Ελλήνων πολιτών. Η ζωή της καπιταλιστικής
καταναλωτικής κοινωνίας αρχίζει να αποκτά μαζικό χαρακτήρα. Τα σύγχρονα είδη
προσωπικής κατανάλωσης όπως είναι π.χ. το ιδιωτικό επιβατηγό αυτοκίνητο, η
τηλεόραση, η μόδα, τα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης και αναψυχής κλπ. Καθώς και
οι οικονομικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνέπειες του νέου αυτού τρόπου ζωής
κατακτούν πρώτα τα μεσαία αστικά στρώματα και σταδιακά περνούν και στις λαϊκές
μάζες, προσδίδοντας έναν έντονα αντιφατικό χαρακτήρα σε μια χώρα που
εξακολουθεί να έχει ανεπτυγμένο μόνο τον τομέα της βιομηχανίας θαλασσίων
μεταφορών. Μολονότι, το γενικό ιδεολογικό κλίμα, προτρέπει τον πολίτη για μια
συνεχή κατανάλωση, η αγοραστική δύναμη του κοινού στα αστικά κέντρα παραμένει
περιορισμένη, αδυνατώντας έτσι να καλύψει πολλές από τις νέες ανάγκες που
παρουσιάζονται. Ως προς την περίπτωση της υπαίθρου, η κατάσταση είναι ακόμη
χειρότερη.
Στην πολιτική σκηνή της περιόδου αυτής, θα ανθίσουν οι κάθε μορφής
παρακρατικές οργανώσεις, καθώς ο πολιτικός χώρος της Δεξιάς πλέον έχει απολέσει
την συγκατάθεση του εκλογικού σώματος της Ελλάδας. Το λεγόμενο παρακράτος,
καθοδηγούμενο από ξένα συμφέροντα θα δρα ανεξάρτητα και από την κυβέρνηση.
Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα, διαλύεται στις 10 Ιανουαρίου 1956 η Βουλή και
προκηρύσσονται εκλογές για την 19η Φεβρουαρίου 1956. Την ίδια περίοδο, στις 17
Ιανουαρίου 1956, ο Γεώργιος Παπανδρέου σε σύσκεψη στο Καστρί με εκπροσώπους
της ΕΔΑ θα ανακοινώσει την προεκλογική συνεργασία μεταξύ του Δημοκρατικού
Κέντρου και της ΕΔΑ. Με την συμφωνία αυτή η Αριστερά θα βγει από την πολιτική
απομόνωση που βρισκόταν τόσο καιρό. Ωστόσο καθόλη τη διάρκεια του
προεκλογικού αγώνα, η υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών και του ιδεολογικού
corpus της Αριστεράς για άλλη μια φορά θα αμαυρωθούν από την Δεξιά. Με πλήθος
προπαγανδιστικών κινήσεων και πράξεων, η Δεξιά προσπαθεί να επιβάλλει ένα κύμα
τρόμο στον ελληνικό λαό και να τον αναγκάσει σε συσπείρωση γύρω από το
πρόσωπο του «χαρισματικού» Κ.Καραμανλή. Περίτρανο παράδειγμα αποτελούν τα
εξώφυλλα εφημερίδων που στηρίζουν τον Δεξιό συντηρητικό πολιτικό χώρο, τα
οποία και θα παρουσιάσουν φωτογραφίες πτωμάτων των Δεκεμβριανών. Χιλιάδες
αφίσες με παρόμοιες μακάβριες φωτογραφίες θα κυκλοφορήσουν σε όλη την χώρα.
Ο προεκλογικό ς αγώνας θα ολοκληρωθεί για την Δημοκρατική Ένωση στις 17
Φεβρουαρίου και για την ΕΡΕ στις 16 Φεβρουαρίου 1956, με την συγκέντρωση στην
πλατεία Κλαυθμώνος, όπου ο Κ.Καραμανλής θα υποσχεθεί «σταθερότητα,
δημιουργία και εργασία εις όλους τους Έλληνας» και ταυτόχρονα θα επισείει τον
κίνδυνο του κομμουνισμού « κάθε ψήφος μη διδομένη υπέρ ημών δίδεται υπέρ του
63
Κομμουνισμού ».63
Στις 19 Φεβρουαρίου έγιναν οι εκλογές. Η Δημοκρατική Ένωση
αναδεικνύεται πρώτη. Στις εκλογές αυτές θα ψηφίσουν και για πρώτη φορά και οι
γυναίκες. Ωστόσο το εκλογικό σύστημα προσαρμοζόμενο άλλη μια φορά στα
συμφέροντα της Δεξιάς και έχοντας ως κύρια χαρακτηριστικά την αδικία και την
καλπονοθεία δίδει την πλειοψηφία σε έδρες στην ΕΡΕ. Παρά τις αντιρρήσεις της
αντιπολίτευσης για την ακυρότητα των εκλογών, ο Κ.Καραμανλής θα αναλάβει να
σχηματίσει νέα κυβέρνηση. Έτσι το αίτημα της αντιπολίτευσης να διεξαχθούν νέες
εκλογές με το σύστημα της απλής αναλογικής και υπό κυβέρνησης που θα είχε
επικεφαλή πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης, θα παραμεριστεί. Στις 29 Φεβρουαρίου ο
Κ.Καραμανλής καλείται στα ανάκτορα και του ανατίθεται η εντολή σχηματισμού
κυβέρνησης.
Υπό τους οιωνούς αυτούς και ενώ το κυπριακό ζήτημα θυμίζει ηφαίστειο
έτοιμο να εκραγεί, ο Κ.Καραμανλής εγκαινιάζει την αρχηγική και πρωθυπουργική
του σταδιοδρομία, στον « αναβαπτισμένο » χώρο της Δεξιάς.
Τον ίδιο χρόνο στην Κύπρο οι διαπραγματευτικές συνομιλίες μεταξύ
Μακαρίου και του Άγγλου κυβερνήτη στρατηγού Χάρτινγκ είχαν περιέλθει για άλλη
μια φορά σε τελματώδες σημείο, εμποδιζόμενες από την γνωστή βρετανική άρνηση
για κάθε άλλη λύση, πλην της αυτοκυβέρνησης, δηλαδή της εκλογής βουλής που θα
όριζε πρωθυπουργό της αρεσκείας του αποικιοκράτη Βρετανού κυβερνήτη, ενώ τα
θέματα εξωτερικών υποθέσεων, στρατιωτικού τύπου και γενικής ασφάλειας θα
άνηκαν και θα ασκούνταν αποκλειστικά από τη Βρετανία. Στις 29 Φεβρουαρίου ο
Μακάριος θα απορρίψει για άλλη μια φορά τις θέσεις του Βρετανικού Στέμματος
ενώπιον και του Βρετανού υπουργού Αποικιών Λένοξ Μπόυντ. Η στάση αυτή του
Εθνάρχη της Κύπρου θα αποτελέσει το εφαλτήριο για μια απρόσμενη και συνάμα
αναίσχυντη κίνηση εκ μέρους της Μεγάλης Βρετανίας. Στις 9 Μαρτίου και ενώ ο
Μακάριο ς επρόκειτο να πραγματοποιήσει επίσημη επίσκεψη στην Αθήνα για να
έρθει σε επαφή με τον κ.Καραμανλή, καθώς το νέο πρόσωπο της Δεξιάς πρέσβευε
ίσως και μια αλλαγή στάσης της Ελλάδας απέναντι στο κυπριακό ζήτημα, ο
Εθνάρχης θα μεταφερθεί με άκρα μυστικότητα στο Μαχέ, το κυριότερο νησί του
συμπλέγματος των Σεϋχέλλων στην καρδιά του Ινδικού Ωκεανού. Η είδηση θα
ταράξει την ατμόσφαιρα της Ελλάδας, ως κεραυνός εν αιθρία. Πρώτα θα εξεγερθεί η
Θεσσαλονίκη, όπου τα επεισόδια θα θυμίσουν έντονα την μέρα της 9ης Μαΐου του
1936. Την επόμενη μέρα 12 Μαρτίου είναι η σειρά της Αθήνας. Ο λαός θα κληθεί σε
πάνδημο συλλαλητήριο διαμαρτυρίας εναντίον των εγκληματικών ενεργειών της
Μεγάλης Βρετανίας. Η κυβέρνηση θορυβημένη θα προσπαθήσει για άλλη μια φορά
να φιμώσει το στόμα της λαϊκής βούλησης και θα επιχειρήσει να ακυρώσει το
συλλαλητήριο.
Στις 3 Μαΐου του 1956, ο Γ.Γρίβας επικηρύσσεται από τον στρατηγό
Χάρτινγκ ως ληστής αντί του ποσού των 10.000 αγγλικών λιρών. Στην επικήρυξη
αυτή ο Γρίβας απαντά με τη δική του αντεπικήρυξη του στρατηγού:
« Δεν προσφέρομεν καμμίαν αμοιβήν δια την εκτέλεσιν του Γκαουλάιτερ
Xάρτινγκ. Διότι η εκτέλεσις του αποτελεί καθήκον δια κάθε Έλληνα και οιοσδήποτε τον
φονεύση, δύναται να είναι βέβαιος ότι το όνομα του θα γραφή χρυσοίς γράμμασιν εις
την ιστορίαν του απελευθερωτικού αγώνος της Κύπρου.
ΔΙΓΕΝΗΣ ».64
Και ενώ στην Ελλάδα η ελληνική κυβέρνηση παρουσιάζεται στις 4 Απριλίου
στη βουλή για να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης, 3 μέρες αργότερα στις 7 Μαΐου 1956,
63
Τάσος Βουρνάς, ό.π., πρβλ. σελ. 122-123
64
Τάσος Βουρνάς, ό.π., πρβλ, σελ. 132
64
μετά από δήλωση του Χάρτινγκ ότι επρόκειτο να απαγχονίσει 2 Κύπριους αγωνιστές
ως καταδίκους, η Αθήνα τίθεται επί ποδός πολέμου. Στις 9 Μαΐου διοργανώνεται
ογκώδες συλλαλητήριο κατά των εκτελέσεων, για το οποίο είναι σύμφωνη και η
ελληνική πολιτική ηγεσία. Κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου το πλήθος θα
εξορμήσει με στόχο την Βρετανική Πρεσβεία και καθοδόν θα καταστρέψει γραφεία
της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Στην βίαιη σύγκρουση που
ακολούθησε, πολλοί είναι εκείνοι που θα θυμηθούν την κατάσταση που επικράτησε
στο κέντρο των Αθηνών κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών. Ο τραγικός
απολογισμός είναι 3 νεκροί και 170 τραυματίες.
Ο στρατηγός Χάρτινγκ σε αντίποινα των διαμαρτυριών του ελληνικού λαού
θα διατάξει την επόμενη κιόλας ημέρα την εκτέλεση δια απαγχονισμού στις
Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας, του απόφοιτου της Αγγλικής Σχολής Μιχαήλ
Καραολή 23 ετών και του Ανδρέα Δημητρίου, 22 ετών.
65
Στάσιμο Δ΄
66
Η αρχή του τέλους ενός λαού.
Στο μεταξύ, ο Γ .Σεφέρης στη Βηρυτό παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις
στην Κύπρο. Τους πρώτους μήνες του 1950, η προσωπική του θέση έχει σκληρύνει
αρκετά και αιτία είναι τα τεκταινόμενα στο νησί. α νέος κυβερνήτης της Κύπρου,
στρατάρχης Σερ Τζόν Χάρντιν, κήρυξε την Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης στα τέλη
Νοεμβρίου. Η Ε.Ο.Κ.Α. επικηρύσσεται και πλέον οι μαζικές συλλήψεις και οι
αποκλεισμοί χωριών και συνοικιών για αντίποινα, αποτελούν καθημερινό φαινόμενο.
Η επιβολή της θανατική ς ποινής σε όποιον κατέχει όπλο, σε συνδυασμό με την
σύλληψη του αρχιεπισκόπου Μακαρίου στο αεροδρόμιο της Λευκωσίας στις 9
Μαρτίου, προκάλεσαν την μεγαλύτερη και μακροχρόνια οργή των Ελλήνων της
Κύπρου και της Ελλάδας. Ο Μακάριος απελάθηκε και έμεινε υπό κράτηση στις
Σεϋχέλλες για περισσότερο από ένα χρόνο.
Σε ένα γράμμα προς τον Όσμπερτ Λάνκαστερ, ο Γ.Σεφέρης εκδηλώνει την
οργή του για τα γεγονότα αυτά, χρησιμοποιώντας μια ωμή εικόνα η οποία
παραπέμπει στην παλιά αποστροφή του για την επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου του
Β' στην Ελλάδα το 1935. Χαρακτηριστικά γράφει,
« Απίστευτο: Ποιος Ρώσος Ιάγος είχε πάλι την ιδέα να ανασύρουν από τις σκόνες της
την αραχνιασμένη παράδοση της απέλασης νέγρων βασιλιάδων απ' την Ουγκάντα στις
Σεϋχέλλες; Πριν δύο χρόνια το πρόβλημα δεν ήταν η Ένωση, όπως θα γινόταν η ένωση
της Κύπρου με την Ελλάδα. Τώρα το πρόβλημα μοιάζει να είναι ποιος από τους
ισχυρούς θα προλάβει να σπρώξει την Ελλάδα και την Κύπρο πίσω από το Σιδηρούν
Παραπέτασμα. Περίεργος ανταγωνισμός, μα την αλήθεια. Μεγάλο κρίμα.»65
Σε άλλη επιστολή, συγκεκριμένα "ένα προσχέδιο επιστολής, ο Γ.Σεφέρης
περιγράφει επιπλέον την Ε.Ο.ΚΑ., η οποία στα μάτια των Βρετανών ήταν μια
τρομοκρατική οργάνωση, λέγοντας πως:
«για όλη την Ελλάδα [ η Ε.Ο.ΚΑ.] αποτελεί αντιστασιακή ομάδα καθαρής μορφής
{:}της μορφής που είχε γνωρίσει ο Πάντυ [ Λη Φέρμορ, οι πολεμικές επιδόσεις του
οποίου στην κατεχόμενη Κρήτη ήταν πλέον θρυλικές ] και τόσοι άλλοι, όταν
πολεμούσαμε μαζί ».66
Έχει ειπωθεί πως πριν φύγει από την Βηρυτό ο Γ. Σεφέρης έφθασε σε σημείο
να ορκισθεί αλληλεγγύη προς την Ε.O.Κ.Α.. Εντούτοις αυτό είναι μάλλον απίθανο,
λόγω της ιδιοσυγκρασίας του ίδιου. Σε όλη του την ζωή αρνιόταν σταθερά την
ανοικτή πολιτική ένταξη και μόνο σε σημαίνουσες περιπτώσεις συντάχθηκε με
οποιαδήποτε μορφή συλλογικών ενεργειών.
Ωστόσο είναι σχεδόν σίγουρο πως κατά την πρώτη αυτή φάση της κρίσης, ο
Γ .Σεφέρης επιδοκιμάζει την εκστρατεία βίας που εισάγει η αντιστασιακή ομάδα
Ε.O.Κ.Α., αναφέρεται στον αρχηγό της οργάνωσης συνταγματάρχη Γεώργιο Γρίβα
με το πολεμικό του ψευδώνυμο « Διγενής », ένα όνομα με ηρωικούς απόηχους από
τη μεσαιωνική εποχή.. Αυτά αποδεικνύουν πόσο έχει αλλάξει η θέση του από το
καλοκαίρι του 1954, όταν αναφέρεται στις ολέθριες συνέπειες που θα ακολουθήσουν
εάν τελικά φούσκωνε «της πίκρας το προζύμι ». Αν και συνέχισε να τρέφει
συναισθήματα σεβασμού για τον Γ .Γρίβα καθόλην τη διάρκεια της ρήξης, δεν
65
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης Περιμένοντας τον Άγγελο, σελ. 491, (μτφ) Μίκα Προβατά,
66
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. σελ. 492. πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 6, σελ.206-207: 13 Μαΐου
1956 («C[ardiff]- … Γιατί η Ελλάς ενεκολπώθη την Τρομοκρατία; Ε[γω-]- Γιατί ο Ελληνικός λαός
συγκινείται από εκείνους που αγωνίζονται… Έπρεπε κάτι να γίνει, έστω και με λόγια, όταν δεν
μπορούσαν να γίνουν έργα για να βοηθήσουν αυτούς τους ανθρώπους. Αλλιώς η Κυβέρνηση θα είχε
κατηγορηθεί προδοτική…» ). (επιμ.) Παναγιώτης Μέρμηγκας, Ίκαρος, Αθήνα 1975-1990.
67
υπάρχουν στοιχεία για το ότι είχαν ποτέ άμεσες σχέσεις.
Την 1 η Ιουνίου πληροφορείται από το βραδινό δελτίο του αθηναϊκού
ραδιοφώνου
πως μετατίθεται πάλι στο υπουργείο, επικεφαλής της Δεύτερης Πολιτικής
Διευθύνσεως με αρμοδιότητα την Κύπρο. Βρίσκεται ήδη στο μάτι του κυκλώνα67. Ο
Γ .Σεφέρης γνώριζε ήδη από τις αρχές του χρόνου ότι θα μπορούσε να ελπίζει
σύντομα σε νέα μετάθεση, έχει συμπληρώσει τρία χρόνια στη Βηρυτό.
Στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας, νέος πρωθυπουργός είναι ο Κωνσταντίνος
Καραμανλής, μια δυναμική προσωπικότητα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο γαμπρός του
Γ.Σεφέρη Κωστάκης Τσάτσος, ήταν ήδη στενός συνεργάτης του νέου
πρωθυπουργού. Από τις εκλογές του Φεβρουαρίου, ο Κ.Τσάτσος κατέχει την
εμπιστευτική θέση του υπουργού παρά τω πρωθυπουργώ. Την ίδια περίοδο, φαίνεται
πως στο υπουργείο ήθελαν να στείλουν τον Γ.Σεφέρη στο Κάιρο, ωστόσο όπως ο
ίδιος γνωστοποιεί, αρνείται επικαλούμενος λόγους υγείας.
Εξετάζοντας με ψυχραιμία τις πιθανές διαθέσιμες επιλογές, ο Γ .Σεφέρης
καταλήγει πως θα προτιμούσε τη Μόσχα. Η θέση που ουσιαστικά στόχευε όλο αυτό
τον καιρό είναι το Λονδίνο. Όπως ομολογεί στη σύζυγο του Μαρώ, ακόμη και αν το
) ζευγάρι επιβαρυνόταν οικονομικά, « κι αν δεχόμουν, θα πήγαινα για να βοηθήσω
αυτά τα παιδιά που σκοτώνονται, αν μπορούσα» αναφερόμενος στην Κύπρο. Είναι
φανερό πως επιθυμεί άμεση ανάμειξη στο κυπριακό ζήτημα. Προς το παρόν όμως
δεν υπάρχει κενή θέση στη θέση-κλειδί της Πρεσβείας του Λονδίνου.
Στα τέλη Μαΐου, η κυβέρνηση Κ.Καραμανλή κερδίζει μετά βίας την
ψηφοφορία μετά από πρόταση μομφής, η οποία κατατέθηκε στη Βουλή για τους
χειρισμούς της κυβέρνησης στο θέμα της Κύπρου. Αυτονόητο θύμα των παραπάνω
εξελίξεων, αποτελεί ο υπουργός εξωτερικών, στη θέση του οποίου διορίζεται ο
Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας. Η διάρκεια της θητείας του ίδιου θεωρήθηκε μικρής
διάρκειας από το βρετανικό Forein Office αλλά και από τον ίδιο. Εντούτοις, ο
Ε.Αβέρωφ παρέμεινε στη θέση αυτή για 8 χρόνια και υπήρξε ο κύριος
διαπραγματευτής από ελληνικής πλευράς του διακανονισμού της κυπριακής κρίσης.
Η πορεία της υπουργίας του Ε.Αβέρωφ επέδρασε επίσης καταλυτικά στην
διαμόρφωση των τελικών σταδίων της διπλωματικής σταδιοδρομίας του Γ.Σεφέρη.
Μια από τις πρώτες ενέργειες του Ε.Αβέρωφ, όταν ανέλαβε καθήκοντα ήταν ο
διορισμός του Γ .Σεφέρη στη Διεύθυνση του υπουργείου με αρμοδιότητα για την
Κύπρο.68 Η ανακοίνωση της νέας μετάθεσης του Γ.Σεφέρη προκάλεσε την οργή του
ίδιου. Σε μια βιαστική ανταλλαγή τηλεγραφημάτων, συμφωνήθηκε να έρθει για
συνομιλίες στην Αθήνα προτού αποδεχτεί την νέα θέση.
Στην Αθήνα, ο Γ.Σεφέρης συζήτησε όχι μόνο με ανώτερους αξιωματούχους
και με βουλευτές που ενδιαφέρονταν για την Κύπρο καθώς και με διευθυντές
εφημερίδων, οι οποίοι ήταν ηχηροί υποστηρικτές της Ένωσης, και πηγή ανησυχίας
για την κυβέρνηση.
Κορυφαία στιγμή της δεκαήμερης επίσκεψης του Γ.Σεφέρη στην Αθήνα
ήταν η πρόσκληση για μια κρυφή συνάντηση στο σπίτι του ίδιου του πρωθυπουργού,
την Τρίτη 12 Ιουνίου. Παρόντες ήταν επίσης ο Ε.Αβέρωφ" ο μόνιμος Γραμματέα του
υπουργείου εξωτερικών Περικλής Σκεφέρις και ο Κ.Τσάτσος. Από τη στιγμή εκείνη
και έως τα τελικά στάδια της κρίσης του Κυπριακού, ο Γ.Σεφέρης συμμετέχει στον
πυρήνα της κλειστής ομάδας πολιτικών και αξιωματούχων οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι
για τον καθορισμό της πολιτικής της ελληνικής κυβέρνησης. Στο στάδιο αυτό, ο
Γ.Σεφέρης είναι αποφασισμένος πως η κρυφή στήριξη προς τον ένοπλο αγώνα της
67
Ρόντρικ μπήτον, ό.π., σελ. 493
68
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 495
68
Κύπρου έπρεπε να συνεχιστεί. 69
Το ζεύγος Σεφέρη εγκαταλείπει την Βηρυτό στις 30 Ιουλίου του 1956,
προκειμένου να αναλάβει νέα καθήκοντα στο υπουργείο στην Αθήνα. Το άμεσο έργο
που τον περιμένει είναι η προετοιμασία του υπομνήματος της κυβέρνησης προς την
Ενδέκατη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. Μη όντας αυτοδιαθέσιμο
κράτος, η Κύπρος δεν είχε δικαίωμα ιδίας αντιπροσώπευσης στο διεθνές φόρουμ.
Και τα δύο προηγούμενα χρόνια, η ελληνική κυβέρνηση είχε αναλάβει την
υποχρέωση να θέσει το ζήτημα της αυτοδιάθεσης της Κύπρου στην ημερήσια
διάταξη του Ο.Η.Ε. εκ μέρους της ελληνοκυπριακής κοινότητας. Το 1954 η
συζήτηση δεν είχε καταλήξει σε αποφάσεις, το 1955 και κάθε περαιτέρω συζήτηση
για την Κύπρο είχε παραμερισθεί. Στις πρώτες σχετικά εκείνες μέρες του Ο.Η.Ε., οι
αποφάσεις που βάραιναν περισσότερο, ήταν κοινή πεποίθηση πως μια απόφαση στη
Νέα Υόρκη υπέρ της αυτοδιάθεσης αρκούσε για να γίνει η ένωση πραγματικότητα.
Ο Γ .Σεφέρης δείχνει μεγάλη πίστη στα πιθανά αποτελέσματα των προσπαθειών της
χώρας του στα Ηνωμένα Έθνη από όση θα επιτρέψουν αργότερα τα ίδια τα γεγονότα.
Πιέζει τον Ε.Αβέρωφ να μην αποδυναμώσει τις ελληνικές προσπάθειες με
παράλληλες διαπραγματεύσεις είτε με το Ν.Α.Τ.Ο. είτε απευθείας με την τουρκική
κυβέρνηση.70 Ο Γ.Σεφέρης αναχωρεί τον Νοέμβριο του 1956 μαζί με μια
αντιπροσωπεία υπουργών, βουλευτών και αξιωματούχων με επικεφαλή τον
Ε.Αβέρωφ. Δύο μήνες αργότερα, ο Γ.Σεφέρης βρίσκεται ξανά στην Αμερική,
προκειμένου να προετοιμαστεί για τις συνεδριάσεις των επιτρόπων του Ο.Η.Ε., οι
οποίες θα πραγματοποιούνταν επιτέλους τον Φεβρουάριο του 1957.
69
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, ό.π., σελ. 218: 7 Ιουνίου 1956.
70
«Σελίδες από το ανέκδοτο Πολιτικό Ημερολόγιο Γ’ (1956-1960)»: 24 Νοεμβρίου 1956 (Συμβουλή του
Γ. Σεφέρη προς τον Ε. Αβέρωφ σχετικά με μια συνάντηση των Υπουργών Εξωτερικών του ΝΑΤΟ στο
Παρίσι), (επιμ.) Γιώργος Γεωργής, Τα Νέα, Πρόσωπα 48 (5 Φεβρουαρίου 2000), σελ. 22-23.
69
Έξοδος
70
Η πτώση
O Κ. Καραμανλής και ο Ε. Αβέρωφ κατορθώνουν να πείσουν τη Γενική

Συνέλευση να εντάξει την ελληνική πρόταση στην ημερήσια της διάταξη. Όταν
ξεκινούν οι συζητήσεις στην Πολιτική Επιτροπή του Ο.Η.Ε. στις 18 του μηνός, έχουν
κατατεθεί δύο σχέδια προτάσεων. Το ένα από την Ελλάδα, το άλλο από τη Μεγάλη
Βρετανία, με το οποίο καταδικάζεται η Ελλάδα για την υποστήριξη που παρέχει στην
τρομοκρατική οργάνωση της Κύπρου. Ήδη από τις αρχές του χρόνου, οι
παρασκηνιακές διαβουλεύσεις ήταν έντονες και από τις δύο πλευρές. Ο Γ.Σεφέρης
μένει ικανοποιημένος με τις προετοιμασίες της αντιπροσωπείας του. Όταν ο Ε.
Αβέρωφ δέχεται να υιοθετήσει στον εναρκτήριο λόγο του τη σκληρή γραμμή που
πρότεινε ο Γ.Σεφέρης, έχει επιτευχθεί για αυτόν μια κρίσιμη και κατά τη γνώμη του
ικανοποιητική « στροφή ». Κατά το πέρας των συζητήσεων γράφει στην σύζυγο του:
« Νομίζω κι εγώ ότι τούτη τη φορά κάναμε κάτι καλό. Ένα σημαντικό βήμα.[...] Μην
υπερηφανεύεσαι για τον άντρα σου, άλλα πράγματα μπορεί να κάνει ο άντρας σου.
Τούτα είναι ένα μικρό πετραδάκι, μια μικρούτσικη συνεισφορά για να μην βασανίζεται
ο κόσμος εκείνος που γνωρίσαμε και αγαπάμε... ».71
Ωστόσο, στην πραγματικότητα, τα μεγάλα αυτά βήματα που έγιναν τον
Φεβρουάριο του 1957 ήταν σε μεγάλο ποσοστό απατηλά. Στις 26 Φεβρουαρίου, όταν
πραγματοποιείται η ψηφοφορία της Γενικής Συνέλευσης, οι δύο προτάσεις έχουν
αποσυρθεί για να αντικατασταθούν από μια ανώδυνη, συμβατική τρίτη λύση.
Η ψηφοφορία στα Ηνωμένα Έθνη, τον Φεβρουάριο του 1957 επηρεάζει τα ευρύτερα
γεγονότα, περισσότερο με την επιλογή της χρονικής στιγμής και όχι τόσο με την ίδια
την απόφαση των Βρετανών να αφεθεί ελεύθερος, στις 6 Απριλίου, ο Μακάριος,72 ο
οποίος βρισκόταν υπό κράτηση στις Σεϋχέλλες. Ωστόσο οι βρετανικές αρχές
εξακολουθούν να απαγορεύουν την επιστροφή του Μακάριου στην Κύπρο, αντ'
αυτού ο Μακάριος στις 17 Απριλίου πηγαίνει στην Αθήνα. Ο Γ.Σεφέρης είναι παρών
στο αεροδρόμιο για να υποδεχτεί τον εξόριστο εθνάρχη. Για τα επόμενα δύο χρόνια,
ο Μακάριος μαζί με το επιτελείο του θα εγκατασταθούν στο ξενοδοχείο Μεγάλη
Βρετανία. Αλληλένδετο γεγονός με την επιστροφή του Μακαρίου σε ελληνικό
έδαφος αποτελεί και η είδηση πως η θέση του πρέσβη στο Λονδίνο πρόκειται να
ελευθερωθεί και πως είναι δική του. Τα πιόνια στήνονται σιγά σιγά, για να ξεκινήσει
η παρτίδα του παιχνιδιού, ενός παιχνιδιού από την έκβαση του οποίου εξαρτάται η
ελευθερία ενός λαού ή ο ολοκληρωτικός καταποντισμός του.
Η στάση της Βρετανίας ως προς την νέα αυτή αλλαγή του πρέσβη, δεν έτυχε
και της καλύτερης αντιμετώπισης. Ο Γ.Σεφέρης δεν μπόρεσε να αναλάβει αμέσως
καθήκοντα πρέσβη, καθώς έπρεπε να προετοιμάσει το υπόμνημα της ελληνικής
κυβέρνησης για το Ν.Α.Τ.Ο., το δεύτερο διεθνές φόρουμ μετά τον Ο.Η.Ε. Το
Συμβούλιο του Ν.Α.Τ.Ο. επρόκειτο να συνέλθει στη Βόννη, από τις 2 ως τις 5 Μαΐου
του 1957.Ο Γ.Σεφέρης συνόδευσε τον υπουργό εξωτερικών Ε. Αβέρωφ, όπου
κατέθεσε διαμαρτυρίες προς το Συμβούλιο της Ευρώπης κατά του περιορισμού των
πολιτικών δικαιωμάτων από τους Βρετανούς στην Κύπρο. Στη συνάντηση του
Ν.Α.Τ.Ο. η Ελλάδα έκανε ένα ακόμη βήμα ήσσονος σημασίας, καθώς ο νέος Γενικός
Γραμματέας, Πολ Ανρί Σπάακ, ήταν πολύ πιο θετικός από ότι ο Βρετανός
προκάτοχος του. Κατά την συνάντηση αυτή, ξεκίνησαν σοβαρές προσπάθειες
συνομιλιών για μια πιθανή συμβιβαστική λύση του Κυπριακού. Αντί για την Ένωση
με την μητρόπολη Ελλάδα, όπως επιθυμούσε η ελληνική πλευρά, ή τον διαμελισμό
71
Ρόντρικ Μπητον, Γιώργος Σεφέρης Περιμένοντας τον Άγγελο, σελ. 502, μτφ. Μίκα Προβατά,
72
Ρόντρικ Μπητον, ό.π., σελ. 503.
71
του νησιού, όπως απαιτούσε τότε η τουρκική κυβέρνηση, η λύση που προτείνεται και
ίσως αποτελεί τη χρυσή τομή, είναι η ανεξαρτησία του Κυπριακού κράτους.73
Τα παραπάνω συνθέτουν το πολιτικό σκηνικό όταν ο νέος πρέσβης έφτασε στο
Λονδίνο για να αναλάβει τα καθήκοντα του, στις 15 Ιουνίου του 1957.
Σε αυτό το διάστημα η κατάσταση στην Κύπρο επιδεινώνεται όλο και
περισσότερο. Η Ε.Ο.ΚΑ., εξακολουθεί να οργανώνει δολοφονίες και σαμποτάζ, που
τα διακόπτει η μονομερής ανακωχή και η εκστρατεία παθητικής αντίστασης.
Μεγάλος αριθμός Ελληνοκυπρίων, χωρίς να δικαστεί, κρατείται πλέον από τον
βρετανικό κατοχικό στρατό σε στρατόπεδα κρατουμένων. Η αντικατάσταση του
στρατάρχη Σερ Τζον Χάρντιν και η τοποθέτηση του Σερ Χιου Φουτ στη θέση του
κυβερνήτη, ο οποίος είχε ριζοσπαστικές τάσεις και οικογενειακούς δεσμούς με την
Εργατική Αντιπολίτευση στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, άλλαξε τη μορφή όχι όμως
και την ουσία της βρετανικής πολιτικής στην Κύπρο. Την ίδια εποχή, η Ε.Ο.Κ.Α.
αποκτά τουρκικό αντίζηλο, ο οποίος όπως και η Ε.Ο.Κ.Α. διαθέτει την κρυφή
υποστήριξη του τουρκικού κράτους. Για πρώτη φορά οι Τουρκοκύπριοι και οι
Ελληνοκύπριοι αλληλοσκοτώνονται στους δρόμους. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, η
αδιαλλαξία και των δύο κυβερνήσεων κορυφώνεται εκ νέου. Η διεθνής διάσταση που
είχε δοθεί αρχικά στην κρίση από τους Βρετανούς, με σκοπό να αντικρούσουν την
απειλή που παρουσίαζε η Ε.Ο.Κ.Α. για την κυριαρχία τους, περιορίζεται πλέον σε
τοπικό επίπεδο, διεκδικώντας τη θέση της στην καρδιά και τη σκέψη των Κυπρίων.
Η πραγματική απειλή για τα ελληνικά και τα ελληνοκυπριακά συμφέροντα δεν
προέρχεται πλέον από την αποικιακή Βρετανική Αρχή, αλλά από την
τουρκοκυπριακή μειονότητα και τους στρατιωτικούς υποστηρικτές της στην Άγκυρα.
Σε αυτές τις νέες συνθήκες, η παλιά σκληρή υποστήριξη του Γ.Σεφέρη προς την
εκστρατεία της Ε.Ο.Κ.Α. εγκαταλείπεται. Η συνέχιση του ένοπλου αγώνα κατά των
Βρετανών συνεπαγόταν, την ενίσχυση του παιχνιδιού της Toυρκίας.
Το διπλωματικό αδιέξοδο το οποίο αντιμετωπίζει το Κυπριακό ζήτημα,
ξεπερνάτε με την παρέμβαση της Βρετανίας. Το νέο αυτό σχέδιο έχει το
πλεονέκτημα για τον εξωτερικό παράγοντα, πως δεν ενδιαφέρεται για το αν τα
εμπλεκόμενα κράτη ασπαστούν τη νέα αυτή λύση. Δρώντας λοιπόν ανεξάρτητα από
την κοινή βούληση των κρατών, μια πρώτη εκδοχή του σχεδίου που έχει προταθεί το
καλοκαίρι του 1957, λήγει χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Μια τροποποιημένη εκδοχή
είχε εκπονηθεί, μέσα σε κλίμα γενικής μυστικότητας, στις αρχές του 1958. Αυτό
ήταν και το λεγόμενο Σχέδιο Μακμίλαν. Η ουσία του σχεδίου ήταν ένα ενδιάμεσο
νομικό καθεστώς για την Κύπρο, γνωστό ως « Τρικυριαρχία »: Η Βρετανία θα
διατηρούσε την κυριαρχία, ωστόσο θα την ασκούσε πλέον σε συνεργασία με τις
κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας, διαμέσου των αντίστοιχων εκπροσώπων
τους, οι οποίοι θα είχαν εκτελεστικό ρόλο στο πλευρό του Βρετανού κυβερνήτη.74
Η αδιαπραγμάτευτη επιθυμία της βρετανικής κυβέρνησης να επιβληθεί το
σχέδιο αυτό ταχύτατα, πριν από τις γενικές εκλογές του επόμενου χρόνου στη
Βρετανία, σφράγισε την αρχή του τελευταίου γύρου της κυπριακής κρίσης.
Ο Γ.Σεφέρης τονίζει το επίμαχο σημείο του σχεδίου, ότι η « Τριπλή
Κυριαρχία »έδινε στην Τουρκία δικαιώματα επί της Κύπρου τα οποία είχε ρητώς
αποποιηθεί με τη Συνθήκη της Λοζάννης το 1923. ο Γ. Σεφέρης δεν χρειάζεται να
εξηγήσει την φύση της Νέμεσης την οποία φοβάται. Σε μια ιδιαίτερη συνάντηση λίγο
αργότερα με τον Σέλγουιν Λόιντ, τον Υπουργό Εξωτερικών, διαμαρτύρεται πως«
αυτή είναι η αρχή της Τουρκικής επανακατοχής της Κύπρου, και ότι αυτό που
επιθυμεί η τούρκικη κυβέρνηση τώρα δεν είναι ο μερισμός, αλλά ολόκληρο το νησί
73
74
72
».Σχεδόν μετά την συνάντηση, οι Βρετανικές Αρχές στην Κύπρο εξαπολύουν την «
επιχείρηση Σπιρτόκουτο », μια εκκαθαριστική εκστρατεία εναντίον της Ε.Ο.Κ.Α., η
οποία αγνοεί εντελώς τις εξίσου δολοφονικές δραστηριότητες της αντίπαλης
τουρκικής οργάνωσης Τ.Μ.Τ.
Στις 07 Αυγούστου, ο Μακμίλαν αναχωρεί συνοδευόμενος από τον Υπουργό
Εξωτερικών και τον Υπουργό Αποικιών για απευθείας συνομιλίες στην Αθήνα και
την Άγκυρα. Ο Γ.Σεφέρης καλείται στην Αθήνα προκειμένου να παραστεί στις
συναντήσεις του Μακμίλαν με τον Κ. Καραμανλή και τον Ε. Αβέρωφ. Η ημερομηνία
που αποφασίζεται για την εφαρμογή του σχεδίου είναι η 1η Οκτωβρίου του 1958.
Ούτε η ελληνική κυβέρνηση, ούτε και οι ελληνοκυπριακές οργανώσεις δεν είναι
διατεθειμένες να συνεργαστούν. Η Τουρκία έχει εγκρίνει το σχέδιο και ορίζει
μάλιστα και τον πρόξενό της στη Λευκωσία επίσημο εκπρόσωπο της κυβέρνησης της
Άγκυρας στην Κύπρο. Οι Έλληνες αρνήθηκαν να ορίσουν δικό τους εκπρόσωπο.
Ένα αίσθημα αποτρόπαιης προσδοκίας κυριεύει την Κύπρο. Η Βρετανική Πρεσβεία
στην Αθήνα προειδοποιεί πως η ελληνική κυβέρνηση είναι έτοιμη να εγκαταλείψει
το Ν.Α.Τ.Ο., να διακόψει τι διπλωματικές σχέσεις ή να παραιτηθεί.
Στην Κύπρο, η Ε.Ο.Κ.Α. ανταπαντά στην εφαρμογή του «Σχεδίου
Μακμίλαν» εξαπολύοντας νέα εκστρατεία βίας, η οποία και άφησε πίσω της 45
νεκρού και 370 τραυματίες κατά την διάρκεια του « Μαύρου Οκτώβρη ».
Την ίδια περίοδο το θέμα του Κυπριακού ζητήματος, συζητάται για άλλη μια
φορά στα Ηνωμένα Έθνη, στις αρχές του Δεκεμβρίου του 1958. Οι συζητήσεις αυτές
δεν διαφέρουν και πολύ από τις προηγούμενες. Στα γεγονότα αυτά ο Γ.Σεφέρης δεν
έχει καμία εμπλοκή. Ωστόσο δεν μπορεί να φανταστεί τις ραγδαίες εξελίξεις που
λαμβάνουν χώρα στους διαδρόμους του κτηρίου των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα
Υόρκη, στο τέλος της τελευταίας συνάντησης της Πολιτικής Επιτροπής στις 4
Δεκεμβρίου.
Κατά το διάλειμμα των επίσημων αντιπαραθέσεων της ελληνικής και της
τουρκικής αντιπροσωπείας, συνηθιζόταν η ειρωνική επιδοκιμασία των
εμπλεκόμενων πολιτικών. Ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης είχε γίνει αποδέκτης της θρασύδειλης
αβρότητας του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών Φατίν Ζορλού, μετά τη συζήτηση
του 1957.'Όμως στη συγκεκριμένη συζήτηση και κατά το διάλειμμα της, ο Φ.
Ζορλού πλησίασε τον Ε. Αβέρωφ και συμφώνησε μαζί του να γίνουν μυστικές
συνομιλίες σχετικά με το μέλλον της Κύπρου. Συνομιλίες από τις οποίες θα
εξαιρούνταν όλοι οι υπόλοιποι, συμπεριλαμβανομένης και της Βρετανικής
Αποικιακής Αρχής. Η πρώτη από αυτές τις συνομιλίες πραγματοποιήθηκε 2 ημέρες
αργότερα. 'Όπως καυστικά σχολιάζει ο Γ.Σεφέρης« ο κος Ζορλού και ο κος Αβέρωφ,
αντήλαξαν στη Νέα Υόρκη τούρκικα λουκούμια ».
Στις 16 Δεκεμβρίου ο Γ.Σεφέρης μεταβαίνει στο Παρίσι, για να παραστεί
στην Ετήσια Σύσκεψη των Υπουργών Εξωτερικών των χωρών του Ν.Α.Τ.Ο. Στην
ίδια συνάντηση βρίσκονται και ο Φ.Ζορλού και ο Βρετανός υπουργός Σέλγουιν
Λόιντ. Οι επίσημες ημέρες στο Παρίσι, χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα κρίσιμες ως προς
την έκβαση του Κυπριακού.
Εντωμεταξύ, ο Ε. Αβέρωφ έχει ενημερώσει τον Κ. Καραμανλή για την
διπλωματική επιτυχία στη Νέα Υόρκη. Σύμφωνα με την προκαταρτική βάση της
συμφωνίας των δύο υπουργών, γίνεται λόγος για την προσπάθεια να πειστεί η
Βρετανική Αποικιακή Αρχή να εγκαταλείψει το Σχέδιο Μακμίλαν. Έτσι θα δινόταν η
ευκαιρία στην Ελλάδα και την Τουρκία να βρουν από κοινού μια βιώσιμη λύση και
να θεσπίσουν από κοινού το συνταγματικό πλαίσιο για μια Ανεξάρτητη Κύπρο. Στις
16 και 17 Δεκεμβρίου άλλες δύο μυστικές συναντήσεις γίνονται στο περιθώριο της
Σύσκεψης του Ν.Α.Τ.Ο. Από τις συναντήσεις αυτές προέκυψε ένα σύνολο
73
προτάσεων, οι οποίες παρουσιάστηκαν την επόμενη ημέρα στον Βρετανό Υπουργό
Εξωτερικών. Η συνάντηση της 18ης Δεκεμβρίου υπήρξε η μόνη, στην οποία ήταν
παρόντες άλλοι αξιωματούχοι, από ελληνικής πλευράς ο Γ.Σεφέρης και ο πρέσβης
στο Ν.Α.Τ.Ο., Μιχαήλ Μαλάς.
Τα στοιχεία ωστόσο που παρουσιάστηκαν στους παραπάνω, ήταν πρόχειρες
σημειώσεις του Ε. Αβέρωφ. Το γεγονός ότι πριν από το τέλος της ημέρας
διαμορφώθηκε ένα σχέδιο 10 σημείων για την θέσπιση της Ανεξάρτητης Κυπριακής
Δημοκρατίας, γνωστό και ως« Το Προσχέδιο του Παρισιού », αποσιωπήθηκε όπως
και το ενδεχόμενο το προσχέδιο αυτό να oφειλόταν σε έμπνευση του ιδίου του
Ζορλού.75
Αναδρομικά, αίτια γεωπολιτική ς σκοπιμότητας μπορούν να ερμηνεύσουν την
αλλαγή τακτικής της Τουρκικής Κυβέρνησης προς το θέμα της Κύπρου, ( ανατροπή
καθεστώτος Ιράκ, ένταση μεταξύ Συρίας και Τουρκίας ). Μια γρήγορη και πρόχειρη
επίλυση των διαφορών της Τουρκίας με την Ελλάδα, εξυπηρετούσε το ισοζύγιο των
συμφερόντων της Τουρκίας στο Ν.Α.Τ.Ο.
Ο Γ .Σεφέρης, ωστόσο, δεν βλέπει έτσι τα γεγονότα. Πρόκειται εξάλλου για
την ίδια κυβέρνηση που υποκίνήσε το ανθελληνικό κύμα στην Κωνσταντινούπολη το
1955 και της οποίας η άτεγκτη θέση ήταν, ότι η Κύπρος έπρεπε να διαμελιστεί
ανάμεσα στις δύο υπάρχουσες κοινότητες. Κατανοεί πως το προσχέδιο δεν αποτελεί
θεόσταλτη λύση του προβλήματος, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει στο ημερολόγιο
του, « Μια μηχανή αυτοκαταστροφής ήταν εκεί, σε κίνηση, συντρίβοντας κάθε καλή
θέληση και κάθε αφιέρωση ».76
Το βράδυ της επόμενης ημέρας, συνέταξε ένα λεπτομερές « Υπηρεσιακόν
Σημείωμα » προς τον Ε. Αβέρωφ. Εκεί με συνταρακτική διορατικότητα γράφει:
«Το απόλυτο βέτο το οποίον αναγνωρίζεται εις ωρισμένας περιπτώσεις εις τον
Πρόεδρον και τον Αντιπρόεδρον, παρέχει εις την Τουρκία την δύναμη να ακινητήση
όποτε το νομίσει σκόπιμον, την λειτουργίαν του θεσμού του Κυπριακού Κράτους και θα
ανοίξη την θύραν, επί τη προφάσει ότι το Σύνταγμα δεν ημπορεί να λειτουργήση, ως εκ
νέου προβολή των διεκδικήσεων της περί διαμελισμού ή και ως στρατιωτικές
παρεμβάσεις», καταλήγοντας στο ίδιο σημείωμα, γράφει «Εάν ήμην κατηναγκασμένος
να αποδεχτώ το εν λόγω προσχέδιον, ως έχει, ή να επανεξετάσω τρόπον συνεργασίας
προς το σχέδιον Μακμίλαν, θα προετίμον το Δεύτερον»77
Η γνώμη του ωστόσο, απαλλαγμένη από προσωπικές φιλοδοξίες και με
πλήρη αντικειμενικότητα, δεν γίνεται αποδεκτή από τους υπεύθυνους
αξιωματούχους. Ο Γ.Σεφέρης παραγκωνίζεται και παραμένει στην αφάνεια την
περίοδο εκείνη, χωρίς καμία ουσιαστική ενημέρωση. Η συμφωνία για μια
ανεξάρτητη Κύπρο, θα επισφραγιζόταν σύντομα σε σύσκεψη κορυφής ανάμεσα
στους υπουργούς εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρκίας. Ο Γ.Σεφέρης γνώριζε
επίσης πως ο Ζορλού, επιστρέφοντας το προηγούμενο βράδυ από το Παρίσι στην
Άγκυρα, έκανε μια σύντομη στάση στο αεροδρόμιο της Αθήνας, γεγονός που δεν
είχε προηγούμενο για Τούρκο Υπουργό.
Η σειρά των ιστορικών αυτών συναντήσεων πραγματοποιήθηκε στο
ξενοδοχείο «Dolder», έξω από τη Ζυρίχη, από την 6η έως και την 11η Φεβρουαρίου
75
Για τον χαρακτήρα του Ζορλού πρβλ. Harold Mac Millan, Riding the Storm 1956-1959, σελ. 699-
700, Macmillan, Λονδίνο 1971. «Σελίδες από το ανέκδοτο Πολιτικό Ημερολόγιο Γ΄ (1956-1960)»: 26
Φεβρουαρίου 1957, (επιμ) Γιώργος Γεωργής, Τα Νέα, Πρόσωπα 48, (5 Φεβρουαρίου 2000), σελ. 22-
23.
76
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, τόμος 2, σελ. 283-284 (1966), (επιμ.) Γ.Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα
1974.
77
74
του 1959. Ο Έλληνας πρέσβης στο Λονδίνο δεν προσκλήθηκε να συμμετάσχει,
αντιθέτως παρέστη ο Τούρκος ομόλογός του. Έπειτα από έντονες διαπραγματεύσεις
και επιδέξιες πολιτικές ακροβασίες, υπεγράφη την 11η Φεβρουαρίου σειρά
συμφωνιών. Κατά την άποψη του Γ.Σεφέρη, οι τωρινοί όροι είναι ακόμα χειρότεροι
από αυτούς που είχε δει στο Παρίσι, εφόσον προβλέπουν την συμβολική παρουσία
στην ανεξάρτητη Κύπρο αποσπάσματός του Τούρκικου στρατού (κι ενός αντίστοιχου
ελληνικού ). Σε αυτές τις εξελίξεις αναφέρεται, καθώς και στην επικείμενη μεταφορά
των συνομιλιών στο Λονδίνο, όταν γράφει στη σύζυγο του Μαρώ, χρησιμοποιώντας
ένα συγκινητικά απλοϊκό αυτοσχέδιο κώδικα:
«Τα απόγεμα είναι νέα από την Ελβετία. Το παιδί χειροτερεύει, οι γιατροί της Αθήνας
έκαμαν ασυγχώρητες ανοησίες[...]Είναι απίστευτο τι στραβωμάρες μπορούν να κάνουν
οι άνθρωποι και επειδή πήραν μια φορά τον κατήφορο να επιμένουν να
κατρακυλήσουν ως τον πάτο. Τώρα δεν είναι απίθανο να φέρουν το παιδί και εδώ
(εντός των ημερών). Τους εδώ γιατρούς τους ξέρεις. Ο Θεός να βοηθήσει. Αυτά μην τα
πεις στους εκεί συγγενείς, δεν φελά σε τίπoτε».78
Τη στιγμή αυτή και κατά τη διάρκεια μιας άυπνης νύχτας, ο Γ.Σεφέρης
εξετάζει σοβαρά την περίπτωση να παραιτηθεί από τη θέση του. Ωστόσο δεν το
κάνει. « Αποφάσισα να μείνω και να διασώσω ό,τι μπορούσε ακόμη να διασωθεί.
Ήθελα να βοηθήσω τον Μακάριο, έμεινα ». Ο Μακάριος όμως έχει ήδη δώσει τη
συγκατάθεσή του στην έκβαση των συνομιλιών της Ζυρίχης, παρότι ο ίδιος δεν ήταν
παρών.
Σύμφωνα με την άποψη του Γ.Σεφέρη, η υπογραφή των συμφωνιών της
Ζυρίχης από τους πρωθυπουργούς της Ελλάδας και της Τουρκίας στις 11
Φεβρουαρίου σφράγισε την τύχη της Κύπρου. Όταν οι δύο πλευρές συναντήθηκαν
στο Λονδίνο στο τέλος της ίδιας μέρας για να αρχίσουν οι συνομιλίες, οι οποίες
διήρκεσαν ως το τέλος της επόμενης εβδομάδας, ο Γ.Σεφέρης συμπεριφέρεται και
πάλι σαν πιστός δημόσιος λειτουργός ένας υπάκουος υπηρέτης των υπουργών.
Ο τελευταίος γύρος των συνομιλιών είχε προγραμματιστεί να ξεκινήσει στο
Λάνκαστερ Χάους, στις 17 του μηνός. Στο προχωρημένο αυτό στάδιο, καλούνται
εσπευσμένα να παραστούν εκπρόσωποι της ελληνικής και της τουρκικής κοινότητας
της Κύπρου. Στην Ελληνική πρεσβεία, ο Ε. Αβέρωφ υπαγορεύει ένα εκβιαστικό
τηλεγράφημα προς τον Μακάριο στην Αθήνα, το οποίο θα σταλεί με την υπογραφή
του Γεωργίου Σεφεριάδη.
Ο Μακάριος φτάνει στο Λονδίνο την Κυριακή 15 Φεβρουαρίου. Ο Γ.Σεφέρης
για άλλη μια φορά βρίσκεται στο αεροδρόμιο για να παραλάβει τον εθνάρχη.. Στα
τέλη της προηγούμενης εβδομάδας, τα μέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας είχαν
οδηγηθεί σε απόγνωση. Ο Αρχιεπίσκοπος απειλεί εντέλει να απορρίψει όσα
συμφωνήθηκαν στη Ζυρίχη. Οι διισταμένες απόψεις ανάμεσα στην ελληνική
κυβέρνηση και την ελληνοκυπριακή πλευρά, που εκπροσωπείται από Μακάριο,
χρονολογούνται από τον καιρό της απελευθέρωσης του Μακαρίου από τις
Σεϋχέλλες. Τώρα η διάσπαση αυτή έχει κορυφωθεί. Στη σύνοδο του Λονδίνου, η
υπερισχύουσα πολιτική επιταγή για την ελληνική κυβέρνηση είναι να μπορέσει να
ξεπεράσει την σύγκρουση, για τους Ελληνοκυπρίους αυτό που διακυβεύεται είναι η
προαιώνια ελληνική τους ταυτότητα, η οποία είχε συστηματικά υπονομευθεί από
τους Βρετανούς και τώρα το πιθανότερο είναι ότι απειλείται και από τους Τούρκους.
Με φόντο αυτές τις αναταραχές, τη δεύτερη ημέρα των συνομιλιών στο
Λάνκαστερ Χάουζ ο Μακάριος βρέθηκε στο επίκεντρο της δράσης. Αθετώντας την
προηγούμενη υπόσχεση του να τηρήσει συναινετική στάση, στην οποία είχε
78
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες, τόμος 7, σελ. 312-313, (επιμ.) Θεανώ Μιχαηλίδου, Ίκαρος, Αθήνα 1975-
1990. Ρόντρικ Μπήτον, ό.π., σελ. 523.
75
εξαναγκαστεί από τον κ.Καραμανλή και τον Ε.Αβέρωφ, ο Αρχιεπίσκοπος
καταφέρθηκε εναντίον αρκετών από τους κυρίους όρους των συμφωνιών της
Ζυρίχης. Είναι οι ίδιοι όροι στους οποίους και ο Γ.Σεφέρης είχε αντιδράσει, όσον
αφορά το« Προσχέδιο του Παρισιού»: το δικαίωμα άσκησης βέτο του Έλληνα και
του Τούρκου προέδρου, το ποσοστό των Τουρκοκύπριων σε καίριους
οργανισμούς(το οποίο υπερέβαινε το αναλογικό ποσοστό τους στον πληθυσμό), και
οι εκδουλεύσεις οι οποίες εξακολουθούν να περιορίζουν την αυτοδιάθεση της κατά
όνομα ανεξάρτητης δημοκρατίας. Ο Ε.Αβέρωφ περιγράφει της δικής του
αντιπροσωπείας όταν ο Μακάριος, ενοχλημένος από την έντονη πίεση που δέχεται να
υπογράψει τις συμφωνίες, θα απαντήσει: « Αν ζητάτε να σας δώσω απάντηση τώρα,
λέω όχι ». Κανείς από τους αυτόπτες μάρτυρες δεν αναφέρει την αντίδραση του
Γ.Σεφέρη.79
Την επόμενη ημέρα, ο Μακάριο ς έχει τελικά υποκύψει στις πιέσεις της
ελληνικής αντιπροσωπείας και υπογράφει τις συμφωνίες. Ο Μακάριος δεν
αποκάλυψε ποτέ ποιοι ήταν οι λόγοι που τον ώθησαν σε αυτή την ενέργεια.
Η ανεξάρτητη Κυπριακή δημοκρατία γεννιέται την ίδια ημέρα, στις 19
Φεβρουαρίου του 1959, με την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου. Η
νέα Κυπριακή δημοκρατία με Έλληνα πρόεδρο και Τούρκο αντιπρόεδρο, την
ανεξαρτησία της την εγγυάται μια συνθήκη που δεσμεύει τη Μεγάλη Βρετανία, την
Ελλάδα και την Τουρκία. Η Βρετανία διατήρησε τις στρατιωτικές της βάσεις οι
οποίες παρέμειναν επ' αόριστον έδαφος της βρετανικής επικράτειας.
Όλοι όσοι συμμετείχαν στη σύνοδο του Λονδίνου θριαμβολογούσαν ως
νικητές. Σε διπλωματική γλώσσα ο Γ.Σεφέρης δηλώνει στον Μόνιμο υπουργό
εξωτερικών, Τζον Προφιούμο, λίγο μετά την υπογραφή των συνθηκών, τη δική του
άποψη: « Η Ελλάδα είχε ίσως εκχωρήσει περισσότερα απ' όσα θα μπορούσε να
εκχωρήσει, ιδιαίτερα συμφωνώντας στην υπό προϋποθέσεις ανεξάρτητη παρέμβαση
μίας εκ των δυνάμεων »80.Απαιτήθηκε ενάμισης χρόνος για την υλοποίηση του νέου
κυπριακού κράτους. Σε αυτό το διάστημα, ο Γ.Σεφέρης συμμετέχει ενεργά στους
διαδοχικούς γύρους των διαπραγματεύσεων για τις λεπτομέρειες των Συμφωνιών. Σε
αυτές τις συζητήσεις εξαντλεί ακούραστα όλες του δυνάμεις προκειμένου να
περιορίσει αυτό που θεωρεί ως ήδη υπάρχουσα ζημιά, ιδιαίτερα την τουρκική
στρατιωτική παρουσία στο νησί και την έκταση των βρετανικών βάσεων. Οι
παραχωρήσεις ωστόσο, τις οποίες μπόρεσε να επιτύχει ήταν αμελητέες σε σύγκριση
με τη διαδικασία διαιώνισης του προβλήματος που είχαν δημιουργήσει οι ίδιες οι
συνθήκες.
Πριν ακόμα η Κύπρος γίνει επίσημα ανεξάρτητο κράτος, στην Τουρκία η
κυβέρνηση Αντνάν Μεντερές ανατρέπεται με στρατιωτικό πραξικόπημα. Ο Α.
Μεντερές και τα περισσότερα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου, δικάζονται και
εκτελούνται δημόσια ένα χρόνο αργότερα. Τον Δεκέμβριο του 1963, το Σύνταγμα της
Κύπρου καταρρέει όπως ακριβώς το είχε προβλέψει ο Γ.Σεφέρης και τον επόμενο
χρόνο μετά από βίαια επεισόδια, οι Τουρκοκύπριοι υποχωρούν σε κλειστούς
οικισμούς. Το 1967 ήταν η σειρά της Ελλάδας να γνωρίσει τη στρατιωτική
δικτατορία, η οποία μάλιστα βρέθηκε στα πρόθυρα κήρυξης πολέμου με την Τουρκία
για το θέμα της Κύπρου. Το 1974, ένα άλλο πραξικόπημα από την ελληνική
στρατιωτική ηγεσία, αυτή τη φορά στην ίδια την Κύπρο, δημιούργησε τις ορισμένες
συνθήκες που επέτρεπαν, όπως και πάλι είχε προβλέψει ο Γ.Σεφέρης, στον τουρκικό
στρατό να επέμβει νόμιμα, σύμφωνα με τους όρους των Συμφωνιών της Ζυρίχης και
του Λονδίνου.
79
80
76
Οι επιπτώσεις των γεγονότων αυτών σήμερα είναι ο εκ των πραγμάτων
διαμελισμός της Κύπρου κατά μήκος της γραμμής εκεχειρίας, η οποία φυλάσσεται
από δυνάμεις των Ηνωμένων Εθνών. Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι Ελληνοκύπριοι,
οι οποίοι αποτελούν το 80% του πληθυσμού της Κύπρου, εξακολουθούν να μην
έχουν δικαίωμα πρόσβασης στο ήμισυ σχεδόν του νησιού τους.
Ούτε ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης δεν μπορούσε να εντοπίσει τις λεπτομέρειες και την
πορεία της μηχανής καταστροφής που είχε τεθεί σε λειτουργία εκείνη την περίοδο.
Ωστόσο, μέρες μετά την υπογραφή των Συμφωνιών επανεξετάζει τη θέση του στην
Πρεσβεία και σύντομα ζητά να ανακληθεί πίσω στην Αθήνα.
Ενδεικτικό του αισθήματος προσωπικής και συλλογικής αποτυχίας που νιώθει
ο Γ. Σεφέρης μετά το Φεβρουάριο του 1959 είναι το γεγονός ότι όταν κυκλοφόρησε
η νέα έκδοση των «Ποιημάτων» του, όπου συμπεριλαμβάνεται η συλλογή που είχε
αφιερώσει στην Κύπρο, άλλαξε τον τίτλο από «…Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν…» σε
«Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ». ο συμβολικός γυρισμός στον οποίο παρέπεμπε ο
προηγούμενος τίτλος είχε αποδειχθεί ψεύτικος. Το ταξίδι ξεκινά εκ νέου. Το
τελευταίο από τα ποιήματα αυτά, το οποίο ολοκληρώθηκε λίγα χρόνια αργότερα,
κλείνει με το στίχο: «Γραμμή! Αντιλάλησε αδιάφορος ο τιμονιέρης». 81
81
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, (γ έκδοση), Απρίλιος 1962 και μετέπειτα εκδόσεις (ο προηγούμενος
τίτλος θα διατηρηθεί ως κεφαλίδα της συλλογής).
77
Β΄ κύκλος
Επεισόδιο Α’
78
Το χάραμα της δεκαετίας του 1960.
Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι εκλογές της 11ης Μαΐου
του 1958, θα δώσουν τη νίκη στο κόμμα της ΕΡΕ, η οποία και θα καταλάβει το
41% των ψήφων του ελληνικού λαού και με 173 έδρες. Αντίστοιχα για πρώτη φορά
στην ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, η ΕΔΑ θα κερδίσει το 24,4% των ψήφων
ενώ η ΕΚ θα περιοριστεί στο 20,07%. Ο ελληνικός λαός μέσω των εκλογών,
εκδήλωσε μια γενικότερη αγανάκτηση προς την κυβέρνηση της ΕΡΕ για την
συνεχιζόμενη κωλυσιεργία της ως προς την επίτευξη μιας ευρύτερης δημοκρατικής
συνεργασίας στον πολιτικό χώρο.
Ωστόσο, η χαρακτηριστική αυτή άνοδος του κύρους της ΕΔΑ, επέφερε
πλήθος πιέσεων εκ των έσω και από εξωτερικούς παράγοντες, καθώς το αυταρχικό
κράτος και παρακράτος της ΕΡΕ πολλαπλασίασε τις καταπιεστικές μεθόδους του.
Άμεσο απότοκο θα είναι η ακινητοποίηση της ΕΔΑ, η οποία αδυνατώντας να
εκτελέσει το πολιτικό, ειρηνευτικό και κοινωνικό αναπλαστικό πρόγραμμά της, που
κυρίως απέβλεπε στην εξάλειψη των διχαστικών συνεπειών του εμφυλίου πολέμου
που ακόμα ταλάνιζαν την Ελλάδα, την αποφυλάκιση χιλιάδων αγωνιστών και
υπέρμαχων της Δημοκρατίας, την κατάργηση στρατοπέδων και την εμπέδωση ενός
κράτους που θα εξαφάνιζε το ολέθριο αδερφοκτόνο κλίμα που ισχύει ακόμα και σε
εκείνη την εποχή. Η άνοδος της ΕΔΑ, θα προκαλέσει όξυνση διωκτικών μέτρων από
τον αστυνομικό μηχανισμό, ο οποίος θα στραφεί ακάθεκτος κατά στελεχών της και
πολλοί πολιτικοί αδειούχοι κρατούμενοι και εξόριστοι, θα επιστρέψουν στα
στρατόπεδα του Άη Στράτη.
Τον Μάιο του 1962 η τετραετία του Κωνσταντίνου Καραμανλή έληγε και
σύμφωνα με το Σύνταγμα, ο λαός εκλήθη στις κάλπες. Με τον νέο εκλογικό νόμο
του 1961 αρχίζει ουσιαστικά η προεκλογική κίνηση. Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1961 ο
Κ.Καραμανλής θα υποβάλλει τη παραίτησή του και παράλληλα θα φέρει προς
υπογραφή από το βασιλιά, το διάταγμα προκήρυξης νέων εκλογών για τις 29
Οκτωβρίου του 1961 υπό υπηρεσιακή κυβέρνηση. Ωστόσο, με αντισυνταγματικές
μεθοδεύσεις, θα διοριστεί από τον ίδιο το βασιλιά ως υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο
στρατηγός του εμφυλίου πολέμου Θ. Τσακαλώτος.
Από τη στιγμή εκείνη και μέχρι την ημέρα των εκλογών, το κράτος και το
ισχυρότατο παρακράτος θα πρωταγωνιστήσουν στην οργάνωση μιας τρομερής
επίθεσης έναντι του ελληνικού λαού με σκοπό τη τρομοκράτησή του και την
φαλκίδευση του εκλογικού αποτελέσματος. Κύρια χαρακτηριστικά των ημερών
εκείνων, θα είναι οι επιθέσεις, οι τραυματισμοί και η καταπάτηση δικαιωμάτων
συνταγματικά κατοχυρωμένων. Άμεσο αποτέλεσμα της παραπάνω πολιτικής θα είναι
η «νίκη »της ΕΡΕ και σε αυτές τις εκλογές.
Η απροκάλυπτη βία που ανέδειξε στην εξουσία την ΕΡΕ κατά την
προεκλογική περίοδο, όσο και η θρασύτατη νοθεία κατά τη διάρκεια των εκλογών θα
κινήσουν την δικαιολογημένη αγανάκτηση του ελληνικού λαού και ιδιαίτερα μιας
μεγάλης μερίδας που άνηκε στην δημοκρατική αντιπολίτευση. Η πλαστογράφηση
της θέλησης του εκλογικού σώματος κίνησε τις συνεχείς και τεκμηριωμένες, με
γεγονότα και περιστατικά διαμαρτυρίες τόσο της Αριστεράς όσο και του Κέντρου.
Την ώρα που ο βασιλιάς Παύλος θα αναθέτει τη πρωθυπουργία στον αρχηγό της
ΕΡΕ, ο Γ .Παπανδρέου, αρχηγός της ΕΚ έστελνε στις εφημερίδες δηλώσεις με τις
οποίες κατήγγελλε ως νόθο το εκλογικό αποτέλεσμα και κήρυττε τον « ανένδοτον»
αγώνα, όπως τον αποκάλεσε κατά του κράτους και του παρακράτους της Δεξιάς:
« Εξ ονόματος της Ενώσεως Κέντρου καταγγέλλω ενώπιον του ελληνικού λαού και
ενώπιον του Ανωτάτου Άρχοντος τα εκλογικά αποτελέσματα, ως προϊόν βίας και
νοθείας. Δεν υποστηρίζομεν ότι ολόκληρον το ποσόν των ψήφων της ΕΡ Ε είναι
79
προϊόν βίας και νοθείας. Αποτελεί όμως πάγκοινον συνείδησιν, ότι εν πάσει περιπτώσει
το ποσοστό των ψήφων το οποίον καθιστά την ΕΡΕ κοινοβουλευτικώς αυτοδύναμον,
αυτό αναμφισβητήτως είναι προϊόν βίας και νοθείας» και καταλήγει « Εν πλήρει
επιγνώσει των ιστορικών ευθυνών της η Ένωσις Κέντρου θεωρεί χρέος τιμής να
διακηρύξη ότι η κυβέρνησις την οποίαν πρόκειται να σχηματίση η ΕΡΕ στηριζόμενη εις
την αθέμιτον κοινοβουλευτική ν αυτοδυναμία της, δεν είναι νόμιμος κυβέρνησις του
ελληνικού λαού. Και εξ αυτής της αντικειμενικής διαπιστώσεως η Ένωσις Κέντρου θα
λάβη όλας τας επιβαλλομένας αποφάσεις δια το παρόν και το μέλλον ».82
Μέσω των παραπάνω δηλώσεων ο Γ. Παπανδρέου αναφέρει σαφών τη μη
αναγνώριση της εξουσίας της ΕΡΕ ενώ παράλληλα διατύπωνε με έμμεσο τρόπο
υπαινιγμούς αμφισβήτησης της εγκυρότητας του ίδιου του θρόνου, γεγονός που θα
αποτελέσει και το εφαλτήριο μιας αντιπαράθεσης μεταξύ Γ.Παπανδρέου και
ανακτόρων. Όταν στις 2 Νοεμβρίου του 1961 η κυβέρνηση Καραμανλή θα ορκίζεται,
ο Γ. Παπανδρέου θα δηλώσει: « Ωρκίσθη και ανέλαβε την αρχήν η κυβέρνησις της ΕΡ
Ε. Εξ ονόματος της Ενώσεως Κέντρου θεωρώ καθήκον να επαναλάβω ότι δεν την
αναγνωρίζομεν ως νόμιμον κυβέρνησιν. Η κοινοβουλευτική πλειοψηφία της δεν είναι
αποτέλεσμα ελευθέρας θελήσεως του ελληνικού λαού, αλλά της βίας, της νοθείας και
της εξαγοράς ».83
Κατά την εναρκτήρια συνεδρίαση της Βουλής δεν θα προσέλθουν ούτε η
ΕΔΑ ούτε η ΕΚ. Στην επαναληπτική των εργασιών της Βουλής, η αντιπολίτευση θα
προσέλθει και από τους 100 βουλευτές της ΕΚ θα παρουσιαστούν μόνο 73, από τους
οποίους μόλις 13 θα ορκιστούν ανεπιφύλακτα.
Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα, βασιλικού αυταρχισμού και δράσης των
σκοτεινών δυνάμεων του παρακράτους, τα οποία και συνέδραμαν στην ανάδειξη της
ΕΡΕ, ως πρώτο κόμμα, η ΕΔΑ και η ΕΚ θα συνεχίσουν να θεωρούν ως παράνομο
ολόκληρο τον οργανωτικό-τεχνικό μηχανισμό της εξουσίας και όχι μόνο τα
ανάκτορα, την κυβέρνηση και την κυβερνητική πλειοψηφία. Χαρακτηριστική
άλλωστε θα είναι και η δήλωση του Γ.Παπανδρέου πως « Η βασιλευόμενη
δημοκρατία έπαυε να είναι δημοκρατία και έμεινε μόνο βασιλευομένη ».84
82
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως
την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών (21 Απριλίου 1967) σελ.162-163,
Αφοί Τολίδη, Αθήνα
83
Τάσος Βουρνάς, ό.Π. , σελ. 164
84
Τάσος Βουρνάς, ό.Π. , σελ. 170.
80
Η περίπτωση Γ. Λαμπράκη.
Η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίζεται ως η δεκαετία της κινητοποίησης σε

παγκόσμιο επίπεδο και της δραστηριοποίησης των λαών για ειρήνη. Περίτρανα
παραδείγματα αποτελούν οι μεγάλες πορείες που οργανώθηκαν στη Μεγάλη
Βρετανία τα προηγούμενη έτη. Για τη περίπτωση της Ελλάδας ανάλογες πορείες
είχαν οργανωθεί από την επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη το 1961, και
ονομάζονταν Μαραθώνιες καθώς ξεκινούσαν από τη περιοχή του Μαραθώνα όπου
έδρευε αμερικανική βάση με ηλεκτρονικά μέσα η οποία έλεγχε τις περιοχές της
Ανατολικής Ευρώπης, των Βαλκανίων, της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.
Η προγραμματισμένη πορεία του 1962 εμποδίστηκε από τη κυβέρνηση.
Ανατιθέμενος με τη πολιτική αυτή της κυβέρνησης, ο συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ
και κατεξοχήν αγωνιστής του κινήματος της ειρήνης, Γ. Λαμπράκης, θα κατορθώσει
να βαδίσει με μια μικρή ομάδα από τον τύμβο στην Αθήνα μέσα σε ένα κλίμα
αστυνομικής τρομοκρατίας ελκύοντας έτσι το θαυμασμό του λαού.
Με αυτή την ιδιότητα, θα κληθεί στη Θεσσαλονίκη στις 22 Μαΐου 1963 για
να μιλήσει σε συγκέντρωση που είχε προγραμματίσει το περιφερειακό τμήμα της
επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη στο μέγαρο Piccadilly. Ήδη από νωρίς
γύρω από το μέγαρο πλήθος αστυνομικών δυνάμεων είχαν προσέλθει με σκοπό «
προς πρόληψιν συγκροτήσεως διαδηλώσεως μετά το πέρας της συγκεντρώσεως υπό
των συμμετασχόντων της συγκεντρώσεως κομμουνιστών, ή ετέρων εκνόμων ενεργειών
των ». 85Έχοντας λοιπόν στραμμένη τη προσοχή της προς την Αριστερά, οι
αστυνομικές δυνάμεις δεν είχαν καμία πρόβλεψη για τη Δεξιά πλευρά και τους
σκοτεινούς μηχανισμούς της, γεγονός καταλυτικό για την μετέπειτα πορεία των
γεγονότων.
Λίγη ώρα πριν τη προκαθορισμένη ώρα έναρξης της συγκέντρωσης ο
ιδιοκτήτης του μεγάρου, αρνήθηκε να διαθέσει την αίθουσα. Έτσι λοιπόν, θα
αποφασιστεί η μεταφορά της συγκέντρωσης στην αίθουσα του Δημοκρατικού
Συνδικαλιστικού Κινήματος, που βρισκόταν λίγα μέτρα παρακάτω. Την ίδια ώρα
πλήθος ατόμων ποικίλου σύνθεσης και εμφάνισης, που οι επίσημες εκθέσεις τους
ονομάζουν ως αντιφρονούντες προς τους οπαδούς της επιτροπής Ειρήνης, θα κάνουν
την εμφάνισή τους, Στη πραγματικότητα, τα παραπάνω άτομα αποτελούν οπαδούς
μιας αντισυγκέντρωσης η οποία διοργανώθηκε από το παρακράτος, μέλη του οποίου
συνέρευσαν στο χώρο της συγκέντρωσης με σκοπό να διαλύσουν, να ματαιώσουν και
συλλήβδην να τρομοκρατήσουν την Αριστερά ώστε να μην επιχειρήσει ξανά τέτοιου
είδους συγκεντρώσεις.
Και ενώ ο Γ. Λαμπράκης, ήταν έτοιμος να μπει στο κτίριο, το πλήθος των
αντιφρονούντων θα ορμήσει επάνω του αποδοκιμάζοντας και τραυματίζοντάς τον.
Όταν τελικά θα καταφέρει να μπει στο χώρο της συγκέντρωσης, θα διαπιστώσει ότι ο
δικηγόρος Ρουσόπουλος που συνόδευε τον Λαμπράκη, απουσίαζε. Τι είχε συμβεί;
Πολλοί θα είναι αυτοί που θα κάνουν λόγο για απαγωγή. Ωστόσο, η ιστορική
αλήθεια αναφέρει πως ο Ρουσόπουλος βλέποντας το αρνητικό κλίμα θα γυρίσει πίσω
στο ξενοδοχείο και θα παρουσιαστεί στην συγκέντρωση μόνο αφού σιγουρευτεί για
την ασφάλειά του, συνοδευόμενος από αστυνομικούς. Όντας ακόμα στο βήμα ο Γ.
Λαμπράκης, άγριος πετροπόλεμος θα ξεκινήσει και από τις δύο πλευρές με
πρωτεργάτες τους αντιφρονούντες, οι οποίοι θα τραυματίσουν τους οπαδούς της
ειρήνης. Τα επεισόδια θα ενταθούν όταν μια ομάδα αντιφρονούντων θα προσπαθήσει
να εισβάλλει στο κτίριο αλλά θα απωθηθεί έγκαιρα από τις αστυνομικές δυνάμεις.
85
81
Ωστόσο, με τη λήξη της συγκέντρωσης θα δημιουργηθεί ζήτημα καθώς
αντιφρονούντες θα βρίσκονται ακόμα στους γύρω δρόμους και η αναζωπύρωση του
μετώπου των επεισοδίων δε θα αργούσε να επέλθει. Έτσι λοιπόν, διετάχθη από τη
Χωροφυλακή η μεταφορά των οπαδών της ειρήνης με λεωφορεία στους προορισμούς
τους. Ο Γ. Λαμπράκης δε θα δεχθεί και με μια μικρή ομάδα συναγωνιστών του θα
συνεχίσουν πεζοί προς το ξενοδοχείο όπου διέμεναν. Αυτή ακριβώς τη κίνηση
περίμεναν οι σκοτεινές δυνάμεις που ουσιαστικά εξουσίαζαν εδώ και χρόνια την
Ελλάδα. Ένα τρίκυκλο με οδηγό το Σπύρο Γκοτζαμάνη και συνοδηγό τον Εμμ.
Εμμανουιλίδη θα παρασύρει τον αγωνιστή Γρηγόρη Λαμπράκη και θα τον
τραυματίσει θανάσιμα.
Στο άγγελμα του τραυματισμού του Γ. Λαμπράκη, η ελληνική πολιτική
ηγεσία θα αναστατωθεί. Η εγκληματική αυτή ενέργεια, οργανωμένη από την
ανακτορική καμαρίλα και το παρακράτος που δρούσε μέσα στο κρατικό μηχανισμό
θα αιφνιδιάσει πρώτα από όλους τον πρωθυπουργό της χώρας Κ. Καραμανλή, ο
οποίος θα αναφωνήσει το περίφημο « επί τέλους, ποιος κυβερνάει αυτόν τον τόπο;»,
κάνοντας σαφές τη γνώση του επί των ενεργειών και μηχανορραφιών του στέμματος
μέσω του παρακράτους. Η ΕΔΑ θα επιρρίψει ευθύνες στους παρακρατικούς, τα
κυβερνητικά όργανα και τα όργανα ασφαλείας ως πρωτεργάτες της αναίσχυντης
αυτής εγκληματικής ενέργειας, ενώ η ΕΚ θα αποδώσει την ηθική αυτουργία της
δολοφονίας στον ίδιο τον αρχηγό της ΕΡΕ.
Η κηδεία του Γ. Λαμπράκη έγινε στις 28 Μαΐου το 1963, η σωρός του
αδικοχαμένου αγωνιστή θα μεταφερθεί πεζή στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών,
συνοδευόμενη από εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες και θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη
συγκέντρωση που σημειώθηκε μετά από την 12η Οκτωβρίου του 1944, ημέρα
απελευθέρωσης της Αθήνας.86
Η βασίλισσα Φρειδερίκη χωρίς να έχει κανένα ηθικό δισταγμό έναντι του
ελληνικού λαού για τα πολιτικά της πιστεύω (πλήθος αγγλικών εφημερίδων
χαρακτήριζαν τις αντιλήψεις της ως ναζιστικές, τις οποίες ωστόσο ποτέ δε διέψευσε)
αλλά και για τις φωτογραφίες στις οποίες εμφανίζεται συντροφευμένη με τους
δολοφόνους του Γ. Λαμπράκη, θα αποφασίσει να ταξιδέψει στο Λονδίνο ως
προσκεκλημένη της Βρετάνης βασίλισσας. Η ελληνική κυβέρνηση αναλογιζόμενη τις
συνέπειες μιας καθολικής αποδοκιμασίας της Φρειδερίκης στο Λονδίνο, θα
προβάλλει αντιρρήσεις για αυτό το ταξίδι και θα συμβουλεύσει το θρόνο να το
ματαιώσει. Θέση την οποία ο θρόνος δε θα αποδεχθεί. Η παραπάνω αντίθεση καθώς
και η γενικευμένη όξυνση των σχέσεων μεταξύ ανακτόρων και Κ. Καραμανλή θα
οδηγήσουν στην παραίτηση του δευτέρου, η οποία και θα γίνει δεκτή.
Έτσι λοιπόν, το παλιό σκεύος εκλογής των ανακτόρων, ο πιθανών από
μηχανής θεός που στο πρόσωπό του η Ελλάδα έβλεπε την αποτελμάτωση από τη
πολιτική κρίση που επέφερε ο εμφύλιος, γινόταν τώρα ο αποδιοπομπαίος τράγος,
καθώς δεν εννοούσε να παραχωρήσει το προβάδισμα της άσκησης της εξουσίας στον
συνταγματικώς ανεύθυνο ανώτατο άρχοντα και να μεταβληθεί σε πειθήνιο όργανό
του. Ο Κ. Καραμανλής έχοντας πλέον αντιμέτωπο το δημόσιο δημοκρατικό αίσθημα
και βλέποντας τον Γ. Παπανδρέου να υπονομεύει συστηματικά τα ερείσματα της
Δεξιάς, δε θα επιχειρήσει να πλήξει αποφασιστικά το θεμέλιο λίθο της ξενοκρατίας
στην Ελλάδα που αποτυπωνόταν στο θρόνο, θα προτιμήσει λοιπόν τον εύκολο δρόμο
της παραίτησης και της αυτοεξορίας.
86
Για περισσότερες πληροφορίες ως προς την υπόθεση Γρηγόρη Λαμπράκη και της δίκης, πρβλ.
Τάσος Βουρνάς, ό.π., σελ. 177-189, 261-263. Β.Βασιλικός, Ζ, Φανταστικό ντοκυμανταίρ ενός
εγκλήματος, Πλειάς, Αθήνα 1973. Β.Βασιλικός, 25ετία, Παπαζήση, Αθήνα 1976.
82
Στάσιμο Α΄
83
Ανάγκη για ανανέωση.
Την άνοιξη του 1960, ο Γ. Σεφέρης πέτυχε ένα εξαιρετικά δύσκολο διπλωματικό
κατόρθωμα: τον επαναπατρισμό στην Ελλάδα των λειψάνων ενός από τους πιο
γνωστούς Έλληνες ποιητές του 19ου αιώνα, του Ανδρέα Κάλβου , ο οποίος είχε
περάσει τα τελευταία του χρόνια στην Αγγλία και είχε ταφεί στον περίβολο της
εκκλησίας ενός μικρού χωριού στο Λίνκολνσαιρ. Ο επαναπατρισμός των λειψάνων
του δημιουργού των « Ωδών » δεν αποτελούσε μια απλή πράξη συναισθηματισμού,
αλλά ουσιαστικά μια καθυστερημένη εκπλήρωση της έμμεσης επιθυμίας του ίδιου
του ποιητή: « Είναι γλυκύς ο θάνατος/ μόνο όταν κοιμόμεθα/ εις την πατρίδα »,87 η
οποία μετά από δεκαετίες μα εκπληρωθεί πάλι από έναν ποιητή.88 Η σκιά του
διακανονισμού του Κυπριακού βαραίνει ωστόσο ακόμα και αυτή τη στιγμή της
συμφιλίωσης μεταξύ Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας. Η άφιξη των οστών του
Κάλβου στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 1960 προκαλεί την πρώτη από μια σειρά
φαρμακερών επιθέσεων της ακροδεξιάς εφημερίδας Εστία. Είναι μια επίθεση όχι
μόνο εν γένει κατά των Συμφωνιών Ζυρίχης –Λονδίνου, αλλά και συγκεκριμένα
εναντίον του Γ. Σεφέρη ο οποίος υποτίθεται πως συνωμότησε με τον Ε. Αβέρωφ: «
αφού …εθυσίασεν η Κυβέρνησις εις τους Τούρκους κανιβάλους τις Κύπρου την
ελευθερίαν… ».89
Κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών του το 1960, Ο Γ.Σεφέρης θα
επισκεπτεί τον « Ίκαρο », το βιβλιοπωλείο του εκδότη του, όπου θα ενημερωθεί για
την γενικότερη πτωτική τάση που παρουσιάζουν οι πωλήσεις των βιβλίων και την
ανερχόμενη πορεία που οι δίσκοι εμφανίζουν. Η πρόσφατη ποιητική του συλλογή
« Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν… », μέχρι στιγμής δεν θα έχει πουλήσει κανένα αντίτυπο,
γεγονός που θα προβληματίσει και θα πικράνει τον ποιητή, που θα γράψει στο
ημερολόγιο του « Γιατί; ».90 Μοιράστηκε, δίχως άλλο, την απόγνωση του με τους
φίλους του, από τους οποίους τη μεγαλύτερη δύναμη επιρροής είχε ο ενθουσιώδης
Γιώργος Σαββίδης με τις διασυνδέσεις του. Η ίδια η συνάντηση του Γ.Σεφέρη με τον
δημοφιλή συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη λίγο μετά την επιστροφή του στο Λονδίνο, το
φθινόπωρο του 1960, ίσως οφείλεται σε φιλική κίνηση του Γ.Σαββίδη. Προτού
περάσει πολύς καιρός, ακούστηκε η πρώτη δημόσια εκτέλεση της μελοποίησης 4
ποιημάτων του Γ.Σεφέρη με τον γενικότερο τίτλο « Επιφάνεια », που κυκλοφόρησαν
κατόπιν σε δίσκο.
Την εποχή εκείνη, ωστόσο, απαιτείται θάρρος από τον ποιητή για να
εμπιστευτεί την δουλειά του στον Θεοδωράκη, ο οποίος δεν ήταν μόνο ταλαντούχος
μουσικός και δημοφιλής συνθέτης, αλλά και επιφανές μέλος της Ενωμένης
Δημοκρατικής Αριστεράς ( του κοινοβουλευτικού μετώπου του παράνομου
87
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο σελ. 533-534, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά ,
88
Γίωργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 7 σελ. 162-167 18 Μαρτίου 1960, σελ. 233-238 13-18 Αυγούστου
1960. Γιώργος Σεφέρης , Δοκιμές τόμος 2 σελ. 112-135, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974.
Σκέψεις του Γιώργου Σεφέρη για τον ποιητή Ανδρέα Κάλβο πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 1
σελ. 56-63, 179-210, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974.
89
90
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 7 σελ. 251 26 Σεπτεμβρίου 1960, ό.π.
84
Κομμουνιστικού Κόμματος ), του κόμματος που ηγείτο της αντιπολίτευσης την
εποχή εκείνη.91
Στα απομνημονεύματα του ο Θεοδωράκης θυμάται την στιγμή της
δικαίωσης, όταν ο Γ.Σεφέρης είχε επιστρέψει μόνιμα στην Ελλάδα και πήγαν με τον
Γ.Σαββίδη βόλτα στις ταβέρνες της Πλάκας, όπου ο ίδιος άκουσε τους στίχους του να
παίζονται στα τζουκ μποξ και να τραγουδιόνται αυθόρμητα στα τραπεζάκια των
πεζοδρομίων και στις ανοιχτές αυλές. Σύμφωνα με τον Θεοδωράκη: « Ποτέ ίσως
ένας Σεφέρης δεν είχε γίνει σαν μικρό παιδί. Γελούσε, έλαμπε ολόκληρος από
ευτυχία…». 92
Από την εποχή εκείνη, ο Γ.Σεφέρης άρχισε να δέχεται τιμητικές διακρίσεις
στην Αγγλία. Στις 18 Φεβρουαρίου του 1960, έλαβε μια πρόσκληση από τον
υποκοσμήτορα του πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ , που τον καλούσε να αποδεχτεί τον
τίτλο του επίτιμου διδάκτορος του Πανεπιστημίου. Στα μέσα του Ιουνίου του 1960
θα απαγγείλει από το 3ο πρόγραμμα του BBC πέντε ποιήματα με ενδιάμεσα σχόλια
του ποιητή Σέσιλ Ντέι Λιούις. Κατόπιν το φθινόπωρο , θα κυκλοφορήσουν τα Poems
σε αγγλική μετάφραση του Ρεξ Γουόνερ, που αποτελούν μια περισσότερο εκτενή και
αντιπροσωπευτική επιλογή από τη προηγούμενη συλλογή The King of Asine and
Other Poems και θα συμπεριλάβει για πρώτη φορά την « Κίχλη» καθώς και το
μεγαλύτερο μέρος των ποιημάτων που αφιέρωσε στη Κύπρο. Την ίδια εποχή, ο
Έντμουντ Κήλυ και ο Φίλιπ Σέραντ θα εκδώσουν την ανθολογία Six Poets of Modern
Greece, στην οποία ο Γ.Σεφέρης θα κατέχει κεντρική θέση. Στην δεξίωση που θα
δοθεί προς τιμή του την επόμενη ημέρα, ο ίδιος ο T.S.Eliot που θα παρευρίσκεται θα
του πει « Τώρα είσαι πλέον αριστοτέχνης »93. Λίγους μήνες αργότερα, τα Poems του
Γ.Σεφέρη σε μετάφραση του Ρεξ Γουόρνερ θα βραβευθούν με το ετήσιο λογοτεχνικό
βραβείο Φόιλ, ως το πρώτο βιβλίο ξένου συγγραφέα.
Η πιθανότητα μιας μεγαλύτερης, ωστόσο διάκρισης αρχίζει να διαφαίνεται
στον ορίζοντα . Η Ελλάδα επανελημενως είχε χάσει το βραβείο Νόμπελ. Το 1956,
μια Γαλλική εφημερίδα κατονόμασε τον Γ. Σεφέρη ως πιθανόν υποψήφιο του
βραβείου. Εν τούτης η ιδέα να χρησιμοποιηθούν οι διπλωματικές οδοί προκειμένου
να ποωθειθεί ο Γ.Σεφέρης ως υποψήφιος του βραβείου γεννιέται μόλις το 1960, στη
συνέχεια του διακανονισμού του Κυπριακού καθώς και της σύγκρουσης του
Γ.Σεφέρη με τον Ε.Αβέρωφ. Ωστόσο όπως θα δηλώσει και ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης, αν
επρόκειτο να είναι υποψήφιος για το μεγαλύτερο λογοτεχνικό βραβείο στον κόσμο,
αυτό θα πρέπει να οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στην ποιητική του αξία94 ,
παραγκωνίζοντας και ματαιώνοντας έτσι κάθε πιθανή ενέργεια που θα τυχόν θα
προωθούσε την υποψηφιότητα του με εναλλακτικούς τρόπους. Όλα αυτά τα γεγονότα
έδωσαν το υπόβαθρο για την εξαπόλυση μιας δριμύτατης κατηγορίας και
συκοφαντικής δυσφημήσεως του ονόματος του ποιητή, που εξαπέλυσε ο Τύπος της
εποχής ισχυριζόμενος πως ο Γ.Σεφέρης πούλησε την Κύπρο για να πάρει το Νόμπελ,
όπως αυτό θα γίνει πραγματικότητα 3 χρόνια μετά.
Κατά την διάρκεια του Κυπριακού Συναγερμού, Ο Γ.Σεφέρης είχε γράψει
ένα και μοναδικό ποίημα, ένα ημιτελές σχεδίασμα με ταιριαστά μελαγχολικό θέμα:
τη « Σελεύκεια επί του Τίγρη ».Στον άμεσο επίλογο των ταραγμένων, ως προς τη
πολιτική σκηνή, χρόνων, ο Γ. Σεφέρης δεν δείχνει ακόμα κανένα σημάδι για τα
91
Π.Πετρίδης, Ο πολιτικός Θεοδωράκης σελ. 458, Προσκήνιο, Αθήνα 1997.
92
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. , σελ. 535-536.
93
Ρόντρικ Μπήτον , ό.π. , σελ. 536-538.
94
Ρόντρικ Μπήτον , ό.π. , σελ. 538.
85
ποιήματα και τα δοκίμια της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του. Μολοταύτα, ολοένα
και θα μεγαλώνει μέσα του η πεποίθηση, πως ο καιρός που μένει είναι λίγος και πως
είναι αναγκαία η εκμετάλλευση αυτού του λίγου χρόνου95. Είναι πεπεισμένος πως
μόνο μέσω της ποίησης θα μπορέσει ίσως να ξαναβρεί ό,τι χάθηκε όλο αυτό τον
καιρό. Όπως χαρακτηριστικά γράφει στην αδελφή του Ιωάννα τον Μάη του 1960 «
Μου χρειάζεται η συγκέντρωση, η μη διακοπή. Έτσι που ζω δεν μπορώ να την έχω.
Μου μένουν ελάχιστα χρόνια ακόμη, αύριο δεν υπάρχει, τώρα πρέπει, τώρα, να γίνει η
τελευταία προσπάθεια. Το «υπηρετείν» του έδωσα τα καλύτερα χρόνια της ζωής μου,
τελείωσε».96
Η αλλαγή στην οποία ελπίζει ο Γ.Σεφέρης αργεί να έρθει. Για ενάμιση χρόνο
ακόμα θα συνεχίσει να εργάζεται στην πρεσβεία του Λονδίνου. Λίγες ημέρες μετά
την υποβολή της αίτησης με την οποία ζητούσε να απαλλαγεί από τα καθήκοντα του
στο Λονδίνο, ο Γ.Σεφέρης ξεκινά να ασχολείται πάλι με την ποίηση. Την τελευταία
εβδομάδα του Ιανουαρίου του 1961, άρχισε να δουλεύει εντατικά πάνω στο πρώτο
από τα μετέπειτα Τρία κρυφά ποιήματα, το « Πάνω σε μια χειμωνιάτικη αχτίνα ».
Είναι η πρώτη γνήσια εκδήλωση της αλλαγής που προσμένει ολόψυχα.
Στον επαγγελματικό τομέα, και κατά τους πρώτους 6 μήνες του ίδιου χρόνου,
εργάζεται εντατικά, οργανώνοντας σειρά επισκέψεων υψηλών προσώπων από την
Ελλάδα. Ο Κ. Καραμανλής και ο Ε. Αβέρωφ φτάνουν τον Φεβρουάριο, αμέσως μετά
ακολουθεί το βασιλικό ζεύγος.
Ως προ της δεύτερη και σίγουρα αγαπημένη ασχολία του Γ.Σεφέρη, μια
επίσκεψη του ζεύγους το 1961 στους Δελφούς δίνει το ερέθισμα και το υπόστρωμα
για το δεύτερο ποίημα το « Επί σκηνής ». Ο Γ.Σεφέρης βλέπει εδώ να λειτουργεί η
διαδικασία ανανέωσης του μακρόχρονου βίου των θρησκειών και τη συλλαμβάνει
βγαίνοντας από το Κωρύκειο Άνδρο με ένα πιο προσωπικό και άμεσο τρόπο:
Μόνο αφού προχωρήσεις αρκετά βαθιά και γυρίσεις πίσω, βλέπεις, σα μια
ευλογία, τις αχτίνες του ήλιου παράλληλες να μπαίνουν από το στόμα της σπηλιάς
και να χτυπούν με ροδαλά και πρασινωπά ιριδίσματα τα τοιχώματα της. Χαίρεσαι
που ξαναγεννιέσαι στη ζεστασιά του ήλιου, σίγουρα όχι πιο φτωχός, ξέρεις ότι
υπάρχει κάτι ακόμη πίσω από αυτά τα πράγματα.97
Τι ακριβώς είναι αυτό το « κάτι », υπονοείται ίσως από την τελική ενότητα
του « Επί σκηνής », του δευτέρου από τα Τρία κρυφά ποιήματα, γραμμένο ενάμιση
χρόνο αργότερα.
Κι όμως εκεί, στην άλλη όχθη
Κάτω απ’ το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς
Ήλιοι στα μάτια πουλιά στους ώμους
Ήσουν εκεί. Πονούσες
Τον άλλο μόχθο την αγάπη
Την άλλη αυγή την παρουσία
95
Σχετικά με την κατάσταση της υγείας του Γ.Σεφέρη πρβλ. Γιώργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 7, ό.π.
σελ. 122, 22 Αυγούστου 1959, σελ. 181-185 Απρίλιος 1960, σελ. 211 2 Ιουνίου 1960, σελ. 243 30
Αυγούστου 1960.
96
Γιώργος Σεφέρης, Μέρες τόμος 7, ό.π. σελ.152: 29 Φεβρουαρίου 1960, σελ. 169: 26 Μαρτίου 1960,
σελ. 192-193: 12 Μαΐου 1960.
97
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, ό.π. σελ 146.
86
Την άλλη γέννα την ανάσταση,
Κι όμως εκεί ξαναγινόσουν
Στην υπέρογκη διαστολή του καιρού
Στιγμή-στιγμή σαν το ρετσίνι
Το σταλαχτίτη το σταλαγμίτη.98
Στις 20 Αυγούστου του 1962 και μετά από συνεχείς πιέσεις σε κυβερνητικά
στελέχη, το ζεύγος Σεφέρη εγκαταλείπει την Πρεσβεία του Λονδίνου. Από τη στιγμή
αυτή και έως την συνταξιοδότηση του θα βρίσκεται εις την διάθεση του υπουργείου
στην Αθήνα, που ουσιαστικά σημαίνει πως για πρώτη φορά ο Γ.Σεφέρης είναι
απόλυτος κύριος του εαυτού του. Την άνοιξη του 1963, γράφει το δεύτερο από τα
Τρία κρυφά ποιήματα το οποίο φέρει τον τίτλο « Επί σκηνής » και του οποίου το
κύριο θέμα είναι επίσης η θεατρική αναπαράσταση ενός φόνου. Επηρεασμένος
σίγουρα από το έργο του Τ. Έλιοτ « Φονικό στην εκκλησία », το οποίο και έχει
μεταφράσει. Το ποίημα μεταθέτει τον ιερόσυλο φόνο του αρχιεπισκόπου Τόμας
Μπέκετ του θεατρικού του Έλιοτ, στον οστρακόμορφο χώρο ενός αρχαίου ελληνικού
θεάτρου, που είχε δει ως ερείπια στα ταξίδια του στην Τουρκία και τη Μέση
Ανατολή
, αλλά και ως ζωντανά στην Αθήνα και την Επίδαυρο, μέσω των θεατρικών
παραστάσεων που σίγουρα θα είχε παρακολουθήσει. Στο ποίημα τα φώτα σβήνουν,
« όπως για κάποιο περιώνυμο φονικό ». Ο τόπος δεν κατονομάζεται, ούτε
αποκαλύπτεται το όνομα του θύματος, αν και γίνονται νύξεις στο φόνο της
Κλυταιμνήστρας από το γιο της Ορέστη ο οποίος εκδικείται το φόνο του πατέρα του
Αγαμέμνονα, καθώς και στην αλλοπρόσαλλη βία του κρητικού δράματος του 16ου
αιώνα, του Γ. Χορτάτση Ερωφίλη. Ο φόνος συσχετίζεται με την τελετουργική θυσία.
Επικαλείται την διαφορετική φρίκη ενός εγκλήματος το οποίο διαπράττεται χωρίς
μάρτυρες σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας:
Ένοχο δεν υπάρχει, καπνός
Ποιος έφυγε
Χτυπώντας πέταλα στις πλάκες;
Κατάργησαν τα μάτια τους, τυφλοί
Μάρτυρες δεν υπάρχουν πια, για τίποτε.99
Αντίθετα με το έργο του T. S. Eliot το «Επί σκηνής» ακολουθεί μια κυκλική πορεία
που διέπεται και καθορίζεται από τον αριστοτελικό ορισμό της τραγωδίας, δηλαδή
από το φως του ήλιου στο σκοτάδι-το πάθος, τη βία, την οργή για να καταλήξει και
πάλι στο φως της στιγμής της αναγέννησης-τη κάθαρση, όπως την είχε βιώσει και ο
ίδιος ενάμισι χρόνο νωρίτερα, στο άντρο των Δελφών.
Στα τέλη του 1962, τα ποιήματα και οι δοκιμές του Γ. Σεφέρη κυκλοφορούν
σε νέες εκδόσεις στην Ελλάδα. Ήδη κυκλοφορούν οι δύο τόμοι των ποιημάτων του
σε αγγλική μετάφραση, καθώς και οι επιστολές του στην ανθολογία των Κήλυ και
Σέραρντ. Την ίδια εποχή εκδίδεται στα γερμανικά μια δίγλωσση έκδοση της ποίησής
98
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 291: Τρία κρυφά ποιήματα, ΙΙ, 7, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος,
Αθήνα 1972.Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, ό.π. σελ 146.
99
T.S.Eliot, Murder in the Cathedral, Μέρος Β’, στιχ. 631-632, Faber, Λονδίνο 1965. Γιώργος
Σεφέρης, Τρία κρυφά ποιήματα, ΙΙ, 5, στιχ. 9-13, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972.
87
του. Τόμοι των ποιημάτων του βρίσκονται ήδη στο στάδιο της έκδοσης ή της
μετάφρασης στη Δανία, την Ιταλία, τη Γαλλία και τα οποία θα κυκλοφορήσουν καθ-
όλη τη διάρκεια του 1963. στα τέλη του 1962 θα παραδώσει στον Γ. Π. Σαββίδη μια
συλλογή ανέκδοτων ποιημάτων του , η οποία ονομάζεται « Τετράδιο Γυμνασμάτων
Β». Επίσης την ίδια περίοδο ο Γ. Σεφέρης έχει προς έκδοση τέσσερα βιβλία, το
«Φονικό στην εκκλησία», μια συλλογή μεταφράσεων Γάλλων και Άγγλων ποιητών,
καθώς και δύο βιβλία από τη Καινή Διαθήκη σε νεοελληνική απόδοση.100
Στο μεταξύ, τον Φεβρουάριο του 1963, τον πλησιάζει ο Μπέργιε Κνες, ο
σημαντικότερος εκπρόσωπος των Σουηδών νεοελληνιστών και υποστηρικτής στο
παρελθόν της υποψηφιότητας του Ν. Καζαντζάκη και του Α. Σικελιανού για το
βραβείο Νόμπελ. Ο Κνες ζητά την άδεια του να δημοσιεύσει μια επιλογή από τα
ποιήματα του σε σουηδική μετάφραση, σε συνεργασία με τον Σουηδό ποιητή
Γιοχάνες Έντφελτ. Στα μέσα Οκτωβρίου του 1962, οι φήμες για την επικείμενη
ανακοίνωση του Βραβείου και την επικράτηση του ονόματος του Γεωργίου Σεφέρη,
οργιάζουν στην Αθήνα. Παρ’ όλες τις φήμες υπήρχαν άλλα 84 διαπρεπή ονόματα του
χώρου υποψήφια για το Βραβείο, με κορωνίδα τον ίδιο τον Ζαν-Πολ Σαρτρ.101 Ο
ίδιος ο Γ.Σεφέρης κρατά τις αποστάσεις του από όλη αυτή την φασαρία και αναζητά
καταφύγιο ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους που τόσο αγάπησε, στα νησιά των
Κυκλάδων.
Η ανακοίνωση του νικητή επρόκειτο να γίνει την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου. Το
τηλεγράφημα από τον Άντρες Όστερλινγκ, Μόνιμο Γραμματέα της Σουηδικής
Ακαδημίας, παρελήφθη στην Αθήνα στις μία και επτά πρώτα λεπτά. Η επίσημη
ανακοίνωση ακολούθησε λίγες ώρες αργότερα. Το επίσημο σκεπτικό το οποίο
μεταδόθηκε ραδιοφωνικά το ίδιο βράδυ ανακοίνωσε πως το Βραβείο απονεμήθει
στον Έλληνα ποιητή Γ. Σεφέρη γιατί η Ακαδημία ήθελε, ως ένα σημείο, να
επανορθώσει την ως τότε παραμέληση της χώρας:
«Το φετεινό Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας απονέμεται στον Έλληνα ποιητή
Γιώργο Σεφέρη[…] Η ποιητική παραγωγή του Σεφέρη δεν είναι εκτενής, ωστόσο
χάρις στη μοναδική της σκέψη και ύφος και στην ομορφιά της γλώσσας της, έχει
γίνει ένα διαρκές σύμβολο για κάθε τι το άφθαρτο στον ελληνικό τρόπο ζωής. Τώρα
που ο Παλαμάς και ο Σικελιανός δεν ζουν πια, [ο Σεφέρης ] είναι σήμερα ο
αντιπροσωπευτικός Έλληνας ποιητής, συνεχίζοντας την αρχαία κληρονομιά […] Η
Σουηδική Ακαδημία αισθάνεται πολύ ευτυχής που μέσω της βράβευσης του Γιώργου
Σεφέρη αποτίει φόρο τιμής στη σημερινή Ελλάδα, της οποίας η λογοτεχνία έχει
καθυστερήσει ίσως πολύ, υπό αυτή την έννοια, να λάβει το δάφνινο στεφάνι της».102
Στη Βρετανία η είδηση περνάει σε όλες τις μεγάλες εφημερίδες, όπου το
ενδιαφέρον μοιάζει να επικεντρώνεται στο μεγάλο χρηματικό ποσό που δίνεται ως
έπαθλο, παρά στια λογοτεχνικά επιτεύγματα του αποδέκτη του. Η ανταπόκριση
ωστόσο, δεν είναι καθολικά ευνοϊκή. Στη Σουηδία μια φιλελεύθερη εφημερίδα
παραπονιέται πως το βραβείο έχει μετατραπεί σε « είδος σύνταξης γήρατος για
100
Τα Ποιήματα ( γ’ έκδοση ) θα κυκλοφορήσουν τον Απρίλιο του 1962, οι Δοκιμές ( β’ έκδοση ) τον
Δεκέμβριο του 1962. Το Τετράδιο Γυμνασμάτων Β’ αποσύρθηκε λίγο αργότερα και δεν θα
ξανακυκλοφορήσει μέχρι του 1976. Το Φονικό στην εκκλησία κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1963,
ο πρόλογος στις Αντιγραφές έχει ημερομηνία « Σεπτέμβριος 1963 », αν και ο ίδιος ο τόμος θα εκδοθεί
μόλις το 1965. Οι μεταφράσεις από την Βίβλο,οι οποίες κυκλοφόρησαν το 1965 και αντίστοιχα το
1966, περιγράφονται ως έτοιμες προς έκδοση, αλλά θα καθυστερήσουν λόγω « λογοκρισίας »της
Εκκλησίας της Ελλάδος.
101
102
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. , σελ .561.
88
διπλωμάτες της λογοτεχνίας », το οποίο δίνεται σε « όσους φέρονται προσεκτικά και
με σύνεση ».103Στην Ελλάδα η Αριστερά απηχεί τα ίδια αισθήματα καθώς το βραβείο
δεν δόθηκε στον Νερούδα ή στον Σαρτρ. Στο άλλο άκρο του πολιτικού φάσματος, η
δεξιά εφημερίδα Ελεύθερος κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τη συκοφαντική φήμη
πως ο Γ.Σεφέρης « είχε ξεπουλήσει την Κύπρο για να πάρει το Νόμπελ ».
Στις 6 Δεκεμβρίου, το ζεύγος Σεφέρη και η μικρή συνοδεία τους θα
αναχωρήσουν αεροπορικώς από την Αθήνα για τη Στοκχόλμη. Στις 10 του μηνός,
στο επίσημο δείπνο μετά από την τελετή απονομής, ο Γ.Σεφέρης εκφώνησε ένα
σύντομο λόγο για την αποδοχή του Βραβείου.104 Την επομένη, στη διάλεξή του προς
την Σουηδική Ακαδημία, ανέπτυξε ορισμένες ιδέες που είχε θίξει στην πρώτη του
ομιλία..105 Οι δύο αυτοί λόγοι αποτελούν μια δυναμική έκφραση των ιδεών του
Γ.Σεφέρη σχετικά με την ελληνική παράδοση και την αξία της ποίησης στο σύγχρονο
κόσμο. Εδώ ο ποιητής θα διακηρύξει με τον πιο κατηγορηματικό. τρόπο τις απόψεις
του σχετικά με τον ανθρωπισμό: « Όταν στον δρόμο της Θήβας, ο Οιδίποδας
συνάντησε τη Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμα της, η απόκρισή του ήταν, ο
άνθρωπος Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας» Με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση
διατύπωσε τον ισχυρισμό ότι ο άνθρωπος, όπως τον αντιμετωπίζει ο ανθρωπισμός,
υπήρξε η σημαντικότερη ανακάλυψη του ελληνισμού: « Άλλο χαρακτηριστικό αυτής
της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά, κανόνας της είναι η δικαιοσύνη
»106
Στην εκτενέστερη ομιλία του, ο Γ.Σεφέρης παρέθεσε παραδείγματα από τη
λογοτεχνική παράδοση για να υποστηρίξει τις απόψεις του.: « Η ελληνική γλώσσα
δεν έπαψε ποτέ τις να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό,
αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα ».107 προς το τέλος της διάλεξης, ο Γ. Σεφέρης
θα αναπτύξει πληρέστερα το θέμα της φύσης της παράδοσης και της μεταβολής :
« Δεν θα πω πως είμαστε από το ίδιο αίμα [με τους αρχαίους], γιατί αποστρέφομαι τις
φυλετικές θεωρίες-αλλά κατοικούμε πάντα την ίδια χώρα και κοιτάμε τα ίδια βουνά
που τελειώνουν στη θάλασσα. Ίσως να μνημόνευσα τη λέξη «παράδοση», χωρίς να
υπογραμμίσω τούτο το αυτονόητο: ότι παράδοση δε σημαίνει συνήθεια. Αντίθετα, μας
ενδιαφέρει για την ικανότητα που έχει να μπορεί να σπάει τη συνήθεια: έτσι αποδείχνει
τη ζωντάνια της».108
Μετά τη βράβευση του Έλληνα ποιητή με το Νόμπελ, ακολουθεί σωρεία
τιμών και προσκλήσεων. Η ανακήρυξη του σε επίτιμο διδάκτορα από το
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, προσφέρει στον Γ.Σεφέρη την ευκαιρία
να δώσει μια διάλεξη με θέμα τη γλώσσα και την ποίηση, η οποία περιλαμβάνει μια
από τις πιο αξιομνημόνευτες διατυπώσεις του σχετικά με τη θεωρία του περί
ποιητικής: « Το ακραίο όριο όπου τείνει ο ποιητής, είναι να μπορέσει να πει, γενηθήτω
φως και να γίνει φως ».
Άλλος τιμητικός τίτλος ,είναι αυτός του επίσημου διδάκτορα στο
Πανεπιστήμιο της Αμερικής Πρίνστον τον Ιούνιο του 1965, όταν ο Γ.Σεφέρης θα
επισκεφθεί την Αμερική.
103
Ρόντρικ Μπήτον, ό.π. , σελ. 561-562.
104
Πρβλ. παράρτημα.
105
Πρβλ. παράρτημα.
106
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, ό.π. , σελ. 159-161.
107
108
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 3, ό.π. , σελ. 357-371. Ο ίδιος ο Γ.Σεφέρης δεν δημοσίευσε ποτέ
την διάλεξη αυτή στα ελληνικά, ούτε σκόπευε να την συμπεριλάβει στις Δοκιμές.
89
Επεισόδιο Β΄
90
Οι κυβερνήσεις ανδρίκελα

Παρά την εισήγηση του απελθόντος πρωθυπουργού για διάλυση της Βουλής και
προκήρυξη νέων εκλογών από υπηρεσιακή κυβέρνηση, ο βασιλιάς Παύλος δεν θα
δεχτεί καμία από τις παραπάνω θέσεις και θα αναθέσει στον Παναγ. Πιπινέλη,
στέλεχος της ΕΡΕ και γνωστό αυτόδουλο των ανακτόρων, να σχηματίσει κυβέρνηση
η οποία και θα εμφανιστεί στη Βουλή για να ζητήσει « τυπικά » την ψήφο
εμπιστοσύνης του εκλεγμένου από τον ελληνικό λαό, βουλευτικού σώματος. Κατά
την εμφάνιση του νέου αυτού κυβερνητικού τραγέλαφου της βασίλισσας
Φρειδερίκης στη Βουλή, η ΕΔΑ και η ΕΚ θα αποχωρήσουν, ο Μαρκεζίνης θα την
καταψηφίσει ενώ η ΕΡΕ θα ψηφίσει θετικά.
Η κυβέρνηση του Π.Πιπινέλη, η οποία κλήθηκε αυλική από τον Τύπο θα
δεχτεί όλες τις επιθυμίες του θρόνου, μεταξύ αυτών το ταξίδι στο Λονδίνο. Ωστόσο
με την επιστροφή του βασιλικού ζεύγους από την Μεγάλη Βρετανία, ο λόγος
ύπαρξης του κυβερνητικού σχηματισμού δεν θα υφίστατο πλέον, αφού μόνο ζημιά
προξενούσε στην Δεξιά. Έτσι λοιπόν στις 27 Σεπτεμβρίου 1963, η Βουλή θα διαλυθεί
και θα διοριστεί υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Σ.Μαυρομιχάλη, για να διεξάγει
εκλογές στις 3 Νοέμβρη του 1963. Οι εκλογές αυτές θα είναι για πρώτη φορά
αφατρίαστες σχεδόν σε όλη την επικράτεια της Ελλάδας και θα αναδείξουν την ΕΚ.
νικήτρια. Στις 8 Νοεμβρίου 1963 η πρώτη κυβέρνηση Κέντρου θα ορκιστεί , ύστερα
από την ενδεκαετή τυπική κυριαρχία της Δεξιάς στην πολιτική σκηνή της χώρας,
καθώς αυτοί που ουσιαστικά διηύθυναν τα πράγματα δεν ήταν άλλοι από τα
ανάκτορα και το παρακράτος με το πλήθος των παρακλαδιών του σε μυστικές
υπηρησίες.109
Στις 16 Δεκεμβρίου συνεκλήθη η νέα Βουλή και Πρόεδρος εξελεγχθεί ο
Ηλίας Τσιριμώκος. Το αποτέλεσμα της ψήφου εμπιστοσύνης θα ωθήσει τον
Γ.Παπανδρέου να διαλύσει τη βραχύβια Βουλή στις 30 Δεκεμβρίου 1963, να
σχηματίσει υπηρεσιακή κυβέρνηση και να προκηρύξει νέες εκλογές για τις 16
Φεβρουαρίου 1964, οι οποίες και θα δώσουν στην ΕΚ. αυτοδυναμία. Στις 19
Φεβρουαρίου 1964, η νέα κυβέρνηση θα παρουσιαστεί μπροστά στον ετοιμοθάνατο
πληγέντα από την επάρατη νόσο βασιλιά Παύλο και θα ορκιστεί.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τάσος Βουρνάς, « Τα θεμέλια του
καθεστώτος και ιδίως ο κρατικός μηχανισμός παρέμειναν στο μεγαλύτερο μέρος τους
υπό τον έλεγχον της Δεξιάς. Το μεγαλύτερο μέρος επίσης της αστικής τάξεως παρέμενε
συσπειρωμένο γύρω στην ΕΡΕ, ελέγχοντας τους οικονομικούς μηχανισμούς της χώρας.
Και θα χρειαζόταν πολύ ισχυρές δυνάμεις η νέα πολιτική εξουσία για να επιβάλη πλήρη
την εξουσία της ». 110
Στις 6 Μαρτίου του 1964, ο βασιλιάς Παύλος θα πεθάνει. Τρεις ώρες
αργότερα τα ηνία του θρόνου της Ελλάδας θα περιέλθουν στα χέρια του 24χρονου
γιου του Κωνσταντίνου.
109
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την
ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών ( 21 Απριλίου 1967 ), σελ. 199-200,
Αφοί Τολίδη, Αθήνα.
110
91
Όψεις κοινωνικής αλλαγής και το πολιτικό κουκλοθέατρο του
παραλόγου.
Η πολιτική δύναμη της ΕΚ, ουσιαστικά αποτελούσε ένα αμάλγαμα ποικίλων

και διαφορετικών πολιτικών τάσεων. Χαρακτηριστικό γνώρισμά της ήταν η απουσία
ιδεολογικού υποβάθρου καθώς και η ανυπαρξία ενιαίας πολιτικής συγκρότησης. Στο
σύνολό της η ΕΚ ήταν ευθυνόφοβη έναντι των νέων ιδεών, αντικομουνιστικού
πολιτικού προσανατολισμού όπως τον εξέφραζε ο Γ. Παπανδρέου, και λίγοι ήταν σε
θέση να ορίσουν την πολιτική διάκριση μεταξύ μη κομμουνισμού και
αντικομουνισμού, που τελικά θα διευθύνει την πολιτική γραμμή στη βραχεία οδό της
στην εξουσία της Ελλάδας.
Μέσα λοιπόν σε ένα καθεστώς εσωτερικής ανομοιογένειας, όπου οι ομάδες
των τυχών αντιδραστικών αντιλήψεων γρήγορα απεμπολούνταν, με το γενικότερο
κλίμα αλλαγής επιθυμητό αλλά μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, με τη στελέχωση του
στρατού και της αστυνομίας από τη Δεξιά και τον ΙΔΕΑ, ο Γ. Παπανδρέου θα
αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας.
Το 1963 η Ελλάδα ξεκινά για τα καλά το μεγάλο εκσυγχρονιστικό και
ευρωπαϊκό της ταξίδι. Η ελληνική βιομηχανία αρχίζει να ανθεί, αντίθετα με τις
γλάστρες του βασιλικού και των γερανιών που γρήγορα θα εξαφανιστούν μαζί με τις
γραφικές ασβεστωμένες αυλές στις μικρές γειτονιές, καθώς θα απαλλοτριωθούν με
αντάλλαγμα το κομπλέ διαμέρισμα της αντιπαροχής. Το δανέζικο έπιπλο θα
αντικαταστήσει τη παραδοσιακή ντιβανοκασέλα. Οι πρώτες μαζικές εγκυκλοπαίδειες
θα καλύψουν τα ράφια των βιβλιοθηκών που αποκτά κάθε σπίτι μαζί με τις
φιλοδοξίες για τις σπουδές των παιδιών και τη περίφημη δωρεάν παιδεία που
ευαγγελιζόταν η κυβέρνηση του Κέντρου. Οι πρώτες φθηνές ζωγραφικές «
ρεπροντιξιόν » θα αντικαταστήσουν πολύ γρήγορα τα εργόχειρα και τα κεντήματα
στους τοίχους, όπως επίσης και τις καλημέρες. Οι μεγάλες κούκλες που οικονομικοί
μετανάστες, άτομα τα οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη πατρίδα τους προς
αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης, στην Αμερική και την Αυστραλία, θα στέλνουν
στις οικογένειές τους, γρήγορα δε θα έχουν καμία θέση στα νέα μοντέρνα
διαμερίσματα.
Η στοιχειώδεις σύγχρονες ανέσεις, όπως το μπάνιο, ο θερμοσίφωνας, η
ηλεκτρική κουζίνα και το πικ απ αρχίζουν να μπαίνουν στη ζωή των Ελλήνων. Είναι
η εποχή που απελευθερώνονται οι πρώτοι κρατούμενοι του εμφυλίου, εκτός των
καταδικασμένων με το νόμο 375/37 περί κατασκοπείας οι οποίοι θα αποφυλακιστούν
το 1966. την ίδια εποχή θα αρχίσει να λειτουργεί και ο μηχανισμός επαναπατρισμού
των πολιτικών προσφύγων από τις ανατολικές χώρες. Είναι η εποχή που το αίτημα
της εθνικής συμφιλίωσης θα κυριαρχήσει και η προσωρινή ήττα του παρακράτους
προοικονομείται από τον εκλογικό θρίαμβο της ΕΚ του « γέρου της Δημοκρατίας »,
και την πολιτική κρίση που θα ακολουθήσει με τα Ιουλιανά.
Η Ελλάδα από αγροτική χώρα μετατρέπεται σε βιομηχανική αλλάζοντας
πρόσωπο, την ίδια εποχή κυκλοφορεί η πρώτη εγχώρια παραλλαγή της coca cola, «
το ταμ ταμ » η ροκ μουσική έχει κυρίαρχη απήχηση στη νεολαία των 60s,
πραγματοποιούνται οι πρώτες μαζικές πωλήσεις αυτοκινήτων ιδιωτικής χρήσης και «
η Μεσημβρινή » της Ελένης Βλάχου, φέρνει ένα καινούργιο διεθνή αέρα στο τύπο
του τότε κατεστημένου. Η νέα ιθύνουσα τάξη των εργοστασίων, των κατασκευών και
της επιστημονικοτεχνικής παραγωγής που αναπτύχθηκε κάτω από τα φτερά του
σχεδίου Μάρσαλ, έχει ήδη μπει δυναμικά στο προσκήνιο, αντικαθιστώντας τους
παλιούς μεγαλέμπορους και τους πλουτήσαντες στη Κατοχή.
92
Παρόλο, το προαναφερόμενο κλίμα ανανέωσης που η νέα εποχή της ΕΚ.
ευαγγελιζόταν και εν μέρει επιτέλεσε, γρήγορα θα σημειωθούν όλες εκείνες οι όψεις
της πολιτικής υπανάπτυξης που στην σταδιακή παρακμή και πτώση της ΕΚ. Με το
στρατό στα χέρια του ΙΔΕΑ, τα Σώματα Ασφαλείας εξαρτημένα από τη Δεξιά και το
παρακράτος με τις μυστικές κρατικές υπηρεσίες καθοδηγούμενες από τις αντίστοιχες
αμερικάνικες και συλλήβδην τον αμερικανικό παράγοντα να διάκειται επιφυλακτικά
προς το πρόσωπο του Γ.Παπανδρέου, η εξουσία είναι αδύνατο να ασκηθεί υπέρ του
ελληνικού λαού.
Αρχομένου του έτους 1965, θα ανακαλυφθεί στα αρχεία του Υπουργείου
Εθνικής Άμυνας, ένα απόρρητο πολυσέλιδο έγγραφο με τίτλο « Σχέδιο Περικλής »,
σχέδιο που είχε καταρτιστεί το 1959 και ουσιαστικά αποτελούσε ένα κατασκεύασμα
αντικομμμουνιστικής φύσης, που στρεφόταν εναντίον της Αριστεράς και
στοιχειοθετούσε μέτρα για την εξόντωσή της, ο Γ. Παπανδρέου θα σπεύσει να
αξιοποιήσει προς όφελος της ΕΚ αυτή τη μοναδική ευκαιρία υπονόμευσης της Δεξιάς
καταγγέλλοντας στη Βουή στις 23 Φεβρουαρίου το 1965 ότι χάριν σε αυτό το σχέδιο
και της βίας και της νοθείας που πρέσβευε η Δεξιά είχε καταφέρει να νικήσει στις
εκλογές του 1961. Ο θόρυβος που θα προκληθεί από τις παραπάνω δηλώσεις θα είναι
τεράστιος. 111 Απροσδόκητα όμως, σε λίγες εβδομάδες μια νέα υπόθεση έμελλε να
υπερκαλύψει την υπόθεση «σχέδιο Περικλής», και αυτή τη φορά θα αποσαθρώσει τα
θεμέλια της ΕΚ.
Λειτουργώντας ως αντιπερισπασμός της Δεξιάς στην αποκάλυψη του σχεδίου
Περικλής, η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, θα αποτελέσει αφορμή για να δοθεί τι σύνθημα της
γενικής επίθεσης κατά της ΕΚ. Συνοπτικά, Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ ανέφερε την ύπαρξη
οργάνωσης αντίθετης προς τον ΙΔΕΑ μέσα στο στρατό με τίτλο « Αξιωματικοί
Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά Δημοκρατία, Αξιοκρατία » και τα αρχικά ΙΔΕΑ.
Ταυτόχρονα καταγγελλόταν και η ύπαρξη ομάδας αξιωματικών στο υπουργείο
Εθνικής Άμυνας, η οποία και ρύθμιζε τα του στρατού112 .
Στη πολιτική αυτή αναστάτωση που επέφεραν οι παραπάνω υποθέσεις, θα
σημειωθεί η απρόβλεπτη ως τότε παρέμβαση του θρόνου στο όλο ζήτημα. Η στιγμή
για την αντίστροφη μέτρηση την πτώσης της ΕΚ από το κυβερνητικό αξίωμα είχε
αρχίσει. Μέσα σε ένα κλίμα έντονης αντίθεσης μεταξύ θρόνου και ΕΚ, ο Γ.
Παπανδρέου θα παρουσιαστεί στις 15 Ιουλίου του 1965 στα ανάκτορα υποβάλλοντας
τη παραίτησή του η οποία έγινε δεκτή με μεγάλη ευχαρίστηση από τον βασιλιά
Κωνσταντίνο.113 Την ίδια μέρα, ο άλλοτε επικεφαλής της ΕΚ Γεώργιος
Αθανασιάδης-Νόβας, πρόεδρος τότε της βουλής, θα λάβει εντολή σχηματισμού
κυβερνήσεως από τον Κωνσταντίνο. Η πρώτη τομή για την αποδιοργάνωση της ΕΚ
από τα ανάκτορα είχε επιτευχθεί.
Η ανατροπή της κυβέρνησης Γ.Παπανδρέου με την υποκίνηση ξένων και
ανακτόρων καθώς και η συνεχιζόμενη παρέμβαση των ανακτόρων στους πολιτικούς
και πολιτειακούς θεσμούς, θα οδηγήσει τον ελληνικό λαό σε μια μαζική κίνηση, τα
λεγόμενα Ιουλιανά, που θα στραφεί ανοιχτά έναντι του θρόνου, της Δεξιάς και των
αποστατών της ΕΚ.
111
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την υπόθεση « Σχέδιο Περικλής » πρβλ. Τάσος
Βουρνάς, ό.π. , σελ. 221-224 .
112
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ πρβλ. Τάσος Βουρνάς, ό.π., σελ.
224-226 και 263-265. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις υποθέσεις ΙΔΕΑ και Ασπιδα
πρβλ. Δημ. Παραλίκα, Συνομωσίες ΙΔΕΑ και ΑΣΠΙΔΑ 1946-1974, κράτος και παρακράτος, δίκες
αεροπόρων και ΑΣΠΙΔΑ, μέθοδοι Βαυαροκρατίας, Γιάννης Β.Βασδέκης, Αθήνα 1982.
113
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την σχέση Γ.Παπανδρέου και Κωνσταντίνου πρβλ.
Τάσος Βουρνάς, ό.π. , σελ. 227-248.
93
Τα ξημερώματα της 5ης Αυγούστου1965 και ενώ η Αθήνα φλεγόταν από τις
αντικυβερνητικές και αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις του λαού, η κυβέρνηση Νόβα
έπεφτε στη Βουλή, κορυφαία στελέχη της ΕΚ, θα αποχωρήσουν από το κόμμα παρά
τις όποιες διαβεβαιώσεις είχαν ομολογήσει και μετατρέπονται σε πειθήνια όργανα
των ανακτόρων. Μέσα λοιπόν σε αυτή την έκρυθμη κατάσταση, ο Ηλίας
Τσιριμώκος, πρώην ηγετικό μέλος της ΕΚ και πρόσφατα αποχωρήσας από το κόμμα,
θα κληθεί από τον Κωνσταντίνο να σχηματίσει κυβέρνηση. Και ενώ η
νεοσυσταθείσα κυβέρνηση Τσιριμώκου θα εμφανιστεί στη Βουλή στις 25 Αυγούστου
1965 για να λάβει την ψήφο εμπιστοσύνης, η Αθήνα θα συγκλονίζεται από
αντικαθεστωτικές εκδηλώσεις, κατά τη διάρκεια των οποίων προβοκατόρικα στοιχεία
ξένων και γηγενών μυστικών υπηρεσιών θα ανάβουν φωτιές στους δρόμους της
πόλης και θα παρουσιάζουν την κατάσταση ιδιαίτερα έκρυθμη με την Αριστερά
έτοιμη να αναλάβει επαναστατική δράση.
Μέσα σε αυτό το κλίμα και ενώ η κυβέρνηση του Τσιριμώκου θα
καταψηφιστεί, ο νεαρός βασιλιάς Κωνσταντίνος θα δεχτεί την εισήγηση του Ηλία
Τσιριμώκου και θα συγκαλέσει το Συμβούλιο του Στέμματος. Στις 2 και 3
Σεπτεμβρίου συνήλθε στα ανάκτορα το Συμβούλιο. Κλήθηκαν 15 πρώην
πρωθυπουργοί και αρχηγοί κομμάτων , πλην του Κ.Καραμανλή, ο οποίος δεν
προσήλθε και του Ιωάννη Πασαλίδα αρχηγού της ΕΔΑ, ο οποίος δεν εκλήθη καν.
Τα πρακτικά του Συμβουλίου αντικατοπτρίζουν το νόθο πρόσωπο της
πολιτικής ζωής της Ελλάδας, όπως αυτό είχε φαλκιδευτεί από την ξενοκρατία, τη
Δεξιά, το στέμμα και την ολιγαρχία. Ουσιαστικά τα πρακτικά αυτά αποτελούν ένα
ντοκουμέντο που εικονίζει όλο εκείνο το ψεύδος και την απάτη που πάνω σε αυτά
ανεγέρθησαν όλα αυτά τα στοιχεία που οδήγησαν τον ελληνικό λαό στην ειλωτεία
προς τους ξένους. 114
Χωρίς κανένα αποτέλεσμα και άμεση λύση για το μείζον πολιτικό ζήτημα που
είχε προκύψει, το Συμβούλιο θα λήξει . Στις 17 Σεπτεμβρίου άλλα 6 μέλη της ΕΚ. θα
αποστατήσουν και με αυτό τον τρόπο θα σχηματιστεί κυβέρνηση της οποίας θα
ηγείτο ο ΣΤ. Στεφανόπουλος, η οποία μάλιστα θα συγκεντρώσει μόλις 152 ψήφους
έναντι 300 στη Βουλή.
Στα τέλη του 1966, το κύμα της λαϊκής οργής ολοένα και θα μετριάζεται
παρουσιάζοντας εμφανή σημάδια εξασθένισης. Η πολύμηνη προσπάθεια της
Αριστεράς να κινητοποιήσει τα λαϊκά στρώματα παρουσίαζε και αυτή ύφεση καθώς
οι καθημερινές κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις είχαν κοστίσει νεκρούς π.χ. τον
νεαρό Σωτήρη Πέτρουλα, τραυματίες με μόνο αποτέλεσμα τον εμπλουτισμό του
μαρτυρολογίου του αγώνα της Αριστεράς, χωρίς ωστόσο κανένα πολιτικό
αντίκρισμα. Ήδη η κυβέρνηση του Στ.Στεφανόπουλου εμφάνιζε πολλές ελπίδες
επιβίωσης, ως προϊόν της τελευταίας προσπάθειας επιβολής της ανακτορικής και
ξένης θέλησης στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας.
Και ενώ η κατάσταση στο πολιτικό επίπεδο έδειχνε ισορροπημένη, οι αρχηγοί
της ΕΡΕ και της ΕΚ. , Π.Καννελόπουλος και Γ.Παπανδρέου αντίστοιχα, θα
συνάψουν μυστική συμφωνία για το εκλογικό σύστημα και το πολιτικό μέλλον της
χώρας, υπό την άμεση απειλή που τους τελευταίους μήνες θέλει μέλη της
στρατιωτικής ηγεσίας να κινούνται ύποπτα προς πραξικόπημα. Για το λόγο αυτό , η
συμφωνία θα γίνει ερήμην του ελληνικού λαού και των κομμάτων και με μοναδικό
γνώστη τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε την ανατροπή της
κυβέρνησης του Στ. Στεφανόπουλου και την εξαγωγή εκλογών με υπηρεσιακή
κυβέρνηση και με το εκλογικό σύστημα της απλής αναλογικής, σε περίπτωση που οι
114
Για την ανάγνωση των πρακτικών του Συμβουλίου του Στέμματος πρβλ. Τάσος Βουρνάς, ό.π. ,
σελ 361-533.
94
κυβερνήσεις των συμβαλλόμενων αρχηγών κομμάτων δεν θα ελάμβανε την απόλυτη
εκλογική πλειοψηφία τότε θα σχηματιζόταν κοινή κυβέρνηση.
Πράγματι στις 21 Δεκεμβρίου 1966, ο Στ. Στεφανόπουλος υπέβαλλέ την
παραίτηση του και ο Κωνσταντίνος θα προτείνει την σύσταση υπηρεσιακής
κυβέρνησης αλλά και το υπουργικό « κονκλαύδιο » στον Διοικητή της Εθνικής
Τραπέζης, Ι.Παρασκευόπουλο. Η κίνηση αυτή του Κωνσταντίνου λίγο διέφερε από
τους πολιτικούς χειρισμούς του πατέρα του Παύλου, γεγονός που θα προκαλέσει
αντιδράσεις στην κοινή γνώμη. Αξιοσημείωτη, ωστόσο θα είναι η αντίδραση του
Γ.Παπανδρέου, στον οποίο πολλοί είχαν εναποθέσει τις ελπίδες του για
αντιδραστικές απαντήσεις έναντι της νέας αυτής αντισυνταγματικής παρέμβασης του
θρόνου. Ο « γέρος της Δημοκρατίας », θα αρκεστεί σε μια μετριοπαθή δήλωση-
αντίδραση, γεγονός που υποψίασε την κοινή γνώμη για τη μυστική συμφωνία, που
είχε λάβει χώρα.
Παρά τα όσα είχαν συμφωνηθεί εις γνώση του βασιλιά, ο ίδιος θα καταφύγει
στη Δεξιά και θα αναθέσει σχηματισμό κυβέρνησης στον Π.Καννελόπουλο με αμιγή
σύνθεση από στελέχη της ΕΡΕ, δημιουργώντας ένα κενό κυβερνητικό σχήμα, προϊόν
μιας μονομερούς βούλησης του θρόνου και της Δεξιάς, στο οποίο θα αντιταχθούν η
ΕΚ, η ΕΔΑ καθώς και τα μικρότερα κόμματα των Φιλελευθέρων.
Η Βουλή θα διαλυθεί στις 14 Απριλίου του 1967 για να αρχίσει ο
προεκλογικός αγώνας, κατά τη διάρκεια του οποίου θα κυριαρχήσουν οι φόβοι και οι
υποψίες για τις κινήσεις του στρατού στην πρωτεύουσα.
Στις 23 Απριλίου, είχε οριστεί μεγάλη συγκέντρωση της ΕΚ στη
Θεσσαλονίκη, ωστόσο στην Αθήνα μια ασυνήθιστη ησυχία επικρατούσε καθόλη τη
διάρκεια των ημερών. Μολοταύτα, πίσω από αυτό το προκάλυμμα της γαλήνης και
νηνεμίας ο Γ.Παπαδόπουλος και η ομάδα των στρατιωτικών θα υφαίνουν το σάβανο
της ετοιμοθάνατης βασιλευόμενης ελληνικής δημοκρατίας.
Τα μεσάνυχτα της 20ης προς 21ης Απριλίου 1967, ύποπτες κινήσεις θα
αρχίσουν στην Αθήνα. Αποσπάσματα του ΕΣΑ- στρατιωτική αστυνομία, θα
ενεργήσουν πλήθος συλλήψεων ερήμην του πολιτικού κόσμου και του ελληνικού
λαού. Τμήματα του στρατού θα καταλάβουν επίκαιρες θέσεις. Η συνομωσία θα
εκδηλωθεί τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου, όταν οι χειροπέδες της στρατοκρατίας
θα περαστούν στα λιπόσαρκα χέρια της βασιλευόμενης ελληνικής δημοκρατίας.
Χιλιάδες αγωνιστές της Αριστεράς θα οδηγηθούν και πάλι στα στρατόπεδα της
εξορίας. Θα χρειαστούν 7 ολόκληρα χρόνια αγώνα και θυσιών για να μπορέσει ο
ελληνικός λαός να συνεχίσει το δρόμο της ελευθερίας και της δημιουργίας με
πρωτοπόρους τη νεολαία.
95

Στάσιμο Β΄
96
Η αρχή του τέλους της βασιλευόμενης «δημοκρατίας».
Ως προς την πολιτική ζωή του τόπου, τον Αύγουστο του 1964 η νέα
κεντροαριστερή κυβέρνηση του Γ.Παπανδρέου θεσπίζει ένα νέο νόμο που θέτει όριο
στα χρόνια συνεχούς υπηρεσίας των δημοσίων υπαλλήλων. Η ενέργεια αυτή
εντάσσεται στην προσπάθεια εκκαθάρισης της παλαιάς φρουράς από τη νέα
κυβέρνηση. Αυτόματα λοιπόν ο Γ.Σεφέρης απαλλάσσεται από τα καθήκοντά του «
λόγω της επιτατικής ανάγκης ανανεώσεως των στελεχών της Διοικήσεως…».115
Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούλιο του 1965 ξεσπά η νέα πολιτική κρίση στην
Ελλάδα. Ουσιαστικά, ο Γ.Σεφέρης δεν είναι πλέον επαγγελματικά αναμειγμένος και
όπως χαρακτηριστικά δήλωσε « η πολιτική δεν μ’ενδιαφέρει πια ». Τον Ιούλιο, ο
νεαρός βασιλιάς Κωνσταντίνος Β Απέπεμψε τον πρωθυπουργό χωρίς να προκηρύξει
νέες εκλογές. Αντίθετα, μια ομάδα βουλευτών από την Ένωση Κέντρου πείστηκαν να
υποστηρίξουν μια ασταθή κοινοβουλευτική πλειοψηφία με έναν πρωθυπουργό ο
οποίος θα ήταν αποδεκτός από τον βασιλιά. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας, γίνονται
απεργίες και βίαιες διαδηλώσεις στην Αθήνα σε όλη την διάρκεια του Ιουλίου ( τα
λεγόμενα Ιουλιανά ) . Ενώ ο καλοκαιρινός ήλιο καίει πάνω από την Αθήνα, ο
πολιτικός κόσμος της Ελλάδας συγκλονίζεται από τα σημάδια της επικείμενης
διάλυσης.116
Η εικόνα της διάπυρης ζέστης, σύντομα γίνεται ο θεματικός άξονας του
τρίτου ποιήματος, το « Θερινό ηλιοστάσι », το οποίο και κυκλοφόρησε τον Ιούνιο
του 1966.Η συλλογή αυτή θα είναι και η τελευταία ποιητική διαθήκη του Γ.Σεφέρη.
Αν και κανένα ποίημα από τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή δεν περιέχει άμεση
αναφορά σε πολιτικά γεγονότα, είναι ωστόσο πολύ πιθανό, ότι η έμπνευση για το
συγκεκριμένο ποίημα να αποτελεί η πολιτικά πυρωμένη ατμόσφαιρα της Αθήνας
εκείνο το καλοκαίρι του 1965 αλλά και από το τελευταίο μέρος του έργου του
T.S.Eliot « Τέσσερα κουαρτέτα » 117
Οι τελετουργίες του μεσοκαλόκαιρου, με τις οποίες ξεκινά και τελειώνει το
ποίημα, ανήκουν στη Σκάλα, είναι κομμάτια της αφυπνισμένης μνήμης του Γ.Σεφέρη
από τα παιδικά του χρόνια. Η πρώτη ενότητα του ποιήματος καταθέτει ήδη την
αίσθηση του επικείμενου τέλους και οι επιταχυνόμενοι ρυθμοί που ακολουθούν
εντείνουν την πίεση των πραγμάτων, η στιγμή πλησιάζει, « λίγο ακόμη και θα
σταματήσει ο ήλιος ». Τα Τρία κρυφά ποιήματα απορρέουν στο σύνολό τους από την
Αποκάλυψη, όχι μόνο ως προς τη δομή τους και τον διαχωρισμό τους σε ενότητες, οι
οποίες είναι πολλαπλάσια του μυστικιστικού αριθμού επτά, αλλά και με τον
προκλητικό τους τίτλο, το άκρως αντίθετο της Αποκάλυψης. Στον πυρήνα των Τριών
κρυφών ποιημάτων βρίσκεται η ιδέα την οποία οι αρχαίοι στωικοί φιλόσοφοι είχαν
αντλήσει από τον προσωκρατικό φυσικό φιλόσοφο Ηράκλειτο. Πρόκειται για την
πεποίθηση ότι το σύμπαν αναλώνεται περιοδικά από το πυρ, από το οποίο και
115
116
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την περίοδο των Ιουλιανών πρβλ. Φώντας Λάδης,
Ιουλιανά 1965, 100 μέρες που συγκλόνισαν την Ελλάδα, Καστανιώτη, Αθήνα 1985.
117
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, σελ. 217, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974. Γιώργος
Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 306: Τρία κρυφά ποιήματα, ΙΙΙ, 14, στιχ. 8-11, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης,
Ίκαρος, Αθήνα 1972.
97
ξαναγεννιέται.118 Τα Τρία κρυφά ποιήματα τελειώνουν με μία κυκλική διαδικασία,
μια ανάφλεξη η οποία ανήκει στο μοτίβο της φυσικής παλινδρόμησης.
Το « θερινό ηλιοστάσι » οραματίζεται έναν κόσμο πωρωμένο και
υποβαθμισμένο που φτάνει στο τέλος του, ακριβώς όπως και το επερχόμενο
βιολογικό τέλος του ίδιου του ποιητή: « είδες πολλά φεγγάρια πολλούς ήλιους ».
Τίποτα δεν μπορεί να καταπραΰνει τον πόνο της φυσικής φθοράς και καμία διέξοδος
δεν υπάρχει στην αθάνατη ψυχή, που ωστόσο θα μείνει καταδικασμένη σε μια
ατέρμονη στασιμότητα, αδυνατώντας να επιστρέψει και πάλι. . Μολοταύτα, το τέλος
δεν είναι ολοκληρωτικό , όπως αναφέρει ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος,
όταν ο ήλιος « υπερβήσεται μέτρα »και ο κόσμος αναλωθεί από την εξαγνιστική
δύναμη της φωτιάς, τότε έρχεται η « αναστάσιμη ωδίνη ». Το παραπάνω στοιχείο μας
θυμίζει έντονα και το λαϊκό έθιμο του Κλήδονα, το οποίο αναμφίβολα γνώριζε και ο
ίδιος ο ποιητής, είναι δηλαδή η στιγμή που το λιωμένο μολύβι που έχει περιέλθει σε
μια διαφορετική φύση μέσω του μαρτυρίου της φωτιάς, θα φανερώσει το μέλλον
στον ενδιαφερόμενο :
« […]
φώναξε τα παιδιά να μαζέψουν τη στάχτη
και να τη σπείρουν.
Ό,τι πέρασε πέρασε σωστά ». 119
Όταν ο Γ.Σεφέρης κάνει τις τελευταίες διορθώσεις στο « Θερινό ηλιοστάσι »,

η πολιτική κρίση δεν παρουσιάζει καμία αλλαγή. Το κλίμα που επικρατεί αφήνει να
εννοηθεί το αβέβαιο μέλλον του τόπου. Ο φόβος για κάτι το αναπάντεχο είναι
παντού, τους πρώτους μήνες του 1967, φημολογείται ότι υπάρχουν σχέδια από
διαφορετικές ομάδες αξιωματικών του στρατού, οι οποίες έχουν ως στόχο να
καταλάβουν την εξουσία στη χώρα.120
Στα τέλη του 1966, και ενώ οι φήμες οργιάζουν και η εφημερίδα « το βήμα »
παρουσιάζει την έκδοση των τελευταίων ποιημάτων του Γ.Σεφέρη και το
χαρακτηρίζει ως « το σημαντικότερο πνευματικό γεγονός των τελευταίων μηνών »,
οι πολιτικές προβλέψεις του Γ.Σεφέρη θα επιβεβαιωθούν για άλλη μια φορά με τον
πλέον τραγικό τρόπο. Οι μήνες αυτοί θα είναι και οι τελευταίοι στους οποίους ο
ποιητής και ολόκληρη η Ελλάδα θα ζήσουν την πολιτική ελευθερία.121
118
Ανθούλα Δανιήλ, Τα « Τρία κρυφά ποιήματα »του Γιώργου Σεφέρη, Επικαιρότητα, Αθήνα 1988.
119
Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, σελ. 306, Τρία κρυφά ποιήματα, ΙΙΙ, 14, στιχ. 2, 12-14, επίσης ΙΙΙ, 4,
στιχ. 6-14 « δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή », ΙΙΙ, 12 και 13, στιχ. 12 « αναστάσιμη οδύνη », ( επιμ. )
Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1972.
120
C.M.Woodhouse, The rise and fall of the Greek Colonels, σελ. 16-17, Granada, Λονδίνο 1985.
121
Ρόντρικ Μπήτον , ό.π. , σελ. 574-575.
98

Επεισόδιο Γ΄
99
Η Βαβυλώνια αιχμαλωσία.
Το πρωί της Παρασκευής 21ης Απριλίου 1967, οι Έλληνες αντικρίζουν

άρματα μάχης και στρατιώτες να έχουν καταλάβει όλους τους κύριους δρόμους και
τις πλατείες των μεγαλύτερων πόλεων. Τα τηλέφωνα έχουν κοπεί, το ραδιόφωνο
παίζει στρατιωτικά εμβατήρια, δημοτικούς σκοπούς που εναλλάσσονται με
πατριωτικές μελωδίες. Ο εφιάλτης που λίγοι πίστευαν πως θα υλοποιηθεί, πήρε
σάρκα και οστά εκείνο το πρωινό.
Αυστηρότατη λογοκρισία επιβάλλεται και θεμελιώδη άρθρα του
Συντάγματος καταργούνται. Μερικά από τα πρώτα διατάγματα της Νέας Τάξης,
προκαλούν περισσότερο τη δυσπιστία παρά την οργή π.χ. απαγορεύονται οι
συγκεντρώσεις άνω των πέντε ατόμων είτε σε ιδιωτικό είτε σε δημόσιο χώρο,
απαγορεύονται τα μακριά μαλλιά για τους άνδρες και οι μίνι φούστες για τις
γυναίκες, μέτρα που εν μέρει θυμίζουν τους φαιδρούς κανονισμούς που ίσχυσαν στην
Ελλάδα κατά την ολιγόμηνη δικτατορία του Θ.Παγκάλου κατά την οποία είχε
συστηθεί επιτροπή της οποίας σκοπός ήταν ο έλεγχος του ύψους της γυναικείας
φούστας-όχι πάνω από την γάμπα, καθώς και το κούρεμα πολλών νέων που τύχαινε
να έχουν μακριά μαλλιά κ.α.. Μέσα από ένα χωλό τύπο και επίσημες διακηρύξεις, η
πραγματικότητα της νέας κατάστασης αργεί να γίνει αντιληπτή.
Η εξουσία δεν καταλήφθηκε από τον βασιλιά και τους στρατηγούς του, αν και
αντιμέτωποι με το τετελεσμένο γεγονός, συναίνεσαν στο νέο καθεστώς. Οι θιασώτες
αυτού του πολιτικού δράματος είναι μεσαία στρατιωτικά στελέχη, μικρονοικά και
ματαιόδοξα πρόσωπα, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, των οποίων οι πολιτικές ιδέες
και τα φρονήματα περιορίζονται στα συνθήματα της στρατιωτικής τους εκπαίδευσης
και στην δεισιδαιμονία τους για τον φόβο λήψης της εξουσία από τους κομμουνιστές.
Σκοπός του « κινήματος » αυτού είναι η « η προς αποφυγήν και η προς
αποκατάσταση της διασαλευθείσης τάξης »όπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο
συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, που πολύ σύντομα χάρη στα φιλελεύθερα
ιδεώδη του, έγινε πρωθυπουργός και ισχυρός άνδρας της ανάστασης του Ελληνικού
Έθνους. Ηγετική φυσιογνωμία αποτελεί και ο ταξίαρχος Στυλιανός Παττακός, ο
οποίος διορίστηκε υπουργός Εσωτερικών.
Από τις πρώτες κιόλας μέρες του πραξικοπήματος, χιλιάδες Αριστεροί
συλλαμβάνονται μαζί με όσους από τους φίλους και τις οικογένειές τους,
θεωρούνται ύποπτοι για φιλοαριστερές τάσεις. Πολλοί είναι αυτοί που εκτοπίζονται
σε στρατόπεδα συγκέντρωσης σε νησιά του Αιγαίου, όπου και αναβιώνει η πρακτική
η οποία είχε εφαρμοστεί στις αρχές της δεκαετίες του 1930 και είχε κορυφωθεί στο
τέλος της αδερφοκτόνου σύρραξης. Ταυτόχρονα αυστηρότατη λογοκρισία, θα
επιβληθεί ως προς κάθε μορφή έκφρασης. Τίποτα δεν μπορεί να τυπωθεί στην
Ελλάδα, αν δεν έχει εξασφαλίσει την σφραγίδα έγκρισης του Γραφείου Λογοκρισίας.
Ο Γ.Σεφέρης δεν τρέφει καμία αυταπάτη. Λίγους μήνες νωρίτερα, στον φόρο
τιμής που είχε γράψει για τον πεζογράφο Γ.Θεοτόκη, αναλογιζόταν τις πολιτικές
αναταραχές που γνώρισε στη διάρκεια της ζωής του και κατέληγε « όταν ένας τόπος
δε δείχνει προκοπή μέσα σε σαράντα χρόνια, αυτό σημαίνει πως πέφτει κατακόρυφα
». Στην ατζέντα του , δίπλα στην ημερομηνία 21 Απριλίου 1967, θα γράψει
σαρκαστικά « Προκόβουμε καταπληκτικά ».122
122
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, σελ. 303, ( επιμ. ) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974. Γιώργος
Σεφέρης, Χειρόγραφο Οκτ. ’68, σελ.12 και 33-34, ( επιμ. ) Π.Α.Ζάννας, Διάττων, Αθήνα 1986.
100
Για αρκετούς μήνες μετά το πραξικόπημα, ο Γ.Σεφέρης φροντίζει να μείνει
στο περιθώριο, όπως και οι περισσότεροι συγγραφείς. Αρνείται ωστόσο να υποβάλλει
τα έργα του στους υπεύθυνους της λογοκρισίας, όσο υπάρχει η ελπίδα ότι το νέο
καθεστώς θα καταρρεύσει εν τάχει. Σιωπά ή δημοσιεύει στο εξωτερικό. Ωστόσο
εκμεταλλεύτηκε κάποια γεγονότα για να δηλώσει ποια είναι η στάση του απέναντι
στις νέες καταστάσεις. Αρχές του Δεκεμβρίου του 1967 μια επιστολή πρόσκληση
από τον Πρύτανη της Σχολής Τεχνών και Επιστημών του Χάρβαρντ, του έδωσε την
ευκαιρία στην απαντητική του επιστολή « Από την περασμένη άνοιξη έχει επιβληθεί
στη χώρα μου λογοκρισία και η πεποίθηση μου είναι πως κανένα είδος γραπτού
λόγου δεν μπορεί να ευδοκιμήσει χωρίς ελευθερία έκφρασης », συνεχίζοντας
αναφέρει « Η ιδιότητα του μετανάστη δεν με ελκύει, θέλω να μείνω με το λαό μου
και να μοιραστώ τις αντιξοότητες του » καταλήγει.123
Στα τέλη του 1967, οι συνθήκες στην Ελλάδα χειροτερεύουν. Το Νοέμβριο οι
Συνταγματάρχες φτάνουν στα πρόθυρα της κήρυξης πολέμου με την Τουρκία για το
θέμα της Κύπρου, η άσπονδη έχθρα ανάμεσα στη στρατιωτική ηγεσία της Ελλάδας
και με τον Πρόεδρο Μακάριο στην Κύπρο, οδηγεί τελικά σε ανοιχτή ρήξη με
ολέθριες συνέπειες και για τις δύο πλευρές. Στις 13 Δεκεμβρίου, ο βασιλιάς
Κωνσταντίνος σκηνοθετεί από την πλευρά του ένα αποτυχημένο πραξικόπημα και
υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τη χώρα. Άμεσο επακόλουθο είναι η ενδυνάμωση της
εξουσίας των Συνταγματαρχών. Οι θεωρίες περί παροδικής ανωμαλίας στην πολιτική
ιστορία του τόπου, σχετικά με την 21η Απριλίου, αρχίζουν να χάνονται.
Η υγεία του Γ.Σεφέρη τους πρώτους μήνες του 1968 δεν θα είναι καθόλου
καλή, παρόλα αυτά ο ίδιος θα νιώθει αρκετά δυνατός ώστε να επισκεφθεί τις Η.Π.Α.
στα τέλη του Σεπτεμβρίου. Εν τω μεταξύ, την ίδια περίοδο, επιφανή μέλη της
Αριστεράς που διώκονται από την χούντα, θα τον πλησιάσουν. Ο συνθέτης Μίκης
Θεοδωράκης του φέρνει μια κασέτα, με μια νέα συλλογή ποιημάτων του, που
μελοποίησε ο ίδιος όσο βρισκόταν στην φυλακή και θα προσπαθήσει παράλληλα να
τον πείσει να ενώσει τις δυνάμεις του μαζί με τον συνθέτη, ώστε να πετύχουν τη
δημόσια εκτέλεση του έργου του. Να σημειωθεί εδώ, πως κατά τη διάρκεια του
πραξικοπήματος των συνταγματαρχών, η μουσική του Μ. Θεοδωράκη θα είναι
παράνομη, καθώς ο συνθέτης είχε επιτελέσει βουλευτής της ΕΔΑ. Ο Γ.Σεφέρης
θεωρώντας την κίνηση αυτή ως μάταιη θα αρνηθεί.
Όλη του τη ζωή ο Γ.Σεφέρης υπήρξε επιφυλακτικός. Δεν ήταν χαρακτήρας
που επιζητούσε να βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής και αποστρεφόταν την
κενή ρητορεία των πολιτικών συνθημάτων και υποσχέσεων. Δεν υπάρχει αμφιβολία
για την προσωπική και τη βαθιά περιφρόνηση που τρέφει για το καθεστώς των
Συνταγματαρχών.
Καθόλη τη διάρκεια της τρίμηνης παραμονής του στην Αμερική, με την
ιδιότητα του υπότροφου του Ινστιτούτου Ανωτάτων Σπουδών στο Πρίνστον, ο
Γ.Σεφέρης θα προσπαθήσει να κρατήσει μια διακριτική και επιφυλακτική στάση ως
προς την αναφορά στα τεκταινόμενα στην Ελλάδα σε ερωτήσεις συναδέρφων του
αλλά και δημοσιογράφων.124
Ωστόσο η επιφυλακτικότητα του Γ. Σεφέρη απέναντι στο καθεστώς των
Συνταγματαρχών στα τέλη της δεκαετίας του 1960, όπως ακριβώς και παλαιότερα
στο Μεταξικό καθεστώς, οπωσδήποτε ανάγεται, κατά κύριο λόγο, στις μακρόχρονες
123
Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, σελ. 577-578, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά,
124
101
αισθητικές του πεποιθήσεις. Αν και έχει εγκαταλείψει προ πολλού το πρότυπο του
ποιητή μέσα στον « ελεφάντινο πύργο », ο Γ.Σεφέρης κράτησε ίσες αποστάσεις και
από το αντίθετο άκρο του πολιτικά ενταγμένου ποιητή. Η φύση του διλήμματος του
Γ. Σεφέρη στα τέλη του 1968 συνοψίζεται με τον πιο περιεκτικό τρόπο στις γραμμές
του επιγράμματος με το οποίο κλείνει ένα είδος σημειωματάριου, το οποίο κρατούσε
ξεχωριστά από το ημερολόγιο του και είχε το τίτλο «Χειρόγραφο Οκτ. ’68 ». Η
απάντηση στο ερώτημα που τίθεται, δίνεται από τον ίδιο τον τίτλο του επιγράμματος
και αποτελεί ίσως έναν πικρό λακωνικό μονόλογο του ποιητή ως προς την
διαστρέβλωση των εννοιών και του ιδεολογικού συναισθηματισμού που το σύνθημα
των στρατοκρατών « Ελλάς, Ελλήνων , Χριστιανών » πρέσβευε. Το επίγραμμα θα
γράφει:
« ΑΠΟ ΒΛΑΚΕΙΑ
Ελλάς, πυρ! Ελλήνων, πυρ! Χριστιανών, πυρ!
Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε; ».125
Στις αρχές του Φεβρουαρίου του 1969, ο Γ.Σεφέρης ολοκληρώνει το
ημιτελές ποίημα « Οι γάτες τ Αι-Νικόλα ». Το ιστορικό υπόβαθρο του ποιήματος
αυτού έγκειται σε κάποιο ελληνικό θρύλο που θέλει το μοναστήρι του Αγίου
Νικολάου και την γύρω περιοχή της μονής στην Κύπρο, να πλήττεται σφόδρα από
επίθεση δηλητηριωδών φιδιών, τα οποία ευθύνονται για το θάνατο πολλών
ανθρώπων. Τη λύση στο πρόβλημα αυτό, θα την δώσει αυτός ο ίδιος ο Άγιος
πολιούχος της περιοχής, ο οποίος θα συμβουλέψει τους μοναχούς να εκθρέψουν
γάτες τις οποίες και θα αφήνουν ελεύθερες κατά τη διάρκεια της ημέρας στους γύρω
δρόμους , ώστε να εξουδετερώσουν τα φίδια. Πράγματι, μέσα σε λίγο καιρό η
περιοχή και οι κάτοικοι θα γλιτώσουν από το κακό χάρη στις γάτες τις μονής. Το
λαϊκό παραμύθι με τις γάτες που είχαν σώσει το μοναστήρι από την εισβολή
δηλητηριωδών φιδιών, μετατρέπεται στην ολοκληρωμένη του μορφή σε μια πικρή
παραβολή των καιρών. Μετά από μήνες, χρόνια , αιώνες αδυσώπητου αγώνα, οι
δυνάμεις του καλού υπερισχύουν απλώς και μόνο για να καταστραφούν και αυτές:
« Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες
παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα
το αίμα το φαρμακερό των ερπετών.
Αιώνες φαρμάκι, γενιές φαρμάκι ».
Το ποίημα αυτό δεν μπορεί να δημοσιευθεί στην Ελλάδα. Έτσι λοιπόν δίνει
ένα αντίγραφο στον Έντμουντ Κήλυ, ο οποίος το δημοσίευσε μεταφρασμένο στην
Αγγλία και το έστειλε επίσης στην Κύπρο, τη μόνη χώρα όπου ήλπιζε ότι θα
δημοσιευόταν στη γλώσσα του. Μολοταύτα, το ποίημα αυτό δεν αποτελούσε το είδος
της δημόσιας δήλωσης που περίμεναν από κοινού οι φίλοι και οι κριτικοί από τον
μοναδικό στην Ελλάδα κάτοχο ενός Βραβείου Νόμπελ. Η πολιτική αναφορά του
ποιήματος είναι έμμεση και πλάγια. Απαιτείται κάτι περισσότερο και αυτό φαίνεται
πως το γνωρίζει πολύ καλά ο Γ.Σεφέρης.126
Ο Γ.Σεφέρης θα ανακοινώσει για πρώτη φορά στον Ρόμπερτ Κήλυ την
απόφαση του να αναλάβει δράση, σε μια ιδιωτική συνάντηση στα μέσα του Μαρτίου
του 1969, παρουσιάζοντας ένα κείμενο που είχε την πρόθεση να διανείμει,σε δική
125
Γιώργος Σεφέρης, Χειρόγραφο Οκτ. ’68, ό.π., σελ. 53.
126
Γιώργος Σεφέρης, Χειρόγραφο Οκτ. ’68, ό.π. , σελ. 9-11, 75.
102
του μετάφραση στα αγγλικά και τα γαλλικά. Η ημερομηνία συμφωνήθηκε για τις 28
Μαρτίου , ημέρα Παρασκευή.127
Η δήλωση του Γ.Σεφέρη έπρεπε να γίνει στη γλώσσα του, ώστε να διαθέτει
την αυθεντικότητα της φωνής του. Μαγνητοφώνησε λοιπόν το κείμενο σε κασέτα,
την οποία λαθραία έστειλε στο Λονδίνο για να μεταδοθεί από την ελληνική
Υπηρεσία του BBC. Το προηγούμενο φθινόπωρο και κατά τη διάρκεια μιας
επίσκεψης σε κάποιο πανεπιστήμιο της Αμερικής, ο Γ.Σεφέρης είχε αρνηθεί εκ του
ασφαλούς, τώρα δεν καταδέχεται να κρυφτεί για να γλιτώσει από τα αναμενόμενα
αντίποινα της δικτατορίας.
Παρόλο τον ενθουσιασμό που προκάλεσε στους αντιφρονούντες , η
« Δήλωση »,όπως θα παραμείνει έκτοτε γνωστή, είναι ένα αυστηρά δομημένο
κείμενο με επίσης αυστηρό τύπο περιεχόμενο. Δεν πρόκειται για σάλπισμα
αντίστασης από τη βάση προς την κορυφή, αλλά μια κεραυνοβόλα επίπληξη η οποία
δίνει την εντύπωση ότι έρχεται ως προειδοποίηση από ανώτερες δυνάμεις που
συγκροτούν την ισορροπία του κόσμου. « Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει.
Είναι εθνική επιταγή ». Το ύφος είναι επίσημο και επικαλείται με διαφορετικές λέξεις
την ασταμάτητη « μηχανή καταστροφής», την οποία ο Γ.Σεφέρης είχε επισημάνει σε
άλλες στιγμές ιστορικών κρίσεων που είχε γνωρίσει. Το κείμενο φέρει ίχνη μιας
βαθιάς απροθυμίας με την οποία έχει υποχρεωθεί να το γράψει, σχεδόν το μισό
συνιστά μια πλάγια συνηγορία της προηγούμενης σιωπής του .Καταλήγει με τα
λόγια: « Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό να μη με φέρει άλλη
φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω ».128Εντούτοις, είναι μια πραγματικά
θαρραλέα πράξη. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι ως τέτοια ερμηνεύτηκε τότε
και έκτοτε ακόμη και από όσους είχαν απαυδήσει από την μέχρι τότε
αμφιταλαντευόμενη στάση του. Μετά τη μελοποίηση των ποιημάτων του από τον
Μίκη Θεοδωράκη, αύτη η στάση κατά του καθεστώτος των Συνταγματαρχών,
παραμένει μέχρι και σήμερα το πιο γνωστό γεγονός της ζωής του Γ.Σεφέρη.129
Το κύκνειο άσμα της ποιητικής του σταδιοδρομίας, αναφέρεται στη δύσκολη
εκείνη εποχή της δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Καθόλη τη διάρκεια της
πολιτικής αναταραχής που επικράτησε κατά την περίοδο της « μαύρης επταετίας », οι
πραξικοπηματίες προσπάθησαν με ποικίλους τρόπους να κρατούν την κοινή γνώμη
σε υποτονικό επίπεδο και σε μια παθητική στάση, χρησιμοποιώντας κάθε δυνατό
μέσο πχ. Ποδόσφαιρο. Άλλη μια σημαντική μέθοδος διατήρησης της καθεστηκυίας
τάξεως αποτελούσαν και οι εορτασμοί μεγάλων επετείων του Ελληνικού Έθνους
όπως η 25η Μαρτίου, η 28η Οκτωβρίου αλλά και η 21η Απριλίου, γιορτές στις οποίες
το « μεγαλείο και η δόξα της Ελλάδας », παρέλαυναν σε κεντρικούς δρόμους των
μεγάλων πόλεων. Την Πέμπτη 25 Μαρτίου το 1971 στην Αθήνα επρόκειτο να γίνουν
παρελάσεις, το ζεύγος Σεφέρη μαζί με τον ποιητή Γιώργη Παυλόπουλο και ακόμα
ένα φίλο του ζεύγους πηγαίνουν βόλτα στο Σούνιο. Εκεί ανάμεσα στις σπασμένες
κολώνες του Ναού του Ποσειδώνα, οι άνδρες άρχισαν να διαφωνούν για το όνομα
των ακανθωτών θάμνων με τα κατακίτρινα λουλούδια: ήταν σταυράγκαθα ή σπάρτα;
Ο Γ.Παυλόπουλος θυμήθηκε το όνομα από ένα παλιό δημοτικό τραγούδι «
ασφάλαχτο ». « Κάτι μου θυμίζει το όνομα», θα σχολιάσει ο Γ.Σεφέρης. Εκείνη τη
νύχτα βρήκε τη λέξη που έψαχνε, ασπάλαθοι.
127
128
Για το πλήρες κείμενο της Δήλωσης πρβλ. παράρτημα.
129
Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 3, σελ. 261-262, ( επιμ. ) Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Ίκαρος,
Αθήνα 1992.
103
Το ποίημα του Γ.Σεφέρη, « Επί ασπαλάθων…», μνημονεύει εκείνη την
ημέρα της άνοιξης στο Σούνιο, μια μέρα θρησκευτικού και πολιτικού ευαγγελισμού.
Το ποίημα βασίζεται σε μια περικοπή του Πλάτωνα που αναφέρεται στη μεταθανάτια
τιμωρία των αδίκων και ιδιαίτερα του Αρδιαίου. Ο Αρδιαίος, τύραννος σε μια πόλη
της Παμφυλίας, ανάμεσα σε άλλες ανόσιες πράξεις είχε σκοτώσει τον πατέρα του και
τον μεγαλύτερο αδερφό του. Γι’ αυτό και η τιμωρία του, καθώς και άλλων τυράννων,
στον Άδη στάθηκε φοβερή. Όταν εξέτισαν την καθιερωμένη ποινή που επιβαλλόταν
στους αδίκους και ετοιμάζονταν να βγουν στο φως, το στόμιο δεν τους δεχόταν αλλά
έβγαζε ένα μουγκρητό. « Την ίδια ώρα άνδρες άγριοι και όλο φωτιά που βρίσκονταν
εκεί και ήξεραν τι σημαίνει αυτό το μουγκρητό, τον Αρδιαίο και μερικούς άλλους
αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, αφού τους έριξαν κάτω και
τους έγδαραν, άρχισαν να τους σέρνουν έξω απ΄το δρόμο και να τους ξεσκίζουν
επάνω στ’ ασπαλάθια και σε όλους όσοι περνούσαν από εκεί εξηγούσαν τις αιτίες
που τα παθαίνουν αυτά και έλεγαν πως τους πηγαίνουν να τους ρίξουν στα Τάρταρα
».130
Το τελευταίο αυτό ποίημα θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα « Το Βήμα », στις
23 Σεπτεμβρίου του 1971. Όπως αναφέραμε και πριν, ο μύθος πάνω στον οποίο
στηρίζεται το ποίημα μας οδηγεί στην « πολιτεία » του Πλάτωνα, πληροφορία που
μας την δίνει και ο ίδιος ο ποιητής από την αρχή. Κεντρικός άξονας και σε αυτό το
ποίημα είναι η τυραννία, ο φορέας του κακού αλλά και η τιμωρία, η συντριβή και η
κάθαρση από τις δυνάμεις του πάθους, που δυναστεύουν τις ανθρώπινες ζωές. Η
αποκατάσταση της ηθικής τάξης, που με την επιβολή της βίας έχει ανατραπεί,
γεγονός που σίγουρα έχει ισχυρότατους δεσμούς με την πολιτική κατάσταση του
ελληνισμού κατά την τελευταία δικτατορία στην Ελλάδα.
Μέσα από τους στίχους του ποιήματος, η φωνή του ποιητή, συνάδει με τη
φωνή της Δικαιοσύνης και της Νέμεσης των θεών έναντι στην αλαζονεία του
ανθρώπου. Στο ποίημα είναι η ίδια η φύση, πιστή στο απόφθεγμα του Ηρακλείτου, η
οποία τιμωρεί αιώνια τον σφετεριστή της απόλυτης εξουσίας που υπερβαίνει τα
τεταγμένα του μέτρα. 131 Η τελευταία λέξη του ποιήματος είναι « τύραννος », η
αναφορά λοιπόν για την τωρινή δεινή κατάσταση της Ελλάδας είναι ξεκάθαρη, όπως
και η θέση του ποιητή έναντι της κατάστασης αυτής. Οπωσδήποτε το συγκεκριμένο
ποίημα βαραίνει από μια αισιόδοξη διάσταση που διανοίγει την προοπτική της
ελπίδας σε έναν τυραννισμένο λαό, δίνοντας έτσι την διάσταση της τραγικής
κάθαρσης και της αποκατάστασης του δικαίου.
130
Πλάτωνος, Πολιτεία 616α, ( μτφ. ) Ι.Συκουτρής, Εστία, Αθήνα 1992.
131
Πιο πρόσφατη δήλωση, Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές τόμος 2, σελ. 324: 1 Φεβρουαρίου 1970, ( επιμ.
) Γ.Π.Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1974.
104
Έξοδος
105
Μνήμη και Αθανασία
Το καλοκαίρι του 1971 και ενώ το ζεύγος Σεφέρη προετοιμάζεται για μια νέα
επίσκεψη στην Κύπρο, στις 22 Ιουλίου ο Γ.Σεφέρης εισάγεται στον Ευαγγελισμό. Το
έλκος από το οποίο υπέφερε τα τελευταία 15 χρόνια έχει επανέλθει βιαιότερο από
ποτέ.
Ο Γ.Σεφέρης πέθανε το απόγευμα της Δευτέρας 20 Σεπτεμβρίου 1971.Δύο
ημέρες αργότερα, η μικρή εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος γέμισε πολύ
πριν από την προκαθορισμένη ώρα της νεκρώσιμης ακολουθίας. Η πλειονότητα όσων
είχαν συρρεύσει στην εκκλησία και στους γύρω δρόμους ήταν νέοι και φοιτητές.
Μέσα στον ναό έχουν φτάσει στεφάνια από τον εξόριστο βασιλιά της Ελλάδας, τον
Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον Πρόεδρο της Κύπρου, αλλά και από ομάδες πολιτικών
κρατούμενων σε φυλακές από κάθε γωνιά της Ελλάδας, από επιφανείς κρατούμενους
και εξόριστους όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, η ηθοποιός Μελίνα Μερκούρη και ο
σύζυγος της , σκηνοθέτης Ζιλ Ντασέν. Λέγεται πως η Ασφάλεια αφαίρεσε τις
αφιερώσεις από ορισμένα στεφάνια, αλλά οι συγγενείς των αποστολέων τους
κατόρθωσαν να τις αντικαταστήσουν εγκαίρως.
Κατά τη μεταφορά της σωρού του ποιητή στην τελευταία κατοικία του, στο
Α’ Νεκροταφείο Αθηνών ο φόβος των πολιτών άρχισε να αποδυναμώνεται και μια
έντονη ανάγκη να εκφραστεί η απέχθυεια και η αντίθεση προς τα τεκτενόμενα στην
πολιτική σκηνή της Ελλάδας, ήταν εμφανής. Στις Στήλες του Ολυμπίου Διός, το
πλήθος ξεχύθηκε και διέκοψε την κυκλοφορία. Αυθόρμητα, με φράσεις ορφανές
στην αρχή και έπειτα με αυξανόμενη ορμή και ένταση, θα ακουστεί η απαγορευμένη
μουσική του Μ.Θεοδωράκη. Είναι το πρώτο από τα μελοποιημένα « Επιφάνια », για
το οποίο τόσο αμφέβαλλε ο ποιητής όταν το είχε ακούσει στην πρώτη του
ηχογραφημένη εκτέλεση δέκα χρόνια νωρίτερα: το ποίημα ονομάζεται « Άρνηση »
και ξεκινά « Στο περιγιάλι το κρυφό…» Οι φωνές όλες ενωμένες δυνάμωσαν και
κλιμακώθηκαν τραγουδώντας:
« Με τι καρδία, με τι πνοή,
Τι πόθους και τι πάθος
Πήραμε τη ζωή μας, λάθος!
Κι αλλάξαμε ζωή ».
Γραμμένο πριν από σαράντα περίπου χρόνια, το ποίημα εκφράζει την

απάρνηση της αγάπης του ποιητή για μια γυναίκα. Σήμερα, και ενώ πλήθη νέων
ξεχύνονται στους δρόμους υπό το άγρυπνο βλέμμα εκατοντάδων ένστολων
αστυνομικών και ακόμα περισσότερων χαφιέδων με πολιτικά, οι λέξεις και η
μουσική αποκτούν ένα εντελώς καινούργιο και διαφορετικό νόημα. Οι στίχοι της «
Άρνησης »ανεβαίνουν ψηλά, ανάμεσα στα κυπαρίσσια την ώρα που παντού
απλώνονται οι σκιές του δειλινού. Ο Γ.Σεφέρης επέμενε σε όλη του τη ζωή πως η
πρώτη και η μεγαλύτερη πηγή έμπνευσης του, ήταν πάντα η γλώσσα και τα
τραγούδια των ψαράδων και των χωρικών της Σκάλας, οι οποίοι ήταν γι’αυτόν οι πιο
γνήσιοι εκπρόσωποι του ελληνικού λαού. Τώρα, και με τον τρόπο που δεν θα
μπορούσε ένα φανταστεί και που ενδεχομένως να μην είχε εγκρίνει, ο θάνατος του
106
Γ.Σεφέρη φτάνει να αγγίξει το κοινό στο οποίο άνηκε, όπως πάντοτε υποστήριζε η
ποίηση του, τον ίδιο το λαό.
Ένα χρόνο μετά το θάνατο του Γ.Σεφέρη, ο Νίκος Γιανναδάκης είχε την ιδέα
τα « Τετράδια », να κάνουν ένα αφιέρωμα στον ποιητή Γ.Σεφέρη. Το αφιέρωμα αυτό
θα είχε την ένδειξη –παράρτημα- και θα αποτελούσε ένα τεύχος χωρίς αρίθμηση, στο
οποίο 20 πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών Κορυδαλλού, θα εξέφραζαν την γνώμη
τους για τον ποιητή και άνθρωπο Γ.Σεφέρη, απαντώντας στην ερώτηση « Τι είναι για
σένα ο Γ.Σεφέρης σαν ποιητής και σαν άνθρωπος ». Ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος
της ύλης του συγκεκριμένου αφιερώματος θα συμπεριληφθεί στο τεύχος 22 των
Τετραδίων.
Τα Τετράδια ήταν ένα περιοδικό που έβγαζαν κρυφά οι πολιτικοί
κρατούμενοι μιας ορισμένης παράταξης της Αριστεράς Στις στήλες του
φιλοξενούνταν κείμενα πολιτικού κυρίως περιεχόμενου, που αντικείμενό τους είχαν
τη διάσπαση του κομμουνιστικού κόμματος. Η έκδοση λοιπόν ενός τεύχους
αφιερωμένο στον ποιητή Γ.Σεφέρη αποτελεί μια παραφωνία. Ωστόσο, οι άνθρωποι
αυτοί είχαν ζήσει με προσωπικό τρόπο οδυνηρές καταστάσεις. Είχαν αποδεσμευτεί
από ένα δογματικό τρόπο σκέψης και τα πολλά σχήματα λέξης και διάνοιας που
ασκούσαν το ρόλο του δυνάστη στην καθημερινή τους σκέψη και πράξη. Ο
Γ.Σεφέρης για τα άτομα αυτά ενσάρκωνε την πρώτη δυνατότητα για να αρχίσουν την
εξερεύνηση των δικών τους τρόπων γλώσσας και έκφρασης. Δεν ήταν καθόλου
αυτονόητο αριστεροί πολιτικοί κρατούμενοι να αφιερώσουν ένα από τα παράνομα
τεύχη του περιοδικού της φυλακής σε έναν ποιητή που δεν προερχόταν από τον χώρο
τους. Για μια μεγάλη μερίδα του κόσμου της Αριστεράς, ο Γ.Σεφερης ήταν
εκπρόσωπος της αστικής τάξης και της ισοπεδωτικής με το μέγεθος και το κύρος της
« Γενιάς του 30». Ο αποσυμβολισμός των ποιημάτων του και η αποκρυπτογράφηση
και η κατανόηση του νοήματος των ποιημάτων του, σε συνδυασμό με την
μελοποίηση των στίχων από τον Μίκη Θεοδωράκη λειτούργησε σαν γέφυρα.
Καταλυτική σημασία επίσης έχει και δήλωση του Γ.Σεφέρη για το δικτατορικό
καθεστώς, γεγονός που μείωσε αισθητά τις αποστάσεις αλλά και η πολιτική χροιά
που ο λαός προσέδωσε στην κηδεία του ποιητή, καθώς αποτέλεσε την δεύτερη
αφορμή για μαζική κινητοποίηση και έκφραση της λαϊκής θέλησης ( πρώτη θα είναι
η κηδεία του Γ.Παπανδρέου ). Όλα λοιπόν τα παραπάνω αποτελούν και το κοινό
στοιχείο με το οποίο οι συντάκτες του αφιερώματος γνώρισαν τον ποιητή, όπως μας
μαρτυρούν οι δημοσιογράφοι Παύλος Κλαυδιανός και Νίκος Κιάος, 2 από τους 20
συντάκτες του – παραρτήματος- αυτού.
Π.Κ. ( Παύλος Κλαυδιανός )
« Ποίηση δε διαβάζω ή για νάμαι ειλικρινής έχω διαβάσει λίγα πράματα. Το
Σεφέρη πρωτογνώρισα σαν Σεφεριάδη, πρεσβευτή του Λονδίνου. Εκείνη την εποχή
εμείς οι νέοι-τότε- αριστεροί δημοκράτες, θεωρούσαμε όσους σχετίζονται « επίσημα »
με το κυπριακό κι έδωσαν τη λύση με τις γνωστές Συμφωνίες σαν προδότες. Ύστερα
ήρθαν τα « επιφάνεια »που μας κατάκτησαν. Το βραβείο Νόμπελ το ‘δαμε σαν «
πολιτική » επιβράβευση. Κι ήρθε η δικτατορία… Διάβασα τις « Γάτες τ ‘Αη Νικόλα »
( νομίζω έτσι λέγεται το ποίημα του ) και συγκλονίστηκα. Πέθανε. Οι σημερινοί νέοι
μας είπαν τη γνώμη τους για τον ποιητή. Κηδεία, πολιτική εκδήλωση, πανηγύρι,
ξέσπασμα.»
Ν.Κ. ( Νίκος Κιάος )
« Ένας χρόνος μετά το « θάνατο » του Γ.Σεφέρη του ακριβού μας ποιητή που
τόσο αγάπησε τον τόπο μας. « Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει », που
107
τόσο πόνεσε για τις δύσκολες ώρες που πέρασε η πατρίδα μας, και που λες κι ήταν
γραφτό του να φύγει με τον πόνο στα μάτια μέσα σε τέτοιες πάλι δύσκολες ώρες. Είναι,
θαρρώ, αυτή η πλευρά της ποίησης του σαν μια θάλασσα που τον « ακολουθούσε
ανεβαίνοντας κι αυτή σαν τον υδράργυρο θερμομέτρου ». Ήταν το ’38 που στο « ο
Γυρισμός του Ξενιτεμένου» έλεγε « Πια δεν ακούω τσιμουδιά / βούλιαξε κι ο στερνός
μου φίλος / παράξενο πως χαμηλώνουν / όλα τριγύρω κάθε τόσο / εδώ διαβαίνουν και
θερίζουν / χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα ».
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα στη «Σαλαμίνα της Κύπρος »θα φωνάξει μ’ όλη
τη δύναμη των στίχων του το μεγάλο μήνυμα « - Ναι, όμως ο μαντατοφόρος τρέχει /
κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει / σ’αυτούς που γύρευαν ν’
αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο / το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας ». Για νάρθει μετά
ο θάνατος του και να επισφραγίσει τόσο δραματικά αυτή την πορεία. Εδώ είναι,
θαρρώ, που ταιριάζουν τα λόγια ενός άλλου ποιητή « …Εκείνος / …ούτε μιλάει κι
ούτε πια χαμογελάει / μη και φανεί που ανάμεσα στα δόντια του κρατάει ( ως και την
ώρα / του ύπνου/ σφιχτά –σφιχτά σαν ύστατο οβολό του ( μόνο τώρα βιός του ) /
γυμνό, απαστράπτοντα κι ανένδοτο το θάνατο του ». Κι ακόμα, θαρρώ, πως αυτόν το
Σεφέρη η νεολαία, με το δικό της τρόπο, τίμησε επηρεασμένη από το μήνυμα του ».
108
Επίλογος

109
Αναμφισβήτητα ο Γ.Σεφέρης προσφέρει στον αναγνώστη, μια
αντιπροσωπευτική και σαφή εικόνα , μια έγκυρη και ανθρώπινη μαρτυρία για τον
αιώνα μέσα στον οποίο γεννήθηκε, έδρασε και πέθανε. Οι ψίθυροι και οι κραυγές
που ακούγονται μέσα από τα γραπτά του είναι πάνω από όλα διαφορετικές εκφάνσεις
και πτυχές μίας και μοναδικής ελληνικής φωνής. Μέσα λοιπόν από την χρήση αυτής
της ζωντανής γλώσσας, ο Γ.Σεφέρης διαμορφώνει με καθοριστικό τρόπο την
προοπτική του απέναντι στην Ιστορία και την πνευματική ζωής της εποχής του. Δεν
είναι καθόλου τυχαίο ότι, όταν ο Γ.Σεφέρης έγινε το 1963 ο πρώτος Έλληνας
λογοτέχνης που θα κερδίσει το βραβείο Νόμπελ, αναγορεύτηκε στην επίσημη
ανακοίνωση ως « ο αξιότερος εκπρόσωπος της σημερινής Ελλάδας ».
Ανάμεσα στις δεκαετίες του 1940 –1970, ο Γ.Σεφέρης γνώρισε τη διεθνή
ποιητική αναγνώριση και αυτό χάριν στη βαθυστόχαστη λυρική φωνή των ποιημάτων
του και στον μοναδικό τρόπο με τον οποίο ανακαλεί στη μνήμη του αναγνώστη, το
πνεύμα ενός ζωντανού τόπου. Μέσω του έργου του ο Γ.Σεφέρης επαναπροσδιόρισε
με επαναστατικό τρόπο την αντίληψη μας για την Ελλάδα, καθώς ο γεωγραφικός και
πνευματικός κόσμος που αυτή αντιπροσωπεύει δεν αποτελεί ένα μουσειακό κομμάτι,
ένα άψυχο και κρύο άγαλμα του παρελθόντος που εκτίθεται σε κάποιο μουσείο, αλλά
αντίθετα είναι ένας τόπος που δεν έπαψε στιγμή να σφύζει από ζωντάνια. Το έργο
του ποιητή Γ.Σεφέρη εντάσσεται και ανήκει σε μια ευδιάκριτη γραμμή ιστορικής
συνέχειας και συνάδει με έμεινες τις μεγάλες πνευματικές φυσιογνωμίες που ανέδειξε
ο ελληνικός χώρος στο παρελθόν, προσωπικότητες όπως ο Διονύσιος Σολωμός, ο
Ανδρέας Κάλβος, ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός και άλλοι πολλοί.
Ο Γ.Σεφέρη εδραίωσε την φήμη του αρχικά ως ποιητής, ωστόσο εκτιμήθηκε
εξίσου και για την συγγραφή πλήθος δοκιμίων σχετικά με θέματα λογοτεχνίας και
πολιτισμού. Μολοταύτα, ακόμα και αυτό δεν είναι παρά το ήμισυ της ιστορίας του.
Για περίπου 40 χρόνια της ζωής του, ο Γ.Σεφέρης υπηρέτησε την Ελλάδα ως
επαγγελματίας διπλωμάτης. Ανήλθε στην υψηλότατη επαγγελματική βαθμίδα
ολοκληρώνοντας την διπλωματική του καριέρα ως πρέσβης στο Λονδίνο. Κατείχε
επίσης καίριες θέσεις « όχι κατανάγκην διπλωματικού τύπου »στις κρίσιμες στιγμές
της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. Πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, στη δεκαετία του 1950 και του 1960, ο Γ.Σεφέρης άσκησε όλη του την
επιρροή για να κατευθύνει την έκβαση των γεγονότων σύμφωνα με τις δικές του
βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις. Από αυτές τις εμπειρίες, απόσταξε τις άκαμπτες και
ασυμβίβαστες θέσεις του σχετικά με τις δυνάμεις που κατευθύνουν τις παγκόσμιες
υποθέσεις, δυνάμεις τις οποίες όσοι θεωρούν ότι κρατούν την εξουσία στα χέρια του
και την ελέγχουν, την αγνοούν παράλογα και αλόγιστα.
Κύριος στόχος της παραπάνω εργασίας αποτέλεσε, η μεθοδική σύνθεση όλων
εκείνων των ψηφίδων πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής υφής που
χαρακτήρισαν τις δύσκολες δεκαετίες του 1950 και 1960, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση
στο ευαίσθητο θέμα της Κύπρου, την οποία και τόσο αγάπησε ο Γ.Σεφέρης. Μέσω
λοιπόν αυτής της συλλογικής, ως προς το περιεχόμενο, εργασίας επιχειρήθηκε να
δοθεί μια αντιπροσωπευτική εικόνα της ελληνικής, υπό την ευρεία έννοια του όρου
ελληνισμός, κοινωνίας όπως αυτή αντανακλάται μέσα από μέρος επιλεγμένων
ποιημάτων του Γ.Σεφέρη. Η επιλογή των έργων αυτών, έγκειται στην επιβεβαίωση
όλων εκείνων των στοιχείων που θέλουν την συνεχή και ατέρμονη κυκλικότητα της
Ιστορίας και την αλληγορική μορφή που αποκτούν οι θρύλοι και οι ιστορίες της
ελληνικής μυθολογίας, τα οποία μέσα από μια μοναδική επεξεργασία από τον
ποιητικό λόγο, μεταστοιχειώνονται σε νουθεσίες και συμβουλές για τον σύγχρονο
άνθρωπο, δίνοντας το στίγμα του παρελθόντος. Στα ποιήματα αυτά παρατηρούμε μια
συνάντηση της Ιστορίας, όπως περίπου συμβαίνει και στην περίπτωση ενός άλλου
110
διεθνώς αναγνωρισμένου ποιητή μας , του Κωνσταντίνου Π.Καβάφη, με ένα λόγο
εξέχων πολιτικό , ένα λόγο ποιητικού ρεαλισμού αλλά και ένα λόγο λανθάνοντος
προφητικό, ο οποίος γεννιέται και αναπτύσσεται πάνω στους οικείους για τον
Γ.Σεφέρη άξονες της ελληνικής τραγικής ποίησης.
Μέσα από το έργο του, ο Γ.Σεφέρης αναμετριέται με όλα όσα οδηγούν στην
πολιτική και κοινωνική αναταραχή των μετεμφυλιοπολεμικών χρόνων, τον κυπριακό
αγώνα του 1955-1959, της πολιτικής αστάθειας της δεκαετία του 1960 και τέλος στο
πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967. Ο Γ.Σεφέρης βιώνει αυτά τα γεγονότα με
τρόπο επώδυνο και καταγράφει τον πόνο, την αδικία, τον κατατρεγμό, τη μικροψυχία
και την μικρόνοια των ξένων δυνάμεων καθώς και το αναπότρεπτο ενός αγώνα
κοινωνικού χαρακτήρα, ο οποίος θα οδηγήσει εντέλει στην ελευθερία.
Μας δίνει λοιπόν μια σαφή και εκτενή εικόνα του τοπίου γύρω από τη
λογοτεχνική πρόληψη των δεκαετιών του 1950 και 1960, χρόνια που επέφεραν
ανατροπές, ιστορικές περιπέτειες και δύσκολες δοκιμασίες στον σύμπαντα
ελληνισμό.
111

Παράρτημα

112
Βιογραφικό Γιώργου Σεφέρη
Ο Γιώργος Σεφεριάδης (Σεφέρης) γεννήθηκε στη Σμύρνη της Μ. Ασίας το
1900. μαθήτευσε στη Σμύρνη και ολοκλήρωσε τη δευτεροβάθμια
εκπαίδευσή του στην Αθήνα. Το 1918, όταν η οικογένειά του μετακόμισε
στο Παρίσι, ο Γιώργος Σεφέρης σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο του
Παρισιού και έδειξε ιδιαίτερο ζήλο για τη λογοτεχνία. Επέστρεψε στην
Αθήνα το 1925, όπου και την επόμενη χρονιά εργάστηκε στο Βασιλικό
Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών Υποθέσεων. Αυτή είναι η αρχή μιας
επιτυχημένης και μακράς σταδιοδρομίας στο χώρο της διπλωματίας, κατά
τη διάρκεια της οποίας εργάστηκε στην Αγγλία (1931‐34) και στην
Αλβανία (1936‐38). Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου
ο Γιώργος Σεφέρης συνόδεψε την εξόριστη Ελεύθερη Ελληνική
Κυβέρνηση στην Κρήτη, Αίγυπτο, Ν. Αφρική και την Ιταλία και επέστρεψε
το 1944 στην απελευθερωμένη Ελλάδα. Συνέχισε να προσφέρει τις
υπηρεσίες του στο υπουργείο Εξωτερικών και εργάστηκε ως Υπουργός
στο Λίβανο, τη Συρία, την Ιορδανία και το Ιράκ (1953‐56) και υπηρετούσε
ως βασιλικός έλληνας Πρόξενος του Ηνωμένου Βασιλείου από το 1957 ως
το 1961, η τελευταία θέση του πριν την παραίτησή του και την επιστροφή
του στην Αθήνα. Ο Γιώργος Σεφέρης έλαβε πολλούς τιμητικούς τίτλους
και βραβεία, όπως αυτά του επίσημου διδάκτορος του Πρίνσετον (1965)
και το βραβείο Νόμπελ το 1963.
Τα ταξίδια του Γεωργίου Σεφέρη αποτελούν ουσιαστικά το θεμέλιο
λίθο και την πηγή έμπνευσης για τη συγγραφή των έργων του, τα οποία
βρίθουν απ’ την ιδέα της μοναξιάς και επεξεργάζονται το θέμα του
θανάτου και της περισυλλογής. Τα πρώιμα έργα του Γεωργίου Σεφέρη
είναι η Στροφή το 1931, μια συλλογή λυρικών ποιημάτων βαθύτατα
επηρεασμένων από το Συμβολισμό, και η Στέρνα (1932), συλλογή
ποιημάτων με κεντρικό άξονα τη συναισθηματική φόρτιση του
αποξενωμένου ανθρώπου. Στην ώριμη ποιητική εποχή γίνεται εμφανής η
παρουσία του παρελθόντος και ιδιαίτερα του μεγαλείου της αρχαίας
Ελλάδας με συνεχείς παραπομπές και παραλληλισμούς με τη σύγχρονη
εποχή. έξοχο δείγμα των παραπάνω, αποτελεί η ποιητική συλλογή
Μυθιστόρημα που ως κύριο θέμα μεταφέρει τους μύθους του Οδυσσέα
στο σύγχρονο Ελληνικό κόσμο. Στο Τετράδιο Γυμνασμάτων (1940), το
Ημερολόγιο Καταστρώματος Α (1940), το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β
(1944), την Κίχλη (1947) και το Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ (1955), ο
Γιώργος Σεφέρης επεξεργάζεται διεξοδικά το μυθολογικό περιεχόμενο
του Μυθιστορήματος, χρησιμοποιώντας την Οδύσσεια του Ομήρου, την
οποία συγκρίνει με το συμβολικό πνεύμα. Ωστόσο στο Βασιλιά της
Ασίνης, που θεωρείται ένα από τα καλύτερα ποιήματα του, και έχει ως
ιστορικό υπόβαθρο το θέμα της Ιλιάδας. Η τελευταία ποιητική του
συλλογή Τρία Κρυφά Ποιήματα (1966) αποτελείται από 28 μικρά λυρικά
113
ποιήματα με τάσεις σουρεαλισμού. Παράλληλα με τις ποιητικές του
δημιουργίες ο Γεώργιος Σεφέρης εξέδωσε και δοκίμια, όπως το Δοκιμές
(1962) με μεταφράσεις έργων του Elliot και μια συλλογή μεταφρασμένων
έργων Αμερικανών, Άγγλων και Γάλλων ποιητών που ονόμασε
Αντιγραφές (1965). Οι ολοκληρωμένες ποιητικές συλλογές (1924‐55) του
Γεωργίου Σεφέρη δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα (1965) και την Αμερική.
Πέθανε το 1971.

114

Η παρουσίαση του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, από τον Γραμματέα της Σουηδικής
Ακαδημίας, Anders Osterling.

This yearʹs Nobel ,Prize in Literature has been ʹawarded to the Greek poet Giorgos
Seferis, who was born in 1900 at Smyrna, which he left at an early age to
accompany his family to Athens. After the Greeks were driven out of Asia Minor, and
Seferisʹs home town had gone up in flames, homelessness ‐ ever the fate of an oppressed
and scattered people ‐ was to play a decisive role during his adult years in more ways
than one. Seferis studied in Paris, then entered the diplomatic service, went into exile with
the Free Greek Government when Greece was occupied in 1941, and was moved about
from country to country during the Second World War, when he served his country in
Crete, in Cairo, in South Africa, in Turkey, and in the Middle East. After six years as
ambassador in London, he retired last year and returned to Athens to devote himself
entirely to his literary work.
Seferisʹs poetic production is not large, but because of the uniqueness of its thought
and style and the ʹbeauty of its language; it has become a lasting symbol of all that is
indestructible in the Hellenic affίrmation of life. Now that Palamas and Sikelianos are
dead, Seferis is today the representative Hellenic poet, carrying on the classical heritage; a
leading national figure, he is also acclaimed abroad in so far as his poetry has been made
available in translation. Here in Sweden his work was presented thirteen years ago by
Hjalmar Gullberg, whose translations included the famous The King of Asine, the theme of
which has a connection with Sweden because of our archaeologistsʹ successful excavations
on this site. Using imagination as a tool, Seferis tries in this poem to penetrate the secret
behind a name that is merely mentioned in a verse of the IIiad.
When reading Seferis we are forcibly reminded of a fact that is sometimes
forgotten: geographically, Greece is not only a peninsula but also a world of water and
foam, strewn with myriad islands, an ancient sea kingdom; the perilous and stormy home
of the mariner. This Greece is the constant background of his poetry, in which it is
conjured up as the vision of a grandeur both harsh and tender. Seferis does this with a
language of rare subtlety, both rhythmical and metaphorical. It has rightly been said that
he, better than anyone else, has interpreted the mystery of the stones, of the dead
fragments of marble, and of the silent, smiling statueʹs. In his evocative poems, fίgures
from ancient Greek mythology appear together with recent events in the Mediterraneanʹs
bloody theatre of war. His poetry sometimes seems difficult to interpret, particularly
because Seferis is reluctant to expose his inner self, preferring to hide behind a mask of
anonymity. He often expresses his grief and bitterness through the medium of a central
narrative fίgure, a kind of Odysseus with features borrowed from the old seamen in the
lost Smyrna of the poetʹs youth. But in his hollow voice is dramatized much of Greeceʹs
historical fatality, its shipwrecks and its rescues, its disasters and its valour. Technically,
Seferis has received vital impulses from Τ. S. Eliot, but underneath the tone is
unmistakably his own, often carrying a broken echo of the music from an ancient Greek
chorus.
Seferis once described himself, ʺ1 am a monotonous and obstinate man who, for
twenty years, has not ceased to say the same things over and over again.ʺ There is perhaps
some truth in this description, but one must remember that the message he feels bound to
convey is inseparable from the intellectual life of his generation as it finds itself confronted
with ancient Greek civilization, a heritage that presents a formidable challenge to the
impoverished heir. In one of his most significant poems Seferis describes a dream in
which a marble head ‐ too heavy for his arms, yet impossible to push aside ‐ fell upon him
at the moment of awakening. lt is in this state of mind that he sings the praise of the dead,
for only communication with the dead conversing on their asphodeI meadows can bring
to the living a
hope of peace, confidence, and justice. In Seferisʹs .
interpretation the story of the Argonauts becomes a parable halfway between myth
and history, a parable of oarsmen who must fail before they reach their goal.
But Seferis animates this background of melancholy resignation with the eloquent
joy inspired in him by his countryʹs mountainous islands with their whitewashed houses
rising in terraces above an azure sea, a harmony of coIours that we find again in the Greek
flag. In concluding this brief presentation, 1 shouId like to add that the prize has been
awarded to Seferis ʺfor his eminent Iyrical writing, inspired by a deep feeling for the
Hellenic worId of culture.ʺ

Dear Sir ‐ In honouring you, it has been a great privilege for the Swedish Academy
to pay its tribute to the Greece of today, whose rich Iiterature has had to wait, perhaps too
long, for the Nobellaurels. Extending to you the congratulations of the Swedish Academy,
1 ask you to receive from the hands of His Majesty, the King, this yearʹs Prize in
Lίterature.
115

Από Nobe/ Lectures, Literature 1901‐1967, Elsevier Publishing Company,
Amsterdam

Ο λόγος του Γιώργου Σεφέρη, στην δεξίωση που δόθηκε προς τιμήν του στο
Δημαρχείο της Στοκχόλμης, στις 10 Δεκεμβρίου 1963.

Ι feel at this moment that Ι am a living contradiction. The Swedish Academy
has decided that my efforts in a language famous through the centuries but
not widespread in its present form are worthy of this high distinction. It is
paying homage to my language ‐ and in return Ι express my gratitude in a
foreign language. Ι hope you will accept the excuses Ι am making to myself.
Ι belong to a small country. Α rocky promontory in the Mediterranean, it has
nothing to distinguish it but the efforts of its people, the sea, and the light of
the sun. It is a small country, but its tradition is immense and has been
handed down through the centuries without interruption. The Greek
language has never ceased to be spoken. It has undergone the changes that
all living things experience, but there has never been a gap. This tradition is
characterized by love of the human; justice is its norm. Ιn the tightly
organized classical tragedies the man who exceeds his measure is punished
by the Erinyes. And this norm of justice holds even in the realm of nature.
«Helios will not overstep his measure»; says Heraclitus, «otherwise the
Erinyes, the ministers of Justice, will find him out». Α modern scientist might
profit by pondering this aphorism of the Ionian philosopher. Ι am moved by
the realization that the sense of justice penetrated the Greek mind to such an
extent that it became a law of the physical world. One of my masters
exclaimed at the beginning of the last century, «We are lost because we have
been unjust». He was an unlettered man, who did not learn to write until the
age of thirty‐five. But in the Greece of our day the oral tradition goes back as
far as the written tradition, and so does poetry. Ι find it significant that
Sweden wishes to honour not only this poetry, but poetry in general, even
when it originates in a small people. For Ι think that poetry is necessary to
this modern world in which we are afflicted by fear and disquiet. Poetry has
its roots in human breath ‐ and what would we be if our breath were
diminished? Poetry is an act of confidence ‐ and who knows whether our
unease is not due to a lack of confidence?
Last year, around this table, it was said that there is an
Enormous difference between the discoveries of modern science and those of
literature, but little difference between modern and Greek dramas. Indeed,
the behaviour of human beings does not seem to have changed. And Ι should
add that today we need to
Listen to that human voice which we call poetry, that voice which is
constantly in danger of being extinguished through lack of love, but is
always reborn. Threatened, it has always found a refuge; denied, it has
always instinctively taken root again in unexpected places. It recognizes no
small nor large parts of the world; its place is in the hearts of men the world
over. It has the charm of escaping from the vicious circle of custom. Ι owe
gratitude to the Swedish Academy for being aware of these facts; for being
aware that languages which are said to have restricted circulation should
not become barriers which might stifle the beating of the human heart; and
for being a true Areopagus, able «to judge with solemn truth lifeʹs ill‐
appointed lot», to quote Shelley, who, it is said, inspired Alfred Nobel,
whose grandeur of heart redeems inevitable violence.
Ιn our gradually shrinking world, everyone is in need of all the others. We
must look for man wherever we can find him. When on his way to Thebes
Oedipus encountered the Sphinx, his answer to its riddle was: «Man». That
simple word destroyed the monster. We have many monsters to destroy. Let
us think of the answer of Oedipus.
Prior to the speech, Ι. Svennilson of the Royal Academy of Sciences addressed
the poet: «Giorgos Seferis ‐ Nathan Sbderblom, a friend of Alfred Nobel, later
Swedenʹs Archbishop and one of the Nobel Peace Prize winners, developed
on the basis of his scientific studies the idea that religion should be regarded
as a continuous revelation of spiritual values by a long procession of
prophets and saints. We know that the great classics are dear to the Greek
people, and we greet you as an innovator within that living tradition.
116
Από Nobel Lectures, Literature 1901 – 1967, Elsevier Publishing Company,
Amsterdam.
Ο λόγος του Γιώργου Σεφέρη, στην απονομή του Βραβείου, 11
Δεκεμβρίου 1963

Α poet who is especially dear to me, the Irishman W.B. Yeats, Nobel
laureate of 1923, οr his return from Stockholm wrote an accοunt of his trip
entitled «The Bounty of Sweden». Ι was reminded of it when the Swedish
Academy honoured me so greatly by its choice. «The bounty of Sweden» is
for us much older and extends much further. Ι do not think that any Greek,
οr learning of the homage you have paid to my country, could forget the
good that Sweden has done in our country with altruism, patience, and such
perfect humanity, whether it was done by your archaeologists in times of
peace or by your Red Cross missions during the war. Ι pass over many other
gestures of solidarity that we have seen more recently.
When your King, His Majesty Gustav Adolf VI, handed me the
diploma of the Nobel Prize, Ι could not but remember with emotion the days
when as Crown Prince he was determined to make his personal contribution
to the excavations of the Acropolis of Asine. When Ι fίrst met Axel Persson,
that generous man who had devoted himself to the same excavation, Ι called
him my godfather ‐ godfather because Asine had given me a poem.
Ιn the town of Missolonghi a granite monument has been dedicated
to the Swedes who died for Greece in her struggle for independence. Our
gratitude is even more durable than that granite.
One evening at the beginning of the last century, in a street οr the
island of Zante, Dionysios Solomos heard an old beggar at the door of a
tavern reciting a popular ballad οr the burning of the Holy Sepulchre at
Jerusalem. Extending his hand, the beggar said:

The Ηoly Sepulchre ΟΙ Christ, I did pay burn;
Where the holy Iight shines, no other fire can burn.

Solomos, we are told, was seized with such enthusiasm that he
entered the tavern and ordered free drinks for all those present. This
anecdote is significant for me; Ι have always considered it as a symbol of the
gift of poetry that our people are left in the hands of a prince of the spirit at
the very moment when the resurrection of modern Greece begins.
This symbol represents a long development that has not yet been
completed. It is my intention to speak to you of some men who have been
important in the struggle for Greek expression ever since we started
breathing the air of liberty. Forgive me if my account is sketchy, but Ι do not
wish to tax your patience.
117
Our difficulties began with the Alexandrians who, dazzled by the
Attic classics, began to teach what is correct and incorrect in writing, began,
in other words, to teach purism. They did not
consider that language is a living organism and that nothing can stop
its growth. They were indeed very successful and brought forth generation
after generation of purists, who have surνived even to our day. They
represent one of the two great currents in our language and our tradition that
have never been interrupted.
The other current, long disregarded, is the vulgar, popular, or oral
tradition. It is as old as the former and has its own written documents. Ι was
moved when one day Ι happened to read a letter from a sailor to his father,
preserνed οr a second‐century papyrus. Ι was struck by the actuality and the
presence of its language, and Ι grieved that for many centuries a wealth of
sentiments had remained uneχpressed, stifled forever by the vast shroud of
purism and the niceties of the rhetorical style. The Gospels, too, as you know,
were written in the popular language of their period. If one thinks of the
Apostles, who wanted to be understood and appreciated by the common
people, one can only view with anguish the human perνersity that caused
uproars in Athens at the beginning of the century οr the occasion of a
translation of the Gospels, and which even today would brand as unlawful
the translation of the words of Christ.
But Ι am anticipating. The two currents ran parallel until the fall of
the Greek Byzantine Empire. οr the one hand, there were the scholars, refined
by a thousand embellishments of the mind. οr the other hand, there were the
common people, who regarded them with respect but nevertheless continued
in their own modes of eχpression. Ι do not think that during the Byzantine
era there ever was a rapprochement between the two currents, that is, a
phenomenon such as one obserνes in the frescoes and mosaics of the years
preceding the end of the Empire under the Paleologues. At that time imperial
art and the popular art of the provinces merged to produce a splendid
renewal.
However, Constantinople underwent a long agony before she fell.
When she was fιnally taken, a serνitude, which was to last for several
centuries, descended οr the entire nation. Many then were the scholars who,
«carrying the heavy urns fιlled with the ashes of their ancestors», as the poet
says, came to the Occident to spread the seeds of what came to be called the
Renaissance. But that Renaissance ‐ Ι mean the word in its strict sense, as we
use it to indicate the transition from the Middle Ages to the modern age,
whether it was good or bad that Renaissance was not known in Greece, with
the eχception of certain islands, notably Crete, which was then under
Venetian rule. There, toward the siχteenth century, was developed a poetry
and a verse drama in a language splendidly alive and perfectly sure of itself.
Considering that at the same time important schools of painting were
118
flourishing in Crete and that toward the middle of the century the great
Cretan painter Domenicos Theotocopoulos, who came to be known as ΕΙ
Greco, was born and grew up οr that island, the fall of Crete is an even more
painful event than the fall of Constantinople.
Constantinople had, after all, received a fatal blow from the
Crusaders in 1204. She was merely outliving herself. Crete, οr the other hand,
was full of vigour, and one can only brood with a curious mixture of grief
and faith over the destiny of that Greek land whose people are always ready
to rebuild what the squalls of history are to overthrow again. One is
reminded of what the poet Kalvos wrote to General Lafayette: «God and our
Despair» .
At any rate, the revival in Crete began to decline in the middle of
the seventeenth century. At that time many Cretans sought refuge in the
Ionian Islands and in other parts of Greece. They brought with them their
poems, which they knew by heart and which were immediately adopted in
their new surroundings. These poems sometimes blended with the popular
songs preserved by the Greeks of the mainland, together with their legends,
for many generations. There is evidence that some of them may date back to
pagan times; others emerged in the course of the centuries, such as the cycle
of Digenis Acritas, a product of the Byzantine era. They make us realize that
throughout the ages the same attitudes toward work, suffering, joy, love,
and death persisted without change. But at the same time their eχpression
is so fresh, so free and full of humanity, that they make us feel intuitively to
what eχtent the spirit of Greece has always remained faithful to itself. I
have so far avoided giving you eχamples. However much I am indebted to
my translators ‐ it is through them that you are able to know me – I have the
painful feeling of a distortion beyond recovery when I translate my
language into language that is not mine. Forgive me if for the moment I
cannot help making an eχception. It is a very short poem about the death of
a loved one:

Το protect you Ι placed three guards: the sun οr
the mountain, the eagle οr the plain, and the fresh north
wind the ships. The sun has set:
the eagle has fallen asleep; and the ships have carried
away the fresh north wind. Charon saw
his chance and took you away.
Ι have given you a pale reflection of the poem, which is
radίant in Greek.

Here you have in very simplified terms the antecedents of modern
Greece. It is the heritage which the old beggar in front of the tavern οr Zante
bequeathed to Dionysios Solomos one evening. That image comes to my
119
mind whenever Ι think of him and of what he has given to us.
Ιn the history of modern Greek poetry there is no lack of strange
figures and cases. It would have been much more natural, for instance, if the
poetry of a country of sailors, peasants, and soldiers had begun with rough
and simple songs. But the opposite happened. lt began with a man driven by
the daemon of the absolute, who was born οr the island of Zante. The level of
culture οr the 10nian Islands was at that time much superior to that οr the
mainland. Solomos had studied in ltaly. He was a great European and very
much aware of the problems faced by the poetry of his century. He could
have made his career in Italy. He wrote poems in Italian, and he did not lack
encouragement; but he preferred the narrow gate and decided to do his work
in Greek. Solomos certainly knew the poems that the Cretan refugees had
brought with them. He was a fervent partisan of the popular language and an
enemy of purism. His views οr the subject have been preserved in his
Dialogue between the Poet and the Pedant Scholar (we should understand that
word in the sense in which Rabelais uses the word Sorbonicole). Ι cite at
random: «ls there anything in my mind», he eχclaims, «but liberty and
language?» Or again: «Submit to the language of the people, and if you are
strong enough, conquer it.» He undertook this conquest and through this
undertaking he became a great Greek. Solomos is without doubt the author of
the «Hymn to Freedom», the fιrst stanzas of which have became our national
anthem, and of other poems that have been set to music and widely sung in
the course of the last century. But it is not for this reason that his heritage is
so valuable to us; it is because he charted as defιnitiveIy as his age permitted
him the course that Greek expression was to take. He loved the living
language and worked all his life to raise it to the level of the poetry of which
he dreamt. It was an effort beyond the powers of any single individual. Of his
great poems ‐ for instance «The Free Besieged», inspired by the siege and
sufferings of the town of Missolonghi ‐ only fragments remain to us, the dust
from a diamond that the craftsman took into his tomb. We have nothing but
fragments and blank spaces to represent the struggle of this great soul which
was as tense as a bow‐string that is about to snap. Many generations of Greek
writers have bent over those fragments and those blank spaces. Solomos died
in 1857. Ιn 1927, Ι Gynaika tis Zakynthos [Woman of Zante] was published for
the first time and established him as a great prose wrίter just as he had long
been acknowledged as a great poet. It is a magnificent work that makes a
profound impact οr our minds. Ιn a significant manner fate willed that
seventy years after his death Solomos would reply by means of this message
to the inquietude of new generations. He has always been a beginning.
Andreas Kalvos, a contemporary of Solomos, was one of the most
isolated figures in Greek literature. There is not even a portrait of him. Α
friend of the Italian poet Ugo Foscolo, he soon was embroiled in a quarrel
with him. He was born οr the island of Zante and lived for many years οr
120
Corfu. He does not seem to have had any contact with Solomos. His entire
work consists of a slender volume of twenty odes published when he was
barely thirty. Ιn his youth he traveIIed extensively in Italy, Switzerland,
and England. He had a 10ft Υ mind, imbued with the moral ideas of the
end of the eighteenth century, devoted to virtue, fiercely opposed to
tyranny. His poetry is inspired by the grandeur and sorrow of a martyred
nation. It is moving to see how this man, who lost his mother as a child, in
the depth of his consciousness identifies the love for his lost mother with
that for his country. His language is irregular; his rhymes idiosyncratic; he
had a classical ideal in mind and despised what he called «the monotony
of the Cretan poems» that had given so much to Solomos. But his images
are flashes of lightning and of such immediate power that they seem to
tear his poetry apart. After a solitary life οr Corfu, devoted to teaching, he
left the Ionian Islands for good. He married a second time in London and
with his wife opened a boarding school for girls in a smaII provincial
town in England. There he lived for fourteen years until his death,
without ever renewing contact with Greece.
I have made a pilgrimage to those regions haunted by the shadows
of Tennyson. An old man who loved that part of the country told me that he
had once interνiewed old women of eighty who had been pupils of Kalvos
and whose memories were fuII of respect for their old master. But again Ι
was unable to free myself from the image of that faceless man, clad in black,
striking his Iyre οr an isolated promontory. His work fell into oblivion;
doubtless his voice did not conform to the taste for unreal and romantic
rhetoric that swept Athens at that period. He was rediscovered about 1890
by Kostis Palamas. Greece had matured meanwhile, and it was the time
when the young forces of modern Greece were beginning to burst forth. The
struggle for a living language was widening. There were exaggerations, but
that was only natural. The struggle, continuing for many years, went beyond
literature and was characterized by the wiII to chaIIenge every aspect of the
present. It turned enthusiasticaIIy toward public education. One rejected
ready‐made forms and ideas. One certainly wanted to preserνe the heritage
of the ancients, but at the same time there was an interest in the common
people; one wanted to iIIuminate the one by the other. One wondered about
the identity of the Greek of today. Scholars and schoolmasters took part in
this struggle. Important studies of Greek folklore appeared during this
period, and there was a growing realization of the continuity of our tradition
as well as of the need for a critical spirit.
Kostis Palamas played a great role in this movement. Ι was an
adolescent when Ι fίrst saw him; he was giving a lecture. He was a very
short man, who impressed one by his deep eyes and by his voice, which
was rich with a somewhat tremulous quality. His work was vast and
influenced decades of Greek literary life. He expressed himself in all genres
121
of poetry ‐ Iyric, epic, and satirical; at the same time he was our most
important critic. He had an astonishing knowledge of foreign Iiteratures,
proving once again that Greece is a crossroads, and that since the time of
Herodotus or Plato it has never been closed to foreign currents, especially
in its best moments. Palamas inevitably had enemies, often among those
who had profited from the road he had opened. Ι consider him a force of
nature in comparison with which the critics look petty. When he appeared,
it was as if a force of nature, held back and accumulated for over a
thousand years of purism, had finally burst the dikes. When the waters are
freed to flood a thirsty plain, one must not ask that they carry only flowers.
Palamas was profoundly aware of all the components of our civilization,
ancient, Byzantine, and modern. Α world of unexpressed things thronged
his soul. It was that world, his world, which he Iiberated. Ι would not
maintain that his abundance never harmed him, but the people that
assembled about his coffin in 1943 clearly felt something of what Ι have just
told you when at the moment of fίnal farewell they spontaneously sang our
national anthem, the hymn to freedom, under the eyes of the occupation
authorities.
One hundred and fίfty‐four poems constitute the known work of
Constantine Cavafy, who is at the opposite pole from Palamas. He is that rare
among poets whose motivating force is not the word; the danger lies in the
abundance of words. He was part of the Hellenic culture that flourished in
Egypt and is disappearing today. Except for a few absences, he spent all his
life in Alexandria, his native city. His art is characterized by rejections and by
his sense of history. Βy history Ι do not mean the account of the past, but the
history that lives in the present and sheds light οr our present life, οr its
drama and its destiny. Ι compare Cavafy to that Proteus of the Alexandrian
shore who, Homer says, changed his form incessantly. His tradition was not
that of the popular art which Solomos and Palamas had followed; it was the
scholarly tradition. Whereas they took their inspiration from a propular song
or tale, he would have recourse to Plutarch or to an obscure chronicler or to
the deeds of a Ptolemy or a Seleucid. His language is a mixture of what he
learned from his family (a fine family from Constantinople) and what his ear
picked up in the streets of Alexandria, for he was a city man. He loved
countries and periods in which the frontiers are not well defined, in which
personalities and beliefs are fluid. Many of his characters are partly pagan
and partly Christian, or live in a mixed environment: «Syrians, Greeks,
Armenians, Medes», as he has said. Once you have become familiar with his
poetry, you begin to ask yourself if it is not a projection of our present life
into the past, or perhaps if history has not decided all of a sudden to invade
our present existence. His world is a preliminary world that comes back to
Iife with the grace of a young body. His friend Ε.Μ. Forster told me that,
when he read to him for the first time a translation of his
122
poems, Cavafy exclaimed in surprise, «But you understand, my dear
Forster, you understand» He had so completely forgotten what it was like to
be understood!
Tίme has passed since then, and Cavafy has been abundantly
translated and commented upon. Ι am thinking at this moment of your true
poet and generous Hellenist, the late Hjalmar Gullberg, who introduced
Cavafy to Sweden. But Greece has several facets, and not all of them are
obvious. Ι am thinking of the poet Anghelos Sikelianos. Ι knew him well, and
it is easy to recall his magnifίcent voice as he recited his poetry. He had
something of the splendour of a bard of a former age, but at the same time he
was uncommonIy familiar with our land and the peasants. Everybody loved
him. He was called simply «Anghelos», as if he were one of them. He knew
instinctively how to establίsh a relation between the words and the
behaviour of a Parnassus shepherd or a village woman and the sacred world
which he inhabited. He was possessed by a god, a force made up of Apollo,
Dionysius, and Christ. Α poem he wrote one Christmas night during the last
war, «Dionysius in the Manger», begins «my sweet child, my Dionysus and
my Christ.» And it is truly amazing to see how in Greece the old pagan
religion has blended with orthodox Christianity. In Greece Dionysus, too,
was a crucified god. Cavafy, who has so strongly felt and expressed the
resurrection of man and the world, is nonetheless the same man who has
written, «Death is the only way. » He understood that life and death are two
faces of the same thing. Ι used to visit him whenever Ι passed through
Greece. He suffered from a long illness, but the force that inspired him never
left him to the end. One evening at his home, after his fainting speII had
alarmed us, he told me, «Ι have seen the absolute black; it was unspeakably
beautiful.»
Now, Ι should Iike to end this brief account with a man who has
always been dear to me; he has supported me in difficult hours, when all
hope seemed gone. He is an eχtreme case of contrasts, even in my country.
He is not an intellectual. But the intellect thrown back upon itself sometimes
needs freshness, like the dead who needed fresh blood before answering
Ulysses. At the age of thirty‐fίve he learned to read and write a little in order
to record, so he said, what he had seen during the war of independence, in
which he had taken a very active part. His name is loannis Makriyannis. Ι
compare him to one of those old olive trees in our country which were
shaped by the elements and which can, Ι believe, teach a man wisdom. He,
too, was shaped by human elements, by many generations of human souls.
He was born near the end of the eighteenth century or the Greek mainland
near Delphi. He teIIs us how his poor mother, while she was gathering
faggots, was seized by labour pains and gave birth to him in a forest. He was
not a poet, but song was in him, as it has always been in the soul of the
common people. When a foreigner, a Frenchman, visited him, he invited him
123
for a meal; he tells us, «Μy guest wanted to hear some of our songs, so Ι
invented some for him.» He had a singular talent for eχpression; his writing
resembles a wall built stone by stone; all his words perform their function
and have their roots; sometimes there is something Homeric in their
movement. Νο other man has taught me more how to write prose. He
disliked the false pretences of rhetoric. Ιn a moment of anger he eχclaimed,
«You have appointed a new commander to the citadel of Corinth ‐ a pedant.
His name was Achilles, and in hearing the name you thought that it was the
famous AchiIIes and that the name was going to fight. But a name never
fights; what fίghts is valour, love of oneʹs country, and virtue.» But at the
same time one perceives his love for the ancient heritage, when he said to
soldiers who were about to sell two statues to foreigners: «Even if they pay
you ten thousand thalers, donʹt let the statues leave our soil. It is for them
that we fought.» Considering that the war had left many scars οr the body of
this man, one may rightly conclude that these words carried some weight.
Toward the end of his life his fate became tragic. His wounds caused him
intolerable pain. He was persecuted, thrown into prison, tried, and
condemned. Ιn his despair he wrote letters to God. «And Υου donʹt hear us,
Υου donʹt see us.» That was the end. Makriyannis died in the middle of the
last century. His memoirs were deciphered and published in 1907. It took
many more years for the young to realize his true stature.
Ι have spoken to you about these men because their shadows have
followed me ever since Ι started οr my journey to Sweden and because their
efforts represent to my mind the efforts of a body shackled for centuries
which, with its chains fίnally broken, regains life and gropes and searches for
its natural activity. Νο doubt, my account has many limitations. Ι have
distorted by oversimplifying. The limitation Ι particularly dislike is inherent
in any personal matter. Ι have certainly omitted great names, for instance,
Adamantios Korais and Aleχandros Papadiamantis. But how to talk about all
this without making a choice? Forgive my shortcomings. In any case, Ι have
only indicated some landmarks, and that Ι have done as simply as possible.
In addition to those men, and in the periods that separated them, there were
of course many generations of dedicated workers who sacrificed their Iives
to advance the spirit a little more toward that many‐faced eχpression which
is the Greek eχpression. Ι also wanted to eχpress my solidarity with my
people, not only with the great masters of the mind, but with the unknown,
the ignored, those who pored over a book with the same devotion with
which one bends over an icon; with the chίldren who had to waIk for hours
to get to schools far away from their viIIages «to learn the letters, the things
of God», as their song has it. Το echo once more my friend Makriyannis, one
must not say «Ι» one must say «we», because no one does anything alone. Ι
think it is good that it be so. Ι need that solidarity because, if Ι do not
understand the men of our country with their virtues and vices, Ι feel that Ι
124
could not understand the other men in the wide world.
Ι have not spoken to you of the ancients. Ι did not want to tire you.
Perhaps Ι should add a few words. Since the fifteenth century, since the fall of
Byzantium, they have increasingly become the heritage of mankind. They
have been integrated into what we have come to call European civilization.
We rejoice that so many nations contribute to bring them closer to our life.
Still, there are certain things that have remained our inalienable possessions.
When Ι read in Homer the simple words «δαοζηελιοιο» ‐ today Ι would say
«δωζτουηλιου» (the sunlight) Ι eχperience a familiarity that stems from a
collective soul rather than from an intellectual effort. 1t is a tone, one might
say, whose harmonies reach quite far; it feels very different from anything a
translation can give. For we do, after all, speak the same language ‐ a
language changed, if you insist, by an evolution of several thousand years,
but despite everything faithful to itself ‐ and the feeling for a language
derives from emotions as much as from knowledge. This language shows the
imprints of deeds and attitudes repeated throughout the ages down to our
own. These imprints sometimes have a surprising way of simplifying
problems of interpretation that seem very diffίcult to others. Ι will not say
that we are of the same blood, for Ι abhor racial theories, but we have always
lived in the same country and have seen the same mountains slope into the
sea. Perhaps Ι have used the word «tradition» without pointing out that it
does not mean habit. οr the contrary, tradition holds us by the ability to break
habits, and thus proves its vitality.
Nor have Ι talked to you of my own generation, the generation οr
which fell the burden of a moral reorientation after the eχodus of one and a
half million people from Asia Μinor and which witnessed a unique
phenomenon in Greek history, the refluχ to the Greek mainland, the
concentration of our population, once dispersed in flourishing centres the
world over.
And, fίnally, Ι have not spoken to you of the generation that came
after us, whose childhood and adolescence were mangled during the years of
the last war. 1t undoubtedly has new problems and other points of view:
Greece is becoming more and more industrialized. Nations are moving more
closely together. The world is changing. 1ts movements are speeding up.
One might say that it is characteristic of the new generation to point out
abysses, whether in the human soul or in the universe about us. The concept
of duration has changed. It is a sorrowful and restless young generation. Ι
understand its difficulties; they are, after aII, not so different from ours. Α
great worker for our liberty, Righas Pheraios, has taught us: «Free thoughts
are good thoughts.» But Ι should like our youth to think at the same time of
the saying engraved οr the lintel above the gate of your university at
Uppsala: «Free thoughts are good; just thoughts are better.»
Ι have come to the end. Ι thank you for your patience. Ι am also
125
grateful that «the bounty of Sweden» has permitted me in the end to feel as if
Ι were «nobody» ‐ understanding this word in the sense that Ulysses gave it
when he replied to the Cyclops, Polyphemus: «ουτιζ» ‐ nobody, in that
mysterious current which is Greece.

Από Nobe/ Lectures, Lίterature 1901‐1967, Elsevier Publishing
Company, Amsterdam.

126
Η « Δήλωση » του Γιώργου Σεφέρη κατά της δικτατορίας.

Πάει καιρός που πήρα την απόφαση να κρατηθώ
έξω από τα πολιτικά του τόπου. Προσπάθησα άλλοτε να
το εξηγήσω. Αυτό δε σημαίνει διόλου πως μου είναι
αδιάφορη η πολιτική ζωή μας. Έτσι από τα χρόνια
εκείνα, ως τώρα τελευταία, έπαψα κατά κανόνα να
αγγίζω τέτοια θέματα. Εξάλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις
αρχές του 1967 και η κατοπινή στάση μου‐δεν έχω
δημοσιέψει τίποτα στην Ελλάδα από τότε που φιμώθηκε
η ελευθερία‐ έδειχναν, μου φαίνεται, αρκετά καθαρά
τη σκέψη μου.
Μολοταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και
γύρω μου, ολοένα και πιο επιτακτικά, το χρέος να πω ένα
λόγο για τη σημερινή κατάσταση μας. Με όλη τη δυνατή
συντομία, να τι θα έλεγα:
Κλείνουν δύο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα
καθεστώς ολωσδιόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα
οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο
λαός μας στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Είναι μια
κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης, όπου όσες
πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε
ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι αυτές να
καταποντιστούν μέσα στα ελώδη στεκούμενα νερά. Δε
θα μου ήταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτοιες ζημιές
δε λογαριάζουν πολύ για ορισμένους ανθρώπους.
Δυστυχώς δεν πρόκειται μόνον γι’αυτό τον κίνδυνο.
Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις
Δικτατορικές καταστάσεις η αρχή μπορεί να μοιάζει
εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει αναπότρεπτη στο
τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει,
συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους
χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο
προχωρεί το κακό.
Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό
δεσμό και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς
πάθος. Βλέπω μπροστά μου το γκρεμό όπου μας οδηγεί
η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία
πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή.
Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό να
μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να
ξαναμιλήσω.
127

Άρνηση

Στο περιγιάλι το κρυφό
κι άσπρο σαν περιστέρι
διψάσαμε το μεσημέρι
μα το νερό γλυφό.

Πάνω στην άμμο την ξανθή
γράψαμε τ’όνομα της
ωραία που φύσηξεν ο μπάτης
και σβήστηκε η γραφή.

Με τι καρδιά, με τι πνοή,
τι πόθους και τι πάθος
πήραμε τη ζωή μας λάθος!
Κι’αλλάξαμε ζωή.
128

Ο Δαίμων της πορνείας

…Nicosia e Famagosta
per la lor bestia si lamenti e garra…
PARADISO

..ως γίον ηξεύρετε και ο δαίμων της πορνίας όλον τον κόσμον
πλημμελά τον εκόμπωσε τον ρήγαν και έπεσεν εις
αμαρτίαν…
ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΜΑΧΑΙΡΑ

Ο Τζουάν Βισκούντης είχε γράψει την αλήθεια.
Πως πλέρωσε μαυλίστρες ο κούντη Τερουχάς
πως βρέθηκαν αντάμα αυτός κι’η ρήγαινα
πως άρχισε το πράμα, πως ξετέλειωσε,
όλα της Λευκωσίας τα κοπέλια
το διαλαλούσαν στα στενά και στις πλατείες.
Πως ήταν η γραφή σωστή που έστειλε στη Φραγκιά στο
ρήγα
το ξέραν οι συμβουλατόροι.
Όμως τώρα
συνάχτηκαν και συντυχαίναν για να συμβουλέψουν
την Κορώνα της Κύπρου και των Ιεροσολύμων
τώρα είταν διαταμένοι για να κρίνουν
τη ρήγαινα Λινόρα που κρατούσε
απ’τη μεγάλη οικογένεια των Καταλάνων
κι’είναι ανελεήμονες οι Καταλάνοι
κι’αν τύχαινε κι’ ο ρήγας εκδικιούνταν
τίποτε δε θα το ‘χαν ν’ αρματώσουν και να ‘ρθούνε
και να τους ξολοθρέψουν αυτούς και το βιό τους.
Είχαν ευθύνες τρομερές ευθύνες
από τη γνώμη τους κρέμουνταν το ρηγάτο.

129
Πως ο Βισκούντης είταν τίμιος και πιστός
Βέβαια το ξέραν, όμως βιάστηκε,

Φέρθηκε αστόχαστα άμοιαστα άτσαλα.
Είταν αψύς ο ρήγας, πως δεν το λογάριασε;
Και μπρούμουτα στον πόθο της Λινόρας.
Πάντα μαζί του στα ταξίδια το πουκάμισο της
και το ‘ παιρνε στην αγκαλιά του σαν κοιμούνταν
και πήγε να του γράψει ο αθεόφοβος
πως βρήκαν με την αρνά του το κριάρι
γράφουνται τέτοια λόγια σ’έναν άρχοντα;
Είταν μωρός. Τουλάχιστο ας θυμούνταν
πως έσφαλε κι’ ο ρήγας έκανε το λιγωμένο
μα είχε στο πισωπόρτι και δυό καύχες.
Αναστατώθη το νησί σαν η Λινόρα
πρόσταξε και της έφεραν τη μια, τη γκαστρωμένη
κι’ άλεθαν με το χερομύλι πάνω στην κοιλιά της
πινάκι το πινάκι το σιτάρι.
Και το χειρότερο‐δεν το χωράει ο νους‐
αφού το ξέρει ο κόσμος όλος πως ο ρήγας
γεννήθηκε στο ζώδιο του Αιγόκερω,
πήρε στα χέρια του ο ταλαίπωρος καλάμι
τη νύχτα που είταν στον Αιγόκερω η σελήνη
να γράψει τι; Για κέρατα και κριάρια!
Ο φρόνιμος τη μοίρα δεν τηνε ξαγριεύει.
Όχι, δεν είμαστε ταγμένοι για να πούμε
που είναι το δίκιο. Το δικό μας χρέος
είναι να βρούμε το μικρότερο κακό.
Κάλλιο ένας να πεθάνει από το ριζικό του
παρά σε κίντυνο να μπούμε εμείς και το ρηγάτο.

Έτσι συμβουλευόντουσαν όλη τη μέρα
και κατά το βασίλεμα πήγαν στο ρήγα
προσκύνησαν και του είπαν πως ο Τζουάν Βισκούντης
είναι ένας διεστρεμμένος ψεματάρης.

130

Κι’ ο Τζουάν Βισκούντης πέθανε απ’την πείνα σε μια
γούφα.
Μα στην ψυχή του ρήγα ο σπόρος της ντροπής του
άπλωνε τα πλοκάμια του και τον εκίνα
το ‘παθε να το παίξει και στους άλλους.
Κερά δεν έμεινε που να μη βουληθεί να την πορνέψει
τις ντρόπιασε όλες. Φόβος κι’ έχτρα ζευγάρωναν
και γέμιζαν τη χώρα φόβο κι’ έχτρα.

Έτσι, με το « μικρότερο κακό », βάδιζε η μοίρα
ως την αυγή τ’ Άγι’ Αντωνιού, μέρα Τετάρτη
που ήρθαν καβαλάρηδες και τον έσυραν
από της καύχας του την αγκαλιά και τον έσφαξαν .
« Και τάπισα παρά ούλους ο τουρκοπουλιέρης
ηύρεν τον τυλιμένον το αίμα » λέει ο χρονικογράφος
« κι’ έβγαλεν την μάχαιραν και του κόβγει
τα λυμπά του με τον αυλόν κα του είπε:
Για τούτα έδωκες θάνατον! ».
Αυτό το τέλος
όρισε για το ρήγα Πιέρ ο δαίμων της πορνείας.

131

Σαλαμίνα της Κύπρος

…Σαλαμίνα τε
τας νυν ματρόπολις τωνδ’
αιτία στεναγμών.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ, ΠΕΡΣΕΣ

Κάποτε ο ήλιος του μεσημεριού, κάποτε φούχτες η ψιλή
βροχή
Και τα’ ακρογιάλι γεμάτο θρύψαλα παλιά πιθάρια.
Ασήμαντες οι κολόνες μονάχα ο Άγιος Επιφάνιος
δείχνοντας μουντά, χωνεμένη τη δύναμη της πολύχρυσης
αυτοκρατορίας.

Τα νέα κορμιά περάσαν απ’ εδώ, τα ερωτεμένα
παλμοί στους κόλπους, ρόδινα κοχύλια και τα σφυρά
τρέχοντας άφοβα πάνω στο νερό
κι’ αγκάλες ανοιχτές για το ζευγάρωμα του πόθου.
Κύριος επί υδάτων πολλών,
πάνω σ’αυτό το πέρασμα.

Τότες άκουσα βήματα στα χαλίκια.
Δεν είδα πρόσωπα σα γύρισα είχαν φύγει.
Όμως βαρειά η φωνή σαν το περπάτημα καματερού,
έμεινε εκεί στις φλέβες τ’ ουρανού στο κύλισμα της
θάλασσας μέσα στα βότσαλα πάλι και πάλι:

« Η γης δεν έχει κρικέλια
για να την πάρουν στον ώμο και να φύγουν
μήτε μπορούν, όσο κι’ αν είναι διψασμένοι
να γλυκάνουν το πέλαγο με νερό μισό δράμι.
Και τούτα τα κορμιά
πλασμένα από ένα χώμα που δεν ξέρουν,
132
Έχουν ψυχές.
Μαζεύουν σύνεργα για να τις αλλάξουν,
δε θα μπορέσουν, μόνο θα τις ξεκάμουν

αν ξεγίνουνται οι ψυχές.
Δεν αργεί να καρπίσει τ’αστάχυ
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
για φουσκώσει της πίκρας το προζύμι,
το κακό για να σηκώσει το κεφάλι,
κι’ ο άρρωστος νους που αδειάζει
για να γεμίσει με την τρέλα,
νήσος τι έστι…».

Φίλοι του άλλου πολέμου,
σ’αυτή την έρημη συννεφιασμένη ακρογιαλιά
σας συλλογίζομαι καθώς γυρίζει η μέρα‐
εκείνοι που έπεσαν πολεμώντας κι’ εκείνοι που έπεσαν
χρόνια μετά τη μάχη.
Εκείνοι που είδαν την αυγή μες απ’ την πάχνη του
θανάτου
ή, μες στην άγρια μοναξιά κάτω από τα’ άστρα,
νιώσαμε πάνω τους μαβιά μεγάλα
τα μάτια της ολόκληρης καταστροφής
κι’ ακόμη εκείνοι που προσεύχουνταν
όταν το φλογισμένο ατσάλι πριόνιζε τα καράβια:
« Κύριε, βοήθα να θυμόμαστε
πως έγινε τούτο το φονικό
την αρπαγή το δόλο την ιδιοτέλεια,
το στέγνωμα της αγάπης
Κύριε, βοήθα να τα ξεριζώσουμε…».

‐Τώρα καλύτερα να λησμονήσουμε πάνω σε τούτα
τα χαλίκια
δε φελά να μιλάμε
133
τη γνώμη των δυνατών ποιος θα μπορέσει να τη γυρίσει;
Ποιος θα μπορέσει ν ‘ακουστεί;

Καθένας χωριστά ονειρεύεται και δεν ακούει το βραχνά
των άλλων.

‐Ναι, όμως ο μαντατοφόρος τρέχει
κι’ όσο μακρύς κι’ αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει
σ’αυτούς που γύρευαν ν’αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο
το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας.

Φωνή Κυρίου επί των υδάτων.
Νήσος τις έστι.

134

Ελένη

Τεύκρος: …ες γην εναλίαν Κύπρον, ου μ’εθέσπισεν
Οικείν Απόλλων, όνομα νησιωτικόν
Σαλαμίνα θέμενον της εκεί χάριν πάτρα.
...........
Ελένη: Ούκ ήλθον ες γην Τρωάδ’, αλλ’ είδωλον ήν.
………..
Άγγελος: Τι φής;
Νεφέλης άρ’ άλλως είχομεν πόνους πέρι;
ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΕΛΕΝΗ

« Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες ».

Αηδόνι ντροπαλό, μες στον ανασασμό των φύλλων,
συ που δωρίζεις τη μουσική δροσιά του δάσους
στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές
αυτών που ξέρουν πως δεν θα γυρίσουν.
Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη
βήματα και χειρονομίες, δε θα τολμούσα να πω φιλήματα
και το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας.

« Τ’ αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες ».

Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί;
Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα:
Καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων
ή των θεών,
Η μοίρα μου πού κυματίζει
ανάμεσα στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα
και μιαν άλλη Σαλαμίνα
μ’έφερε εδώ σ’ αυτό το γυρογιάλι.
Το φεγγάρι
βγήκε από το πέλαγο σαν Αφροδίτη,
σκέπασε τ’ άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να ‘βρει
135
την καρδιά του Σκορπιού, κι’ όλα τα’ αλλάζει.
Που είν’ η αλήθεια;

Είμουν κι’ εγώ στον πόλεμο τοξότης
το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε.

Αηδόνι ποιητάρη,
σαν και μια τέτοια νύχτα στ’ ακροθαλάσσι του Πρωτέα
σ’ άκουσαν οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες κι’ έσυραν το θρήνο,
κι’ ανάμεσο τους‐ποιος θα το ‘λεγε‐ η Ελένη!
Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια στο Σκάμαντρο.
Είταν εκεί, στα χείλια της ερήμου, την άγγιξα, μου μίλησε:
« Δεν είν’ αλήθεια, δεν είν’ αλήθεια » φώναζε.
« Δεν μπήκα στο γαλαζόπλωρο καράβι.
Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία ».

Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι’ αυτό το
ανάστημα
ίσκιοι και χαμόγελα παντού
στους ώμους στους μηρούς στα γόνατα
ζωντανό δέρμα, και τα μάτια
με τα μεγάλα βλέφαρα,
είταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.
Και στην Τροία;
Τίποτε στην Τροία‐ ένα είδωλο.
Έτσι το θέλαν οι θεοί.
Κι’ ο Πάρης, μ’έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να είταν πλάσμα
ατόφιο
κι’ εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.

Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.
Τόσα κορμιά ριγμένα
σα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης
τόσες ψυχές
δοσμένες στις μυλόπετρες σαν το σιτάρι.
Κι’ οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα
136
Για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη

Μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου
Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιάν Ελένη.
Κι’ ο αδερφός μου;
Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,
Τ’ είναι θεός; Τι μη θεός; Και τι τ’ ανάμεσό τους;

« Τα’ αηδόνια δε σ’αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες».

Δακρυσμένο πουλί,
στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη
που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,
άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πώς αυτό είναι παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πώς οι άνθρωποι δε θα ξαναπιάσουν
τον παλιό δόλο των θεών
αν είναι αλήθεια
πώς κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,
ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη
ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο
είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,
δεν το ‘ χει μές στη μοίρα του ν’ ακούσει
μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε
πώς τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιάν Ελένη.

137

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΑΘΗΝΑΙΟΣ

Γέρασε ανάμεσα στη φωτιά της Τροίας
και στα λατομεία της Σικελίας.

Του άρεσαν οι σπηλιές στην αμμουδιά κι’ οι ζωγραφιές της
θάλασσας.
Είδε τις φλέβες των ανθρώπων
σαν ένα δίχτυ των θεών, όπου μας πιάνουν σαν τα’ αγρίμια,
προσπάθησε να το τρυπήσει.
Είταν στρυφνός, οι φίλοι του είταν λίγοι,
Ήρθε ο καιρός και τον σπάραξαν τα σκυλιά.
138
Επί ασπαλάθων

Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του
Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω από τις σκουριασμένες
πέτρες
το κόκκινο χώμα, οι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.

Απόμακρα οι αρχαίες κολώνες, χορδές άρπας αντηχούν
ακόμη…

Γαλήνη,
τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ,
χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια.
Το όνομα του κίτρινου θάμνου δεν άλλαξε από εκείνους
τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
« Τον έδεσαν χειροπόδαρα » μας λέει
« τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν,
τον έσυραν παράμερα και τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους και πήγαν και
τον πέταξαν στον Τάρταρο κουρέλι ».

Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματα του ,
ο Παμφίλιος Αρδιαίος ,
Ο πανάθλιος Τύραννος.

31 Μαρτίου 1971
139
Εικόνα 1: Ο Γιώργος Σεφέρης στη Λεωφόρο Ατατούρκ, Ιανουάριος
1949.
Εικόνα 2: 2 Ιουλίου 1952. Ο Γ.Σεφέρης έξω από το σπίτι του

στη Σκάλα του Βουρλά.
140
Εικόνα 3: Ο Γ.Σεφέρης στο επιβατηγό πλοίο « Αιολία » καθοδόν για τη
Μέση Ανατολή.
Εικόνα 4: Ο καταστροφέας Χρόνος. Χαρακτικό από το Segmenta

nobelium signorum et statuarum, του Fr. Perrier ( Ρώμη, 1638 ).
141
Εικόνα 5: Συλλαλητήριο Ελληνοκυπρίων , 26 Οκτωβρίου 1955.
Εικόνα 6: Εύγλωττο σχόλιο της εφημερίδας « Ακρόπολις » ( 30 Νοεμβρίου 1951 ) για

τις προθέσεις της Βρετανίας απέναντι στην Κύπρο, μετά το Ενωτικό δημοψήφισμα.
142
Εικόνα 7: Οκτώβριος του 1950, ο Μιχαήλ Μούσκος εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος
Κύπρου. Όντας ένα λαοπρόβλητο πρόσωπο ο Μακάριος Γ’, καθόλη την θητεία του
στη θέση του Εθνάρχη θα βρίσκεται στο επίκεντρο των ρυθμίσεων του πεπρωμένου
της Κύπρου.
Εικόνα 8: Ο Γ.Σεφέρης και ο Ευάγγελος Λουίζος, στον Άγιο Ιλαρίων, στο πρώτο
ταξίδι του ποιητή στην Κύπρο. 8 Νοεμβρίου 1953
143
Εικόνα 9: 6 Δεκεμβρίου 1953. Μονή Αχειροποιήτου, στην Κύπρο. Από αριστερά
προς τα δεξιά καθιστοί: Γ.Σεφέρης, Λόρενς Ντάρελ, Αντουανέτ Διαμαντή, Μορίς
Κάρντιφ. Όρθιοι: ο γιος του Κάρντιφ και ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής.
Εικόνα 10: Εικόνα από την ογκώδη συγκέντρωση υπέρ της Κύπρου στην Πλατεία
Συντάγματος, στις 20 Αυγούστου 1954.
144
Εικόνα 11: Από την επίσκεψη του Μακαρίου στον Έλληνα πρωθυπουργό Α. Παπάγο.
Εικόνα 12: Πανηγυρισμοί σημαιοφόρων ζηλωτών με την προτομή του Κεμάλ ανά
χείρας, μετά την ολοκλήρωση του καταστροφικού τους έργου σε συνοικία της
Κωνσταντινούπολης. ( Σεπτέμβριος 1955 ).
145
Εικόνα 13: Επεισόδια στην Κωνσταντινούπολη. Σεπτέμβριος 1955.
Εικόνα 14: Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας στην κόγχη της αψίδας του πυρπολημένου
ναού του Αγίου Κωνσταντίνου της Ψαμμάθου.
146
Εικόνα 15: Ο Μιχάλης Καραολής στο εξώφυλλο του εβδομαδιαίου περιοδικού
« Εικόνες », της 21ης Μαΐου 1956. Είναι ο πρώτος που καταδικάστηκε σε θάνατο και
ο πρώτος που οδηγείται στην αγχόνη, μαζί με τον Ανδρέα Δημητρίου.
Εικόνα 16: Η απάντηση της Ε.Ο.Κ.Α.στην εξαγγελία του Χάρτιγκ για να

παραδοθούν. Η ανταπόκριση των ενόπλων, έφτασε με την εμφάνιση ενός αδέσποτου
γαιδάρου που κυκλοφορούσε τον Άυγουστο του 1956, σε όλους τους δρόμους της
Λευκωσίας.
147
Εικόνα 17: 26 Σεπτεμβρίου 1956. Η γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη
αποδίδει εύγλωττα την τηρούμενη από ελληνικής πλευράς εξωτερική πολιτική εκείνη
την περίοδο.
Εικόνα 18: Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γιώργος Σεφέρης, Ευάγγελος Αβέρωφ –

Τοσίτσας στα Ηνωμένα Έθνη, 12 Νοεμβρίου 1956.
148
Εικόνα 19: Η κραυγή συμπαράστασης των πολιτικών κρατουμένων στην Ελλάδα
προς τον αγωνιζόμενο Κυπριακό λαό. Μία από τις πολλές άλλες επισκεπτήριες
κάρτες, με παραπλήσια θεματογραφία, οι οποίες τυπώνονταν σε χαρακτική μορφή
μέσα στις φυλακές, όπως επίσης και στον Αη Στράτη.
Εικόνα 20 : Ο Γ.Σεφέρης υποβάλλει τα σέβη του στον Αρχιεπίσκοπο Εθνάρχη

Κύπρου Μακάριο Γ’, κατά την άφιξη του στο αεροδρόμιο των Αθηνών, από τις
Σεϋχέλλες όπου και εκρατείτο. 17 Απριλίου 1957.
149
Εικόνα 21 : 17 Απριλίου 1957,
ο Μακάριος και οι μαζί του συνεξόριστοι στις Σεϋχέλλες φτάνουν σε πανηγυρική
υποδοχή στην Αθήνα.
Εικόνα 22: 10 Φεβρουαρίου 1958. Ο Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών Λόυντ στο

αεροδρόμιο του Ελληνικού με τον Άγγλο πρεσβευτή στην Αθήνα Αλλεν και τον
Έλληνα στο Λονδίνο Γιώργο Σεφέρη.
150
Εικόνα 23 :Ο Γ.Σεφέρης με τον Χάρολντ Μακμίλλαν, αεροδρόμιο του Λονδίνου 7
Αυγούστου 1958.
Εικόνα 24 : Αθήνα, Αύγουστος 1958. Ο Κ.Καραμανλής υποδέχεται στην Αθήνα τον

Βρετανό ομόλογο του Χάρολντ Μακμίλλαν.
151
Εικόνα 25 : Λονδίνο Φεβρουάριος 1959, ο Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας
Φ.Ζορλού και ο ομόλογος του Ε.Αβέρωφ – Τοσίτσας.
Εικόνα 26: Η υπογραφή των τελικών κειμένων των συμφωνιών για την εγκαθίδρυση
της Κυπριακής Δημοκρατίας. Λευκωσία, 16 Αυγούστου 960.
152
Εικόνα 27 : Ο Γ.Σεφέρης και η σύζυγος του Μαρώ, στην Πρεσβεία του Λονδίνου, το
1961.
Εικόνα 28 : Ο Γ.Σεφέρης εκφωνώντας την περίφημη « Δήλωση », 28 Μαρτίου 1969.
153
Οι φωτογραφίες 1,2,8,9,18,20,22,23,25,26,27 προέρχονται από το βιβλίο του Ρόντικ Μπήτον, Γιώργος
Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, ( μτφ. ) Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003. Οι φωτογραφίες
3,5,6,7,10,11,13,15,16,17,19,21,24, 28 προέρχονται από Κυπριακός αγώνας 1955 – 1958, ( επιμ. )
Ελευθερία Τράιου, Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 3 Απριλίου 2005. Η φωτογραφία 4 προέρχεται από
το βιβλίο του Έρβιν Πανόφσκι, Μελέτες Εικονολογίας ουμανιστικά θέματα στην Τέχνη της
Αναγέννησης, ( μτφ. ) Ανδρέας Παππάς, Νεφέλη, Αθήνα, 1991.
154
Βιβλιογραφία:
• Αλεξανδρόπουλος Μ. , Μια συνάντηση: Σεφέρης – Μακρυγιάννης,

Πολύτυπο, Αθήνα
• Αργυρίου Α. , Δεκαεπτά κείμενα για τον Γ.Σεφέρη, Καστανιώτης,
Αθήνα, 1986
• Βαγενάς Ν. , Ο ποιητής κι ο χορευτής, Κέδρος, Αθήνα, 1980
• Βασιλικός Β., Ζ, Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος, Πλειάς,
Αθήνα, 1973
• Βασιλικός Β. , 25ετία, Παπαζήση, Αθήνα, 1976
• Βίττι Μ. , Φθορά και λόγος. Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου
Σεφέρη, Εστία, Αθήνα, 1989
• Βίττι Μ. , Η γενιά του Τριάντα, Ερμής, Αθήνα, 1982
• Βουρνάς Τ. , Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από τα πρώτα
μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού
πραξικοπήματος των συνταγματαρχών ( 21 Απριλίου 1967 ), Αφοί
Τολίδη, Αθήνα
• Βρυώνης Σ., Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ
της 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 και η καταστροφή της ελληνικής
κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, Greekworks.com, 2004
• Burns E. M. , Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης
Ευρώπης τόμος Α’, ( επιμ.) Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη, 1983
• Γεωργής Γ. , Ο Σεφέρης περί των κατά χώραν Κύπρον Σκαιών,
Σμίλη, Αθήνα, 1991
• Για τον Σεφέρη, Τιμητικό αφιέρωμα στα τριάντα χρόνια της
Στροφής, Ερμής, Αθήνα, 1981
• Γιανουλόπουλος Γ. Ν. , Ο μεταπολεμικός κόσμος. Ελληνική και
Ευρωπαική ιστορία ( 1945 – 1963 ), Παπαζήση, Αθήνα, 1992
• Γιατρομανωλάκης Γ. , « Ο Βασιλιάς της Ασίνης ». Η ανασκαφή ενός
ποιήματος, Στιγμή, Αθήνα, 1986
• Γιώργος Σεφέρης και Τίτος Μαλάνος: Αλληλογραφία ( 1935 – 1963 )
, φιλολογική επιμέλεια: Δασκαλόπουλος Δ. , Όλμος, Αθήνα, 1990
• Γρηγοριάδης Σ. Ν. , Τα φοβερά ντοκουμέντα, ο εμφύλιος πόλεμος. Η
Ελλάδα του 1945 – 1949 τόμος 2, Φυτράκης, Αθήνα, 1979
• Γρηγοριάδης Σ. Ν. , Τα φοβερά ντοκουμέντα μετά τον εμφύλιο. Η
άνοδος του Παπάγου στην εξουσία, Φυτράκης, Αθήνα, 1979
• Δανιήλ Α. , Τα « Τρία κρυφά ποιήματα » του Γ.Σεφέρη,
Επικαιρότητα, Αθήνα, 1988
• Δασκαλόπουλος Δ., Εργογραφία Σεφέρη ( 1931 – 1979 ), Ε.Λ.Ι.Α.,
Αθήνα, 1979
• Δημητρακόπουλος Φ. , Για τον Σεφέρη και την Κύπρο,
Επικαιρότητα, Αθήνα
• Δημητρακόπουλος Φ. , Σεφέρης, Κύπρος, επιστολογραφικά και άλλα,
Καστανιώτη, Αθήνα, 2000
155
• Δημηρούλης Δ., Ο ποιητής ως Έθνος, Αισθητική και Ιδεολογία στον
Γ.Σεφέρη, ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα, 1997
• Διακογιάννης Κ. Ι. , Στην κόλαση της Κ.Υ.Π., Αθήνα, 1974
• Διαμαντής Α. , « Λεπτομέριες στην Κύπρο ». Πηγές και στοιχεία
αναφορικά με το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, Ερμής, Αθήνα
• Εισαγωγή στην ποίηση του Σεφέρη, επιλογή κριτικών κειμένων, (
επιμ.) Δασκαλόπουλος Δ., Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 1996
• Eliot T. S. , Murder in the Cathedral, Faber, Λονδίνο, 1965
• Ζορμπαλάς Σ., Ο ουμανισμός στο έργο του Ευριπίδη, Παπαδήμας,
Αθήνα, 1987
• Gombrich E. H. ,Το χρονικό της Τέχνης, ( μτφ. ) Λίνα Κάσδαγλη,
Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998
• Καραντώνης Α. , Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, Παπαδήμας, Αθήνα,
2000
• Κιουρτσάκης Γ. , Ελληνισμός και Δύση στο στοχασμό του Σεφέρη,
Κέδρος, Αθήνα, 1986
• Κρανιδιώτης Ν. , Ο ποιητής Γ.Σεφέρης, Κυπριακά Γράμματ,
Λευκωσία
• Κρανιδιώτης Ν. , Δύσκολα χρόνια: Κύπρος 1950 – 1960, Αθήνα,
1980
• Κρανιδιώτης Γ. Ν. , Το Κυπριακό πρόβλημα, Η ανάμειξη του Ο.Η.Ε.
και οι ξένες επεμβάσεις στην Κύπρο 1960 – 1974, Θεμέλιο, Αθήνα,
1984
• Λαγάκος Τ. , Ο Σεφέρης και η Κύπρος, Ίκαρος, Αθήνα
• Λάδης Φ. , Ιουλιανά 1965, 100 μέρες που συγκλόνισαν την Ελλάδα,
Καστανιώτη, Αθήνα, 1985
• Λυχναρα Λ. , Το μεσογειακό τοπίο στον Σεφέρη και τον Ελύτη,
Εστία, Αθήνα, 1986
• Mac Millan Harold, Riding the Storm, 1956 – 1959, Macmillan,
Lond;ino, 1971
• Μάνος Α. , Το αγγελικό και Μαύρο φως επίβαθρα στην ποιητική
σοφία του Γιώργου Σεφέρη, Γιώργος Δραγάνος, Αθήνα, 2000
• Μαρωνίτης Δ. Ν. , Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, μελέτες και
μαθήματα, Ερμής, Αθήνα, 1984
• Μπήτον Ρ. , Γιώργος Σεφέρης περιμένοντας τον άγγελο, ( μτφ. )
Μίκα Προβατά, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003
• Νικολακόπουλος Η. , Η καχεκτική δημοκρατία κόμματα και εκλογές,
1946 – 1967, Πατάκη, Αθήνα, 2001
• Νικολάου Ν. Α. , Μυθολογία Γ.Σεφέρη. Από τον Οδυσσέα στον
Τεύκρο, Ζαχαρόπουλος – Δαίδαλος, Αθήνα
• Νεσίν Αζίζ, Κρεμάστε τους σαν τα τσαμπιά
• Nobel Lectures, Literature 1901 – 1967, Elsevier Publishing
Company, Amsterdam
• Ορφανίδης Ν. , Η πολιττική διάσταση της ποίησης του Γιώργου
Σεφέρη, Αστήρα, Αθήνα, 1985
• Πανόφσκι Έρβιν, Ανάγνωση της εικόνας, ουμανιστικά θέματα στην
Τέχνη της Αναγέννησης, ( μτφ. ) Ανδρέας Παππάς, Νεφέλη, Αθήνα,
1991
156
• Παπαγεωργίου Σ. , Κυπριακή θύελλα 1955 – 1959, Λευκωσία, 1977
• Παραλίκας Δ. , Συνομωσίες ΙΔΕΑ και ΑΣΠΙΔΑ 1944 – 1974, κράτος
και παρακράτος, δίκες αεροπόρων και ΑΣΠΙΔΑ, μέθοδοι
Βαυαροκρατίας, Γιάννης Βασδέκης, Αθήνα, 1982
• Πετρίδης Π. Β. , Η βασιλεία των Γλυξμπουργκ στην Ελλάδα ( 1863 –
1974) συμβολή στην απομυθοποίηση της δυναστείας, Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα, 1999
• Πετρίδης Π. , Ο πολιτικός Θεοδωράκης, Προσκήνιο, Αθήνα, 1997
• Πετσαλίδης Μ. , Οι σκοτεινές πλευρές του Γιώργου Σεφέρη,
Αρχιπέλαγος, Αθήνα, 2000
• Πιερά Ζ. , Θεοδωράκης, ο θρύλος μιας λαϊκής μουσικής, Κέδρος,
Αθήνα, 1978
• Πλάτωνος, Πολιτεία, ( επιμ. ) Ι. Συκουτρής, Εστία, Αθήνα, 1992
• Ρισπέν Ζ. , Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία τόμοι 2, ( μτφ. ) Κοσμά
Πολίτη – Άρη Αλεξάνδρου , Αυλός, Αθήνα
• Romilly J. de. , Η νεωτερικότητα του Ευριπίδη, ( μτφ. ) Αγγελική
Στασινοπούλου – Σκιαδά, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α.Καρδαμίτσα,
Αθήνα, 1997
• Σαββίδης Γ. Π. , Μια περιδιάβαση: σχόλια στο « Κύπρον, ού
μ’εθέσπισεν…» του Γιώργου Σεφέρη, Αθήνα, 1962
• Σελίδες από το ανέκδοτο Πολιτικό Ημερολόγιο Γ’ ( 1956 – 1960 ), (
επιμ. ) Γιώργος Γεωργής, Τα Νέα, Πρόσωπα 48 ( 5 Φεβρουαρίου
2000 )
• Σεφέρης Γ. , Διάλογος πάνω στην ποίηση, Τυπογραφείο Στεργιάδη,
Αθήνα, 1939
• Σεφέρης Γ. , Ένας Έλληνας – ο Μακρυγιάννης, Ίκαρος, Αθήνα, 1975
• Σεφέρης Γ. , Αντιγραφές, ( επιμ. ) Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα,
1978
• Σεφέρης Γ. , Δοκιμές τόμοι 3, τόμοι 1 – 2 : ( επιμ. ) Γ. Π. Σαββίδης,
Ίκαρος, Αθήνα, 1974. τόμος 3: ( επιμ. ) Δημήτρης Δασκαλόπουλος,
Ίκαρος, Αθήνα, 1992
• Σεφέρης Γ. , Μέρες τόμοι 7, τόμοι 1 – 5: χωρίς σχόλια ή ευρετήριο,
τόμος 6 : ( επιμ. ) Παναγιώτης Μέρμηγκας, τόμος 7 : ( επιμ. ) Θεανώ
Μιχαηλίδου, Ίκαρος, Αθήνα, 1975 – 1990.
• Σεφέρης Γ. , Ποιήματα, ( επιμ. ) Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα,
1972
• Σεφέρης Γ. , Πολιτικό Ημερολόγιο τόμοι 2, ( επιμ. ) Αλέξανδρος
Ξύδης, Ίκαρος, Αθήνα, 1979, 1985.
• Σεφέρης Γ. και Θεοτοκάς Γ. , Αλληλογραφία, 1931 – 1960, ( επιμ. )
Φώτης Δημητρακόπουλος, Καστανιώτης, Αθήνα, 1988
• Σεφέρης Γ. και Μαλάνος Τ. , Αλληλογραφία ( 1935 – 1963 ), ( επιμ. )
Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Ολκός, Αθήνα, 1990
• Σεφέρης Γ. , Τετράδια Γυμνασμάτων Β’, ( εππιμ. ) Γ. Π. Σαββίδης,
• Σεφέρης Γ. , Χειρόγραφο Σεπ. ’41, ( επιμ. ) Αλέξανδρος Ξύδης,
• Σεφέρης Γ. , Χειρόγραφο Οκτ. ’68, ( επιμ. ) Π. .Α. Ζάννας, Διάττων,
Αθήνα, 1986
157
• Σεφέρη Μ., Αναμνήσεις από τη ζωή μου με τον Σεφέρη, Η Λέξη 53,
1986
• Σινόπουλος Τ. , Τέσσερα μελετήματα για τον Σεφέρη, Κέδρος, Αθήνα,
1984
• Σολομός Α. , Ευριπίδης, ευφυής και μανιακός. Μελέτη, Κέδρος,
Αθήνα, 1995
• Στασινοπούλου Μ. , Χρονολόγιο – εργοβιογραφία Γιώργου Σεφέρη (
1900 – 1971), Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001
• Συλλογικό έργο, Γιώργος Σεφέρης – Φιλολογικές και ερμηνευτικές
προσεγγίσεις, Πρακτικά Συμποσίου για τον Γ.Σεφέρη, Πατάκης,
Αθήνα, 1997
• Συλλογικό έργο, Αφιέρωμα στο Γιώργο Σεφέρη, Εστία, Αθήνα, 2000
• Συλλογικό έργο, Για το Σεφέρη, τιμητικό αφιέρωμα στα 30 χρόνια,
Νεφέλη
• Συλλογικό έργο, Γιώργος Σεφέρης εκατό χρόνια από τη γέννησή του,
Ερμής, Αθήνα, 2000
• Συλλογικό έργο, Εισαγωγή στην ποίηση του Σεφέρη,
Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1996
• Τσάτσου Ι. , Ο αδερφός μου Γιώργος Σεφέρης, Εστία, Αθήνα, 1973
• Woodhouse C. M. , The rise and fall of the Greek Colonels,
Granada, Λονδίνο, 1985
• Χαριτόπουλος Δ. , Άρης ο Αρχηγός των Ατάκτων, Εξάντας, Αθήνα,
1997
• Χατζηπαναγιώτου Γ. Γ. , Η πολιτική διαθήκη ( κοινωνική και εθνική
) του Άρη Βελουχιώτη, Δωρικού, Αθήνα, 1975
158

File 0

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

File 0

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Επιχειρώντας να συνδέσουμε τον ποιητή και πολιτικό Γ.Σεφέρη με τον

Τον Απρίλιο του 1947, ο Γ. Σεφέρης αναλαμβάνει καθήκοντα στη

Όπως έχει ήδη επισημανθεί στο εισαγωγικό σημείωμα, η επιλογή του

Το νησί της Κύπρου άνηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1571,

Έτσι συμβουλευόντουσαν όλη τη

Η δεύτερη πράξη του πολιτικού δράματος θα οδηγήσει στην εκπόρνευση.

'F;τσι με το μικρότερο κακό, βαδίζει η μοίρα

Το έτος 1954 χαρακτηρίζεται ως μια κρίσιμη χρονική περίοδος για την

Και ενώ η ελληνική κυβέρνηση με πρωτεργάτη τoν πρωθυπουργό Α. Παπάγο

« Η γη δεν έχει κρικέλια

Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η ιδέα του ένοπλου

Και ενώ η διάσκεψη των υπουργών εξωτερικών της Βρετανίας, Ελλάδας

O Κ. Καραμανλής και ο Ε. Αβέρωφ κατορθώνουν να πείσουν τη Γενική

Η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίζεται ως η δεκαετία της κινητοποίησης σε

Η πολιτική δύναμη της ΕΚ, ουσιαστικά αποτελούσε ένα αμάλγαμα ποικίλων

Όταν ο Γ.Σεφέρης κάνει τις τελευταίες διορθώσεις στο « Θερινό ηλιοστάσι »,

Το πρωί της Παρασκευής 21ης Απριλίου 1967, οι Έλληνες αντικρίζουν

Γραμμένο πριν από σαράντα περίπου χρόνια, το ποίημα εκφράζει την

Εικόνα 2: 2 Ιουλίου 1952. Ο Γ.Σεφέρης έξω από το σπίτι του

Εικόνα 4: Ο καταστροφέας Χρόνος. Χαρακτικό από το Segmenta

Εικόνα 6: Εύγλωττο σχόλιο της εφημερίδας « Ακρόπολις » ( 30 Νοεμβρίου 1951 ) για

Εικόνα 16: Η απάντηση της Ε.Ο.Κ.Α.στην εξαγγελία του Χάρτιγκ για να

Εικόνα 18: Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γιώργος Σεφέρης, Ευάγγελος Αβέρωφ –

Εικόνα 20 : Ο Γ.Σεφέρης υποβάλλει τα σέβη του στον Αρχιεπίσκοπο Εθνάρχη

Εικόνα 22: 10 Φεβρουαρίου 1958. Ο Άγγλος Υπουργός Εξωτερικών Λόυντ στο

Εικόνα 24 : Αθήνα, Αύγουστος 1958. Ο Κ.Καραμανλής υποδέχεται στην Αθήνα τον

Εικόνα 28 : Ο Γ.Σεφέρης εκφωνώντας την περίφημη « Δήλωση », 28 Μαρτίου 1969.

• Αλεξανδρόπουλος Μ. , Μια συνάντηση: Σεφέρης – Μακρυγιάννης,

You might also like