TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 1: Toprak Oluşumu ve Toprağın Bileşenleri
Toprak Nedir?
İçinde binlerce tür canlı barındıran bir mineral, tanecik,
ayrışmakta olan organik ürünler ve su veya hava dolu
boşluklar karışımıdır.
Toprak karaların üzerinde ince bir örtüdür. Bitki gelişimi
için derinliği 1-1,5 metre olmalıdır.
Toprağın işlevleri;
 Üzerindeki kirlilik yüklerini giderir, doğaya geri
kazandırır.
 Canlıların üremeleri ve ölenlerin doğaya
çevrilmesi süreçleri yer alır.
 Yağışlarla yeryüzüne inen suları depolar.
Taşkınları ve kuraklığı düzenler.
 Tuğla, çimento gibi ürünlerin hammaddesidir.
 Pekmez, zeytinyağı gibi sıvıların durultulmasında
kullanılır.
 Bazı antibiyotiklerin üretiminde kullanılır.
 Baraj çekirdeklerinin geçirimsiz durumuna
getirilmesinde kullanılır.
 Arkeolojik değerlerin günümüze ulaşmasında
önemli yeri vardır.
 Biyoçeşitliliğin korunmasında doğal gen bankası
görevi yapar.
Toprağın yapıtaşları; toprak, katı maddeler ve boşluklar
olarak iki grupta incelenir. Katı maddeler, inorganik
(mineral) ve organik (canlılara ilişkin) olarak ayrılır.
Yer kabuğunu şekillendiren olaylar, iç ve dış etmenler
olarak ayrılır. Volkanlar, depremler gibi iç etmenler dağ ve
vadileri oluşturur, akarsu, rüzgar gibi dış etmenler
düzleştirici etkiye sahiptir.
Kayaçların oluşumu üç grupta incelenir;
Püskürük (volkanik) kayaçlar; magmanın katılaşması
sonucu oluşur. Mineral yapısına göre çeşitli renk, sertlikte
olurlar. Granit, bazalt örnek verilebilir. Silikat içerirler.
Tortul (sedimenter) kayaçlar; ufalanmış kayaçların
taşındığı yerde sertleşmesiyle oluşur. Buzul aşındırması ve
rüzgarla taşınma sonucu lös adı verilen tortullar
oluşmuştur. Leonardit gibi organik oluşumlar da tortul
kayaçlardır. Kurak yerlerde, çözünürlüğü yüksek ürünlerin
çökelmesiyle kimyasal tortular oluşur.
Başkalaşım (metamorf) kayaçları; volkanik ya da tortul
kayacın, sıcaklık, basınç gibi etmenlerle özellik
değiştirmesi sonucu oluşur. Kireçtaşının mermere
dönüşmesi gibi. Yoğunlukları ve sertlikleri oluştukları
kayaçlardan fazladır.
Mineraller; doğal inorganik maddelerdir. Kimyasal
bileşim, renk, sertlik gibi özellikleri değişkendir.
Toprağın Ögeleri
Toprak, katılar (inorganik ve organik maddeler) ve
boşluklardan (hava ve su) oluşur. Toprağa gelen su,
gözeneklerden aşağı süzülür. Topraktaki canlılar su ve
havaya gereksinim duyarlar. Bu yüzden gözeneklerin
bulunması gerekir. Bitki köklerinin çürümesi, solucan,
karınca gibi canlılar gözenekliliği artırır.
Mineral maddeler; inorganik taneler, birincil ve ikincil
mineraller olarak ikiye ayrılır. Birincil taneler, kayaçtaki
mineralin ufalanmasıyla ortaya çıkar.
İkincil mineraller, kayaçlardaki minerallerin ayrışıp
parçalanmaları ve toprağın yapıtaşlarına dönüşmesiyle
oluşur. Birçok olayın gerçekleşmesinde önemli rol
oynarlar. Kil minerallerinin yüzde 99’dan fazlası ikincil
mineraldir.
Toprak organik maddesi; toprak içindeki canlı ve cansız
biyolojik varlıklardır. Hayvansal, bitkisel ürünler ve
mikroorganizmalar olarak üçe ayrılır. En fazla toprak
yüzeyinde yakın bölümde bulunur.
Toprak çözeltisi; toprağa düşen su, mineral ve organik
tuzları bünyesine alır. Toprak çözeltisindeki katyonlar;
kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum, anyonlar;
karbonat, bikarbonat, sülfat ve klorürdür. Sodyum hariç
bitki besin maddeleridir. Toprak su tutma yeteneği
sayesinde, yağmur yağmasa bile su sağlayabilir.
Sulama nedeniyle artan tuzluluğun azalmasında, akaçlama
(drenaj= fazla suyun dışarı atılması) ve yağışlar etkilidir.
Toprak havası; canlı faaliyetleri oksijeni azaltıp,
karbondioksidi artırır.
Mikroorganizmalar, organik maddeleri ayrıştırır,
amonyum, metan gibi gaz miktarları artar.
Mikroorganizmalar havalı koşullarda çalışan havacıl
canlılardır. Oksijen azaldığında, havasız koşullarda gelişen
zararlı canlılar artar.
Ana kaya, ana materyal; ana materyal, ana kayanın
gevşetilip, yumuşatılması sonucu oluşan bir ara üründür.
Toprağın temeli olan, her birine horizon adı verilen
katmanlaşma başlamamıştır.
Ana materyaller, yerinde oluşmuş ve taşınmış olarak ikiye
ayrılır. Yerinde oluşmuş ana materyaller, bulunduğu
yörenin özelliklerine uygundurlar. Taşınmış ana
materyaller, taşıyıcı güce göre alüvyallar ve kolüvyallar
olarak ikiye ayrılır. Alüvyallerin özellikleri;
 Altlarındaki jeolojik oluşuma benzemezler.
 Düz alanlara yayılırlar.
 Tabakalı çökelme ve iri taneler çok azdır.
Alüvyallerde su eksikliği yaşanmaz, ıslaklık tuzluluk gibi
sorunlar görülür.
Kolüvyal ana materyalde taşıyıcı güçler, yerçekimi, buzul
gibi etmenlerdir. Taşınma uzaklığı azdır. Özellikleri köşeli
parçalar ve katmanlaşmanın yokluğudur. Çığ, erozyon gibi
sorunlar görülür.
1
 TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 1: Toprak Oluşumu ve Toprağın Bileşenleri
Toprak Oluşturan Olaylar
Toprak oluşumu çok sayıda olayın aynı anda
gerçekleşmesiyle meydana gelir, dinamiktir.
Fiziksel olaylar; kayaçları ufalayıp, şekil değiştiren
olaylardır. Kimyasal ve biyolojik olaylardan önce
gerçekleşir. Gündüz ve gece sıcaklık farkı çatlaklara ve
parçalanmaya sebep olur.
Gözeneklere giren su donarak etrafına basınç uygular,
yarıkları genişletir.
Akarsularda taşınan materyalin sürtünmesi sonucu
ufalanmalar oluşur.
Baharda dağlardan inen buz kütleleri, denizlerde dalgalar,
rüzgarlar aşınmaya sebep olurlar. Gözeneklerdeki bitki
kökleri gelişerek çatlaklar meydana getirir.
Kimyasal olaylar; kimyasal tepkime için su, yeterli sıcaklık
olmalı, tepkime ürünleri birbirine dokunmalıdır.
Yükseltgenme (oksidasyon); ateş ve solunum gibi
oksitlenme olayları yükseltgenme tepkimesidir. Tepkime
sonunda suda çözünebilir ürünler oluşur.
İndirgenme (redüksiyon); havasız ortamlarda meydana
gelir. Biyokimyasaldır, genelde mikrobiyel etkinliklerde
gerçekleşir.
Bünyeye su alma (hidrasyon); mineral genelde genişler,
gevşer. Bozunmaya yatkınlığı artar.
Hidroliz; sudaki hidrojen, minerallerdeki bazları çözelti
ortamına itip, onların yerini alır. Oluşan bu hidroksit
mineralleri daha kolay çözünebilir.
Çözünme (dissolüsyon) ve çökelme (presipitasyon);
yağmur aşağı inerken, karbondioksidi alarak, zayıf
karbonik asit oluşturur, çözücülüğü yükselir. Kireçtaşı,
karbonik asit etkisiyle kalsiyum bikarbonata dönüşür.
Çözünen kalsiyum bikarbonat tekrar kireçtaşına dönüşüp
çökelir. Traverten, sarkıt, dikit oluşumları örnek olarak
verilebilir.
Karbonatlaşma (karbonasyon); hidrolize uğrayan alkali
hidroksitler, karbondioksit ile tepkimeye girip karbonları
oluşturur.
Biyolojik olaylar; mikroorganizmalar, bitki kökleri ve
solucanlar toprak özelliklerini değiştirir.
Toprakların Olgunlaşması
Toprağın olgunlaşması için yüzlerce yıl geçmesi
gerekebilir. Değişik ortamlarda, toprağın olgunluk düzeyi,
verimliliği gibi özellikleri belirleyen etmenlerin önem
düzeyi farklı olur.
Ana materyal özelliği oluşturduğu toprağa yansır. Ana
materyal besin maddelerince zengin değilse, oluşturduğu
toprak da verimsiz olacaktır. Ana materyalin gözenekli
olması toprak oluşumunu hızlandırır. Yumuşak, gevşek ana
materyalden toprak oluşumu daha kolaydır.
Ana materyal organik kökenliyse, gelişen toprak organik
olur.
Ana materyal üzerine gelen materyallerin etkisi sürdükçe,
oluşan toprak başka karaktere bürünebilir. Ana materyal
özellikleri oluşumun ilk aşamasında bellidir.
Yüzey şekilleri; arazi eğimi, engebeliği toprağın
özelliklerini yönlendirir. Eteklerde yamaçlara göre, toprak
kalındır, daha üzün süre nemli kalır.
Yöney; güney yamaçlar daha fazla ısındığından, toprak
oluşumu, az yağış alan yerlerde kurumadan dolayı azalır,
soğuk iklimlerde ise artar.
Yükselti iklimi ve canlı topluluğunu etkiler. Belirli
yükseltide orman bulunmaz, eğimle beraber erozyon artar.
Suyun denize dökülemediği yerlere kapalı havza denir.
Sularla çukur alana taşınan tuzlar, organik artıklar,
buharlaşma sonunda tuzlu, sodyumlu sorunlu araziler
oluşmasına neden olur.
Zaman; erozyon sonucu azalan üst toprak, alttaki toprağın
yüzeye yaklaşmasına neden olur. Kimi yerde ana kaya bile
yüzeye çıkabilir ve toprak oluşturan süreçler durma
noktasına gelir.
Horizonlar ancak taşınma, sentezlenme gibi olaylar belli
düzeye ulaşınca gözlemlenir.
Topraklar, oluşum evrelerini göre genç, olgun, yaşlı olarak
sınıflandırılır.
Genç topraklar, yağışın az, sıcaklığın düşük olduğu
yerlerdedir. Derinleşme azdır, ana materyal özelliği
görülür.
Normal ve olgun topraklar dengeye gelmiştir. Toprak
profilleri karakteristik ve belirgindir. İklim koşulları, ana
materyalden daha etkili konumdadır. Toprak oluşumu
sürmektedir.
Yaşlı topraklar, yağışın fazla, sıcaklığın yüksek olduğu
tropikal bölgelerde yaygındır. Erozyon yoksa, toprak
kalınlığı birkaç metredir. Verim gücü azdır. Ana
materyalde bulunan bileşik ve ürünler ortamdan
uzaklaşmıştır.
İklim; ayrışıp parçalanma, taşınma, yığılma yeni ürünler
oluşturma olaylarında etkilidir. Yağış ve sıcaklık en etkili
etmenlerdir, artışlarında toprak oluşumu hızlanır.
Yağış topraktaki suyun başlıca kaynağıdır. Su, donma,
akarsularla taşınma gibi fiziksel olaylarda gereklidir,
kimyasal tepkimelerin gerçekleşebilmesi için sulu ortam
zorunluluktur. Yağışlar ayrışmayı hızlandırır.
Sıcaklığın artması kimyasal tepkimeleri ve biyolojik
etkinlikleri hızlandırır. Sıcaklık değişimleri fiziksel
etmenlerin çalışmasına ivme katar.
Işık, yeşil örtüye fotosentez için gereklidir.
2
 TRM106U-TOPRAK BİLGİSİ VE BİTKİ BESLEME
Ünite 1: Toprak Oluşumu ve Toprağın Bileşenleri
Buharlaşma kayıpları, gölgelilik ve bağıl nem yüksek
olduğunda azalır. Yüzey nemli kalınca, toprak oluşturucu
etmenler çalışabilir. Rüzgar kurutucu etki yapar.
Farklı ana materyalden aynı iklimde benzer topraklar, aynı
tür ana materyalden farklı iklim koşullarından farklı
topraklar oluşabilir.
Canlılar topluluğu; ana materyalin toprağa dönüşmesinin
ön koşulu, içinde canlılar barındırmasıdır. Likenler alg-
mantar birlikteliğinden oluşur. Algler fotosentez yapar,
mantarların salgıları fiziksel ve kimyasal olayları başlatır.
İklim özellikleri, bitki örtüsünü belirlemede etkilidir. Bitki
örtüsü de geliştikten sonra, iklimi etkiler.
Bitki örtüsü, organik madde ve besin maddelerinin
artmasına sebep olduğu için, biyokimyasal süreçleri
hızlandırır.
Karınca, solucan gibi toprak canlıları ise toprakta açtıkları
kanallar sayesinde su ve havaya hareket alanı kazandırırlar.
İnsan etkinlikleri; ormanların yok edilmesi, binalar, yollar
yapılması gibi etkinlikler toprağı değiştirmektedir.
 Toprağın sürülüp, hava - su dengesinin
değiştirilmesi
 Organik ve inorganik ürünlerin birbirine
karıştırılması
 Sulama, ilaçlama gibi eklemeler yapılması
 Hasatla birlikte topraktan bitki besin maddelerinin
uzaklaştırılması
 Tuzluluk, asitlik gibi sorunlarla savaşılması
gibi işlemler toprağın özelliğini değiştirmektedir.
Olgunlaşma Süreçleri
Toprak oluşumu, dönüşüm ve taşınım olayları ile
gerçekleşir.
Kireçleşme, podzollaşma, lateritleşme olayları, geniş zonal
toprakları olgunlaştırır. Yüzey şekillerine bağlı, daha dar
alanlarda toprak oluşumu ise intrazonal (bölgeler arası)
veya azonal (belli bölgesi olmayan) toprakları oluşturur.
Yıkanma (elüviasyon); tuzlar, demir bileşikleri, humus veya
kil maruz kalabilir. Hangisinin öncelikli olacağı ana
materyal, iklim gibi etmenler tarafından belirlenir.
Birikme (illüviasyon); yıkanma ile toprağın aşağılarına inen
ürünlerin birikmesidir. Su hareketine bağlı düşey
doğrultuda paraleldir.
Kil taşınımı (luvileşme); yıkanma etkisi
dengelenemediğinde, killerin serbest kalıp, suyla aşağıya
taşınmasıdır. Verimli topraklardır.
Podzollaşma (podzolizasyon); serin (kimyasal, biyolojik
olayları yavaşlatır) ve bol yağışlı (bitki örtüsünü
güçlendirir) iklim gereklidir. Podzallaşma etkisindeki
topraklarda üstte organik artıklarca zengin, koyu renkli bir
horizon vardır. Organik artıklar ortama egemendir.
İnorganik maddeler yıkanmadan dolayı hiç kalmamıştır.
Yüzeyin altında toprağın adını aldığı horizon vardır.
Yıkanma horizonu adı verilir. Silis bileşiklerince zengin,
kum taneleri egemendir.
Yıkanma horizonu altında, yukardan indirilen materyallerin
bir bölümü alt katmanlarda birikmeye başlar.
Üstteki organik toprak verimli olsa da, podzol topraklar
genelde verimsizdir.
Kireçleşme (kalsifikasyon); buharlaşmanın yağıştan fazla
olduğu iklimlerde, kireç birikiminin egemen olduğu toprak
oluşumu sürecidir. Yağışlar; karbonik asitle, kireçtaşını
suda kolay çözünen kalsiyum bikarbonata çevirir.
Kalsiyum bikarbonat suyla derinlere iner. Karbondioksit
uçar, kireçtaşı yeniden çöker.
Yağışın yüksek olduğu yerlerde kireçle beraber humus da
derinlere iner. Az olduğu yerlerde ise önce jips, daha
derinlerde tuzlar bulunabilir.
Kireçleşme etkisinde olgunlaşan topraklar bitki besin
maddeleri yönünden zengindir. Ama kireç varlığı fosfat ve
iz elementlerin alınmasına engel olabilir.
Lateritleşme (ferratilizasyon); bol yağışlı, sıcak iklimlerde,
her mevsim yeşil kalan ağaçların altında gelişir. Toprak
oluşturan etmenler hızlı çalışmaktadır. Silis bileşikleri
diğer birçok ürünle yıkanmış, ortam demir ve alüminyum
oksihidratlarca zenginleştirilmiştir. Yaşlı topraklar olarak
sınıflandırılırlar.
İklime bağlı olarak bitki örtüsü güçlüdür. Tropikal iklim
kuşağında görülür.
Tuzlulaşma (salinizasyon); buharlaşmanın yağıştan fazla
olduğu kurak iklimde veya kapalı havzalarda görülür.
Çevredeki tuzları çözerek çukur bölgeye inen sular,
sızmaya başlar, tuzları toprağı bırakır. Buharlaşmada, su
içindeki tuzlar tortu olarak yüzeyde kalır. Taban suyu
yüksekse, yüzey kurudukça yukarı doğru su desteği sürer,
bu da tuzlulaşmayı kolaylaştırır.
Drenaj yetersizliğinde, suyun niteliği bozuk olduğunda,
insan eliyle yapılan sulama da tuzluluk yaratır.
Alkalileşme (alkalinizasyon- solonizasyon); olayı
tuzlulaşmanın devamıdır. Ortamdaki katyonlar sodyum,
anyonlar karbonat ağırlıklıdır. Ortam koşulları
tuzlulaşmadaki gibidir. Bitki ve mikroorganizma
yaşamasına imkan vermeyecek düzeyde alkali bir yapı
oluşur.
Gleyleşme; sık su baskınına uğrayan yerlerde görülür.
Kuruma sırasında topraktaki elementler oksitlenerek
yükseltgen forma geçer. Toprak uzun süre su altında
kaldığında, yükseltgen ürünler indirgenir. Yıl içinde
toprağın indirgen ve yükseltgen koşullar altında kalması,
gleyleşme adı verilen renk beneklerine sebep olur. Su
yüzeyden akıp gidememekte, derinlere de kolay
sızamamaktadır.