AWAMIL SYEKH NAWAWI MANDAYA

Terjemah Kitab Matan Awamil Mandaya (Jawa Serang)

‫الرحيم‬
ّ ‫الرحمن‬
ّ ‫بسم هللا‬
Ngawiti isun kelawan nyebut asmane Allah kang murah ingdalem dunia turkang welas asih ingdalem akhirat balaka

‫امل‬
ِ ‫ع‬َ ُ‫ِإ ْعلَ ْم أ َ َّن اْل َع َو ِام َل ِفى النَّ ْح ِو ِمائَة‬
Weruhe sire ing setuhune pire-pire amil ingdalem ilmu nahwu iku satus amil

ٌ‫لَ ْف ِظيَةٌ َو َم ْع َن ِويَة‬

Siji ‘Amil Lafdzi Lan Kapingdo ‘Amil Ma’nawi

ٌ‫س َما ِع َيةٌ َوقِ َيا ِس َية‬ َ ‫فَال َّل ّّ ْف ِظ َيةُ ِم ْن َها‬
َ ‫ع َلى‬
َ ‫ض ْر َب ْينِى‬
Mangke Utawi ‘Amil Lafdzi Setengah Saking Satus Iku Ingatase Rong Bagian Siji ‘Amil Lafdzi Sama’i Lan Kapingdo Amil Lafdzi Qiyasi

‫املا‬
ِ ‫ع‬َ َ‫س َما ِعيَةُ ِم ْن َها اَ َحد ٌ َوتِ ْسعُ ْون‬
َّ ‫فَال‬
mangke utawi amil lafdzi Sama’i setengah saking satus iku siji lan sangangpuluh amile

َ ‫َو ْال ِقيَا ِسيَةُ ِم ْن َها‬

ٌ‫س ْبعَة‬
lan utawi amil lafdzi qiyasi setengah saking satus iku pitu

ِ ‫َو ْال َم ْع َن ِو َيةُ ِم ْن َها اِثْن‬

‫َان‬
lan utawi amil ma’nawi setengah saking satus iku kalih

‫عا‬ َ َ‫لى ثَلَثَة‬

‫عش ََر ن َْو ا‬ َ ‫ع‬َ ُ‫س َما ِعيَة‬ ُ ‫َوتُتَن ََّو‬
َّ ‫ع ال‬
lan den warna-warnakaken ape amil lafdzi Sama’I ingatase telulas warne

َ َ‫ع ْن َو َو ُاواْلق‬
‫س ِم‬ َ ‫عش ََر َح ْرفا ا ا َ ْلبَا ُء َو ِم ْن َوا‬
َ ‫ِلى َو ِف ْى َو‬ َ َ‫ي تِ ْس َعة‬َ ‫ط ّْ َو ِه‬ْ َ‫ف تَ ُج ُّراْ ِالس َْم فَق‬
ٌ ‫اَلنَّ ْوعُ اْالَ َّو ُل ُح ُر ْو‬
َّ ‫عدَا َوخَل‬ َ ‫اف َو ُم ْذ َو ُم ْنذ ُ َو َحتَّى َو َحاشَا َو‬ ُ ‫لى َواْل َك‬
َ ‫ع‬ َ ‫س ِم َواللَّ ّّ ُم َو ُربَّ َو َو ُاوهُ َو‬ َ َ‫س ِم َوتَا ُءاْلق‬
َ َ‫َوبَا ُءاْلق‬
utawi warne amil lafdzi Sama’i kang awwal iku pire-pire huruf kang ngejeraken iye huruf ing isim doang lan utawi iye huruf iku sangelas (19) hurufe, siji ‫ ب‬lan
ْ‫ مِ ن‬lan ‫لى‬ َ lan َ‫) َخل‬
َ ِ‫ ا‬lan ‫ فِ ْى‬lan ْ‫ َعن‬lan ‫ ( و قسم‬wa-u sumpah) lan ‫ ب قسم‬lan ‫ قسم ت‬lan ‫ ل‬lan ّ‫ رب‬lan ّ‫ و رب‬lan ‫ على‬lan ‫ ك‬lan ‫ مذ‬lan ‫ منذ‬lan ‫ حتى‬lan ‫ َحاشَا‬lan ‫عدَا‬

‫ْت َولَ َع َّل‬ َ ‫ب اْ ِالس َْم َوت َ ْرفَ ُع ْال َخ َب َر َو ِه‬

َ ‫ى ِستَّةُ اَ ْح ُرف ا َِّن َواَ َّن َو َكا َ َّن َولَ ِك َّن َولَي‬ ٌ ‫اَلنَّ ْوعُ الثَّا ِنى ُح ُر ْو‬
ِ ‫ف تَ ْن‬
ُ ‫ص‬
utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping kalih iku pinten-pinten huruf kang ngenashabaken iye huruf isim lan ngerofakaken iye huruf ing khabar lan utawi
iye huruf iku nenem hurufe hurufe siji َّ‫ اِن‬lan َّ‫ اَن‬lan َّ‫ َكا َن‬lan َّ‫ لَ ِكن‬lan َ‫ لَيْت‬lan ‫لَ َع َّل‬

َ ‫ان ِبلَي‬
‫ْس‬ َ ‫ان ْال َخبَ َر َو ُه َما َما َوالَ ْال ُم‬
ِ َ‫ش ِبّ َهت‬ ِ ‫ان اْ ِالس َْم َوت َ ْن‬
ِ َ‫صب‬ ِ ‫ان تَ ْرفَ َع‬
ِ َ‫ث َح ْرف‬ َّ ُ‫اَلنَّ ْوع‬
ُ ‫الث ّّا ِل‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping telu iku huruf kalih kang ngerofakaken iye huruf kalih ing isim lan ngenashabaken iye huruf kalih ing khabar. Lan
َ ‫”لَي‬
utawi iye huruf kalih iku “‫ ” َما‬lan “َ‫”ال‬kang nyerupani iye huruf “‫ ” َما‬lan “َ‫ ”ال‬kelawan lafadz “‫ْس‬

ُ‫ي َو ْال َه ْمزَ ة ُ ْال َم ْفت ُ ْو َحة‬

ْ َ ‫س ْبعَةُ ا َ ْح ُرف ا َ ْل َو ُاو َواِالَّ َويَا َواَيَا َو َهيَا َوا‬
َ ‫ي‬ ْ َ‫ب اْ ِالس َْم فَق‬
َ ‫ط َو ِه‬ ِ ‫ف ت َ ْن‬
ُ ‫ص‬ َّ ُ‫اَلنَّ ْوع‬
ٌ ‫الرابِ ُع ُح ُر ْو‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping papat iku huruf kang ngenashabaken iye huruf ing isim doang. Lan utawi iye huruf iku pitu hurufe: siji‫ و‬lan َّ‫ اِال‬lan
‫ يَا‬lan ‫ اَيَا‬lan ‫ َهيَا‬lan ‫ي‬
ْ َ ‫ ا‬lan hamzah kang denfathahaken

‫ى ا َ ْر َب َعةُ ا َ ْح ُرف ا َ ْن َولَ ْن َو َك ْي َواِذاا‬

َ ‫ع َو ِه‬
َ ‫ار‬
ِ ‫ض‬َ ‫ب ْال ِف ْع َل ْال ُم‬ ِ ‫ف ت َ ْن‬
ُ ‫ص‬ ٌ ‫س ُح ُر ْو‬ ِ ‫اَلنَّ ْوعُ ْالخ‬
ُ ‫َام‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping lima iku sakehe huruf kang ngenashabaken iye huruf ing fi’il mudhari’. Lan utawi iye huruf iku papat sakehe
ْ ‫ ك‬lan ‫اِذا‬
huruf siji ْ‫ اَن‬lan ّْ َ‫ لَن‬lan ‫َي‬

‫سةُ ا َ ْح ُرف لَ ْم َولَ َّما َوالَ ُم اْالَ ْم ِر َوالَفِي النَّ ْه ِى َوا ِْن‬
َ ‫ى خ َْم‬
َ ‫ع َو ِه‬
َ ‫ار‬
ِ ‫ض‬َ ‫ف تَ ْج ِز ُم ْال ِف ْع َل ْال ُم‬
ٌ ‫ِس ُح ُر ْو‬ُ ‫س اد‬ َّ ‫ا اَلنَّ ْوعُ ال‬
ِ َ‫ش ْر ِط َو ْال َجز‬
‫اء‬ َّ ‫فِي ال‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping nenem iku sakehe huruf kang ngejazemaken iye huruf ing fi’il mudhari’. Lan utawi iye huruf iku lima hurufe. Siji
‫ لَ ْم‬lan ‫ لَ َّما‬lan ْ‫ ل اَ َمر‬lan ‫ ال‬lngdalem nahi lan ْ‫ اِن‬ingdalem syarat lan jawab

ٌّ َ ‫ي تِ ْس َعةُ ا َ ْس َماء َم ْن َو َما َوا‬

‫ي َو َمتَى َو َم ْه َما‬ َ ‫ َو ِه‬،‫ع َلى َم ْعنَى ا ِْن‬
َ ‫عي ِْن‬
َ ‫ار‬
ِ ‫ض‬َ ‫سا ِب ُع ا َ ْس َما ٌء تَ ْج ِز ُم ْال ِف ْعلَي ِْن ْال ُم‬
َّ ‫اَلنَّ ْوعُ ال‬
‫ح ْيث ُ َما َواِ ْذ َما‬
َ ‫َواَيْنَ َواَنَّى َو‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping pitu iku sakehe isim kang ngejazemaken iye isim ing fi’il kang mudhori’ karone ingatase nyimpen ma’na “in” ‫ ا‬. ْ‫ِن‬
 ٌّ َ‫ ا‬lan ‫ َمتَى‬lan ‫ َم ْه َما‬lan َ‫ اَيْن‬lan ‫ اَنَّى‬lan ‫ َح ْيث ُ َما‬lan ‫اِ ْذ َما‬
lan utawi iye isim iku sange (9) isime Siji ْ‫ َمن‬lan ‫ َما ا‬lan ‫ي‬

‫ت َم َع‬ ْ ‫عش ََرة ٌ اِذَا ُر ِك َب‬َ ‫ي ا َ ْربَ َعةُ ا َ ْس َماء ا َ َحدُهَا‬

َ ‫ َو ِه‬،‫علَى الت َّ ْم ِيي ِْز‬ ِ ‫ب ا َ ْس َما َء النَّ ِك َرا‬
َ ‫ت‬ ُ ‫ص‬ ِ ‫ام ُن ا َ ْس َما ٌء تَ ْن‬ ِ َّ ‫اَلنَّ ْوعُ الث‬
‫عش ََر َر ُجلا اِ َلى ا َ ِخ ِر ِه‬ َ َ‫عش ََر َو ِارثاا َوثَلَثَة‬ َ ‫ا َ َحد ا َ ْواِثْنَي ِْن اِلَى تِ ْسعَة َو ِت ْس ِعيْنَ ن َْح ُو َراَيْتُ اَ َحدَ َعش ََر َك ْو َكباا َواِثْنَى‬
‫َوثَنِ َها َك ْم َوثَا ِلث ُ َها َكا َ ِي ّْن َو َرا ِبعُ َها َكذَا‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping wolu iku sakehe isim ang ngenashabaken iye isim ing sakehe isim nakirohi ingatase jadi tamyiz, lan utawi iye isim
iku papat isime utawi salah sijine papat iku lafadz ٌ ‫ َعش ََرة‬tetkalane di susun-susun iye lafadz ٌ ‫ َعش ََرة‬sertane lafadz ‫ اَ َحد‬atawe lafadz ‫ اِثْنَي ِْن‬tumeke maring lafadz ‫تِ ْس َعة‬
lan َ‫ تِ ْس ِعيْن‬iku seumpane lafadz ‫ = َراَيْتُ اَ َحدَ َعش ََرك َْو َكباا‬wis ningali isun ing sewelas lintang. ‫ = َواِثْنَى َعش ََر َو ِارثاا‬lan rolas ahli waris. ‫عش ََر َر ُجلا‬
َ َ‫ = َوثَلَثَة‬lan telulas wong
lanang. Tumeke akhire isim ‘adad murokab “wilangan sing tersusun” lan utawi kang kaping do iku lafadz ‫ َك ْم‬lan utawi kang kaping telu iku lafadz ْ‫ َكاَيِّن‬lan utawi
kang kaping papat iku lafadz ‫َكذَا‬

‫اصبَةُ ِم ْن َها‬
ِ َّ‫ي تِ ْس ُع َك ِل َمات اَلن‬
َ ‫ض َها تَ ْرفَ ُع َو ِه‬
ُ ‫ب َو َب ْع‬ُ ‫ص‬ ِ ‫ض َها تَ ْن‬ ُ ‫س َّمى ا َ ْس َما َءاْالَ ْفعَا ِل بَ ْع‬
َ ُ ‫اَلنَّ ْوعُ التَّا ِس ُع َك ِل َماتٌ ت‬
َّ‫عان‬ َ ‫س ْر‬ َ ‫شتَانَ َو‬ َ ‫ث َك ِل َمات َه ْي َه‬
َ ‫ات َو‬ ُ َ‫لرافِ َعةُ ِم ْن َها ثَل‬
َّ َ ‫ع َلي َْك َوهَا َء َو َه ْي َها َل ا‬َ ‫ت َك ِل َمات ُر َو ْيدَ َو َب ْلهَ َود ُْون ََك َو‬ ُّ ‫ِس‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping sange iku sakehe kalimat kangden arani iye kalimat ing isim fi’il. Utawi setengah kalimat iku ngenashabaken lan
utawi setengah kalimat iku ngerofakaken. Lan utawi iye kalimat iku sange kalimat. Utawi kang ngenashabaken setengah saking sange iku nenem Siji َ‫ ُر َو ْيد‬lan َ‫َب ْله‬
lan َ‫ د ُْونَك‬lan َ‫علَيْك‬
َ lan ‫ هَا َء‬lan ‫َه ْي َها َل‬
utawi kang ngerofakaken setengah saking sange iku telu Siji َ‫ َه ْي َهات‬lan َ‫شتَان‬ َ lan َ‫سَرْ َعان‬

َ ‫صبَ َح َوا َ ْم‬

‫سى‬ ْ َ ‫ار َوا‬
َ ‫ص‬َ ‫عش ََر فِ ْعلا َكانَ َو‬ َ ‫ب ْال َخبَ َر َو ِه‬
َ َ‫ي ثَلَثَة‬ ُ ‫ص‬ َ ِ‫اَلنَّ ْوعُ ْالعَا ِش ُر ا َ ْفعَا ُل النَّاق‬
ِ ‫ص ِة ت َ ْرفَ ُع اْ ِالس َْم َوتَ ْن‬
‫ف ِم ْن ُه َّن‬ َ ‫ام َولَي‬
َ َ‫ْس َو َما َيت‬
ُ ‫ص َّر‬ َ َ‫ئ َو َمااِ ْنفَ َك َو َماد‬َ ِ‫ات َو َمازَ ا َل َو َما َب ِر َح َو َمافَت‬ َ ‫ظ َّل َو َب‬ َ ‫ض َحى َو‬ ْ َ ‫َوا‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping sepuluh iku pire-pire fi’il naqis kang ngerofakaken iye fi’il naqis ing isim lan ngenashabaken iye fi’il naqis ing
khabar. Lan utawi iye fi’il naqis iku telulas fi’ile. Siji َ‫ كَان‬lan ‫ار‬
َ ‫ص‬ ْ َ‫ ا‬lan َ ‫سى‬
َ lan ‫صبَ َح‬ َ ‫اَ ْم‬lan ‫ض َحى‬ َ lan َ‫ بَات‬lan ‫ َمازَ ا َل‬lan ‫ َمابَ ِر َح‬lan ‫ئ‬
ْ َ‫ ا‬lan ‫ظ َّل‬ َ ‫لَي‬
َ ِ‫ َمافَت‬lan َ‫ َمااِ ْنفَك‬lan ‫ َماد ََام‬lan ‫ْس‬
lan barangkang nerime ketasrif iye barang saking kabeh

َ‫سى َو َكاد‬
َ ‫ع‬ َ ‫ب ْال َخ َب َر َو ِه‬
َ ‫ي ا َ ْر َب َعةُ ا َ ْف َعال‬ ُ ‫ص‬ َ َ‫س َّمى ا َ ْف َعا َل ْال ُمق‬
ِ ‫اربَ ِة تَ ْرفَ ُع اْ ِالس َْم َوت َ ْن‬ َ ُ ‫عش ََر ا َ ْف َعا ٌل ت‬
َ ‫ِى‬ َ ‫اَلنَّ ْوعُ ْال َحاد‬
‫ب َواَ ْوش ََك‬ َ ‫َو َك ُر‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping sewelas iku pire-pire fi’il kangdden arane iye fi’il ing fi’il muqarabah kang ngerofakaken iye fi’il muqarabah ing
َ ‫ َع‬lan َ‫ كاَد‬lan ‫ب‬
isim lan ngenashabaken iye fi’il muqarabah ing khabar. Lan utawi iye fi’il muqarabah iku papat fi’ile siji: ‫س‬ َ ‫ ك َُر‬lan َ‫اَ ْوشَك‬

ِ‫ص ِب ْال َمدْح‬ ُ ‫ف َواللّ ِم َو ْال َم ْخ‬

َ ‫ص ْو‬ َ ‫س ا َ ْل ُم َع َّر‬
ِ ‫ف ِباْالَ ِل‬ َ ‫عش ََر ا َ ْف َعا ُل ْال َمدْحِ َوالذَّ ِم ت َ ْرفَ ُع اْ ِالس َْم ْال ِج ْن‬َ ‫اَلنَّ ْوعُ الثَّا ِن ْى‬
‫حبَّذَا‬
َ ‫سا َء و‬ َ ‫سو‬ َ ْ‫ي ا َ ْر َب َعةُ ِن ْع َم و ِبئ‬
َ ‫َوالذَّ ِم َو ِه‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping rolas iku sakehe fi’il pengalem lan fi’il penacad kang ngerofaaken iye fi’il pengalem lan penacad ing isim jenis
kanden ma’riitaken kelawan alif lan lam lan kangden tentokaken kelawwan fi’il pengalem lan penacad. Lan utawi iye fi’il pengalem lan penacad iku papat siji
ni’ma lan bi’sa lan sa-a lan habbada.

ّ ‫اَلنَّ ْوعُ الثالث عشر افعال الشك واليقين تدحل على اسمين ثانيهماعبارةعن‬
‫االول وتنصبهما جميعا على‬
‫المفعولين وهي سبعة افعال حسبت وخلت وظننت ورايت وعلمت ووجدت وزعمت‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping telulas iku sakehe fi’il syak lan yakin kang manjing ingatase isim roro kang utawi kapiingdone isim roro iku ibarat
saking kang awal lan ngenashobaken sekarone hale bareng ingatase jadi maf’ul sekarone lan uutawi iye fi’il syak lan yakin iku pitu sakehe fi’il siji hasibtu lan
khiltu lan dhonantu lan roaitu lan ‘alimtu lan wajadtu lan za’amtu

‫والقياسية منها سبعة‬

Lan utawi amil lafdhi qiyasi setengah saking satus iku pitu

‫احدها الفعل على االطلق‬

Utawi salah sijine pitu fi’il ingatase ithlaq

‫وثانها اسم الفاعل‬

Lan utawi kapingdone pitu iku isim fa’il

‫وثالثها اسم المفعول‬

Lan utawi kapiingtelune pitu iku isim maf’ul

‫صفة المشبّهة‬
ّ ‫ورابعها ال‬
Lan utawi kaping papate pitu iku shifat musyabbihat

‫وخامسها اسم المصدر‬

lan utawi kaping limane pitu iku isim mashdar
 ‫وسادسها كل اسم اضيف الى اسم اخر‬
Lan utawi kaping neneme pitu iku saban-saban isim kangden mudlofaken iye isim maring isim kang weneh

‫وسابعها كل اسم تم فاستغنى عن االضافة وهو يقتضى تمييزا البهامه‬.

Lan utawi kaping pitune pitu iku saban-saban isim tam mangke ngalap cukup iye isim tam saking idlofat lan utawi iye isim tam iku natrapi iye isim tam ing
tamyiz karene samare isim tam

‫والمعنوية منها عددان‬

Lan utawi amil ma’nawi setengah saking satus iku rong wilangan

‫العامل فى المبتداء والخبر وهو االبتداء‬

Siji amil ingdalem mubtada lan khobar lan utawi iye amil iku mubtada

‫والعامل فى الفعل المضارع وهو وقوعه موقع االسم نحو زيد يضرب فى موضع زيد ضارب‬
Lan kapingdo amil ingdalem fi’il mudlori’ lan utwi iye amil iku tumibane fi’il mudlori’ ing panggonan tumibane isim iku seumpane lafadz ‫( زيد يضرب‬utawi zaid
iku lagi mukul iye zaid) ingdalem panggonan lafadz ‫( زيد ضارب‬utawi ki zaid iku wongkang mukul)

‫والرفيع والوضيع عن معرفتها واستعمالها في‬

ّ ‫صغير والكبير‬ّ ‫فهذه مائة عامل اليستغنى منها ال‬
‫معموالتها واوردنا بيانها على طريق الحساب والعدد المقسوم‬
Mangke utawi ikilah amil iiku satus amile kang ore ngalap sugih setengah saking satus sape bocah cilik lan wwong gede lan luhurr dderazate lan wong endep
derazate saking ngewweruhi satus amil lan ngenggone satus amil ingdalem ngema’mulakene satus amil lan ngarepaken kite ing mertelakaken satus amil
ingatase dedalan itung-itungan lan wilangan kangden dum.

ّ ‫وباهلل التّوفيق وهللا اعلم بال‬

‫صواب‬
Lan iku tetep kelawan Allah utawi pitulung lan utawi Allah iku dzat kang luih uning kelawan sebenere.