1.
İnsanın Doğaya Etkisi
A - Doğa ve İnsan
Coğrafya’nın araştırma alanının temelini doğa ve insan
oluşturmaktadır.
1- Doğal Ortam
Oluşumunda insan etkisi olmayan ortamlardır. (çöller,
dağlar, buzullar, göller, vadiler, okyanuslar vb)
Doğayı oluşturan dört temel ortam bulunur:
a. Litosfer:
Dünya’nın katılaşmış olan dış kısmıdır. Taş ve topraktan
meydana gelir. Dağlar, vadiler, ovalar, platolar litosfer
üzerinde oluşan bazı yer şekilleridir. Depremler, volkanik
patlamalar, heyelan, kaya düşmesi, toprak kayması, erozyon
gibi olaylar litosfer içerisinde meydana gelir.
b. Atmosfer:
Dünya’yı çevreleyen gaz tabakasıdır. atmosfer sayesinde
dünyada canlılar yaşayabilir ve iklim olayları meydana gelir.
Yağış, rüzgârlar, yıldırım düşmesi, sıcaklık ve basınç
değişimi gibi iklim olayları atmosfer içerisinde meydana
gelir.
c. Hidrosfer:
Yeryüzündeki suların bulunduğu ortamlara hidrosfer denilir.
Hidrosfer okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve buzullar
gibi unsurlardan oluşur. Okyanus akıntıları, dalgalar, su
döngüsü, suların donması- çözünmesi hidrosfer içerinde
gerçekleşen coğrafi olaylardır.
d. Biyosfer
Bitki ve hayvan gibi canlıların oluşturduğu ortamlardır.
Canlıların üremesi, göç etmesi, neslinin sürmesi veya
tükenmesi biyosfer içerisinde gerçekleşen coğrafi olaylardır.
2- Beşeri Ortam
İnsanlar tarafından oluşturulan ortamlardır. (şehirler,
fabrikalar, tarım alanları, barajlar, yollar, vb)
B - Doğa ve İnsan Etkileşimi
İnsan dünyaya geldiği andan itibaren doğayla etkileşim
içerisinde olmuştur. İlk zamanlarda doğanın insan yaşamı
üzerindeki etkisi daha fazlayken, zaman içerisinde teknik
bilgi ve teknolojinin gelişmesiyle insanın doğa üzerindeki
etkisi artmıştır.
Günümüzde Avrupa, Kuzey Amerika ve Doğu Asya gibi
gelişmiş bölgelerde insanlar doğayı daha fazla
etkilemektedirler. Bu bölgelerin ortak özelliği insanların
doğayı değiştirebilecek bilgi ve teknolojiye sahip
olmalarıdır.
İnsanların Doğaya Etkilerine Örnekler
- Engebeli arazilerde ulaşımı kolaylaştırmak için köprü,
tünel ve viyadükler yapılması
- Akarsular üzerine sulama, elektrik üretimi gibi amaçlarla
barajlar inşa edilmesi
- Hollanda ve Japonya’da denizin doldurularak tarım ve
yerleşme amaçlı alanlar oluşturulması
- Tatlı su kaynaklarının kirlenmesi ve hızlı nüfus artışına
bağlı olarak kişi başına düşen su miktarının azaltılması
- Yerleşme, tarım alanı veya yol yapmak amacıyla orman
alanlarının tahrip edilmesi
- Kömür ve petrol gibi fosil yakıtların kullanılmasıyla hava
kirliliği, küresel ısınma ve asit yağmurlarının yaşanması
- Ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla okyanusları, denizleri
birbirine bağlayan kanalların inşa edilmesi
- Akarsuların yönlerini değiştirerek bataklıkların ve göllerin
kurumasına neden olmak
- Avlanarak veya yaşam alanlarına zarar vererek çok sayıda
canlı türünün neslinin yok edilmesi
- Ova, çayır ve mera gibi alanlar tarım alanına
dönüştürülerek; barajlar, kanallar vasıtasıyla sulanması
- Arabaların egzozlarından çıkan kloroflorokarbon
gazlarının Ozon tabakasına zarar vermesi
- Maden ocakları açmak için topografik yapıya (yer yapısı)
ve toprak yapısına zarar verilmesi
- Akarsu vadilerine yerleşmeler kurarak sel ve taşkın gibi
afetlerin etkisini artırmak
- Tarımda aşırı ilaç ve yapay gübre kullanılması sonucunda
toprak ve su kirliliğinin yaşanması
Gelişmiş ülkelerin bulunduğu alanlar
2. Doğanın İnsana Etkisi
C – Coğrafya’nın Bölümleri
Günümüzde başta Afrika kıtası olmak üzere, Güney Asya,
Güney Amerika, Orta Doğu ve Orta Asya gibi gelişmişlik Coğrafya bilimi Fiziki ve Beşeri Coğrafya olmak üzere ikiye
düzeyleri düşük olan bölgelerde doğa insan yaşamını çok ayrılmaktadır.
etkilemektedir.

Doğanın İnsana Etkilerine Örnekler

- Kanada, Sibirya ve Kuzey Avrupa gibi soğuk iklimlere

sahip yerlerde insanların kalın giysileri tercih etmesi

- Ev yapımında kurak yerlerde kerpiç, yağışlı yerlerde

ahşap, volkanik alanlarda taş malzemelerin kullanılması

- Çayırların geniş yer kapladığı yerlerde büyükbaş

hayvancılığın yaygın olarak yapılması

- Sis, don, fırtına ve aşırı kar yağışına bağlı olarak özellikler

karayolu ulaşımının aksaması

- Norveç ve Japonya gibi deniz- okyanus kıyısında yer alan

ülkelerde balık tüketiminin fazla olması

- Ekvator’da e yakın çevresinde yerleşmelerin çoğunlukla

dağların yüksek kesimlerinde kurulması
- Kar yağışının fazla olduğu dağlık yerlerde kış turizmin
gelişmesi
- Yaz mevsimini uzun, sıcak ve kurak geçtiği kıyı
kesimlerinde deniz turizminin gelişmesi
- Deprem, tsunami, sel, volkanizma gibi doğal afetlerde
insanların can ve mal kaybına uğraması
- Yer şekillerinin engebeli olduğu arazilerde ulaşımın zor
olması ve yol yapım maliyetlerinin artması
- Jeotermal kaynakların olduğu alanlarda termal turizmin
gelişmesi ve bu kaynaklar ile evlerin- seraların ısıtılması
1- Fiziki Coğrafya
Doğal ortamları inceleyen Coğrafya alt bölümüdür.
Jeomorfoloji
Yer şekillerini inceleyen bilim dalıdır. Volkanik olaylar,
kıtaların kayması, depremler ile dağ, ova, plato gibi yer
şekillerinin oluşum süreçlerini inceler.
Klimatoloji
İklim bilimidir. Sıcaklık, nem ve basınç değişimleri, yağış
türü, yağış rejimi, iklim grafikleri ile iklim türlerinin
yeryüzüne dağılışını inceler.
Kartografya

- Dört mevsimin yaşandığı orta kuşakta mevsime bağlı giysi Haritacılık bilimidir. Haritaların çizim teknikleri ile
değiştirme ihtiyacının fazla olması haritalardan faydalanma biçimlerini inceler.

- Volkanik patlamalarla atmosfere karışan kül bulutlarının Biyocoğrafya

hava ulaşımını aksatması
Canlılar bilimidir. Bitki ve hayvanların yaşadıkları coğrafi
- Güneydoğu Asya ülkelerinde pirinç, Orta Asya ülkeleri ve ortam ile olan ilişkilerini ve yeryüzüne dağılışlarını inceler.
Türkiye’de buğday tüketiminin fazla olması
Hidrocoğrafya
- Kutuplara yakın yerlerde yaşayan insanların iglo adı
verilen kar ve buzdan evler yapmaları Sular bilimidir. Okyanus, deniz, göl, akarsu gibi su
kaynaklarının özelliklilerini ve yeryüzüne dağılışını inceler.
- Kuraklık, erozyon, heyelan gibi afetlerin insanları göç
etmeye zorlaması
Fiziki Coğrafya bölümlerinin faydalandığı (yardımcı)
bazı bilimler şunlardır: Ekonomik Coğrafya

Jeoloji (Yer Bilimi), İnsanların geçimlerini sağlamak amacıyla geçmişten

günümüze yaptıkları ekonomik faaliyetlerin gelişimini ve
Pedoloji (Toprak Bilimi)
özeliklerini inceler. Ekonomik coğrafyanın bazı bölümleri
Jeodezi: (Yerölçüm) aşağıdakilerdir.
Petrografi (Mineroloji),
Tarım Coğrafyası
Litoloji (Taş Bilimi),
Jeofizik (Yer Fiziği Bilimi), Yetiştirilen tarım ürünlerinin iklimlere göre dağılışını,
ürünlerin yetişme şartlarını, uygulanan farklı tarım
Meteoroloji (Hava Olayları Bilimi), metotlarını inceler. Hayvancılık, ormancılık, balıkçılık gibi
Hidroloji (Su Bilimi) faaliyetler de tarım coğrafyasının araştırma konuları
arasındadır.
Oseonografya (Okyanus ve Deniz Bilimi)
Limnoloji (Göl Bilimi) Sanayi Coğrafyası
Potamoloji (Akarsu Bilimi)
Sanayinin gelişme süreçlerini, sanayinin gelişmesi için
Hidrojeoloji (Yer Altı Suları Bilimi) gereken faktörleri, ülkelerin sanayi gelişmişlik durumlarını
inceler.
Biyoloji (Canlılar Bilimi)
Botanik (Bitki Bilimi) Turizm Coğrafyası
Zooloji (Hayvan Bilimi)
Ülkelerin turizm potansiyellerini, turizm politikalarını, turist
Matematik sayılarını, yaz- kış- dini- spor- kültür gibi turizm türlerinin
Geometri özelliklerini inceler.

Ulaşım Coğrafyası

2- Beşerî Coğrafya Havayolu, karayolu, demiryolu, denizyolu gibi klasik ulaşım

türleri yanında enerji taşımacılığında öne çıkan boru
İnsanları ve insanların oluşturduğu ortamları araştıran hatlarının da özelliklerini araştırır.
coğrafya alt bölümüdür.
Ayrıca bilginin ulaşımında önemli olan gazete, internet,
telefon gibi iletişim araçları da ulaşım coğrafyasının
Yerleşme Coğrafyası araştırma konuları içerisinde yer alır.

Günümüzde ve geçmişte insanların barınmak amacıyla Ticaret Coğrafyası

oluşturdukları yerleşmelerin özelliklerini, dağılışını ve
gelişimini inceler. Kırsal – kentsel yerleşmeler, mesken (ev)
tipleri incelediği konular arasında yer alır.
Nüfus Coğrafyası
Nüfusun yeryüzüne dağılışı, nüfus yapısı, göç olayları, nüfus
piramitleri, nüfus politikaları incelediği konular arasındadır.
Demografi nüfus bilimidir.
İç ve dış ticaret özellikleri, ticarete konu olan ürünler,
ülkelerin ticari potansiyelleri araştırma konusu içerinde yer
alır.
Madenler Coğrafyası
Ülkelerin gelişmesinde önemli doğal kaynaklar arasında yer
alan madenlerin dağılışı, kullanım teknolojileri ve ülkelerin
maden potansiyellerini araştırır.

Tarihi Coğrafyası Enerji Coğrafyası

Geçmişte yaşayan insanların yaşam biçimleri, yerleşme Petrol, doğalgaz, kömür gibi fosil kökenli enerji
özellikleri, nüfus hareketleri, ekonomik uğraşları incelediği kaynaklarının yanında; güneş, rüzgâr, nükleer, hidrojen gibi
konular arasında yer alır. alternatif enerji kaynaklarının dağılışı ve gelişimini inceler.

Siyasi Coğrafyası

Ülkelerin jeopolitik konumları, bulundukları coğrafi konum

ve sahip oldukları coğrafi kaynakların uluslararası ilişkilere
olan etkileri, ülkeler arasındaki siyasi ilişkiler incelediği
konular arasında yer alır.
 Coğrafya Biliminin
Geçmişten Günümüze
Gelişimi
Coğrafya kelimesi, ilk kez İlk Çağ’da (MÖ III. yüzyıl)
Mısır’ın İskenderiye şehrinde yaşamış Erotesthenes
tarafından kullanılmıştır. Coğrafya ismi, Latince geo (yer)
ve graphein (tasvir etmek) kelimelerinin birleşmesiyle
geographica şeklinde ortaya çıkmıştır.
a. İlk Çağ’da Coğrafya
Bu dönemde imkanların kısıtlı olması nedeniyle
Coğrafya’nın gelişimi gezilerin yazılması, basit haritalar
çizilmesi ve yeryüzünün tasvir edilmesi şeklinde olmuştur.
İlk Çağda Coğrafya’ya katkı sağlayan bazı isimler şunlardır:
Thales: Dünya’nın şekli hakkında bilgiler vermiştir.
Dünya’nın şeklini suyun üzerinde hareket eden bir diske
benzemektedir. Güneş sistemini inceleyen ve güneş
tutulmasını ilk açıklayan bilim adamıdır.
Heredot: İnsanların yaşam biçim ile doğal çevre arasındaki
ilişkilere değinmiştir. En ünlü cümlesi ‘’Mısır Nil nehrinin
armağanıdır’’ olmuştur.
Aristotales: Doğal kaynaklar ile devletlerin yapısı hakkında
fikirleri bulunur. Ay tutulması esnasında Ay yüzeyine
yansıyan Dünya’nın gölgesinin yuvarlak olduğu fark ederek
Dünya’nın yuvaklak şeklinde olduğunu savunan ilk bilim
insanıdır.
Erotesthenes: Mısır’da yaşamıştır. Dünya’nın çevresini
ölçmüştür. Coğrafya ismini ilk kullanan kişidir.
Amasyalı Strabon: İlk Coğrafyacı olarak kabul edilir.
Asya, Afrika ve Avrupa’da birçok yere geziler düzenleyerek
buradan elde ettiği bilgileri ́Geographica isimli eserine
aktarmıştır.
Batlamyus: Dünya’nın şekli, koordinat sistemi ve
haritacılık üzerine çalışmalar yapmıştır. Küremsi kabul ettiği
Dünya’nın bu şekilde bir haritasını çizmiştir.
b. Orta Çağ’da Coğrafya
Bu çağda Avrupa’da bilim kilisenin etkisi altındadır.
Kilisenin verdiği dogmatik bilgiler dışında bilim üretmenin
mümkün olmadığı Avrupa’da Coğrafya gelişme
gösterememiştir.
Orta Çağ’da tüm bilimlerde olduğu gibi Coğrafya biliminde
de en büyük gelişmeler Türk- İslam ülkelerinde
gerçekleşmiştir.
İslam’ın etkisindeki ülkelerde namaz vakitleri, oruç süreleri,
Kabe’nin yönünün tespiti, takvim yapma ihtiyacı Coğrafya
biliminin gelişme göstermesinin temelini oluşturmaktadır.
Orta Çağda Coğrafya’ya katkı sağlayan bazı isimler
şunlardır:
El-Harezmî: Dünya’nın şekli hakkında kitap anlamına
gelen Kitap Suret el Arz’ı yazmıştır.
El-Biruni; Dünya’nın boyutları, yarı çapı, çevresi ve eksen
eğikliği hakkında bilgi veren Kanun el Maksudi’yi
yazmıştır.
Muhammet İdrisi : Muhammet İdrisi’nin Kitabu Roger
adlı eseri bu çağda coğrafya alanında yazılmış bir diğer
önemli eserdir. İdrisi, dairesel bir dünya haritası çizmiş ve
eserinde iklim tiplerini anlatmıştır.
İbn-i Batuta: Fas’ın Tanca şehrinde doğan İbn Batuta,
İslam dünyasının büyük kısmını ve Hindistan’ı gezmiş, 29
yıl süren seyahatleri boyunca edindiği bilgileri yazdığı
seyahatnamesinde toplamıştır.
İbn-i Haldun: Tunus’ta doğmuş olan İbn Haldun’un
Mukaddime isimli eserindeki fikirlerinin etkileri günümüz
bilim dünyasında da hala sürmektedir.
c. Yeni Çağ’da Coğrafya
Avrupa’da başlayan rönesans hareketleri bilimin bu kıtada
yeniden gelişmesine ortam hazırlamıştır. Gemicilik
alanındaki gelişmeler, Dünya’nın şeklinin yuvarlak olduğu
fikirleri yeni kıtaların, yeni deniz ve okyanus yollarının
bulunmasını sağlamıştır.
Bu çağda Amerika kıtası keşfedilmiş, Afrika’nın güney
ucundaki Ümit Burnu bulunmuş, doğudaki Hindistan ve Çin
gibi ülkelere Avrupa’dan deniz yoluyla ulaşım sağlanmaya
başlanmıştır.
Yeni Çağda Coğrafya’ya katkı sağlayan bazı isimler
şunlardır:
Kristof Kolomb: Amerika kıtasını keşfeden kişidir. İlk
başta burayı Doğu Asya toprakları sanmıştır.
Amerigo Vespucci: Kristof Kolomb’un keşfettiği yerin
(Amerika) yeni bir kıta olduğunu söylemiştir.
Bartelmi Diaz: Afrika’nın en güney ucuna inerek Ümit
Burnu’nu keşfetmiştir.
Vasco Da Gama: Ümit Burnu’nu aşarak Hint Okyunusu’na
ve oradan Hindistan’a deniz yoluyla ulaşmıştır.
Macellan: Dünya’nın çevresini dolanmak için bir deniz
yolculuğu başlatmıştır. Yolculuğu tamamlayamadan Doğu
Asya adalarında yerlilerle girdiği bir savaşta hayatını
kaybetmiştir.
Sebastian Del Cano: Macellan’ın başlattığı yolculuğu onun
ölümü üzerine devralarak turu tamamlayan denizcidir. Deniz
yoluyla Dünya’nın çevresini dolanarak Dünya’nın yuvarlak
olduğunu da kanıtlamış oldular.
Belçikalı Ortelius (Orteliyus): Ortelius Dünya’nın ilk
atlasını deri üzerine çizmiştir. Atlas 70 haritadan
oluşmaktadır.

Yeni Çağ’da Osmanlı’da Coğrafya

Evliya Çelebi: Orta Doğu, Avrupa ve Kuzey Afrika’da

birçok ülkeyi gezmiş, seyahatnamesinde gezdiği yerlerle
ilgili bilgileri detaylı bir şekilde anlatmıştır.

Kâtip Çelebi: Ünlü bir Türk gezginidir. Coğrafya’ ya dair

bilgilerini ansiklopedi tarzında yazığı Cihannüma isimli
kitabında toplamıştır. Kitabında yerküre, okyanuslar,
kutuplar ve kıtalar ile ilgili genel bilgiler vermiştir. Ayrıca
kitabında kendi çizdiği haritalar da yer almıştır.

Piri Reis: Aslen denizci olan Piri Reis çizdiği dünya haritası
ve Kitab-ı Bahriye isimli eseri ile Coğrafya bilimine katkılar
vermiştir. Coğrafya bilimine en büyük katkısı haritacılık
alanında olmuştur.

d. Yakın Çağ’da Coğrafya

Coğrafya’nın günümüzdeki modern metodolojisi bu çağda
ortaya çıkmıştır. Bu çağda Coğrafya’ya en büyük katkı
Alman bilim insanlarından gelmiştir.

Alexander Von Humbolt (Van Hambolt): Fiziki

Coğrafya’nın kurucusudur. Çalışmalarını Cosmos isimli
eserinde toplamıştır.

Karl Ritter: Beşerî coğrafyanın kurucusu olarak kabul

edilir. Berlin Coğrafya enstitüsünün kurucularından olan
Carl Ritter, Von Humbolt ile birlikte bilimsel coğrafyanın
temellerini atmıştır.

Fredrich Ratzel (Firederik Ratzel): Antropocoğrafya

(Beşeri Coğrafya) isimli eserini yazmıştır. Bunun yanında
siyasi coğrafyanın kurucusu olmuştur.

Vidal de la Blache (Vidaldö la Bılaçhe): Bölgesel coğrafya

kurucusu olarak kabul edilir.

Cumhuriyet Sonrası Türkiye’de Coğrafya

Bilimi
Modern coğrafyanın Türkiye'ye girişi Cumhuriyet sonrasına
denk gelmektedir. Bu dönemde Avrupa’dan Türkiye’ye
davet edilen Herbert Louis (Hörbırt Luis) ve Ernest Chaput
(Örnıst Şapu) gibi yabancı coğrafya hocaları ve yurt dışında
yetişmiş Faik Sabri Duran, Ali Macit Arda, Selim
Mansur ve Hamit Sadi Selen gibi isimlerle ülkemizde
coğrafya biliminin temelleri atılmıştır.

Bunlara ek olarak Cemal Arif Alagöz, Besim Darkot,

İbrahim Hakkı Akyol, Reşat İzbırak ve Sırrı Erinç gibi
isimlerin Türkiye’de coğrafyanın gelişmesine büyük
katkıları olmuştur.