TRM106U- TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 4: Toprakta Sorunların Giderilmesi
Arazide Sorun Göstergeleri
Toprak özellikleri, üç ayrı yönden gerileme gösterebilir:
 Fiziksel: (Erozyon, sıkışma vb.),
 Kimyasal (Asitleşme, tuzlulaşma vb.),
 Biyolojik (Organik madde kapsamının düşmesi,
biyolojik etkinliklerin azalması).
Bu bozulmalar, işletme tekniklerinin yanı sıra, iklim
özellikleri ve uygulanan teknolojilerle de ilişkili olabilir.
Ne yazık ki, çoğu zaman bozulmanın başlaması,
anlaşılması ve gerekli önlemlerin alınması arasında uzun
süreler geçmektedir. Arazi bozulmalarının bir bölümü
yavaş biçimde geri çevrilebilir.
Örnek Alma
Toprak Örneklerinin Alınması
Toprak örneği alma yöntemleri ve zamanları amaca göre
değişir. Örnekleme yapılırken anahtar yaklaşım şudur:
alınan örnek(ler), incelenen araziyi yeterince temsil
edebilmekte midir? Örneklemeyi doğru zamanda mı
yapıyorum? Yanlış alınan bir örnek, analizler en duyarlı
aygıtlar ve en uzman laborantlarca yürütülse bile doğru
sonuç veremez. Arazi çalışmasında alınan örneğin araziyi
temsil ettiği ve istenen amaca hizmet edeceği, örnekleme
yapan kişi tarafından güvenceye alınmalıdır.
Örnekleme Zamanı Ve Derinliği
En sık gerek duyulan örnekleme, topraktaki besin
maddeleri eksikliklerinin ve gübre gereksiniminin
belirlenmesi amacıyla yapılır. Buna göre, örneğin
laboratuvara ulaşıp dönmesi ve gübre satın alınacaksa
zaman kalması için, ekim veya dikim işleminden yaklaşık
bir ay önce alınması uygun olur. Arazi çok ıslak veya
donsa, örnekleme yapılmamalıdır. Olanak varsa, arazinin
işlemeye elverişli olduğu nem kapsamında örnekleme
yapmak en kolay yoldur. Özel durumlarda arazi çalışmaları
zamana karşı yarış halini alabilir.
Örnekleme Sıklığı
Toprak özellikleri kimi zaman birkaç metrelik alan içinde
önemli oranda değişebilir. Her bir metrekareden örnek
alınamayacağına göre, hata payını azaltmak için, arazide
zikzaklar çizilerek ilerlenirken, bir kovaya parça parça
toprak alınarak, birkaç yerde yinelenen işlem sonunda
karma bir örnek (paçal) elde edilmiş olur.
Örnek alınırken üstteki çerçöp ve bitki artıkları elle
temizlenmeli, daha sonra bir kürek 20 cm derinliğe kadar
gömülüp, çıkan bloktan bir dilim alınmalıdır. Bu uygulama,
toprak yüzeyinin tüm derinliklerinden örnek almayı
sağlamış olur.
Etiketleme, Not Defteri, Bilgi Notu
Kural olarak arazide yalnızca kurşun kalem ve ajanda türü
defter kullanılır, bilgisayar bile yağış, toz, enerjinin bitmesi
gibi nedenlerle önerilmez. Arazi çalışmalarında yalnızca
kurşun kalem kullanılır.
Su Örneklerinin Alınması
Su örnekleri için 1-1,5 litrelik temiz bir cam veya plastik
şişe yeterlidir. Su bir süre boşa akıtıldıktan sonra, örnek
olabildiğince son noktadan alınmalı ve üzerine, kaynağı,
adı, tarih ve saati, amaç gibi bilgiler yazılmalıdır. İçme
sularında örnek evin içinden alınır.
Bulaşıcı hastalık riski taşıyan sularda yalnızca sağlık
uzmanları örnekleme yapmalıdır.
Yaygın Toprak Sorunları Ve Çözüm Yolları
Erozyon
Toprak erozyonu, jeolojik erozyon ve hızlandırılmış
erozyon olarak iki gruba ayrılır. Jeolojik erozyon, çağlar
boyunca alüvyal ovaların ve akarsu deltalarının
oluşmasında rol oynayan doğal bir süreçtir.
Erozyon, kendisini oluşturan güçlere göre:
 Su erozyonu,
 Rüzgâr erozyonu,
 Yerçekimi erozyonu,
 Buzul erozyonu,
 Dalga erozyonu,
 Çığ erozyonu,
biçiminde gruplandırılabilir. Bunlar arasında zararı en
geniş alanda ve en fazla hissedilen su erozyonu, eğimli
arazide akan suyun toprağı aşındırıp taşımasıdır. Etki
derecesi,
 Arazinin eğimi,
 Toprak özellikleri,
 Bitki örtüsünün yoğunluğu,
 Yağışın süre ve şiddetine
bağlıdır. Su erozyonunun artmasına neden olan etmenlerin
başlıcaları,
 Arazilerin yeteneklerine aykırı biçimde
kullanılması,
 Aşırı hayvan otlatma,
 Orman ve otlakların yok edilmesi,
 Yanlış tarım teknikleridir
Erozyon zararının azaltılmasında sorumluluk arazi
sahibiyle başlarsa da, bu konuda kimse tek başına sonuç
alamaz, geniş katılımlı işbirliği zorunludur.
Su Erozyonunun Önlenmesi
Su erozyonu, toprak yapısının geliştirilmesi, eğime dik
sürüm ve ekim işlemleri, yüzeyin olabildiğince bitkilerle ve
bitki artıklarıyla kaplı olması, suyun akış hızını düşürecek
önlemler, kenar çitleri gibi önlemlerle azaltılabilir.
Rüzgâr Erozyonunun Önlenmesi
Rüzgâr erozyonu su erozyonundan daha farklı ve daha
tehlikeli biçimde gelişebilir. Su erozyonu yalnızca eğimli
arazilerde, eğim boyunca gerçekleşirken, rüzgâr erozyonu
yön ve eğim tanımaz. Su erozyonunun daha çok gittiği
1
 TRM106U- TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 4: Toprakta Sorunların Giderilmesi
yerlerde su kaynaklarını tıkamasına karşın, rüzgâr
erozyonu daha çok havayı kirletir.
Rüzgâr erozyonuna karşı egemen rüzgârları önleyecek
yüksek çitler ve duvarlar, yüzeyde güçlü bitki örtüsü kurma
gibi yöntemlerden yararlanılabilir.
Toprak Yorgunluğu
Toprağın verim gücünün, potansiyelinin çok altına düşmesi
olayına toprak yorgunluğu denir. Yorgunluk, tek yönlü
tarım (mono kültür) alanlarıyla, fidanlık, sera, yaşlı meyve
bahçesi vb. yoğun tarım alanlarında sık rastlanan bir
durumdur. Yorgunluğun kaynağı yanlış tarım tekniklerinin
yanı sıra, toprağa üretim amaçlı aşırı yüklenmedir.
Yorgunluğun nedenleri dört başlık altında toplanabilir.
Bunlar sırasıyla incelenecektir.
Besin Maddesi Eksikliği Veya Dengesizliği
Bu tür toprak yorgunluğuna belli besin maddelerini büyük
oranda kaldıran bitkiler neden olur.
Fitopatolojik Nedenler(Geçici Yorgunluk)
Tek yönlü tarım yapılması sonucu nematodların (toprak
kurtçukları) ve hastalıkların artması, fitopatolojik
yorgunluğa yol açar.
Arazide karşılaşılan her sorun olumsuz su veya toprak
koşullarından kaynaklanmayabilir.
Bitki hastalıkları ve zararlılar, elverişsiz iklim koşulları,
yanlış tohum, fide, fidan kullanımı, uygulamaların usulüne
aykırı yapılması gibi çok sayıda neden, üretimde beklenen
sonuçları almama nedenleri arasındadır.
Biyolojik Dengenin Bozulması
Toprakta yaşayan bitkisel ve hayvansal canlı türlerinin tek
yönlü tarım sonucu azalması ve yozlaşması sonucu,
topraktaki kimi biyolojik olaylar geriler ve durur. Bu olayın
bir nedeni, bitkilerden veya diğer toprak canlılarından arta
kalan belirli metabolizma (sindirim artığı) ürünlerinin
artmasıyla canlı gelişiminin sınırlanmasıdır. Diğer olası
neden ise, toprağa karışan çeşitli kimyasalların ve özellikle
tarım ilaçlarının yararlı mikroorganizmalar üzerindeki olası
yıkıcı etkileridir.
Çoklu ekim yapılırsa, her dönemin geliştireceği farklı
mikroorganizmalar daha önce oluşan ürünü parçalayarak
yorgunluğun önüne geçmeye çalışır. Kısacası, diğer
yorgunluk türlerinde olduğu gibi, tek yönlü tarımdan yani
aynı ürünü üst üste yetiştirmekten kaçınılmalıdır. Çevreye
zarar veren pahalı yöntemler olarak toprak kızgın buharla
sterilize edilebilir veya kimyasal ilaçla dezenfekte
edilebilir.
Toksin(Bitki Zehiri) Birikmesi
Yüksek bitkilerin ve mikroorganizmaların salgıladığı
çeşitli toksinlerin toprakta birikmesi sonucu oluşan
yorgunluk türüdür. Bu yorgunluktan korunmanın en etkin
yolu ekim nöbeti uygulaması olmakla birlikte,
sterilizasyon, dezenfeksiyon, solarizasyon gibi yöntemler
de uygulanabilir.
Solarizasyon yazın en sıcak günlerinde, iyice ıslatılan
toprağın üzerinin birkaç hafta süreyle plastik örtüyle
kaplanıp, toprak sıcaklığının yapay yolla yükseltilmesi ve
bu yolla hastalık ve zararlı etmenlerinin yok edilmesi
işlemidir.
Toprağın Sıkışması (Kompaksiyon)
Toprağa basınç uygulaması sonucu, hacim ağırlığının artıp,
gözenekliliğinin azalması olayıdır. Toprağı doğal olarak
sıkıştıran nedenler yağmur tanelerinin vuruş etkisi ile
üzerindeki ağaç, bina vb. ağırlıklarla ortaya çıkan
oturmalardır.
Sıkışma Oranını Belirleyen Etmenler
Sıkışma sorununu artıran toprak özellikleri, toprak
yapısının bozuk olması, organik maddenin yetersizliği,
iskelet (çakıl, taş) oranının düşüklüğü ve elverişsiz toprak
bünyesi şeklinde sıralanabilir. En fazla sıkışma orta bünyeli
topraklarda görülür. Çünkü bu topraklarda küçük kil ve mil
taneleri, kum tanelerinin arasındaki boşlukları kolayca
doldurabilir.
Sıkışma oranı, toprağın sıkışabilme özelliğinden ayrı olarak
uygulanan basınç ve nem miktarıyla ilgilidir. Aracın
ağırlığı, trafik sıklığı, lastik havasının fazla olması gibi
durumlar sıkışmayı artırır. Kuru toprak ıslandıkça
sıkışabilirliği artar ve toprak plastik kıvama geldiğinde
doruğa ulaşır.
Yüzey Kabuğu (Kaymak Tabaka) Ve Sert Yüzey
Toprak yüzeyinde sıkı, sert, geçirimsiz özellikteki katmana
yüzey kabuğu veya kaymak tabaka denir. Kabuk bağlayan
toprak yüzeyinde toprakla hava arasındaki su ve gaz
alışverişi dengesi bozulabilir, kabuktaki kıvrılmalarla
oluşan çatlaklardan dolayı buharlaşma kayıpları artabilir.
En önemlisi, sürgünler bu sert tabakayı delip yüzeye
ulaşamaz.
Sert Toprak Ve Kabuk Oluşumunda Etkili Olan
Etmenler
Üst toprağın özellikleri, toprağın kabuk oluşturmasında ve
kabuğun sertleşmesinde en önemli etmendir.
Kabuk Zararının Azaltılması
Toprakta su ve hava geçişlerini ve köklerin ilerlemesini
sınırlayan sıkışmanın önlenmesinde hafif araçlar, az trafik,
toprağı dikine yırtma, toprak yapısını geliştirme
yöntemlerinden yararlanılır. Sert toprak ve yüzey kabuğu
ile baş etmenin en geçerli yolu toprak yapısını
geliştirmektir.
Tuzluluk
Tuzlar, toprakta çeşitli iyonların karışımından oluşmuş
bileşikler olup, suda çözünme, yani toprak çözeltisinde
bulunma düzeyleri çok çeşitlidir. Bunları tek tek ayırmak
2
 TRM106U- TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 4: Toprakta Sorunların Giderilmesi
zor olduğu için, özel durumlar dışında tuzlar topluca ele
alınır.
Tuzlu Topraklar
Toprak çözeltisinde bulunan tüm iyonlar tuzluluğa katkı
yaparsa da, miktar bakımından toprakta tuzluluğu oluşturan
katyonlar genellikle sodyum, kalsiyum ve magnezyum;
anyonlar ise klorür ve sülfattır. Toprakta tuzluluğu artıran
başlıca iki etmenden biri yağışların az, buharlaşmanın fazla
olması, diğeri ise su çıkışı olmayan çanak şeklinde
topografyadır. Eski göl yatakları, denizlerin kıyısındaki
kumlu düzlükler, taban suyunun yüzlek olduğu çukurluklar
genellikle tuzlu topraklara sahiptir. Toprakta tuzluluk
sorunu kurak ve yarı kurak bölgelerde, akaçlaması yetersiz,
çukur alanlarda daha sık görülür. Toprağın su geçirgenliği
düşük olursa, tuzluluk riski artar.
Tuz kapsamı binde ikiden fazla olan topraklar tuzlu toprak
sayılır. Ancak bitkiler üzerindeki tuz zararı binde bir
düzeyinde başlayıp, tuzluluk artışıyla birlikte verim düşüşü
dikkat çekici düzeye ulaşmaktadır. Bitkiler besin
maddelerini ya suda serbest gezen iyonlardan, ya da
değişim yüzeylerinden alırlar. Bu iyonlar, yarı geçirgen kök
hücresi duvarlarında ozmoz denen olayla bitki bünyesine
geçer. Ozmozun gerçekleşmesi yayılma (difüzyon) yoluyla
olur. Yayılma, bir iyon, molekül vb. taneciğin, akışkan
içinde yoğun bulunduğu ortamda seyrelmesi olayıdır.
Sodyumluluk
Tuz kapsamı normal sınırları aşmayan bir toprakta
sodyumun egemen olması, pH değerlerini bitkinin
dayanamayacağı düzeylere yükseltir. Sodyum fazlalığı
toprak tanelerinin oluşturduğu kümeleri bozar, toprak
teksel hal alır. Böylece su geçirimsizliği, havalanamama,
köklerin ilerleme zorluğu çekmeleri gibi sorunlar baş
gösterir. Kuruyan toprağın üzerinde sert bir kabuk katmanı
oluşur.
Tuzluluğun Ve Sodyumluluğun Giderilmesi
Toprak tuzluluğu akaçlama ve yıkama ile, sodyumluluk ise,
akaçlama, toprak düzenleyici ve yıkama zinciriyle giderilir.
Borlu Topraklar
Bor, bitkiler için mutlaka gerekli olmasına karşın çok düşük
düzeylerde bile onları zehirleyebilen bir elementtir.
Türkiye topraklarının ve sularının büyük bölümü borca
zengindir.
Bor Bileşiklerinin Topraktan Giderilmesi
Bor bileşiklerinin topraktan giderilmesinde en etkili yol
yıkama olmakla birlikte, yıkanmalarının zorluğu ve düşük
düzeylerde bile zehirli olabilmeleri, borlu toprakların
kazanımında önemli engellerdir. Sulama suyunda
bulunabilecek aşırı bordan korunmanın etkin yollarından
biri, toprağın zaman zaman fazla su verilerek yıkanmasıdır.
Ancak, basınçlı sulama uygulanan yerlerde her zaman bu
olanak bulunamamaktadır.
Arazinin Süreksizliği
Engebeli, ondüleli arazilerde üretim çalışmaları için arazi
düzleme yararlı bir işlemdir. Çukur ve tümseklerle kaplı
arazide ekim, dikim, gübreleme, sulama gibi işlemlerin
yürütülmesi zordur. Öte yandan çukurlarda göllenme, tuz
birikimi, yabancı ot, hastalık ve zararlı etmenlerinin
barınması gibi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Suyun belirli
bölgelerde göllenmesi, iş programlarının zamanında
uygulanmasını engellemekte, arazinin bir bölümü aşırı kuru
iken, diğer tarafları ıslak kalabilmektedir.
Arazideki fazla suyun sorun doğurmadan dışarı atılabilmesi
için düzleme (tesviye) işlemi gerekebilir.
Toprak Kirliliği
Toprakta kirliliğe yol açan elementlerin ve bileşiklerin
varlığı jeolojik kökenli veya insan etkinliklerine bağlı
olabilir. Kirlilik türleri sayılamayacak kadar çok olup,
sınıflandırılması zordur. Katı atık boşaltım yerleri, kirli su
sızıntıları, petrol çıkarma, taşıma, depolama ve kullanımları
sırasında toprağa karışan ham petrol ürünleri, madencilik
çalışmaları, tarım ilaçları, kazalardan toprağa karışan çeşitli
endüstriyel ürünler veya atıkları, bunların başlı çalarıdır.
Toprak kirliliğinin birçok türü geri dönüşümsüzdür. Bir
bölüm kirlilik de, yoğun emek, zaman ve para harcayarak
geri kazanılsa bile, geride iz bırakır. Örneğin ağır metallerin
ve radyoaktif atıkların, ister jeolojik kökenli olsun, isterse
insan eliyle gerçekleşsin topraktan temizlenmesi olanaksız
denecek düzeyde zordur. Uygulanabilecek başlıca toprak
arıtma teknikleri şunlardır:
 Kirli toprağın kazınıp başka yere taşınması veya
derine gömülmesi,
 Organik atıkların, mikrobiyel aşılamalarla ve
mikrobiyel etkinliklerle parçalanması
(biyoremidasyon),
 Ağır metallerin, bunlar bünyesinde biriktirebilen
bitkiler tarafından sömürülmesinin
sağlanması(fitoremidasyon),
 Uçucu organik bileşiklerin uzaklaştırılması için
toprağa basınçlı hava uygulanması,
 Radyoaktif atıkları beton bloklarla kaplayıp
gömme,
 Üzerini iyi toprakla kaplayıp, park haline getirme,
ağaçlandırma vb.