KİM102U-GENEL KİMYA II
Ünite 5: Kimyasal Denge
Sulu Çözelti Tepkimeleri
Elektrolit; sulu çözeltilerde elektrik akımını iletebilen
maddelere verilen addır.
İyonik bileşikler için su, çok etkili bir çözücüdür, fakat
suyun kendisi tamamen iyonlarına ayrışmadığından yani
az sayıda iyon içerdiğinden zayıf elektrolittir.
Çöktürme tepkimelerinde, kuvvetli iki elektrolit karıştırılır
ve sonuçta çözünmeyen bir çökelek oluşur.
Nötralleşme tepkimelerinde, bir asit ve baz tepkimeye
girerek bir tuz oluşturur.
Yükseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri, elektron
veya elektronların transferinin söz konusu olduğu
tepkimelerdir ve yükseltgenme sayısında bir değişmeyi
içerir.
Yükseltgenme; bir maddenin elektron kaybetmesi olayına
denir.
İndirgenme; bir maddenin elektron kazanması olayına
denir.
Kimyasal Denge
Tersinir olan herhangi bir kimyasal tepkimede belli bir
zaman sonunda oluşan ürünlerin tepkimeye girerek
yeniden tepkenlere dönüşmesi gerçekleşir. Ürünler ile
tepkenlerin derişimlerinin sabit kaldığı ana Kimyasal
Denge adı verilir.
Denge sabiti; kimyasal dengeyi nicel olarak belirleyen ve
kapasite özelliği gösteren büyüklüğe verilen addır. Denge
sabiti sadece sıcaklıkla değişir.
Tepkenlerin ve ürünlerin aynı fazda olduğu kimyasal
dengelere homojen dengeler, iki veya daha çok faza sahip
sistemlerdeki dengelere heterojen dengeler adı verilir.
Gaz fazı tepkimelerinde tepken(lerin) ve ürün(lerin)
derişimi kısmi basınçlar cinsinden de ifade edilebilir.
Tepkime Yönünün Belirlenmesi
Belirli bir andaki tepkime karışımının; ürünler yönüne mi
yoksa tepkenler yönüne mi kayacağını belirlemek için, Q
değeri, denge sabiti K değeri ile karşılaştırılır. Eğer;
• Q>K ise; Ürünlerin derişimleri dengedekilerden
daha yüksektir. Bu durumda tepkime ters yönde,
tepkenlere doğru ilerleme eğilimindedir.
• Q<K ise; Tepkime ileri doğru ilerler ve ürün(ler)
oluşturma eğilimindedir.
• Q=K ise; Karışım dengededir ve her iki yönde de
değişim için bir eğilimi yoktur.
Not: Belirli bir tepkimenin denge sabiti bilindiği zaman,
denge karışımındaki derişimler başlangıç derişiminden
veya derişimlerinden yararlanarak bulunabilir.
Le Chatelier Kuralı
Dengedeki bir sisteme dışarıdan bir etki yapıldığında,
sistem bu etkiyi azaltacak yöne kendiliğinden kayar ve
yeni bir denge oluşur bu kurala Le Chatelier kuralı denir.
Basınç, hacim ve derişim değişimleri denge sabitini
değiştirmez.
Derişim Etkisi
Kimyasal dengedeki maddelerden birinin derişimi
arttırılırsa, denge bu maddenin derişimini azaltacak yöne
doğru kayar.
Basınç Etkisi
Dengedeki bir sisteme basıncın etkisinde, tepken ve
ürün(lerin) mol sayıları karşılaştırılır. Ürünlerin mol
sayıları toplamının tepkenlerin mol sayıları toplamından
çıkarılması ile bulunan ⊗n değeri “0” ise, yani sistemde
mol sayısı değişimi yoksa, basınç veya hacim değişiminin
dengeye bir etkisi yoktur.
Sıcaklık Etkisi
Tepkime sonucunda ortama ısı veriliyorsa (yani tepkime
ekzotermik ise) ortama sıcaklık verilirse denge ısının
alındığı yöne kayar, eğer denge karışımı soğutulursa bu
kez denge ısının açığa çıktığı tarafa kayacaktır.
Tepkime sonucunda ortamdan ısı alınıyorsa (yani tepkime
endotermik ise) ortama sıcaklık verilirse denge ısının
alındığı yöne kayar, eğer denge karışımı soğutulursa bu
kez denge diğer tarafa kayacaktır.
Katalizör Etkisi
Bir kimyasal tepkimenin daha kısa sürede ve daha düşük
enerji ile gerçekleşmesini sağlayan maddelere katalizör
denir. Katalizörler, tersinir bir tepkimede ileriye doğru ve
geriye doğru olan tepkime hızları na eşit oranda etki
ettiğinden denge üzerine bir etkisi olmamaktadır.
Asitler-Bazlar
Asitler ve bazlar için bir çok tanım yapılabilir, fakat
bunların içinde en yaygın olan üç tanesi Arrhenius,
Brønsted-Lowry ve Lewis asit-baz tanımlarıdır.
Arrhenius asit-baz tanımına göre; bir asit sulu çözeltiye
hidronyum iyonu (H3O+) veren, bir baz ise sulu çözeltiye
hidroksit iyonu (OH–) veren maddedir. Bu tanıma göre,
asite örnek olarak hidroklorik asit (HCl) ve baza örnek
olarak sodyum hidroksit (NaOH) verilebilir.
Brønsted-Lowry asit-baz tanımına göre; bir asit, proton
veya protonlar verebilen bir madde, bir baz ise proton(lar)
alan bir madde olarak tanımlanır. Bu tanıma göre, asite
örnek olarak nitrik asit (HNO3) ve baza örnek olarak su
(H2O) verilebilir.
Lewis asit-baz tanımına göre; bir asit, bir kovalent bağ
oluşturmak için bir bazdan elektron çifti alan bir bileşik,
bir baz ise ortaklanmamış elektron çifti veren bir bileşik
olarak tanımlanır. Bu tanıma göre, asite örnek olarak bor
1
 KİM102U-GENEL KİMYA II
Ünite 5: Kimyasal Denge

trişorür (BF3) ve baza örnek olarak amonyak (NH3) Titrasyon işleminde erlene çoğunlukla bir asit-baz
verilebilir. indikatörü (belirteç) eklenir. Eklenen standart maddenin,
analit miktarına kimyasal olarak eşit olduğu nokta
Konjuge (eşlenik) asit-baz çifti: Asit ve baz arasında
eşdeğerlik noktası, eşdeğerlik noktasında fiziksel bir
proton verilmesi ve alınması ile birbirine dönüşebilen asit-
değişimin gözlendiği nokta ise dönüm noktası olarak
baz çiftlerine verilen addır.
tanımlanır.
Asit ne kadar kuvvetli ise konjuge bazı o kadar zayıf olur.
Çözünürlük ve Çözünürlük Çarpımı
Benzer şekilde, baz ne kadar kuvvetli ise bu bazın konjuge
asidi o kadar zayıftır. Bir çok tuz suda çok az çözünür. Tuzların suda ne kadar
çözündüğü bilinirse, çökelek oluşumu denetlenebilir ve
Periyodik çizelgede aynı grupta yer alan elementlerin
çökme olayından karışımları birbirinden ayırmada
hidrojenli bileşiklerinde ise asitlik kuvveti, merkez atomun
yararlanılabilir. Çözünme olayında da doygun tuz
büyüklüğü arttıkça artar (HF < HCl < HBr < HI).
çözeltisinde tuz ile çözünmüş iyonları arasında her zaman
H-O-Z şeklinde gösterilen oksiasitlerin asitlik güçleri, Z dinamik bir denge vardır.
nin elektronegatifliğinin artması ile artar (HOCl < HClO2
PbF2(k) Pb2+(sulu) + 2F–(sulu)
< HClO3 < HClO4).
Kçç = [Pb2+]x[F–]2
Sulu Çözeltilerin Dengeleri
Saf suda, su (H2O) molekülleri ile onun iyonlaşmasıyla Kçç: Çözünürlük çarpım sabiti’dir.
oluşan H3O+ ve OH– iyonları dengede bulunurlar. Çözünürlük dengesine ortamda bulunan iyonlardan
Hem proton vericisi hem de proton alıcısı olarak davranan birisinin tuzu eklendiğinde Le Chatelier kuralı gereği,
maddelere amfiprotik maddeler denir. Su molekülü proton denge bozulur ve çözünürlük azalır. Bu duruma ortak iyon
alarak baz gibi, proton vererek de asit gibi davranabilir. Su etkisi denir.
molekülünün başka bir su molekülü ile tepkimesi sonucu Çökme Koşulu:
hidronyum (H3O+) ve hidroksit (OH–) iyonları oluşur
(otoprotoliz = otoiyonlaşma). Bir çözeltide çökme, aşırı doymuşluğa ulaşma durumunda
gözlenir. iyonlar çarpımı (Qçç) bir çözeltide çökme olup
2H2O(s) H3O+(sulu) + OH–(sulu) olmayacağını anlamaya yarar.
[H3O+] derişiminin, [OH–] derişimine eşit olduğu sulu • İyonlar çarpımı (Qçç) < Kçç (doymamış çözelti)
çözeltilere nötral çözelti denir. veya Qçç = Kçç (dengede) (doymuş çözelti) ise
Hidronyum iyonları derişiminin (mol L–1) eksi çökme olmaz.
logaritması pH olarak tanımlanır. • İyonlar çarpımı (Qçç) > Kçç ise (aşırı doymuş
çözelti) çökme gerçekleşir.
pH = –log[H3O+]
Sulu çözeltilerinde tamamen iyonlaşmayan zayıf asitler
veya zayıf bazlar zayıf elektrolitler olarak bilinir.
Tampon çözelti: Bir zayıf asit ve tuzunu veya bir zayıf baz
ve tuzunu içeren ve asit veya baz eklenmesiyle pH
değişimine karşı direnç gösteren sulu çözeltilere verilen
addır.
Hidroliz: Bir tuzun katyonunun veya anyonunun ya da her
ikisinin su ile tepkimesi olarak adlandırılır.
CH3COO– + H2O CH3COOH + OH–
Asit-Baz Titrasyonları
Standart bir baz (veya asit) çözeltisi genellikle, bir asit
(veya baz) çözeltisinin derişiminin belirlenmesinde
kullanılır ve bunun için yapılan işleme titrasyon adı
verilir.
Titrasyon işleminde, standart çözelti olarak adlandırılan
derişimi bilinen bir çözelti kullanılır. Titrasyon işleminde
kullanılan standart çözelti aynı zamanda titrant olarak da
adlandırılır. Derişimi belirlenmek istenen bileşen ise analit
olarak tanımlanır. Yapılan bu işleme hacimsel
(volumetrik) analiz adı verilir.