TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
2: Toprakların Fiziksel Özellikleri
Toprak Profili
Topraklar belli bir olgunluk düzeyine ulaştığında yatay
katmanlaşma (horizonlaşma) gösterirler. Toprak oluşumu
ve mikrobiyel etkinliklerin olduğu üst horizon A, orta
derinlikte biriken malzemenin yoğunlaştığı alan B, ana
materyal C, ana kaya D, regolit (pekişmemiş kaya) R
harfiyle gösterilir. Organik madde desteğine sahip
topraklarda en üstte organik madde birikimini gösteren , O
ile gösterilen bir örtü katı bulunabilir.
Horizon çeşitlerinin hepsi tüm topraklarda bulunmayabilir.
𝐀𝟏 horizonu; toprağın en dinamik katmanıdır. Organik
madde kapsamı yüksek, mikrobiyel etkinlikler üst
seviyededir. Şiddetli erozyona maruz kalan topraklarda
görülmeyebilir.
𝐀𝐩 horizonu; pulluk derinliğini gösterir, işlenen tarım
arazilerine özgüdür. Sürüm derinliği altında katman
oluşmuşsa buna pulluk tabanı denir. Ad ile gösterilir.
𝐀𝟐 horizonu; yıkanma horizonu olarak 𝐴𝑒 veya E ile
gösterilir. Asidik bir ortamdır, birçok ürün yıkanıp
uzaklaşmıştır. Silis bileşiklerce zengindir.
𝐀𝟑 ve 𝐁𝟏 horizonları; geçiş horizonlarıdır. A3 ’te yıkanma,
B1 ’de birikme egemendir.
𝐁𝟐 horizonu; gerçek birikme horizonudur. Kireçleşme
etkisinde kireç, jips, podzollaşmada üstte humus, altta
demir ve alüminyum oksihidratlar birikir.
𝐁𝟑 horizonu; çoğu toprakta bulunmaz. Topraktan ana
materyale geçiş horizonudur.
A ve B horizonlarının tümüne solum denir.
Ana materyal (C katmanı); horizon olmasa da, ana
kayanın üzerinde belli bir kalınlıktaki katman vardır. Ana
kayadan ayrılan bu katmana C horizonu adı verilir.
Taşınmış ana materyallerde, katmanların üst üste dizilmesi
sonucu çok sayıda ana materyal oluşabilir.
Ana kaya; en altta, önce ana materyali, sonra toprağın
mineral kısmını oluşturur. D veya R ile gösterilir.
Horizonlaşma yoktur. Yerinde oluşmuştur. Taşınarak
gittiği yerde toprak oluşturan materyale ana kaya değil, ana
materyal denir.
O horizonları; kuvvetli bitki örtüsü altında, organik örtü
katıdır. Çoğu toprakta yoktur. Üstte taze organik madde
katına O1 ya da OL denir. Altta, A horizonunu örten, O2
horizonu vardır. Koyu renklidir.
Su altında kalan arazilerde, bataklık kömürü P (peat)
horizonu görülür.
Toprak Bünyesi (Tekstürü)
Fiziksel verimli toprak, yeterli su ve hava içerir, geçişlerine
izin verir, köklerin ilerlemesine engellemez, sıcaklık
değişimleri belli aralıklardadır.
İskelet adı verilen taş ve çakıllar, 2 mm’den büyük çapa
sahiptirler. Bu taneler:
 Sürüm ve ekimi zorlaştırır,
 Erozyonu kısmen engeller,
 Yüzeyin çabuk ısınıp soğumasını sağlar,
 Bazı toprak canlılarına barınma ortamı oluşturur.
Üretkenlik işlevini 2mm’den küçük taneler yapar. İri
taneler 0,05 – 2 mm arasındadır, kum adını alır. 0,002 –
0,05 mm arasındakiler mil (silt) büyüklüğü grubundadır.
Daha küçükler kil adını alır.
Topraktaki kum, mil, kilin yüzde miktarlarına toprak
bünyesi (tekstürü) denir. Kum ve mil arttıkça verimlilik
düşer, besin maddeleri killer tarafından sağlanır.
Kumdaki boşluklar havalanmayı ve su iletimini iyileştirir.
Besin maddesi yönünden önemsizdir. Kum tanelerine iri
taneler, kumca zengin topraklara kaba bünyeli, besince
zayıf olduğundan hafif topraklar denir.
Mil taneleri birim alanda kumdan daha fazla sayıdadır.
Kimyasal elektrik yük sayesinde, az da olsa besin maddesi
sağlarlar. Havalanma ve su tutma özelliklerinin
sağlanmasında önemlidir. Toprakların kabuk bağlamasında
rol oynar.
Kil taneleri, elektron mikroskobuyla görülebilir, birim
alanda milyarlarca vardır, toprağın özelliğini belirler. Kilce
zengin topraklara ince toprak veya su ve bitki maddelerini
tutma özelliğinden dolayı ağır toprak denir.
Tın terimi toprakta kum, mil ve kil tanelerinin birbirine
yakın oranda bulunduğu durumlar için kullanılır. Tınlı kum
gibi. Toprak bünyesini belirlemek için ABD bünye üçgeni
kullanılır.
Toprağın bünyesinin belirlenmesi; mekanik analiz
yöntemiyle olur. Elemeyle işe başlanır. İriden, küçük
çaplıya elek seti hazırlanır. Elek üzerinden kalan toprak
miktarları hesaplanır.
0,05 mm sınırı altında hidrometre yöntemi kullanılır.
Hidrometre, tabanında kurşun ağırlık olan bir cam tüptür.
Toprak karıştırılmış suya bırakılıp, hidrometre çizgilerinin
işaretlenip, çeşitli hesaplamaların yapılmasıyla tane
büyüklüklerinin yüzdesi bulunur.
Mekanik analize başlamadan önce, topraktaki çimento
maddeleri giderilmelidir.
Organik madde kapsamı yüzde 20’nin üzerinde olan
topraklarda bu yöntemler uygulanmaz.
Bünye, bir toprağa ilişkin özelliklerin bilinmesinde önemli
rol oynar. Kum yüzdesi yüksek, kaba bünyeli topraklar, iyi
havalanır, su geçirimleri yüksektir fakat verimsizdirler.
Orta bünyeli topraklar mil yüzdesi nedeniyle kiremit, tuğla
yapımında iyiyse de, toprak kolay kabuk bağlar. Kum, kil
mil oranları birbirine yakın olan orta bünyeli, tınlı topraklar
en verimli topraklardır. Besin maddesi kapsamları da iyi
durumdadır. Ağır bünyeli toprakların su geçirgenliği,
1
 TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
2: Toprakların Fiziksel Özellikleri
havalanma, kesek oluşumu, kerpiçleşme gibi sorunları
olabilmektedir.
Toprak bünyesi profil boyunca farklılıklar gösterebilir,
tarımsal açıdan üst 20-30 cm’lik bölüm önemlidir.
Toprak bünyesini insan eliyle değiştirmek zor ve pahalıdır,
toprak yapısını düzeltmek gerekir.
Toprak Yapısı (Strüktürü)
Toprak tanelerinin veya aralarındaki boşlukların diziliş
şekline yapı(strüktür) denir. Toprak tanelerinin çeşitli
çimento maddeleriyle bir araya gelmesiyle oluşan kümelere
agregat, gözle görülen büyük agregatlara ped denir. Daha
çok birikme horizonlarında yer alırlar.
Agregatların oluşmasında temel etmenler birim hacimde
yüksek sayılarda taneciğin bulunması ve mikrobiyel
etkinliklerin varlığıdır. Hafif nemli, havadar, ılık ortamda
agregatlaşmayı sağlayan mikroorganizma etkinlikleri artar.
Killerin etrafında toplanabileceği millerin ve kum
tanelerinin varlığı gerekir. Değerliği birden fazla olan
katyonlar, kireç, jips, mumlar, reçine toprakta zamk görevi
görür. Tek değerlikli olmasına rağmen H iyonları da
gereklidir.
Çeşitli mikroplar hif adı verilen uzantılarıyla toprak
tanelerini sarıp, agregatlaşmayı kolaylaştırırlar.
Çok kumlu yerlerde toprak yapısı yoktur, tanecik azdır,
bunları birleştiren zamk yoktur.
Toprak yapısının iyi olması, havalanma, su tutma,
mikrobiyel etkinlikler gibi toprak özelliklerini geliştirir.
Yapısı olmayan topraklarda, erozyon, yetersiz geçirgenlik
gibi sorunlar görülür.
Granüler yapı; milyonlarca tanenin bir araya gelip tek bir
yapı oluşturmasıdır. Oluşan agregatlar birbirine yapışıp
daha da büyürse bu yapıya furda denir. İşlenmeyen
arazilerde görülür. Boşluklarda hava ve su tutulur. Bitki
gelişimi için çok elverişlidir.
Sürekli işlenen arazilerde granül yapının görülmesi zordur,
sürüm için tav durumunun oluşması beklenir. Islakken
yapılan sürüm granül yapıyı bozar.
Levhalı yapı; kalınlığı az, yatay boyutları fazladır.
Sıkışmış yerlerde, sık ıslanıp kuruyan topraklarda görülür.
Blok yapı; pedler düzgün değildir, geometrik küpe benzer.
Birikme horizonlarında bulunur.
Sütun benzeri (prizmatik) yapı; düşey ekseni, yatay
eksenlere göre fazla olan pedlere sahip yapıdır. Ilıman yarı
kurak ve yarı nemli bölgelerde birikme horizonlarında
görülür. Su ve hava hareketleri yönünden arana toprak
türüdür.
Toprak Yapısını Bozan veya Geliştiren Etmenler
Organik madde ve toprak canlıları; organik madde,
 Agregatları oluşturan mikroorganizmalara besin
sağlamak
 Çeşitli zamklarla toprak kümelerini yapıştırmak
gibi iki önemli görevi yapar.
Çimento maddeleri; yağlar, reçineler gibi doğal olduğu
gibi, silikon, toprak düzenleyici kimyasallar gibi yapay
maddeler de olabilir. Organik madde artışı, agregat
yüzdesini yükseltir.
Solucanlar da hareketleri ve salgılarıyla taneleri birbirine
yapıştırır.
Yüzeylerde tutulan (adsorbe) iyonlar; varlıkları
analizlerle anlaşılabilecek çözeltilere kolloidal çözelti
denir. İnorganik kolloidler killer, organik kolloidler humus
tarafından temsil edilir. Katyonları yüzeylerinde tutarlar ve
tanelerin bir araya gelmesini sağlarlar.
Donma-çözünme; suyun donarken genişlemesi taneleri
birbirine yaklaştırır, yapıştırılmayı kolaylaştırır. Ancak
pedlerin içindeki su donunca, genişleme parçalanmaya
sebep olur.
Toprak işleme; ekim-dikim işleriyle birlikte tarımın en
yaygın girdisidir.
Yapı üzerindeki en önemli katkısı, yüzeydeki organik
maddelerin, mineral maddelerle karışmasıdır. Böylece
besin kaynakları ve su daha homojen dağılır.
Toprak işleme, toprak yapısını geriletir. Organik madde
miktarı azalır.
Pedlerin parçalanması sonucu, yüzey erozyona açık hale
gelir.
Kuru toprakta ufalanma, nemli toprakta sıkışmaya neden
olarak toprak özelliklerini geriletir.
Ekim nöbeti; toprağı iyi örten derin kök sistemine sahip
bitkiler yetiştirilmesi düşünülmelidir. Derin kökler
aşağıdan aldıkları besin maddelerini yukarı taşıyarak
yeniden toprağa kazandırırlar. Baklagiller toprağa azotu da
kazandırır.
Hacim Ağırlığı, Yoğunluk, Gözeneklilik
Hacim ağırlığı, birim hacimdeki toprağın kütlesi, yoğunluk
ise, birim hacimdeki katıların kütlesidir. Birimleri g/𝑐𝑚3
veya kg/𝑚3 .
Hacim ağırlığı, topraktaki boşluk miktarına bağlıdır.
Islaklık hacim ağırlığını değiştirdiğinden, kuru hacim
ağırlığı alınır. Gübre, ilaç, sulama için bilinmesi gerekir.
Ölçü silindirine su ve toprak karıştırılıp, hacimsel farklar
hesaplanır. Toprak ağırlığı, hesaplanan toprak hacmine
bölündüğünde, yoğunluk hesaplanmış olur.
Toprak boş bir ölçü silindirine konulur. Ağırlık bu değere
bölündüğünde hacim ağırlığı bulunmuş olur.
Toprak hacim ağırlığı derinlere inildikçe artar. Kumlu
toprakların gözeneği az olduğu için, killi topraklara göre
hacim ağırlığı daha fazladır.
2
 TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
2: Toprakların Fiziksel Özellikleri

Toprak Rengi
Organik ürünler, demir bileşikleri ve kireç toprağın rengini
verir.
Toprak organik madde bakımından zenginse rengi koyu
olur.
Demir III bileşikleri, toprağı kırmızı kahve tonlarına boyar.
Yarı kurak bölgelerde görülür.
Kireç ve silis bileşikleri açık renk toprakların göstergesidir.
Toprak ıslandığında rengi koyulaşır.
Toprak Kıvamı
Toprağa basınç uygulandığında gösterdiği tepkidir.
Toprağın özelliklerinin yanında, nemine de bağlıdır.
Gevşek, esnek, akışkan gibi terimleri vardır. Kili bol kuru
topraklar dağılgan toz halindedir, nemlenince plastikleşir,
su eklenmesi sürerse çamur akmaya başlar, akışkan kıvam
haline gelir. Kumdan ibaret topraklarda kıvam yoktur,
dağılgandır.
Kıvam sınırları için kavramlar; büzülme sınırı, kurumakta
olan toprağın büzülmesinin sona erdiği nokta, plastiklik
sınırı, nemlenen toprağın plastik özellik göstermeye
başladığı nokta, akışkanlık sınırı, toprağın kendi ağırlığıyla
akmaya başladığı nokta olarak tanımlanır.
Toprak Nemi
Su fiziksel, kimyasal, biyolojik olaylarda rol oynar. Islak
topraklar geç ısınır, geç soğur. Topraktan alınan su ile
bitkiler fotosentez yaparlar.
Toprak üzerinde yaşattığı bitkilere aylarca su desteği
sağlayabilir.
Topraktaki suyun miktarının yanında, suyun toprakta
kalma süresini ve miktarını belirleyen suyun tutulma
enerjisi de önemlidir.
Kuvvetli yağış ya da sulama sonrası, toprak boşlukları su
ile dolar. Yerçekimi etkisiyle büyük gözenekler önce dolar.
Küçük gözenekler de dolunca, sızma durur, bu noktaya
tarla kapasitesi denir. Bitkinin sudan en kolay
yararlanabileceği nokta budur.
Uzun süre susuz bırakılan bitkiler, solmaya başlar. Bu
durum ilerleyince bitki kurur, buna solma noktası veya
kalıcı solma noktası denir.
Kalıcı solma noktasına gelinmemeli, tarla kapasitesi
dahilinde toprak nemlendirilmelidir.
Kökler suyu ozmoz yoluyla alırlar.