Η ν α υ μ α χ ί α τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς , όπως πολύ

εύστοχα επισημαίνει ο Αμερικανός

κ α θ η γ η τ ή ς Κλασικών Σπουδών Π ή τ ε ρ
Γ κ ρ η ν (Peter Green), "παρά την κοσμοϊστορική
της σημασία... πρέπει να Θεωρείται ως μια
από τις χειρότερα τεκμηριωμένες μάχες σε
όλη την ιστορία του κατά θάλασσαν
πολέμου" (σ.σ. σ τ ο β ι β λ ί ο τ ο υ "Οι Ε λ λ η ν ο π ε ρ -
σικοί Πόλεμοι" που ε κ δ ό θ η κ ε στα α γ γ λ ι κ ά το
1996). Η ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ η ς σ ύ γ κ ρ ο υ σ η ς
κ α ι ο ι μ ύ θ ο ι που π λ έ χ θ η κ α ν γ ύ ρ ω από τ η διε­
ξαγωγή της, η ύπαρξη α ρ κ ε τ ώ ν αντιφατικών
π λ η ρ ο φ ο ρ ι ώ ν α π ό τ ι ς α ρ χ α ί ε ς π η γ έ ς , ο ι πολ­
λοί μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι συγγραφείς, ειδικοί και
μη (ιστορικοί, ιστοριογράφοι, ναυτικοί, στρα­
Πρόσωπο Πέρση τ ι ω τ ι κ ο ί , μ η χ α ν ι κ ο ί , λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς κ.ά.), π ο υ α ­
στρατιώτη της φρουράς σ χ ο λ ή θ η κ α ν με α υ τ ή και η π λ η θ ώ ρ α των δια­
των Αθανάτων. Η τιάρα
φ ο ρ ε τ ι κ ώ ν ε κ τ ι μ ή σ ε ω ν που ανέδειξαν, είχαν
που φέρει ήταν το
ως αποτέλεσμα μάλλον να θολώσει ακόμη
χαρακτηριστικό
κάλυμμα κεφαλής των π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο η ε ι κ ό ν α παρά να δ ι ε υ κ ρ ι ν ι σ τ ε ί
Περσών (φωτ. Serge η α λ ή θ ε ι α . Σ τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η εποχή, μ ε τ ά το κο­
Sibert). ρ υ φ α ί ο βιβλίο τ ο υ Ελληνα πανε­
π ι σ τ η μ ι α κ ο ύ κ α θ η γ η τ ή Κων-
σ τ α ν τ ι ν ο υ Ρ α δ ο υ (α' ε κ δ .
1915), σ τ ο ο π ο ί ο ε π α ν ε ξ ε ­
τάζονται και αναλύονται ό­
λ ε ς ο ι α π ο κ λ ί ν ο υ σ ε ς από­
ψεις, η κ α τ ά σ τ α σ η αποσα­
φηνίσθηκε σε μεγάλο βαθ­
μό, αν και π α ρ α μ έ ν ο υ ν κά­
ποια μικρά ε ρ ω τ η μ α τ ι κ ά .
Αυτή η σχετική ασάφεια
που δ ί ν ε ι διαρκώς ε ρ ε θ ί -
σ μ α τ α σ τ η ν έ ρ ε υ ν α (των
ιστορικών, των ναυτι­
κών, τ ω ν ν α υ π η γ ώ ν ,
των γεωλόγων, των ι­
στορικών- ανθρωπολό­
γων, τ ω ν κοινωνιολόγων,
των πολιτικών επιστημό­
νων, τ ω ν μ η χ α ν ι κ ώ ν κ.ά.),
σε συνδυασμό με την κε­
φαλαιώδη σημασία της,
δικαιολογούν το αμείω­
το ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν που ε­
ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί να παρου­
σ ι ά ζ ε ι 2.486 χ ρ ό ν ι α μ ε ­
τά τη διεξαγωγή της,
η ενασχόληση με τη
" ναυτική σύγκρουση
που έ κ ρ ι ν ε τ η ν τ ύ χ η
τού αναδυόμενου τ ό τ ε
ευρωπαϊκού πολιτισμού.

ΠΗΓΕΣ ΠΑ
ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Πρώτη και δασική
πηγή γ ι α τ η ν κοσμοϊ­
στορική σύγκρουση, ό­
πως κ α ι γ ι α τ ο σ ύ ν ο λ ο
των επιχειρήσεων κατά τ ο υ ς Περσικούς
Πολέμους, αποτελεί το έργο του "πατέρα
τ η ς ιστορίας" Ηροδότου, το οποίο
συντάχθηκε μερικές δεκαετίες μετά
τη ναυμαχία. Ο π ο λ υ β ρ α β ε υ μ έ ­
ν ο ς π ο ι η τ ή ς Α ι σ χ ύ λ ο ς , ο ο-
Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ
ΤΗΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ
Μετά την κατάρρευση της ελληνικής α­
μυντικής γραμμής στις Θερμοπύλες (τέλη
Α υ γ ο ύ σ τ ο υ τ ο υ 480 π.Χ.) κ α ι τ η ν ο ι κ ε ι ο θ ε λ ή
υποταγή όλων σχεδόν των πολιτειών τ η ς Βοι­
ω τ ί α ς (πλην τ ω ν Π λ α τ α ι ώ ν κ α ι τ ω ν Θ ε σ π ι ώ ν
τις οποίες κ α τ έ σ τ ρ ε ψ α ν οι εισβολείς), ο περ­
σικός σ τ ρ α τ ό ς κ α τ έ φ θ α σ ε σαν π λ η μ μ υ ρ ί δ α
στα βόρεια κράσπεδα τ η ς Α τ τ ι κ ή ς (μέσα Σε­
π τ ε μ β ρ ί ο υ τ ο υ 480 π.Χ.).
Σ τ η ν πόλη τ η ς Α θ ή ν α ς , που α π ε ι λ ε ί τ ο ά­
μεσα, η κατάσταση ήταν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δύσκολη.
Ο συμμαχικός στρατός όχι μόνο δ ε ν φαινό­
ταν, αλλά σύντομα έγινε γνωστή η απόφαση
να δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ε ί μέτωπο στον Ισθμό, όπου
ήδη είχαν αρχίσει να σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι οι διά­
φ ο ρ ε ς π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ έ ς μ ο ν ά δ ε ς και ν α κα­
τασκευάζουν τείχος. Ηταν φανερό ό τ ι δεν
σκόπευαν ν α προχωρήσουν ο ύ τ ε μ έ τ ρ ο ανα­
τ ο λ ι κ ό τ ε ρ α για να εμποδίσουν την περσική
π ρ ο έ λ α σ η σ ε πιο π ρ ο ω θ η μ έ ν ο σ η μ ε ί ο . Μ έ σ α
στη διάχυτη ανησυχία και τ ο ν φ ό β ο όλων, ο
ηγέτης της δημοκρατικής μερίδας, ο Θεμι­
σ τ ο κ λ ή ς τ ο υ Ν ε ο κ λ έ ο υ ς , έ ν α ς από τ ο υ ς δ έ κ α
σ τ ρ α τ η γ ο ύ ς , στον οποίο κ α τ ά τα φ α ι ν ό μ ε ν α
αναγνώριζαν την πρωτοκαθεδρία, σ τ ά θ η κ ε
με σθένος στο ύψος των περιστάσεων. Με τις
δικές του παραινέσεις ο Δήμος αποφάσισε
την εκκένωση της πόλης και τη μ ε τ α φ ο ρ ά ό­
λ ω ν σ τ η γ ε ι τ ο ν ι κ ή ν ή σ ο Σ α λ α μ ί ν α (που α ν ή κ ε
στο κράτος τ η ς Αθήνας), στην Αίγινα και στη
φ ι λ ό ξ ε ν η περιοχή τ η ς Τροιζήνας, η οποία α­
νέκαθεν διατηρούσε καλές σχέσεις με την
Α τ τ ι κ ή ( κ α τ α γ ω γ ή Θ η σ έ α κλπ.). Π α ρ ά λ λ η λ α ,
όλη η πολεμική προσπάθεια επικεντρώθηκε
σ τ η θ α λ ά σ σ ι α δ ύ ν α μ η , σ τ ι ς 180 τ ρ ι ή ρ ε ι ς π ο υ
είχε διαθέσιμες η πόλη.
Σύμφωνα με έναν διαδεδομένο χρησμό Αποψη των ερειπίων
του μαντείου των Δελφών, την Αθήνα θα έ­
σωζαν τ α ξ ύ λ ι ν α τ ε ί χ η . Κάποιοι π ο λ ί τ ε ς θ ε ώ ­
της Περσέπολης, όπως
σώζονται σήμερα.
ρησαν ως τ έ τ ο ι α τα τ ε ί χ η που κάλυπταν τ η ν Η Περσέπολη υπήρξε μία
είσοδο τ η ς Ακρόπολης και ε π έ μ ε ν α ν να οχυ­ από τις τρεις
πρωτεύουσες του
ρ ω θ ο ύ ν πίσω α π ό α υ τ ά κ α ι ν α δ ώ σ ο υ ν ε κ ε ί
περσικού κράτους
τ η ν ύ σ τ α τ η μάχη. Ο Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή ς ό μ ω ς με ιδι­
(φωτ. J.E. Curtis).
αίτερη αποφασιστικότητα απέρριψε την ανε­
δαφική αυτή ερμηνεία και διακήρυξε ό τ ι ο
χρησμός α ν α φ ε ρ ό τ α ν στα πλοία και μόνο σε
αυτά! Στα πλοία λοιπόν σ τ ρ ά φ η κ α ν μαζικά οι
Αθηναίοι τις δραματικές εκείνες η μ έ ρ ε ς του
Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ τ ο υ 480 π.Χ. κ α ι ο ι μ ε ν ά μ α χ ο ι α ­
π ο β ι β ά σ τ η κ α ν στη Σ α λ α μ ί ν α και τ η ν Τροιζή-
να, ο ι δ ε μ ά χ ι μ ο ι ε π ά ν δ ρ ω σ α ν ό λ ε ς τ ι ς σ τ ρ α ­
τιωτικές θ έ σ ε ι ς και προετοιμάζονταν για την
α ν α μ ε ν ό μ ε ν η αναμέτρηση. Οι σχετικές περι­
γ ρ α φ έ ς ε ί ν α ι πολύ π α ρ α σ τ α τ ι κ έ ς : π ε ρ ι σ σ ό τ ε ­
ρ ο ι α π ό 200.000 ά ν θ ρ ω π ο ι κ ά θ ε η λ ι κ ί α ς ( μ α ζ ί
μ ε τ ο υ ς δ ο ύ λ ο υ ς ) ε γ κ α τ έ λ ε ι ψ α ν τ α σπίτια, τ ι ς
περιουσίες και τις πατρογονικές εστίες τους
για να πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς,
χωρίς να γνωρίζουν αν θα ε π έ σ τ ρ ε φ α ν ποτέ...
Σ τ η ν έ ρ η μ η πόλη έ μ ε ι ν α ν μόνο οι πολύ αδύ­
ναμοι για να μ ε τ α κ ι ν η θ ο ύ ν και κάποιοι α θ ε ­
ράπευτα ρομαντικοί, οι οποίοι πίστευαν στη
θ ε ϊ κ ή επέμβαση σωτηρίας. Οι τ ε λ ε υ τ α ί ο ι ο­
χυρώθηκαν στην Ακρόπολη.
Οι Π έ ρ σ ε ς έ φ θ α σ α ν στην Α θ ή ν α λίγο με­
τά την αναχώρηση τ ο υ τ ε λ ε υ τ α ί ο υ πλοίου
από τ ο ν Π ε ι ρ α ι ά . Α φ ο ύ α ν α π τ ύ χ θ η κ α ν τ ό σ ο
προς τ η ν Ελευσίνα όσο και προς τα Μ ε σ ό γ ε ι α
και το Σούνιο, εισήλθαν θ ρ ι α μ β ε υ τ έ ς στην έ­
ρημη πόλη. Σύντομα φόνευσαν τ ο υ ς ελάχι­
σ τ ο υ ς η λ ι κ ι ω μ έ ν ο υ ς και α σ θ ε ν ε ί ς που βρή­
κ α ν σ τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς κ α ι σ τ α σ π ί τ ι α κ α ι πο­
λιόρκησαν την Ακρόπολη. Εκεί όμως αμύνθη-
καν με πείσμα και γ ε ν ν α ι ό τ η τ α οι λίγοι Αθη­
ν α ί ο ι α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ο ί π ο υ μ έ χ ρ ι τ έ λ ο υ ς πί­
στευαν ε ί τ ε στη σπαρτιατική ε ί τ ε στη θ ε ϊ κ ή
Ενεπίγραφο μνημείο στο
Μττεχιστούν, όπου κατ'
ενίσχυση και σωτηρία. Αλλά όταν κάποιοι
εντολή του Δαρείου Α'
Π έ ρ σ ε ς α ν α ρ ρ ι χ ή θ η κ α ν από τ η ν α π ό κ ρ η μ ν η
λαξεύτηκαν οι νίκες του
βόρεια πλευρά και προσέβαλαν τ ο υ ς λίγους
εναντίον των σφετεριστών.
Οι τελευταίοι εικονίζονται υ π ε ρ α σ π ι σ τ έ ς από τ α νώτα, κ ά θ ε α ν τ ί σ τ α σ η
δεμένοι από τον λαιμό, ενώ κατέρρευσε. Οι νικητές τούς σκότωσαν ό­
αριστερά κυριαρχεί η λ ο υ ς και στη συνέχεια, χωρίς να σ έ β ο ν τ α ι τί­
μορφή του Δαρείου. ποτα, έβαλαν φωτιά και έκαψαν όλα τα ιερά,
τα αγάλματα των θεών, τα αφιερώματα, την
ι ε ρ ή ε λ ι ά τ η ς Π α λ λ ά δ α ς , τ α πάντα. Την ίδια
τ ύ χ η ε π ε φ ύ λ α ξ α ν και σε ολόκληρη τ η ν πόλη,
α φ ο ύ πρώτα τη λεηλάτησαν, ενώ ο Ξέρξης έ­
στειλε ταχυδρόμο στην πρωτεύουσα του, τα
Σούσα, για να α ν α γ γ ε ί λ ε ι την επιτυχία τ ο υ .
Η νίκη α υ τ ή όμως δεν ή τ α ν παρά φαινομε­
νική, γιατί πραγματική επιτυχία στον πόλεμο
και κύριος σ τ ρ α τ η γ ι κ ό ς σκοπός είναι πάντα η
συντριβή των δυνάμεων του αντιπάλου και
όχι η κ α τ ά λ η ψ η των περιοχών τ ο υ . Πολύ πε­
ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο που ο ι α ν τ ί π α λ ο ι τ ο υ ς δ ε ν βρίσκο­
νταν μακριά, α ν τ ί θ ε τ α , μ ε τ ά τ η ν αναδίπλωση
τ ο υ ς από τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο ε ί χ α ν σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ε ί
σ τ η Σ α λ α μ ί ν α , όπου ε ί χ α ν σ υ γ κ ρ ο τ ή σ ε ι ισχυ­
ρό ναυτικό στρατόπεδο. Η γραμμή τ ο υ μετώ­
που ε κ τ ε ι ν ό τ α ν πλέον στη θ α λ ά σ σ ι α ζώνη με­
τ α ξ ύ Αττικής και Σαλαμίνας. Οι περσικές ναυ­
τ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς (700 π ο λ ε μ ι κ ά π λ ο ί α ) κ α τ έ ­
φθασαν και αγκυροβόλησαν στον Φαληρικό
ό ρ μ ο , κ ο ν τ ά και σ ε ε π α φ ή μ ε τ ι ς χ ε ρ σ α ί ε ς μο­
νάδες.
Ο Ξέρξης, με την πολυπληθή α κ ο λ ο υ θ ί α
τ ο υ , ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε κοντά στη θάλασσα και
μαζί με τ ο υ ς στρατιωτικούς δ ι ο ι κ η τ έ ς συσκε­
π τ ό τ α ν γ ι α τ ι ς π ε ρ α ι τ έ ρ ω κ ι ν ή σ ε ι ς τ ο υ ς . Για
μερικές η μ έ ρ ε ς οι δύο αντίπαλοι αναμετρού­
σαν ο ένας τ ο ν άλλο, έ χ ο ν τ α ς μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς α­
πόσταση α σ φ α λ ε ί α ς (οι Ελληνες προσορμι­
σμένοι στα ανατολικά παράλια της Σαλαμί­
νας, οι δε Π έ ρ σ ε ς κ α τ ά μήκος των δυτικών α­
κτών, από Π ε ι ρ α ι ά ως Φάληρο), χωρίς να τ ο λ ­
μούν να πάρουν τ η ν πρωτοβουλία για κάποια
ενέργεια.
Περικεφαλαία κορινθιακού τύπου και
κωδωνόσχημος θώρακας Ελληνα οπλίτη. Πιθανώς
με τον ίδιο τρόπο ήταν εξοπλισμένοι και όσοι
οπλίτες επέβαιναν στις τριήρεις και πολεμούσαν
πάνω σε αυτές. Η ύπαρξη θώρακα ωστόσο
αμφισβητείται από πολλούς μελετητές, καθώς η
πτώση του πολεμιστή στη θάλασσα θα σήμαινε
βέβαιο πνιγμό.
ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ
Οι ναυτικές δυνάμεις των δύο παρατάξε­
ων δ ε ν μας ε ί ν α ι με α π ό λ υ τ η α κ ρ ί β ε ι α γνω­
στές. Μπορούν όμως να προσδιοριστούν με
βάση κάποιους υπολογισμούς.
ΕΛΛΗΝΕΣ
Για τ ι ς ε λ λ η ν ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς μ ά ς π λ η ρ ο φ ο ­
ρεί με χαρακτηριστική λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α ο Ηρόδο­
τ ο ς , ο οποίος, κ α θ ό τ ι δ ε ν απείχε πολύ χρονι­
κά από τ η ν εποχή τ ω ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν , μ π ό ρ ε σ ε
ν α σ υ λ λ έ ξ ε ι ο ρ θ έ ς π λ η ρ ο φ ο ρ ί ε ς . Επιπλέον,
αφού τα κείμενα του έγιναν ευρέως γνωστά
στον ελληνικό κόσμο (τα διάβαζαν κατά τις
μεγάλες ε ο ρ τ έ ς στην Αθήνα, ενδεχομένως
και σε ά λ λ ε ς πόλεις), οποιαδήποτε λανθα­
σ μ έ ν η κ α τ α γ ρ α φ ή θ α ε ί χ ε σ χ ο λ ι α σ τ ε ί κ α ι επι­
σ η μ α ν θ ε ί . Ο π α τ έ ρ α ς τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς , α ν κ α ι συ­
ν ο λ ι κ ά κ ά ν ε ι λ ό γ ο γ ι α 378 τ ρ ι ή ρ ε ι ς , σ τ η ν α ν α ­
λ υ τ ι κ ή κ α τ α γ ρ α φ ή των πλοίων που συνεισέ­
φ ε ρ ε κάθε πολιτεία ξεχωριστά στην ελληνική
παράταξη εκείνο τον Σεπτέμβριο, δίνει τους
ε ξ ή ς α ρ ι θ μ ο ύ ς : (βλ. δ ι π λ α ν ό π ί ν α κ α )
Σ υ ν ο λ ι κ ά , λ ο ι π ό ν , π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α 368 κ α ι
ό χ ι 378 τ ρ ι ή ρ ε ι ς . Ε π ι π λ έ ο ν , υ π ή ρ χ α ν κ α ι 1 4
π ε ν τ η κ ό ν τ ο ρ ο ι . Επομένως, το γ ε ν ι κ ό σύνολο
α ν έ ρ χ ε τ α ι σ τ α 382 π ο λ ε μ ι κ ά π λ ο ί α . Σ τ η σ υ ν ο ­
λική δύναμη του ελληνικού στόλου πρέπει να
π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν ά λ λ ε ς 12 τ ρ ι ή ρ ε ι ς των Αιγινιτών,
που φ ρ ο υ ρ ο ύ σ α ν τη ν ή σ ο τ ο υ ς , και ά λ λ ε ς 60
κ ε ρ κ υ ρ α ϊ κ έ ς τ ρ ι ή ρ ε ι ς , που είχαν α ν α π τ υ χ θ ε ί
σ τ α δ υ τ ι κ ά π α ρ ά λ ι α τ η ς Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ , χω­
ρίς ό μ ω ς να ε ί ν α ι ε ξ α σ φ α λ ι σ μ έ ν η η αγωνιστι-
ΛΑΚΕΔΑΙΜΌΝΙΟΣ ΠΟΛΈΜΑΡΧΟΣ (489-479 Π.Χ.)
Η εικονογράφηση αποδίδει την κλασική εικόνα
ενός αξιωματικού από τη νοτιοδυτική Λακωνία,
ο οποίος φέρει κορινθιακό κράνος με το
χαρακτηριστικό αντεστραμμένο δωρικό λοφίο,
οπλιτική ασπίδα με απεικόνιση κεφαλής
ταύρου (θεωρείται ένα από τα οκτώ
εμβλήματα που χαρακτήριζαν τις σπαρτιατικές
"μόρες "),πρώιμο μυώδη θώρακα και
ορειχάλκινες περικνημίδες. Βέβαια είναι
μάλλον απίθανο να χρησιμοποιήθηκαν
θώρακες ή περικνημίδες από Λακεδαιμόνιους
ή άλλους Ελληνες πεζοναύτες στη ναυμαχία
της Σαλαμίνας (ενδυματολογική έρευνα -
εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
Παράσταση έφιππου τοξότη με σκυθική ενδυμασία. Ο περσικός στρατός χρησιμοποίησε και τέτοιους
ικανότατους πολεμιστές στη Σαλαμίνα ως τοξότες επί των τριηρών. Ζωγραφική πάνω σε αττικό πιάτο
(Οξφόρδη, Ashmolean Museum).
κή τους διάθεση. Αν προσθέσουμε τα αμφι­
βόλου αξιοπιστίας (κατά τ ο ν Ηρόδοτο) πλοία
τ ω ν Κ ε ρ κ υ ρ α ί ω ν , π ρ ο κ ύ π τ ε ι έ ν α σ ύ ν ο λ ο 394
πολεμικών, τ α οποία ε ί ν α ι πολύ κ ο ν τ ά σ τ ο ν
( π ι θ α ν ό ν σ τ ρ ο γ γ υ λ ε μ έ ν ο ) α ρ ι θ μ ό τ ω ν 400 ε λ ­
ληνικών π ο λ ε μ ι κ ώ ν που δ ί ν ε ι ο Θ ο υ κ υ δ ί δ η ς .
Α υ τ ό ς ο α ρ ι θ μ ό ς όμως κ α τ α δ ε ι κ ν ύ ε ι απλώς
τα υπάρχοντα σκάφη της ελληνικής πλευράς.
Α υ τ ά που ή τ α ν δ ι α θ έ σ ι μ α σ τ ο πεδίο τ η ς σύ­
γκρουσης και τ ε λ ι κ ά συμμετείχαν σε αυτή ή­
τ α ν τ α 382, μ ε τ ι ς 368 τ ρ ι ή ρ ε ι ς ν α έ χ ο υ ν τ ο ν
κύριο ρόλο και τις 14 π ε ν τ η κ ο ν τ ό ρ ο υ ς να τις
υποστηρίζουν, παρέχοντας μόνο β ο η θ η τ ι κ έ ς ,
κ α τ ά πάσα π ι θ α ν ό τ η τ α , υπηρεσίες.
Σ τ ο σύνολο των πλοίων ε π έ β α ι ν α ν περί­
π ο υ 75.000 ά ν δ ρ ε ς , ε κ τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι 4-5.000
ή τ α ν ο π λ ί τ ε ς ( " ε π ι β ά τ ε ς " ) κ α ι ο ι 70.000 π ε ρ ί ­
π ο υ ν α υ τ ι κ ο ί ( ο ι 63.260 κ ω π η λ ά τ ε ς ) . Επίσης,
σ τ α α θ η ν α ϊ κ ά πλοία, ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς και σε άλ­
λα, επέβαιναν και τ ο ξ ό τ ε ς (τέσσερις σε κ ά θ ε
α θ η ν α ϊ κ ή τριήρη), ο α ρ ι θ μ ό ς των οποίων
φ θ ά ν ε ι τ ο υ ς 800-1.000 σ υ ν ο λ ι κ ά .
ΠΈΡΣΕΣ
Ο υπολογισμός των περσικών δυνάμεων
σ υ ν ι σ τ ά π ο λ ύ δ υ σ κ ο λ ό τ ε ρ η υ π ό θ ε σ η . Ενώ ο
α ρ ι θ μ ό ς των πλοίων τ ο υ Ξ έ ρ ξ η , κ α τ ά τ η ν έ ­
ναρξη τ η ς ε κ σ τ ρ α τ ε ί α ς (παραδίδεται αναλυ­
τ ι κ ά τ ό σ ο από τ ο ν Η ρ ό δ ο τ ο όσο κ α ι από τ ο ν
Διόδωρο τον Σικελιώτη), δεν αμφισβητείται
( π ε ρ ί π ο υ 1.200 π ο λ ε μ ι κ ά , σ τ α ο π ο ί α π ρ ο σ τ έ ­
θ η κ α ν ά λ λ α 120 τ ω ν π α ρ α λ ι α κ ώ ν π ό λ ε ω ν τ η ς
Θράκης και των νήσων τ ο υ βορείου Αιγαίου
Σ α μ ο θ ρ ά κ η ς , Θ ά σ ο υ , Λ ή μ ν ο υ κλπ.), υ π ά ρ χ ε ι
ε ν τ ο ν ό τ α τ η δ ι α μ ά χ η γ ι α τ ο ν α ρ ι θ μ ό τ ω ν πλοί­
ων που έ φ θ α σ α ν και τ ε λ ι κ ά π α ρ α τ ά χ θ η κ α ν α­
πέναντι στα ε λ λ η ν ι κ ά στο στενό τ η ς Σαλαμί­
νας. Οι α μ φ ι σ β η τ ή σ ε ι ς και οι δ ι α φ ω ν ί ε ς δημι­
ο υ ρ γ ή θ η κ α ν από τ η ν α δ υ ν α μ ί α τ ω ν ι σ τ ο ρ ι ­
κών τ η ς α ρ χ α ι ό τ η τ α ς ( τ ο υ ί δ ι ο υ τ ο υ Η ρ ο δ ό ­
του καταρχάς) να προσδιορίσουν με ακρίβεια
τ ι ς α π ώ λ ε ι ε ς π ο υ υ π έ σ τ η σ α ν ο ι Π έ ρ σ ε ς από
τις τρικυμίες και τις ναυτικές επιχειρήσεις
γ ύ ρ ω α π ό τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Ηρό-
δοτο, οι απώλειες τ ο υ βασιλικού στόλου στις
α κ τ έ ς τ η ς Μ α γ ν η σ ί α ς α ν ή λ θ α ν σ ε 400 τ ρ ι ή ­
ρεις (προφανώς ο α ρ ι θ μ ό ς είναι σ τ ρ ο γ γ υ λ ε ­
μένος). Αλλα 45 πλοία έπεσαν στα χέρια των
Ελλήνων σε δύο δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς επιχειρήσεις
κοντά στο λιμάνι των Αφετών, ενώ στα Κοίλα
τ η ς Ε ύ β ο ι α ς χ ά θ η κ α ν από κ α τ α ι γ ί δ α ά λ λ α
200, μ ε τ α ξ ύ τ ω ν ο π ο ί ω ν ο λ ό κ λ η ρ η η δ ύ ν α μ η
τ η ς Κ ι λ ι κ ί α ς (100 τ ρ ι ή ρ ε ι ς ) . Τ ο σ ύ ν ο λ ο α υ τ ώ ν
τ ω ν α π ω λ ε ι ώ ν φ θ ά ν ε ι τ α 645 π λ ο ί α , σ τ α ο π ο ί α
πρέπει να π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν και ε κ ε ί ν α που κατα­
στράφηκαν ή βυθίστηκαν κατά την τελική
ν α υ μ α χ ί α σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο , ο α ρ ι θ μ ό ς τ ω ν οποί­
ων π α ρ α μ έ ν ε ι άγνωστος. Οπωσδήποτε όμως
δεν ήταν εντυπωσιακός, γιατί διαφορετικά
θα κ α τ α γ ρ α φ ό τ α ν αν όχι το ίδιο το ν ο ύ μ ε ρ ο ,
τουλάχιστον η σημασία και η βαρύτητα του
για τις εξελίξεις. Αφού κάτι τ έ τ ο ι ο δεν έγινε,
ο α ρ ι θ μ ό ς α υ τ ό ς π ρ έ π ε ι να ή τ α ν σ χ ε τ ι κ ά μι­
κ ρ ό ς . Τ έ λ ο ς , ο ι Π έ ρ σ ε ς σ τ ε ρ ή θ η κ α ν τ ω ν υπη­
ρεσιών δ ύ ο τριηρών (μίας τ η ς Λήμνου και
μίας τ η ς Τήνου/Τενέδου), που α υ τ ο μ ό λ η σ α ν
στο ε λ λ η ν ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο (όπου προφανώς
ανήκαν...). Ο ι β ε β α ι ω μ έ ν ε ς α π ώ λ ε ι ε ς α υ τ ώ ν
τ ω ν 647 σ κ α φ ώ ν κ α ι ο ι ε κ τ ι μ ώ μ ε ν ε ς ά λ λ ω ν 50-
70 (στο Αρτεμίσιο), μας δίνουν έ ν α σύνολο
700-720 π ο λ ε μ ι κ ώ ν π ο υ δ ι α γ ρ ά φ η κ α ν από τ ο
δ υ ν α μ ι κ ό τ ο υ Ξ έ ρ ξ η , α φ ή ν ο ν τ α ς τ ο ν μ ε 600
περίπου πλοία. Η ε κ τ ί μ η σ η α υ τ ή ε ν α ρ μ ο ν ί ζ ε ­
τ α ι μ ε δ ύ ο π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς , α φ ε ν ό ς τ ο υ Ηρο­
δ ό τ ο υ και α φ ε τ έ ρ ο υ τ ο υ ίδιου τ ο υ Πέρση
ναυάρχου Αχαιμένη: Ο Ελληνας ιστορικός,
κατά την εξιστόρηση των επιχειρήσεων στο
Αρτεμίσιο, σημειώνει ότι, μετά την ευτυχή
γ ι α τ ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τ ω ν 200 π ε ρ σ ι ­
κών πλοίων που π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να τ ο υ ς υπερ-
φαλαγγίσουν, οι Πέρσες έμειναν με τόσα
πλοία, ώ σ τ ε π λ έ ο ν δ ε ν υπερείχαν πολύ των
Ελλήνων. Α ν τ ί σ τ ο ι χ α , ο Π έ ρ σ η ς ν α ύ α ρ χ ο ς
Αχαιμένης, ο οποίος διοικούσε τ ο ν στόλο των
Αιγυπτίων, α ν έ φ ε ρ ε στον βασιλιά τ ο υ Ξέρξη,
λ ί γ ο μ ε τ ά τ η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο , πως ο
π ε ρ σ ι κ ό ς υ π ε ρ ε ί χ ε τ ο υ ε λ λ η ν ι κ ο ύ κ α τ ά 300
σ κ ά φ η . Συνεπώς, α φ ο ύ κ α τ ά πάσα π ι θ α ν ό τ η ­
τ α ο ι Π έ ρ σ ε ς γ ν ώ ρ ι ζ α ν πως ο ε λ λ η ν ι κ ό ς σ τ ό ­
λ ο ς που είχε α ν τ ι π α ρ α τ α χ θ ε ί σ τ ο Α ρ τ ε μ ί σ ι ο
α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ν α π ό π λ ο ί α ά ν ω τ ω ν 300 (324 γ ι α
την ακρίβεια), συνάγεται ό τ ι προσδιόριζαν
τ ο ν δ ι κ ό τ ο υ ς σ τ ό λ ο σ τ α 600-630 σ κ ά φ η .
Σ τ α 600-630 π ε ρ σ ι κ ά π ο λ ε μ ι κ ά , α ρ ι θ μ ό
τ ο ν οποίο υ ι ο θ ε τ ο ύ μ ε , ή λ θ α ν να π ρ ο σ τ ε θ ο ύ ν
κάποιες ενισχύσεις, που όμως δ ε ν προσδιο­
ρίζονται. Ο Ηρόδοτος υ π ο θ έ τ ε ι ό τ ι οι ενισχύ­
σεις α υ τ έ ς , τις οποίες συγκροτούσαν Ελλη­
ν ε ς τ ω ν π ε ρ ι ο χ ώ ν π ο υ κ α τ α λ ή φ θ η κ α ν (π.χ.
Κ ά ρ υ σ τ ο ς , Α υ λ ί δ α ) κ α ι κ ά τ ο ι κ ο ι ν η σ ι ώ ν (π.χ.
Ανδρος, Τήνος, Σ κ ό π ε λ ο ς , Σ κ ι ά θ ο ς , Σ κ ύ ρ ο ς
κλπ.), α ν τ ι σ τ ά θ μ ι σ α ν τ ι ς α π ώ λ ε ι ε ς π ο υ κ α τ α ­
γ ρ ά ψ α μ ε . Α υ τ ό όμως που και ο ίδιος ο Ηρό­
δοτος κατέγραψε ως υπόθεση, δεν μπορεί να
ε υ σ τ α θ ε ί . Τα ελληνικά νησιά, όσα πολλά και
να ήταν, την εποχή ε κ ε ί ν η δεν δ ι έ θ ε τ α ν με­
γάλες ναυτικές δυνάμεις. Γνωρίζοντας με α­
κ ρ ί β ε ι α τ ι ς μ ο ν ά δ ε ς των νησιών που συμπα­
ρ α τ ά χ θ η κ α ν με τ η ν ε θ ν ι κ ή πλευρά, μπορού­
με να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα και
γ ι α τα νησιά που τ ά χ θ η κ α ν με τ ο ν ε χ θ ρ ό : η ι­
Ο ναός της Αφαίας Αθηνάς
σ χ υ ρ ή Α ί γ ι ν α δ ι έ θ ε τ ε 4 2 π λ ο ί α , η Λ ε υ κ ά δ α μό-
στην Αίγινα. Ανεγέρθηκε
περί το 500 π.Χ. και
φανερώνει την οικονομική
και κοινωνική άνοδο της
νήσου εκείνη την εποχή. Η
Αίγινα, 20 χρόνια αργότερα,
μπόρεσε να διαθέσει 42
πλοία στον ελληνικό
συμμαχικό στόλο. Γα 30 από
αυτά συμμετείχαν στη
Σαλαμίνα.
 ΎΔΡΟΒΙΟΣ" ΣΑΚΑΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ (480 π.Χ.)
Ανεξάρτητα από την εθνικότητα των πεζοναυτών που
υπήρχαν σε κάθε μοίρα στόλου της Περσικής
αυτοκρατορίας, σε κάθε πλοίο επέβαινε και μία
μονάδα έμπιστων ιρανόφωνων πολεμιστών (Περσών,
Μήδων ή Σακών) που επιτηρούσε τη συμπεριφορά
και το ηθικό του πληρώματος. Ο εικονιζόμενος
πεζοναύτης ανήκει στη φυλή των Σακών και αποτελεί
μέλος επίλεκτης μονάδας, όπως φαίνεται από το
διακοσμημένο μεσομφάλιο της "βοιωτικής" ασπίδας
του, ενώ τα γραμμικά μοτίβα της ενδυμασίας του
είναι δηλωτικό στοιχείο μονάδας ή φατρίας. Οι Σάκες
πεζοναύτες στρατολογούνταν από παραποτάμιες
περιοχές και συνεπώς ήταν από τους λίγους
μάχιμους του περσικού αυτοκρατορικού στρατού
που γνώριζαν κολύμπι, οπότε και αποκαλούνταν

υδρόβιοι Σάκες" (ενδυματολογική έρευνα -

εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ). Λ
 ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΛΙΓΜΟΙ
ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΠΡΙΝ ΑΠΟ
ΤΗΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ

Ελληνας οπλίτης με
χαρακτηριστική ηρωική
γυμνότητα. Από το αέτωμα του
ναού της Αφαίας της Αίγινας
(Γλυπτοθήκη του Μονάχου).
Μονομαχία Αθηναίου οπλίτη και Πέρση. Ο Αθηναίος φέρει όλο τον
οπλισμό του (ασπίδα τύπου "όπλον", περικεφαλαία, λινοθώρακα,
κνημίδες), αλλά αντί για δόρυ κρατά κοπίδα. Ο Πέρσης στρατιώτης
φορά πολύχρωμη στολή, δεν γίνεται φανερό αν φέρει θώρακα ή όχι,
αλλά κρατά και αυτός ξίφος τύπου σπάθας. Αναμφίβολα, πολλές
τέτοιες σκηνές μάχης θα διαδραματίστηκαν στη Σαλαμίνα πάνω στις
εμπλεκόμενες τριήρεις (Εδιμβούργο, Βασιλικό Μουσείο).

Εξαίρετο δείγμα περσικής τέχνης από το ανάκτορο στα Σούσα.

Πρόκειται για κατασκευή με επισμαλτωμένα τούβλα, στην οποία
εικονίζεται Πέρσης Αθάνατος με την επίσημη ενδυμασία του
(Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου).

«Στο χέρι σου είναι σήμερα να σώσεις την Ελλάδα, αν ακού­

σεις εμένα και μείνεις εδώ να ναυμαχήσεις και δεν σε πείσουν τα
λόγια εκείνων ώστε να επαναφέρεις τα πλοία στον Ισθμό. Ακουσε
τα δύο σχέδια και σύγκρινε τα. Αν δώσεις μάχη στον Ισθμό, &α
ναυμαχήσεις σε ανοιχτό πέλαγος, που δεν μάς συμφέρει και &α
χάσεις τη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα και την Αίγινα, ακόμη και αν στα
άλλα η τύχη μάς ευνοήσει. Μαζί με το ναυτικό, θα ακολουθήσει
ο στρατός των βαρβάρων και έτσι θα τους οδηγήσεις εσύ ο ίδιος
κατά της Πελοποννήσου και θα εκθέσεις σε κίνδυνο ολόκληρη
την Ελλάδα. Αν όμως κάνεις αυτά που σου προτείνω, να τα πλεο­
νεκτήματα που θα έχεις: καταρχάς, θα πολεμήσουμε σε μέρος
στενό, με λίγα πλοία δικά μας εναντίον πολλών, και εάν η έκβαση
της μάχης είναι αυτή που φαίνεται πιθανή, θα κερδίσουμε λα­
μπρή νίκη. Διότι το να ναυμαχήσουμε σε στενό μέρος είναι υπέρ
μας, ενώ (θα) είναι υπέρ των αντιπάλων να ναυμαχήσουμε σε α­
νοιχτό μέρος... Και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα είναι πως ίδια θα
ναυμαχήσεις για την Πελοπόννησο παραμένοντας εδώ, όπως και
εάν ναυμαχούσες στον Ισθμό. Αν σκεφτείς ώριμα δεν θα φέρεις
ο ίδιος τον εχθρό να χτυπήσει την Πελοπόννησο...».
Ο Θεμιστοκλής είχε μιλήσει πολύ ο ρ θ ά από στρατιωτικής
σκοπιάς. Πέρα από τις προφανείς ωφέλειες που θα είχαν οι λιγό-
ΣΙΚΥΩΝΙΟΣ ΕΠΙΒΑΤΗΣ
(ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ) (480π.Χ.)
Ο κλασικός Ελληνας πεζοναύτης
του 5ου αιώνα π.Χ. έφερε μόνο τη
στοιχειώδη αμυντική &ωράκιση
(δηλαδή ασπίδα και κράνος), ώστε
να μπορεί να κολυμπήσει με
ασφάλεια και χωρίς περιττό βάρος
σε περίπτωση βύ&ισης του πλοίου
στο οποίο επέβαινε. Το επιθετικό
του όπλο είναι η βαριά τμητική
μάχαιρα, χαρακτηριστικό όπλο των
Μηδικών πολέμων
(ενδυματολογική έρευνα •
εικονογράφηση: Χρήστος
Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
 Αθηναίος οπλίτης σε
φάση δρομαίας
εφόδου. Παράσταση σε
στήλη της Ακρόπολης
της Αθήνας (Μουσείο
Ακροπόλεως).

Οι Πελοποννήσιοι
στρατηγοί, οι οποίοι
επιθυμούσαν την
αναδίπλωση
στον Ισθμό,
σκέπτονταν με πολύ
περιορισμένους
στρατηγικούς
ορίζοντες.

Χάλκινο περσικό κράνος

ασσυριακού τύπου,
λάφυρο των Ελλήνων από
τη μάχη στον Μαραθώνα
(Αρχαιολογικό Μουσείο
Ολυμπίας).
Η πορεία του περσικού στρατού και στόλου κατά το 480 π.Χ.
 κελία και να ιδρύσουν εκεί άλλη πατρίδα! Και
αυτό ακριβώς θα έκαναν αν ο στόλος δεν πο­
λεμούσε στη Σαλαμίνα. Η απειλή ήταν βαριά.
Αν οι Αθηναίοι αποχωρούσαν, ο ελληνικός
στόλος θα έμενε με 202 πλοία και τους Πελο-
ποννήσιους αρχηγούς να εξακολουθούν να α­
ντιδικούν... Εχοντας συνείδηση της κατάστα­
σης, ο τυπικός αρχηγός Ευρυβιάδης τάχθηκε
μάλλον με το μέρος του Θεμιστοκλή και φρό­
ντισε να κάνει κατανοητό και στους άλλους
δύστροπους στρατηγούς πως ήταν προτιμό­
τερο να πολεμήσουν στην προωθημένη θ έ σ η
που βρίσκονταν με 382 πλοία παρά κοντά στις
ιδιαίτερες πατρίδες τους με 202 ή ακόμα λιγό­
τερα, σε περίπτωση που το παράδειγμα των
Αθηναίων ακολουθούσαν οι Μεγαρείς (20
πλοία), οι Αιγινίτες (30), οι Χαλκιδείς (20) και οι
Ερετριείς (7), των οποίων οι πατρίδες θα έμε­
ναν τελείως ακάλυπτες. Η τελική απόφαση ε­
λήφθη κατά περίεργο τρόπο ομόφωνα! Θα πο­
λεμούσαν όλοι, εκόντες και άκοντες, στη Σα­
λαμίνα. Πα τον Θεμιστοκλή όμως αυτό δεν ή­
ταν αρκετό. Προκειμένου να αποφύγει οποια­
δήποτε μεταστροφή, χρησιμοποίησε τον δαι­
μόνιο νου του και εφάρμοσε ένα παράτολμο
σχέδιο, άξιο ενός μεγάλου, αποφασιστικού
και αδίστακτου (προκειμένου για το εθνικό
συμφέρον) ηγέτη. Αφού οι άλλοι στρατηγοί ή­
θελαν να ναυμαχήσουν με την πλάτη στον
τοίχο, θα τους έδινε την ευκαιρία... Καθοδή­
γησε κατάλληλα και έστειλε τον δούλο του
Ο ναός του Απόλλωνα στην και δάσκαλο των παιδιών του Σίκκινο, ο οποί­
Κόρινθο. Στα περίχωρα της ος καταγόταν από την Ασία και γνώριζε περσι­
Κορίνθου συγκεντρώθηκαν
οι εκπρόσωποι των
ελληνικών πόλεων που
αποφάσισαν να
αντιταχθούν στον Πέρση
εισβολέα.
κά, στην Αυλή του Πέρση βασιλιά. Ο Σίκκινος
αποκάλυψε στους Πέρσες αξιωματούχους
(και μάλλον όχι στον ίδιο τον Ξέρξη) τη "δή­
θεν" ευνοϊκή στάση του ηγέτη των Αθηναίων
και τα σχέδια των Ελλήνων, οι οποίοι με πε­
σμένο ηθικό είχαν αποφασίσει να αναχωρή­
σουν για την Πελοπόννησο την επόμενη ημέ­
ρα. Στο μήνυμα δεν υποδεικνυόταν κάποιος
τρόπος ενέργειας. Αυτό αφηνόταν στην περ­
σική ηγεσία. Δ ε ν είναι περίεργο ότι η πληρο­
φόρηση εκ μέρους του Θεμιστοκλή έγινε πι­
στευτή και τα περσικά σχέδια τροποποιήθη­
καν προκειμένου να προλάβουν τον ελληνικό
στόλο, να τον αποκλείσουν και να τον κατα-
ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα. Με δεδομένη
την ελληνική πολιτειακή διαίρεση και φιλαρ-
χία, που ήταν γνωστές στους Πέρσες, ήταν
αρκετά πιθανό κάποιοι ηγέτες να άλλαζαν
στρατόπεδο καθόσον η εχθρική προέλαση
φαινόταν αναπότρεπτη. Κάτι ανάλογο είχαν
ήδη πράξει οι Μακεδόνες, οι Θεσσαλοί, οι
Φθιώτες, οι Βοιωτοί κλπ.
Ο Θεμιστοκλής, με την παράτολμη αυτή
ενέργεια του, η οποία βέβαια ενείχε μεγάλο
βαθμό κινδύνου λόγω της υποβόσκουσας δυ­
σπιστίας και αμφισβήτησης μεταξύ των Ελλή­
νων ηγετών, καταχωρήθηκε στην παγκόσμια
στρατιωτική ιστορία ως ο πρώτος που εφάρ­
μοσε με επιτυχία στρατηγική έμμεσης προ­
σέγγισης. Ας σημειωθεί ότι έκτοτε τεχνάσμα­
τα τέτοιου τύπου βρήκαν πολλούς μιμητές
κατά την ιστορική πορεία των Ελλήνων.
 ΦΟΙΝΙΚΑΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ (480 π Χ.)
Οι Φοίνικες αποτελούσαν το πολυπληθέστερο
και πιο αξιόμαχο ναυτικό σώμα στην υπηρεσία
των Αχαιμενιδών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο
αλλά και τις παραστάσεις από φοινικικά έργα
τέχνης, οι πεζοναύτες τους έφεραν
λοφιοφόρα κράνη ελληνικού τύπου.
εφαπλωματοποιημένους λινούς ή
δερμάτινους θώρακες, στρογγυλές
ομφαλωτές ασπίδες και ακόντια.
Επιπροσθέτως ο μαχητής της εικόνας φέρει
και ένα από τα χαρακτηριστικά "ναυμαχικά"
όπλα της ανατολικής Μεσογείου, το
"δορυδρέπανον". Ο οπλισμός του
συμπληρώνεται από την κυρτή μάχαιρα - το
ασιατικό αντίστοιχο της ελληνικής κοπίδας
(ενδυματολογική έρευνα - εικονογράφηση :
Χρήστος Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Τα σωζόμενα λείψανα του
παλαιού θεάτρου του
Διονύσου, στους πρόποδες
της Ακρόπολης, λίγο πιο κάτω
από το νεώτερο θέατρο του
Ηρώδη. Σύμφωνα με την
αρχαία παράδοση, το θέατρο
αυτό κοσμούσαν δύο
ανδριάντες, του Μιλτιάδη και
του Θεμιστοκλή.
ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ
ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ
Οι Πέρσες διοικητές, υπό την αυστηρή ε­
πιτήρηση του Ξέρξη, από τη στιγμή που είχαν
φθάσει και εγκατασταθεί στον Φαληρικό όρ­
μο, είχαν παρατηρήσει εξονυχιστικά την το­
ποθεσία και είχαν διαγνώσει τα μειονεκτήμα­
τα που παρουσίαζε γι' αυτούς μια πιθανή α­
ναμέτρηση με τους Ελληνες μέσα στα στενά
που ήδη βρίσκονταν. Ετσι, επί σειρά ημερών,
δεν επιχείρησαν να τους ενοχλήσουν, αλλά έ­
μειναν να τους παρατηρούν προσπαθώντας
να καταλάβουν τις προθέσεις τους. Τα δικά
τους πλοία ήταν αφενός περισσότερα, αφε­
τέρου ταχύπλοα και ψηλότερα, κατάλληλα με
δύο λόγια για σύγκρουση σε ανοικτή θάλασ­
σα. Τα χαρακτηριστικά αυτά όμως (η αριθμη­
τική υπεροχή, η ταχύτητα και η ψηλότερη κα­
τασκευή) θα εξανεμίζονταν (η αριθμητική υ­
περοχή και η ταχύτητα) ή θα μετατρέπονταν
σε μειονέκτημα (η ψηλή κατασκευή), σε περί­
πτωση που ναυμαχούσαν σε κλειστό χώρο ό­
πως τα στενά της Σαλαμίνας.
Φαίνεται πως η αρχική απόφαση του Πέρ­
ση βασιλιά ήταν να φθάσει στη Σαλαμίνα
...δια ξηράς, γεμίζοντας δηλαδή με χώμα το
στενό πέρασμα απο τη σημερινή ακτή της
Αμφιάλης προς το νησί που (σήμερα) λέγεται
Αγιος Γεώργιος. Η απόπειρα αυτή, αν και δεν
ήταν αδύνατη τεχνικά, αποσοβήθηκε, γιατί οι
Ελληνες περιπολούσαν έχοντας έμπειρους
τοξότες στα πλοία τους, οι οποίοι εμπόδισαν
αποτελεσματικά την εργασία των μηχανικών
και των εργατών.
Η επόμενη σκέψη του Ξέρξη ήταν να χω­
ρίσει τον στόλο του σε δύο μεγάλες μοίρες
και με τη μια να επιτηρεί την ελληνική δύνα­
μη στη Σαλαμίνα και με την άλλη να κατευ­
θ υ ν θ ε ί παράλληλα με πεζικές δυνάμεις που
θα προχωρούσαν από την ξηρά εναντίον της
ελληνικής αμυντικής γραμμής του Ισθμού.
Στη σκέψη αυτή αντιτάχθηκε ο αρχιναύαρχος
του περσικού στόλου, ο Αχαιμένης, γιος και
αυτός του Δαρείου, με το εύλογο επιχείρημα
ότι έτσι θα έχαναν την αριθμητική υπεροχή
τους. Εχοντας ένα σύνολο 700 περίπου επι­
χειρησιακών πλοίων, οι Πέρσες ήταν ανώτε­
ροι, πλεονέκτημα που θα έχαναν αν μοίραζαν
τα πλοία τους σε δύο ισοδύναμες μοίρες (των
350 πλοίων εκάστη). Εάν πάλι διαιρούσαν τον
στόλο τους σε άνισα τμήματα, π.χ. σε ένα με
200 σκάφη για να κατευθυνθεί στις ακτές της
Πελοποννήσου και σε ένα άλλο με 500 για να
εποπτεύει τον ελληνικό στόλο από το Φάλη­
ρο, κινδύνευαν από τυχόν απρόβλεπτη και (α­
θέατη από τη πλευρά τους λόγω των βουνών
του νησιού) ελληνική κίνηση "κατ' εσωτερι­
κές γραμμές", που θα επέτρεπε στους Ελλη­
νες να καταναυμαχήσουν τη μικρότερη μοίρα
και κατόπιν να επανέλθουν στις προφυλαγ­
μένες θ έ σ ε ι ς τους, αποσκοπώντας στη συνε­
χή μείωση της βασιλικής δύναμης, η οποία
βέβαια δεν μπορούσε να μένει συνέχεια στην
Αττική. Ο χειμώνας πλησίαζε.
Εχοντας περιέλθει σε περίεργη θ έ σ η , ο
Ξέρξης και οι ναύαρχοι του γνώριζαν καλά
πως για να κερδίσουν τον πόλεμο έπρεπε να
κατανικήσουν τον ισχυρό αντίπαλο στόλο.
Κάτι τέτοιο όμως δεν τολμούσαν να το επι­
χειρήσουν εντός της "φωλιάς" του, μέσα στα
στενά όπου θα είχε πλεονέκτημα. Επρεπε να
τον αναγκάσουν να βγει στο ανοικτό πέλαγος
και να τον προσβάλουν εκεί. Το πώς όμως θα
το επετύγχαναν αυτό παρέμενε αναπάντητο
ερώτημα. Σε τέτοιο στρατηγικό δίλημμα βρί­
σκονταν οι Πέρσες και, αδυνατώντας να λά­
βουν μια απόφαση, παρέμεναν δύσθυμοι και
άπρακτοι. Μ ε τ α ξ ύ των βασιλικών διοικητών
ξεχώριζε η Αρτεμισία, βασίλισσα της Αλικαρ­
νασσού, όχι μόνο γιατί ήταν γυναίκα αλλά και
γιατί είχε την άποψη πως έπρεπε να αφήσουν
τον ελληνικό στόλο να διαλυθεί από μόνος
του, λόγω της διχόνοιας που θεωρούσε βέ­
βαιο ότι κατέτρωγε τους Ελληνες αρχη­
γούς...
Σε αυτή τη στάσιμη κατάσταση βρήκε ο
Σίκκινος την περσική Αυλή και ανακοίνωσε τα
μυστικά του. Ο Ξέρξης αναζητούσε μια λύση
και άδραξε την ευκαιρία που του φάνηκε θ ε -
όσταλτη, όπως είχε γίνει και στις Θερμοπύ­
λες με τις πληροφορίες του Εφιάλτη. Διέταξε
λοιπόν ό,τι επί η μ έ ρ ε ς δεν τολμούσε: την
προσέγγιση των δυνάμεων του προς τη Σαλα­
μίνα, προκειμένου να εξαναγκάσουν τον ελ­
ληνικό στόλο να δώσει μάχη. Ταυτόχρονα, Αγαλμα άνδρα που κρατά
διέταξε την αφαίρεση από τον στόλο του της την προσδοκώμενη σύγκρουση και αφενός μοσχαράκι ("μοσχοφόρος"),
μοίρας των Αιγυπτίων (100-150 μονάδες εκεί­ να συλλαμβάνουν όσους ε χ θ ρ ο ύ ς κολυμπού­ αφιέρωμα κάποιου Αθηναίου
νη τη στιγμή), την οποία έστειλε να αποκλεί­ σαν ως εκεί, αφετέρου να περιμαζεύουν και στη θεά Αθηνά. Το άγαλμα
σει τη δυτική πλευρά της νήσου Σαλαμίνας, περιθάλπουν τους Ασιάτες. Υλοποιώντας το αυτό, ακρωτηριασμένο μαζί
τα στενά των Μεγάρων, ώστε να μην μπορούν με τα υπόλοιπα της
βασιλικό σχέδιο, τα πλοία της αιγυπτιακής Ακρόπολης, βρέθηκε από
να διαφύγουν από εκεί οι ελληνικές δυνά­ μοίρας (100-150 μονάδες) έπλευσαν με ταχύ­ τους Αθηναίους όταν
μεις. Οι άλλοι αξιωματούχοι, είτε από εκούσια τητα και απέκλεισαν την έξοδο του στενού επέστρεψαν στην πόλη τους
συμφωνία είτε από δουλοπρέπεια, έδειξαν να των Μεγάρων. μετά τη νίκη στη Σαλαμίνα
συμφωνούν. Μοναδική εξαίρεση και πάλι η Μ ε τ ά από αυτές τις κινήσεις, οι ελληνι­ (Μουσείο Ακροπόλεως).
Αρτεμισία, η οποία με θάρρος έμεινε σταθε­ κές δυνάμεις βρέθηκαν πλέον αποκλεισμέ­
ρή στην άποψη της. Ο απόλυτος εξουσιαστής νες στη Σαλαμίνα και δεν υπήρχε άλλος τρό­
των ασιατικών δυνάμεων όμως είχε λάβει την πος να διαφύγουν παρά να πολεμήσουν. Με
απόφαση του και έσπευδε δραστήρια να την αυτό τον επιτυχή νυκτερινό ελιγμό, οι Πέρ­
υλοποιήσει. σες εγκλώβισαν τους Ελληνες, τα πληρώμα­
Με σαφείς εντολές και συγκρατημένη αι­ τα των πλοίων τους όμως αναγκάσθηκαν να
σιοδοξία οι αξιωματικοί του βασιλιά ξεσήκω­ διανυκτερεύσουν επί των θέσεων τους, σε α­
σαν τους πολεμιστές και τους ναύτες, τους ντίθεση με τους ε χ θ ρ ο ύ ς τους που αναπαύο­
επιβίβασαν στα πλοία και κατευθύνθηκαν νταν στα χερσαία αγκυροβολιά τους, αντλώ­
πλέοντος σιγά μέσα στην ασέληνη νύκτα (της ντας χρήσιμες δυνάμεις για το δύσκολο έργο
27ης προς 28η ή 28ης προς 29η Σεπτεμβρί­ της επόμενης ημέρας. Σύμφωνα με τις αρχαί­
ου), από το Φάληρο προς την ανατολική είσο­ ες πηγές, η περσική κίνηση αποκλεισμού που
δο των στενών. Εκεί αναπτύχθηκαν εκατέρω­ διευκολύνθηκε από την ασέληνη νύχτα, έγι­
θ ε ν της νήσου Ψυττάλειας, στην οποία, κα­ νε γνωστή στους Ελληνες στρατηγούς ενόσω
τόπιν διαταγής του Ξέρξη, αποβιβάστηκαν συνεδρίαζαν για άλλη μια φορά. Την είδηση
και εγκαταστάθηκαν 4.000 επίλεκτοι άνδρες. έφερε ο Αθηναίος πολιτικός αρχηγός (αντί­
Αποστολή τους ήταν να παρακολουθήσουν παλος του Θεμιστοκλή) Αριστείδης του Λυσι-
μάχου, ο οποίος ήταν εξόριστος στην Αίγινα,
αντιλήφθηκε όμως τους Πέρσες και έσπευσε
να ενημερώσει το ελληνικό στρατόπεδο και
να ταχθεί στη διάθεση των ηγετών της πατρί­
δας. Το γεγονός επιβεβαίωσαν και οι άνδρες
της τηνιακής (ή τενεδιακής κατά τον Πλού­
ταρχο) τριήρους υπό τον Παναίτιο, οι οποίοι
βρήκαν ευκαιρία εκείνο το βράδυ και αυτο­
μόλησαν προς την παράταξη των ομοφύλων
τους, με τους οποίους συντάχθηκαν και πο­
λέμησαν την επομένη.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
(28 ή 29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 480 τι Χ.)
Νωρίς το πρωί της κρίσιμης ημέρας, τα
σκάφη του βασιλικού στόλου (550-600) συνω-
θ ο ύ ν τ ο το ένα δίπλα στο άλλο, έχοντας κατα­
λάβει θέσεις με μέτωπο προς τον βορρά, με
δυνατότητα να βλέπουν ένα μέρος των τρα­
βηγμένων πάνω στις αμμουδιές της Σαλαμί­
νας ελληνικών πλοίων. Η τελική διάταξη τους
ολοκληρώθηκε με αρκετό κόπο λόγω του
πλήθους τους και ήταν ως εξής από τα ανα­
τολικά προς τα δυτικά:
Η ισχυρή μοίρα των πλέον έμπειρων και
κατατοπισμένων στα ναυτικά Φοινίκων (200-
250 πλοία) σχημάτιζε τη δεξιά πτέρυγα, τελώ­
ντας υπό τη διοίκηση του ναυάρχου Αριαμέ-
νη. Στο κέντρο είχαν ταχθεί οι μοίρες των
βαρβάρων της Καριάς (υπό τους Ιστιαίο και
Πίγρη), της Κιλικίας (υπό τον Συέννεσι), της
Λυκίας (υπό τους Κυβερνίσκο και Θάρυβι),
της Παμφυλίας και των Ελλήνων της Κύπρου
(συνολικά 200 περίπου σκάφη). Στην αριστε­
ρή πτέρυγα βρέθηκαν οι Ελληνες της Ιωνίας
(υπό τον Θεομήστορα του Ανδροδάμαντος),
της Θράκης και του Πόντου (150-200 πλοία
συνολικά), υπό τη διοίκηση του ναυάρχου
Αριαβίγνη, γιου και αυτού (όπως και ο Ξέρ­
ξης) του Δαρείου.
Η ελληνική παράταξη, με το πρώτο φως
του ηλίου, όταν έγινε σε όλους αντιληπτή η
ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΒΑΤΕΣ (ΠΕΖΟΝΑΥΤΕΣ) ΤΗΣ
ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (480 π.Χ.)
Στη συγκεκριμένη εικονογράφηση
απεικονίζονται: α) ένας Κορίνθιος
πεζοναύτης ο οποίος φορά επιχρωματισμένη
περικεφαλαία και φέρει οπλιτική ασπίδα με
έμβλημα τον Πήγασο σε ερυθρό πεδίο (ο
Πήγασος ήταν το άλογο του, κορινθιακής
καταγωγής, ήρωα Βελλεροφόντη ο οποίος
κατετρόπωσε τον ασιατικό δαίμονα του
θανάτου, τη Χίμαιρα, ένας συμβολισμός
άμεσα κατανοητός για την ιστορική περίοδο
που εξετάζουμε).
β) ένας Αιγινίτης πεζοναύτης ο οποίος φέρει
λευκό χιτώνα με δερμάτινο χιτώνιο (σπολάδα)
κάτω από τον θώρακα, οπλιτικό ξίφος,
κορινθιακή περικεφαλαία και οπλιτική ασπίδα
με έμβλημα την υδρόβια χελώνα
σε λευκό πεδίο.
Οι Αιγινίτες αποτελούσαν μια
υπολογίσιμη δύναμη στον μεσογειακό
χώρο, τα εμπορικά πλοία τους
ταξίδευαν σε όλα τα λιμάνια της
Ανατολής, το νόμισμα τους είχε
μεγάλη αγοραστική αξία και το
αξιόμαχο ναυτικό τους σύμφωνα με
τον Ηρόδοτο έπαιξε
πρωταγωνιστικό ρόλο στη
ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η
υδρόβια χελώνα ως έμβλημα της
Αίγινας στα νομίσματα της
δηλώνει την υπεροχή του
νησιού σε ξηρά και θάλασσα
(ενδυματολογική έρευνα -
εικονο γράφηση: Χρήστος
Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
περσική παρουσία στην είσοδο των στενών,
τέθηκε σε συναγερμό και οι ναύτες, αφού πή­
ραν το πρωινό τους, συγκεντρώθηκαν κατά
πόλεις και έλαβαν τις διαταγές των διοικη­
τών τους. Οι στρατηγοί εκφώνησαν πατριωτι­
κούς λόγους, στους οποίους τόνισαν τη ση­
μασία της επερχόμενης σύγκρουσης και τις
προσδοκίες των πολιτειών από τους μαχητές
τους. Ο λόγος του Θεμιστοκλή προς τη μοίρα
των Αθηναίων, η οποία ήταν και η πολυπλη­
θέστερη (τουλάχιστον 36.000 άνδρες), παρό­
τι δεν διασώθηκε από τους ιστορικούς, θεω­
ρήθηκε από τους συγχρόνους του ως ο πλέ­
ον φλογερός και ουσιαστικός. Ο Ηρόδοτος
μόνο σημείωσε ότι "όλη η ομιλία του αποτε­
λούσε μια σύγκριση ανάμεσα στο καλύτερο
και στο χειρότερο και προπάντων αναφέρθη­
κε σε ό,τι σχετίζεται με τις έμφυτες ικανότη­
τες του ανθρώπου και τις καταστάσεις που α­
ντιμετωπίζει στη ζωή του. Συμβούλεψε έτσι
τους πολεμιστές να προτιμούν τα καλύτερα
από τα παραπάνω...". Το γεγονός ότι ο λόγος
του Θεμιστοκλή δεν καταγράφηκε διευκόλυ­
νε τη μεταγενέστερη μυθοποίηση του, έπει­
τα βέβαια και από την ευνοϊκή έκβαση της
σύγκρουσης.
Δεν καταγράφεται στις υπάρχουσες πη­
γές, αλλά θεωρείται βέβαιο ότι η αναφο­
ρά στην ηρωική θυσία του Λεωνίδα
και στον πανελλήνιο χαρακτήρα
του αγώνα που έδωσαν αυτός
και οι στρατιώτες του στις
Θερμοπύλες, συνετέλεσε
καταλυτικά στην εξύψωση
του φρονήματος των ενω­
μένων συμμαχικών δυνά­
μεων!
Αμέσως μετά τους πα­
ραινετικούς λόγους, τα ελληνι­
κά πληρώματα (75.000 περίπου
άνδρες) κατέλαβαν τις
. θέσεις τους μέσα σε
κλίμα πατριωτικής
έξαρσης και γε-
Χάλκινο ειδώλιο Ελληνα
οπλίτη. Η στάση του
υποδηλώνει ότι 9α
μπορούσε να βρίσκεται
και στη φάλαγγα και στην
κουπαστή μιας τριήρους.
νικού ενθουσιασμού. Σε αυτό συνετέλεσε
προφανώς και η παρουσία δίπλα στα αγκυρο­
βολημένα πολεμικά μεγάλου αριθμού αμά­
χων, οι οποίοι με τον τρόπο τους (είτε με λό­
για είτε μόνο με τη βουβή παρουσία τους κο­
ντά στις ακτές και τη διάχυτη αγωνία ζωγρα­
φισμένη στα πρόσωπα παιδιών, γυναικών και
ηλικιωμένων) υποδείκνυαν στους πολεμιστές
τον δρόμο του καθήκοντος. Ιδιαίτερα για
τους Αθηναίους, που γνώριζαν ότι οι περισ­
σότεροι άμαχοι ήταν πρόσφυγες από την
Αττική, όπως πολύ εύστοχα σημείωσε μετα­
γενέστερος συγγραφέας (Γ Ψαρουλάκης),
"γι' αυτούς ήταν πράγματι ο υπέρ πάντων ά­
γων: αν ηττώντο, δεν θα είχαν πια δική τους
πατρίδα. Δεν μπορούσαν να υπολογίζουν
στην ευσπλαχνία του Ξέρξη και γνώριζαν ότι
η ήττα σήμαινε τον αφανισμό της Αθήνας ως
ανεξάρτητης πόλης και πιθανότατα και των ί­
διων. Οι φλόγες από το κάψιμο της πόλης της
Παλλάδας δεν ήταν τίποτε μπροστά σ αυτές
που βάραινε τις καρδιές των Αθηναίων ναυ-
μάχων". Ο πλούτος αυτός των συναισθημά­
των, η αίσθηση του πατριωτικού καθήκοντος,
η συνείδηση της ιστορικής ευθύνης που βά­
ραινε τους στιβαρούς ώμους των χιλιάδων ε­
κείνων ανθρώπων του λαού, των μεροκαμα-
τιάρηδων των πόλεων ή της υπαίθρου, των
μικροτεχνιτών και των μικρεμπόρων, οι οποί­
οι για πρώτη φορά κρατούσαν την τύχη των
πόλεων τους κυριολεκτικά στα χέρια τους,
καταγράφηκε με τον πιο επιτυχή τρόπο στον
παιάνα που έβαλε στα χείλη των Ελλήνων
ναυτών ο Αισχύλος:
7τε παίδες Ελλήνων,
ελευθερούτε πατρίδ, ελευθερούτε παίδας,
γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε
προγόνων. Νυν υπέρ πάντων αγών".
Η ελληνική διάταξη, με τα πλοία αναπτυγ­
μένα στη θάλασσα από βορρά προς νότο, εί­
χε ως εξής: στην αριστερή πτέρυγα βρισκό­
ταν η ισχυρή μοίρα των Αθηναίων (180 πλοία)
υπό τη διοίκηση του Θεμιστοκλή. Στο κέντρο
οι τριήρεις όλων των μικρών πολιτειών (Χαλ­
κίδας, Ερέτριας, Σικυώνας κ.ά.). Στην τιμητι­
κή θέση, στα δεξιά της παράταξης, τάχθηκε
η σπαρτιατική μοίρα υπό τη διοίκηση του Ευ­
ρυβιάδη (που είχε ονομαστικά και τη γενική
διοίκηση) μαζί με τους Μεγαρείς (20 πλοία)
και τους Αιγινίτες (30 πλοία), ενδεχομένως
και με άλλες μονάδες. Η ακριβής διάταξη των
Ελλήνων δεν είναι γνωστή και οι υπάρχουσες
πληροφορίες αφήνουν πολλά κενά, με σημα­
ντικότερο το πού τάχθηκε η δεύτερη μεγάλη
μοίρα, αυτή των Κορινθίων (40 πλοία). Το σί­
γουρο είναι ότι ισχυρότερη στην ελληνική
διάταξη ήταν η αριστερή πτέρυγα (οι Αθηναί­
οι) και, κατά τα φαινόμενα, αυτή θα σήκωνε
το κύριο βάρος της μάχης.
Τα πολεμικά πλοία και των δύο παρατάξε­
ων ήταν του ιδίου τύπου, σχεδόν όλα τριή­
ρεις. Παρουσίαζαν όμως μερικές ουσιώδεις,
όπως αποδείχθηκε, διαφορές. Ολα τα πολε­
μικά της περσικής παράταξης, είτε βαρβαρι­
κά είτε ελληνικά, διέθεταν πλήρες κατά­
στρωμα (δηλαδή κάλυπτε όλο το μήκος και το
πλάτος του σκάφους) και είχαν υπερυψωμέ­
νες τις πλώρες και τις πρύμνες τους, σε αντί-

θέση με τα αντίπαλα τους ελληνικά που δεν
διέθεταν καταστρώματα, συνεπώς ήταν πιο
χαμηλά. Τα πρώτα (με τα καταστρώματα και
τις ψηλές πλώρες-πρύμνες) ήταν πιο αξιό-
πλοα στις ανοικτές θάλασσες, πιο γρήγορα
(αυτό το πλεονέκτημα οφειλόταν κατά τον Κ.
Ράδο στην ξυλεία και την τεχνική κατασκευ­
ής που εφάρμοζαν στα ασιατικά ναυπηγεία)
αλλά ταυτόχρονα και πιο ευαίσθητα στους
πλευρικούς ανέμους, αφού λόγω του αυξημέ­
νου ύψους τους ήταν περισσότερο εκτεθει­
μένα. Τα ελληνικά σκάφη φαίνονταν πιο απλά
και πρωτόγονα, με λιγότερες ανέσεις, ενώ α­
νέπτυσσαν μικρότερη ταχύτητα, δεν ήταν ό­
μως τόσο ευάλωτα στους πλάγιους ανέμους
των κόλπων και όρμων αφού ήταν χαμηλά, και
συνεπώς λιγότερο εκτεθειμένα. Χαρακτηρι­
στικό του πιο άνετου χώρου που διέθεταν τα
περσικά πλοία ήταν το γεγονός ότι οι Πέρσες
επιβίβασαν σε αυτά με ευκολία 30, ακόμα και
40 στρατιώτες, οι οποίοι έλαβαν θέσεις πάνω
στο κατάστρωμα, ενώ στα ελληνικά συνήθως
επέβαιναν μόνο δέκα (στις τριήρεις των πε­
ρισσότερων πολιτειών) με λίγο περισσότε­
ρους στα αθηναϊκά (18,14 οπλίτες και τέσσε­
ρις τοξότες). Πρέπει να επισημανθεί πάντως
πως αυτή η υπερφόρτωση των περσικών
πλοίων δεν είχε τη θετική εξέλιξη (της υπε­
ροπλίας στις συγκρούσεις των επιβατών με­
ταξύ πλοίων) που προσδοκούσαν οι Πέρσες
αρχηγοί, γιατί τα πλοία τους με το επιπλέον
βάρος έγιναν ακόμα πιο δύσκολα στον χειρι­
Σύγχρονη άποψη της περιοχής
σμό τους, και συνεπώς μειώθηκε η ευελιξία
των στενών της Σαλαμίνας
τους. Το μειονέκτημα αυτό επιδεινώθηκε με
(φωτ. Ευάγγελος Τσακιράκης).
την αναπάντεχη (για τους Πέρσες που αγνο­
ούσαν τις τοπικές καιρικές συνθήκες) φου-
σκοθαλασσιά.
Οταν οι αρχηγοί έδωσαν το σύνθημα, ολό­
κληρος ο ελληνικός στόλος κατευθύνθηκε
προς τον αντίπαλο. Στην αρχή η κωπηλασία
δεν ήταν έντονη και μάλιστα οι ελληνικές
τριήρεις, προτού ακόμη συμπλακούν με τις ε­
χθρικές, έκαναν "κράττει", ενώ αμέσως μετά
άρχισαν να πισωδρομούν, χωρίς ωστόσο να
αλλάζουν μέτωπο. Επλευσαν δηλαδή προς τα
πίσω, κωπηλατώντας ανάποδα. Ο ελιγμός αυ­
τός, αρκετά δύσκολος για πληρώματα που
δεν ήταν άρτια εξασκημένα, πραγματοποιή­
θηκε με τρόπο προφανώς ανομοιόμορφο. Αυ­
τό ήταν επόμενο γιατί τα διάφορα πληρώμα­
τα των ελληνικών πόλεων είχαν βέβαια και
διαφορετικό βαθμό εκπαίδευσης. Επιπλέον,
κατά την υλοποίηση αυτής της κίνησης, φαί­
νεται πως έπαιξε κάποιο ξεχωριστό ρόλο η ι­
σχυρή κορινθιακή μοίρα (40 τριήρεις υπό τη
διοίκηση του Αδείμαντου), ωστόσο δεν έχου­
με περαιτέρω πληροφορίες. Πιθανότατα έ­
πλευσαν βόρεια και από το δεξιό κέρας όπου
βρίσκονταν αρχικά, πήραν τελικά θέσεις στο
κέντρο της ελληνικής διάταξης. Πάντως, η η­
θελημένη αυτή ανομοιομορφία στην εκτέλε­
ση του ελιγμού, όσο και ο ίδιος ο ελιγμός που
είχε σχεδιαστεί από τους Ελληνες ναυάρχους
αφενός για να κερδίσουν χρόνο και αφετέ-
ρου για να φέρουν τους Πέρσες στο στενό
μέρος του διαύλου (μεταξύ της νήσου Αγίου
Γεωργίου και του ακρωτηρίου Κυνόσουρα),
δημιούργησαν την εντύπωση στον Ξέρξη και
τους συμβούλους του, που παρακολουθού­
σαν από την πανοραμική θέση τους στο όρος
Αιγάλεω, ότι οι Ελληνες δεν είχαν το κατάλ­
ληλο ηθικό, συνεπώς ήταν εύκολη λεία για
τον περήφανο βασιλικό στόλο. Αμεσο αποτέ­
λεσμα αυτής της εντύπωσης, που γέμισε όλη
τη βασιλική ακολουθία με αισιοδοξία, ήταν η
εντολή του Ξέρξη για είσοδο στα στενά και
γενική επίθεση. Οταν έφθασε η εντολή (με
αγγελιαφόρους πάνω σε πλοία που είχαν α­
ποσπαστεί γι' αυτό τον σκοπό), το σύνολο
του βασιλικού στόλου (550-600 πλοία) έπλευ­
σε ορμητικά προς βορρά και αναπτύχθηκε
κατά μήκος της ακτογραμμής (μέσα στα στε­
νά), σχηματίζοντας μέτωπο σχεδόν τριών χι­
λιομέτρων, από το Πέραμα (όπου βρέθηκαν
τα φοινικικά πλοία που προηγούντο) μέχρι το
ακρωτήριο της Κυνόσουρας. Το σχέδιο του
Θεμιστοκλή εξελισσόταν με επιτυχία, οι Πέρ­
σες βρίσκονταν πλέον εντός των στενών και
στρέφονταν αριστερά (δυτικά) για να ναυμα­
χήσουν. Ο επικός αγώνας άρχιζε.
Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ
Βλέποντας πως οι αντίπαλοι τους βρίσκο­
νταν μέσα στο στενό και κατευθύνονταν επι­
θετικά εναντίον τους, έχοντας διανύσει σχε­
δόν τη μισή απόσταση, όλοι οι Ελληνες κυ­
βερνήτες που εκείνη τη στιγμή έκαναν
"κράττει", έδωσαν το σύνθημα της κίνησης
προς τα μπροστά και της εφόδου "πάση δυ­
νάμει". Σύμφωνα με την παράδοση, το σύνθη­
μα αυτό ήταν η κραυγή. "Δαιμόνιοι, μέχρι
πού τέλος πάντων θα υποχωρείτε;", το οποίο
μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα σε ολόκλη-
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΑΧΕΣ
 ρη τη γραμμή μάχης. Αν και το σύνθημα δεν
φαίνεται πολύ πρακτικό, και μάλλον δεν χρη­
σιμοποιήθηκε αυτή η φράση αλλά κάποιο χα­
ρακτηριστικό σάλπισμα, γεγονός είναι ότι α­
μέσως τα κουπιά των ελληνικών πλοίων πλα­
τάγισαν δυνατά πάνω στην ήσυχη θάλασσα
και όλα τα σκάφη κινήθηκαν αποφασιστικά
κατά των εχθρών, διαψεύδοντας εμπράκτως
την εντύπωση περί μειωμένου ηθικού των
Ελλήνων.
Οι Αθηναίοι (180 τριήρεις) στα αριστερά,
με το νησάκι του Αγίου Γεωργίου να στηρίζει
το πλευρό τους ώστε να μη κινδυνεύουν από
υπερκέραση, έπλευσαν ταχύτατα και συ­
γκρούστηκαν πρώτοι με τους Φοίνικες (200-
Οι Αθηναίοι 250 τριήρεις), οι οποίοι κατείχαν το δεξιό του
(180 τριήρεις) στα περσικού μετώπου. Η μεταξύ τους σύγκρου­
ση ήταν αυτή που έκρινε και την έκβαση της
αριστερά, με το
ναυμαχίας. Σύμφωνα με την παράδοση, πρώ­
νησάκι του Αγίου το το σκάφος του Αμεινία από τη Δεκέλεια
Γεωργίου να εμβόλισε το φοινικικό που προηγείτο των άλ­
στηρίζει το πλευρό
τους ώστε να μη
κινδυνεύουν από
υπερκέραση,
έπλευσαν ταχύτατα
και συγκρούστηκαν
πρώτοι με τους
Φοίνικες (200-250
τριήρεις), οι οποίοι
κατείχαν το δεξιό
του περσικού
μετώπου.
λων και το κατέστρεψε. Επειδή όμως το έμ­
βολο της αθηναϊκής τριήρους σφηνώθηκε
στο εχθρικό πλοίο, οι Ελληνες επιβάτες κτύ­
πησαν και εξόντωσαν τους αντίστοιχους Πέρ­
σες επί του πληγέντος πλοίου. Οι Φοίνικες έ­
τσι ατύχησαν διπλά, γιατί έχασαν ήδη από την
αρχή του αγώνα και τη ναυαρχίδα και τον η­
γέτη τους, ναύαρχο Αριαμένη, ο οποίος σκο­
τώθηκε αφού πρώτα πολέμησε ηρωικά, συμ­
μετέχοντας σε έφοδο επί του ελληνικού σκά­
φους! Στη συνέχεια, με τη βοήθεια και άλλων
αθηναϊκών πλοίων που στο μεταξύ είχαν πλη­
σιάσει, η τριήρης του Αμεινία απαγγιστρώθη-
κε από το μισοβυθισμένο εχθρικό και εξακο­
λούθησε με ζήλο τη δράση της. Ταυτόχρονα,
άλλα αθηναϊκά πολεμικά προσέβαλλαν με ε­
πιτυχία τα προπορευόμενα φοινικικά. Σε μια
άλλη περίπτωση, η τριήρης του Αθηναίου Λυ-
κομήδη, με εξαιρετική μαεστρία, έκοψε σύρ­
ριζα την πολυτελή διακόσμηση που έφερε
στην πλώρη του ένα εχθρικό σκάφος και το

Χάλκινη ασπίδα (μάλλον αναθηματική

και όχι για χρήση) και χάλκινος
κωδωνόσχημος θώρακας (Μουσείο
Ολυμπίας).
αιχμαλώτισε. Σε αυτή τη φάση της σύγκρου­
σης, τα ελληνικά πλοία εφάρμοζαν την τακτι­
κή του διέκπλου, στην οποία οι Φοίνικες δυ­
σκολεύονταν να αντιδράσουν με επιτυχία,
γιατί τα πολλά και υπερφορτωμένα σκάφη
τους στον στενό χώρο δεν μπορούσαν να
σταθεροποιηθούν, ώστε να σχηματίσουν ένα
συμπαγές μέτωπο, αλλά ούτε και να ελι-
χθούν, προκειμένου να αποφύγουν τα πλήγ­
ματα των επιδέξιων Αθηναίων κυβερνητών. Η
κατάσταση επιδεινώθηκε από την ανεπαρκή,
όπως φαίνεται, αναπλήρωση του σκοτωμένου
ναυάρχου Αριαμένη, γεγονός που στάθηκε α­
φορμή για να αναδειχθεί το πρόβλημα διοί­
κησης των Περσών. Δεν ανέλαβε αμέσως κά­
ποιος άλλος ικανός διοικητής, αντίθετα φαί­
νεται πως δημιουργήθηκε σχετική σύγχυση
για το ποιος θα αναλάμβανε τη χηρεύουσα
θέση. Ο Διόδωρος κατέγραψε με χαρακτηρι­
στικό τρόπο την κατάσταση: Το ναυτικό των
βαρβάρων καταλήφθηκε από σύγχυση, γιατί
οι προστάζοντες ήταν πάρα πολλοί και δεν έ­
διναν όλοι τις ίδιες διαταγές". Αν και τις πρώ­
τες εκείνες στιγμές όλες οι λεπτομέρειες ή­
ταν εις βάρος τους, οι Φοίνικες δεν πτοήθη­
καν. Ηταν έμπειροι και ικανοί ναυτικοί, γνώρι­
ζαν δε ότι ο Ξέρξης τούς παρακολουθούσε
(από τον θρόνο του στις πλαγιές του Αιγά­
λεω), και μάλιστα βασιζόταν κυρίως σε αυ­
τούς, οπότε έβαλαν τα δυνατά τους προκει­
μένου να εξισορροπήσουν τα πράγματα. Η
ώρα όμως περνούσε και κάποια στιγμή, γύρω
στις 9.00 π.μ., άρχισε να φυσά ο πολύ γνώρι­
μος στους Ελληνες της περιοχής νότιος άνε­
μος, σηκώνοντας κύμα (φουσκοθαλασσιά).
Τα περσικά πλοία που αγνοούσαν το
φαινόμενο αιφνιδιάστηκαν σε όλη τη
γραμμή του μετώπου τους και σύ­
ντομα άρχισαν να λοξοδρομούν
και να παρατιμονιάζουν (δηλ. .
έχαναν τη ρότα τους). Αυτό είχε ως συνέπεια
να εκθέτουν τα πλευρά τους στους επιτιθέ­
μενους Ελληνες, οι οποίοι δεν έχαναν ευκαι­
ρία και κάρφωναν τα έμβολα τους πάνω τους.
Η ναυμαχία εκείνες τις στιγμές είχε γενικευ­
θεί και ο αγώνας διεξαγόταν σκληρός σε ολό­
κληρο το θαλάσσιο πεδίο. Ο Διόδωρος και
πάλι, θέλοντας να τονίσει την καταλυτική ση­
μασία του ανέμου, σημειώνει: "ΚαΘώς οι κω­
πηλάτες δεν μπορούσαν να κάνουν τη δου­
λειά τους, πολλές από τις τριήρεις των Περ­
σών γύρισαν στο πλάι και εμβολίζονταν απα­
νωτό". Οι Ελληνες σε αυτή τη φάση είχαν α­
ποκτήσει σημαντικό επιχειρησιακό πλεονέ­
κτημα, γιατί τα χαμηλά σκάφη τους ήταν
καταλληλότερα, αφού επηρεάζονταν λιγότε­
ρο από τον πλευρικό άνεμο, συνεπώς οι κυ­
βερνήτες τους μπορούσαν να τα κατευθύ­
νουν εκεί όπου ήθελαν (είτε πάνω στο εχθρι­
κό είτε κατά μήκος των κουπιών του, ώστε
καταστρέφοντας τα να το ακινητοποιήσουν).
Αντίθετα, τα περσικά πολεμικά βρέθηκαν σε
δυσχερή θέση, γιατί ψηλότερα καθώς ήταν,
επηρεάζονταν περισσότερο από την ισχύ του
ανέμου, συνεπώς έχαναν την ευστάθεια τους
και δεν μπορούσαν να κυβερνηθούν με ακρί­ Μαρμάρινη παράσταση
βεια. Τη θέση των περσικών πλοίων επιδείνω­ πληγωμένου από βέλος
ναν ακόμη περισσότερο οι πολλοί άνδρες οπλίτη. Κατά τη ναυμαχία
που είχαν επιβιβαστεί σε αυτά (30-40 στρα­ της Σαλαμίνας Θα
τιώτες) και που τα καθιστούσαν ασταθέστε- σημειώθηκαν πολλά τέτοια
περιστατικά (από τον ναό
της Αφαίας Αθηνάς,
σήμερα στη Γλυπτοθήκη
του Μονάχου).
Ομοίωμα (ελληνικής)
τριήρους εξελιγμένου ρα. Υπό αυτές τις συνθήκες διεξαγωγής του
τύπου. Πιθανόν τέτοιες αγώνα, οι Ελληνες υπερίσχυαν και, όσο αυτό
διέ&εταν οι Ιωνες που γινόταν φανερό, τόσο ενθουσιάζονταν πε­
βρίσκονταν στο περσικό ρισσότερο και κτυπούσαν πιο σκληρά τους ε­
στρατόπεδο (Ναυτικό
χθρούς, οι οποίοι φαίνονταν να τα έχουν χα­
Μουσείο Πειραιά).
μένα σε τέτοιο βαθμό, ώστε μερικά πλοία
τους, στην προσπάθεια τους να ελιχθούν,
συγκρούονταν μεταξύ τους.
Λίγη ώρα αργότερα, οι Φοίνικες που πλέ­
ον πιέζονταν πολύ, είτε κατόπιν κάποιας ε­
ντολής είτε όχι (το πιθανότερο), ανέστρεψαν
και άρχισαν να κινούνται προς τα νότια, προ­
κειμένου να διαφύγουν από τη θανάσιμη πίε­
ση που τους ασκούσαν τα αθηναϊκά πλοία.
Αλλά στον περιορισμένο χώρο και υπό συν­
θήκες πίεσης και πιθανόν φόβου, μια τακτική
αναδίπλωση που εύκολα μπορούσε να δημι­
ουργήσει σύγχυση ανάμεσα στις μοίρες ενός
ετερόκλητου στόλου και γρήγορα να μετα­
τραπεί σε γενικευμένη διάλυση.
Οι κινήσεις των φοινικικών πλοίων εκτε­
λέσθηκαν με κάποια αταξία λόγω της στενό­
τητας του χώρου, με συνέπεια να συγκρου­
στούν μερικά πλοία τους μεταξύ τους (τα ο­
ποία βέβαια έμειναν στο έλεος των επιτιθέ­
μενων ελληνικών...) και να οδηγήσουν τα επό­
μενα σε αναγκαίους ελιγμούς αποφυγής. Το
αποτέλεσμα όλων αυτών των σπασμωδικών
ενεργειών ήταν να διαλυθεί η γραμμή μάχης
και να αρχίσουν να εισέρχονται κατά κύματα
πλέον τα αθηναϊκά πλοία στη διάταξη των
φοινικικών. Τα τελευταία αντιστάθηκαν όσο
μπορούσαν, αλλά σύντομα διαπίστωσαν πως
μπροστά στην αποφασιστικότητα και μαχητι­
κότητα των Αθηναίων, οι οποίοι εξακολου­
θούσαν να μάχονται με τάξη και συνοχή, οι α­
τομικές προσπάθειες δεν επαρκούσαν. Ταυ­
τόχρονα, τα πλοία που διέφευγαν, παρότι ξε­
περνούσαν σε ταχύτητα τους διώκτες τους,
δυσκολεύονταν να κινηθούν λόγω του μεγά­
λου συνωστισμού. Τα άλλα πλοία της βασιλι­
κής δύναμης, που έπλεαν με κατεύθυνση δυ­
τική, αναμειγνύονταν με τα φοινικικά, που
κατευθύνονταν νότια. Τόσο όμως η ανάμειξη
των γραμμών πλεύσης, όσο και η εικόνα των
ισχυρών Φοινίκων να οπισθοχωρούν κατα-
πτοημένοι, επέφερε τον κλονισμό σε ολόκλη­
ρη τη διάταξη μάχης του βασιλικού στόλου.
Παράλληλα, πολλοί Πέρσες τρομοκρατήθη­
καν όταν συνειδητοποίησαν ότι ολόκληρο το
δεξιό πλευρό της γραμμής τους, με τους ι­
σχυρότερους συμμάχους τους, είχε καταρ­
ρεύσει. Την ίδια στιγμή, οι επιτιθέμενοι Αθη­
ναίοι, με τον αέρα πλέον του νικητή, αφενός
καταδίωκαν τους Φοίνικες και αφετέρου
στρέφονταν προς τα δεξιά για να πλήξουν
από τα πλευρά και τα νώτα τις τριήρεις του
περσικού κέντρου. Οι τελευταίες, βαλλόμε­
νες τόσο από τα δυτικά (από τα σκάφη του
ελληνικού κέντρου) όσο και από τα βόρεια
και ανατολικά (από τους Αθηναίους), άρχισαν
να δέχονται τρομερή πίεση, να χάνουν συνέ­
χεια σκάφη και ταυτόχρονα να πλήττεται καί­
ρια το ηθικό τους. Υπό αυτές τις συνθήκες, η
γραμμή τους χαλάρωσε και κάθε πλοίο προ­
σπαθούσε πλέον να πολεμήσει μόνο του. Οι
ελληνικές τριήρεις έβρισκαν εύκολα στό­
χους και κάρφωναν αποφασιστικά τα έμβολα
τους, συντρίβοντας κουπαστές-καταστρώμα-
τα-ξύλα-κουπιά και ανθρώπινα κορμιά... Οι
μαχητές πάνω στα πλοία έδιναν τη δική τους
σκληρή μάχη, ρίχνοντας ακόντια, δόρατα και
βέλη, αλλά τη στιγμή που το έμβολο ενός ε­
χθρικού πλοίου έπληττε καίρια το σκάφος
τους, πολύ λίγα πράγματα μπορούσαν να κά­
νουν, είτε λόγω του γενικού πανικού που α­
κολουθούσε είτε λόγω της κλίσης που έπαιρ­
νε το κτυπημένο πλοίο και της κατάκλυσής
ΔΩΡΙΕΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Ή ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ
ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ (480 π.Χ.)
Ο Ηρόδοτος δίνει μία συγκεχυμένη περιγραφή των
Κύπριων πεζοναυτών ενώ για τους Δωριείς της Ασίας
αναφέρει απλά ότι είχαν ελληνικό οπλισμό. Κατά
συνέπεια η ιδιόμορφη στρατιωτική ενδυμασία η
οποία απεικονίζεται εδώ, προέρχεται από φοινικικό
κόσμημα της Σαρδηνίας, που κατασκευάστηκε το
480 π.Χ. και απεικονίζει με λεπτομέρεια έναν Ελληνα
πολεμιστή με κορινθιακό κράνος, σύνθετο θώρακα
"ελληνοκυπριακού" τύπου, περικνημίδες και
ασυνήθιστη ανάγλυφη ασπίδα σε σχήμα κεφαλιού
σάτυρου ή Πανός.
Το τραπεζοειδές σχήμα της ασπίδας με τις
ευθυτενείς πλευρές που ακολουθούν την ανατομία
του προσώπου, την καθιστά ιδανική για ακοντισμό
και λογχισμούς.
Το επιθετικό όπλο που φέρει είναι το "αρχαίο
ελληνικό γιαταγάνι", όπως το αποκαλούν οι
Αγγλοσάξωνες αρχαιολόγοι και
χρησιμοποιήθηκε συχνά ακόμη και στην
ηπειρωτική Ελλάδα σαν υποκατάστατο I
της κυρτής μάχαιρας ή κοπίδας.
Πιστεύεται ότι τόσο η κοπίδα και το
"αρχαίο ελληνικό γιαταγάνι"όσο και
οι σύνθετοι λινοθώρακες είναι
επινοήσεις ασιατικής προέλευσης
που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό
οπλοστάσιο κατά τον ύστερο 6ο
αιώνα π.Χ. (ενδυματολογική
έρευνα-εικονογράφηση:
Χρήστος Γιαννόπουλος για τις
Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
 Χάλκινο έμβολο τριήρους
(Ναυτικό Μουσείο
Πειραιά).
Χάλκινο αγαλμάτιο
Σπαρτιάτη
αξιωματικού των
αρχών του 5ου αι. π.Χ
Τέτοια εμφάνιση του από θαλασσινό νερό. Μ ό ν ο
πρέπει να είχε ο πολύ καλά εξασκημένα πληρώ­
αρχιστράτηγος ματα που διατηρούσαν την ψυ­
Ευρυβιάδης χραιμία τους κατάφερναν να
(Wadsworth
αντεπεξέλθουν σε τέτοιες δύ­
Museum,
Hartford). σκολες στιγμές, αλλά τέτοια
πληρώματα δεν υπήρχαν
χ\ πολλά σε έναν πολυεθνικό
στόλο με ετερόκλητες μοί­
ρες όπως ο περσικός. Κά­
ποιες φορές τα κτυπημέ­
να σκάφη ανατρέπονταν
τελείως και οι επιβαίνο­
ντες βρίσκονταν γρήγο­
ρα στη θάλασσα και σε
εξαιρετικά δυσμενή θ έ ­
ση. Εκείνες τις δραματι­
κές στιγμές, σύμφωνα με
τις κυριότερες πηγές, οι
Αιγινίτες αποδείχθηκαν
ασυναγώνιστοι, προξενώ­
ντας μεγάλες απώλειες
στους αντιπάλους τους.
Ενας κυβερνήτης τους
μάλιστα, ο Πολύκριτος,
I κατέλαβε τη θ έ σ η του
κορυφαίου της σύ­
γκρουσης μαζί με τον
5 Αθηναίο Αμεινία.
Ι Δεν προέρχονταν
πάντως μόνο από την
ελληνική παράταξη ό­
σοι διακρίθηκαν. Σύμ­
φωνα πάντα με τις κύ­
ριες πηγές, τα πλη-
k ρώματα των περ-
! ντων οι Αθηναίοι, Αιγινίτες και Μεγαρείς, οι
σικών πολε-
μικών επέδειξαν γενναιότητα και έδωσαν
σκληρή μάχη παρά την απρόσμενη εξέλιξη
της σύγκρουσης. Ο θάνατος πάνω στα πλοία
τους αρκετών ηγετών του βασιλικού στρατο­
πέδου (Αριαμένης, Αριαβίγνης, Συέννεσις) α­
ποδεικνύει την αξιοσύνη και την αναμφισβή­
τητη ανδρεία τους. Εκείνοι μάλιστα που πο­
λέμησαν με χαρακτηριστική, αν και αδικαιο­
λόγητη, γενναιότητα ήταν οι Ιωνες, οι οποίοι
είχαν εκστρατεύσει με τον Ξέρξη κατά των ο­
μοφύλων τους. Ως δικαιολογία προέβαλαν
ότι ήθελαν να αποφύγουν την επισειόμενη
κατηγορία για σύμπραξη με τους συμπατριώ­
τες τους, και συνεπώς προδοσία του βασιλιά-
δυνάστη τους. Επιπλέον, φοβούντο το πολύ
πιθανό ενδεχόμενο αντεκδικήσεων σε βάρος
των συγγενών τους στην Ιωνία, σε περίπτωση
που δεν επεδείκνυαν "νομιμόφρονα" συμπε­
ριφορά. Την "άψογη" αυτή παρουσία των Ιώ­
νων ναυτικών στη Σαλαμίνα, σε βάρος βέβαια
των ομοφύλων τους, παρατήρησε και επικρό­
τησε ο ίδιος ο Ξέρξης. Είναι χαρακτηριστικό
ότι κάποια στιγμή Φοίνικες ναυτικοί αποβιβά­
στηκαν στην παραλία μπροστά στο όρος Αι­
γάλεω και κατέφυγαν στην Αυλή του βασιλιά,
προκειμένου να κατηγορήσουν τους ανταγω­
νιστές τους Ιωνες για δ ή θ ε ν προδοσία. Ο
Ξέρξης όμως που έβλεπε τα πάντα, όχι μόνο
δεν δέχθηκε τις άδικες κατηγορίες, αλλά τι­
μώρησε, με θάνατο τους συκοφάντες...
Παρά τη γενναιότητα που επέδειξαν τα
περισσότερα περσικά πληρώματα, οι Ελλη­
νες αποδείχθηκαν πραγματικά ανυπέρβλη­
τοι. Και ήταν επόμενο, αφού τα δικά τους κί­
νητρα ήταν απείρως σημαντικότερα. Προπά­
οποίοι γνώριζαν ότι δεν είχαν περιθώρια ήτ-
τας και πολεμούσαν, κυρίως οι πρώτοι, υπό
τα βλέμματα των οικογενειών και των φιλι­
κών τους προσώπων, που βρίσκονταν στη Σα­
λαμίνα και παρακολουθούσαν με αγωνία την
πορεία της μάχης, ξεπέρασαν τον εαυτό
τους σε επιδεξιότητα και αποφασιστικότητα.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι οι
Ελληνες ήταν ξεκούραστοι, ενώ τα περσικά
πληρώματα είχαν περάσει το προηγούμενο
βράδυ κωπηλατώντας.
Υπό αυτές τις συνθήκες, όσο περνούσε η
ώρα, όλο και περισσότερα περσικά πλοία ανέ-
κρουαν πρύμνη και προσπαθούσαν να διαφύ­
γουν από τους θανάσιμους εναγκαλισμούς
των ελληνικών τριήρεων. Κάποια στιγμή, είτε
με διαταγή διοικητή μοίρας είτε, το πιθανό­
τερο, χωρίς αυτήν, όλα τα πλοία της περσι­
κής παράταξης εγκατέλειψαν τη σύγκρουση
και έσπευσαν προς τη νοτιοανατολική διέξο­
δο του στενού προκειμένου να διαφύγουν.
Πολλά πλοία κατόρθωσαν και έφθασαν στον
Φαληρικό όρμο, όπου και συγκεντρώθηκαν.
Εκεί αργότερα έπλευσαν και τα πλοία της αι­
γυπτιακής μοίρας που δεν είχαν λάβει μέρος
στη μάχη. Τα ελληνικά πληρώματα, έχοντας
νιώσει ήδη τα φτερά της νίκης να τους στε­
φανώνουν, ενέτειναν τις προσπάθειες τους
για να περιορίσουν τις δυνατότητες διαφυ­
γής των εχθρών. Αρκετές τριήρεις και κυβερ­
νήτες διακρίθηκαν στον νέο αυτό ρόλο, του
κυνηγού, με τους Αμεινία και Πολύκριτο να
είναι και πάλι ανάμεσα στους πρώτους.
Με τη δύση του ηλίου, όταν ο ουρανός
βάφτηκε με τα καταπληκτικά μενεξεδιά χρώ­
ματα του αττικού φθινοπώρου, η οριστική
διαφυγή των Περσών στο Φάληρο και η παρα­
μονή των ελληνικών πολεμικών στο πεδίο
της ναυμαχίας, σήμαναν το τέλος της κοσμοϊ­ Η περιοχή όπου εικάζεται ότι
βρισκόταν το μνημείο των
στορικής σύγκρουσης. Μ ε θ υ σ μ έ ν ο ι από τη
Σαλαμινομάχων
χαρά της επιτυχίας, οι Ελληνες ναυτικοί περι- (φωτ. Ευάγγελος Τσακιράκης).
συνέλεξαν όσους ναυαγούς μπόρεσαν και
προφανώς αποτελείωσαν όσα εχθρικά πλοία
ήταν μισοβυθισμένα. Κάποια στιγμή, μάλλον
το ίδιο απόγευμα, οι ελληνικές τριήρεις περι­
κύκλωσαν το νησάκι της Ψυττάλειας, όπου α­
ποβίβασαν άγημα από οπλίτες και τοξότες,
υπό τη διοίκηση του Αθηναίου Αριστείδη. Οι
Ελληνες προσέβαλαν την περσική φρουρά
που είχε εγκατασταθεί εκεί πριν από τη ναυ­
μαχία (4.000 άνδρες) και, έπειτα από σύντομη
μάχη, την εξόντωσαν μέχρις ενός. Οι Πέρσες
στρατιώτες, έχοντας παρακολουθήσει ιδίοις
όμμασι την έκβαση της σύγκρουσης, προφα­
νώς δεν κατέληξαν σε αισιόδοξα συμπερά­
σματα για τη μελλοντική τους τύχη.
Το σχέδιο του Θεμιστοκλή είχε στεφθεί
με απόλυτη επιτυχία. Οι Ελληνες, με το ηθικό
τους τελείως ανυψωμένο, πανηγύριζαν είτε
πάνω στα πλοία είτε στην ξηρά και αλληλο-
συγχαίρονταν για τη σωτηρία τους. Ολοι εί­
χαν πολεμήσει όσο καλύτερα μπορούσαν, αλ­
λά αναμφίβολα οι Αθηναίοι, που είχαν κατα-
βάλει πρώτοι τους επικίνδυνους Φοίνικες, ά­
ξιζαν τους μεγαλύτερους επαίνους. Αλλά και
οι Αιγινίτες φαίνεται πως ξεχώρισαν για την
επιδεξιότητα τους. Ερωτηματικά παραμέ­
νουν μόνο τόσο σχετικά με τη θ έ σ η στην ο­
ποία είχαν ταχθεί οι Κορίνθιοι όσο και για τη
συμβολή τους στη μάχη. Κατά μια άποψη, εί­
χαν αναλάβει τη φύλαξη των βόρειων διαβά­
σεων προς τον κόλπο της Ελευσίνας, ώστε να
μη μπορέσουν να εισέλθουν στο πεδίο της
σύγκρουσης τα αιγυπτιακά πλοία. Ενας τέτοι­
ος δευτερεύων ρόλος όμως δεν φαίνεται πι-
«Τριήρεις σε καταδίωξη». Πίνακας του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ.
 ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΘΩΡΑΚΟΦΟΡΟΣ ΟΠΛΙΤΗΣ (489-479 π.Χ.)
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο Αθηναίος πολιτικός Αριστείδης ανέλαβε τη
διοίκηση των Αθηναίων οπλιτών που περιφρουρούσαν τις ακτές της
Σαλαμίνας. Αμέσως μετά το τέλος της ναυμαχίας τούς αποβίβασε στο νησί
της Ψυττάλειας, όπου και κατασφαγίασαν το περσικό άγημα το
οποίο ενέδρευε τους Ελληνες ναυαγούς.
Σε αντίθεση με τους πεζοναύτες των τριήρεων που
ήταν συνήθως αθωράκιστοι, οι οπλίτες των
παράκτιων φρουρών έφεραν πλήρη θωράκιση:
αττική λοφιοφόρο περικεφαλαία, σύνθετο
θώρακα από στιλβωμένο λινάρι, δέρμα και
μεταλλικά ελάσματα, στιλβωμένες
περικνημίδες, οπλιτική ασπίδα, νυκτικό
δόρυ και αμφίστομο ξίφος. Το έμβλημα
της ασπίδας είναι το γνωστό
"γοργόνειο" που εδώ απεικονίζεται με
την τεχνοτροπία των αττικών
εργαστηρίων (ενδυματολογική
έρευνα-εικονογράφηση: Χρήστος
Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
 θανό να ανατέθηκε στη δεύτερη ισχυρότερη
μοίρα του ελληνικού στόλου, η οποία ήταν
και έμπειρη και ιδιαίτερα αξιόμαχη. Εναν τέ­
τοιο ρόλο θα μπορούσαν κάλλιστα να αναλά­
βουν οι 16 τριήρεις των Σπαρτιατών ή κάποια
άλλη μοίρα με ακόμα λιγότερα πλοία. Αλλω­
στε, αφνιδιασμός των Ελλήνων από την αιγυ­
πτιακή μοίρα δεν ήταν δυνατόν να επιτευ­
χθεί, αφού αυτοί κατείχαν όλες τις ακτές της
νήσου και μπορούσαν να παρατηρούν σε κά­
θε περίπτωση την κίνηση των εχθρών και να
ενημερώνουν ανάλογα, ώστε να υπάρξει έ­
γκαιρη αντίδραση. Η απόσταση από τα στενά
των Μεγάρων, όπου βρισκόταν η αιγυπτιακή
μοίρα, μέχρι τη βορινή είσοδο του στενού
της Σαλαμίνας όπου διεξήχθη η ναυμαχία εί­
ναι αρκετά μεγάλη, ώστε να επιτρέπει την έ­
γκαιρη ελληνική ανάπτυξη ύστερα από τη λή­
ψη του κατάλληλου σήματος. Η ευνοϊκή αυτή
διαμόρφωση του πεδίου της σύγκρουσης ε­
πέτρεψε στους Ελληνες, τηρώντας την αρχή
της οικονομίας δυνάμεων, να μη διαθέσουν
πλοία εναντίον μιας ενδεχόμενης απειλής εκ
μέρους των Αιγυπτίων, εκτός ίσως από μερι­
κά (μπορεί αυτά να ήταν κορινθιακά αλλά
προφανώς δεν ήταν όλα). Με δεδομένο ότι
στις αρχαίες πηγές δεν μνημονεύονται τα αι­
γυπτιακά σκάφη, ενώ αντίθετα γίνονται εκτε­
ταμένες αναφορές στη γενναιότητα των Κο­
ρινθίων, κάτι που επιπλέον βεβαιώνεται και
από διάφορα σχετικά μνημεία, συμπεραίνου­
με ότι οι μεν Αιγύπτιοι επέδειξαν ατολμία και
δεν προχώρησαν βαθύτερα, πέρα από τα στε­
νά των Μεγάρων, οι δε Κορίνθιοι συμμετεί­
χαν ενεργά και δυναμικά στην κυρίως σύ­
γκρουση, ταγμένοι μάλλον στο κέντρο κοντά
στους άλλους Πελοποννήσιους που βρίσκο­
νταν δεξιά. Η αντίθετη σκέψη προσκρούει
στην περίεργη υπόθεση πως η ελληνική πα­
ράταξη είχε χαρακτηριστικά λοξής φάλαγ­
Ομοίωμα αθηναϊκής
τριήρους του 5ου αι. π.Χ. γας, με 180 αθηναϊκές τριήρεις στα αριστερά,
Κατασκευάσθηκε για το οι οποίες επιτέθηκαν και προσέβαλαν τον α­
Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου ντίπαλο πρώτες και το κέντρο και τη δεξιά
από τον Χρ. Σιμωνίδη με πτέρυγα να ακολουθούν έχοντας 148 τριή­
βάση σχέδια του J. Coates. ρεις συνολικά.
Η τριήρης «Ολυμπιάς»
κατασκευάσθηκε με βάση
στα ίδια σχέδια.
ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ
Ούτε ο Ηρόδοτος ούτε ο Αισχύλος κά­
νουν λόγο για τις απώλειες της σύγκρουσης,
προτιμώντας να μιλήσουν με αοριστίες και να
αφήσουν έτσι ανοικτό το πεδίο σε κάθε εί­
δους υπερβολές (500 βυθισμένα περσικά
πλοία κλπ.). Ο Εφορος μας έδωσε τους αριθ­
μούς, οι οποίοι γίνονται δεκτοί και από τους
σύγχρονους ιστορικούς. Σύμφωνα με αυ­
τούς, οι ηττημένοι Πέρσες έχασαν τουλάχι­
στον 200 πλοία, βυθισμένα και κατεστραμμέ­
να, έναντι 40 των νικητών Ελλήνων. Μερικοί
συγγραφείς εκτιμούν ότι υπήρξε και άγνω­
στος αριθμός αιχμαλωτισμένων περσικών
πλοίων, αλλά αυτό δεν μπορεί να εξακριβω­
θεί, και αν υπήρξαν, σίγουρα δεν ήταν τόσα
ώστε να τύχουν ιδιαίτερης μνείας από τους ι­
στορικούς ή τους ποιητές. Οι αριθμοί αυτοί
(200 περσικά έναντι 40 ελληνικών) φαίνονται
λογικοί και σύμφωνοι με τη γενική πορεία της
μάχης.
Η ελληνική πλευρά όμως είχε ένα ακόμα,
σημαντικότατο πλεονέκτημα. Αφού σχεδόν
όλοι οι Ελληνες ναυτικοί γνώριζαν κολύμβη­
ση, μπόρεσαν να φθάσουν σε κάποιο φιλικό
έδαφος ή να επιζήσουν μέχρι να τους περι­
συλλέξουν φίλιες τριήρεις. Από τους 8.000
άνδρες συνεπώς που είχαν την ατυχία να
βρεθούν στα νερά του Σαρωνικού (40 πλοία
επί 200 άτομα), λιγότεροι από τους μισούς χά­
θηκαν σε αυτά (1-2.000), ενώ στον συνολικό
αριθμό απωλειών πρέπει να υπολογιστούν
και εκείνοι (άγνωστος αριθμός) που κτυπή­
θηκαν πάνω σε πλοία που δεν βυθίστηκαν.
Αντίθετα ο βασιλικός στόλος, τα πληρώματα
του οποίου σε μεγάλο αριθμό, σύμφωνα με
τις αρχαίες πηγές, δεν γνώριζαν να κολυ­
μπούν (για τους ναύτες αυτό είναι μάλλον υ­
περβολικό, προπάντων για τους Φοίνικες και
τους Ιωνες, αλλά ίσχυε προφανώς για όσους
είχαν επιβιβαστεί στα σκάφη ως αγήματα εμ­
βολής, στρατιώτες από τις χώρες του ιρανι­
κού οροπεδίου), θ ρ ή ν η σ ε τεράστιο αριθμό
νεκρών λόγω πνιγμού μαχητών, σχεδόν την
πλειοψηφία των 44.000 άτυχων που βρέθη-
καν στη θάλασσα (200 πλοία επί 220 κατά μέ­
σον όρο άτομα). Ανάλογη τύχη επεφυλάχθη-
κε βέβαια και σε όσους Πέρσες κατόρθωναν
να κολυμπήσουν ως την ακτή της Σαλαμίνας,
όπου τους περίμεναν οι Αθηναίοι οπλίτες για
να τους θανατώσουν επιτόπου ή στην ευτυ­
χέστερη περίπτωση να τους αιχμαλωτίσουν.
Ομοια τύχη περίμενε, όπως είδαμε, και ολό­
κληρη τη φρουρά της Ψυττάλειας (4.000 άν­
δρες).
Ο τελικός απολογισμός δείχνει την περσι­
κή πλευρά να έχει υποστεί πανωλεθρία. Εχα­
σε το 1/3 των σκαφών (τουλάχιστον 200
πλοία) και το 1/4 των πληρωμάτων τους (περί
τους 30-35.000 άνδρες), ενώ το ηθικό των υ­
πολοίπων, όπως και της ηγεσίας τους, είχε
καταρρεύσει.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ
Η συντριπτική ήττα του βασιλικού στόλου
που πραγματοποιήθηκε μπροστά στα μάτια
του ίδιου του ηγεμόνα του, έπληξε όχι μόνο
το κύρος αλλά προπάντων το ηθικό των ασια­
τικών στρατευμάτων. Μάλιστα, επηρεάσθηκε
το ηθικό όχι μόνο των απλών στρατιωτών που
υπέστησαν (όπως συμβαίνει πάντα σε όλους
τους πολέμους) το σύνολο των δυσμενών α­
ποτελεσμάτων μιας μάχης (τραυματισμοί, α­
πώλεια αγαπητών φίλων, συστρατιωτών, κα­
ταστροφή χρήσιμων υλικών κλπ.), αλλά και
της ηγεσίας τους. Ο Ίδιος ο Ξέρξης προβλη­
ματίσθηκε ιδιαίτερα για το τι έπρεπε πλέον
να πράξει, αφού είχε περιέλθει σε δυσχερή
θ έ σ η , λόγω της ήττας και του επερχόμενου
χειμώνα. Η τελική απόφαση του να αποσυρ­
θ ε ί ο ίδιος και να αφήσει τον Μαρδόνιο να ε­
παναλάβει την εκστρατεία τον επόμενο χρό­
νο, ήταν αποτέλεσμα του αδιεξόδου στο ο­
ποίο βρέθηκε. Πιθανότατα, ο Σίκκινος με τις
κατάλληλες συμβουλές-έμμεσες απειλές του
Θεμιστοκλή να έπαιξε και εδώ καταλυτικό ρό­
λο, αλλά το σίγουρο είναι πως με τις θαλάσ­
σιες γραμμές συγκοινωνιών-ανεφοδιασμού
του να κινδυνεύουν από τον νικητή ελληνικό
στόλο, η θ έ σ η του στρατεύματος του εντός
μιας εχθρικής χώρας, χωρίς πολλούς πόρους,
ήταν ιδιαίτερα επισφαλής.
Οπως γίνεται γενικά δεκτό, σε περίπτωση
περσικής επιτυχίας στη ναυμαχία, ο ελληνι­
κός κόσμος θα βρισκόταν σε απελπιστική θ έ ­
ση. Με τα στρατιωτικοπολιτικά δεδομένα της
εποχής, θα ήταν εύκολη υπόθεση η επίθεση
στην Πελοπόννησο, όχι βέβαια από τον φυ­
λασσόμενο Ισθμό, αλλά από κάποια ανατολι­
κή παραλία την οποία οι Πέρσες θα μπορού­
σαν να προσεγγίσουν με ευκολία έχοντας
πλέον τη ναυτική κυριαρχία. Η γενική κατάρ­
ρευση τότε θα ήταν μόνο θ έ μ α χρόνου. Αν
συνέβαινε αυτό και η Ελλάδα μετατρεπόταν
σε κατακτημένη χώρα, όπως έγινε με την Ιω­
νία λίγα χρόνια νωρίτερα, η πολιτιστική δημι­
ουργία θα ανακοπτόταν. Με δεδομένες βέ­
βαια τις γνώσεις μας για τα ελληνικά πολιτι­
στικά επιτεύγματα των αιώνων που ακολού­
θησαν, μπορούμε να φανταστούμε ότι οι συ­
νέπειες για τον κόσμο ολόκληρο θα ήταν κα­
ταλυτικές.
Προς μεγάλη ανακούφιση λοιπόν των
Ελλήνων, λίγες η μ έ ρ ε ς μετά τη ναυμαχία (αρ­
χές Οκτωβρίου του 480 π.Χ.), οι Πέρσες,
στρατός και στόλος, αποχώρησαν από την
Αττική, στην οποία επανήλθαν οι κάτοικοι
της. Δ ε ν ήταν όμως πια οι ίδιοι άνθρωποι, οι
καταπτοημένοι, πικραμένοι, κατηφείς πρό­
σφυγες που έφευγαν με τα λίγα υπάρχοντα
τους πριν από μερικές εβδομάδες, αποθέτο­
ντας τις ελπίδες τους στις απόψεις ενός
στρατηγού. Ηταν πλέον οι γεμάτοι υπερηφά­
νεια, χαμογελαστοί, παλαίμαχοι της Σαλαμί­
νας. Ηταν εκείνοι που την κρίσιμη ιστορική
ώρα φώναξαν ένα βροντερό "παρών" και με
τις αποφάσεις και τα μπράτσα τους, που ανε­
βοκατέβαζαν τα μακριά κουπιά και έσκιζαν τη
θάλασσα οδηγώντας προς τη νίκη, έγραψαν
οι ίδιοι την ιστορία της σωτηρίας της πατρί­
δας τους.
Μαρμάρινη πλάκα
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ στην οποία
ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ καταγράφηκε η
γενναιότητα των
Η επική μάχη ανάμεσα στο ναυτικό των πεσόντων
δύο αντιμαχόμενων δυνάμεων στα νερά της Κορινθίων κατά τη
Σαλαμίνας, εκτός από τη στρατιωτική, είχε ναυμαχία της
μεγάλη σημασία και σε άλλους τομείς. Αντί­ Σαλαμίνας
θ ε τ α απ' ό,τι συνηθιζόταν, στη σύγκρουση (Επιγραφικό
Μουσείο Αθηνών).
και επιτυχία των Ελλήνων συνέβαλαν λιγότε­
ροι από 5.000 οπλίτες, σχετικά εύποροι δηλα­
δή αστοί και αριστοκράτες, και περισσότεροι
από 70.000 ναύτες-ερέτες, οι οποίοι ανήκαν
στις κατώτερες οικονομικοκοινωνικά τάξεις,
στον υποδεέστερο σε κύρος και δικαιώματα
"ναυτικό όχλο" των πόλεων. Το χαρακτηριστι­
κό αυτό, το οποίο έγινε αντιληπτό από τους
σύγχρονους της ναυμαχίας πολίτες, προσέ­
δωσε (και εξακολουθεί να προσδίδει) ιδιαίτε­
ρη πολιτική σημασία στη νίκη. Δ ε ν ήταν μόνο
νίκη των Ελλήνων κατά των "βαρβάρων" της
Ασίας, ήταν και νίκη των απλών φτωχών αν­
θρώπων του λαού κατά των υπηρετών-δού-
λων ενός μονάρχη. Ηταν νίκη της δημοκρα­
τίας κατά του αυταρχισμού.
Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι ανώνυ­
μες λαϊκές μάζες που απάρτιζαν το ανυπόλη-
πτο "πλήθος", συμπιεσμένες στα στενά κατα­
στρώματα των τριήρεων, με όπλα τους τη μυ­
ϊκή δύναμη και το ε λ ε ύ θ ε ρ ο φρόνημα, συμ-
 μετείχαν ενεργά σε μια κορυφαία σύγκρου­
ση, στην οποία έδωσαν τον καλύτερο εαυτό
τους. Οι ελληνικοί ελιγμοί πριν και κατά τη
σύγκρουση υπήρξαν επιτυχείς, κάτι που απο­
δεικνύει την απόλυτη πειθαρχία πλεύσης και
την αποτελεσματική εκπαίδευση που είχε
προηγηθεί. Τα ελληνικά έμβολα έκαναν
θραύση στον εχθρικό στόλο, γιατί καταφέρο-
νταν με την απαιτούμενη δεξιοτεχνία αλλά
και την κατάλληλη ταχύτητα. Αυτό σημαίνει
αφενός ότι οι ναυτικοί στο κατάστρωμα κυ­
βερνούσαν το πλοίο σωστά, αφετέρου ότι οι
κωπηλάτες στο κύτος κατέβαλλαν προσπά­
θ ε ι ε ς υψηλής έντασης, προκειμένου να επι­
τυγχάνονται οι αναγκαίοι ρυθμοί κίνησης. Οι
άνθρωποι του λαού που χειρίζονταν τα κου­
Αφίσα του δήμου πιά, ιδροκοπώντας ο ένας δίπλα ή πάνω στον
Αμπελακιών με αφορμή άλλο, σε σχετικά απροστάτευτες θέσεις, πο­
τις εορταστικές λέμησαν βουβά αλλά με θάρρος ακατάβλητο
εκδηλώσεις για τη και χαρακτηριστικό φιλότιμο. Η συμβολή
επέτειο της ναυμαχίας τους στην επίτευξη της νίκης ήταν
(φωτ. Ευάγγελος καθοριστική. Η επίγνωση αυτής
Τσακιράκης).
της συμβολής αναπτέρωσε το
συλλογικό ηθικό των λαϊκών τά­
ξεων. Πριν από τη ναυμαχία ήταν
το "πλήθος", ο "λαός", συνήθως
χωρίς ιδιοκτησία γης και δικαιώ­
ματα, στον οποίο οι γαιοκτήμο-
νες-οπλίτες δεν εμπιστεύο­
νταν την υπεράσπιση της πα­
τρίδας έναντι των επιβουλέ-
ων. Στην κορυφαία προηγού­
μενη αναμέτρηση, στην πε­
διάδα του Μαραθώνα (490
π.Χ.), στη γραμμή της οπλιτικής φάλαγγας εί­
χαν ταχθεί μόνο οι ιδιοκτήτες, οι οποίοι κέρ­
δισαν και ολόκληρη τη δόξα. Μ ε τ ά τη ναυμα­
χία στη Σαλαμίνα, η αντίληψη αυτή άλλαξε.
Ηταν πλέον οι άνθρωποι του λαού που είχαν
πάρει την υπόθεση της πατρίδας στα στιβα­
ρά χέρια τους και με αρετές τους την υπομο­
νή, το πείσμα και την πειθαρχία, υπό την επι­
δέξια καθοδήγηση ικανών ηγετών, οι σημα­
ντικότεροι των οποίων ήταν εκλεγμένοι, επέ­
τυχαν τον θρίαμβο κατά των "βαρβάρων". Οι
τελευταίοι όσο γενναία και αν πολέμησαν
στη Σαλαμίνα -και όλες οι μαρτυρίες συνηγο­
ρούν προς αυτό- όσο και αν πιέζονταν από
την αυστηρή ματιά του ίδιου τους του βασι­
λιά, ηττήθηκαν γιατί δεν διέθεταν τα υψηλά
κίνητρα που κινητοποιούσαν τους Ελληνες
(υπεράσπιση ελευθερίας, πατρίδας, οικογέ­
νειας, τρόπου ζωής και αξιοπρέπειας).
Ο σύγχρονος ιστορικός Αλέξανδρος Δ ε ­
σποτόπουλος συνόψισε με ενάργεια τις αξίες
και τα ιδανικά των Σαλαμινομάχων: "Οι ελεύ­
θεροι πολίτες των ελληνικών πόλεων, στις ο­
ποίες η ελευθερία μαζί με την ευψυχία ήταν
η υπέρτατη αξία, αγωνίστηκαν υπέρ βωμών
και εστιών με ανδρεία και αυταπάρνηση".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ
ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2000.
(2) ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, έκδ. Μουσείου,
Χανιά 1992.
(3) P. Connolly: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ
ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Σιδερής, Αθήνα 1995.
(4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,
Εκδοτική Αθηνών, 1977.
(5) W. Tarn: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ
ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, εκδ.
Φόρμιγξ, Αθήνα 1998.
(6) P. Connolly: GREECE AND ROME AT WAR,
Greenhill books, 1998.
(7) J. Hanson: ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ
ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2005.
(8) R. Barell: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, εκδ. Ρώσση,
Αθήνα 1994.
(9) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ - ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΚΑΙ
ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία»
τχ. 69, εκδ. Επικοινωνίες, Αθήνα 2003.
(10) M.C. Amouretti, Fr. Ruze: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ
ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Πατάκης,
Αθήνα 2001.
(11) Εμ. Νελλόπουλος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ,
εκδ. Φλώρος, Αθήνα.
(12) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ, περ. «Πόλεμος
και Ιστορία» τχ. 21, εκδ. Επικοινωνίες, Αθήνα 1999.
(13) Κ. Ρόδος: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ,
εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2004.
(14) P. Green: ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ,
εκδ. Τουρίκης, Αθήνα 2004.
(15) Δ. Γαρουφαλής: ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ,
εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2003.
(16) Γ. Ψαρουλάκη: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ,
περ. «Παγκόσμια Πολεμική Ιστορία» τχ. 5,
Αθήνα 2006.
(17) Πλουτάρχου: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, εκδ. Κάκτος,
Αθήνα 1991-2.
(18) Ηροδότου: ΙΣΤΟΡΙΕΣ, εκδ. Γκοβόστης,
Αθήνα 1995.
(19) Διόδωρου Σικελιώτη: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ,
εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992.
(20) Μ. Καμπούρη: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ,
εκδ. Επικοινωνίες Α.Ε., Αθήνα 2006.
ΑΙΓΥΠΤΙΟΣ ΠΕΖΟΝΑΥΤΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ (480 π.Χ.)
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο "οι Αιγύπτιοι... φορούσαν δικτυωτά
κράνη και ήταν οπλισμένοι με κοίλες ασπίδες με φαρδιά στεφάνη,
δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία... φορούσαν θώρακες και είχαν
μακριά μαχαίρια". Γα "δικτυωτά" κράνη που αναφέρει ο
«Πατέρας της Ιστορίας» (καθώς και οι "δικτυωτοί" περσικοί
θώρακες) είναι κατασκευασμένα από συρραμένα τεμάχια
δέρματος ή λιναριού σε σχήμα ρόμβου ή τετραγώνου που
δημιουργούν το οπτικό αποτέλεσμα της ανάγλυφης
δικτυωτής επιφάνειας. Ο θώρακας που παρουσιάζεται στη
συγκεκριμένη αναπαράσταση δεν είναι ο
συνηθισμένος λινοθώρακας του ναυτικού των
Αχαιμενιδών αλλά μία αιγυπτιακή επινόηση, με
βασικό υλικό το ανθεκτικό δέρμα του
κροκοδείλου. Η "μεγάλη μάχαιρα" που
αναφέρει ο Ηρόδοτος είναι το αμφίστομο
ξίφος με την σκυθοιρανική κερασφόρα
χειρολαβή, που απεικονίζεται στα ανάκτορα
της Περσέπολης να φέρεται από Αιγυπτίους
ή Ινδούς ενόπλους υποτελείς του Μεγάλου
Βασιλιά. Το μακρύ λινό ένδυμα με τα
κόκκινα κρόσια που φέρει ο πεζοναύτης
κατονομάζεται από τον Ηρόδοτο ως
"καλόσιρις "και οι λόχοι των
Αιγυπτίων ή Αιθιόπων πεζοναυτών
που το φορούν ονομάζονται
"καλασίριοι" (ενδυματολογική
έρευνα - εικονογράφηση: Χρήστος
Γιαννόπουλος για τις Εκδόσεις
ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).
ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑ TOY ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ
«ΤΟΥΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΕ, ΛΟΙΠΟΝ, ΝΑ
ΕΤΟΙΜΑΣΤΟΥΝ ΓΙΑ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ ΘΑ
ΗΤΑΝ ΤΟ ΞΥΛΙΝΟ ΤΕΙΧΟΣ. ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ
ΕΔΙΝΕ 0 ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΚΑΙ 01 ΑΘΗΝΑΙΟΙ
ΘΕΩΡΗΣΑΝ ΟΤΙ ΗΤΑΝ ΠΙΟ ΣΩΣΤΗ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΗΣΜΟΛΟΓΩΝ, ΠΟΥ ΔΕΝ
ΗΘΕΛΑΝ ΝΑ ΤΟΥΣ ΑΦΗΣΟΥΝ ΝΑ
ΝΑΥΜΑΧΗΣΟΥΝ...».
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ!, «ΠΟΛΥΜΝΙΑ»
Ο
Ηρόδοτος, στο βιβλίο «Πολυμνία»
του μνημειώδους έργου του «Ιστο-
ρίαι», αναφέρεται στους χρησμούς
που ζήτησαν και έλαβαν οι Αθηναίοι από το
μαντείο των Δελφών σχετικά με την αντιμετώ­
πιση του περσικού κινδύνου.
Ο αρχικός χρησμός που έδωσε η Πυθία,
με το όνομα Αριστονίκη, απογοήτευσε την α­
θηναϊκή αντιπροσωπεία. Παρακινούσε τους
Αθηναίους να εγκαταλείψουν την πόλη τους,
διότι προέβλεπε την καταστροφή της: «Αμοι­
ροι τι κάθεστε; Φύγετε στις εσχατιές της
γης... φύγετε λοιπόν από το άδυτο (ενν. των
Δελφών) και ψυχωθείτε για τις δυστυχίες
σας» (1). Τότε ο Τίμων, γιος του Ανδρόβουλου,
τον οποίο ο Ηρόδοτος χαρακτηρίζει ως σημα­
ντικό πολίτη των Δελφών, συμβούλευσε τους
Αθηναίους να ζητήσουν δεύτερο χρησμό, αυ­
τή τη φορά όμως ως ικέτες. Οι Αθηναίοι υπά­
κουσαν και η Πυθία τούς έδωσε έναν πιο ελπι­
δοφόρο χρησμό: «Δεν μπορεί η Αθηνά να κάμ­
ψει τον Ολύμπιο Δία, μόλο που τον παρακαλεί
με λόγια πολλά και σοφία γεμάτα, αλλά και πά­
λι θα σου πω τον λόγο αυτό, σκληρό σαν το
διαμάντι. Οταν &α έχουν κυριευτεί όσα ορίζει
ο Κέκροψ και όσες βαθιές σπηλιές έχει ο Κι­
θαιρώνας, τότε ο παντεπόπτης Δίας θα δώσει
στην Τριτογενή (ενν. την Αθηνά) ξύλινο τείχος
το μόνο απόρθητο, σωτήριο για σε και τα παι­
διά σου. Μην περιμένεις ατάραχος το ιππικό
και το πολύπληθο πεζικό που έρχεται από στε­
ριά, μα υποχώρησε γυρίζοντας τα νώτα και θα
Γ. Χ. ΚΟΥΦΟΓΙΩΡΓΟΣ
Φιλόλογος - Ιστορικός
Μ.Α. Μεσαιωνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
έλθει η ώρα να πολεμήσεις, θεία Σαλαμίνα,
θα γίνεις αιτία να χάσουν μάνες τα παιδιά, ό­
ταν θα σπέρνονται της Δήμητρας οι καρποί ή
όταν θα θερίζονται».
Ο δεύτερος χρησμός ανακούφισε κάπως
τους Αθηναίους απεσταλμένους (θεωρούς), οι
οποίοι τον κατέγραψαν και επέστρεψαν στην
πόλη τους για να τον ανακοινώσουν. Η ανακοί­
νωση του χρησμού όμως προκάλεσε ποικίλες
ερμηνείες, και ειδικότερα προβλημάτισε τους
Αθηναίους η συνεκφορά «ξύλινα τείχη». Δύο
ερμηνείες επικράτησαν. Από τη μια πλευρά, οι
πιο ηλικιωμένοι πολίτες ερμήνευσαν τη φράση
«ξύλινα τείχη» ως οχυρωματικό έργο. Σε προ­
γενέστερες εποχές ένα ξύλινο τείχος προφύ­
λασσε την Ακρόπολη της Αθήνας, συνεπώς
θεωρούσαν ότι ο χρησμός τούς συμβούλευε
να οχυρωθούν σε αυτή και να προβάλλουν α­
ντίσταση.
Η άλλη πλευρά ερμήνευσε τα «ξύλινα τεί­
χη» ως πλοία. Κατά την άποψη αυτή, οι Αθη­
ναίοι έπρεπε να αγνοήσουν κάθε άλλη μορφή
αντίστασης στην ξηρά και να καταφύγουν στη
θάλασσα στηριζόμενοι στον στόλο τους. Αλλά
οι υποστηρικτές της αντίστασης στην Ακρό­
πολη διαφωνούσαν και προειδοποιούσαν ότι,
αν οι Αθηναίοι στηρίζονταν στον στόλο τους,
θα καταστρέφονταν, σύμφωνα με τη φράση
του χρησμού: «Θεία Σαλαμίνα, θα γίνεις αιτία
να χάσουν μάνες τα παιδιά».
Την ώρα εκείνη της διχογνωμίας έλαβε τον
λόγο ο Θεμιστοκλής και αντέκρουσε αυτή την
άποψη. Κατά τη γνώμη του, εάν ο θ ε ό ς εννο­
ούσε ότι οι Αθηναίοι θα καταστραφούν στη
Σαλαμίνα, δεν θα χρησιμοποιούσε τον όρο
«θεία», αλλά κάποιον άλλο με αρνητική σημα­
σία. Σύμφωνα με τον Θεμιστοκλή, ο όρος αυ­
τός ήταν ευνοϊκό σημάδι για τους Αθηναίους
και συμφώνησε με εκείνους που υποστήριζαν
ότι η Αθήνα έπρεπε να στηριχθεί στον στόλο
της και να επιδιώξει ναυμαχία με τις περσικές
δυνάμεις.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Αθηναίοι εν­
στερνίσθηκαν τις απόψεις του Θεμιστοκλή. Ο
Πλούταρχος επιβεβαιώνει αυτή την ερμηνεία,
αλλά τοποθετεί χρονικά τον χρησμό λίγο πριν

τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Ο Ηρόδοτος αντί­
θετα τον τοποθετεί πριν από το συνέδριο
στον Ισθμό, και μάλιστα τον αναφέρει δύο φο­
ρές: μια πριν από το συνέδριο στον Ισθμό και
άλλη μια φορά προτού πραγματοποιηθεί η εκ­
κένωση της Αττικής. Συνεπώς, δημιουργού­
νται ερωτηματικά γύρω από τη χρονολόγηση
των χρησμών. Προηγούνται οι χρησμοί των γε­
γονότων ή τα ακολουθούν; Αλλωστε, είναι πι­
θανή και μια άλλη εκδοχή. Οι χρησμοί μπορεί
να κατασκευάσθηκαν από τον Θεμιστοκλή,
μαζί με άλλα «σημεία» (για παράδειγμα, την ε­
ξαφάνιση του «οικουρού όφεως»), προκειμέ­
νου να επιτύχει την εκκένωση της πόλης και
την αντιμετώπιση της περσικής εισβολής με
τη δύναμη του στόλου. Είναι γνωστό ότι ο Θε­
μιστοκλής υποστήριζε σταθερά και επίμονα τη
δημιουργία ικανού στόλου που θα καθιστούσε
την Αθήνα θαλασσοκράτειρα.
Πράγματι, ο Θεμιστοκλής, ήδη από το 493
π.Χ., είχε συλλάβει ένα φιλόδοξο σχέδιο, ώστε
να καταστήσει την Αθήνα ναυτική δύναμη. Ο
Ηρόδοτος σημειώνει ότι υποστήριξε αυτό το
σχέδιο όταν συσσωρεύτηκε στο δημόσιο τα­
μείο ένα μεγάλο ποσό, προερχόμενο από τα
μεταλλεία του Λαυρίου. Το ποσό αυτό υπολο­
γίζεται από τον Αριστοτέλη στα 100 τάλαντα ή
600.000 αττικές δραχμές. Ενώ οι Αθηναίοι αρ­
χικά σκόπευαν να μοιραστούν το ποσό, αφού
πρώτα θα αφιέρωναν τη δεκάτη στους θεούς,
ο Θεμιστοκλής τούς απέτρεψε και αντιπρότει­
νε να ναυπηγήσουν 200 πλοία, με στόχο να τα
χρησιμοποιήσουν εναντίον της Αίγινας. Τελι­
Οι Πέρσες καταλαμβάνουν
κά, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο στόλος ναυ­ την Ακρόπολη.
πηγήθηκε, αλλά δεν χρησιμοποιήθηκε για τον Οι ελάχιστοι Αθηναίοι,
οι οποίοι παρέμειναν εκεί,
αρχικό του σκοπό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο α­
ερμηνεύοντας κατά γράμμα τον
ριθμός των 200 πλοίων που αναφέρει ο Ηρό­ χρησμό της Πυθίας,
δοτος δεν συνάδει με τους υπολογισμούς των σφαγιάστηκαν (αναπαράσταση
άλλων ιστορικών. Μάλλον ο Ηρόδοτος διασώ­ Η. Μ. Herget/NGS)
ζει τον αρχικό αριθμό πλοίων που προέβλεπε
το σχέδιο του Θεμιστοκλή, αλλά στην πραγμα­
τικότητα ναυπηγήθηκαν 100 τριήρεις.
Μολονότι ο Θεμιστοκλής αντιμετώπισε
πολλά προβλήματα από τους πολιτικούς του
αντιπάλους, κατόρθωσε να πραγματοποιήσει
το σχέδιο του σε μεγάλο βαθμό: το 480 π.Χ. οι
Αθηναίοι διέθεταν 147 έτοιμα πολεμικά πλοία
και 53 εφεδρικά. Οι Αθηναίοι είχαν πλέον
στραφεί προς τη θάλασσα και το γεγονός αυ­
τό τους ωφέλησε μακροπρόθεσμα, διότι είχαν
στα χέρια τους μια ικανή ναυτική δύναμη που
-εφόσον συμπληρωνόταν και με άλλα πλοία-
θα τους καθιστούσε ανταγωνιστικούς τόσο έ­
ναντι των Περσών, όσο και έναντι κάθε επι­
βουλής. Αντίθετα, όσοι Αθηναίοι φάνηκαν δύ­
σπιστοι απέναντι στις συμβουλές του Θεμι­
στοκλή και δεν κατέφυγαν στην Τροιζήνα, τη
Σαλαμίνα και την Αίγινα, κατασκεύασαν ξύλινο
τείχος και οχυρώθηκαν στην Ακρόπολη, όπου
όμως εξοντώθηκαν από τους Πέρσες, μετά
την κατάληψη και λεηλασία της Αθήνας από
τον Ξέρξη.
(1) Σε όλα τα αποσπάσματα η μετάφραση είναι
του Αγγέλου Βλάχου. Βλ. Αγγελος Βλάχος, Ηροδό­
του Ιστορίαι, τόμ. Γ, σα. 128-132, εκδ. Δημ. Ν. Παπα-
δήμα, ΑΘήνα 1978.
ΤΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΛΟΙΟ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ
ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΠΟΛΛΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΡΙΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΑ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΩΝ, ΜΕ ΕΚΕΙΝΟΝ

ΠΟΥ ΔΙΕΘΕΤΕ ΠΙΟ ΠΡΟΗΓΜΕΝΑ ΟΠΛΑ ΝΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΕΙ.

ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΟΜΩΣ 01 ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΕΙΧΑΝ

ΠΑΡΟΜΟΙΟ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ, ΜΕ ΕΛΑΦΡΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ

ΜΑΛΙΣΤΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΥΝΕΠΩΣ

ΔΕΝ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ ΣΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΟ ΠΛΟΙΟ, ΤΗΝ ΤΡΙΗΡΗ,

ΟΣΟ ΣΕ ΑΛΛΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ.

Καλλιτεχνική απεικόνιση μιας αρχαίας ελληνικής τριήρους

(δημοσιεύεται με την άδεια της Zvezda/Plastimodellismo-
colour image is courtesy ofZvezda).
 Ο πραγματικός εφευρέτης της τριή­
ρους παραμένει άγνωστος, όπως ε­
ξάλλου και ο ακριβής χρόνος δημι­
ουργίας της. Κατά μια άποψη που είναι γενι­
κά αποδεκτή, το πλοίο πρωτοκατασκευάσθη-
κε στην προηγμένη ναυτικά χώρα της Φοινί­
κης, στην πόλη της Σιδώνας συγκεκριμένα,
και διαδόθηκε από τους Φοίνικες ναυτικούς
στον υπόλοιπο κόσμο της Μεσογείου. Από
σωζόμενη γλυπτή παράσταση επιβεβαιώνε­
ται ότι οι Φοίνικες γνώριζαν τη διήρη τουλά­
χιστον από τον 8ο αι. π.Χ. (εποχή που χρονο­
λογήθηκε το ανάγλυφο), αν όχι και νωρίτερα.
Κατά συνέπεια, οι σχετικές έρευνες είχαν
ήδη ξεκινήσει εκεί και λογικά, ως επόμενο
βήμα σε μια εξελικτική πορεία, ακολούθησε
η επινόηση της τριήρους.
Η επινόηση της
Στον μητροπολιτικό ελληνικό χώρο, που
τριήρους προέκυψε
βέβαια βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με
από την ανάγκη του την Ανατολή, ο πρώτος που κατασκεύασε
οργανωμένου τριήρεις ήταν, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία
κράτους της του Θουκυδίδη, ο Κορίνθιος Αμεινοκλής της
Κορίνθου να μεγάλης οικογένειας των Βακχιάδων. Η ναυ­
καταπολεμήσει τους πήγηση φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε στα
τέλη του 8ου αι. (πιθανόν το 705 π.Χ.), όταν
πειρατές που στην Κόρινθο κυβερνούσε ο Περίανδρος, ο
λυμαίνονταν τους οποίος, αν και τύραννος, θεωρείτο ένας από
θαλάσσιους τους επτά σοφότερους Ελληνες της εποχής
δρόμους, του. Ως άνθρωπος λοιπόν με φρόνηση και
παρεμποδίζοντας διορατικότητα, ο Περίανδρος κατανόησε τη
σημασία που θα είχε για μια πολιτεία όπως η
το εμπόριο των Κόρινθος του 8-7ου αι. π.Χ. (που ζούσε από
Κορινθίων με τις το θαλάσσιο εμπόριο) η κατασκευή ενός ι­
αποικίες τους. σχυρού πολεμικού πλοίου, ανώτερου από
όλα όσα χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Ενός
δηλαδή οπλικού μέσου, το οποίο θα έδινε
στους χρήστες του τεχνολογικό προβάδισμα
έναντι των υπαρκτών και πιθανών αντιπάλων
του.
Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται πως η επινόη­
ση της τριήρους προέκυψε από την ανάγκη
του οργανωμένου κράτους της Κορίνθου να
καταπολεμήσει τους πειρατές που λυμαίνο­
νταν τους θαλάσσιους δρόμους, παρεμποδί­
ζοντας το εμπόριο των Κορινθίων με τις α­
ποικίες τους. Οι πειρατές χρησιμοποιούσαν
ελαφρά και γρήγορα πλοία, ώστε να είναι σε
θ έ σ η να προλαβαίνουν τα εμπορικά, να τους
επιτίθενται και να διαφεύγουν άμεσα με τη
λεία τους. Για την αποτελεσματική αντιμετώ­
πιση τους χρειαζόταν ένα πλοίο με ταχύτητα
μεγαλύτερη απ' όλα τα προηγούμενα και με
οπλισμό τέτοιο που να μπορεί να πλήττει τα
αντίπαλα, να τα πλήττει ως πλοίο εναντίον
πλοίου και όχι ως πλήρωμα εναντίον πληρώ­
ματος, όπως συνέβαινε στις πολεμικές επι­
χειρήσεις.
Οι πεντηκοντόροι, τα επικρατέστερα ε­
κείνη την εποχή πολεμικά σκάφη (8ος αι.
π.Χ.), δεν διέθεταν την απαιτούμενη ταχύτη­
τα για μια τέτοια αποστολή, γιατί κινούντο με
50 συνολικά κουπιά, διατεταγμένα ανά 25 σε
συνεχή σειρά, σε καθεμία πλευρά του σκά­
φους. Στις παράλιες πόλεις της Ιωνίας φαίνε­
ται πως είχε επινοηθεί η διάταξη των κουπιών
σε δύο σειρές, η μια επάνω στην άλλη, εφεύ­
ρεση που μάλλον γνώριζαν οι Κορίνθιοι ναυ­
τικοί. Το πλοίο που είχε τέτοια διάταξη κου­
πιών, συνεπώς και αντίστοιχη θ έ σ η για τους
κωπηλάτες, ονομαζόταν διήρης και διέθετε
100 περίπου κουπιά που του εξασφάλιζαν τα­
χύτητα μεγαλύτερη της πεντηκοντόρου.
Αργότερα, ο Αμεινοκλής τόλμησε να προσθέ­
σει και τρίτη σειρά κουπιών, τα οποία έτσι αυ­
ξήθηκαν στα 150, θέλοντας μάλλον να βελ­
τιώσει ακόμη περισσότερο την ταχύτητα
πλεύσης. Η επιτυχία της κατασκευής έγκειτο
στον αρμονικό συνδυασμό που επιτεύχθηκε
μεταξύ της περιορισμένης μεγέθυνσης του
σκάφους σε μήκος, ύψος και πλάτος και της
σημαντικής αύξησης της κινητήριας δύνα­
μης προώθησης του (από 50 κωπηλάτες σε
150-170).
Οι Κορίνθιοι έφεραν πραγματική επανά­
σταση με το νέο πλοίο τους, τα κατασκευα­
στικά δεδομένα του οποίου προσπαθούσαν
να κρατήσουν μυστικά. Σύντομα, όμως, απο­
καλύφθηκαν, αφού το πλοίο ήταν ορατό σε
πολλούς παρατηρητές, και έτσι η τριήρης
διαδόθηκε στον ελληνικό κόσμο αλλά και
στους γειτονικούς λαούς, ενώ η χρήση της ε­
πεκτάθηκε και στις πολεμικές συγκρούσεις,
κατά τις οποίες αναδείχθηκε σε ιδιαίτερα α­
ποτελεσματικό όργανο. Τον 5ο αι. π.Χ. ήταν
πλέον ο κυρίαρχος τύπος πολεμικού πλοίου
στον κόσμο του Αιγαίου και γνωστός σε όλη
τη Μεσόγειο. Τον χρησιμοποιούσαν οι Φοίνι­
κες, οι Ελληνες, αλλά και οι Κίλικες, οι Κάρες,
οι Πάμφυλοι, οι Αιγύπτιοι κλπ.
Κατά τους Μηδικούς πολέμους, οι επανα­
στατημένοι Ιωνες χρησιμοποιούσαν κυρίως
τριήρεις, όπως άλλωστε και οι συμπατριώτες
τους Ελληνες της μητροπολιτικής χώρας σε
όλες τις κρίσιμες συγκρούσεις στη θάλασσα
(Λάδη, Αρτεμίσιο, Σαλαμίνα, Μυκάλη, Ευρυ-
μέδοντα ποταμό κλπ.). Τα σκάφη όμως δεν ή­
ταν όλα όμοια μεταξύ τους, αλλά διέθεταν
παραλλαγές και βελτιώσεις. Αυτά της ναυμα­
χίας στη Σαλαμίνα, για παράδειγμα, ήταν
πρώιμου τύπου, πιο απλά ως κατασκευές, χω­
ρίς κατάστρωμα και περιττά στοιχεία.
Η τριήρης παρέμεινε σε χρήση για περισ­
σότερα από 400 χρόνια (700-300 π.Χ. περί­
που), οπότε και υποσκελίστηκε από άλλα με­
γαλύτερα σκάφη (τετρήρεις, πεντήρεις κλπ.),
που ανταποκρίνονταν επιτυχέστερα στις δια­
φοροποιημένες ανάγκες του ναυτικού πολέ­
μου.
ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Ατυχώς δεν σώζεται καμία αυθεντική
τριήρης (είναι γεγονός ότι το ξύλο δεν αντέ­
χει πολύ στον χρόνο), ενώ ακόμη και οι παρα­
στάσεις της σε γραφική απεικόνιση είναι σπά­
νιες, πιθανόν λόγω της δυσκολίας να αποδο­
θ ε ί πιστά η πολύπλοκη κατασκευή. Υπάρχουν
μόνο μερικές αναπαραστάσεις, η σπουδαιό­
τερη των οποίων είναι αυτή του περίφημου
πλέον ανάγλυφου Lenormant στην Ακρόπολη
(410-400 π.Χ.), καθώς και ζωγραφικές παρα­
στάσεις σε αγγεία, όπως η αναπαράσταση
της πρύμνης στον αμφορέα του Τάλω. Στην
επιτάφια στήλη του Δημοκλείδη (Εθνικό

J.F. COATES
ΧΛΑΛΟΗ i?SS
Αρχαιολογικό Μουσείο) εικονίζεται το περί­
γραμμα πλώρης με έμβολο, ενώ στην επιτά­
φια στήλη του Δημητρίου (Γλυπτοθήκη Μ ο ­
νάχου) παριστάνεται πάλι η πλώρη, σε αντίθε­
τη όμως φορά, με έμβολο, επωτίδες (πλάγιες
προεκτάσεις της πλώρης) και παρεξειρεσία
(ξύλινη κατασκευή που προεξείχε στα πλάγια
του σκάφους και φιλοξενούσε την τρίτη σει­
ρά κωπηλατών, τους θρανίτες). Εξίσου σημα­
ντική βέβαια για τον υπολογισμό διαφόρων
δεδομένων για το πλοίο είναι και η συμβολή
των νεωσοίκων του Πειραιά (του ύστερου
5ου αι. π.Χ.), που σχημάτιζαν έναν από τους
μεγαλύτερους πολεμικούς ναύσταθμους της
αρχαιότητας, του ναυστάθμου της Ζέας, με­
ρικοί από τους οποίους ανακαλύφθηκαν και
μετρήθηκαν πολύ πρόσφατα (εντός της θά­
λασσας). Επιπλέον, έχουμε τις σχετικές ανα­
φορές που γίνονται στην αρχαία γραμματεία
(σε έργα των Ηρόδοτου, Αισχύλου, Θουκυδί­
δη, Διόδωρου Σικελιώτη, Πλούταρχου κ.ά.),
σε επιγραφές και διάφορα αρχειακά κείμενα,
όπως στα αρχεία των επιμελητών του νεωρί­
ου και στη συγγραφή της σκευοθήκης του Φί­
λωνος.
ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΣΚΑΦΟΥΣ
Η τριήρης ήταν ένα πλοίο μακρόστενο (ό­
πως είναι συνήθως τα πολεμικά), ταχύ, χαμη­
λό, με ξύλινο σκάφος, ρηχή καρίνα και σχετι­
κά ελαφρά και απλή στο σύνολο της κατα­
σκευή.
Οι διαστάσεις στις οποίες φαίνεται να κα­
ταλήγουν οι περισσότεροι συγγραφείς είναι:
Πλάγια δεξιό όψη, κάτοψη
και τομές πρυμναίου,
πρωραίου και κεντρικού
τμήματος τριήρους
(«Ολυμπιάς»). Πάνω δεξιά:
ο σημαδεμένος πήχης 3x3
που προορίζεται για την
κατασκευή κουπιού. Κάτω
δεξιά: σχεδιάγραμμα για
κατανόηση της θέσης των
οπών, από τις οποίες
εξέρχονται τα κουπιά της
σειράς των θαλαμιτών.
33-37 μ. μήκος (κατά την επικρατέστερη εκ­
δοχή), αν και δεν λείπουν αναφορές που κά­
νουν λόγο ακόμα και για 40 μ., 3,50-4,40 μ.
πλάτος και 2,10-2,50 μ. ύψος πάνω από τη θά­
λασσα (με τα ύφαλα να υπολογίζονται σε 1 μ.).
Οι υπολογισμοί αυτοί προκύπτουν με βάση α­
φενός τις διαστάσεις των νεωσοίκων που εί­
χαν κατασκευαστεί στον μεγάλο πολεμικό
ναύσταθμο της Αθήνας, στη Ζέα, προκειμέ­
νου να προφυλάσσονται τα σκάφη, και αφετέ­
ρου τον αριθμό των κωπηλατών (85 σε κάθε
πλευρά), καθώς και το μήκος της παρεξειρε-
σίας.
Το πλοίο αποτελείτο από το κυρίως σκά­
φος («σκαρί» ή «γάστρα»), το οποίο ήταν ε­
λαφρύ, συνήθως από ξύλο δρυός (βελανι­
διάς) στην τρόπιδα (το αρχικό ισχυρό ξύλο
πάνω στο οποίο «κτίζεται» όλο το υπόλοιπο
σκάφος) και από ακόμα ελαφρύτερο ξύλο
(φτελιά ή πλάτανο) στους τρεις ζωστήρες
(συνεχές ξύλο που τοποθετείτο οριζόντια ώ­
στε να αποτελεί τη «ραχοκοκκαλιά» του πλοί­
ου) που το περιέβαλλαν. Τους ζωστήρες ενί­
σχυαν τα υποζώματα, χοντρά σκοινιά που πε-
ριέσφιγγαν τα ξύλινα μέρη του σκάφους.
Οσον αφορά το υλικό κατασκευής, αναπό­
φευκτα υπήρχε ποικιλία ανάλογα με τις δυνα­
τότητες κάθε κατασκευαστή. Σώζεται σχετι­
κά η πολύ κατατοπιστική μαρτυρία του Θεό­
φραστου: «Το έλατο, λοιπόν, το πεύκο και το
αγριοκυπάριοοο είναι γενικά χρήσιμα στη
ναυπηγική, διότι οι τριήρεις και τα πολεμικά
πλοία κατασκευάζονται από έλατο, λόγω της
ελαφρότητας του, και τα εμπορικά πλοία από
πεύκο επειδή δεν σαπίζει. Μερικοί όμως
φτιάχνουν και τριήρεις από αυτό επειδή δεν
 βρίσκουν αρκετό έλατο. Στη Συρία και στη
Φοινίκη χρησιμοποιούν κέδρο, μια και δεν
μπορούν να προμηθευτούν αρκετό πεύκο.
Στην Κύπρο όμως χρησιμοποιούν την κου­
κουναριά, αφού στο νησί φύεται αυτό το δέν­
δρο και φαίνεται πως είναι καλύτερο από το
πεύκο τους. Τα περισσότερα μέρη γίνονται
από αυτά τα ξύλα. Η καρίνα όμως των τριη­
ρών γίνεται από βελανιδιά, για να αντέχει τη
νεώλκηση. Τα «στραβόξυλα»... για τις τριή­
ρεις μερικοί τα κατασκευάζουν από κουκου­
ναριά, επειδή είναι ελαφριά..., τα καπόνια (ί­
σια ξύλα) γίνονται από μελιό, μαυρομουριά
και φτελιά...».
Εγκάρσια πάνω στο σκάφος, δύο μπροστά
και δύο πίσω, στο ίδιο ύψος με τον ψηλότερο
ζωστήρα, προεξείχαν προς τα πλάγια δύο δο­
κοί. Στους μπροστινούς, που βρίσκονταν
στην πλώρη και ονομάζονταν επωτίδες (λέγο­
νταν έτσι γιατί έμοιαζαν με αυτιά που προε-
Κάτοψη μοντέλου
τριήρους (ιδιοκατασκευή ξείχαν από το πλοίο) κρεμόταν η άγκυρα, ενώ
1/72 από τον Σταμάτη στους δοκούς της πρύμνης στερεώνονταν τα
Παπανικολάου, φωτ. δύο πηδάλια. Στον χώρο ανάμεσα στους δο­
Στέλιος Δεμηράς/Model
κούς αυτούς, κατά μήκος του σκάφους, δια­
Expert).
μορφωνόταν, και ταυτόχρονα ακουμπούσε ε­
πάνω τους, μια στενή ξύλινη εξέδρα που ονο­
μαζόταν παρεξειρεσία ή πάροδος. Σε αυτή
καθόταν η τρίτη σειρά κωπηλατών, που ήταν
και η πολυαριθμότερη, οι θρανίτες.
Στην πλώρη υπήρχε μια μικρή επίπεδη ε­
ξέδρα («ικρίο»), που έφθανε μέχρι το άκρο
του πλοίου, στην οποία έστεκε ο αξιωματικός
παρατηρητής (ο «πρωράτης»), ενώ η παράδο­
ση επέβαλλε την κάπως καλλιτεχνική απόλη­
ξη του ακραίου ξύλινου δοκού (στη γλώσσα
των ναυτικών «κοράκι της πλώρης»), ο οποί­
ος συναρμοζόταν κάθετα με τους άλλους, ο­
ριζόντια τοποθετημένους, ξύλινους δοκούς
που διέτρεχαν όλο το σκάφος. Η απόληξη αυ­
τή ονομαζόταν «ακροστόλιον» και συνδυαζό­
ταν με έ ν θ ε τ ο υ ς οφθαλμούς στα διπλανά
της πλώρης πλάγια τμήματα. Οι ζωγραφιστοί
αυτοί οφθαλμοί βάφονταν με διάφορα χρώ­
ματα και, σε συνδυασμό με το υπόλοιπο χρώ­
μα της πλώρης, δημιουργείτο η εντύπωση ότι
το πλοίο είχε στην μπροστινή του όψη μάτια.
Αν, δε, υπολογίσουμε τις επωτίδες, που έμοι­
αζαν με αυτιά, και τα κουπιά, που προεξείχαν
σαν πτερύγια, όλο το πλοίο παρουσιαζόταν
ως ζωντανός θαλάσσιος οργανισμός!
Στην πρύμνη βρισκόταν το πηδάλιο, το ο­
ποίο αποτελούσαν δύο χοντρά κουπιά με πε-
πλατυσμένη απόληξη (αντίστοιχα με των ση­
μερινών σκαφών, που έχουν χειροκίνητο, ξύ­
λινο πηδάλιο στην πρύμνη), από ένα σε κάθε
πλευρά του σκάφους, που ενώνονταν με ένα
άλλο κάθετο σε αυτά, τον «οίακα». Τα κουπιά
αυτά χειριζόταν αξιωματικός που έφερε τον
τίτλο του «κυβερνήτη» και στεκόταν σε μι­
κρή εξέδρα κατάλληλα διαμορφωμένη γι' αυ­
τή την επίπονη εργασία («ικρίο»), ενώ εκεί ή­
ταν και η θ έ σ η του τριήραρχου, του ανώτε­
ρου αξιωματικού στο πλοίο. Η πρύμνη είχε
και αυτή καλλιτεχνική απόληξη, υπερυψωμέ­
νη σε σχέση με το υπόλοιπο σκάφος, που ο­
νομαζόταν «άφλαστον» και διέφερε από
πλοίο σε πλοίο. Επάνω της ήταν στερεωμένο
ένα κοντάρι, η «στυλίς», που άλλοτε έφερε
σημαία, άλλοτε πινακίδα με το όνομα του
σκάφους και άλλοτε το έμβλημα κάποιας θ ε ­
ότητας. Από το διακριτικό αυτό ξεχώριζαν
συνήθως τα πλοία των διαφόρων κρατών, σε
περίπτωση που δεν υπήρχε κάποιο άλλο γνώ­
ρισμα, όπως τοποθέτηση ασπίδων κατά μή­
κος της παρεξειρεσίας ή σημαίας επάνω στον
κεντρικό ιστό.
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ
Στην ισχυρή Α θ ή ν α ο ναυπηγός («αρχιτέ­
κτων») επιλεγόταν μεταξύ των πολλών ειδι­
κών που παρουσιάζονταν. Δ ε ν είναι βέβαιο
ότι ήταν στην πραγματικότητα ναυπηγός, με
την έννοια της ειδικής γνώσης, αλλά μάλλον
επρόκειτο για εργολάβο ή (με σύγχρονη ορο­
λογία) manager, ο οποίος οργάνωνε όλη την ε­
πιχείρηση ναυπήγησης, έχοντας δικό του συ­
νεργείο με ειδικούς (ναυπηγούς, ξυλουργούς
κλπ.) και μη εργάτες. Ενδεχομένως υπήρχαν
τέτοιοι εργολάβοι, οι οποίοι σχετίζονταν άμε­
σα ή έ μ μ ε σ α με το εμπόριο ξυλείας.
Ολη η εργασία γινόταν σε ένα απλό ναυ­
πηγείο, εγκατεστημένο σε κάποια βολική πα­
ραλία, με τα ξύλα χωμένα στην άμμο. Οπωσ­
δήποτε χρησιμοποιούσαν εργαλεία, κατά πά­
σα πιθανότητα ξύλινα (π.χ. κανόνες βαθμονο­
μημένους για τις μετρήσεις), όπως κάνουν α­
κόμα και σήμερα στα μικρά ναυπηγεία. Η τε­
χνική ναυπήγησης μεταδιδόταν από μάστορα
σε νέο εργάτη, αλλά και από οικογένεια σε οι­
κογένεια, λόγω της υφιστάμενης παράδοσης
να ακολουθείται το επάγγελμα του γονέα.
Τα πλοία ναυπηγούντο όμοια μεταξύ τους
στα περισσότερα και βασικότερα μέρη τους.
Αυτό εξυπηρετούσε και την οικονομία της ε­
πιχείρησης, γιατί επιτυγχάνοντας μεγάλο
βαθμό τυποποίησης του παραγόμενου προϊό­
ντος επιτυγχάνονταν και μεγάλης κλίμακας
οικονομίες, κατά συνέπεια μικρότερα κόστη
κατασκευής και άρα μεγαλύτερα κέρδη. Προ­
φανώς, ο παραγγελιοδόχος ζητούσε πάντα έ­
ναν σεβαστό αριθμό σκαφών και όχι μερικές
μονάδες, ενώ κάποιες φορές (σε περίπτωση
πολεμικής ανάγκης) η ταχύτητα της κατα-

σκευής έπαιζε καθοριστικό ρόλο. Την εποχή
του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν ο Καλ-
λικρατίδας πολιορκούσε την αθηναϊκή δύνα­
μη του Κόνωνα στη Μυτιλήνη, στα ναυπηγεία
της Αττικής κατασκευάσθηκαν ταχύτατα 110
νέες τριήρεις, οι οποίες έσπευσαν να κατα-
ναυμαχήσουν τους Σπαρτιάτες στις Αργινού-
σες (405 π.Χ.).
Εκεί όπου ο κατασκευαστής μπορούσε να
αυτοσχεδιάσει ήταν το έμβολο και η εξωτερι­
κή διασκόσμηση. Η τελευταία, όταν υπήρχε
χρόνος και χρήματα για κάτι τέτοιο, πρέπει
να αποτελούσε επιλογή του κυρίου του σκά­
φους, δηλαδή του τριήραρχου για την Αθήνα.
Ο κατασκευαστής ωστόσο μπορούσε να ανα­
γράψει στο πλοίο το όνομα του σε ξεχωριστό
μέρος.
Παραμένει αναπάντητο ακόμα το ερώτη­
μα πού βρίσκονταν αυτά τα ναυπηγεία που
περιγράφηκαν παραπάνω. Η Αθήνα, που στη
διάρκεια του 4ου και 5ου αι. π.Χ. ήταν ο μεγα­
λύτερος παραγγελιοδόχος και χρήστης τριη­
ρών του ελληνικού κόσμου, δεν είναι γνωστό
αν είχε δικά της ναυπηγεία κάπου στην Αττι­
κή ή αλλού στο Αιγαίο, ενδεχομένως στη
Θράκη ή σε άλλο σημείο κοντινό στις πρώτες
ύλες κατασκευής. Δ ε ν είναι γνωστό ούτε αν
οι εργολάβοι ήταν Αθηναίοι πολίτες ή άλλης
ιθαγένειας (ενδεχομένως μέτοικοι) για να κα­
ταλάβουμε αν η συγκεκριμένη ναυπηγική πα­
ράδοση αποτελούσε έμπνευση οικογενειών
της Αθήνας ή ήταν συγκερασμός πολλών πα­
ραδόσεων. Ηταν πάντως γνωστό, από την ε­
ποχή της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα, ότι τα διά­
φορα ασιατικά ναυπηγεία μπορούσαν να κα­
τασκευάζουν πιο ψηλά, καλοτάξιδα στο ανοι­
κτό πέλαγος, γρήγορα και πλούσια διακοσμη­
μένα πλοία. Η υπεροχή αυτή φαίνεται πως χά­
θηκε αργότερα, με τη βελτίωση των
αθηναϊκών σκαφών, χωρίς όμως να μας είναι
γνωστό πού ακριβώς κατασκευάζονταν τα ε­
ξαίρετα εκείνα πλοία.
Εντυπωσιακή παρουσίαση των
επιβατών μιας τριήρους οι οποίοι
δέχονται «βροχή» περσικών
βελών και ακοντίων
(ιδιοκατακσευή 1/72 από τον
Σταμάτη Παπανικολάου, φωτ.
Στέλιος Δεμηράς/Model Expert).
ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑ
Στην αρχική της κατασκευή, η τριήρης ή­
ταν πολύ απλή και δεν διέθετε συνεχές κατά­
στρωμα, με την έννοια του ενιαίου επιπέδου,
αντίθετα παρουσίαζε τη διαρρύθμιση μεγά­
λης βάρκας (!). Επίσης, δεν την περιέβαλλε
κουπαστή, μάλλον για να διευκολύνεται η ε­
πιβίβαση. Εκτός από τις δύο εξέδρες («ι-
κρία») στην πλώρη και την πρύμνη και δύο
διαδρόμους από τη μια και την άλλη πλευρά
που συνέδεαν τις εξέδρες αυτές και ήταν κα­
τασκευασμένοι στην οροφή της παρεξειρε-
σίας, αφήνοντας χώρο για τους επιβαίνοντες
που δεν κωπηλατούσαν, κατά τα λοιπά το
πλοίο ήταν ακάλυπτο. Η κατάσταση αυτή δη­
μιουργούσε διάφορα προβλήματα, με βασι­
κότερο αυτό της διαρκούς έκθεσης όλου του
πληρώματος (προπάντων των κωπηλατών)
στις καιρικές συνθήκες και στις βολές των α­
ντίπαλων τοξοτών, σφενδονητών και ακοντι­
στών. Ενας τρόπος αντιμετώπισης αυτής της
κατάστασης ήταν να χρησιμοποιούν ασπίδες,
οι οποίες προσαρμόζονταν στα πλάγια του
σκάφους, στο ύψος της παρεξειρεσίας. Σε
αυτό τον τύπο ανήκαν τα σκάφη που δοξά­
στηκαν στη Σαλαμίνα, τον Σεπτέμβριο του
480 π.Χ.
Στη συνέχεια, μετά τις ναυτικές επιχειρή­
σεις κατά την περσική εισβολή στην κυρίως
Ελλάδα, σύμφωνα με το υπόδειγμα των φοινι­
κικών πλοίων, κατασκευάσθηκαν τριήρεις με
κατάστρωμα ενιαίο, που ένωνε τις δύο πλευ­
ρές μεταξύ τους. πάντα επάνω στην παρεξει-
ρεσία. Οι τριήρεις αυτές ονομάζονταν «κατά-
φρακτοι» και επρόκειτο για πλοία σαφώς πιο
ισχυρά από το αρχικό υπόδειγμα. Πρέπει να
διευκρινιστεί εδώ ότι ο χαρακτηρισμός «κα-
τάφρακτο» δεν σήμαινε το «θωρακισμένο»
πλοίο, δεν έφερε δηλαδή ενίσχυση με σιδε­
ρένια ελάσματα. Το όνομα αυτό οφειλόταν
στο γεγονός ότι η συνολική ξύλινη κατα-
 σκευή τους ήταν πιο στιβαρή σε σχέση με
όλα τα γνωστά προηγούμενα.
Στις «κατάφρακτες» τριήρεις, η ύπαρξη
καταστρώματος επέτρεπε αφενός την άνετη
κυκλοφορία και πολεμική ανταπόκριση και α­
φετέρου την ανετότερη διαβίωση των μελών
του πληρώματος. Παρουσίαζε όμως και ένα
σημαντικό μειονέκτημα, την αύξηση του συ­
νολικού βάρους (οι κατάφρακτες τριήρεις έ­
φθαναν τους 45, ακόμα και τους 50 τόννους),
με ανάλογη βέβαια μείωση της ταχύτητας και
της ευελιξίας. Τις τροποποιήσεις αυτές φαί­
νεται πως επέφερε ο Κίμωνας κατά τις εκ­
στρατείες του στα ιωνικά παράλια (μάχη Ευ-
ρυμέδοντα κλπ.), γι' αυτό και οι αθηναϊκές
τριήρεις έκτοτε απεικονίζονται στη νέα εξε­
λιγμένη μορφή τους.
Το βέβαιο πάντως είναι ότι οι ελληνικές
τριήρεις που πολέμησαν στη Σαλαμίνα ήταν
ακόμα στην πρώιμη μορφή τους, χωρίς κατά­
στρωμα, αλλά ακριβώς γι' αυτό πιο χαμηλές
και ευσταθείς. Αντίθετα, τα ασιατικά πλοία
που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία φαίνεται
πως ήταν τριήρεις πιο εξελιγμένου τύπου, με
κατάστρωμα και υπερυψωμένες τις πλώρες
και τις πρύμνες, συνεπώς πιο ψηλές, περισ­
Ως πολεμικό πλοίο, σότερο ασταθείς και πιο επιρρεπείς στις αλ­
η τριήρης ήταν λαγές του καιρού.
κατασκευασμένη
για να χρησιμοποιεί ΚΙΝΗΣΗ
κυρίως τα κουπιά.
Η πρόωση της τριήρους επιτυγχανόταν εί­
Ο Αριστοτέλης τε με την εκμετάλλευση της δύναμης των α­
τη χαρακτήριζε νέμων είτε με την εκμετάλλευση της δύνα­
«κωπηλατική μης των κωπηλατών της («ειρεσία») ή και με
μηχανή». τα δύο μαζί (άνεμο και κωπηλασία).
Ως πολεμικό πλοίο, η τριήρης ήταν κατα­
σκευασμένη για να χρησιμοποιεί κυρίως τα
κουπιά. Ο Αριστοτέλης τη χαρακτήριζε «κω­
πηλατική μηχανή». Σήμερα, υπάρχει γενική
συμφωνία των μελετητών ότι το πλοίο ήταν
με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένο, ώστε να αξιο­
ποιεί τη δύναμη μεγάλου αριθμού ανδρών,
αρκετά μεγαλύτερου από αυτόν που επέτρε­
πε το μήκος της (170 κουπιά αντί 54). Αυτό ε­
πιτυγχανόταν με την κατάλληλη διάταξη των
κωπηλατών σε τρία επίπεδα, πολύ κοντινά με­
ταξύ τους (προπάντων τα δύο κατώτερα) αλ­
λά διαφορετικά. Οι κωπηλάτες της χαμηλότε­
ρης βαθμίδας («θαλάμιοι») κάθονταν σε ένα
επίπεδο αμέσως πιο πάνω από την τρόπιδα,
στον «θάλαμο» (δηλαδή σε έναν βαθύ εσωτε­
ρικό χώρο) του πλοίου, ενώ οι επόμενοι («ζύ-
γιοι») κάθονταν λίγο πιο πάνω, στο ύψος των
ώμων των προηγούμενων, δίπλα στα «ζυγά»,
δηλαδή στους εγκάρσιους δοκούς του πλοί­
ου. Ομοίως, αυτοί που ήταν τοποθετημένοι
ψηλότερα («θρανίται»), βρίσκονταν στο τμή­
μα εκείνο του πλοίου που προεξείχε προς τα
πλάγια και λεγόταν παρεξειρεσία, σχεδόν στο
ύψος των ώμων των ζύγιων. Καθώς οι τελευ­
ταίοι δεν περιορίζονταν από το συγκλίνον
σχήμα του πλοίου ήταν κατά τι περισσότεροι
(62 έναντι 54). Είναι βέβαιο πως κάθε κωπη­
λάτης χειριζόταν ένα κουπί. Οι τρεις αυτές ε­
πάλληλες σειρές κουπιών (και των κωπηλα­
τών που τα χειρίζονταν) έδωσαν στο πλοίο το
χαρακτηριστικό όνομα του: «Τριήρης».
Ως πολεμικό πλοίο ήταν απαραίτητο να
μπορεί να εκτελεί προσεκτικές κινήσεις, όσο
το δυνατόν πιο ελεγχόμενες. Για να επιτυγχά­
νεται αυτό, χρησιμοποιούντο τα κουπιά, τα ο­
ποία παρείχαν μεγαλύτερη ασφάλεια ελέγ­
χου σε σχέση με τον άνεμο. Τα κουπιά διέφε­
ραν από κατηγορία σε κατηγορία, αλλά σύμ­
φωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, είχαν
όλα το ίδιο μήκος (4,20-4,40 μ.). Οι διαφορές
εντοπίζονταν στην απόληξη τους, η οποία κα­
τέληγε στη θάλασσα, και σχετίζονταν με τη
διαφορετική γωνία υπό την οποία έσκιζαν τα
νερά. Τα κουπιά της πρώτης σειράς (των θα­
λαμιών), τα οποία σχημάτιζαν μικρότερη γω­
νία με τη θάλασσα αφού βρίσκονταν πολύ κο­
ντά στο επίπεδο της, είχαν στενόμακρη άκρη,
ενώ αντίθετα τα κουπιά των θρανιτών είχαν
σχεδόν ορθογώνια.
Για την πλεύση του σε περιπτώσεις πέραν
των συγκρούσεων το πλοίο αξιοποιούσε τα
πανιά του. Στην πραγματικότητα διέθετε δύο
πανιά, ένα μεγάλο («ιστός μέγας») και ένα μι­
κρότερο (το «ακάτειον»), τα οποία όμως δεν
υψώνονταν ποτέ ταυτόχρονα, αλλά χρησιμο­
ποιούντο εναλλάξ. Για τις μακρές πλεύσεις
χρησιμοποιείτο το μεγάλο πανί, που κρεμό­
ταν από το μοναδικό κεντρικό κατάρτι του
σκάφους. Το πανί αυτό καταλάμβανε αρκετό
χώρο και, σε περίπτωση που φούσκωνε λόγω
του ισχυρού ανέμου, καθιστούσε το πλοίο
δυσκολοκυβέρνητο (εξαιτίας της ανεπάρκει­
ας του χρησιμοποιούμενου συστήματος πη-
δαλιούχησης και, προπάντων, εξαιτίας της
χαμηλής και πλατιάς καρίνας). Εν όψει ναυ­
μαχίας, το πανί αυτό αφαιρείτο και αφηνόταν
σε οποιαδήποτε βολική (δηλαδή κοντινή και
φιλική) στεριά. Στις επιχειρήσεις χρησιμοποι­
ούσαν το μικρότερο (συνεπώς πιο εύκολα
διαχειρίσιμο) πανί, το «ακάτειον», το οποίο υ­
ψωνόταν στο δικό του κοντάρι, λίγο πιο μπρο­
στά από το κύριο, σε συνδυασμό όμως με την
κωπηλασία. Και τα δύο πανιά κατασκευάζο­
νταν από λινό ύφασμα.
ΟΠΛΙΣΜΟΣ - ΕΜΒΟΛΟ
Η τριήρης, έχοντας σχεδιαστεί για πολε­
μική χρήση, διέθετε από κατασκευής ιδιαίτε­
ρο οπλισμό. Αυτός ήταν το έμβολο (στις επι­
γραφές σημειώνεται ως «έμβολος»), δηλαδή
η μεταλλική ή ξύλινη προεξοχή (μέχρι και 2
μ.) των δύο κατώτερων ζωστήρων, που έδινε
την εντύπωση ότι αποτελούσε συνέχεια της
τρόπιδας (ενώ στην πραγματικότητα επρό­
κειτο για χωριστό τμήμα) και στερεωνόταν
κάθετα πάνω στο κοράκι (το ακρώτατο ξύλο
της πλώρης που υψώνεται πιο ψηλά από το υ­
πόλοιπο σχήμα) της πλώρης. Πολλές φορές
το έμβολο ήταν ξύλινο εσωτερικά και καλυ­
πτόταν από άλλο μεταλλικό, το οποίο διέθε­
τε αυξημένη ισχύ και αντοχή. Το βάρος ενός
τέτοιου εμβόλου έφθανε τα 200 κ. Πολλές
φορές επίσης, παράλληλα με το βασικό έμβο­
λο αλλά λίγο ψηλότερα, υπήρχε και ένα μι­
κρότερο, που εφαρμοζόταν στο ύψος του
τρίτου (ψηλότερου) ζωστήρα. Το βασικό έφε­
ρε δύο ή τρεις οδοντώσεις και συνήθως είχε
τη μορφή ζώου ή θαλάσσιου τέρατος.
 To έμβολο, ως μορφοποίηση-προέκταση
της πλώρης μέσα στη θάλασσα, ήταν γνωστό
από παλαιότερα. Εμβολο διέθεταν οι πεντη-
κόντοροι και προφανώς θα διέθεταν και οι
διήρεις. Ωστόσο, φαίνεται πως δεν το χρησι­
μοποιούσαν συχνά ως επιθετικό όπλο, ίσως
γιατί δεν διεξάγονταν συχνά ναυμαχίες γενι­
κευμένου τύπου. Κατά τη μαρτυρία του Ηρο­
δότου, ως όπλο το έμβολο χρησιμοποιήθηκε
για πρώτη φορά σε πολεμική επιχείρηση το έ­
τος 540 π.Χ. στη σημαντική ναυμαχία της
Αλαλίας (της Κορσικής) μεταξύ των Ελλήνων
αποίκων που είχαν εγκατασταθεί εκεί (προ­
ερχόμενων από τη Φώκαια της Ιωνίας) και των
συμμάχων Καρχηδονίων και Τυρρηνών που ε­
πεδίωκαν να τους εκδιώξουν. Οι Ελληνες, αν
και με πολλές απώλειες, επικράτησαν, ενώ
όσα πλοία τους διασώθηκαν είχαν τα έμβολα
τους στρεβλωμένα, κάτι που Ίσως σημαίνει τη
μειωμένη ισχύ του όπλου. Πάντως, δεν έχει
διευκρινιστεί αν τα πλοία που συμμετείχαν
στη σύγκρουση εκείνη ήταν τριήρεις. Κατά
την πιθανότερη εκδοχή μάλιστα δεν ήταν.
Από άλλη αναφορά του Ηροδότου μαθαίνου­
με με βεβαιότητα ότι το 525 π.Χ. ο Σάμιος τύ­
ραννος Πολυκράτης δ ι έ θ ε τ ε στόλο με τριή­
ρεις. Αλλες μαρτυρίες (Ιππώναξ ο Εφέσιος) ε­
πισημαίνουν επίσης τη χρήση τριηρών με έμ­
βολο εκείνη την εποχή, οπότε φαίνεται πως
τότε (τέλη 6ου αι. π.Χ.) γενικεύθηκε η χρησι­
μοποίηση του νέου πλοίου, το οποίο με την
αυξημένη ισχύ του επέτρεψε και την πλήρη
αξιοποίηση ενός (γνωστού) όπλου (του εμβό­
λου).
Η τριήρης συνδέθηκε τόσο πολύ με τη
χρήση του εμβόλου, ώστε πλέον δεν μπορεί
να ειπωθεί με βεβαιότητα αν το σκάφος σχε­
διάστηκε για να καταστεί δυνατή η αποτελε­
σματική χρήση του εμβόλου ή το αντίθετο,
δηλαδή αν το έμβολο προστέθηκε στο νέο Οπίσθια, ολική άποψη
σκάφος για να του προσδώσει επιπλέον επι­ μοντέλου τριήρους
θετική δυνατότητα. Η απάντηση σε αυτό το (ιδιοκατασκευή 1/72 από
ερώτημα τελικά δεν έχει σημασία, αφού τα τον Σταμάτη Παπανικολάου,
δύο στοιχεία συνδυάσθηκαν αρμονικά και α­ φωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model
ποτέλεσαν ένα οργανικό σύνολο. Η τριήρης Expert).
διοικείτο και πολεμούσε με τρόπο ώστε να α­
ξιοποιεί το βασικό της όπλο, το έμβολο.
Ολες οι μεγάλες ναυμαχίες του πρώτου
μισού του 5ου αιώνα (Λάδης, Αρτεμισίου, Σα­
λαμίνας, Ευρυμέδοντα κλπ.) διεξήχθησαν με
τακτικές που επιδίωκαν την αποδοτικότερη
χρήση του εμβόλου. Σε αυτές το ναυτικό των
Αθηναίων αναδείχθηκε ικανότατο, εδραιώνο­
ντας τη μεγάλη του φήμη και παγιώνοντας τη
σχετική (επιτυχημένη) μ έ θ ο δ ο ενέργειας.
Η μ έ θ ο δ ο ς αυτή συνίστατο στον ελιγμό
γύρω από το εχθρικό σκάφος έως ότου το ε­
πιτιθέμενο βρεθεί σε κατάλληλη γωνία εμβο­
λής (ποτέ κάθετα), οπότε και εφορμούσε με
όλη τη δύναμη των ερετών του. Σκοπός ήταν
το εχθρικό πλοίο να κτυπηθεί με τρόπο που
θα το ανάγκαζε να πάρει κλίση και τελικά να
ανατραπεί. Κάτι τέτοιο ωστόσο ήταν μάλλον
σπάνιο και οπωσδήποτε χρειαζόταν τις ικανό­
τητες ενός πολύ άξιου κυβερνήτη. Στις πε­
ρισσότερες περιπτώσεις, το επιτιθέμενο με
ορμή πλοίο κάρφωνε το έμβολο στο κύτος
του αντιπάλου, με αποτέλεσμα το τελευταίο
να κάνει νερά και σύντομα να βυθιστεί. Αλλά
και το επιτιθέμενο έπρεπε άμεσα να κάνει α­
ναστροφή, ώστε να μην εγκλωβιστεί στα συ­
ντρίμμια του βυθιζόμενου λόγω της δίνης
που δημιουργείται σε τέτοιες περιπτώσεις.
Να επισημάνουμε εδώ ότι το πλοίο μπορούσε
να πλεύσει και με «όπισθεν», με αντίστοιχες
κινήσεις των κωπηλατών.
Οπως ήταν αναμενόμενο, τα επόμενα
χρόνια (δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.) επιχει-
 Αποψη της πρύμνης
τριήρους όπου φαίνεται η
9έση του πηδαλιούχου
(ιδιοκατασκευή 1/72 από
τον Σταμάτη
Παπανικολάου, ψωτ.
Στέλιος Δεμηράς/Model
Expert).
ρήθηκαν τροποποιήσεις προκειμένου οι διά­
φοροι αντίπαλοι των Αθηναίων να μπορούν
να τους συναγωνιστούν με επιτυχία. Αφού,
μάλιστα, οι τελευταίοι ήταν ακατάβλητοι με
τους γνωστούς τρόπους ενέργειας, αναζητή­
θηκαν «αντίδοτα» και άλλες μέθοδοι.
Ο Θουκυδίδης περιέγραψε αρκετά παρα­
στατικά τις σχετικές ιδέες των Συρακούσιων
κατά την εμπλοκή τους στον Πελοποννησια­
κό πόλεμο: "Είχαν προετοιμάσει το υπόλοιπο
ναυτικό τους με τον τρόπο που είχαν παρατη­
ρήσει από την προηγούμενη ναυμαχία ότι θα
μπορούσε να τους δώσει κάποιο πλεονέκτη­
μα απέναντι στον εχθρό (σ.σ. δηλαδή στους
Αθηναίους και τους συμμάχους τους που το
415 π.Χ. είχαν εισβάλει στη Σικελία και πο­
λιορκούσαν τις Συρακούσες). Ειδικότερα έ­
κοψαν τις πλώρες των πλοίων ώστε να είναι
κοντύτερες και τις έκαναν στερεότερες. Και
προσάρμοσαν στις πλώρες χοντρές επωτίδες
και έβαλαν κάτω από αυτές στηρίγματα μέχρι
τα τοιχώματα του σκάφους, έξι πήχεις στο
μάκρος, από τη μέσα και την έξω μεριά του
πλοίου. Με τον τρόπο ακριβώς με τον οποίο
επισκεύασαν και οι Κορίνθιοι τα πλοία τους
και τα ενίσχυσαν στις πλώρες, όταν ναυμάχη­
σαν με τα αθηναϊκά στη Ναύπακτο (σ.σ. το
429 π.Χ., κατά την πρώτη φάση του Πελοπον­
νησιακού πολέμου). Γιατί οι Συρακούσιοι πί­
στεψαν ότι έτσι θα έχουν ένα πλεονέκτημα α­
Αναπαράσταση τριήρους κατά
μια πλευρική της όψη (εικονογράφηση
για τις Εκδόσεις Περισκόπιο: Δημήτρης Χαδουλας)
πέναντι στα πλοία των Αθηναίων, αφού αυτά
δεν ήταν ναυπηγημένα με τον ίδιο τρόπο, ώ­
στε να μπορούν να αντέξουν τα δικά τους.
Αντίθετα, είχαν λεπτές τις πλώρες, γιατί δεν
χτυπιούνταν τόσο πλώρη με πλώρη, όσο χτυ­
πιούνταν με τα έμβολα στα πλευρά (σ.σ. η
γνωστή πλέον μέθοδος των Αθηναίων), αφού
προηγουμένως έκαναν κύκλο γύρω από το ε­
χθρικό πλοίο».
ΠΛΗΡΩΜΑ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
Ολες οι υπάρχουσες πηγές της αρχαιότη­
τας (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Δημοσθένης
κλπ.) συμφωνούν στον αριθμό των ανδρών
που επέβαιναν σε μια τριήρη: συνολικά 200 ά­
τομα εκτός τον διοικητή, ο οποίος λεγόταν
«τριήραρχος», είχε το γενικό πρόσταγμα πά­
νω στο πλοίο και, στην περίπτωση της Αθή­
νας, πλήρωνε τα έξοδα της συντήρησης του.
Από αυτούς τους 200, οι 16 αποτελούσαν το
πλήρωμα καταστρώματος (ναύτες), οι 14 ή­
ταν η στρατιωτική δύναμη που επέβαινε σε
κάθε πλοίο (επιβάτες) και οι υπόλοιποι 170 οι
κωπηλάτες (ερέτες).
Αναλυτικά, στους 16 ναυτικούς του κατα­
στρώματος συμπεριλαμβάνονταν: ο κυβερ-
νήτης-πηδαλιούχος του σκάφους (που ονο­
μαζόταν «κυβερνήτης», «αρχός», «ναύκλη-
ρος» ή «οιακοστρόφος», γιατί ήταν αυτός
που κράταγε τα δύο πηδάλια), ένας άλλος α­
ξιωματικός που στεκόταν στην πλώρη (έχο­
ντας μάλλον ρόλο οπτήρα) και ονομαζόταν
«πρωράτης», ένας τρίτος αξιωματικός που
διηύθυνε τους κωπηλάτες (ο «κελευστής»),
ένας τέταρτος αξιωματικός με τίτλο κατάλοι­
πο από την προηγούμενη εποχή των πεντη-
κοντόρων, ο «πεντηκόνταρχος» (παλαιότερα
ήταν ο επικεφαλής του πληρώματος, στην
τριήρη έπαιζε μάλλον τον ρόλο του σημερι­
νού γραμματικού, δηλαδή του ταμία-φροντι-
στή του πλοίου), ένας πέμπτος αξιωματικός
επί των τεχνικών θεμάτων, υπεύθυνος για ό­
λες τις επισκευές-συμπληρώσεις-επιδιορθώ-
σεις κλπ. (ονομαζόταν «ναυπηγός»), ένας
μουσικός που ήταν υπεύθυνος για τον ρυθμό
της κωπηλασίας (λεγόταν «αυλητής» ή «τριή-

ραυλος») και τέλος δέκα ναύτες υπεύθυνοι
για τον χειρισμό των ιστίων και λοιπών εξαρ­
τημάτων του σκάφους.
Οι 14 στρατιωτικοί («επιβάτες») που επέ­
βαιναν στο πλοίο με αποστολή την προστασία
του, αποτελούντο από δέκα οπλίτες και τέσ­
σερις τοξότες. Οι πρώτοι ήταν πολίτες των
μεσαίων κοινωνικών τάξεων, που σε εκστρα­
τεία στην ξηρά τάσσονταν μαζί με τους όμοι­
ους τους στη φάλαγγα. Επάνω στο πλοίο, λό­
γω της κοινωνικής τους θέσης, θεωρούντο α­
ξιωματικοί και ιεραρχικά έπονταν μόνο του
τριήραρχου. Σε περίπτωση επιχειρήσεων πο­
λεμούσαν στο κατάστρωμα, με αποστολή την
προστασία του πλοίου από εχθρική έφοδο
(στη γλώσσα των ναυτικών «ρεσάλτο»). Ομοί­
ως, οι τέσσερις τοξότες προστάτευαν τον κυ­
βερνήτη, ο οποίος χειριζόταν τα πηδάλια, και
συνεπώς βρίσκονταν μαζί του στην πρύμνη.
Αργότερα, ο αριθμός των επιβατών αυξήθη­
κε και μπορούσε να φθάσει ακόμα και στους
40 άνδρες. Τα περσικά πλοία, κατά τις επιχει­
ρήσεις της εκστρατείας του Ξέρξη, είχαν ενι­
σχυθεί με περισσότερους μαχητές, 30 συνο­
λικά, οι οποίοι υπηρετούσαν ως φρουρά των
σκαφών και πολεμούσαν επάνω σε αυτά κατά
τις συγκρούσεις.
Οι 170 κωπηλάτες (ή «ερέτες») διακρίνο­
νταν, ανάλογα με τη θέση που κατείχαν στα
τρία διαφορετικά επίπεδα του σκάφους, σε
«θαλάμιους», οι οποίοι ήταν 54 και κάθονταν
στο κατώτερο επίπεδο, σε «ζύγιους» που ή­
ταν και αυτοί 54 και κάθονταν ένα επίπεδο
παραπάνω από τους θαλάμιους, με τρόπο ώ­
στε ένας ζύγιος να βρίσκεται μεταξύ δύο θα­
λαμιών Τόσο οι θαλάμιοι όσο και οι ζύγιοι κά­
θονταν σε συνεχή πάγκο που λεγόταν «σέλ­
μα» και βρισκόταν μέσα στο κύτος του πλοί­
ου. Τέλος, στο ψηλότερο επίπεδο, στον χώρο
που δημιουργούσε η παρεξειρεσία, βρίσκο­
νταν οι «θρανίτες», οι οποίοι ήταν συνολικά
62 και κάθονταν σε ειδικές θέσεις. Οι θρανί­
τες, αντίθετα από τους ζύγιους και τους θα­
λάμιους, κάθονταν στα άκρα του πλοίου και
Ομοίωμα αθηναϊκής
όχι μέσα σε αυτό, είχαν συνεπώς τη δυνατό­ τριήρους του 5ου αιώνα π.Χ.
τητα να βλέπουν τη θάλασσα γύρω τους, ή­ με μερικά ανακριβή
ταν όμως και πιο ευάλωτοι σε προσβολές από στοιχεία: το πλοίο έχει
εκηβόλα όπλα (ακόντια, βέλη, πέτρες κλπ.). κανονικό κατάστρωμα, κάτι
που δεν ίσχυε στην
Ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτιζαν πραγματικότητα και η
οι κωπηλάτες ήταν γενικά αναγνωρισμένος. πρύμνη του είναι
Η ύπαρξη τριών διαφορετικών επιπέδων στα υπερυψωμένη Θυμίζοντας
οποία τάσσονταν, η στοίχιση τους, ο συντονι­ μεταγενέστερες
σμός τους, ιδιαίτερα κατά τις μάχες που ήταν κατασκευές (Ναυτικό
αναγκαίοι οι δύσκολοι και γρήγοροι ελιγμοί, Μουσείο Πειραιά).
καθιστούσαν τη θέση τους απαιτητική. Αυτό
σήμαινε πως χρειάζονταν συνεχή εκπαίδευ­
ση, προκειμένου να μπορούν να ανταποκρί­
νονται αποτελεσματικά, κάτι που μόνο οι ορ­ ι
γανωμένες ναυτικές δυνάμεις ισχυρών πόλε­
ων μπορούσαν να εξασφαλίσουν (όπως η
Αθήνα, η Κόρινθος, οι Συρακούσες).
Ο εμβριθής μελετητής της τριήρους Εμ.
Νελλόπουλος, θέλοντας να εξάρει τον ρόλο
των κωπηλατών, γράφει πολύ εμφαντικά:
«...Αυτή η ανθρώπινη μηχανή που λεγόταν ε-
ρετικόν. Την ταχύτητα του όφειλε κυρίως
στους ερέτες (κωπηλάτες). Ομως αυτοί οι ε­
ρέτες έπρεπε να χειρίζονται το κουπί (ερε-
τμόν) επιδέξια, ομαδικά και ρυθμικά σαν έ­
νας άνθρωπος, σε διάφορους ρυθμούς και
κυματισμούς της θάλασσας, αποδίδοντας κά­
θε φορά τη ζητούμενη ταχύτητα μέχρι του α­
νώτερου δυνατού σημείου... Για να επιτευ­
χθεί λοιπόν αυτό, καθώς και μύριες άλλες
λεπτομέρειες, με πρωταρχικές βάσεις την ι­
δανική τάξη και πειθαρχία, απαιτούντο ατέρ­
μονες μόχθοι των ερετών, αλλά και των ηγη­
τόρων τους, ιδιαιτέρως δε του δίκην κέρβε­
ρου ακάματου, άτεγκτου κελευστή και των
βοηθών του, των δύο τοιχάρχων... Ανεπηρέα­
στοι από τις συγκινήσεις της μάχης, ανεπη­
ρέαστοι από τους κλυδωνισμούς της θάλασ­
σας, κωπηλατούντες και μη μαχόμενοι, κωπη-
λατούντες και βαλλόμενοι, κατάκοποι και
πληγωμένοι, λαχανιασμένοι, ζαλισμένοι μέσα
στην πνιγηρή ατμόσφαιρα του κύτους, αδη-
μονούντες, συστρεφόμενοι μέσα στον στενό
τους χώρο, πεινασμένοι, διψασμένοι και παρ'
 όλα αυτά εκτελούντες με επιμονή και θαυμα­
στή ακρίβεια τα ποικίλα, διαφορετικά και αλ­
λεπάλληλα παραγγέλματα του έξυπνου, δρα­
στήριου και ακατάβλητου κελευστή ελίσσο­
νταν σαν δελφίνια, περιπλέοντες και διεκ-
πλέοντες και επιπλέοντες για εμβολή, εμβό­
λιζαν και ανέκρουαν πρύμναν, αψηφώντας
και τον θάνατο από πνιγμό!».
Πρέπει να επισημανθεί πως οι κωπηλάτες
των ελληνικών τριηρών δεν ήταν σκλάβοι ή
κατάδικοι αλλά ελεύθεροι πολίτες, οι οποίοι
ασκούσαν ακριβώς αυτό το επάγγελμα (του
ερέτη). Πολλοί συγγραφείς που μίλησαν για
την Αθήνα, τη χαρακτήρισαν ως δημοκρατία
των ναυτικών ή των ερετών, δηλαδή των κω­
πηλατών. Σε έκτακτες βέβαια περιπτώσεις,
στρατεύονταν ως κωπηλάτες και δούλοι, ό­
πως συνέβαινε και στον πόλεμο της ξηράς.
Πολλές φορές αυτό συνεπάγετο τη μετεγε-
νέστερη απελευθέρωση τους, απόδειξη της
σημασίας που δινόταν στην υπηρεσία τους
στο πλοίο. Υπήρχαν ακόμα και περιπτώσεις α­
ναγκαστικής παρουσίας δούλων στις τριή­
ρεις, πάντα όμως σε ποσοστό πολύ μικρό σε
σχέση με τους ελεύθερους ερέτες. Κάτι τέ­
τοιο μπορούσε να συμβεί σε πολιτείες λιγό­
τερο ισχυρές, τόσο δημογραφικά όσο και οι­
κονομικά, λόγω έλλειψης επαγγελματιών κω­
πηλατών. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ποτέ
οι τριήρεις δεν λειτούργησαν ως κολαστή-
ρια-φυλακές όσων υπηρετούσαν σε αυτές, γι'
αυτό άλλωστε δεν ήταν φραγμένες οι διόδοι-
εξόδοι των κουπιών, ώστε να εμποδίζονται ό­
σοι τα χειρίζονταν να φύγουν πέφτοντας στη
θάλασσα, όπως συνέβαινε στις ρωμαϊκές
τριήρεις μερικούς αιώνες αργότερα.
ΑΓΚΥΡΑ
Παρότι έχουν διασωθεί υπολείμματα, ω­
στόσο δεν έχει μέχρι στιγμής εξακριβωθεί η
ακριβής μορφή της άγκυρας της τριήρους.
Στον ναύσταθμο της Ζέας, εντός της θάλασ­
σας, υπάρχουν πολλά λίθινα κατασκευάσμα­
τα σε σχήμα κόλουρης πυραμίδας με οριζό­
ντια διαμπερή οπή στα πλάγια και μεταλλικό
χαλκά στην κορυφή. Κατά πάσα πιθανότητα,
Αναπαράσταση τριήρους επρόκειτο για σταθερές άγκυρες (ρεμέτζα)
κατά μια πλευρική της στις οποίες προσδένονταν τα πλοία.
όψη. Το σχέδιο
Είναι βέβαιο ότι και το ίδιο το πλοίο διέ­
στηρίχθηκε στο
ανάγλυφο της θετε δική του άγκυρα, άγνωστης μορφής,
Ακροπόλεως (Πολεμική μάλλον μεταλλικής (από σίδηρο, γιατί ο χαλ­
Ιστορία των Ελλήνων). κός ως ελαφρύτερος δεν ήταν κατάλληλος
για τον σκοπό αυτό), ενδεχομένως όμως και
ξύλινης με πέτρινο αντίβαρο. Από τις ναυτι­
κές επιγραφές γνωρίζουμε ότι το βάρος της
έφθανε τις 45 μνες, δηλαδή 19 κ. και 647 γρ.
Το μικρό αυτό βάρος μάς οδηγεί στο ασφα­
λές συμπέρασμα ότι το πλοίο δεν βασιζόταν
στην άγκυρα για την ασφαλή προσόρμιση
του. Από όλες τις υφιστάμενες πηγές μπο­
ρούμε να συνάγουμε ότι η τριήρης ήταν
πλοίο για να σύρεται στην ακτή και όχι για να
αγκυροβολεί στο μέσον του πελάγους. Η υ­
ψηλή κατασκευή της πρύμνης υποδηλώνει
ότι το σκάφος συρόταν από εκεί, συνεπώς η
άγκυρα, η οποία εξαρτάτο από την πλώρη, α­
πλά συμπλήρωνε την ασφαλή προσόρμιση
του πλοίου στην ξηρά.
ΕΜΦΑΝΙΣΗ -ΧΡΩΜΑ
Από τις υπάρχουσες πηγές συμπεραίνου­
με ότι τα πλοία βάφονταν με μίνιο (χρώμα για
συντήρηση) προκειμένου να είναι στεγανά
και να συντηρούνται. Αυτό προφανώς τους έ­
δινε κόκκινη όψη. Από την εποχή των συ­
γκρούσεων του ελληνοπερσικού πολέμου ό­
μως υπάρχουν καταγραφές που κάνουν λόγο
για τριήρεις βαμμένες, τουλάχιστον στην
πλώρη, με μαύρο ή σκούρο γαλάζιο χρώμα.
ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ
Ο βασικός ρόλος της τριήρους ήταν πο­
λεμικός. Το πλοίο ήταν εργαλείο μάχης και
κατασκευαζόταν για να μπορεί να έρχεται σε
αντιπαράθεση με εχθρικές ναυτικές μονά­
δες, είτε αυτό γινόταν μεμονωμένα είτε μέσω
της συμμετοχής σε ναυμαχία. Επιπλέον, όταν
αυτό συνέβαινε, έπρεπε να μπορεί να τις α­
ντιμετωπίζει με επιτυχία.
Ο πολεμικός τους ρόλος εξειδικευόταν
με πολλούς τρόπους που αντιστοιχούσαν σε
διαφορετικές αποστολές. Η πιο απλή από αυ­
τές ήταν η περιπολία κατά μήκος των ακτών
της χώρας (της Αττικής, της Σάμου, της Χίου
κλπ.) και η προστασία των παραλίων από ε­
χθρικές επιδρομές. Συνέβαινε βέβαια και το
αντίθετο: η τριήρης λειτουργούσε ως πλοίο
επιδρομών εναντίον παραλίων περιοχών.
Στην περίπτωση αυτή, η αποβίβαση στρατιω­
τών επιτυγχανόταν με την είσοδο του πλοίου
σε αβαθείς κόλπους και την πλεύση του σχε­
δόν μέχρι την ακτή. Το πολύ μικρό βύθισμα (1
μ.) και η στέρεη κατασκευή επέτρεπαν στο
πλοίο σχεδόν να προσαράξει, αποβιβάζοντας
πεζοναύτες σε απόσταση πολύ κοντινή της
παραλίας. Σε περίπτωση επιδρομής στον ίδιο
τον εχθρικό λιμένα, η κατάσταση ήταν πιο α­
πλή, γιατί η αποβίβαση γινόταν απευθείας ε­
πάνω στις προβλήτες και τους μόλους. Αξίζει
εδώ να αναφερθεί η καταδρομή στο ίδιο το
λιμάνι του Πειραιά (!), που πραγματοποίησαν
Λακεδαιμόνιοι και Αιγινίτες, υπό τον ικανό
ναύαρχο Τελευτία, εξορμώντας από την Αίγι­
να το καλοκαίρι του 387 π.Χ.
Περισσότερο όμως από τις περιπολίες και
τις θαλάσσιες καταδρομές, το πλοίο είχε σχε­
διαστεί για τη συμμετοχή μαζί με άλλα
όμοια του σε ναυμαχίες (κατα προτίμηση κο­
ντά σε ακτές και όχι στην ανοιχτή θάλασσα),
στις οποίες ανεδείκνυε πληρέστερα τα ιδιαί­
τερα χαρακτηριστικά του. Αυτά μπορούμε να
τα διακρίνουμε σε πλεονεκτήματα και μειο­
νεκτήματα.
Τα πλεονεκτήματα ήταν τα εξής:
• Η συνολικά ελαφρά κατασκευή (το βάρος
της με πλήρη εξοπλισμό έφθανε τους 45 τόν-
νους), η οποία επέτρεπε μια σειρά εύκολων
χειρισμών, από την ανέλκυση της στην ξηρά,
πράγμα εξαιρετικά χρήσιμο λόγω της ανά­
γκης συχνού ελλιμενισμού και του περιορι­
σμένου αριθμού φιλικών λιμανιών, μέχρι την
ταχύτατη καθέλκυση της, προκειμένου να α­
νοιχτεί γρήγορα στο πέλαγος και να αντιμε­
τωπίσει κάποια απειλή.
• Η σημαντική ταχύτητα της, η οποία προκύ­
πτει από τον θετικό συνδυασμό της ελαφράς
κατασκευής, της αβαθούς καρίνας και της
αυξημένης, σε σύγκριση με όλα τα προηγού­
μενα, κινητήριας δύναμης. Χρησιμοποιώντας
μόνο τα πανιά, η ταχύτητα της έφθανε τους 5
κόμβους. Χρησιμοποιώντας μόνο τη δύναμη
των κωπηλατών, αυξανόταν σημαντικά φθά­
νοντας Ίσως και στους 8 κόμβους, ενώ με τον
συνδυασμό και των δύο («θείν και ελαύνειν»)
μπορούσε να πλέει με τη σημαντική ταχύτη­
τα των 10 κόμβων.
• Η ευελιξία, που είναι αποτέλεσμα όσων
προηγουμένως αναφέρθηκαν και των αναλο­
γιών της, ιδιαίτερα του περιορισμού του μή­
κους της σε λιγότερο από 35 μ., παρότι, συνο­
λικά εξεταζόμενη θα μπορούσε να χαρακτη­
ριστεί ως μακρόστενο πλοίο.
• Ο Σταϊνχάουερ προσθέτει και ένα τέταρτο
πλεονέκτημα, του οποίου όμως η εγκυρότη­
τα αμφισβητείται: «Λόγω της ελαφράς κατα­
σκευής της, η τριήρης μπορεί να διαλυθεί
αλλά δεν βυθίζεται. Τούτο παρά τη συνήθως
χρησιμοποιούμενη λέξη «καταδύειν», είναι
φανερό στις περιγραφές για την τύχη του
πληρώματος και των καταλοίπων των εμβολι­
σμένων τριηρών, αλλά και από την απουσία
ναυαγίων τριηρών. Ετσι εξηγείται και η υπο­
χρέωση του τριήραρχου για τη σωτηρία και
παράδοση του εμβόλου της κατεστραμμένης
τριήρους».
Εκτός των πλεονεκτημάτων, η τριήρης
παρουσίαζε και αρκετά μειονεκτήματα. Ο
Σταϊνχάουερ τα καταγράφει:
«...Λεν είναι ένα ασφαλές πλοίο: είναι ρη­
χή και δεν αντέχει την τρικυμία και επιπλέον,
λόγω της πρόχειρης κατασκευής της, χρειά­
ζεται συχνές επισκευές. Τούτο αποτελεί σο­
βαρό μειονέκτημα για τις ναυτικές επιχειρή­
σεις. Η έλλειψη αντοχής στην κακοκαιρία υ­
ποχρεώνει την τριήρη να μην απομακρύνεται
συχνά από τις ακτές, με όλους τους κινδύ­
νους, π.χ. ενός ναυαγίου, και τους περιορι­
σμούς που αυτό συνεπάγεται για την τακτική
και τη στρατηγική του ναυτικού πολέμου. Η
τριήρης πράγματι εμποδίζεται σημαντικά
στην εκτέλεση τακτικών κινήσεων. Ετσι, π.χ.,
η αστάθεια λόγω του μικρού βάθους του
πλοίου αποτελεί, όπως απέδειξαν οι ναυμα­
χίες των Πατρών και των Αργινουσών, σοβα­
ρή αδυναμία πραγματοποίησης ελιγμών κάτω
από δυνατό άνεμο.
Από την άλλη πλευρό, προβληματική φαί­
νεται και η χρησιμοποίηση της τριήρους ως
στρατηγικού όπλου, λόγω της αδυναμίας
πραγματοποίησης βασικών στρατηγικών στό­
χων, όπως είναι ο αποτελεσματικός αποκλει­
σμός του εχθρού από τη θάλασσα (εξαιτίας
της περιορισμένης αντοχής του πλοίου στην
κακοκαιρία) και η εκτέλεση μακρινών εκ­
στρατειών. Λόγω του μικρού ωφέλιμου χώρου
και του μεγάλου αριθμού των κωπηλατών εί­
ναι πράγματι αδύνατη η μεταφορά ικανού α­
ριθμού οπλιτών (επιβατών) και των απαραίτη­
των εφοδίων για ένα μακρύ ταξίδι. Επιπλέον,
το πλοίο εξαρτάται από πολυάριθμες βάσεις
ή φιλικές αγορές για τον ανεφοδιασμό και τη
διανυκτέρευση και από ασφαλείς μονιμότε­
ρες βάσεις για τη συντήρηση και για τον ελ­
λιμενισμό κατά την περίοδο του έτους, όταν
η ναυσιπλοΐα είναι αδύνατη. Η καταστροφή
του αθηναϊκού στόλου στο λιμάνι των Συρα­
κουσών οφείλεται ακριβώς στην αδυναμία
κανονικής συντήρησης (καλαφάτισμα κλπ.)
των πλοίων... Στα παραπάνω στρατηγικά πρέ­
πει να προστεθούν και τα οικονομικής φύσε­
ως μειονεκτήματα της τριήρους, που έχουν
και αυτά σοβαρές επιπτώσεις στη στρατηγική
του ναυτικού πολέμου. Τέτοια είναι εκτός
από τις τεράστιες δαπάνες σε χρήματα για
την κατασκευή και την τροφοδοσία, και σε
προσωπικό (ένας στόλος 200 τριηρών χρειά­
ζεται 34.000 κωπηλάτες), οι ανάγκες σε πρώ­
τες ύλες (ξυλεία, ιδιαίτερα μακρά ξυλεία για
την τρόπιν και τον ιστό, και πίσσα) που πρέ-

Πλευρική άποψη πλώρης πει να εισαχθούν. Το πρόβλημα γίνεται εντο­
τριήρους. Φαίνονται οι νότερο, αν λάβει κανείς υπόψη τον ρυθμό α­
επιβάτες σε στιγμή που
δέχονται βέλη και ακόντια νανέωσης του στόλου. Αυτός εξαρτάται μόνο
ενώ ταυτόχρονα βάλουν από τις φυσικές καταστροφές ή τις ναυμα­
τα δικά τους. Παρότι χίες. Ενα βασικό μειονέκτημα της τριήρους
η τριήρης είναι ελληνική, είναι η μικρή διάρκεια ζωής, που οφείλεται
η κατασκευή της στην πρόχειρη κατασκευή και την κακομετα­
(υπερυψωμένη πλώρη) χείριση, ιδιαίτερα τις συχνές ανελκύσεις και
παραπέμπει σε πλοίο του καθελκύσεις, οι οποίες αποτελούν τη φυσική
περσικού στόλου
συνέπεια της απουσίας δυνατότητας ελλιμε­
(ιδιοκατασκευή 1/72 από
τον Σταμάτη Παπανικολάου, νισμού. Από τις επιγραφές των επιμελητών
ψωτ. Στέλιος Δεμηράς/Model των νεωρίων συμπεραίνεται ότι η ζωή μιας
Expert). τριήρους μπορεί να είναι περίπου 20 χρόνια.
Τούτο όμως προϋποθέτει την κανονική συ­
ντήρηση της. Σε αντίθετη περίπτωση, όπως
συχνά συμβαίνει σε μακροχρόνιες εκστρα­
τείες, οι τριήρεις ανοίγουν και αρχίζουν να
μπάζουν νερά. Ετσι, διαπιστώνουμε επιγρα­
φικά ότι η ίδια τριήρης μέσα σε τρία χρόνια
χαρακτηρίζεται πλέον ως "παλαιά"».
ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΙΣ ΝΑΥΜΑΧΙΕΣ
Εχοντας ως βασικό στόχο τον εμβολισμό
του αντίπαλου σκάφους, η συνήθης τακτική
ήταν ο διέκπλους σε συνδυασμό με αναστρο­
Αποψη του φή, δηλαδή εισχώρηση εντός του εχθρικού
πρωραίου
τμήματος τριήρους
σε τομή, με τη
διάταξη των τριών
σειρών των
κωπηλατών.
Τομή τριήρους στην οποία διακρίνονται οι θέσεις
των κωπηλατών (Χανιά, Ναυτικό Μουσείο Κρήτης).
σχηματισμού πλοίων («διέκπλους», πλους α­
νάμεσα τους) και λήψη θέσης κατάλληλης
για εμβολισμό στα πλάγια ενός αντιπάλου, εί­
τε έναντι της πλώρης είτε έναντι της πρύ­
μνης του, ποτέ πάντως στο μέσον του πλοί­
ου, γιατί τότε υφίστατο κίνδυνος καταστρο­
φής του εμβόλου ή ακόμα και τέτοιας εισχώ­
ρησης (αν το άλλο σκάφος ήταν παλαιό ή κα­
κώς συντηρημένο με φθαρμένα τοιχώματα),
ώστε να παγιδευτεί και το επιτιθέμενο πλοίο.
Σύμφωνα με σύγχρονους υπολογισμούς, η α­
παραίτητη ταχύτητα για επιτυχή εμβολισμό
έφθανε τους 4 κόμβους κατά της πλώρης του
εχθρικού (που κινείτο και αυτό) και τους 8
κατά της πρύμνης (δηλαδή με όλη τη δύναμη
των κωπηλατών). Οπως περιγράφει πολύ πα­
ραστατικά ο Κ. Ράδος στο εξαίρετο σύγγραμ­
μα του, «με την πλέον επιδέξια και καλύτερη
τριήρη, την άμεινον πλέουσα, έχουμε το δόγ­
μα της αιφνίδιας διείσδυσης στην εχθρική
γραμμή, της στροφής ώστε αυτή να βρεθεί δί­
πλα στο πλοίο που έχει επιλέξει και την επί­
θεση εναντίον του εχθρού. Αυτό που στο ελ­
ληνικό ναυτικό αποκαλούν διέκπλουν και α­
ναστροφή». Ο Κ. Ράδος εξηγεί στη συνέχεια
τις απαιτούμενες προϋποθέσεις για την
πραγματοποίηση του διέκπλου: «Η εφαρμογή
αυτής της τακτικής προϋπέθετε ευρυχωρία,
την ανοιχτή θάλασσα. Εντελώς αντίθετη εί­
ναι η τακτική των τριηρών, των βαρύτερων
και λιγότερο ευέλικτων, οι οποίες αναζητούν
τα στενά, τους κολπίσκους, τους κλειστούς
όρμους, όπου η έλλειψη χώρου, η στενοχώ­
ρια, εμποδίζει τον εχθρό να επωφεληθεί από
την ευκινησία του, την ταχύτητα του, τις με­
γάλες ικανότητες περιστροφής...».
Αλλη συνήθης τακτική ήταν αυτή του πε­
ρίπλου, δηλαδή της πλεύσης γύρω από τα
πλοία του αντίπαλου σχηματισμού, έως ότου
αυτά αναγκαστούν να συμπτυχθούν τόσο ώ­
στε να προσκρούουν μεταξύ τους ή να διαλύ­
σουν την τάξη τους και να καταστούν ευπρό­
σβλητα. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ε­
φαρμογή του περίπλου ήταν βέβαια η ύπαρ­
ξη σχετικά μεγάλου χώρου, καθώς και η αριθ­
μητική υπεροχή εκείνου που τον εφάρμοζε.
Σε τέτοια περίπτωση, προκειμένου να μη πε-
ρικυκλωθεί ο στόλος που μειονεκτούσε αριθ­
μητικά, προσπαθούσε να προστατευθεί πλη­
σιάζοντας σε κάποια κοντινή ακτή, όπου στή­
ριζε το ένα ή και τα δύο πλευρά του, αν αυτό
ήταν δυνατό.
Οι δύο τακτικές που αναφέρθηκαν, απαι­
τούσαν ναυτοσύνη και ικανότητες εκ μέρους
τόσο του κυβερνήτη όσο και των κωπηλατών.
Η χρησιμοποίηση άλλων τακτικών, όπως έκα­
ναν οι Συρακούσιοι με τις επωτίδες, δεν χρει­
αζόταν τόσο ναυτική επιδεξιότητα (γι' αυτό
και είχαν κατακριθεί στην εποχή τους) όσο α­
πλώς ισχυρότερα σκάφη. Αυτές όμως κέρδι­
σαν έδαφος και σύντομα (τέλη 4ου αι. π.Χ.) οι
τριήρεις ξεπεράστηκαν από νέα, μεγαλύτερα
και ισχυρότερα πλοία (τετρήρεις, πεντήρεις
κλπ.). Το κύκνειο άσμα της τριήρους φαίνεται
πως ήταν η ναυμαχία της Αμοργού (322 π.Χ.),
κατά την οποία 240 αθηναϊκές τριήρεις ηττή­
θηκαν από τα μεγαλύτερα πλοία των Μακε­
δόνων.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Στη σύγχρονη εποχή (δεκαετία του 1980),
κατασκευάσθηκε από το ελληνικό πολεμικό
ναυτικό μια τριήρης, στην οποία δόθηκε το ό­
νομα «Ολυμπιάς». Τα σχέδια του πλοίου βασί­
στηκαν στις σχετικές μελέτες των Βρετανών
Κόετς (Coates) και Μόρρισσον (Morrisson), η
ορθότητα μερικών βασικών υπολογισμών
των οποίων όμως αμφισβητήθηκε έντονα
από άλλους μελετητές (από τους Ελληνες
κυρίως Εμ. Νελλόπουλο και Ευ. Τζάχο). Τόσο
η διαδικασία της κατασκευής όσο και η πραγ­
ματική πλέον λειτουργία του πλοίου (καθελ­
κύστηκε τελικά στις 23 Ιουλίου 1987), δημι­
ούργησαν ερωτηματικά, συγχρόνως όμως α­
πάντησαν σε πολλά από τα παλαιότερα. Πιο
συγκεκριμένα, σημαντική διχογνωμία δημι­
ουργήθηκε για το μήκος του πλοίου, καθώς
οι συγγραφείς ερίζουν γύρω από το μετρικό
σύστημα που χρησιμοποιείτο, με άλλους να
χρησιμοποιούν για τους υπολογισμούς τους
το κλασικό και άλλους εκείνο των ελληνιστι­
κών χρόνων. Τελικά, το πλοίο κατασκευάσθη­
κε με βύθισμα 1,30 μ. και μήκος 37 μ. (δηλαδή
έγινε επιλογή του μετρικού συστήματος με
πήχυ = 0,444 μ.), δεν μπόρεσε όμως ποτέ να
αναπτύξει ταχύτητα μεγαλύτερη των 7 ναυτι­
κών μιλίων, κάτι που μερικοί (Τζάχος) ερμη­
νεύουν ως υστέρηση στο μήκος. Αν πράγματι
αυτό συμβαίνει, τότε θα έπρεπε να υπολογι­
στεί ο πήχυς = 0.4913 μ., και άρα το πραγματι­
κό μήκος του σκάφους θα έπρεπε να ήταν 40
μ. Σήμερα, πάντως, η «Ολυμπιάς» χρησιμο­
ποιείται σε εξαιρετικές περιπτώσεις τελετών,
όπως για τη μεταφορά της ολυμπιακής φλό­
γας στον Πειραιά εν όψει των Ολυμπιακών
Αγώνων (τον Αύγουστο του 2004), ενώ το α­
γκυροβόλιο της βρίσκεται στη νότια άκρη
του όρμου του Φαλήρου (πάρκο Τροκαντε­
ρό), εκεί όπου κυνηγημένα είχαν καταφύγει
τα περσικά πλοία, μετά τη συντριβή τους στη
Σαλαμίνα...
Η τριήρης «Ολυμπιάς».
ΚΡΙΤΙΚΗ Παρατηρήστε τα ασκώματα
Οπως όλες οι επιτυχημένες σχετικές κα­ και το σχοινί με το οποίο
τασκευές, η τριήρης αποτελούσε έναν ισορ­ δένονται επάνω στα κουπιά.
Αυτό συνέβαινε για να μην
ροπημένο συγκερασμό διαφορετικών χαρα­
εισέρχεται θαλασσινό νερό
κτηριστικών. Πιο συγκεκριμένα, καθώς πολύ στο σκάφος.
εύστοχα παρατηρεί ο Κωνσταντίνος Ράδος,
το ελληνικό πολεμικό πλοίο κατά τη ναυμα­
χία της Σαλαμίνας ήταν ένα "κωπήλατο σκά­
φος τριηρικού τύπου, στενόμακρο, λεπτό, με
πανέμορφα ακρόπρωρα. Το έξαλον (δηλ. το
τμήμα επάνω από την επιφάνεια της θάλασ­
σας) μετά βίας φ&άνει τα 2μέτρα. Το βύθισμα
του είναι περίπου 1 μέτρο και η χωρητικότη­
τα του 50 τόννους περίπου. Το μήκος του εί­
ναι το πολύ 35μέτρα (σ.σ. εδώ γίνεται ένα μι­
κρό λάθος, αφού το μήκος του σκάφους έ­
φθανε τα 40 μέτρα), ενώ το μεγαλύτερο πλά­
τος του δεν ξεπερνά τα τέσσερα".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ
ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Παπαδήμας, Α9ήνα 2000.
(2) ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, Εκδοση
Μουσείου, Χανιά 1992.
(3) P. Connelly: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ
ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδ. Σιδερής, Α&ήνα 1995.
(4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,
Εκδοτική Α&ηνών, 1977.
(5) W. Tarn: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ
ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ,
εκδ. Φόρμιγξ, Α&ήνα 1998.
(6) P. Connally: GREECE AND ROME AT WAR,
Greenhill books, 1998.
(7) J. Hanson: THE WARS OF ANCIENT GREEKS,
Cassel.
(8) R. Barell: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, εκδ. Ρώσση,
Α&ήνα 1994.
(9) Ευ. Γζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ -ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΚΑΙ
ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ, περ. «Πόλεμος και Ιστορία»
τχ. 69, εκδ. Επικοινωνίες, Α9ήνα 2003.
(10) M.C. Amouretti, Fr. Ruze: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ
ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ,
εκδ. Πατάκης, Α&ήνα 2001.
(11) Εμ. Νελλόπουλος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ,
εκδ. Φλώρος, Αθήνα.
(12) Ευ. Τζάχος: Η ΤΑΧΕΙΑ ΤΡΙΗΡΗΣ, περ. «Πόλεμος
και Ιστορία» τχ. 21, εκδ. Επικοινωνίες, Α9ήνα 1999.
(13) Κ. Ράδος: Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ,
εκδ. Ενάλιος, Α9ήνα 2004.
Ο ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ
 Ο Θεμιστοκλής γεννήθηκε ένα ή δύο χρόνια μετά
τον θάνατο του Πεισίστρατου, δηλαδή το 525 ή
526 π.Χ., και ήταν γιος του Νεοκλή από τη γενιά
των Λυκομηδών. Ο Νεοκλής ανήκε στον δήμο Φρεάρριο και
ήταν μέλος της Λεοντίδας φυλής, σε αντίθεση με τη σύζυγο
του Ευτέρπη, η οποία ήταν καρικής καταγωγής με πιθανότε­
ρο τόπο προέλευσης την Αλικαρνασσό. Για τον λόγο αυτό ο
μικρός Θεμιστοκλής δεν θεωρούνταν γνήσιος Αθηναίος πολί­
της και φοιτούσε στο γυμνάσιο του Κυνοσάργους, όπου φοι­
τούσαν και άλλα νόθα αθηναϊκά τέκνα. Οι δυσκολίες που α­
ντιμετώπιζε εξαιτίας της καταγωγής του ξεπεράστη-
Ijls,^^ καν χάρη στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις
του Κλεισθένη, ο οποίος το 508 π.Χ. παραχώ­
ρησε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη σε ό­
λους τους ελεύθερους άρρενες κατοίκους
της πόλης.
Πριν ακόμα από τις ευνοϊκές ρυθμίσεις
του Κλεισθένη, κατά την παιδική του ηλικία,
έπεισε μερικά νεαρά μέλη αθηναϊκών οικο­
γενειών να ασκούνται μαζί του στο Κυνό-
σαργες. Φύση ανήσυχη και με εξαιρετική ο-
ξύνοια πνεύματος, κατάφερνε να ξεχωρίζει
ανάμεσα στους συνομηλίκους του για την ε­
ξυπνάδα και την ευστοχία των απαντήσεων
του, τουλάχιστον σε όσα μαθήματα πίστευε
ότι συνέβαλλαν στην καλλιέργεια του χαρα­
κτήρα του, καθώς για τα υπόλοιπα ήταν
μάλλον αδιάφορος. Μάλιστα, όταν κάποτε
ένας συμμαθητής του τού επεσήμανε την α­
δυναμία του στη μουσική, ο Θεμιστοκλής παρα­
δέχθηκε ότι ήταν μεν ανίκανος να κουρδίσει τη
λύρα του και να ψάλλει, αλλά ήταν ιδιαίτερα ικανός
στο να αυξήσει τη δύναμη μιας πόλης. Η διαρκής ενασχόληση του με τη
μελέτη των λόγων ώθησε έναν από τους δασκάλους του να του πει,
μάλλον προφητικά, ότι στη ζωή του δεν θα γινόταν κάτι μικρό, αλλά σί­
γουρα μεγάλο και θα διακρινόταν είτε στο καλό είτε στο κακό.
Ο Θεμιστοκλής ήταν επίσης γνωστός για τη φιλοχρηματία και την
τάση του να ξεχωρίζει ανάμεσα στους συμπολίτες του με αρνητικό ή
θετικό τρόπο. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι όταν ήταν νέος και άσημος,
είχε προσκαλέσει τον Επικλή, έναν κιθαριστή από την Ερμιόνη τον ο­
ποίο οι Αθηναίοι εκτιμούσαν ιδιαίτερα, να παραδίδει μαθήματα στο σπί­
τι του, ενώ αναφέρει επίσης ότι όταν είχε βρεθεί στην Ολυμπία για τους
Ολυμπιακούς Αγώνες, συναγωνιζόταν τον Κίμωνα στην πολυτέλεια των
δείπνων και των καταλυμάτων, κάτι που ενόχλησε ιδιαίτερα τους Αθη­
ναίους, γιατί ο Κίμωνας ήταν ευγενικής καταγωγής και τέτοιες ενέργει­
ες ήταν απόλυτα αποδεκτές για ένα άτομο της τάξης του, δεν συνέβαι­
νε όμως το ίδιο και για την τάξη του ταπεινού Θεμιστοκλή.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Ο Θεμιστοκλής είχε εκδηλώσει πρώιμα το πολιτικό ενδιαφέρον του,
αν και ο πατέρας του προσπαθούσε να τον αποθαρρύνει, θυμίζοντας
του σε κάθε ευκαιρία τις εγκαταλελειμμένες τριήρεις στην παραλία, υ­
παινισσόμενος ότι έτσι φερόταν ο αθηναϊκός λαός στους άλλοτε ένδο­
ξους αλλά πλέον ξεχασμένους πολιτικούς. Ο νεαρός Θεμιστοκλής όμως
δεν έλειψε σχεδόν από καμία συνάθροιση της Εκκλησίας του Δήμου και
λέγεται ότι γνώριζε τα ονόματα όλων των συμπολιτών του, γεγονός που
τους κολάκευε και αύξανε τη δημοτικότητα του. Η αρχή της πολιτικής
του σταδιοδρομίας έγινε το 493 π.Χ., όταν εξελέγη άρχοντας, και από
τη θέση αυτή, πιστεύοντας ότι ο περσικός κίνδυνος ήταν ακόμη ορα­
τός, παρακίνησε τον Φρύνιχο να παρουσιάσει το έργο του «Μιλήτου ά-
λωσις», προκειμένου να υπενθυμίσει στους Αθηναίους πολίτες το πρό-
 Ο αριθμός των
αθηναϊκών τριηρών τις
παραμονές της
ναυμαχίας της
Σαλαμίνας προσέγγιζε
τις 200, αναδεικνύοντας
την Αθήνα σε μεγάλη
ναυτική δύναμη του 5ου
αι. π.Χ. Στην εικόνα
ομοίωμα αθηναϊκής
τριήρους του 5ου αι.
(Χανιά, Ναυτικό
Μουσείο Κρήτης).

Η διένεξη του Θεμιστοκλή
με τον Αριστείδη κρατούσε
αρκετά χρόνια, αλλά οι
ιδεολογικές τους διαφορές
παραμερίστηκαν μπροστά
στον κοινό περσικό κίνδυνο.
Στην εικόνα προτομή του
Αριστείδη, που αργότερα
επονομάσθηκε Δίκαιος
(Ρώμη, Μουσείο του
Καπιτωλίου).
σφατο τραγικό παρελθόν. Το γεγονός αυτό ό­
μως έγινε αιτία να τιμωρηθεί ο Φρύνιχος με
πρόστιμο 1.000 αττικών δραχμών γιατί θύμι­
σε «οικεία κακά».
Το 490 π.Χ., έτος κατά το οποίο ξεκίνησε η
περσική εκστρατεία από τις Κυκλάδες και
την Εύβοια, ο Θεμιστοκλής έγινε στρατηγός
και συμμετείχε στη μάχη του Μαραθώνα μαζί
με τον Αριστείδη, τον αρχηγό της αριστοκρα­
τικής παράταξης. Λέγεται μάλιστα ότι ήταν
τόσο εντυπωσιασμένος από τη νίκη του Μιλ­
τιάδη ώστε δεν δίσταζε να παραδεχθεί ότι εί­
χε χάσει τον ύπνο του συλλογιζόμενος το
τρόπαιο του. Σε μια από τις συνεδριάσεις του
δήμου ο Θεμιστοκλής ισχυρίστηκε πως η
Αθήνα βρισκόταν σε αδύναμη θέση και έπρε­
πε να επανακάμψει δημιουργώντας ισχυρό
στόλο και λιμάνι. Αφού κατόρθωσε να πείσει
τους συμπολίτες του για την ορθότητα των
λόγων του, τους πρότεινε να οργανώσουν και
να οχυρώσουν το λιμάνι του Πειραιά, αντί για
το έως τότε χρησιμοποιούμενο λιμάνι του
Φαλήρου, και παρότι ο ίδιος ο Μιλτιάδης εξέ­
φρασε αντιρρήσεις, η πρόταση του έγινε α­
ποδεκτή. Ο Θεμιστοκλής πίστευε ότι ο Πέρ­
σης βασιλιάς δεν θα αποθαρρυνόταν από την
ήττα του στον Μαραθώνα και θα επιχειρούσε
πάλι να βαδίσει εναντίον της Ελλάδας. Στο
σημείο αυτό επικεντρωνόταν η πολιτική τρι­
βή μεταξύ του Θεμιστοκλή και του Αριστείδη.
Η αντιπαλότητα των δύο ανδρών κρατούσε
αρκετά χρόνια και αρχικά δεν είχε πολιτικά
αίτια, απέκτησε όμως όταν ο τελευταίος ανα­
κηρύχθηκε το 489 π.Χ. άρχοντας δικαστής. Ο
Αριστείδης συμφωνούσε μεν με τον Θεμιστο­
κλή ότι ο περσικός κίνδυνος δεν είχε αποσο­
βηθεί, αλλά θεωρούσε πως η περσική στρα­
τιά θα κατέφθανε και πάλι από την ξηρά.
Επομένως, έβρισκε ανώφελες τις προετοιμα­
σίες του αθηναϊκού ναυτικού και παράλληλα
πίστευε ότι η αύξηση του αριθμού των ναυ­
τών και της δύναμης του μπορούσε να προ­
καλέσει κλυδωνισμούς στην κοινωνική κλίμα­
κα της Αθήνας. Η αντιπαράθεση τους έφθα­
σε σε τέτοιο σημείο όξυνσης, ώστε ο Αριστεί­
δης πρότεινε να γκρεμίσουν οι Αθηναίοι τον
ίδιο και τον Θεμιστοκλή σε ένα βάραθρο προ­
κειμένου να σωθούν.
Μετά τον θάνατο του Μιλτιάδη, στην
Αθήνα είχαν απομείνει ελάχιστοι υπολογίσι­
μοι πολιτικοί, μεταξύ των οποίων ο Ξάνθιπ­
πος, ο πατέρας του Περικλή, και ο Αριστεί­
δης. Ο Θεμιστοκλής σύντομα κατάφερε να ε­
ξοβελίσει τους πολιτικούς του αντιπάλους
από το πολιτικό σκηνικό της Αθήνας και έτσι
τον δρόμο της εξορίας ακολούθησε ο Αλκμε-
ωνίδης Μεγακλής (486 π.Χ.), ο Ξάνθιππος (484
π.Χ.) και τελικά ο Αριστείδης (482 π.Χ.). Κυ­
ρίαρχος πλέον στο πολιτικό σκηνικό της Αθή­
νας, ο Θεμιστοκλής θέλησε να εφαρμόσει τα
σχέδια του για τον ναυτικό εξοπλισμό της πό­
λης και την προετοιμασία της για την από­
κρουση μιας ενδεχόμενης περσικής επίθε­
σης.
Με αφορμή τη νέα πολεμική αντιπαράθε­
ση Αθήνας και Αίγινας, ο Θεμιστοκλής πρό­
τεινε στους Αθηναίους, κατορθώνοντας η
πρόταση του να γίνει αποδεκτή, να χρησιμο­
ποιηθούν τα χρήματα από τα μεταλλεία του
Λαυρίου, δηλαδή τα 100 τάλαντα που τους
παρείχαν ετησίως, στη ναυπήγηση 100 τριη­
ρών. Λίγο πριν από τη νέα περσική επίθεση ο
αθηναϊκός στόλος αριθμούσε ήδη 200 αξιό­
μαχες τριήρεις και ήταν πλέον μια υπολογίσι­
μη δύναμη.
ΤΑ «ΞΥΛΙΝΑ ΤΕΙΧΗ»
Εν τω μεταξύ, το περσικό σχέδιο είχε αρ­
χίσει να ξεδιπλώνεται και Πέρσες είχαν φθά­
σει στην Ελλάδα προκειμένου να ζητήσουν
«γη και ύδωρ» (481 π.Χ.). Ο Θεμιστοκλής ό­
μως διέταξε την εκτέλεση του διερμηνέα με
το πρόσχημα ότι χρησιμοποίησε την ελληνι­
κή γλώσσα για βάρβαρες διαταγές, ενώ διέ­
ταξε επίσης να καταγραφεί στους άτιμους ο
απεσταλμένος των Περσών Αρθμιος και οι α­
πόγονοι του, που κατάγονταν από την πόλη
Ζελεία (ανάμεσα στον Πόντο και στην Καππα­
δοκία), επειδή εστάλη από τους Πέρσες έχο­
ντας χρυσό στην κατοχή του για να δωροδο-
κήσει ελληνικές πόλεις. Την περίοδο εκείνη
συνήλθε στον Ισθμό συνέδριο, στο οποίο
προϊστατο η Σπάρτη, προκειμένου να προε­
τοιμαστεί σχέδιο κοινής άμυνας και από­
κρουσης της περσικής επίθεσης. Ο Θεμιστο­
κλής, αφού έκανε λόγο για την ανάγκη συμφι­
λίωσης όλων των ελληνικών πόλεων μπροστά
στον κοινό εχθρό, εξελέγη στρατηγός των
Αθηναίων.
Παράλληλα με τη σύγκληση του συνεδρί­
ου στον Ισθμό, μια ομάδα ατόμων είχε μετα­
βεί στο μαντείο των Δελφών για να λάβει χρη­
σμό σχετικά με την έκβαση του αποτελέσμα­
τος της συνεργασίας τους και της περσικής
εκστρατείας. Η πρώτη απάντηση του μαντεί­
ου ήταν εντελώς αποκαρδιωτική, καθώς προ­
έτρεπε την αποστολή να εγκαταλείψει το ά­
δυτο. Φοβούμενοι εκείνοι να επιστρέψουν
στην Αθήνα με τέτοια απάντηση, αποφάσι­
σαν να ξαναδοκιμάσουν την τύχη τους προ­
σφέροντας καινούρια αναθήματα και δηλώ­
νοντας αποφασισμένοι να μείνουν ακόμη και
αν τους περίμενε ο θάνατος. Η Πυθία στον
δεύτερο χρησμό τούς προφήτεψε διφορού­
μενα ότι απόρθητο θα έμενε μόνο το ξύλινο
τείχος και κατέληξε με τα λόγια «Ω 9είη Σα­
λαμίνα, εσύ θα εξολοθρεύσεις μανάδων παι­
διά ή στης σποράς ή στης συγκομιδής τον
καιρό».
Η ερμηνεία ενός χρησμού ήταν πάντοτε
μια επίπονη διαδικασία με επισφαλή αποτε­
λέσματα και στην περίπτωση αυτή το ενδεχό­
μενο λάθους θα είχε καταστροφικά αποτελέ­
σματα για την έκβαση των πολεμικών επιχει­
ρήσεων. Κάποιοι Αθηναίοι ερμήνευσαν τα λό­
για της Πυθίας θεωρώντας ότι το ξύλινο τεί­
χος αναφερόταν στην Ακρόπολη, το παλαιό
τείχος της οποίας ήταν ξύλινο, ενώ ο Θεμι­
στοκλής επέμενε στην άποψη ότι αναφερό­
ταν στο ναυτικό τους, ισχυριζόμενος ότι ο
χρησμός προέβλεπε την περσική ήττα και όχι
την ελληνική, στοιχειοθετώντας την ερμη­
νεία του στο γεγονός ότι η Πυθία χρησιμοποί­
ησε το επίθετο «θείη» αντί του «σχετλίη». Τε­
λικά, κατάφερε να πείσει τους Αθηναίους και,
θέλοντας να ματαιώσει την εκλογή στο αξίω­
μα του άρχοντα του δημαγωγού Επικύδη, αν­
θρώπου φαύλου και ανίκανου να διαχειριστεί
την πολιτική κατάσταση εκείνη την κρίσιμη
περίοδο, δεν δίστασε να τον χρηματίσει προ­
κειμένου να μη λάβει μέρος στις επερχόμε­
νες εκλογές.
0/ ΠΡΩΤΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ
Αμέσως μετά την καταδίκη της περσικής
αντιπροσωπείας σε θάνατο ο Θεμιστοκλής
άρχισε να προετοιμάζεται εντατικά για την
προδιαγραφόμενη μεγάλη σύγκρουση Ελλή­
νων και Περσών. Την άνοιξη του 480 π.Χ. ο
περσικός στόλος είχε ήδη φθάσει κοντά στο
Αρτεμίσιο χωρίς να συναντήσει αντίσταση.
Στο μεταξύ, οι Αθηναίοι σκέπτονταν να απο­
στείλουν στρατεύματα στα Τέμπη προκειμέ­
νου να ενισχύσουν την άμυνα των Θεσσαλών,
αλλά επέστρεψαν άπρακτοι καθώς οι τελευ­
ταίοι υποτάχθηκαν αμαχητί, ανοίγοντας τον
δρόμο στον Ξέρξη προς την κεντρική Ελλά­
δα. Εκτοτε οι Αθηναίοι επικεντρώθηκαν στην
ενίσχυση των πλοίων τους και ο Θεμιστοκλής
προτάθηκε για την αρχηγία του συμμαχικού
στόλου. Οι Σπαρτιάτες δυσφορούσαν με το
ενδεχόμενο ανάθεσης της αρχηγίας σε Αθη­
ναίο και αντιπρότειναν τον Ευρυβιάδη. Οι
Αθηναίοι από την πλευρά τους, όπως αναφέ­
ρει ο Ηρόδοτος (Η', 1-18), δεν ανέχονταν να
παραδώσουν τα σκήπτρα στους Σπαρτιάτες
τη στιγμή που εκείνοι διέθεταν τη ναυτική υ­
περοχή, αλλά μπροστά στο ενδεχόμενο να
κλονιστεί η συμμαχία τους σε μια τόσο κρίσι­
μη στιγμή ο Θεμιστοκλής παραχώρησε οικει­
οθελώς την αρχηγία στον Ευρυβιάδη.
Ο Σπαρτιάτης ναύαρχος μόλις είδε τον υ­
πέρτερο αριθμητικά στόλο των Περσών να
πλησιάζει στις Αφέτες (Παγασητικός κόλπος)
φοβήθηκε και προσπάθησε γρήγορα να προ­
σεγγίσει τις ακτές της Πελοποννήσου. Οι Ευ-
βοείς με τη σειρά τους πανικοβλήθηκαν
μπροστά στο ενδεχόμενο εγκατάλειψης τους
και απέστειλαν τον Πελάγοντα και 30 τάλα­
ντα στον Θεμιστοκλή, που ήταν εξάλλου γνω­
στός φιλοχρήματος. Πράγματι, ο Θεμιστο­
κλής έδωσε από τα χρήματα των Ευβοέων
πέντε τάλαντα στον Ευρυβιάδη και 12 στον
Κορίνθιο Αδείμαντο που απειλούσε με απο­
χώρηση. Στον τελευταίο μάλιστα έταξε δώρα
Η ερμηνεία ενός
μεγαλύτερα από εκείνα που θα έπαιρνε από χρησμού ήταν
τον βασιλιά των Περσών, αν παρέμενε στις πάντοτε μια επίπονη
τάξεις του ελληνικού στόλου. Με την κίνηση διαδικασία με
αυτή ο Θεμιστοκλής κατάφερε αφενός να ε­ επισφαλή
ξασφαλίσει την ενότητα στις τάξεις του ελλη­
νικού στόλου και αφετέρου να καρπωθεί το
αποτελέσματα και
μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων που του εί­ στην περίπτωση
χαν αποστείλει οι Ευβοείς. Οπου τα χρήματα αυτή το ενδεχόμενο
δεν ήταν αρκετά για να διατηρήσουν τη συ­ λάθους θα είχε
νοχή στις τάξεις του ελληνικού ναυτικού, ο καταστροφικά
Θεμιστοκλής χρησιμοποιούσε απειλές και τε­
αποτελέσματα
χνάσματα. Για παράδειγμα, όταν ο τριήραρ­
χος Αρχιτέλης ζήτησε από τον Θεμιστοκλή για την έκβαση
χρήματα προκειμένου να καταβάλει τις αμοι­ των πολεμικών
βές των ναυτών του, ο Αθηναίος πολιτικός επιχειρήσεων.
τον απείλησε ότι θα τον κατηγορούσε για
προδοσία.
ΤΑ ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ
ΤΟΥ ΟΕΜΙΣΤΟΚΛΗ
Και ενώ η προέλαση της υπεράριθμης
περσικής στρατιάς συνεχιζόταν με αμείωτο
ρυθμό στα ελληνικά εδάφη, ο βασιλιάς της
Σπάρτης Λεωνίδας κλήθηκε να την αναχαιτί­
σει στα στενά των Θερμοπυλών έχοντας στη
διάθεση του 6.000 στρατιώτες, εκ των οποί­
ων οι 300 ήταν Σπαρτιάτες. Σύμφωνα με την
παράδοση, η ηρωική τους αντίσταση εκμηδε­
νίστηκε από την προδοσία του Εφιάλτη, ο ο­
ποίος φανέρωσε στον Ξέρξη το πέρασμα της
Ανοπαίας Ατραπού, που οδήγησε την περσι­
κή στρατιά στα νώτα του Σπαρτιάτη βασιλιά.
Τα νέα της καταστροφής του Λεωνίδα στις
Θερμοπύλες ανάγκασαν τον ελληνικό στόλο
να συμπτυχθεί προς τα νότια, ενώ ο Θεμι­
στοκλής κατάφερε να καταστρέψει μία μοίρα
του περσικού στόλου στη ναυμαχία του
Αρτεμισίου.
Οι νεώτερες εξελίξεις προκάλεσαν ανα­
ταραχή και διχασμό στο ελληνικό στρατόπε­
δο και οδήγησαν τον ελληνικό στόλο, που α­
ριθμούσε 368 τριήρεις (200 εκ των οποίων α­
θηναϊκές), στη Σαλαμίνα την ίδια στιγμή που
ο περσικός ναυλοχούσε στο Φάληρο (Σεπτέμ­
βριος 480 π.Χ.). Προηγουμένως ο αθηναϊκός
λαός δεν ήταν διόλου πρόθυμος να εγκατα-
Η καταστροφή της Μιλήτου
από τους Πέρσες (494 π.Χ.) λείψει τις πατρικές εστίες του και να συγκε­
υπήρξε το &έμα της ντρωθεί στη Σαλαμίνα, αλλά και σε αυτή την
τραγωδίας του Φρυνίχου περίπτωση ο Θεμιστοκλής μπόρεσε να μηχα­
που είχε διδαχθεί την νευτεί κάτι, με τη σύμπραξη πιθανώς των ιε­
περίοδο των πρώτων ρέων της Αθηνάς. Το ιερό φίδι του Ερεχθέα,
πολιτικών βημάτων του που καθημερινά εγκατέλειπε την κρύπτη του
Θεμιστοκλή. Εδώ, μια προκειμένου να γευθεί τις προσφορές, δεν
γκραβούρα του 19ου αι.
6γήκε κάποιες ημέρες από το τέμενος και ο
απεικονίζει τα ερείπια της
Μιλήτου. Θεμιστοκλής έσπευσε να ερμηνεύσει το γε­
γονός ως σημάδι από τη θεά Αθηνά να εγκα­
ταλείψουν την Ακρόπολη. Αφού κατόρθωσε
να τους πείσει, οι στρατεύσιμοι επιβιβάστη­
καν στα πλοία και τα γυναικόπαιδα πήραν τον
δρόμο για την Τροιζήνα, όπου έγιναν δεκτά
με προθυμία από τους κατοίκους.
Οι στρατηγοί αποφάσισαν να συγκαλέ­
σουν συμβούλιο προκειμένου να καθορίσουν
τα επόμενα κρίσιμα βήματα τους. Σε αυτό ο
Εξαιτίας της ταπεινής
καταγωγής του, ο Θεμιστοκλής, διοικητής πλέον των αθηναϊ­
Θεμιστοκλής φοίτησε σε κών τριηρών, εξέφρασε την άποψη ότι έπρε­
σχολείο του Κυνοσάργους, πε να αναμετρηθούν με τον περσικό στόλο
στο οποίο όμως κατάφερε να στο στενό της Σαλαμίνας προκειμένου να εκ­
προσελκύσει γόνους μεταλλευθούν την ευελιξία των πλοίων τους
ευγενικής καταγωγής. Στην έναντι των δυσκίνητων περσικών. Με την
εικόνα σκηνή πάλης σε
πρόταση του διαφώνησε η πλειοψηφία των υ­
κάποιο γυμνάσιο, όπως
πόλοιπων αρχηγών που αντιπρότεινε να
απεικονίζεται σε αγγείο.
διεξαχθεί η σύγκρουση
στον Ισθμό, ώστε αφενός να υπερασπιστούν
την Πελοπόννησο και αφετέρου να υπάρχει
διαθέσιμη μια οδός διαφυγής σε περίπτωση
ανάγκης. Η άποψη αυτή στην πραγματικότη­
τα συνεπαγόταν και την παραχώρηση όλων
των υπόλοιπων εδαφών επάνω από τον Ισθμό
στον εχθρό.
Ακολούθησε και νέο συμβούλιο των αρ­
χηγών, κατά το οποίο ο Θεμιστοκλής αναγκά­
σθηκε να τους απειλήσει ότι θα απέσυρε τα
αθηναϊκά πλοία, αν δεν αποδέχονταν την
πρόταση του για σύγκρουση στη Σαλαμίνα. 0
Ευρυβιάδης δέχθηκε, όχι όμως και οι υπόλοι­
ποι αρχηγοί. Και ενώ οι προετοιμασίες για τη
σύγκρουση είχαν αρχίσει σε έντονο ρυθμό,
πυκνοί καπνοί φάνηκαν στον ορίζοντα, σημά­
δι ότι η Αθήνα είχε παραδοθεί στη μανία των
Περσών. Επικράτησε πανικός και πανδαιμό­
νιο και το στρατόπεδο των Ελλήνων βρισκό­
ταν για άλλη μια φορά ενώπιον της διάσπα­
σης και του διχασμού. Από τη μια οι Αθηναίοι,
οι Μεγαρείς και οι Αιγινίτες υποστήριζαν την
άποψη του Θεμιστοκλή να γίνει η ναυμαχία
στη Σαλαμίνα και από την άλλη οι Πελοπον-
νήσιοι επέμεναν να γίνει στον Ισθμό. Για μια
ακόμη φορά ο Θεμιστοκλής επιστράτευσε το
κοφτερό μυαλό του προκειμένου να διατηρή­
σει την ενότητα στο ελληνικό στρατόπεδο
και ταυτόχρονα να αποτρέψει το ενδεχόμενο
ναυμαχίας στον Ισθμό. Ανέθεσε στον πιστό
του δούλο και παιδαγωγό των παιδιών του
Σίκκινο, που ήταν περσικής καταγωγής, να
μεταδώσει στον Ξέρξη την πληροφορία ότι
τάχα οι Ελληνες σκόπευαν να επιχειρήσουν
έξοδο και, αν ήθελε να τους εξουδετερώσει,
θα έπρεπε να σπεύσει στη Σαλαμίνα.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
Ο Πέρσης βασιλιάς έπεσε στην παγίδα και
έσπευσε αμέσως να συγκαλέσει πολεμικό
συμβούλιο, όπου αποφασίσθηκε η άμεση επί­
θεση εναντίον του ελληνικού στόλου που
ναυλοχούσε στη Σαλαμίνα. Πριν καν φανεί το
πρώτο φως της ημέρας, οι Πέρσες είχαν απο­
κλείσει με 200 πλοία τις διόδους διαφυγής,
ενώ πολλά περισσότερα περίμεναν την υποτι­
θέμενη έξοδο του ελληνικού στόλου ανάμε­
σα στη Σαλαμίνα και στην Ψυττάλεια. Τα νέα
των κυκλωτικών κινήσεων του περσικού στό­
λου μετέφερε στο ελληνικό στρατόπεδο ο
Αριστείδης, ο οποίος επέστρεφε από την ε­
ξορία, και παρά το γεγονός ότι στον εξοστρα­
κισμό του είχε συντελέσει ο Θεμιστοκλής, ξέ­
χασε το παρελθόν και τάχθηκε με το μέρος
του εκείνη την κρίσιμη στιγμή.
Το ξημέρωμα της 22ας Σεπτεμβρίου 480
π.Χ. βρήκε τους Ελληνες να ζητούν τη βοή­
θεια των θεών και των ηρώων της Σαλαμίνας
και της Αίγινας για την αίσια έκβαση της ναυ­
μαχίας, ενώ ο Θεμιστοκλής (σύμφωνα με τον
Πλούταρχο) θυσίασε στον θεό Διόνυσο, παρά
τη θέληση του, δύο ανιψιούς του Ξέρξη που
είχαν συλληφθεί από μια περίπολο. Τη θυσία
είχε ζητήσει ο μάντης Ευφραντίδης και η α­
ποτρόπαιη πράξη πραγματοποιήθηκε υπό τις
θριαμβευτικές ιαχές του πλήθους. Η αρχική
πηγή αυτής της ιστορίας προέρχεται από τα
«Περσικά» του Κτησία από την Κνίδο, η εγκυ­
ρότητα του οποίου αμφισβητείται. Κατόπιν ο
Θεμιστοκλής εκφώνησε έναν φλογερό λόγο
προκειμένου να εμψυχώσει τους στρατιώτες
του και μετά δόθηκε το σύνθημα για την έ­
ναρξη της επιχείρησης.
Οπως αναφέρει και ο Αισχύλος, ο οποίος
συμμετείχε στη ναυμαχία, στην τραγωδία του
«Πέρσαι», οι Ελληνες ρίχτηκαν εναντίον του
εχθρού τραγουδώντας «Ω παίδες Ελλήνων,
ίτε, ελευθερούτε πατρίδ', ελευθερούτε δε
παίδας, γυναίκας, &εών τε πατρώων έδη, θή-
κας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών»
(«Εμπρός, τέκνα των Ελλήνων, ελευθερώστε
την πατρίδα, ελευθερώστε τα παιδιά σας, τις
γυναίκες σας, τα ιερά των πατρογονικών θε­
ών σας, τους τάφους των προγόνων σας τώρα
ο αγώνας είναι για τα πάντα»). Η ορμητική πα­
ρουσία των Ελλήνων και ο ρυθμικός παιάνας
τους ξάφνιασαν τον περσικό στόλο που γρή­
γορα αντιλήφθηκε ότι είχε πέσει σε παγίδα.
Ο Θεμιστοκλής έδωσε διαταγή στα πλοία
να παρασύρουν τον περσικό στόλο στο στενό
της Σαλαμίνας, διαταγή η οποία απέβη σωτή­
ρια για τους Ελληνες και μοιραία για τους
Πέρσες. Η αριθμητική υπεροχή του περσικού
στόλου εξουδετερώθηκε στο στενό που δεν
χωρούσε μεγάλο αριθμό πλοίων, ενώ η ευελι­
ξία των ελληνικών τριηρών σε συνδυασμό με
τη ναυτική δεξιότητα κατάφερε το καίριο
πλήγμα. Στο αριστερό άκρο της ελληνικής
παράταξης βρίσκονταν οι αθηναϊκές τριήρεις
και ο διοικητής τους, ο Θεμιστοκλής, ενώ στο
δεξιό οι σπαρτιατικές με επικεφαλής τον Ευ­
ρυβιάδη. Ο Αθηναίος διοικητής εμβόλισε τον
Αριαμένη, τον αδελφό του Ξέρξη, το πτώμα
του οποίου βρήκε τελικά η βασίλισσα της
Αλικαρνασσού Αρτεμισία και το παρέδωσε 0 Μιλτιάδης, ένας από τους
στον Ξέρξη. κορυφαίους Αθηναίους
ηγέτες και από τους
Η ναυμαχία που διήρκεσε ως το βράδυ κα­ πρωτεργάτες της επίζηλης
τέληξε σε πραγματική πανωλεθρία για τον νίκης στον Μαραθώνα
περσικό στόλο. Οπως πολύ σωστά είχε προ­ (ρωμαϊκό αντίγραφο, Εθνικό
βλέψει ο Θεμιστοκλής, τα περσικά πλοία, Μουσείο Ραβέννας).
στοιβαγμένα και εγκλωβισμένα στο στενό,
κτυπούσαν το ένα το άλλο συντρίβοντας τα
κουπιά τους την ίδια στιγμή που τα ελληνικά
τούς έδιναν τη χαριστική βολή. Ο Ξέρξης πα­
ρακολουθούσε από την ακτή τη συντριβή
του στόλου του και, όπως αναφέρει ο Αισχύ­
λος, τα νερά και οι γύρω ακτές είχαν γεμίσει
πτώματα και υπολείμματα από τα ναυάγια σε
βαθμό που η θάλασσα δεν φαινόταν πια («θά­
λασσα δ' ουκέτ'ην ιδείν»). Κατόπιν οι Ελλη-
Τα οχυρωματικά έργα του
Θεμιστοκλή στον Πειραιά
επεκτάθηκαν στα χρόνια της
αρχηγίας του Περικλή. Στην
εικόνα αναπαράσταση των
νεωσοίκων του Πειραιά.
Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος,
ο οποίος συμμετείχε στην
επιχείρηση της Σαλαμίνας,
κληροδότησε μέσω του έργου
του «Πέρσαι» μια από τις
συγκλονιστικότερες και
γλαφυρότερες περιγραφές
της περσικής καταστροφής
(ρωμαϊκό αντίγραφο,
Κοπεγχάγη, Γλυπτοθήκη Ny
Carlsberg).
νες προχώρησαν και στην εξόντωση της επί­
λεκτης φρουράς Αθανάτων που παρέμενε
στην Ψυττάλεια. Ο περσικός στόλος αποχώ­
ρησε σε κατάσταση πανικού και σύγχυσης
για να βρει προσωρινό καταφύγιο στο Φάλη­
ρο, απ' όπου επέστρεψε εσπευσμένα στην
Ασία. Μόνο ένα τμήμα του περσικού στρατού
παρέμεινε στη Θεσσαλία με αρχηγό τον Μαρ­
δόνιο, αλλά το 479 π.Χ. οι Ελληνες σημείω­
σαν ακόμη δύο νίκες, στις Πλαταιές
και στη Μυκάλη, που έβαλαν τέλος
στην περσική απειλή.
Στην άμεση αποχώρηση
του Ξέρξη από την Ελλάδα
συνετέλεσε για ακόμη μια
φορά η εξυπνάδα του Θε­
μιστοκλή, ο οποίος συμ­
φώνησε με τον Αριστείδη
(ή τον Ευρυβιάδη, σύμ­
φωνα με τον Ηρόδοτο)
ότι έπρεπε να απομα­
κρυνθεί το γρηγορότερο
δυνατό ο Πέρσης βασι­
λιάς, προτού προβεί σε α­
ποφασιστικότερες ενέργειες
με απρόβλεπτες συνέπειες.
Αλλωστε, ακόμη και μετά τη
συντριβή του στη Σαλαμίνα,
παρέμενε κυρίαρχος ενός α­
ριθμητικά υπέρτερου στρα­
τού και στόλου, γεγονός
που εξακολουθούσε να τον
κάνει απειλητικό. Για τον λό­
γο αυτό ειδοποίησε τον Ξέρ-
ξη με τον βασιλικό ευνούχο Αρτάκη ότι οι
Ελληνες σκόπευαν να καταστρέψουν τη γέ­
φυρα στον Ελλήσποντο και κατόπιν να τον
καταδιώξουν. Πράγματι, ο Πέρσης βασιλιάς
τράπηκε γρήγορα σε φυγή, ενώ η άποψη του
Θεμιστοκλή δικαιώθηκε στη μάχη των Πλα­
ταιών, όπου οι Ελληνες επικράτησαν με δυ­
σκολία, αν και μάχονταν εναντίον ενός μι­
κρού τμήματος της περσικής στρατιάς.
Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟ
ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΟΗΝΑ
Αμέσως μετά τον ελληνικό άθλο, διεξή­
χθη ψηφοφορία προκειμένου να αναδειχθεί
ο ανδρειότερος στρατηγός και οι συμμετέχο­
ντες, αφού έριξαν την ψήφο τους πρώτιστα ο
καθένας στον εαυτό του, ψήφισαν κατόπιν
τον Θεμιστοκλή. Μεγαλύτερη υποδοχή και α­
ναγνώριση του επεφύλαξαν όμως οι Σπαρτιά­
τες. Οταν κατέφθασε ο Θεμιστοκλής στη
Σπάρτη, τον στεφάνωσαν με κλαδιά ελιάς και
του χάρισαν το καλύτερο άρμα της πόλης
τους. Μάλιστα όρισαν και τιμητική φρουρά
από 300 επίλεκτους πολεμιστές που τον συ­
νόδεψε κατά την αποχώρηση του μέχρι τα
σύνορα της Τεγέας. Στους επόμενους Ολυ­
μπιακούς Αγώνες που διοργανώθηκαν (πιθα­
νώς το 472 π.Χ.), όταν προσήλθε στο στάδιο,
η προσοχή όλων των θεατών αποσπάσθηκε
από τους αθλητές και ο Θεμιστοκλής έγινε
το κέντρο του ενδιαφέροντος τους. Τον θαύ­
μαζαν, τον χειροκροτούσαν διαρκώς και τον
επεδείκνυαν στους ξένους προκαλώντας του

Αμέσως μετά την ελληνική νίκη επί των περσικών

στρατευμάτων, ο Θεμιστοκλής πρωτοστάτησε στην
ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Αθήνας, ανεγείροντας τα
τείχη της και χρησιμοποιώντας τμήματα από κατεστραμμένους
ναούς προκειμένου οι Αθηναίοι να θυμούνται τη συμφορά. Στην
εικόνα τμήμα του βόρειου τείχους της Ακρόπολης.

Από το 479 π.Χ. ο Θεμιστοκλής ακολούθη­
σε αντισπαρτιατική πολιτική, προσπαθώντας
να ενισχύσει το κύρος και τη δύναμη της
Αθήνας. Στα αμφικτιονικά συνέδρια για τη
σύσταση της Α' Αθηναϊκής Συμμαχίας οι
Σπαρτιάτες εισηγήθηκαν τον αποκλεισμό ό­
σων πόλεων δεν συμμετείχαν στη μάχη ενα­
ντίον των Περσών και ο Θεμιστοκλής φοβή­
θηκε ότι η Σπάρτη θα αποκτούσε την απόλυ-
Ο Παυσανίας, ο αρχηγός των
ελληνικών δυνάμεων στις
Πλαταιές, καταδικάστηκε για
προδοσία και μετά τον
θάνατο του αποκαλύφθηκε
ότι είχε κάνει κοινωνό των
προδοτικών σχεδίων TOU και
τον Θεμιστοκλή, στοιχείο που
ανάγκασε τον Αθηναίο
πολιτικό να εγκαταλείψει τη
γενέθλια γη για να μη
συλληφθεί (ρωμαϊκό
αντίγραφο, Ρώμη, Μουσείο
Καπιτωλείου).
Αυτόπτης μάρτυρας της καταστροφής του
περσικού στόλου στη Σαλαμίνα υπήρξε ο
ίδιος ο Ξέρξης, ο οποίος μετά τη συντριβή,
έσπευσε να εγκαταλείψει τον ελλαδικό
χώρο. Ανάγλυφη παράσταση από το
ανάκτορο της Περσέπολης που εικονίζει
Πέρση βασιλιά με την ακολουθία του.
Ως ανταμοιβή για τις και λίγο πρόχειρα εξαιτίας της βιασύνης και
υπηρεσίες του, ο της απειρίας των συμμετεχόντων στην οικο­
Θεμιστοκλής δόμηση. Τότε ο Θεμιστοκλής παρουσιάστηκε
εισέπραξε από τον στους Λακεδαιμόνιους και παραδέχθηκε ότι
αθηναϊκό λαό την όντως η πόλη των Αθηνών έφερε πλέον κρα­
ποινή του
ταιά τείχη τόσο για την ασφάλεια των πολι­
εξοστρακισμού. Τον τών της όσο και για την ασφάλεια των συμμά­
δρόμο της εξορίας είχε
χων της. Οι Σπαρτιάτες είχαν βρεθεί προ τε­
ακολουθήσει μερικά
χρόνια νωρίτερα και ο τελεσμένων γεγονότων και έτσι αναγκαστικά
αντίπαλος του, αποδέχθηκαν την οχύρωση, όχι βέβαια χωρίς
Αριστείδης, ενώ η ίδια δυσαρέσκεια και πικρία, που συνετέλεσε
μοίρα περίμενε και τον στην ενίσχυση της δύναμης της Αθήνας σε ε­
γιο του Μιλτιάδη, μπορικό και ναυτικό επίπεδο και, σε συνδυα­
Κίμωνα. Στη σμό με την πολιτική του Περικλή, την ανέδει­
φωτογραφία βλέπουμε
ξε σε πρωταγωνίστρια του 5ου αι. π.Χ.
τα ονόματα των τριών
επιφανών Αθηναίων
αναγεγραμμένα για
ο ΕΞΟΣΤΡΑΚΙΣΜΌΣ
οστρακισμό.
Ο δύστροπος και επιρρεπής σε δωροδο­
κίες χαρακτήρας του Θεμιστοκλή ποτέ δεν ή­
ταν αγαπητός στους Αθηναίους. Επιπλέον, ο
φθόνος του αθηναϊκού λαού για τα κατορθώ­
ματα του μεγάλου νικητή της Σαλαμίνας δεν
είχε αμβλυνθεί και σε αυτό συνέτεινε και η
στάση του ίδιου του Θεμιστοκλή, που επιθυ­
μώντας διακαώς τον έπαινο και τη διάκριση
το μίσος τους και έτσι αναγκάσθηκε να μετα­
βεί λαθραία στην Κέρκυρα για να διαφύγει τη
σύλληψη.
ΣΤΟ ΠΛΕΥΡΟ ΤΟΥ ΑΡΤΑΞΕΡΞΗ
Η παραμονή του Θεμιστοκλή στην Κέρκυ­
ρα, την οποία κατά το παρελθόν είχε ευεργε­
τήσει κατευνάζοντας την αντιδικία της με
την Κόρινθο, ήταν ολιγοήμερη, αν και σύμ­
φωνα με τον Θουκυδίδη (Aa, 136) οι Κερκυ­
ραίοι δεν τον δέχθηκαν ποτέ γιατί φοβήθη­
καν το μένος των διωκτών του. Από την Κέρ­
κυρα βρέθηκε στην Ηπειρο, όπου κατέφυγε
ως ικέτης στον βασιλιά των Μολοσσών Αδμη-
το και, παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος είχε
δοκιμάσει την περιφρόνηση στο παρελθόν
από τον άλλοτε ισχυρό Θεμιστοκλή, εντού­
τοις δέχθηκε να τον φιλοξενήσει και να μην
τον παραδώσει στους διώκτες του. Κατόπιν ο
Θεμιστοκλής, αφού διέσχισε την Πύδνα και
την Εφεσο, βρέθηκε στην Ασία και πολύ σύ­
ντομα στην Κύμη της Μικράς Ασίας, όπου α­
ντιλήφθηκε ότι ήταν αρκετοί αυτοί που πα­
ρακολουθούσαν τις κινήσεις του, καθώς ο
Πέρσης βασιλιάς τον είχε επικηρύξει για 200
τάλαντα. Επόμενος σταθμός του κυνηγημέ­
νου πλέον Θεμιστοκλή ήταν οι Αιγές, μια μι­
κρή αιολική πόλη, όπου φιλοξενήθηκε από
τον επιφανή και εύπορο Νικογένη, ο οποίος
είχε διασυνδέσεις με την περσική Αυλή. Ο Νι-
κογένης, προφασιζόμενος ότι απέστελλε ως
δώρο μια Ελληνίδα γυναίκα σε έναν αυλικό,
μετέφερε τον Θεμιστοκλή στα Σούσα με μια
άμαξα η οποία έκρυβε ζηλότυπα τον επιβάτη
της και έτσι όλοι πίστεψαν ότι πράγματι ε­
πρόκειτο περί κάποιας ακριβοθώρητης καλ­
λονής που σύμφωνα με τα περσικά έθιμα έ­
πρεπε να προστατευθεί από τα μάτια ξένων
ανδρών.
Τελικά, κατάφερε να βρεθεί στο ανάκτο­
ρο του Αρταξέρξη, όπου ο Πέρσης βασιλιάς,
αφού ξεπέρασε την αρχική του έκπληξη, μα­
κάριζε τους θεούς που έδωσαν τέτοια μυαλά
στους αντιπάλους του για να απομακρύνουν
τους άριστους από το πλευρό τους. Ο Θεμι­
στοκλής υποσχέθηκε να τον συνδράμει στην
καθυπόταξη της Ελλάδας και, αφού έλαβε
πλούσια δείγματα της ευγνωμοσύνης του
Πέρση βασιλιά, ζήτησε και έναν χρόνο διορία
προκειμένου να μάθει την περσική γλώσσα
και να εξοικειωθεί με τα περσικά έθιμα. Ο
Αρταξέρξης έδειξε πόσο εκτιμούσε τον άλ­
λοτε μισητό εχθρό του πατέρα του χαρίζο­
ντας του καταρχάς το ποσό των 200 ταλά­
ντων με το οποίο τον είχε επικηρύξει. Κατό­
πιν, του παραχώρησε τη σατραπεία της Μα­ ντίθετα ο Θουκυδίδης τον θεωρούσε άνθρω­
γνησίας, κοντά στον Μαίανδρο, και κάποιες Η στρατιωτική ευφυΐα του
πο μεγαλοφυή και άξιο θαυμασμού. Θεμιστοκλή υπήρξε ένας από
άλλες περσικές πόλεις από τις οποίες εξα­ Οταν ο Πέρσης βασιλιάς πληροφορήθηκε τους σημαντικότερους
σφάλιζε τα απαραίτητα προς το ζην και πα­ την είδηση του θανάτου του μεγάλου Αθη­ παράγοντες της
ράλληλα απολάμβανε τα αγαθά της περσικής ναίου πολιτικού, εκφράστηκε με κολακευτικά μεγαλειώδους νίκης των
ζωής. λόγια για το ήθος του και απαίτησε να αποδί­ ελληνικών δυνάμεων στη
δονται τιμές στους φίλους και στους οικεί­ Σαλαμίνα. Φανταστική
απεικόνιση της ναυμαχίας.
70 ΤΕΛΟΣ ους τους. Σύμφωνα με την επιθυμία του Θε­
μιστοκλή, τα οστά του μεταφέρθηκαν κρυφά
Το 465 π.Χ. ο γιος του Μιλτιάδη Κίμωνας στην αττική γη και τάφηκαν κοντά στην είσο­
τέθηκε επικεφαλής μιας νέας εκστρατείας, δο του λιμανιού του Πειραιά. Το 1898 ο αρχαι­
σημειώνοντας σημαντική νίκη εναντίον των ολόγος Ιάκωβος Δραγάτσης υποστήριξε ότι
περσικών στρατευμάτων κοντά στις εκβολές στην πραγματικότητα ο τάφος του Θεμιστο­
του Ευρυμέδοντα ποταμού. Κατόπιν η Αίγυ­ κλή βρισκόταν στην απέναντι ακτή Κάβο Κρά-
πτος αποστάτησε με την ενίσχυση των αθη­ καρη.
ναϊκών δυνάμεων του Κίμωνα και ο Αρταξέρ­
ξης ζήτησε από τον Θεμιστοκλή να εκπληρώ­
σει τις υποσχέσεις του και να αναλάβει την η­
γεσία των περσικών δυνάμεων που θα κινού- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ντο εναντίον τους. Ο Θεμιστοκλής, παρά την
πικρία που ένιωθε για τον τρόπο με τον οποίο (1) Α. Βλάχος: ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ
τον είχαν αντιμετωπίσει μερικά χρόνια νωρί­ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ,
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1999.
τερα οι συμπολίτες του, δεν μπορούσε να α­
(2) J.B. Bury • R. Meiggs: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ντέξει την ιδέα ότι θα στρεφόταν εναντίον
ΕΛΛΑΔΑΣ, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992.
τους, ακυρώνοντας τις πολύτιμες υπηρεσίες (3) ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ (βιβλ. Τ και Η').
που τους είχε προσφέρει κατά το παρελθόν. (4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,
Ετσι, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πλουτάρ­ τ. Γ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972.
χου, αφού τέλεσε θυσίες προς τους θεούς (5) C. Mosse-A.S. Gourbeillon: ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
και αποχαιρέτησε τους φίλους του, ήπιε ταύ- ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (2000-31 Π.Χ.),
ρειο αίμα ή κάποια άλλη δραστική ουσία που (μτφ. Λ. Στεφάνου), εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.
τον οδήγησε στον θάνατο σε ηλικία περίπου (6) C. Mosse: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ:
ΑΘΗΝΑ, ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΩΣ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ
65 ετών. Ο Θουκυδίδης όμως αποδίδει τον
ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ, (μτφ. Δ. Αγγελίδου), Μορφωτικό
θάνατο του σε ασθένεια. Είναι γεγονός πά­ Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983.
ντως ότι οι αρχαίοι ιστοριογράφοι δεν αντιμε­ (7) ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ
τώπισαν με τον ίδιο τρόπο την αμφιλεγόμενη (ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ), Απαντα των αρχαίων Ελλήνων
προσωπικότητα του Θεμιστοκλή. Ο Ηρόδο­ Συγγραφέων, τ. 2ος, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1975.
τος έδειχνε ότι τον περιφρονούσε, πιθανώς
παρακινημένος από πολιτικά κίνητρα, ενώ α­
 Ο Μεγάλος Βασιλιάς δέχεται υπηκόους του σε ακρόαση
Ανάγλυφο από την αίθουσα του θρόνου στην Περσέπολη

ΜΕΓΑΑΕΣ ΜΑΧΕΣ
Η ΠΕΡΣΙΚΗ Α Π Ο Ψ Η
ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΑΟΣ
Αρχαιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Α9ηνών

Η ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥ! ΠΟΑΕΜΟΥΣ,

ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, ΠΕΡΙΟΡΙΖΕΤΑΙ

ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ, ΑΦΟΥ ΔΕΝ

ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΜΕΣΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣ ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΠΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗ Ή ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ

ΕΥΡΩΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. ΠΟΣΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΟΜΩΣ ΥΠΗΡΞΕ

Η ΗΤΤΑ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ

"y ΤΟΥΣ ΑΧΑΙΜΕΝΙΔΕΣ ΒΑΣΙΛΕΙΣ; ΣΕ ΠΟΙΟ ΒΑΘΜΟ

ΕΠΗΡΕΑΣΕ Η ΕΚΒΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ

ΤΗ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ

ΒΑΣΙΛΙΑ; ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΠΕΔΙΩΞΕ ΕΚ ΝΕΟΥ ΝΑ

ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ; ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΚΑΠΟΙΕΣ

Ι ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ.

Φοινικικό νόμισμα του 4ου αιώνα π.Χ.,

με παράσταση πολεμικού πλοίου.
Τ ον 8ο και 7ο αι. π.Χ. οι Ασσύριοι βασιλείς εισέβα­
λαν επανειλημμένα στην περιοχή της οροσει­
ράς του Ζάγρου, στα ανατολικά της Μεσοποτα­
μίας, όμως η καθυπόταξη των διαφόρων ηγεμόνων,
πόλεων και φυλών της περιοχής δεν ήταν εύκολη υ­
πόθεση και προχώρησε πολύ αργά. Στα τέλη του 7ου
αι., εποχή παρακμής πια της Ασσυριακής αυτοκρατο­
ρίας, κάποιοι τοπικοί ηγεμόνες κατόρθωσαν να ενώ­
σουν μεγάλο τμήμα του βορειοδυτικού Ιράν υπό την
εξουσία τους, σχηματίζοντας το βασίλειο της Μη-
δίας με πρωτεύουσα τα Εκβάτανα. Στη συνέχεια,
στράφηκαν μαζί με τους Βαβυλώνιους εναντίον της
Ασσυρίας και κατέλαβαν τη Νινευί το 612 και τη Χαρ-
ράν το 610 π.Χ. Η προέλαση των βασιλέων της Μη-
δίας συνεχίσθηκε ως την κεντρική Ανατολία. Αντίθε­
τα, η προέλαση τους προς νότο δεν στέφθηκε με ε­
πιτυχία. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του βασι­
λιά Αστυάγη εναντίον του ηγεμόνα του βασιλείου
Ανσάν, Κύρου, ο στρατός του στασίασε, προσχώρησε
στον αντίπαλο και τον ανέτρεψε. Ετσι ο Κύρος, ήδη
ηγεμόνας της πόλης Ανσάν και επικεφαλής διαφό­
ρων τοπικών φυλών, έγινε βασιλιάς της Μηδίας.
Το γεγονός ότι ο Κύρος κατόρθωσε να προσεται­
ριστεί τον στρατό του Αστυάγη και να γίνει αποδε­
κτός ως βασιλιάς της Μηδίας αποκαλύπτει πολλά για
τις πολιτικές του ικανότητες. Το 546 π.Χ. στράφηκε
κατά του βασιλιά της Λυδίας, Κροίσου. Μετά από μια
αμφίρροπη μάχη στον ποταμό Αλυ πολιόρκησε την
πρωτεύουσα του Κροίσου, τις Σάρδεις, και συνέλαβε
τον αντίπαλο του αιχμάλωτο. Λίγα χρόνια αργότερα
(539 π.Χ.) εισέβαλε στη Μεσοποταμία, εκπόρθησε τη
Βαβυλώνα και συνέλαβε αιχμάλωτο τον βασιλιά της
ΝαΘονίδη. Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του τα
πέρασε υποτάσσοντας τις ιρανικές φυλές στα ανα­
τολικά υψίπεδα. Ο Κύρος υπήρξε πολύ ανεκτικός α­
πέναντι στους κατακτημένους. Παραχώρησε γαίες
στους ηττημένους αντιπάλους του ηγεμόνες, αποκα­
τέστησε τοπικούς ναούς και λατρείες, οικειοποιήθη­
κε τους τοπικούς βασιλικούς τίτλους και γενικά προ­
σπάθησε να προβληθεί περισσότερο ως διάδοχος
των παλαιότερων, ηττημένων ηγεμόνων παρά ως κα­
τακτητής τους. Ο γιος και διάδοχος του Καμβύσης
συνέχισε στην ίδια γραμμή: εισέβαλε στην Αίγυπτο,
νίκησε τα αιγυπτιακά στρατεύματα και κατέλαβε την
Ηλιόπολη και τη Μέμφιδα. Κατά το πρότυπο του πα­
τέρα του, ο Καμβύσης έλαβε τον τίτλο του Φαραώ,
αποκατέστησε πολλές τοπικές λατρείες και ναούς
και μοίρασε ή ανανέωσε αξιώματα σε ντόπιους, σε
μια προσπάθεια να κερδίσει τη νομιμοφροσύνη των
Αιγυπτίων υπηκόων του.
Ομως η ταχύτατη επέκταση της αυτοκρατορίας
είχε δημιουργήσει προβλήματα σταθερότητας.
Στους κόλπους της αριστοκρατίας αλλά και της βασι­
λικής οικογένειας σημειωνόταν μεγάλος ανταγωνι­
σμός με έπαθλο αξιώματα, προνόμια και γόητρο, που
τελικά οδήγησε σε ανοικτή σύγκρουση και αμφισβή­
τηση του βασιλιά. Η αυτοκρατορία βυθίστηκε στο χά­
ος με σφετεριστές, βασιλοκτόνους και ανταπαιτητές
του θρόνου να συγκρούονται για την εξουσία. Στο
μεταξύ, πολλές πρόσφατα κατακτημένες περιοχές
βρήκαν την ευκαιρία να εξεγερθούν, συσπειρωμένες
γύρω από τοπικούς ηγεμόνες. Τελικά ένας Πέρσης

Ο Μεγάλος Βασιλιάς ένθρονος, υποβασταζόμενος από

τους υπηκόους του. Πάνω του υπερίπταται
ο Αχούρα Μάζντα. Ανάγλυφο από την κύρια αί&ουσα του
ανακτόρου στην Περσέπολη.
ευγενής, ο Δαρείος, κατόρθωσε με την υπο­
στήριξη μερικών ακόμη Περσών αριστοκρα­
τών να νικήσει όλους τους αντιπάλους του
και να αποκαταστήσει την ενότητα της αυτο­
κρατορίας υπό την εξουσία του. Σύντομα ο
νέος βασιλιάς προσπάθησε να νομιμοποιήσει
τη θέση του, συσχετίζοντας τη γενεαλογία
του με εκείνη του Κύρου, ιδρυτή της αυτο­
κρατορίας, μέσω ενός κοινού προγόνου, του
Αχαιμένη, και οικειοποιούμενος τους Βασιλι­
κούς τίτλους των υποτελών χωρών. Επρεπε ό­
μως να επιβεβαιώσει και τις ικανότητες του
ως πολέμαρχος. Στράφηκε λοιπόν βόρεια, κα­
τά των σκυθικών φυλών της κεντρικής Ασίας,
αλλά και προς ανατολάς, καταλαμβάνοντας
τη δυτική όχθη του Ινδού ποταμού. Στο πλαί­
σιο της προσπάθειας καθυπόταξης των σκυ­
θικών φυλών, που φαίνεται πως επέδραμαν
στα σύνορα της αυτοκρατορίας, εισέβαλε
στη Θράκη και από εκεί διέσχισε τον Δούνα­
βη, φθάνοντας ως τις πεδιάδες της σημερι­
νής Ουκρανίας.
Η αυτοκρατορία ήταν τεράστια. Προκει­
μένου να διοικήσουν την επικράτεια τους, οι
Αχαιμενίδες βασιλείς τη διαίρεσαν σε επαρ­
χίες, τις σατραπείες, που αρχικά ταυτίστηκαν
με τα όρια των κατακτημένων βασιλείων. Τη
διοίκηση των επαρχιών αυτών ανέθεσαν σε έ­
μπιστους Πέρσες, Μήδους και άλλους ευγε­ 0 τάφος του =έρξη
νείς, τους σατράπες, με εκτεταμένες αρμο­ ους υπηκόους τους όποτε χρειαζόταν. Ενας στην Περσέπολη.
διότητες και προνόμια, γεγονός που τους κα­ πολύπλοκος μηχανισμός επιμελητείας φρό­
θιστούσε μάλλον αντιβασιλείς παρά απλούς ντιζε για τον εφοδιασμό του στρατού κατά τη
επαρχιακούς διοικητές. Στο εσωτερικό των διάρκεια μιας εκστρατείας - κοντά στις ακτές
σατραπειών η άσκηση της εξουσίας βασιζό­ τον ανεφοδιασμό του στρατού αναλάμβαναν
ταν στις τοπικές ελίτ, των οποίων τα μέλη ε­ μεταγωγικά πλοία, προστατευμένα από τον
ξασφάλιζαν δωρεές και αξιώματα από τον το­ πολεμικό στόλο.
πικό σατράπη ή τον Μεγάλο Βασιλιά. Βασική Σε κάθε περίπτωση ο βασιλιάς προβαλλό­
αποστολή της επαρχιακής διοίκησης ήταν η ταν ως ο υπέρτατος πολέμαρχος. Στους τίτ­
διατήρηση της τάξης και η συγκέντρωση φό­ λους και τη μνημειακή εικονογραφία του ο
ρων που κατέληγαν στην πρωτεύουσα. Ο ί­ Μεγάλος Βασιλιάς κυριαρχούσε ως ιππέας,
διος ο Μεγάλος Βασιλιάς κυβερνούσε την τοξότης, κυνηγός, κατακτητής πόλεων και
αυτοκρατορία του και έλεγχε τους σατράπες λαών. Ηταν ο εκλεκτός του Μεγάλου Θεού,
από τις δύο πρωτεύουσες του, τα Σούσα και του Αχούρα Μάζντα, που ανέλαβε την απο­
την Περσέπολη, περιστοιχισμένος από έμπι­ στολή να αποκαταστήσει τη θεϊκή ενότητα
στους «συγγενείς» και «ακολούθους». και τάξη στον κόσμο. Τα έργα του όμως δεν
Για την επιβολή της θέλησης τους οι ήταν μόνο πολεμικά αλλά και ειρηνικά - κατα­
Αχαιμενίδες στηρίζονταν κατά κύριο λόγο σκεύαζε ναούς και ανάκτορα, διώρυγες, αρ­
στον στρατό τους. Στα πρώτα χρόνια του Κύ­ δευτικά έργα σε όλη την επικράτεια του, εξα­
ρου και του Δαρείου, ο στρατός φαίνεται πως σφαλίζοντας την ευμάρεια των υπηκόων του
είχε μια μάλλον φεουδαρχική δομή. Η υπο­ αλλά και τη δική του προβολή. Ηταν ο δίκαιος
στήριξη της περσικής αριστοκρατίας, και κατ' ηγεμόνας, ο προστάτης των υπηκόων του, ο
επέκταση των περσικών φυλών, ήταν απαραί­ φαραώ της Αιγύπτου, ο βασιλιάς της Βαβυ­
τητη ώστε να είναι σε θέση ο βασιλιάς να κι­ λώνας και των άλλων χωρών. Η γενναιοδωρία
νητοποιεί στρατιωτικές δυνάμεις. Αργότερα, του μπορούσε να συγχωρέσει τα πάντα εκτός
η ανάγκη χειραφέτησης της κεντρικής εξου­ από την προδοσία. Οι στασιαστές τιμωρού-
σίας από τους πολεμάρχους των φυλών και η ντο παραδειγματικά: σφαγή, καταστροφή
επιθυμία συγκρότησης ενός αξιόπιστου των ναών τους, εξανδραποδισμός ήταν η ποι­
στρατιωτικού μηχανισμού οδήγησε στην ορ­ νή για όσους αμφισβητούσαν την τάξη του
γάνωση ενός τακτικού στρατού, των Αθανά­ Μεγάλου Βασιλιά και του Μεγάλου Θεού που
των, αποτελούμενων από 10.000 Πέρσες, Μή­ τον προστάτευε. Ειδικά η έμφαση στην τιμω­
δους και Ελαμίτες υπό τις άμεσες διαταγές ρία των στασιαστών παρουσιαζόταν έντονη
του Μεγάλου Βασιλιά. Παράλληλα, διατηρή­ στα χρόνια του Ξέρξη, γιου και διαδόχου του
θηκαν αποικίες κληρούχων στρατιωτών και Δαρείου, ο οποίος αντιμετώπισε πολλές εξε­
τοπικές φρουρές μισθοφόρων σε όλη την ε­ γέρσεις στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του.
πικράτεια, ιδίως στην Αίγυπτο και στη Μεσο­ Οπως καταλαβαίνει κανείς, η απόσταση α­
ποταμία. Στις επαρχίες οι σατράπες μπορού­ νάμεσα στη βασιλική προπαγάνδα και την πο­
σαν να συντηρούν τις δικές τους ένοπλες α­ λιτική πραγματικότητα μπορεί να είναι μεγά­
κολουθίες και να στρατολογούν τους ντόπι­ λη. Αυτό που έχει σημασία εν προκειμένω εί-
 ναι να κατανοήσουμε την ιδεολογία των Αχαι-
μενιδών και τον μηχανισμό νομιμοποίησης
της εξουσίας τους, που βασιζόταν σε ένα
μείγμα ευεργεσίας και εκφοβισμού. Ειδικά
στην περίπτωση της εξέγερσης ή της στρα­
τιωτικής ήττας η ανάγκη για αποκατάσταση
του βασιλικού γοήτρου στα μάτια των υπό­
λοιπων υπηκόων ήταν επιτακτική προκειμέ­
νου να αποθαρρυνθούν άλλες στάσεις στο
μέλλον. Κατά συνέπεια, η άμεση αντεπίθεση
και παραδειγματική τιμωρία των εχθρών του
ήταν μονόδρομος για τον Μεγάλο Βασιλιά.
ΟΙ ΑΧΑΙΜΕΝΙΔΕΣ
Μετά την ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
αποκατάσταση της
Οι ελληνικές πόλεις της δυτικής Μικράς
εξουσίας στο Ασίας είχαν υποταχτεί στους Αχαιμενίδες
εσωτερικό της από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., όταν ο περσικός
αυτοκρατορίας του στρατός έφθασε στην περιοχή για να καταλύ­
ο Ξέρξης σει το λυδικό βασίλειο. Στα τέλη του αιώνα, ό­
ταν ο Δαρείος κατέλαβε τη Θράκη, υποτά­
διαπίστωσε
χθηκαν και οι παράκτιες ελληνικές πόλεις
προφανώς πως μια της περιοχής στο Βόρειο Αιγαίο, τον Ελλή­
στρατιωτική σποντο και τον Εύξεινο Πόντο. Οι Αχαιμενί-
επιτυχία εκτός δες ευνοούσαν την ανάδειξη ηγεμόνων (τυ­
συνόρων στα πρώτα ράννων) στις πόλεις αυτές, ώστε να τις ελέγ­
χουν καλύτερα. Η εξέγερση των ιωνικών και
χρόνια της
κυπριακών πόλεων την περίοδο 499-494 π.Χ.
βασιλείας του ήταν
υπήρξε μια από τις πολλές που κατά καιρούς
απαραίτητη για να σημειώνονταν στην αυτοκρατορία. Μολονότι
επιβεβαιώσει τον οι επαναστάτες κατόρθωσαν να πυρπολή­
παραδοσιακό ρόλο σουν την επαρχιακή πρωτεύουσα, τις Σάρ­
του κατακτητή δεις, η εξέγερση τους κατεστάλη σύντομα. Η
ανάγκη αποκατάστασης της βασιλικής εξου­
βασιλιά.
σίας στις ελληνικές πόλεις της ευρωπαϊκής
σατραπείας, της Σκούντρα (περιελάμβανε τα
ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας), οδή­
γησε τον έμπιστο στρατηγό του βασιλιά Μαρ­
δόνιο στη Θράκη και τη Μακεδονία (492 π.Χ.).
Οι ιωνικές πόλεις δεν είχαν εξεγερθεί μό­
νες τους. Είχαν ενισχυθεί με μικρές δυνάμεις
από την Αθήνα και την Ερέτρια, δύο πόλεις
της αντικρινής ηπειρωτικής χώρας. Για τον
Μεγάλο Βασιλιά η τιμωρία των ξένων αυτών,
που ανακατεύονταν στις υποθέσεις του, ή­
ταν θ έ μ α γοήτρου: μια αρμάδα απέπλευσε
από την Ιωνία, κατέλαβε τη Νάξο, υπέταξε τις
υπόλοιπες Κυκλάδες και την Κάρυστο της
Εύβοιας και αποβίβασε τον στρατό της στην
Ερέτρια. Η πόλη πολιορκήθηκε και τελικά κα­
ταλήφθηκε με προδοσία, ενώ οι κάτοικοι της
εξανδραποδίσθηκαν και εκτοπίσθηκαν στη
Μεσοποταμία. Στη συνέχεια, το περσικό εκ­
στρατευτικό σώμα αποβιβάστηκε στην πεδιά­
δα του Μαραθώνα, στην αθηναϊκή επικρά­
τεια, αλλά ηττήθηκε στη μάχη που ακολού­
θησε χωρίς το ιππικό του να μπορέσει να α­
ξιοποιήσει την ανωτερότητα του. Για τον Με­
γάλο Βασιλιά πάντως η εκστρατεία αυτή δεν
μπορούσε να θεωρηθεί αποτυχημένη. Αλλω­
στε, είχε θέσει υπό τον έλεγχο του το κεντρι­
κό Αιγαίο και είχε τιμωρήσει παραδειγματικά
τη μια από τις πόλεις που τον είχαν αμφισβη­
τήσει. Μολονότι ο Ηρόδοτος αναφέρει πως
είχε σκοπό να επιστρέψει, το μέτωπο του Αι­
γαίου είχε τελείως δευτερεύουσα σημασία ε­
κείνη τη στιγμή.
Ο Ξέρξης που τον διαδέχθηκε αντιμετώ­
πισε, όπως προαναφέρθηκε, πολλές εξεγέρ­
σεις. Ηδη λίγους μήνες προτού πεθάνει ο Δα­
ρείος είχε ξεσπάσει εξέγερση στην Αίγυπτο
(486 π.Χ.). Ο νέος βασιλιάς κατευθύνθηκε με
τον στρατό του στην περιοχή και κατέστειλε
την εξέγερση πολύ σύντομα. Στο μεταξύ, έ­
φθασαν ειδήσεις για μια νέα εξέγερση των
Βαβυλωνίων αυτή τη φορά. Ο στρατηγός Με-
γάβυξος στάλθηκε στη Μεσοποταμία και συ-
νέτριψε την εξέγερση (484 ή 482 π.Χ.). Οι εξε­
γέρσεις αυτές έπεισαν τον Ξέρξη για την α­
νάγκη διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας με
σιδηρά πυγμή και σίγουρα με λιγότερη ανοχή
απ' ό,τι οι προκάτοχοι του απέναντι σε όσους
τον αμφισβητούσαν. Στην Αίγυπτο ορίσθηκε
σατράπης ο αδελφός του, Αχαιμένης, πολλά
κτήματα των ναών δημεύθηκαν, ενώ ο Ξέρ­
ξης εγκατέλειψε τον τίτλο του φαραώ και τις
υποχρεώσεις που απέρρεαν από αυτόν απέ­
ναντι στους Αιγυπτίους. Η μοίρα της Βαβυλώ­
νας υπήρξε σκληρότερη. Τα τείχη της και κά­
ποιοι ναοί κατεδαφίσθηκαν, οι ιερείς της ε­
κτελέσθηκαν και το άγαλμα του πολιούχου
θεού Μαρντούκ αφαιρέθηκε. Δεν είναι τυ­
χαίο πως στη διάρκεια της δικής του βασιλεί­
ας οι επίσημες προπαγανδιστικές επιγραφές
τόνιζαν τη σημασία της τιμωρίας των προδο­
τών και της επιβολής της θεϊκής τάξης του
Αχούρα Μάζντα. Η πολιτική νομιμοφροσύνη
έλαβε έτσι και θρησκευτικές διαστάσεις,
ταυτιζόμενη με τη λατρευτική πρωτοκαθε­
δρία του μεγάλου περσικού θ ε ο ύ .
Μετά την αποκατάσταση της εξουσίας
στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας του ο Ξέρ­
ξης διαπίστωσε προφανώς πως μια στρατιωτι­
κή επιτυχία εκτός συνόρων, στα πρώτα χρό­
νια της βασιλείας του, ήταν απαραίτητη για
να επιβεβαιώσει τον παραδοσιακό ρόλο του
κατακτητή βασιλιά. Μια εκστρατεία κατά της
Ελλάδας αποτελούσε καλή διέξοδο. Η περιο­
χή ήταν κατακερματισμένη σε επιμέρους πό­
λεις και τα ισχυρά κράτη έλειπαν. Διάφοροι
Ελληνες εξόριστοι είχαν φθάσει στην περσι­
κή Αυλή και ζητούσαν την υποστήριξη του
Μεγάλου Βασιλιά για να επιστρέψουν ως ηγε­
μόνες στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Η τιμω­
ρία της Αθήνας, της δεύτερης πόλης που εί­
χε βοηθήσει τους Ιωνες στην επανάσταση
τους, αποτελούσε επίσης καλό πρόσχημα.
Πάντως ο Ξέρξης δεν πρέπει να απέβλεπε
στην οικονομική σημασία των πόλεων αυτών
ή στις φορολογικές τους δυνατότητες, που
άλλωστε ήταν μάλλον αμελητέες σε σχέση
με τα αυτοκρατορικά μέτρα. Ούτε και οι
στρατιωτικές ή ναυτικές δυνάμεις τους ήταν
τόσο μεγάλες, ώστε να συνιστούν απειλή για
τον Μεγάλο Βασιλιά, με συνέπεια να καθίστα­
ται επιτακτική η προληπτική εξουδετέρωση
τους. Οι ελληνικές πόλεις έμοιαζαν πραγμα­
τικά ένας εύκολος αντίπαλος.
Ο βασιλιάς συγκέντρωσε τα στρατεύματα
του στις Σάρδεις (480 π.Χ.), την πρωτεύουσα
της πλησιέστερης ασιατικής σατραπείας, και
στη συνέχεια στον Δορίσκο της Θράκης. Ο
Ηρόδοτος ασφαλώς υπερέβαλλε όταν έκανε
λόγο για εκατομμύρια άνδρες, πάντως επρό­
κειτο για τον πολυαριθμότερο στρατό που εί-
χε ως τότε πατήσει το πόδι του στον ελληνικό
χώρο. Περιελάμβανε σίγουρα τους 10.000
Αθανάτους, μερικές επίλεκτες μονάδες ιππι­
κού και φρουρών, καθώς επίσης Μήδους, Βά-
κτριους, Σάκες, Ινδούς και άλλους, όλους πι­
θανότατα επαγγελματίες στρατιώτες, πεζούς
και ιππείς. Επίσης, στρατολογήθηκαν υπήκο­
οι του βασιλιά από τις πλέον κοντινές προς το
θέατρο του πολέμου επαρχίες: Μυσία, Φρυ­
γία, Θράκη, Παιονία, Μακεδονία. Ταυτόχρονα,
συγκεντρώθηκε στις ιωνικές ακτές ένας τε­
ράστιος στόλος, αποτελούμενος από τριήρεις
και άλλα σκάφη, που προέρχονταν από τις πό­
λεις της Αιγύπτου, της Φοινίκης, της Κύπρου
και της Ιωνίας. Τα πληρώματα τους ενισχύθη­
καν με Πέρσες, Μήδους και Σάκες στρατιώ­
τες. Η συντήρηση και μόνο αυτής της στρα­
τιάς αποτελούσε άθλο επιμελητείας, ενώ εξί­
σου σημαντικά ήταν και τα έργα που επέτρε­
ψαν τη μετακίνηση της. Δύο γέφυρες έζευξαν
τις δύο ακτές των Δαρδανελίων για να διαπε-
ραιωθεί ο στρατός, ενώ αργότερα μια διώρυ­
γα κατασκευάσθηκε στη ρίζα της χερσονή­
σου του Αθω για να διέλθει ο στόλος.
Η αντίδραση των ελληνικών πόλεων υ­
πήρξε σπασμωδική: έστειλαν εσπευσμένα έ­
ναν συμμαχικό στρατό στα Τέμπη για να ε­
μποδίσει την κάθοδο του περσικού στον ελ­
ληνικό χώρο, αλλά όταν ο Ξέρξης παρέκαμψε
τα στενά, ο συμμαχικός στρατός υποχώρησε.
Οι πόλεις της Θεσσαλίας υποτάχθηκαν και ε­
νίσχυσαν τα στρατεύματα του Μεγάλου Βα­
σιλιά. Στις Θερμοπύλες είχε φθάσει μια μι­
κρότερη συμμαχική ελληνική δύναμη υπό τις
διαταγές του γηραιού βασιλιά της Σπάρτης
Λεωνίδα. Ηταν ζήτημα γοήτρου για τον Ξέρξη
να καταλάβει τα στενά, αλλά οι πρώτες επιθέ­
σεις των επίλεκτων του αποκρούστηκαν. Τελι­
κά, ένα μονοπάτι τού επέτρεψε να παρακάμ­
ψει και αυτή τη στενωπό και να εξοντώσει
τους λίγους Σπαρτιάτες και Θεσπιείς υπερα­
σπιστές της που δεν δέχθηκαν να υποχωρή­
σουν νοτιότερα όπως οι υπόλοιποι. Η κατάλη­
ψη των Θερμοπυλών ανάγκασε και τον ελλη­
νικό συμμαχικό στόλο, που εμπόδιζε την κά­
θ ο δ ο του περσικού στο Αρτεμίσιο, να υποχω­
ρήσει προς νότο.
Οι πόλεις της Βοιωτίας υποτάχθηκαν
στον Μεγάλο Βασιλιά με τη σειρά τους. Το ί­
διο έκαναν και οι Φωκείς και μάλλον και το ιε­
ρό των Δελφών, παρά τις ιστορίες περί θ α υ ­
ματουργού επέμβασης του θ ε ο ύ Απόλλωνα
που οι ιερείς φρόντισαν αργότερα να διαδώ­
σουν για να περιφρουρήσουν το κύρος του
πανελλήνιου ιερού. Ο περσικός στρατός ει­
σέβαλε ανενόχλητος στην Αττική. Μπροστά
στον κίνδυνο ολοκληρωτικής εξόντωσης οι
Αθηναίοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την
πόλη τους, να μεταφέρουν τα γυναικόπαιδα
στα νησιά και τις απέναντι ακτές του Αργοσα-
ρωνικού και οι ίδιοι να επανδρώσουν τα πλοία
τους που μαζί με τον συμμαχικό στόλο είχαν
συγκεντρωθεί στην κοντινή Σαλαμίνα. Η
Αθήνα ισοπεδώθηκε και τα ιερά της πυρπο­
λήθηκαν. Ο Αχούρα Μάζντα θριάμβευε για
άλλη μια φορά έναντι των ψεύτικων θεών. Ο
Ξέρξης έστειλε την είδηση της άλωσης της
Αθήνας στα Σούσα, όπου και έγινε δεκτή με
ενθουσιασμό.
Οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι επιθυμούσαν
πλέον να αμυνθούν στον Ισθμό με τον στρα­
τό και τον στόλο τους, ενώ ο Αθηναίος στρα­
τηγός Θεμιστοκλής προσπαθούσε να τους
μεταπείσει, ώστε να δώσουν τη μάχη στα στε­
νά της Σαλαμίνας. Από την άλλη πλευρά, ο
Ξέρξης ήθελε μια αποφασιστική (και ένδοξη)
νίκη άμεσα, καθώς το φθινόπωρο πλησίαζε -
οι πλέον έμπειροι στα ναυτικά υποτελείς του
συμφώνησαν. Οι προετοιμασίες για την επί­
θεση είχαν πιθανότατα ήδη ξεκινήσει όταν έ­
νας Ελληνας φυγάς, σταλμένος από τον Θε­
μιστοκλή, ανέφερε στον Ξέρξη πως οι Ελλη­
νες διχογνωμούσαν και πως ήταν η κατάλλη­
λη ευκαιρία να τους συντρίψει. Την ίδια νύ­
κτα ο αιγυπτιακός στόλος στάλθηκε να απο­
κόψει τη δυτική έξοδο, προς τα Μέγαρα, ενώ
ιώνες υπήκοοι του
οι φοινικικοί και ιωνικοί στόλοι στάλθηκαν Μεγάλου Βασιλιά
στα ανατολικά, στην πλευρά της Αττικής. Μια φέρουν δώρα.
επίλεκτη δύναμη αποβιβάστηκε στην κοντινή Ανάγλυφο από την
αί&ουσα του Θρόνου
Ψυττάλεια για να εξοντώσει τους Ελληνες
στο ανάκτορο της
ναυαγούς και να βοηθήσει τους Πέρσες. Περσέπολης.
Τα χαράματα ο περσικός στόλος υπό τα
βλέμματα του Μεγάλου Βασιλιά και της ακο­
λουθίας του, που είχαν εγκατασταθεί στο ό­
ρος Αιγάλεω, εισήλθε στα στενά με τον ανα­
τέλλοντα ήλιο στα νώτα του. Οι Ελληνες, που
μέσα στη νύχτα π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ α ν τον απο­
κλεισμό τους, έσπευσαν να επανδρώσουν τα
πλοία τους και να ανοιχτούν στη θάλασσα.
Μπροστά στο θ έ α μ α του επιτιθέμενου περσι­
κού στόλου οι ελληνικές τριήρεις άρχισαν να
υποχωρούν παρασύροντας τα πλοία του βα­
σιλιά πιο βαθιά στα στενά. Οταν ξεκίνησε η
ελληνική αντεπίθεση, τα φοινικικά και ιωνικά
πλοία, συνωστισμένα μέσα σε λίγες εκατο­
ντάδες μέτρα, δεν κατόρθωσαν να εκμεταλ­
λευθούν τη ναυτική τους επιδεξιότητα. Ακο­
λούθησε σύγχυση καθώς τα πλοία των επό­
μενων σειρών συνέχιζαν την επίθεση πέφτο­
ντας πάνω στα προπορευόμενα. Μέχρι το α­
 π ό γ ε υ μ α ο π ε ρ σ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς είχε υ π ο σ τ ε ί δει­
νή ή τ τ α χάνοντας, κατά τον Διόδωρο, 200
σ κ ά φ η κ α θ ώ ς και τ η φ ρ ο υ ρ ά τ η ς Ψ υ τ τ ά λ ε ι α ς .
Ανάμεσα στους νεκρούς εκείνη την η μ έ ρ α ή­
τ α ν και ο α ρ χ η γ ό ς τ ο υ σ τ ό λ ο υ και α δ ε λ φ ό ς
τ ο υ βασιλιά, Αριαβίγνης.
ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ
Ο Ξέρξης ωστόσο δεν παραιτήθηκε. Παρά
τ ι ς α π ώ λ ε ι ε ς σ τ η μ ά χ η και σ τ ι ς τ ρ ι κ υ μ ί ε ς , ο
στόλος του διατηρούσε τη δύναμη του. Οι
Ε λ λ η ν ε ς σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο γ ν ώ ρ ι ζ α ν και π ε ρ ί μ ε ν α ν
σ ύ ν τ ο μ α μια δ ε ύ τ ε ρ η ε π ί θ ε σ η π ρ ο φ υ λ α γ μ έ ­
νοι μ έ σ α σ τ α σ τ ε ν ά . Ο βασιλιάς σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ ε
τ α π λ ο ί α τ ο υ σ τ ο Φ ά λ η ρ ο και δ ι έ τ α ξ ε τ η ν ε ­
π έ κ τ α σ η ε ν ό ς μ ό λ ο υ , π ο υ ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι ν α κα­
τ α σ κ ε υ ά ζ ε τ α ι ή δ η πριν από τη μάχη, με στόχο
τη σύνδεση του Περάματος με τη Σαλαμίνα,
ώστε να μ π ο ρ έ σ ε ι ο σ τ ρ α τ ό ς τ ο υ να καταλά­
β ε ι τ ο ν η σ ί μ ε έ φ ο δ ο . Τ α υ τ ό χ ρ ο ν α , τ ο ιππικό
Η σχεδιαζόμενη νέα
του βάδισε από την Ελευσίνα στη Μ ε γ α ρ ί δ α
σατραπεία της και τ ο ν Ι σ θ μ ό δ η ώ ν ο ν τ α ς τ η ν ύ π α ι θ ρ ο . Φ α ί ν ε ­
Ελλάδας χάθηκε για τ α ι π ω ς ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε και ο
τον Μεγάλο Βασιλιά ναός του Ποσειδώνα στην Ισθμία. Προφυλαγ­
στις Πλαταιές και μένοι πίσω από το τείχος π ο υ είχαν κατα­
σ κ ε υ ά σ ε ι πρόχειρα, οι Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ι ο ι περί­
όχι στη Σαλαμίνα,
μεναν την επίθεση του Μ ε γ ά λ ο υ Βασιλιά.
αφού η περσική Ομως η επίθεση δεν εξαπολύθηκε ποτέ.
στρατιωτική Ο μόλος δεν σ τ ά θ η κ ε δυνατόν να ολοκλη­
παρουσία παρέμενε ρωθεί. Οι φθινοπωρινοί άνεμοι δεν επέτρε­
ουσιαστικά αλώβητη παν την παραμονή του στόλου στη θ ά λ α σ σ α
και απειλητική στην πόσο μάλλον επιχειρήσεις, ενώ ο χειμώνας
πλησίαζε. Ο Ξ έ ρ ξ η ς α π ο φ ά σ ι σ ε να επιστρέ­
Ελλάδα ως τον
ψ ε ι σ τ ι ς Σ ά ρ δ ε ι ς γ ι α ν α δ ι α χ ε ι μ ά σ ε ι ε κ ε ί και
Αύγουστο να π ρ ο ε τ ο ι μ α σ τ ε ί για έναν ν έ ο γ ύ ρ ο το ε π ό ­
του 479 π.Χ. μενο έτος. Μ ι α επίλεκτη δύναμη έμεινε στην
Ελλάδα υπό τον Μ α ρ δ ό ν ι ο , τον έμπιστο
σ τ ρ α τ η γ ό τ ο υ βασιλιά, ενώ στην Ε υ ρ ώ π η ά­
φ η σ ε και τ η β α σ ι λ ι κ ή σ κ η ν ή και τ ο ά ρ μ α τ ο υ
74 Α χ ο ύ ρ α Μ α ζ ν τ α , απόδειξη πως σ κ ό π ε υ ε να ε­
mmmm πιστρέψει. Ο περσικός στόλος από την άλλη
π λ ε υ ρ ά ε π έ σ τ ρ ε ψ ε σ τ η ν Ιωνία και τ η ν α ν α τ ο ­
λική Μ ε σ ό γ ε ι ο , αλλά οι Ε λ λ η ν ε ς σ ύ μ μ α χ ο ι
δεν κατάφεραν να εκμεταλλευτούν την α­
π ο υ σ ί α τ ο υ και ν α π ά ρ ο υ ν τ ο ν έ λ ε γ χ ο τ ω ν Κ υ ­
κλάδων. Φ α ί ν ε τ α ι π ω ς ο Ξ έ ρ ξ η ς θ ε ω ρ ο ύ σ ε ό τ ι
ο στρατός που βρισκόταν ήδη στην Ελλάδα
και ο ι ε ν ι σ χ ύ σ ε ι ς π ο υ π ι θ α ν ώ ς θ α έ φ θ α ν α ν
τ η ν ε ρ χ ό μ ε ν η άνοιξη ε π α ρ κ ο ύ σ α ν για να υπο­
τ ά ξ ο υ ν τ η ν Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο χωρίς τ η β ο ή θ ε ι α
του στόλου.
Ο μ ω ς ο Αχαιμενίδης βασιλιάς δεν επέ­
σ τ ρ ε ψ ε τ ο ε π ό μ ε ν ο έ τ ο ς σ τ η ν Ε λ λ ά δ α . Γιατί;
Μ ε τ ά την περσική ήττα στη Σαλαμίνα, τα α-
ντιπερσικά α ι σ θ ή μ α τ α στις ιωνικές π ό λ ε ι ς α­
ν α ζ ω π υ ρ ώ θ η κ α ν . Ισως ο Ξ έ ρ ξ η ς π ρ ο τ ί μ η σ ε ν α
π α ρ α μ ε ί ν ε ι στις Σ ά ρ δ ε ι ς για να ε κ φ ο β ί σ ε ι
τ ο υ ς δ υ ν ά μ ε ι σ τ α σ ι α σ τ έ ς και ν α α ν τ ι μ ε τ ω π ί ­
σ ε ι ά μ ε σ α κ ά θ ε ε ξ έ γ ε ρ σ η - α ν και φ α ί ν ε τ α ι
π ω ς δ ε ν υ π έ β ο σ κ α ν μ ό ν ο σ τ η ν Ιωνία α ν α τ α ­
ραχές. Στο μεταξύ, ο Μ α ρ δ ό ν ι ο ς επεδίωκε να
υποχρεώσει τους Ελληνες να δώσουν μάχη
σ τ η Βοιωτία, ό π ο υ μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α δ ρ ά σ ε ι καλύ­
τ ε ρ α τ ο ιππικό τ ο υ ή τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν ν α ε ξ α σ φ α ­
λίσει τ η ν υ π ο τ α γ ή των Αθηναίων. Τελικά οι
Λ α κ ε δ α ι μ ό ν ι ο ι και ο ι σ ύ μ μ α χ ο ι τ ο υ ς , φ ο β ο ύ ­
μενοι την προσχώρηση των Αθηναίων στο
π ε ρ σ ι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο , σ υ μ φ ώ ν η σ α ν ν α βαδί­
σ ο υ ν β ό ρ ε ι α τ ο υ Ι σ θ μ ο ύ , ω ς τις Π λ α τ α ι έ ς
στις π α ρ υ φ έ ς της Βοιωτίας. Επί σειρά ημε­
ρών ο ι Ε λ λ η ν ε ς π α ρ έ μ ε ν α ν στις θ έ σ ε ι ς τ ο υ ς
φ ο β ο ύ μ ε ν ο ι μια σ ύ γ κ ρ ο υ σ η μ ε τ ο π ε ρ σ ι κ ό ιπ­
πικό στην πεδιάδα. Ο Μ α ρ δ ό ν ι ο ς , π ο υ ή θ ε λ ε
μια α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ν ί κ η π ρ ο τ ο ύ τ ε λ ε ι ώ σ ο υ ν τ α
ε φ ό δ ι α τ ο υ και α ν α γ κ α σ τ ε ί ν α α π ο χ ω ρ ή σ ε ι , ε ­
πιτέθηκε με το σύνολο των δυνάμεων του
(479 π.Χ.). Σ τ η σ φ ο δ ρ ή μ ά χ η π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε
ο σ τ ρ α τ ό ς τ ο υ η τ τ ή θ η κ ε και ο ί δ ι ο ς σ κ ο τ ώ ­
θηκε. Τα υπολείμματα του περσικού στρατού
α π ο χ ώ ρ η σ α ν οριστικά α π ό τ η ν Ε λ λ ά δ α . Σχε­
δόν ταυτόχρονα ο συμμαχικός στόλος έφθα­
ν ε σ τ η ν Ιωνία, ό π ο υ ε ί χ ε α γ κ υ ρ ο β ο λ ή σ ε ι ο
περσικός στόλος της περιοχής. Οι πεζοναύ­
τ ε ς των δ ύ ο στόλων σ υ γ κ ρ ο ύ σ τ η κ α ν στην ξη­
ρ ά , σ τ ο α κ ρ ω τ ή ρ ι ο Μ υ κ ά λ η , και γ ι α μια α κ ό μ η
φ ο ρ ά ο ι Π έ ρ σ ε ς η τ τ ή θ η κ α ν και ο σ τ ό λ ο ς
τ ο υ ς π υ ρ π ο λ ή θ η κ ε . Ο ι ιωνικές π ό λ ε ι ς ε ν θ α ρ -
ρ υ μ έ ν ε ς ε ξ ε γ έ ρ θ η κ α ν . Ο Ξ έ ρ ξ η ς λίγο α ρ γ ό τ ε ­
ρ α ε γ κ α τ έ λ ε ι ψ ε ε σ π ε υ σ μ έ ν α τις Σ ά ρ δ ε ι ς .
Ποιος ήταν ο λόγος της αποχώρησης του:
Φαίνεται πως μέχρι την τ ε λ ε υ τ α ί α στιγμή ο
Μ ε γ ά λ ο ς Β α σ ι λ ι ά ς ή θ ε λ ε ν α ε λ έ γ χ ε ι τ η ν κα­
τ ά σ τ α σ η , ε ί τ ε π ρ ο ε τ ο ι μ ά ζ ο ν τ α ς μια ν έ α εκ­
στρατεία στην Ε λ λ ά δ α είτε επιτηρώντας στε­
ν ά τ ι ς ι ω ν ι κ έ ς π ό λ ε ι ς . Γιατί α π ο χ ώ ρ η σ ε χ ω ρ ί ς
ν α ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι μια α ν τ ε π ί θ ε σ η ; Ε ί ν α ι π ο λ ύ πι­
θ α ν ό πως την εποχή εκείνη ξέσπασε στη Βα­
β υ λ ώ ν α ά λ λ η μια ε ξ έ γ ε ρ σ η , ίσως ε ν θ α ρ ρ υ μ έ -
ν η α π ό τις σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς α π ο τ υ χ ί ε ς τ ο υ βασι­
λιά σ τ η Δ ύ σ η . Ο ι π η γ έ ς μας σχετικά μ ε τ α γε­
γ ο ν ό τ α τ η ς Β α β υ λ ώ ν α ς είναι σ υ γ κ ε χ υ μ έ ν ε ς ,
αλλά εύλογα μ π ο ρ ο ύ μ ε να τ ο π ο θ ε τ ή σ ο υ μ ε
την εξέγερση κάποιου Σαμάς-Ερίμπα που αυ­
τ ο α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε βασιλιάς τ η ς Βαβυλώνας
σ ε ε κ ε ί ν η τ η ν ε π ο χ ή . Κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο θ α δικαιο­
λογούσε την ε σ π ε υ σ μ έ ν η αναχώρηση του
Ξέρξη για τη Μ ε σ ο π ο τ α μ ί α , α φ ο ύ η αποκατά­
σταση τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ στην καρδιά τ η ς αυ­
τοκρατορίας ήταν απείρως σημαντικότερη
α π ό τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η των ελληνικών πόλεων.
Ο π ω ς και α ν ε ί χ α ν τ α π ρ ά γ μ α τ α , ο Ξ έ ρ ξ η ς δ ε ν
επέστρεψε στην Ελλάδα.
Η σχεδιαζόμενη νέα σατραπεία της Ελλά­
δ α ς χ ά θ η κ ε για τον Μ ε γ ά λ ο Βασιλιά στις Πλα­
τ α ι έ ς και ό χ ι σ τ η Σ α λ α μ ί ν α , α φ ο ύ η π ε ρ σ ι κ ή
στρατιωτική παρουσία π α ρ έ μ ε ν ε ουσιαστικά
α λ ώ β η τ η και α π ε ι λ η τ ι κ ή σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ω ς τ ο ν
Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ 4 7 9 π.Χ. Η α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ η φι-
λοαθηναϊκή στάση του Ηροδότου εξηγεί εν
π ο λ λ ο ί ς τ η ν ι δ ι α ί τ ε ρ η σ η μ α σ ί α π ο υ ο ίδιος α ­
π έ δ ω σ ε σ τ η ν α υ μ α χ ί α τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς και η ο ­
ποία ε π η ρ έ α σ ε με τη σειρά της τ ο υ ς μεταγε­
ν έ σ τ ε ρ ο υ ς ιστορικούς. Παρομοίως, η σχεδόν
ταυτόχρονη περσική ήττα στη Μυκάλη, αν
και μ ι κ ρ ή ς σ χ ε τ ι κ ά κ λ ί μ α κ α ς , ε ί χ ε ω ς α π ο τ έ ­
λ ε σ μ α τ η ν α π ό σ χ ι σ η τ ω ν ιωνικών π ό λ ε ω ν . Σ τ α
χ ρ ό ν ι α π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν ο Ξ έ ρ ξ η ς όχι μόνο
δ ε ν ε π ι χ ε ί ρ η σ ε μια ν έ α ε κ σ τ ρ α τ ε ί α σ τ ο Α ι γ α ί ο
και τ η ν Ε λ λ ά δ α , α λ λ ά ε ί δ ε τ ι ς κ τ ή σ ε ι ς τ ο υ σ τ η
Μ ι κ ρ ά Ασία να δ έ χ ο ν τ α ι τις ε π ι θ έ σ ε ι ς των
Σ π α ρ τ ι α τ ώ ν και α ρ γ ό τ ε ρ α τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν και
τ ω ν σ υ μ μ ά χ ω ν τ ο υ ς . Μ ά λ ι σ τ α τ ο 4 6 7 π.Χ. ο
συμμαχικός ελληνικός στόλος υπό την ηγε­
σία τ ο υ Α θ η ν α ί ο υ Κίμωνα κ α τ ά φ ε ρ ε έ ν α απο­
φασιστικό π λ ή γ μ α σ τ ο ν σ τ ό λ ο τ ο υ βασιλιά
στον ποταμό Ευρυμέδοντα της Παμφυλίας.
Δύο χρόνια μετά ο Ξέρξης, ο Μεγάλος Βα­
σιλιάς, π έ θ α ν ε δ ο λ ο φ ο ν η μ έ ν ο ς α π ό α ν θ ρ ώ ­
πους της Αυλής του. Μέχρι τότε όμως, ούτε
οι ή τ τ ε ς στην Ελλάδα ο ύ τ ε οι εξεγέρσεις των
ιωνικών π ό λ ε ω ν ο ύ τ ε ο ι α θ η ν α ϊ κ έ ς ε π ι θ έ σ ε ι ς
σε όλη την ανατολική Μ ε σ ό γ ε ι ο που ακολού­
θ η σ α ν , είχαν κ α τ α φ έ ρ ε ι να κλονίσουν τ ο ν
Αχαιμενίδη βασιλιά. Π ο υ θ ε ν ά δ ε ν α κ ο ύ σ θ η κ ε
να γίνεται λόγος για κάποια άλλη α ν τ α ρ σ ί α ή
αμφισβήτηση της εξουσίας του. Αντίθετα, ο
Ξ έ ρ ξ η ς τα τ ε λ ε υ τ α ί α 15 χρόνια της ζωής του
έστρεψε την προσοχή του στην ολοκλήρωση
των λαμπρών ανακτόρων του στην Π ε ρ σ έ π ο -
λη. Ο λ α σ υ ν τ ε ί ν ο υ ν στο γ ε γ ο ν ό ς ότι ο Π έ ρ ­
σ η ς βασιλιάς είχε π ά ψ ε ι να ε ν δ ι α φ έ ρ ε τ α ι ο υ ­
σ ι α σ τ ι κ ά γ ι α τ η Δ ύ σ η και τ η ν Ε λ λ ά δ α , έ π ε ι τ α
α π ό τ ι ς ο δ υ ν η ρ έ ς ή τ τ ε ς τ ο υ σ τ ρ α τ ο ύ και τ ο υ
στόλου του.
Ω σ τ ό σ ο , οι επίσημες επιγραφές του Ξέρ­
ξη μάς α π ο κ α λ ύ π τ ο υ ν πως ο ίδιος θ ε ω ρ ο ύ σ ε
ακόμη τον εαυτό τ ο υ επικυρίαρχο της Θρά­
κ η ς ( Σ κ ο ύ ν τ ρ α ) και τ ω ν «Ιώνων ένθεν και πέ­
ρα από τη θάλασσα», δ η λ α δ ή τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν
και σ τ ι ς δ ύ ο π λ ε υ ρ έ ς τ ο υ Α ι γ α ί ο υ . Α λ λ ω σ τ ε , ο
Μ ε γ ά λ ο ς Βασιλιάς είχε π ρ ο ε λ ά σ ε ι ν ι κ η φ ό ρ α
ως τον Ισθμό, όλες οι ελληνικές πόλεις στο
δ ι ά β α τ ο υ ε ί χ α ν υ π ο τ α χ θ ε ί ( έ σ τ ω και π ρ ό ­
σ κ α ι ρ α ) , ε ί χ ε ν ι κ ή σ ε ι σ ε μ ά χ η και φ ο ν ε ύ σ ε ι
τ ο ν β α σ ι λ ι ά τ η ς Σ π ά ρ τ η ς και ε ί χ ε α λ ώ σ ε ι και
κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι τ η ν Α θ ή ν α σ ε αντίποινα για τον
ρ ό λ ο τ η ς σ τ η ν Ιωνική Ε π α ν ά σ τ α σ η και τ η ν ή τ ­
τ α τ ω ν Π ε ρ σ ώ ν σ τ ο ν Μ α ρ α θ ώ ν α . Α κ ό μ η και η
κ α τ α σ τ ρ ο φ ή των αθηναϊκών ιερών π ρ ο β λ ή ­
θ η κ ε ως πράξη εκδίκησης για την άλωση των
Σ ά ρ δ ε ω ν και τ η ν π υ ρ π ό λ η σ η τ ω ν ν α ώ ν τ η ς
α π ό τ ο υ ς Ι ω ν ε ς και τ ο υ ς Α θ η ν α ί ο υ ς τ ο 4 9 8
π.Χ. Ο Ξ έ ρ ξ η ς μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α θ ε ω ρ ε ί ε ύ λ ο γ α
π ω ς η ε κ σ τ ρ α τ ε ί α τ ο υ σ τ η ν Ε λ λ ά δ α ή τ α ν «ε­
πιτυχημένη».
Στην πράξη βέβαια οι αξιώσεις του Μ ε γ ά ­
λ ο υ Β α σ ι λ ι ά ε π ί τ η ς Θ ρ ά κ η ς , και π ο λ ύ π ε ρ ι σ ­ Ο Μεγάλος Βασιλιάς
σότερο της Ελλάδας, στερούντο ουσιαστικής συνοδευόμενος από
βάσης, υπάκουαν όμως στη γενικότερη ιδεο­ ακολούθους. Ανάγλυφο
λογία α υ τ ο π ρ ο β ο λ ή ς των Αχαιμενιδών ως (1) P. Briant: HISTOIRE DE L' EMPIRE PERSE από το ανάκτορο του Ξέρξη
α ή τ τ η τ ω ν π ο λ ε μ ά ρ χ ω ν και κ ο σ μ ο κ ρ α τ ό ρ ω ν . DE CYRUS A ALEXANDER, Παρίσι 1996. στην Περσέπολη.
Α λ λ ω σ τ ε , η έ σ τ ω και π ρ ο σ ω ρ ι ν ή κ α θ υ π ό τ α ξ η (2) P. Cawkwell: THE GREEK WARS.
THE FAILURE OF PERSIA, Οξφόρδη 2005.
τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς ε ί χ ε μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η σ υ μ β ο λ ι κ ή βα­
(3) J.M. Cook: THE PERSIAN EMPIRE,
ρ ύ τ η τ α για τ η ν καταξίωση τ η ς βασιλικής ε­ Λονδίνο, Μελβούρνη & Τορόντο 1983.
ξουσίας στα μάτια των υπηκόων της, από τα (4) Τ. CuylerYoung: 480/479B.C.-A PERSIAN
λ ι γ ο σ τ ά υ λ ι κ ά ο φ έ λ η (και τ ο δ υ σ α ν ά λ ο γ α μ ε ­ PERSPECTIVE, Iranica Antiqua XV(1980),
γάλο κόστος) μιας μόνιμης κατάκτησης. Κά­ σα. 213-239.
π ω ς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α ε ί χ α ν ο ι αξιώ­ (5) Τ. Cuyler Young: THE EARLY HISTORY OF THE
σ ε ι ς τ ο υ ς γ ι α τ η ν Ιωνία. Η α λ ή θ ε ι α ε ί ν α ι π ω ς MEDES AND THE PERSIANS AND THE ACHAEMENID
οι Π έ ρ σ ε ς βασιλείς ο υ δ έ π ο τ ε παραιτήθηκαν EMPIRE TO THE DEATH OF CAMBYSES, Cambridge
Ancient History IV (2), Cambridge 1988, σσ. 1-52.
α π ό τ η ν ε π ι κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ω ν ιωνικών π ό λ ε ω ν
(6) Τ. Cuyler Young: THE CONSOLIDATION OF THE
τ ο υ α ν α τ ο λ ι κ ο ύ Αιγαίου, έως ό τ ο υ τελικά τις EMPIRE AND ITS LIMITS OF GROWTH UNDER
α ν έ κ τ η σ α ν τ ο 3 8 6 π.Χ. μ ε τ η ν Ε ι ρ ή ν η τ ο υ Β α ­ DARIUS AND XERXES, Cambridge Ancient History
σ ι λ έ ω ς . Μ ε τ η ν ίδια σ υ ν θ ή κ η ε π ι σ η μ ο π ο ι ε ί ™ IV (2), Καίμπριτζ 1988, σσ. 53-111.
ο π α ρ ε μ β α τ ι κ ό ς ρ ό λ ο ς των Αχαιμενιδών στις (7) N.G.L. Hammond: THE EXPEDITION OF XERXES,
διενέξεις των ελληνικών πόλεων, επισφραγί­ Cambridge Ancient History IV (2), Cambridge 1988,
ζ ο ν τ α ς μια δ ι α δ ι κ α σ ί α π ο υ ε ί χ ε α ρ χ ί σ ε ι ή δ η σο. 518-591.
στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου (8) A. Kuhrt: THE ANCIENT NEAR EAST, c. 3000-330
και ε π ρ ό κ ε ι τ ο ν α δ ι α ρ κ έ σ ε ι μ έ χ ρ ι τ η ν εκ­ BC, vol. II, London & New York 1995.
(9) J.F. Lazenby: THE DEFENCE OF GREECE,
στρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην
490-479 BC, Warminster 1993.
Α ν α τ ο λ ή . Ο χ ρ υ σ ό ς τ ο υ Π έ ρ σ η Β α σ ι λ ι ά κα­ (10)H.T. Wallinga: XERXES' GREEK ADVENTURE.
τ ό ρ θ ω σ ε τελικά όσα δεν κατόρθωσαν οι το­ THE NAVAL PERSPECTIVE, Leiden & Boston, 2005.
ξ ό τ ε ς και ο ι τ ρ ι ή ρ ε ι ς τ ο υ .
 ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΣ
Αρχαιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Α9ηνών

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΔΙΟΔΩΡΟ 01 ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΧΑΣΑΝ ΠΕΡΙΠΟΥ

40 ΠΛΟΙΑ ΣΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, ΓΕΓΟΝΟΣ ΠΟΥ
ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΠΩΣ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ 8.000 ΑΝΔΡΕΣ, ΚΩΠΗΛΑΤΕΣ, Ν ΑΥΤΕΣ
ΚΑΙ «ΕΠΙΒΑΤΑΙ», ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΠΡΟΣΠΑΘΩΝΤΑΣ ΝΑ
ΣΩΣΟΥΝ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥΣ. 01 ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΓΝΩΡΙΖΑΝ ΚΟΛΥΜΠΙ
ΚΑΙ ΕΤΣΙ ΚΑΤΟΡΘΩΣΑΝ ΝΑ ΒΓΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΟΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΗ
ΣΑΛΑΜΙΝΑ, ΑΡΚΕΤΟΙ ΟΜΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΚΟΤΩΘΗΚΑΝ ΣΤΙΣ
ΣΥΜΠΛΟΚΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΠΛΟΙΑ Η ΝΑ ΠΝΙΓΗΚΑΝ ΠΑΡΑΣΥΡΜΕΝΟΙ
ΑΠΟ ΤΑ ΒΥΘΙΖΟΜΕΝΑ ΣΚΑΦΗ ΤΟΥΣ. ΟΣΟΙ ΔΕΝ ΚΑΤΕΛΗΞΑΝ ΣΤΟΝ
ΠΥΘΜΕΝΑ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ, ΕΝΤΑΦΙΑΣΘΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ
ΣΥΜΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ. ΔΕΝ ΕΙΧΑΝ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΤΥΧΗ
ΚΑΙ 01 ΠΕΡΣΕΣ, ΠΟΥ ΕΙΤΕ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΝ ΝΑ ΚΟΛΥΜΠΟΥΝ ΕΙΤΕ
ΔΕΧΟΝΤΑΝ ΤΗ ΜΑΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ΠΟΥ ΜΕ ΤΑ ΚΟΥΠΙΑ ΤΟΥΣ
ΤΟΥΣ ΚΤΥΠΟΥΣΑΝ ΑΛΥΠΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΒΥΘΙΖΑΝ ΣΤΟ ΝΕΡΟ.

ΤΟ «ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΙΟ ΤΡΟΠΑΙΟ»
ΚΑΙ Ο «ΤΥΜΒΟΣ
ΤΩΝ ΣΑΛΑΜΙΝΟΜΑΧΩΝ»
Σύγχρονη άποψη
του τύμβου των Σαλαμινομάχων.
Ο ι χώρος όπου ε τ ά φ η σ α ν οι Ε λ λ η ν ε ς
(νεκροί της μάχης δεν αναφέρεται
από τον Ηρόδοτο. Οποιες μαρτυ­
ρίες δ ι α θ έ τ ο υ μ ε είναι α ρ κ ε τ ά μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ­
ρ ε ς , μ ε ό,τι α υ τ ό μ π ο ρ ε ί ν α σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι για
τ η ν α ξ ι ο π ι σ τ ί α τ ο υ ς . Γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε π ω ς λίγα
χρόνια μετά τη ναυμαχία, Αθηναίοι έφηβοι
χόρεψαν γύρω από το τρόπαιο με τη συνο­
δ ε ί α λ ύ ρ α ς . Α ν ά μ ε σ α τ ο υ ς και ο δ ε κ α π ε ν τ ά -
χρονος τότε Σοφοκλής, ο μετέπειτα μεγάλος
τραγικός ποιητής. Α ρ γ ό τ ε ρ α οι Αθηναίοι έφη­
β ο ι σ υ μ μ ε τ ε ί χ α ν σ ε μια τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ή α π ο ­
στολή κ ά θ ε χ ρ ό ν ο : κ ω π η λ α τ ο ύ σ α ν ως τ η ν αρ­
χαία π ό λ η τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς για να θ υ σ ι ά σ ο υ ν
σ τ ο ν Α ί α ν τ α και ε π ι σ τ ρ έ φ ο ν τ α ς π ε ρ ν ο ύ σ α ν
και α π ό τ ο τ ρ ό π α ι ο τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς , ό π ο υ θ υ ­
σ ί α ζ α ν σ τ ο ν Δ ί α . Μ ι α α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή επιγρα­
φή των χ ρ ό ν ω ν τ ο υ Ο κ τ α β ι α ν ο ύ Α υ γ ο ύ σ τ ο υ ,
κάνει λόγο για το « Θ ε μ ι σ τ ο κ λ έ ο υ ς τ ρ ό π α ι ο ν »
και τ ο κ ο ν τ ι ν ό « π ο λ υ ά ν δ ρ ε ι ο ν » . Μ ε τ ο τ ε λ ε υ ­
ταίο εννοείται π ρ ο φ α ν ώ ς ο κοινός τ ά φ ο ς ό­
λ ω ν τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν ν ε κ ρ ώ ν τ η ς μ ά χ η ς , π ο υ πι­
θ α ν ό τ α τ α α π ο τ ε φ ρ ώ θ η κ α ν και ε τ ά φ η σ α ν ό ­
λ ο ι μαζί. Υ π ό τ έ τ ο ι ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς και μ ε τ ό σ ο υ ς
ν ε κ ρ ο ύ ς , η α ν α γ ν ώ ρ ι σ η και η τ α φ ή τ ο υ ς κ α τ ά
πόλεις θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθε­
σ η , ο π ό τ ε θ α α ν έ μ ε ν ε κ α ν ε ί ς έ ν α ν κ ο ι ν ό , πα­
νελλήνιο τ ά φ ο . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε πως
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΑ ΟΣΤΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ
οι Κορίνθιοι έλαβαν την άδεια να ενταφιά­
σουν τους δικούς τους νεκρούς κοντά στην
π ό λ η τ η ς Σ α λ α μ ί ν α ς , π ι θ α ν ό τ α τ α σε ξεχωρι­
σ τ ό τάφο, ενώ στην πατρίδα τ ο υ ς ανέγειραν
ένα κενοτάφιο αφιερωμένο σε όλους τους
σ υ μ π ο λ ί τ ε ς τ ο υ ς π ο υ σ κ ο τ ώ θ η κ α ν στις μάχες
τ ο υ 4 8 0 - 4 7 9 π.Χ. - έ ν α καλό π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ ο υ
πώς για τ ο υ ς α ρ χ α ί ο υ ς Ε λ λ η ν ε ς η ελληνικό­
τητα ερχόταν δεύτερη σε σχέση με την πόλη
τους!
Η θ έ σ η τ ο υ τ ρ ο π α ί ο υ τ ο υ Θ ε μ ι σ τ ο κ λ ή και
του συναφούς «πολυανδρείου» δεν έχει απο­
σ α φ η ν ι σ τ ε ί π λ ή ρ ω ς , ό π ω ς και η α κ ρ ι β ή ς τ ο ­
πογραφία τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς ό π ο υ δ ι ε ξ ή χ θ η η μά­
χ η . Α ν και ο Ν . Χ ά μ μ ο ν τ π ρ ο τ ί μ η σ ε ν α τ α υ τ ί ­
σει το ακρωτήριο του τροπαίου με τη χερσό­
ν η σ ο του Καματερού, βόρεια των Αμπελα-
κίων, ή δ η α π ό τ α τ έ λ η τ ο υ 1 8 ο υ αι. ξ έ ν ο ι π ε ­
ριηγητές περιέγραφαν κατάλοιπα ενός
μαρμάρινου μνημείου στο ακρωτήριο Κυνό-
σουρα, νότια των Αμπελακίων, που ήταν ορα­
τό από την απέναντι ακτή. Πιθανότατα, αυτή
η δεύτερη βραχώδης χερσόνησος ονομαζό­
ταν στην αρχαιότητα Κυχρεία. Στο ανατολικό
τ η ς ά κ ρ ο , σ ε ύ ψ ο ς 1 0 μ., ε ν τ ο π ί σ θ η κ ε σ χ ε τ ι κ ά
π ρ ό σ φ α τ α μια ι σ ο π ε δ ω μ έ ν η ε π ι φ ά ν ε ι α σ τ ο ν
βράχο με λ α ξ ε υ μ έ ν ε ς ε γ κ ο π έ ς για την υπο­
δοχή κυβόλιθων, οι οποίοι συγκροτούσαν
Τοπογραφικό σχέδιο
του όρμου των
Αμπελακίων και
προφανώς το μνημείο που ήταν ορατό ως τον της Κυνόσουρας με
1 9 ο αι. Δ υ σ τ υ χ ώ ς ε λ ά χ ι σ τ α α π ό τ α ο ι κ ο δ ο μ ι κ ά τη &έση του τύμβου
μέλη του διασώθηκαν, καθώς αφαιρέθηκαν και του τροπαίου.
σ τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ω ν α ι ώ ν ω ν - κ ά π ο ι α μ ά λ ι σ τ α κα­
τ έ λ η ξ α ν στη Β ε ν ε τ ί α . Φαίνεται όμως από πε­
ριγραφές περιηγητών πως συνίστατο τουλά­
χιστον σε έ ν α ν κίονα επί κτιστής β ά σ η ς .
Με δεδομένη τη θ έ σ η του τροπαίου, η
θ έ σ η του πολυανδρείου θα πρέπει επίσης να
εντοπισθεί στη χερσόνησο της Κυνόσουρας.
Ο τύμβος της Μαγούλας, που δεσπόζει στο
κ έ ν τ ρ ο π ε ρ ί π ο υ τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ , είναι έ ν α ς
σ ο β α ρ ό ς υ π ο ψ ή φ ι ο ς . Ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , μια π ε ρ ι ο ρ ι ­
σ μ έ ν η σωστική ανασκαφή στη δεκαετία του
1 9 6 0 π ά ν ω και γ ύ ρ ω α π ό τ ο ν τ ύ μ β ο α π ο κ ά λ υ ­
ψε λίγους μόνο τ ά φ ο υ ς του τέλους του 5ου
αι. π.Χ., δ η λ α δ ή π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό 5 0 χ ρ ό ν ι α
μ ε τ ά την ιστορική ναυμαχία, στην περιφέρεια
του λόφου. Πάντως η μορφή του παραπέμπει
σε ανθρώπινη κατασκευή, σε τύμβο δηλαδή
και όχι α π λ ώ ς γ ή λ ο φ ο , π ο υ π ι θ α ν ό τ α τ α π ρ ο ϋ ­
π ή ρ ξ ε τ ω ν τ α φ ώ ν τ ο υ τ έ λ ο υ ς τ ο υ 5 ο υ αι. π.Χ.
Μάλιστα, η α ν ε ύ ρ ε σ η λίθινων δόμων δίπλα
σ τ ο υ ς τ ά φ ο υ ς και τ ο ν τ ύ μ β ο , κ α τ α λ ο ί π ω ν πι­
θ α ν ό τ α τ α κάποιου βωμού, υποδηλώνει τον
λατρευτικό χαρακτήρα του χώρου. Αποτελεί
άραγε αυτή η κατασκευή ένδειξη ηρωοποίη-
σ η ς και λ α τ ρ ε ί α ς τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς ,
 «Οι νικητές της Σαλαμίνας».Ρομαντική
αναπαράσταση του κλίματος που
επικράτησε μετά τη ναυμαχία.
Η υπερήφανη
προβολή μιας
κοινοτικής ή
πανελλήνιας
ταυτότητας, μέσα
από τη χρήση του
παρελθόντος,
υπήρξε φαινόμενο
γενικευμένο σε όλη
την Ελλάδα
ανάλογη με εκείνη των Μ α ρ α θ ω ν ο μ ά χ ω ν ; Δ υ ­
στυχώς ούτε ο βωμός σ τ ά θ η κ ε δυνατόν να
χρονολογηθεί επακριβώς ούτε η ανασκαφή
ν α ε π ε κ τ α θ ε ί , ώ σ τ ε ν α α π ο σ α φ η ν ι σ τ ε ί ο χα­
ρακτήρας του χώρου, ενώ επιπλέον λείπουν
α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς ιστορικές μ α ρ τ υ ρ ί ε ς για μετα­
γ ε ν έ σ τ ε ρ η λατρεία των Σαλαμινομάχων. Υπό
α υ τ έ ς τις σ υ ν θ ή κ ε ς , ο β ω μ ό ς τ α υ τ ί σ θ η κ ε ε ύ ­
λογα με το ιερό τ ο υ τοπικού ήρωα Κυχρέα, ο
οποίος σύμφωνα με τον θρύλο έλαβε μέρος
στη μάχη στο π λ ε υ ρ ό των Αθηναίων.
Α π ό τ η ν ε π ι γ ρ α φ ή τ ο υ 1 ο υ αι., π ο υ α φ ο ρ ά
γενικά σε α π ο κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς ιερών τ η ς Αττι­
κής, π ρ ο κ ύ π τ ε ι πως ο λ ό κ λ η ρ ο το ακρωτήριο
θ ε ω ρ ε ί τ ο εκείνη την εποχή ιερό, ένας χώρος
καθαγιασμένος από τους ήρωες του μυθικού
και τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς τ η ς Α θ ή ν α ς ,
που έ π ρ ε π ε να π ρ ο σ τ α τ ε υ θ ε ί από την οικειο­
π ο ί η σ η τ ω ν ιδιωτών τ ω ν ο π ο ί ω ν ο ι ι δ ι ο κ τ η ­
σίες φαίνεται πως περιέσφιγγαν επικίνδυνα
τ ο ν ά λ λ ο τ ε ι σ τ ο ρ ι κ ό χ ώ ρ ο . Α λ λ ω σ τ ε και ο
χρόνος δημοσιοποίησης αυτού του ψηφίσμα­
τ ο ς δεν φαίνεται τυχαίος: μετά το τ έ λ ο ς των
ρωμαϊκών εμφυλίων πολέμων, η Α θ ή ν α προ­
σ π α θ ο ύ σ ε να αναλάβει από τη δυσπραγία,
π ρ ο β ά λ λ ο ν τ α ς τ η ν ι σ τ ο ρ ί α και τ η ν κ λ η ρ ο ν ο ­
μιά τ η ς α π έ ν α ν τ ι σ τ ο ν ν έ ο κ υ ρ ί α ρ χ ο τ η ς Ρώ­
μ η ς και τ η ς Ε λ λ ά δ α ς , τ ο ν Ο κ τ α β ι α ν ό . Π ρ ά γ ­
ματι, η π ό λ η ε ξ α κ ο λ ο ύ θ η σ ε να αναγνωρίζεται
ως πνευματική μητρόπολη της αυτοκρατο­
ρ ί α ς α π ό τ η ν έ α ά ρ χ ο υ σ α τ ά ξ η και ν α α π ο λ α μ ­
βάνει ιδιαίτερα προνόμια. Η υ π ε ρ ή φ α ν η προ­
βολή μιας κοινοτικής ή πανελλήνιας τ α υ τ ό τ η ­
τας, μέσα από τη χρήση του παρελθόντος, υ­
πήρξε φαινόμενο γενικευμένο σε όλη την
Ε λ λ ά δ α σ τ ο υ ς ρ ω μ α ϊ κ ο ύ ς χ ρ ό ν ο υ ς και ε ξ έ ­
φραζε τη δ ι ά θ ε σ η να π ε ρ ι φ ρ ο υ ρ η θ ε ί η ηθική
α υ τ ο τ έ λ ε ι α τ ω ν ε λ λ η ν ι κ ώ ν π ό λ ε ω ν , και ειδι­
κ ό τ ε ρ α τ η ς Α θ ή ν α ς , σ ε έ ν α ν έ ο ιστορικό πε­
ριβάλλον όπου η όποια πολιτική τ ο υ ς αυτοτέ­
λεια αποτελούσε πλέον παρελθόν.
Ποια είναι η κατάσταση τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς σή­
μ ε ρ α ; Η δ η α π ό το 1964-66 η π ε ρ ι ο χ ή τ η ς Κυ-
ν ό σ ο υ ρ α ς α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό ς χώ­
ρ ο ς α π ό τ η ν Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ή Υ π η ρ ε σ ί α και τ ο
2 0 0 1 κ α θ ο ρ ί σ θ η κ α ν α κ ρ ι β έ σ τ ε ρ α ζ ώ ν ε ς δια-
β α θ μ ι σ μ έ ν η ς προστασίας τ η ς περιοχής από
κατασκευαστικές παρεμβάσεις. Εντούτοις,
σ τ η χ ε ρ σ ό ν η σ ο ε ί χ α ν κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ε ί α π ό πα­
λαιά δ ι ά φ ο ρ ε ς εγκαταστάσεις, ενώ η περιοχή
ανήκει σ ή μ ε ρ α σε μεγάλη εταιρία. Η πρόταση
απαλλοτρίωσης τ η ς περιοχής, ώστε να προ-

χ ω ρ ή σ ο υ ν ο ι α ν α σ κ α φ έ ς και η α ν ά δ ε ι ξ η τ ο υ
χώρου, π ρ ο σ έ κ ρ ο υ σ ε στο υψηλό τίμημα που
έ φ θ α σ ε τ ο 1.000.000.000 δ ρ α χ μ έ ς τ ο 1 9 9 3 .
Δεδομένου του χαμηλού προϋπολογισμού
τ ο υ Υ π ο υ ρ γ ε ί ο υ Π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ -του χ α μ η λ ό τ ε ­
ρ ο υ α π ό ό λ α τ α Υ π ο υ ρ γ ε ί α - α λ λ ά και τ ω ν π ι ε ­
στικών αναγκών για απαλλοτριώσεις σε άλλα
« φ λ έ γ ο ν τ α μ έ τ ω π α » , δ ε ν θ α π ρ έ π ε ι ν α εκ­
πλήσσει η καθυστέρηση της απαλλοτρίωσης
της περιοχής του «τύμβου».
Πολύς θ ό ρ υ β ο ς γίνεται από διάφορες
π λ ε υ ρ έ ς για τ η ν α ν ά δ ε ι ξ η τ ο υ χώρου, γεγο­
νός π ο υ ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί συχνά πολιτικές σκοπι­
μ ό τ η τ ε ς και π ρ ο σ ω π ι κ έ ς φ ι λ ο δ ο ξ ί ε ς . Σ υ χ ν ά
τ ο θ έ μ α α π α σ χ ο λ ε ί και τ ο ν τ ο π ι κ ό ή τ ο ν α θ η ­
ν α ϊ κ ό Τύπο, α ν και σ π α ν ί ω ς ε ξ η γ ε ί τ α ι ε π α ρ ­
κώς η κ α τ ά σ τ α σ η . Α ν α μ φ ί β ο λ α , ό μ ω ς , η ρ η τ ο ­
ρ ε ί α π ε ρ ί τ η ς σ η μ α σ ί α ς τ η ς μ ά χ η ς (και κ α τ ' ε ­
π έ κ τ α σ η τ ο υ μνημείου) από δ ι ά φ ο ρ ο υ ς πα­
ρ ά γ ο ν τ ε ς θ υ μ ί ζ ε ι έ ν τ ο ν α τ ο κλίμα σ τ η ν Α θ ή ­
να των χρόνων τ ο υ Οκταβιανού, όταν η πόλη
π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε ν α υ π ε ν θ υ μ ί σ ε ι π ρ ο ς κ ά θ ε κα­
τ ε ύ θ υ ν σ η τ ο έ ν δ ο ξ ο π α ρ ε λ θ ό ν τ η ς σ ε αντι­
σ τ ά θ μ ι σ μ α για τ ο μ ί ζ ε ρ ο π α ρ ό ν τ η ς ! Α ν α μ φ ι ­
σ β ή τ η τ α , η εικόνα τ η ς π ε ρ ι ο χ ή ς δ ε ν είναι ε υ ­
χ ά ρ ι σ τ η , α λ λ ά π α ρ ό μ ο ι α ε ί ν α ι η ε ι κ ό ν α και
πολλών άλλων αρχαιολογικών θ έ σ ε ω ν στη
χ ώ ρ α μ α ς , κ η ρ υ γ μ έ ν ω ν και μ η (ας θ υ μ η θ ο ύ μ ε
την τσιμεντόσκονη που διαβρώνει τα μνη­
μεία στην Ελευσίνα ή το Κ ω π η λ α τ ο δ ρ ό μ ι ο
τ ο υ Μ α ρ α θ ώ ν α ) . Π ρ ο τ ο ύ β ι α σ τ ο ύ μ ε να κατα­
κ ε ρ α υ ν ώ σ ο υ μ ε το κ ρ ά τ ο ς για τ η ν α ν ε π ά ρ κ ε ι α
τ ο υ , ας συλλογιστούμε πως ο σ ε β α σ μ ό ς τ η ς
ιστορικής κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά ς είναι υ π ό θ ε σ η όλων
μ α ς . Η π α ι δ ε ί α και τ ο ή θ ο ς μ α ς φ α ί ν ο ν τ α ι ε ­
κ τ ό ς τ ω ν ά λ λ ω ν και σ τ ο ν τ ρ ό π ο μ ε τ ο ν ο π ο ί ο
α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο υ μ ε , ω ς ι δ ι ώ τ ε ς και ω ς π ο λ ί τ ε ς ,
τ ο π α ρ ε λ θ ό ν και τ α μ ν η μ ε ί α τ ο υ .
Κατά πόσον ο τ ύ μ β ο ς α υ τ ό ς καλύπτει ό­
ντως τα ο σ τ ά των Αθηναίων «Σαλαμινομά-
χων» ή υπήρξε απλώς ένα ιερό τ ο υ τοπικού ή­
ρωα Κ υ χ ρ έ α , π α ρ α μ έ ν ε ι π ρ ο ς τ ο π α ρ ό ν άγνω­
σ τ ο . Η α λ ή θ ε ι α είναι πως ε κ τ ό ς από τ ο ν τ ύ μ ­
βο της Μαγούλας δεν υπάρχουν άλλα σημεία
στο ακρωτήριο που θα μπορούσαν να θεωρη­
θ ο ύ ν υ π ο ψ ή φ ι α γ ι α τ η ν τ α ύ τ ι σ η μ ε τ ο «πο-
λυάνδρειον». Μια συστηματική ανασκαφή θα
θ έ σ ε ι τ έ ρ μ α σ τ ι ς σ υ ζ η τ ή σ ε ι ς και θ α μ α ς α π ο ­
καλύψει τον πραγματικό χαρακτήρα του τύμ­
βου. Κατά πόσον
Ας μην ξ ε χ ν ο ύ μ ε ω σ τ ό σ ο πως οι π ε ρ ι σ σ ό ­ ο τύμβος αυτός
τ ε ρ ο ι ν ε κ ρ ο ί τ η ς ν α υ μ α χ ί α ς , Ε λ λ η ν ε ς και καλύπτει όντως
Π έ ρ σ ε ς , κ α τ έ λ η ξ α ν μαζί μ ε τ α πλοία τ ο υ ς τα οστά των
σ τ ο ν π υ θ μ έ ν α των στενών, π ο υ σ ή μ ε ρ α καλύ­ Αθηναίων
π τ ο ν τ α ι α π ό χ ι λ ι ά δ ε ς τ ό ν ν ο υ ς λ υ μ ά τ ω ν , προϊ­
«Σαλαμινομάχων»
όντων του σύγχρονου τ ρ ό π ο υ ζωής μας.
ή υπήρξε απλώς
ένα ιερό του
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
τοπικού ήρωα
(1) G.R. Culley: THE RESTORATION OF
Κυχρέα, παραμένει
SANCTUARIES IN ATTICA: I.G., II (2), 1035, προς το παρόν
Hesperia 44 (1975), σσ. 207-223. άγνωστο.
(2) G.R. Culley: THE RESTORATION OF
SANCTUARIES IN ATTICA II, Hesperia 46 (1977),
σσ. 282-298.
(3)Διαρκής Κατάλογος των Κηρυγμένων
Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος,
Ν. Αττικής (τ. IT), Υπουργείο Πολιτισμού,
Α&ήνα 2003, σα. 1585α-1586,003.
(4) N.G.L. Hammond: STUDIES IN GREEK HISTORY.
A companion volume to "A History of Greece to 322
B.C.", Oxford 1973.
(5) W.K. Prichett: TOWARD A RESTUDY OF THE
BATTLE OF SALAMIS, American Journal
of Archaeology 63 (1959), σσ. 251-262.
(6) W.K. Prichett: STUDIES IN ANCIENT GREEK
TOPOGRAPHY, Part I, University of California
Press, 1965, σσ. 94-102.
(7) W.K. Prichett: THE GREEK STATE AT WAR, IV,
University of California Press, 1985,
σσ. 129-131, 173-174.
(8) Η. Τσιριβάκος: ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ - ΜΑΓΟΥΛΑ,
Αρχαιολογικό Δελτίο Β122 (1967), σα. 144-146.
(9) P. W. Wallace: PSYTTALEIA AND THE TROPHIES
OF SALAMIS, American Journal of Archaeology 73
(1969), σα. 293-303.

ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑ!
Σε μια σύγκρουση τέτοιας
σημασίας, στα γεγονότα που
προηγήθηκαν και σε αυτά που
ακολούθησαν, είναι απολύτως
κατανοητό ότι δόθηκαν μεγά­
λες διαστάσεις, ενώ πολλά γρά­
φηκαν για τα διάφορα επεισόδια
της, πραγματικά ή φανταστικά.
Πολλά από αυτά διασώθηκαν
χάρη στον Πλούταρχο.
• Πολύ πριν από την ένδοξη σύ­
γκρουση στη Σαλαμίνα, ο φιλό­
δοξος Θεμιστοκλής, πολιτευό­
μενος μεταξύ των Αθηναίων, τό­
νιζε στους φίλους του ότι δεν
τον άφηνε να κοιμηθεί η επιτυ­
χία που είχε σημειώσει στον Μ α ­
ραθώνα ο Μιλτιάδης ("ως κα-
θεύδειν αυτόν ουκ το του Μιλ-
τιάδου τρόπαιον" κατά τον
Πλούταρχο).
• Κατά τη μεγάλη σύρραξη με­
ταξύ Ελλήνων και Ασιατών, το
μαντείο των Δελφών, αναμετρώ­
ντας με ψυχρό ρεαλισμό τις δυ­
νάμεις των δύο αντιπάλων, είχε
ταχθεί εμφανώς με το μέρος
των Περσών, προτρέποντας
τους Ελληνες να συνάψουν ει­
ρήνη με τους εισβολείς! Το μα­
ντείο έδωσε διάφορους χρη­
σμούς, όλους προς αυτή την κα­
τεύθυνση, ωστόσο σε αυτόν
που έδωσε στους αποφασισμέ­
νους απεσταλμένους της Α θ ή ­
νας άφησε και κάποια περιθώ­
ρια ελπίδας για νίκη. Εκανε μά­
λιστα λόγο για τη νήσο Σαλαμί­
να, γεγονός που προκάλεσε ε­
ντονότατες συζητήσεις. Ο χρη­
σμός βέβαια, ως συνήθως,
επιδεχόταν και τη μια και την
άλλη ερμηνεία: "...Μιαν άλλην
ώρα da σταθείτε επίσης πρόσω­
πο με πρόσωπο με αυτούς (σ.σ.
τους εισβολείς). Ω θεϊκή Σάλα-
μις, εσύ θα καταστρέψεις παι­
διά γυναικών ή τότε που το σιτά­
ρι σπέρνεται ή τότε που θερίζε­
ται". Ποια ακριβώς ήταν τα παι­
διά γυναικών που θα καταστρέ­
φονταν στα νερά της Σαλαμίνας
δεν διευκρινιζόταν, ούτε ο ακρι­
βής χρόνος (φθινόπωρο ή καλο­
καίρι). Η αναφορά αυτή πάντως
στάθηκε αρκετή για έναν δυνα­
μικό ηγέτη σαν τον Θεμιστοκλή,
ώστε να τη χρησιμοποιήσει ό­
πως τον εξυπηρετούσε και να
προβάλει τη δική του εκδοχή.
• Κατά τις δραματικές ώρες
ΑΓΝΩΣΤΕΣ
της εγκατάλειψης της Αθήνας
από τους πολίτες της, ο εκ των
ηγετών της δημοκρατικής μερί­
δας Ξάνθιππος (πατέρας του
Περικλή) με την οικογένεια του
και τα λίγα πράγματα που μπο­
ρούσαν να μεταφέρουν, επιβι­
βάσθηκαν σε ένα πλοίο και απέ­
πλευσαν, αφήνοντας βέβαια το
σπίτι και όλα τα υπάρχοντα τους
στο έλεος των εισβολέων. Ο πι­
στός σκύλος του όμως, που ά­
κουγε στο όνομα Ξούθος, δεν
θέλησε να μείνει και προτίμησε
να συνοδεύσει τους κυρίους
του. Ακολούθησε έτσι την πο­
ρεία τους και βούτηξε στη θά­
λασσα, όπου κολύμπησε δίπλα
στο πλοίο μέχρι τη Σαλαμίνα.
Εκεί, αποκαμωμένος, άφησε την
τελευταία του πνοή, κοντά
στους συγκινημένους ιδιοκτή­
τες του. Οι τελευταίοι έθαψαν
το πιστό ζώο κοντά στο αγκυρο­
βόλιο τους και ίσως γι' αυτό το
συγκεκριμένο σημείο της νήσου
να ονομάσθηκε κυνός σήμα.
• Τις κρίσιμες εκείνες ώρες, ο
Θεμιστοκλής επέδειξε για ακό­
μα μια φορά την οξύνοιά του
(σύμφωνα με μαρτυρία που κα­
τέγραψε ο Πλούταρχος). Επειδή
η πολιτεία είχε μεγάλη ανάγκη
χρημάτων, υποχρέωσε τους πιο
εύπορους πολίτες να συνεισφέ­
ρουν. Κατά μια εκδοχή, την ώρα
που οι πολίτες έφευγαν διαδό­
θηκε ότι εξαφανίσθηκε το Γορ-
γόνειον από το άγαλμα της Α θ η ­
νάς. Ο Θεμιστοκλής διέταξε τό­
τε, με πρόσχημα την έρευνα για
την ανακάλυψη του κλέφτη, να
εξετασθούν όλες οι αποσκευές
που είχαν μαζί τους οι Αθηναίοι.
Με αυτό τον τρόπο ανακάλυψε
πολλά χρήματα, τα οποία κατέ­
σχεσε και μοίρασε αργότερα
στους πολεμιστές. Κατά μια άλ­
λη εκδοχή ωστόσο, την οποία
σημειώνει ο Αριστοτέλης, ο ί­
διος ο Αρειος Πάγος (που απο­
τελείτο από τους παλαιούς αρι­
στοκράτες) έδωσε οικειοθελώς
οκτώ οβολούς σε κάθε μάχιμο
πολίτη.
• Η διχογνωμία των Ελλήνων δι­
οικητών πριν από τη ναυμαχία α­
ποτέλεσε πηγή για αρκετά λεκτι­
κά επεισόδια. Στο πιο χαρακτηρι­
στικό και γνωστό από αυτά, ο
Ευρυβιάδης, που είχε εκνευρι­
Π Τ Υ Χ Ε Σ
στεί ιδιαίτερα από την επιμονή
του Θεμιστοκλή, ίσως και από
κάποια περιφρονητικά λόγια του
τελευταίου, σήκωσε τη σπαρτια­
τική του ράβδο για να τον κτυπή­
σει. Τότε ο Θεμιστοκλής με ψυ­
χραιμία τού απάντησε, "πάταξον
μεν άκουσον δε".
Σε κάποια άλλη στιγμή, κατά
την έναρξη της δεύτερης συζή­
τησης που συγκάλεσε ο Ευρυ­
βιάδης, ο Θεμιστοκλής έλαβε α­
μέσως τον λόγο και ε ξ έ θ ε σ ε την
άποψη του. Ο Κορίνθιος Αδείμα­
ντος τότε του επισήμανε πως
"στους αγώνες, τους αθλητές
που ξεκινούν πριν να δοθεί το
σύνθημα τους χαστουκίζουν",
για να πάρει από τον ετοιμόλογο
Αθηναίο την άμεση απάντηση
"ναι, αλλά όσοι καθυστερούν
δεν κερδίζουν τη νίκη". Σύμφω­
να με τον Πλούταρχο, η στιχομυ-
θία αυτή διημείφθη μεταξύ Θε­
μιστοκλή και Ευρυβιάδη και όχι
με τον Αδείμαντο. Στη συνέχεια,
μάλιστα, παραθέτει και το επει­
σόδιο με το κτύπημα, θέλοντας
να τονίσει την οργή που προκά­
λεσε στον Σπαρτιάτη η απάντη­
ση που έλαβε. Από τέτοια επει­
σόδια γίνεται φανερή αφενός η
ευφυΐα του Θεμιστοκλή και αφε­
τέρου η σημαντική εμπειρία
που είχε αποκτήσει από ανάλο­
γες προσωπικές επιθέσεις-α-
ντεγκλήσεις στην Εκκλησία του
Δήμου της Αθήνας.
Σε εκείνα τα πολεμικά συμ­
βούλια φαίνεται πως ο Θεμιστο­
κλής δεν έτυχε της υποστήρι­
ξης που προσδοκούσε από τους
Ελληνες των οποίων οι πόλεις
κινδύνευαν άμεσα (Χαλκίδα, Ε­
ρέτρια, Μέγαρα, Αίγινα). Γι' αυ­
τό, όταν ο διοικητής των Ερε-
τριέων διατύπωσε κάποια γνώ­
μη, τον επιτίμησε αμέσως λέγο­
ντας: "Μιλάτε και εσείς για πό­
λεμο, που σαν τα καλαμάρια έ­
χετε μαχαίρι, αλλά δεν έχετε
καρδιά".
• Ο Πλούταρχος όμως καταγρά­
φει και μια παράξενη ιστορία.
Παραδίδει, λοιπόν, πως την ώρα
που ο Θεμιστοκλής ετοιμαζόταν
να θυσιάσει στους θεούς, λίγο
πριν από τη ναυμαχία, ο μάντης
Ευφραντίδης τού πρότεινε να
χρησιμοποιήσει ως σφάγια τρεις
επιφανείς Πέρσες αιχμαλώτους,
παιδιά του Αρταύκτη και της
Σανδάκης, αδελφής του Ξέρξη,
γιατί δήθεν αυτό θα προδιέθετε
ευνοϊκά τον θ ε ό Διόνυσο έναντι
των Ελλήνων. Οι τρεις αιχμάλω­
τοι είχαν συλληφθεί κατά την έ­
φοδο των ανδρών του Αριστείδη
στην Ψυττάλεια. Ετσι, πραγμα­
τοποιήθηκε η ανθρωποθυσία,
παρότι αρχικά ο Αθηναίος ηγέ­
της δεν συμφωνούσε, αλλά πεί­
σθηκε από τις πιέσεις των στρα­
τιωτών του που είχαν επηρεα­
στεί από τις προβλέψεις του μά­
ντη... Η ιστορία αυτή έφθασε
στον Πλούταρχο μέσω του φανία
του Λεσβίου, ο οποίος την είχε
ανακαλύψει στα "Περσικά" του
Κτησία από την Κνίδο. Δεδομέ­
νου όμως ότι η επίθεση των
Ελλήνων στην Ψυττάλεια πραγ­
ματοποιήθηκε μετά την κυρίως
σύγκρουση στα στενά, ήταν
αδύνατο να έχουν συλλάβει
εκεί προηγουμένως αιχμαλώ­
τους και, επιπλέον, επειδή ο
Κτησίας λόγω των υπερβολών
του δεν αποτελεί από μόνος του
αξιόπιστη πηγή, καταλήγουμε
στο συμπέρασμα ότι πιθανότατα
το περιστατικό αυτό δεν αλη­
θεύει.
• Λίγο πριν από τη ναυμαχία, το
βράδυ που οι περσικές τριήρεις
απέκλεισαν τους Ελληνες, ο
Αθηναίος πολιτικός Αριστείδης
του Λυσιμάχου, ο οποίος ήταν ε­
ξόριστος στην Αίγινα, αντιλή­
φθηκε την κίνηση των Ασιατών
και έσπευσε με ένα πλοιάριο
στη Σαλαμίνα για να ειδοποιήσει
τον συμμαχικό στόλο. Οταν τε­
λείωσε το πολεμικό συμβούλιο,
έχοντας λάβει την απόφαση της
σύγκρουσης, βρέθηκαν μόνοι οι
δύο σημαντικοί πολιτικοί αντί­
παλοι: ο Θεμιστοκλής των δημο­
κρατικών και ο Αριστείδης των
αριστοκρατικών. Με σπάνια ομο­
θυμία οι δύο άνδρες συμφώνη­
σαν να συμπαραταχθούν προς
όφελος της πατρίδας! Ο Πλού­
ταρχος μάλιστα σημειώνει πως ο
Θεμιστοκλής, "αναγνωρίζοντας
την τιμιότητα του (σ.σ. του Αρι­
στείδη, κάτι που ήταν ευρέως
γνωστό) και γεμάτος θαυμασμό
που είχε δεχθεί εκείνη την ώρα
να έλθει κοντά του, του φανέρω­
σε το μυστικό με τον Σίκκινο και
τον προέτρεψε θερμά να βοη-
θήσει και αυτός να καταφέρουν
τους Ελληνες και να δείξει την ί­
δια προθυμία με αυτόν στο σχέ­
διο του, ώστε να δώσουν τη μά­
χη μέσα στα στενά... Ο Αριστεί­
δης συμφώνησε μαζί του και πή­
γαινε στους άλλους στρατηγούς
και τριηράρχους και τους παρα­
κινούσε να δώσουν εκεί τη μά­
χη..".
• Οι Ιωνες, οι οποίοι παρατά­
χθηκαν στην αριστερή πτέρυγα
της περσικής διάταξης (150-200
πλοία), αν και Ελληνες εναντίον
Ελλήνων, δεν παρουσίασαν μει­
ωμένη απόδοση, όπως τους
προέτρεπε μετά το Αρτεμίσιο ο
Θεμιστοκλής, αντίθετα αποδεί­
χθηκαν ικανότατοι αντίπαλοι
των συμπατριωτών τους... Πολέ­
μησαν σκληρά και επέφεραν αρ­
κετές απώλειες στη συμμαχική
δύναμη. Χαρακτηριστική είναι η
περίπτωση μιας τριήρους από
τη Σαμοθράκη που εμβόλισε και
βύθισε ένα αθηναϊκό σκάφος,
για να πληγεί στη συνέχεια και
να καταστραφεί από μια αιγινίτι-
κη τριήρη που είχε στο μεταξύ
σπεύσει. Οι επιβαίνοντες όμως,
έμπειροι ακοντιστές, με συνε­
χείς βολές ενόσω το σκάφος
τους βυθιζόταν, φόνευσαν όλο
το πλήρωμα της αιγινίτικης
τριήρους, την κυρίευσαν και
στη συνέχεια διέφυγαν με το
αιχμαλωτισμένο πλοίο. Βέβαια,
το πιο πιθανό είναι ότι σκότω­
σαν τους ναύτες και τους επιβά­
τες και όχι όλους τους κωπηλά­
τες, αφού κάτι τέτοιο θα απαι­
τούσε πολύ χρόνο που μάλλον
δεν διέθεταν τη στιγμή που το
δικό τους σκάφος βυθιζόταν. Η
στάση αυτή των Ιώνων, όπως και
η ανάλογη των Βοιωτών-Θεσσα-
λών και λοιπών που τάχθηκαν με
τον Μαρδόνιο στις Πλαταιές πο­
λεμώντας κατά της πανοτρατιάς
των συμπατριωτών τους, φωτί­
ζουν ιδιαίτερα τη σημασία της
συμμετοχής Ελλήνων μισθοφό­
ρων στις τάξεις των Περσών, οι
οποίοι αντιτάχθηκαν στην πα­
νελλήνια εξόρμηση του Αλεξάν­
δρου. Οσοι εκπλήσσονται από
τη συμμετοχή αυτή, προφανώς
δεν γνωρίζουν καλά την ιστορία
των ελληνοπερσικών αγώνων
του 5ου αι. π.Χ.
• Από το σύνολο των 382 ελλη­
νικών πολεμικών πλοίων (368
τριήρεις και 14 πεντηκόντοροι),
η συντριπτική πλειοψηφία ανή­
κε στις πολιτείες της μητροπο­
λιτικής Ελλάδας (τα 379), ενώ
ένα μόνο σκάφος είχε έλθει από
τις αποικίες της Δύσης, η τριή­
ρης του Φάυλλου από τον Κρό­
τωνα της Σικελίας, και δύο τριή­
ρεις από την Ανατολή (μία της
Λήμνου και μία της Τήνου ή Τενέ­
δου με κυβερνήτη τον Παναί-
τιο).
• Πρωταγωνίστρια πολλών ε­
πεισοδίων ήταν η υποτελής
στον Ξέρξη βασίλισσα της Αλι­
καρνασσού Αρτεμισία. Καταρ­
χάς, στα περσικά συμβούλια μι­
λούσε πάντα με θάρρος και δεν
δίσταζε να εναντιωθεί, ακόμα
και να διαφωνήσει με τον βασι­
λιά. Σχετικά, δε, με την απόφα­
ση για την είσοδο στα στενά ή­
ταν η μόνη που είχε αντίρρηση.
Κατά τη γνώμη της, έπρεπε να
αφήσουν τους Ελληνες να δια­
λυθούν μόνοι τους από τη μετα­
ξύ τους διχόνοια και τον άκρατο
τοπικισμό. Οταν αργότερα βρέ­
θηκε και η ίδια (!) στη μάχη, επι­
κεφαλής της μικρής μοίρας της,
επέδειξε θάρρος αλλά και πονη­
ριά. Προφανώς γι' αυτά της τα
προτερήματα, οι Αθηναίοι την
είχαν επικηρύξει προκαταβολι­
κά με ένα σεβαστό χρηματικό
ποσό (10.000 αττικές δραχμές!).
Τη στιγμή της περσικής υποχώ­
ρησης, ένα αθηναϊκό πλοίο (με
κυβερνήτη τον Αμεινία από τη
Δεκέλεια) την εντόπισε και την
καταδίωξε. Η πανούργα βασίλισ­
σα όμως, προκειμένου να διαφύ­
γει, όρμησε ξαφνικά και εμβόλι­
σε το πλοίο που βρέθηκε μπρο­
στά της, παρότι ανήκε στη δική
της παράταξη! Ηταν το πλοίο
του βασιλιά των Καλυνδίων, το
οποίο αιφνιδιασμένο βυθίστηκε
αύτανδρο. Η Αρτεμισία, με τη
δόλια αυτή πράξη της, δημιούρ­
γησε μέσα στη γενική σύγχυση
αντιφατικές εντυπώσεις, στον
μεν Αθηναίο κυβερνήτη ότι είχε
μπροστά του κάποιο φιλικό
πλοίο, οπότε δεν επέμεινε στην
καταδίωξη, στον δε Ξέρξη, που
παρακολουθούσε με αγωνία την
ήττα του στόλου του, ότι πολε­
μούσε με γενναιότητα! Φαίνεται
πως η ακριβής διάκριση φίλων
και εχθρών μέσα στον κυκεώνα
της συμπλοκής σχεδόν όμοιων
σκαφών δεν ήταν εύκολη υπό­
θ ε σ η . Η Αρτεμισία πάντως κέρ­
δισε την εύνοια του βασιλιά της,
ο οποίος είπε αναστενάζοντας:
"Οι άνδρες μου έγιναν γυναίκες
και οι γυναίκες μου άνδρες".
Αλλά πέρα από το αρνητικό αυ­
τό επεισόδιο, ο Ξέρξης είχε και
άλλη ευκαιρία να εκτιμήσει την
πονηρή βασίλισσα, όταν εντόπι­
σε και ανέσυρε από τη θάλασσα
τον νεκρό ναύαρχο Αριαμένη, α­
δελφό του Πέρση βασιλιά.
• Κατά τις δραματικές στιγμές
της καταδίωξης των Ασιατών
που είχαν τραπεί σε φυγή, η
τριήρης του διοικητή των Α θ η ­
ναίων Θεμιστοκλή βρέθηκε κο­
ντά σε μια τριήρη των Αιγινιτών,
την οποία κυβερνούσε ο γενναί­
ος και ικανότατος Πολύκριτος.
Ο τελευταίος, αναγνωρίζοντας
το πλοίο του Αθηναίου ναυάρ­
χου (από σήματα που ενδεχομέ­
νως έφερε;), βρήκε την ευκαιρία
να του φωνάξει: "Θεμιστοκλή,
ποιος είπε ότι οι Αιγινίτες μηδί-
ζουν;".
• Ο Ηρόδοτος κατέγραψε επί­
σης τη μαρτυρία του Αθηναίου
εξόριστου Δίκαιου του Θεοκύ-
δη, σύμφωνα με την οποία, κα­
θώς αυτός (ο Δίκαιος) μαζί με
τον Σπαρτιάτη Δημάρατο επι­
σκέπτονταν -λίγο πριν από τη
μεγάλη σύγκρουση- το Θριάσιο
πεδίο, είδαν ένα περίεργο φαι­
νόμενο. Μεγάλη σκόνη είχε ση­
κωθεί, όπως ακριβώς κατά την
πομπή προς την Ελευσίνα των
30.000 Αθηναίων που ακολου­
θούσαν την Ιερά οδό. Ταυτόχρο­
να, άκουσαν μυστηριώδεις φω­
νές, σαν αυτές που άκουγαν οι
πιστοί όταν έκαναν επικλήσεις
στον Ιακχο. Οι δύο Ελληνες εξό­
ριστοι θορυβήθηκαν και συμφώ­
νησαν να μην αναφέρουν τίποτα
στον Πέρση βασιλιά, γιατί θεώ­
ρησαν πως τα σημάδια αυτά
προμήνυαν συμφορά των Ασια­
τών και νίκη των Ελλήνων στην
προσεχή σύγκρουση. Το μεγάλο
σύννεφο σκόνης, απ' όπου α­
κουγόταν και η φωνή, υψώθηκε
και κατευθύνθηκε προς το
στρατόπεδο των Ελλήνων στη
Σαλαμίνα. "Ετσι κατάλαβαν, λέ­
ει, αυτοί ότι το ναυτικό του Ξέρ­
ξη ήταν μοιραίο να καταστρα­
φεί". Την ίδια ιστορία παραδίδει
και ο Πλούταρχος σχετικά δια­
φοροποιημένη, καθώς προσθέ­
τει ότι "άλλοι πάλι πίστευαν πως
είδαν καθαρά φαντάσματα και
σκιές οπλισμένων ανδρών που
έρχονταν με τα χέρια απλωμένα
από την Αίγινα κατά τη μεριά
που ήταν τα ελληνικά καράβια.
Οι Αιακίδες έλεγαν πως ήταν οι
οπλοφόροι, που τους είχαν κα­
λέσει σε βοήθεια τους οι Ελλη­
νες πριν από τη μάχη".
• Μ ε τ ά την κοσμοϊστορικής ση­
μασίας σύγκρουση, κατά τους ε­
ορτασμούς της νίκης, οι Ελλη­
νες αποφάσισαν να απονείμουν
βραβεία ("αριστεία") στην πόλη
και στους άνδρες που διακρίθη­
καν. Το πρώτο βραβείο μεταξύ
των πόλεων έλαβε η Αίγινα. Αρι­
στοι από τους κυβερνήτες ανα­
δείχθηκαν ο Αθηναίος Αμεινίας
μαζί με τον Αιγινίτη Πολύκριτο.
Χαρακτηριστική ήταν η κατάλη­
ξη της διαδικασίας για την επι­
λογή του άριστου ηγέτη. Καθώς
όλοι οι στρατηγοί ψήφισαν κα­
θένας τον ...εαυτό του, δεν ανα­
δείχθηκε πρώτος νικητής. Επει­
δή όμως. ως δεύτερο ψήφισαν
όλοι τον Θεμιστοκλή, εξελέγη
αυτός ο καλύτερος, έστω και ως
...δεύτερος!
Αυτό όμως που ο εγωισμός
δεν άφηνε τους στρατιωτικούς
ηγέτες να αναγνωρίσουν, το έ­
κανε με περισσή εκδηλωτικότη-
τα ο απλός λαός. Κατά τους
Ολυμπιακούς αγώνες εκείνου
του έτους (480 π.Χ.), που προφα­
νώς διεξήχθησαν με καθυστέ­
ρηση, όταν ο Θεμιστοκλής ει­
σήλθε στο στάδιο όπου τελού-
ντο τα αγωνίσματα, σύσσωμοι οι
θ ε α τ έ ς "έπαψαν να ενδιαφέρο­
νται για τους αθλητές και όλη
την ημέρα κοίταζαν εκείνον και
τον έδειχναν στους ξένους και
τον χειροκροτούσαν γεμάτοι
Θαυμασμό" (Πλούταρχος). Ομοί­
ως, οι περήφανοι Σπαρτιάτες, α­
ποδεικνύοντας ότι ήξεραν να α­
ναγνωρίζουν τις αξίες, κάλεσαν
τον Αθηναίο ηγέτη στην πόλη
τους (κάτι που συνέβαινε εξαι­
ρετικά σπάνια) για να προσφέ­
ρουν στον μεν Ευρυβιάδη το α­
ριστείο της ανδρείας, στον δε
Θεμιστοκλή το αριστείο της σο­
φίας, ένα στεφάνι από κλαδί ε­
λιάς! Επιπλέον, του δώρισαν
το καλύτερο άρμα που είχε κα­
τασκευάσει η πόλη τους (που ή­
ταν γνωστή για την ποιότητα
των σχετικών αρμάτων), και, κα­
τά την αναχώρηση του, τον συ­
νόδευσαν ως τα σύνορα της Λα­
κωνικής οι 300 επίλεκτοι πολεμι­
στές τους (οι "ιππείς").
Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου