TOPOGRAFYA DERS NOTLARI

1. ÖLÇÜ BİRİMLERİ‐ ÖLÇEK KAVRAMI

Yeryüzünde bulunan veya yeryüzüne yakın doğal ve yapay noktalar ile bunların oluşturduğu
cisimlerin belirli bir karşılaştırma düzlem veya yüzeyine göre konumlarının saptanması ve
belirli bir oran(ölçek) ile küçültülerek kağıt üzerine geçirilmesi için gerekli arazi ölçmeleri,
hesap ve çizim yöntemleri, kağıt üzerindeki ölçülerin araziye uygulanması (aplikasyon) dağ ve
çığ haritaları vb nin hazırlanması navigasyon(yöngüdüm), gps öçmeleri ve değerlendirilmesi
,coğrafi bilgi sistemi, topografya dersinin konusunu oluşturmaktadır.

ÖLÇÜ BİRİMLERİ

1‐Uzunluk Birimleri (m)

„ Kilometre (km) = 1000 m

„ Hektometre (hm) = 100 m
„ Dekametre (dam) = 10 m
„ Metre (m) = 1m
„ Desimetre (dm) =10‐1 m
„ Santimetre (cm) = 10‐2 m
„ Milimetre (mm) = 10‐3 m
Yabancıların Kullandığı Uzunluk Ölçüsü Birimleri
„ Mikron(µ) =10‐3mm =10‐6 m
„ Angstörm (A0) =10‐8cm = 10‐10 m
„ 1 İnch ≅ 0,0254 m =1 Parmak
„ 1 Foot =1 Feet(ayak) = 12 inch =0,3048 m
„ 1 Yard (yarda) = 3 Foot = 0,9144 m
„ 1 Kara mili =1760 Yarda ≅1609 m
„ 1 Deniz mili = (1’ dakikalık meridyen yayı) ≅1852 m
„ 1 Coğrafi mil =(4′ dakikalık meridyen yayı) ≅7421,5 m

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 1

Eskiden Kullanılan Uzunluk Ölçüsü Birimleri
„ 1 Endaze = 0,65 m
„ 1 Arşın (çarşı) =0,68 m
„ 1 Arşın (mimari) =0,758 m
„ 1 Kulaç = 2,5 mimari arşın =1,895 m
„ 1 Fersah =7500 arşın = 5685 m

2‐Alan Birimleri (m2) (1 ar=100 m2, 1 dönüm=1000 m2, 1 hektar=10000 m2 )

„ Kilometrekare (km2) =1000000 m2
„ Hektometrekare (hm2) =10000 m2 =100Ar=1 Hektar
„ Dekametrekare (dam2) =100 m2 =1 Ar
„ Metrekare (m2) = 1 m2
„ Desimetrekare (dm2) = 10‐2 m2
„ Santimetrekare (cm2) = 10‐4 m2
„ Milimetrekare (mm2) = 10‐6 m2
„ 1 Dekar =1 Dönüm = 10 Ar =1000 m2
Eskiden Kullanılan Alan Ölçüsü Birimleri
„ Büyük dönüm =2720 m2
„ Eski dönüm = 918,672 m2 = 4 Evlek
„ Evlek = 229,668 m2 = 400 mimari arşın2
„ Yeni evlek = 100 m2
„ Yeni dönüm = 2500 m2 = 25 yeni evlek
3‐Açı Birimleri
3a.Altmışlık Sistem (birimi derece)
3b.Yüzlük Sistem (birimi grad)
4‐Yay Birimi

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 2

Altmışlık Sistem

Bir daire çevresinin 360 da birini gören merkez açıya 1 ‘derece’denir. ( 0 ) ile gösterilir.
(alt birimleri dakika ( ' ) ve saniye ( " ) dir).

45o 17’ 58’’ + 15o 45’ 17’’ = ?

45o 17’ 58’’ + 15o 45’ 17’’ = 61o 03’ 15’’

Yüzlük Sistem

Bir daire çevresinin 400 de birini gören merkez açıya 1 ‘grad’ denir. ( g ) ile gösterilir.
(alt birimleri santigrad ( c ) ve santisanti grad ( cc ) dır).

45g 6075 + 25g 1522 = ?

45g 6075 + 25g 1522 = 70g 7597

UYGULAMA

45017′58′′ yi grad’a dönüştürünüz.

17 ′ 58′′
α (decimal ) = 45 0 + + = 45 0.29944
60 3600

360o 400g
45o,29944 Xg
1
Doğru orantısından X= 45 .29944 * 400 * 360 0 = 50 .3327
0 g g
olarak
bulunur.

60g 2735 grad’ı dereceye dönüştürünüz.

400g 360o
60g,2735 Xo

Doğru orantısından Xo = (360o/400g) * 60g,2735 = 54o.24615

Xo = 54o.24615 (Desimal derece)

Xo = 54o + (0.24615 * 60’) = 54o 14’. 769
Xo = 54o 14’ + (0.769 * 60’’) = 54o 14’ 46’’.14

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 3

Yay Birimi

Bir dairede yarıçap uzunluğundaki yayı gören merkez açıya bir ‘radyan’ denir.

b/r=a/ρ

3600 = 400g = 2π

UYGULAMA

Yarıçapı 700m. Olan bir çemberde 25g’lık merkez açıya karşılık gelen yay uzunluğunu
bulunuz.

r = 700m
g
a = 25
b=?

(b / r) = (ag / ρg) ⇒ b = (ag / ρg) * r

b = (25g / (200/π)) * 700 = 274,89m.

π= bir dairenin çevresinin çapına olan oranını ifade eder.

ρ (dönüştürme katsayısı) olmak üzere, bir açının yay değeri (arcα) ile sayısal değeri arasında

arc α= α°/ρ° = αg /ρg

ilişkileri vardır.

ρ°= 1800/τ ρg=200/τ

ρ’ =180*60/ τ ρc=200*100/τ

ρ’ ’ =180*60*60/τ ρcc=200*100*100/τ

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 4

 Uygulama

Arcα=1.4214 ün açı değerini hesaplayınız.

arc α= α°/ρ° =αg /ρg

αg= ρgarc α= 90g.4892

ÖLÇEK KAVRAMI

ölçek= Plan üzerindeki uzunluk/Arazi üzerindeki uzunluk(gerçek uzunluk)

1 s′
=
M s

Ölçekle alan arasındaki ilişki

1/M2 =çizim alanı/gerçek alan

1 F′
2
=
M F

Uygulamalar

1‐ Plan üzerinden 4.4 cm olarak ölçülen bir parsel kenarının arazi üzerindeki değeri 88 m
olduğuna göre planın ölçeğini hesaplayınız.

1 s′
= 1/M = 0.044(m)/88(m) =0.0005
M s

M=1/0.0005=2000

2- 1/1000 ölçeğindeki plan üzerinde 4.2 cm gelen bir bina kenarının arazideki değeri kaç
metredir.
1 s′
= s=M*s’ = 1000*0.042= 42 m.
M s

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 5

3‐ 1/500 ölçekli plan üzerinde alanı F1=41480 mm2 olan bir arsa, 1/M2 ölçeğindeki başka bir
plan üzerinde ölçülmüş ve F2=2592 mm2 bulunmuştur.

a) Gerçek alan kaç dekardır.

b) 1/M2 =?

Çözüm:
a)

1/M12 = F1/F F= M12* F1 = 0.04148*5002 =10370 m2

1 dekar(dönüm) =1000 m2

F=10.37 dekar.

b)

1/M22 = F2/F M22= F/ F2 = 10370/0.002592 M2= 2000.19

1/M2 = 1/2000

2. ÖLÇME HATALARI

Hata kaynakları, Hata Türleri ve Doğruluk Ölçütleri

Ölçme, aranan bir büyüklüğün , kullanılan ölçme biriminin katları cinsinden bulunmasıdır.
Ölçmeler yapılırken, ölçme hatalarının ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu hataların bir kısmı
ölçme sırasındaki yanlışlık ve dikkatsizlikten diğer bir bölümü ise insan duyu organlarındaki
ve alet yapısındaki eksiklikler ile doğal etkilerden ileri gelmektedir

Ölçmelerde Hata Kaynakları

1- Kişisel hatalar (İnsan duyu organlarının tam olmaması nedeniyle, kişisel dikkatsizlik ve
yeteneğin sınırlı olmasından ileri gelmektedir. Yöneltme hatası)
2- Aletsel hatalar (Aletin yapımındaki bir eksiklik veya herhangi bir parçasının
oynamasından ileri gelmektedir)
3- Doğal hatalar (rüzgar,sıcaklık,nem vb)

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 6

Hata Türleri

1‐ Kaba hatalar (Dikkatsizlik ve yorgunluk gibi nedenlerle ileri gelen hatalı ölçme ve
okumalardır.
2- Düzenli hatalar (Alet hataları(şeridin standart boydan farklı olması,mira boyu) ve
kısmende ölçme araçlarının hatalı kullanılmasından ileri gelirler.
3- Düzensiz hatalar ( Bu hatalar tam olarak giderilemiyen alet hatalarından ileri gelirler)

Gerçek Hata (ε):

Ölçülen bir ‘l’ büyüklüğünün gerçek değeri ‘x’ biliniyor ise, gerçek hata

ε=x ‐ l
şeklinde tanımlanır.

Uygulama

Bir üçgenin iç açıları ölçülmüş ve

γ
g
α=75 .4525
β=57g.2237 α β
γ= 67g.3251

değerleri elde edilmiştir. Bu durumda yapılan ölçme hatası hangi türdendir ve ne kadardır.

Bir üçgenin iç açıları toplamı 1800(200g) olduğuna göre x=200g dır. Gerçek hata ise,

ε=200‐(α+β+γ)= ‐ 0.0013g = ‐ 13cc dır.

Görünen Hata (düzeltme)(vi)

Hesap edilen en olasılıklı değerden(en ihtimalli değer) ölçülen değerin farkına görünen
hata denilmektedir. Cebirsel toplamı ‘0’ olmalıdır. Görünen hata

vi = x – li

şeklinde tanımlanır.

En olasılıklı değer x=
[li ] =
∑l i
dir (ölçmelerin aritmetik ortalaması)
n n

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 7

DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ

1- Ortalama Hata (t)

ε gerçek hataların(veya vi görünen hataların) mutlak değerlerinin basit aritmetik

ortalaması ‘ortalama hata’ olarak adlandırılır.

 ε 1 + ε 2 + ... ε n 
t=  t= ±
[ε ]

 n  n

 v1 + v 2 + ... v n 
t=  t= ±
[v ]

 n  n
n= ölçme sayısı

2‐ Karesel Ortalama Hata (m)

2.1. Bir ölçünün k.o.h. (m)

Bir ölçmenin k.o.h. gerçek hatalardan m= ±

ε 12 + ε 22 + ... + ε n2
m= ±
[εε ]
n n

Bir ölçmenin k.o.h. görünen hatalardan m= ±

v12 + v 22 + ... + v n2
m= ±
[vv]
n −1 n −1

2.2. En olasılıklı değerin k.o.h. (M)

M= m/ n

3- Olasılıklı Hata (r)

Gerçek veya görünen hataların mutlak değerleri büyüklük derecesine göre sıralandığında
ortadaki değere olasılıklı(ihtimalli)hata denir.

n tek ise rε= ± ε ( n+1) / 2 rv= ± v ( n+1) / 2

1 1
n çift ise rε= ± ε n/2
+ε ( n + 2) / 2
rv= ± v + v ( n+2) / 2
2 2 n/2

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 8

4- Oransal Hata (T)

Karesel ortalama hatanın ölçülen büyüklüğe oranıdır.

mi
T=
l

Uygulama

Bir doğrultu 7 kez ölçülmüş aşağıdaki değerler elde edilmiştir. Bu değerlere göre

Ölçüler:
(grad)

l1 = 125.1615 l 4 = 125.1610
l 2 = 125.1612 l5 = 125.1611 l 7 = 125.1614
l3 = 125.1616 l 6 = 125. 1613

a)Olasılıklı değeri (x)

b)Ortalama hatayı (t)

c)Bir ölçünün karesel ortalama hatasını (m)

d)En olasılıklı değerin karesel ortalama hatasını (M)

e)Olasılıklı hatayı (r)

hesaplayınız.

a) x= [l]/n =125G.1613

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 9

b)

ölçü no ölçüler(l) olasılıklı Düzeltme vv

(grad) değer (x) v=x‐l (cc)
1 125.1615 125.1613 ‐2 4
2 125.1612 1 1
3 125.1616 ‐3 9
4 125.1610 3 9
5 125.1611 2 4
6 125.1613 0 0
7 125.1614 ‐1 1
Toplam(∑) 0 28

t= ±
[ v ] = ±12/7 =±1.71cc
n

c) m= ±
[vv] = ± 28/(7‐1) = ±2.16cc
n −1

d) M= m/ n = ±0.81cc

e)n tek ise r= ± v ( n+1) / 2 4. Eleman aranan değerdir. Düzeltme değerlerinin mutlak
değerleri tekrarlanan sayılarda dikkate alınarak sıralanır (n=7 için, r= ± v 4 )

0 ,1 ,1, 2, 2, 3 ,3 r= ± 2cc

SORU 2: Bir sulama kanalının aplikasyonunda (zeminde belirlenmesinde), kanal boyu çelik şerit
metre ile 12 kez ölçülmüş ve aşağıdaki değerler elde edilmiştir. Bu değerlerden yararlanarak;

a) En olası değeri (En ihtimalli değeri) ; ( x )

b) Ortalama hatayı; ( t v
)

c) Bir ölçünün karesel ortalama hatasını; ( m) v

d) En olası değerin karesel ortalama hatasını; ( M x

) hesaplayınız.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 10

 v (cm)
Ölçme No l (m) vv
+ ‐
1 127.47 1 1
2 127.51 3 9
3 127.50 2 4
4 127.44 4 16
5 127.42 6 36
6 127.48 0 0 0
7 127.53 5 25
8 127.54 6 36
9 127.49 1 1
10 127.46 2 4
11 127.44 4 16
12 127.48 0 0 0

TOPLAM 1529.76 +17 ‐17 148

a) x =
[l ] x=
1529.76
=127.48 m
n 12
[l] =Ölçülerin toplamı n= Ölçme sayısı

b) vi = x ‐ li [v]=0

tv= ± ∑ =
v 34
≅ ±2.8 cm
n 12

c) tV = ± [vv] = ± 148
= ± 3.7 cm
n −1 12 − 1

d) Mx= ± m V
=±
3.7
= ± 1.1 cm SONUÇ: En olası değer = 127.48 m ± 1 cm
n 12
SORU 3: Teodolit ile bir α açısı 8 kez ölçülmüş ve tablodaki değerler elde edilmiştir.
a) En olasılıklı değeri (X)
b) Görünen Hataları (Vi)
c) Ortalama Hatayı (tv)
d) Olasılıklı Hatayı (rv)
e) Bir ölçmenin Karesel Ortalama Hatasını (m)
f) En olasılıklı değerin Karesel Ortalama Hatasını (M)
hesaplayınız.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 11

ÇÖZÜM

Ölçmeler vi cc
Ölçme No vv
(grad) + ‐
1 112.2342 1 1
2 112.2338 3 9
3 112.2346 5 25
4 112.2340 1 1
5 112.2337 4 16
6 112.2344 3 9
7 112.2339 2 4
8 112.2342 1 1
TOPLAM 897.8728 10 10 66

a) x =
[li ] x=
897 .8728 g
=112 .2341
n 8
b) vi = x ‐ li (Tabloda...)

b) tV = ± ∑
v 20 cc
= ± = ± 2.5
n 8
c)
1
d) rv= ± ([v]n/2 + [v]n+2/2)
2
e)
[vi]=1 1 1 2 3 3 4 5

2+3 cc
rv= ± = ± 2.5
2

e) m = ± [vv] m= ±
[66] = ± 3.1 cc
n −1 8 −1
cc
m
f) M= ± = ± 1.1
n
g cc
X= 112 .2341 ± 1.1 yazılabilir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 12

3. ARAZİDE NOKTALARIN İŞARETLENMESİ‐ RÖPERLEME

Öncelikle çalışma bölgesi gezilir ve bir ön araştırma(istikşaf) yapılarak arazinin krokisi

hazırlanır.

Arazi krokisi; Serbest elle yaklaşık ölçekte ve göz kararı kuzeye yöneltilmiş olarak plan
veya haritada gösterilmesi istenen yollar, binalar, ağaçlar, alt yapı, üst yapı tesisleri, eğim
değişimleri vb. detaylar işaretlenerek çizilir. Krokinin ismi, kuzey yönü, kroki tarihi ve
krokiyi çizen gibi bilgiler de bu krokide yer alır(Şekil3.1)

Şekil3.1 : Arazi Krokisi Örneği

Arazide Ölçme Noktalarının Seçimi, Tesisi ve Röperlenmesi

Ölçmelerde kullanılacak arazi noktaları, geçici ve kalıcı noktalar olmak üzere iki tür
noktadan oluşurlar.

1‐ Geçici Noktalar, arazide ölçmeler süresince (kısa bir süre için) yararlanılan noktalardır,
ahşap kazık, demir çivi, boyalı işaret vb. nokta tesisleri ile zemine işaretlenirler.

2‐ Kalıcı Noktalar, ölçmeler bittikten sonra da uzun süre arazide yaşaması gereken
noktalardır. Bu noktalar, meskun alanlarda demir çivi ve demir boru gibi zemin işaretleri ile
, yerleşim bölgesi dışında ise, özel beton taşlar kullanılarak zemine tesis edilirler(Şekil3.2).

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 13

 a

b
Şekil3.2ab : Geçici ve Kalıcı Nokta İşaretleri

Noktaların röperlenmesi

Arazide işaretlenen ölçme noktaları herhangi bir nedenle kayboldukları zaman yeniden
oluşturmak amacıyla, bu noktalar ‘röper(sigorta)’ olarak adlandırılan yerleri
değişmeyecek,arazide kolaylıkla bulunacak noktalara olan yatay uzaklıkları ölçülmek
suretiyle bağlanırlar.(bina köşeleri,telefon,elektrik direkleri,ağaç vb.) Bu biçimde seçilen
noktalara’ röper noktaları’ denir. Noktaların sabit tesislere olan uzaklıklarının ölçülmesi
işine de ‘röperleme’ denir. Röper ölçüleri uygun bir formattaki röper çizelgesine
geçirilir(Şekil3.3).

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 14

Röperlemede en önemli noktalar;

• Röperler arazide kolaylıkla bulunabilmeli

• Röperler sağlam zeminde, kaybolmayacak yerlerde seçilmeli
• Röper uzaklıkları ölçme şeritinin boyundan daha fazla olmamalıdır
• Yerleşimin olmadığı bölgelerde röperler, röper noktası ile yaklaşık 1200 açı oluşturacak
şekilde ve en az 4 noktadan yapılmalıdır.

Şekil3.3 Röper Çizelgesi

ARAZİDE DOĞRULARIN BELİRTİLMESİ(JALONLAMA)

Arazide bir doğru, başlangıç ve son noktalarına jalon dikilmek suretiyle belirtilir. Bu biçimde
belirtilen bir doğrunun ya uzunluğunu ölçmek amacı ile veya doğru üzerinde yapılan bir
ölçme için gerekli olan, başlangıç ve son noktalarından başka arada veya doğrunun
uzanımında noktaların belirtilmesi gerekebilir.

Arazide bu işler genellikle jalonlar ile yapılır. Jalon; genellikle 2m boyunda her 50cm’si ayrı
renkte olmak üzere çift renkte boyanmış dairesel kesitli demir boru veya nadiren ahşap

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 15

malzemeden imal edilmiş çubuklardır. Arazide doğruların ara noktalarının bu jalonlar
yardımıyla işaretlenmesi işlemine ‘jalonlama’ denir. Jalonlamada önemli olan bir nokta,
jalonların noktada düşey olarak tutulması veya dikilmesidir. Ayrıca, ara noktaların
jalonlanması sırasında jalon aralıklarının çelik şerit metrenin boyundan daha fazla
olmamasına dikkat edilmelidir.

Üzerinde Görüş Bulunmayan ve Arada Engel Olması Durumunda Jalonlama,

Doğrultman Yöntemi veya Kutupsal Yöntem adı verilen yöntemle yapılır.

Doğrultman yöntemi

1) Arazide belirli bir AB doğrusunun ara noktalarının belirlenmesi

gerekmektedir.Ancak A ve B noktaları arasında görüşe engel olan bir binanın
bulunması nedeniyle birbirlerini görmemektedir.Problem şekilde görüldüğü gibi A
noktasından bir doğrultman geçirilerek çözümlenmek istenmiş ve aşağıdaki
ölçmeler yapılmıştır.Verilere dayanarak C,D,E noktalarının tespit edilmesi için
gerekli elemanları hesaplayınız.

B
E

D
C d3 d
d1 d2

A
C1 D1 E1 B1

Ölçülenler:
AC1 = 39 m
AD1 = 76 m
AE1 = 132 m
AB1 = 141,26 m
d = 18,5 m

Not: B noktasından doğrultmana d diki inilir ve AC1 , AD1 ,AE1 , AB1 ve d uzunlukları ölçülür.
d ≤ 30 m olmalıdır.

Şekilden;

d1 / AC1 = d2 / AD1 = d3 / AE1 = d / AB1 = k ( sabit bir orandır )

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 16

k = d / AB1 = 18,5 / 141,26 = 0,13096
d1 = k. AC1 = 0,13096 * 39 = 5,11 m
d2 = k. AD1 = 0,13096 * 76 = 9,95 m
d3 = k. AE1 = 0,13096 * 39 = 17,29 m

Kutupsal Yöntem

2) Şekildeki A ve B noktaları arasında bir bina bulunduğundan A ve B noktalarının arası

doğrudan jalonlanamamaktadır. Bu nedenle uygun bir S kutup noktası seçilerek AS
doğrusu üzerinde bir A1 noktası belirlenmiş ve aşağıdaki yardımcı ölçmeler yapılmıştır.

A C D E F B

C1
D1 E1 F1 B1
A1

AA1 = 23,84 m
A1S = 30,76 m
BS = 58,46 m

a) AB // A1B1 olması için (gerektiğinden) B1S boyu ne olmalıdır?

b) SC1 = 28,43 m SE1 = 27.96 m

SD1 = 27.09 m SF1 = 29,54 m

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 17

 uzunlukları ölçüldüğüne göre C,D,E,F noktalarının belirlenebilmesi için gerekli
elemanları hesaplayınız ve jalonlamanın ne şekilde yapılacağını anlatınız.

c) AB uzunluğu nasıl hesaplanır ?

a) AB // A1B1 olacacağından Thales teoremi gereğince

A1S / AS = B1S / BS olur. » B1S = (A1S* BS) / AS

B1S= (30,76*58,46) / (23,84+30,76)

B1S= 32,93 m

b) Thales teoreminden;

A1A / A1S = C1C / C1S = D1D / D1S = E1E / E1S = F1F / F1S = B1B / B1S = k (sabit bir oran)

k = A1A / A1S = 0,77503

C1C = k * C1S = 0,77503 * 28,43 = 22.03 m

D1D = k * D1S = 0,77503 * 27,09 = 21.00 m
E1E = k * E1S = 0,77503 * 27,96 = 21,67 m
F1F = k * F1S = 0,77503 * 29,5 = 22,89 m

c) B1 noktasının yeri belirlendikten sonra ( a şıkkında ) A1B1 boyu ölçülür.

SA / SA1 = AB / A1B1 » AB = ( SA*A1B1 ) / SA1

UZUNLUKLARIN ÖLÇÜLMESİ

Uzunlukların ölçülmesinden, yeryüzünün belirli iki noktası arasındaki yatay uzunluğun

bulunması anlaşılır. Yatay uzunluk olarak ölçme yapılamadığı durumlarda uzunluk önce eğik
olarak ölçülür sonra gerekli hesaplar yapılarak eğik boya karşılık gelen yatay uzunluk bulunur.
Bu işleme ‘yataya indirgeme’ denir.

Y a ta y U z u n lu k
s
k = v e yFao r e x a m p le :
zu n lu
s = s 3=0 .5
3 08.5
9 8m9 m
k) u ∆H
Çıkış durumunda eğim açısı (+) ü le
n iniş
( durumunda (‐) dır. Mühendislikte eğim açısı,
e ği ∆ Hθ == 12.3.53 4 m
o

∆ H = 1 .3 3 4 m
ö lç s o n ra
trigonometrik değeri yanında, bu α açının tanjantı olarak yüzde cinsinden ifade edilir.th e n
S = (3 0 .5 8 9 2 - 1 .3 3 4 2 ) 1 /2
Y a ta y u z u n lu k = S
S =h 3=0 .53 06.5
0 8m9 c o s (2 .5 )
h = 3 0 .5 6 0 m
Y a ta y u z u n lu ğ u h e s a p l a m a k iç in :
∆H
S = s cosα veya tan α =
S = (s 2 - ∆ H 2 ) 1 /2
S

Eğim karayollarında %, demiryollarında %ο cinsinden verilir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 18

Uzunluklar genel olarak ya ölçme aracının doğrudan kullanılması ile yada optik veya elektro‐
magnetik dalgaların kullanıldığı araç ve yöntemlerle ölçülür. Uzunlukların doğrudan doğruya
ölçülmesinde kullanılan araçlar 20‐30 m’lik çelik şerit metre, jalon ve çeküldür(Şekil3.4).

Şekil3.4 : Uzunlukların doğrudan ölçülmesinde kullanılan çelik metre ve çekül

Elde sallantısız tutulan çekül ipinin gösterdiği doğrultu yerçekimi doğrultusudur. Çelik şerit
metre ile boy ölçme işine ‘şenaj’ da denir. Ölçme biçimini etkileyen bir husus arazinin eğimli
veya eğimsiz olmasıdır . Araziyi düz ve eğimli olarak ikiye ayırmak mümkündür. Düz arazi
ortalama eğimi % 2 ye kadar olan arazidir. Eğim %2‐%10 arasında ise orta eğimli, %10 dan
fazla ise çok eğimli araziden söz edilebilir.

1‐ Düz arazide uzunluk ölçmesi

2‐ Eğimli arazide uzunluk ölçmesi

1‐ Düz arazide uzunluk ölçmesi

Ölçülecek uzunluk başlangıç ve son noktaları belli olduğundan, ara noktaları uzunluk
ölçmeleri sırasında işaretlenir ve bu ara noktalar arası çelik şerit metre ile ölçülür. Ölçülen
değerler ölçme karnelerine yazılır

2‐ Eğimli arazide uzunluk ölçmesi

a‐ Basamaklı ölçme yöntemi

b‐ İndirgeme yöntemi

a‐ Bu yöntemde, çelik şerit metre yatay tutulmak suretiyle uzunluk parça parça ölçülür.
b‐ İndirgeme yönteminde ise, çelik şerit metre yere yatırılarak uzunluk ölçmesi yapılır,
ölçülen boyun eğimi bulunur sonra da bu eğimden yararlanılarak eğik boy yataya indirgenir.
Bu yöntem ancak zorunlu durumlarda uygulanır.

Ölçmeler sırasında önemli olan şeridin yatay tutulmasıdır. Bunun için çekül ipi veya jalonun
şeritle oluşturduğu açı 900 olacak biçimde şerit aşağı yukarı indirilir, kaldırılır. Uzunluk
ölçmeleri gidiş‐dönüş olarak yapılır, gidiş‐dönüş farkı verilen hata sınırı değerinden küçük
olmalıdır. Eğer büyük çıkarsa ölçmeler tekrarlanır. Ölçülen uzunluğun kullanılan çelik şerit
metrenin uzunluğu geçmesi durumunda ölçülecek uzunluk üzerinde ara noktalar
işaretlenerek istenen uzunluk parça parça ölçülerek bulunur. Aşağıdaki şekillerde arazinin

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 19

çıkış ve iniş durumlarına göre uzunlukların (jalon + çelik şerit metre) nasıl ölçülmesi gerektiği
şematik olarak verilmektedir( Şekil3.5, Şekil3.6)

jalon Çekül

Basamaklı ölçme yönteminde iki durum söz konusudur

‐Çıkış durumu
‐İniş durumu

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 20

 Şekil3.5 Çıkış durumunda uzunluk ölçmeleri

Şekil3.6 İniş durumunda uzunluk ölçmeleri

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 21

 UZUNLUKLARIN OPTİK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESİ

Yer yüzünde iki nokta arasındaki uzunluğun ölçülmesinde doğrudan yöntem diyebileceğimiz
şenaj(çelik şerit metre ile uzunlukların ölçülmesi) yanında sabit bilinen bir uzunluğun(baz
mirası) iki ucunda yapılan doğrultu okumaları ile de iki nokta arasındaki uzunluk dolaylı
yöntemle de belirlenebilir. Bu yöntemle, yaklaşık 750 metreye kadar uzunluklar ölçülebilir.
Yöntemin sağladığı yaklaşık doğruluk, 100 m. için ± 10 cm civarındadır. Optik yöntemle
uzunlukların ölçülmesinde kenarın bir ucuna teodolit (açı ölçme aleti) diğer ucuna da baz
mirası merkezlendirilir (Şekil3.7).

Şekil3.7 Yatay bazmirası ve teodolit kullanılarak uzunlukların ölçülmesi

Baz mirasının yataylığı bir küresel düzeçle sağlanır ve uzunluğu ölçülecek kenara yaklaşık dik
olarak yerleştirilir. Yöntemin prensibi çok basittir (Şekil3.8).

α b
A d

Şekil3.8 Yöntemin Prensibi

d(yatay uzunluğu)

d = ½ b cot α/2

dır. Hesaplarda kolaylık sağlamak amacı ile yatay miranın iki gözleme plakası arası 2 m olacak
biçimde imal edilmiştir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 22

Ölçülen tepe açısı α ve baz uzunluğu b= 2m. olmak üzere d yatay uzunluğunu veren
formül aşağıdaki şekilde yazılabilir.

d= cot α/2

baz mirasının uzunluğu presizyonlu bir şekilde belirlenmiş olup sıcaklık değişiminden çok az
etkilenen malzemeden yapılmıştır. Sabit uzunluğun(baz mirasının) iki ucuna yapılan doğrultu
gözlemeleri 2cc okuma yapabilen saniye teodoliti ile aletin her iki durumundaki ölçmelerle
yapılmalıdır.

100‐200 metreye kadarki uzunluklarda baz mirası kenarın yaklaşık ortasına kurularak kenarın
her iki ucundan yapılacak doğrultu okumaları ile tepe açıları ölçülmelidir (Şekil3.9) .

d α2
α1 b

Şekil3.9 100‐200 m uzunlukların ölçülmesi

Bu durumda, yatay uzunluğu veren formül,

d = b/2 (cot α1/2 + cot α2/2)

şeklinde olur. Yardımcı baz uzunlukları kullanılarak bu yöntemle ölçülebilen uzunluk yaklaşık
750 metreye kadar çıkarılabilir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 23

 UZUNLUKLARIN ELEKTRMAGNETİK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESİ

İkinci dünya savaşı sonrasında 1960 yıllarında elektromagnetik dalgaların atmosfer içindeki
yayılma özellikleri ve hızları belirlendikten sonra bundan yararlanılarak şu an topografyada
yaygın olarak kullanılan uzaklık ölçerler geliştirilmiştir. Bu yöntem, klasik uzunluk ölçme
yöntemlerinin yerini almış ve özellikle engebeli arazilerde çok büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Bu yöntemin ana ilkesi, bir ana aletten gönderilen elektromagnetik dalganın bir
yansıtıcıdan(reflektörden) yansıtıldıktan sonra geriye alınması ve gönderilen ve alınan
sinyalin karşılaştırılması prensibine dayanır (Şekil 3.10).

Şekil 3.10 Elektromagnetik yöntemle uzunluk ölçülmesi

Ölçmelerde alet ve reflektör ölçülecek kenarın iki ucuna merkezlendirilir. Bu yöntemle iki
nokta arasındaki eğik uzunluk ölçülür. Bu iki nokta arasındaki düşey açı veya yükseklik farkı
ölçülüyor veya biliniyorsa, yatay uzunluk hesapla bulunur. Ayrıca, ölçülere atmosferik
düzeltme gibi gerekli düzeltmeler de getirilir.

Elektromagnetik yöntemle uzunlukların belirlenmesinde iki yöntem söz konusudur.

1. İmpuls Yöntemi(Seyir müddeti(Darbe) Yöntemi): Ölçmelerde kullanılan

elektromagnetik dalganın seyir süresi belirlenmek suretiyle uzunluğun
belirlenmesidir. c dalga hızı, t seyir süresi olmak üzere

d = ½ c.t

olur. Burada zorluk, t seyir süresinin 10‐8 ve daha iyi doğrulukla ölçülebilmesidir. Bu zor ve pahalıdır.
Bunun yerine daha presizyonlu uzunluk ölçmelerinde Faz farkı ölçme yöntemi kullanılır.

2. Faz Farkı Ölçme Yöntemi: Bu yöntemde, yansıtıldıktan sonra alınan dalga boyunun
gönderilen dalgaya göre, faz farkı kayması ve gidiş dönüşteki toplam dalga boyu
sayısı belirlenir. İki nokta arasındaki eğik uzunluk ise, aşağıdaki eşitliğe gore belirlenir.
Burada n, tam dalga boyu sayısı, λ : dalga boyu ve R dalga boyunun kesir
değeridir.
d = ½ . n .λ +R
Bu yöntemle uzunlukların presizyonlu olarak ölçülmesi mümkündür. Bu yöntemle ölçme
yapan bazı aletlerin ölçme presizyonu, 1 kilometrelik uzunluk için 1 cm den daha küçük
değerde kalabilmektedir.
Elektromagnetik yöntemle uzunluk ölçmelerinde genellikle kızıl ötesi dalga(dalga boyu 0,7‐
3µm) veya görünen Lazer dalgası kullanılır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 24

 4.ÖLÇME ALETLERİNİN ORTAK PARÇALARI

4.1‐ KABARCIKLI DÜZEÇ

Doğru ve düzlemlerin yatay ve düşey tutulmalarını sağlayan yardımcı parçadır. 2 tür

kabarcıklı düzeç vardır

1‐ Küresel düzeç
2‐ Silindir düzeç

1‐ Küresel düzeç silindirsel bir cam tüp biçiminde olup silindirin üst kısmının iç yüzü
küre kapağı biçimindedir. Silindirin içi, yaklaşık 2 mm çapında hava kabarcığı kalacak
biçimde alkol veya eter gibi bir sıvı ile doldurulmuştur. Kabarcık, sıvının buharından
oluşmaktadır. Küresel düzecin ortalanması için, kabarcığın dairenin tam ortasına
getirilmesi gerekir. Küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemine ‘kaba tesviye’
denir (Şekil4.1)

Şekil4.1 Kaba tesviye

2‐ Silindir düzeç iç yüzünün üst kısmı tor biçiminde tıraş edilmiş silindirsel bir cam
borudur. Bu cam tüpün üst kısmında bölümler bulunur. Bu bölümler arası 1 veya 2
mm dır. Silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine ‘ince tesviye’ denir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 25

4.2‐ DÜRBÜN

Topografya aletlerinde dürbünler genellikle ters görüntü verirler, Dürbünden bakış

doğrultusunda göze yakın olan oküler, gözden uzak olan kısım ise objektif ismini alır. Oküler
tarafındaki borunun içine, boru eksenine dik biçimde bir cam levha yerleştirilmiş ve bu cam
levhanın üzerine birbirine dik iki çizgi çizilmiştir. Bu çizgilere ‘gözleme çizgileri’ denilmektedir
( Şekil 4.2).

Teodolit

diyafram
Görüntü netleştirme vidası Optik eksen
oküler

İçbükey mercek objektif

Gözleme çizgileri

Şekil 4.2. Dürbün

Objektif merkezi ile gözleme çizgilerinin kesim noktası gözleme doğrultusu verir.

4.3‐ AÇI ÖLÇME VE OKUMA DONATIMLARI

Okuma Mikroskoplu donatımlar

‐‐ Çizgili Mikroskop
‐‐ Skalalı Mikroskop
‐‐ Verniyerli Mikroskop (eski tip teodolitlerde kullanılmaktadır)
‐‐ Optik Mikrometreli Mikroskop şeklinde ayırt edilebilir.

Çizgili Mikroskop
En basit okuma mikroskobudur. Çizgi plağı bir cam levha olup, üzerine tek bir okuma çizgisi
çizilmiştir.
Skalalı Mikroskop

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 26

Mikroskobun çizgi plağı üzerine bir skala (ince bölümler) çizilmiştir. Skala bölüm sayılarının
artma yönü yatay daire bölümlerinin artma yönü ile ters doğrultudadır.

Verniyerli Mikroskop

Mikroskobun çizgi plağı üzerine bir verniyer çizildiği zaman verniyerli mikroskop elde edilir.

Optik Mikrometreli Mikroskop

Bu mikroskopta yatay daireden geçip mikroskoba gelen ışınların doğrultusu üzerine paralel
yüzlü bir cam plak konulmuş olup, bu plak bir mikrometre vidasının döndürülmesi ile
çevrilebilmektedir. Böylelikle bölüm çizgileri yana doğru bir miktar ötelenmektedir. Bu
öteleme miktarı mikrometre vidasının skalasından okunabilmektedir.

Yatay ve Düşey Açılar

ltu
ru
acisi

og
Cekul dogrultusu

nd
enit)

ne
z le
cu (z

Go
Go

Basu
zle

Ya
(z)
ne

ta )
yd
n

a
i(
do

og is
ru ac r u ltu
gr

l tu
K uzey do d og
ult

im y
grultus Eg Y a ta
u

u Yatay aci (ί )
cisi (t)
Aciklik a

Istasyon Ayakucu (nadir) acisi

Y a tay d noktasi (N)
duzle
mi
uzlem Gozleme

le m
ey duz
D us
Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki yerçekimi doğrultusudur.

Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan doğrultudur.

Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan düzlemdir.

Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran düzlemdir.

Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır.

Düşey açı: Bir doğrultunun tanımlanmış belli bir doğrultu ile düşey düzlemde yaptığı açıdır.
(α(eğim acısı), z(başucu acısı), Ν(ayakucu acısı))

(α+z=100g, z+Ν=200g ve de N‐α=100g)

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 27

4.4. Teodolitte Eksenler, Donatımlar

Dönüş
TEODOLIT
Düşey Daire
Mikrometre
Tamburu Objektif
LER
DİKME

Yatay Eksen
Bakış Doğ Düşey Az
rultusu
Yatay/Düşey Daire Hareket Vidası
Okumaları Değiştirme
Vidası Üst Kısım
Yatay Az Hareket Silindir Düzeç
Vidası
Açı Tablası Döndürme
Vidası Kapağı

Yatay Daire
Sökülebilir Alt Kısım
Asal Eksen

Optik Çekül
Tesviye Vidaları
Küresel Düzeç

Şekil 4.3. Teodolit

Yatay ve düşey açıları ölçmeye yarayan topografya aleti ‘Teodolit’ olarak adlandırılır. 3 ayaklı

bir sehpa üzerine tespit vidası yardımıyla monte edilirler. Teodolit,

gözlemeye yarayan bir dürbün, söz konusu açıları ölçmek için bölümlü yatay ve düşey
daireler ile bunlara ait gösterge donatımlarından oluşur. Ayrıca asal eksen, yatay eksen,

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 28

silindir düzeç ekseni ve optik(gözleme)eksenlerine sahiptir.Yatay açıyı ölçmek için dürbün,
yatay durumda konulmuş olan bölümlü dairenin merkezi üzerinde bulunmalı ve düşey bir
eksen etrafında dönebilmelidir. Bu bölümlü daireye ‘Yatay daire’ ve eksene ‘Asal eksen’
denir.
Farklı yükseklikte bulunan noktaları gözleyebilmek için dürbün, bir düzlem içinde kalarak,
yatay bir eksen etrafında aşağı yukarı hareket edebilmektedir. Bu eksene ‘Muylu eksen’ veya
‘Yatay eksen’ denir. Muylu eksen, düşey açıları ölçmeye yarayan bölümlü düşey dairenin
merkezinden geçer.

Asal Eksen (AE)

Optik Eksen (OE)

Muylu Eksen (ME)

Düzeç ekseni (DE)

DİKLİK ŞARTLARI: AE⊥ DE (ana eksen şartı), OE⊥ ME, AE⊥ME, ME||DE

Yatay ve düşey daireler ile eksenlerin yatay ve düşey duruma getirilebilmeleri için gerekli

yerlere küresel ve silindir düzeçler konmuştur. Bu düzeçler yardımıyla ‘*kaba

tesviye’,(küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir. Sehpa ayakları aşağı yukarı
kaldırılıp indirilerek ortalama işlemi gerçekleştirilir.) ve ‘**ince tesviye’ (silindir düzeç
kabarcığının ortalanması işlemidir. Silindir düzeç kabarçığının ortalanmasında tesviye
vidalarından yararlanılır.) işlemleri yapılır.

4.5. Teodolitin Kullanılması

‐İstasyon noktasında yapılan ön işler

‐ Teodolitin kurulması ve merkezlendirilmesi

‐ Teodolitin tesviyesi
‐ Dürbünün göze uydurulması

‐Teodolitin kurulması ve merkezlendirilmesi

Ölçmelere başlamadan önce teodolitin ölçme yapılacak ve daha önceden arazi üzerinde
belirlenmiş noktalar(istasyon noktaları) üzerine getirilmesi ve bu noktalar üzerine
merkezlendirilmesi gerekir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 29

Merkezlendirme: Teodolit yatay dairesi merkezinin(Asal eksenin) istasyon noktasından geçen
düşey doğrultu (çekül doğrultusu) üzerine getirilmesidir. Bu işlem için çeküllerden
yararlanılır. 3 çeşit çekül vardır
1. İpli çekül
2. Baston çekül
3. Optik çekül

Teodolitin tesviyesi

Asal eksenin düşey konuma getirilmesine ‘teodolitin tesviyesi’ denir. Bu iş silindir düzeç ve
tesviye vidaları yardımıyla yapılır.

Merkezlendirme ve kaba tesviye işlemlerinin aynı anda tamamlanıp, ince tesviye denilen
silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilmelidir. Bu işlemler;

Sehpa üzerine monte edilmiş teodolit istasyon noktası üzerine getirilir. Sehpa ayaklarından
birinin sehpa pabuçlarına basılarak toprağa girmesi sağlanır. Eller yardımıyla diğer iki ayak
havaya kaldırılıp, optik çekülden bakılarak, teodolitin merkezlendirileceği noktanın
görünmesi sağlanarak ayaklar yavaşça indirilir ve zemin üzerine bırakılır ve de sehpa
ayaklarına kuvvetlice basılır. Böylece ölçmeler bitene kadar teodolitin hareket etmemesi
sağlanır.

Önce sehpa ayakları yardımıyla *kaba tesviye,(küresel düzeç kabarcığının ortalanması

işlemidir).yapılır. Küresel düzeç kabarcığının kaçma doğrultusu hangi ayak doğrultusunda ise
o ayak aşağı‐yukarı hareket ettirilerek kabarcığın ortalanma işlemi yapılır. Bu sırada optik
çekülden bakılarak optik çekülün üzerindeki merkezlendirme dairesinin istasyon noktası ile
çakıştırılması tesviye vidaları yardımıyla gerçekleştirilir. Bu sırada küresel düzeç bozulabilir.
Tekrar ayaklar yardımıyla küresel düzeç ortalanır ve optik çekülden bakılarak
merkezlendirmenin bozulup bozulmadığı kontrol edilir.Bu işlemler birkaç kez tekrarlanarak
kaba tesviye ve merkezlendirme işlemleri aynı anda tamamlanır.

Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilir..
Silindir düzeç ekseni herhangi 2 tesviye vidasına paralel konuma getirilir. Bu vidalar içe‐dışa
çevrilerek silindir düzeç kabarcığının ortalanması sağlanır daha sonra teodolit 900 çevrilerek
diğer tesviye vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem birkaç kez tekrarlanarak ince tesviye
tamamlanmış olur.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 30

 konum

silindir düzeç
optik çekül

tesviye vidası

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 31

 Konum Konum

(900 ‐100g)

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 32

 Tesviye
vidaları

(900 ‐100g)

Teodolit açı ölçmeye hazır hale getirildikten sonra dürbünün göze uydurulması gerekir.

Dürbünün Göze Uydurulması

3 adımda yapılır

1. Okülerin göze uydurulması

2. Görüntünün netleştirilmesi
3. Paralaksın giderilmesi (Paralaks:Görüntünün gözleme çizgileri düzlemine düşmemesi
durumudur. Paralaks var ise görüntü netleştirme vidası ile giderilir( Şekil 4.4).

Paralaksın giderilmesi

Gözleme çizgileri netleştirilir Paralaks giderildi görüntü iyi

Görüntü netleştirilir
Göz okülerden aşağı yukarı hareket ettirilir, paralaks var ise
görüntü netleştirme vidası ile giderilir. .

Şekil 4.4 Paralaksın giderilmesi

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 33

Bu işlemlerden sonra gözlenen noktaya

‐ Kaba yöneltme
‐ İnce yöneltme yapılır.

Kaba yöneltme : Dürbünün arpacık ve gez yardımıyla gözlenen noktaya yöneltilmesidir. Bu

işlem yatay ve düşey genel hareket bağlama vidaları ile yapılır.
Kaba yöneltme

İnce yöneltme : Gözleme çizgilerinin kesim noktasının gözlenen nokta üzerine

getirilmesidir. İnce yöneltme yatay ve düşey az hareket vidaları yardımıyla yapılır.

İnce
yöneltme

Tüm bu işlemlerden sonra yatay açı ve düşey açı ölçmelerine geçilir. Yatay açılar 1 Tam seri
ölçülür.(1 Tam seri : Teodolitin I. ve II.durumuyla yapılan açı ölçmesidir).

Teodolitin 1. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sol tarafta kalması
durumudur

Teodolitin 2. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sağ tarafta kalması
durumudur

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 34

 Yatay açı ölçmeleri sırasında:

1. Her gözlemeden önce teodolitin tesviyesi kontrol edilmeli, bozulmuşsa yenilenmeli,

2. Teodolit asal eksen etrafında daima saat yönünde döndürülmeli,

3. Gözleme noktaları, uzak noktalarda ,noktanın üzerinde düşey tutulan bir jalon, yakın
noktalarda ise nokta üstünde sallandırılan bir çekül ile belirtilmelidir. Gözlemeler jalon
veya çekülün mümkün olduğunca noktaya yakın alt kısmına yapılmalıdır.

POLİGON YATAY AÇI ÖLÇME VE HESAP ÇİZELGESİ

Alet Operatörü: Alet: Seri No: Tarih: / /2012

İstasyon Gözlenen Seri Doğrultu Okumaları Sıfıra

Nokta Nokta No. Sayısı Ortalama İndirgenmiş Seriler
No. I.Durum II.Durum ((Ι + (ΙΙ − 200)) / 2 Değer Ortalaması

POLİGON YATAY AÇI ÖLÇME VE HESAP ÇİZELGESİ

Alet Operatörü: Alet: Seri No: Tarih: 19 / 03 /2012

İstasyon Gözlenen Seri Doğrultu Okumaları Sıfıra
Nokta Nokta No. Sayısı Ortalama İndirgenmiş Seriler
No. I.Durum II.Durum ( I + ( II − 200) / 2) Değer Ortalaması
1 A 1 100.0010 300.0008 100.0009 0.0000 0.0000
B 82.1456 282.1458 82.1457 382.1448 382.1448

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 35

 B A

1
ß

POLİGON YATAY AÇI ÖLÇME VE HESAP ÇİZELGESİ

Durulan Bakılan Seri Teodolitin I + ( II − 200) Sıfıra Seriler

Nokta Nokta sayısı 2 İndirgenmiş Ortalaması
I. Durumu II. Durumu
değer
A 1 1 0.0012 200.0014 0.0013 0.0000 0.0000
2 132.2456 332.2460 132.2458 132.2445 132.24455
3 24.1400 224.1406 24.1403 24.1390 24.13895
A 1 2 50.0012 250.0010 50.0011 0.0000
2 182.2456 382.2458 182.2457 132.2446
3 74.1400 274.1400 74.1400 24.1389

ß1
A
3
ß2

Uygulama

Soru: Bir açık poligon dizisi için aşağıda verilen yatay açı ölçme değerleri elde edilmiştir. Bu
değerlere göre 4, 3 ve 2 numaralı poligonlardaki yatay açı değerlerini hesaplayınız.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 36

 Yatay Daire
D.N. B.N. I. Durum II. Durum
4 5 0,674 200,677
3 180,618 380,616

3 4 1,247 201,245
2 165,852 365,855

2 1 2,384 202,385
3 63,594 263,597

Yatay Daire Sıfıra İndir.

g
D.N. B.N. I. Durum II. Durum (I+(II‐200 ))/2 (grad) Seri ort.
4 5 0,674 200,677 0,6755 0,000
3 180,618 380,616 180,617 179,942 179,942

3 4 1,247 201,245 1,246 0,000

2 165,852 365,855 165,8535 164,608 164,608

2 1 2,384 202,385 2,3845 0,000

3 63,594 263,597 63,5955 61,211 61,211

DÜŞEY AÇI KARNESİ HESABI

Başucu açısı ölçülüyorsa teodolitin I. ve II.durumlarında yapılan okumaların toplamı 400g

eğim açısı ölçülüyor ise 200g(600g) olmalıdır.

Uygulama

Gözlenen nokta Düşey daire Başucu açısı

ve alet durumu okuması(grad) (z) (grad)
A I 65.100
II 334.896 65.102
Σ 399.996

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 37

çizelgede başucu açısı (z):

400 − ( I + II )
z= I+
2
bağıntısı ile hesaplanır.

z=65.102g olur.

Tabloda verilen düşey açı ölçmelerinden yararlanarak başucu açısını

hesaplayınız.

Gözlenen Nokta ve Düşey Daire Başucu Açısı,z

Alet Durumu Okuması (grad) (grad)
A I 85,130
II 314,876
400,006

Cevap:
400 − ( I + II )
z= I+
2
Bağıntısından, z = 85,127g olarak hesaplanır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 38

5. POLİGONASYON

Yeryüzündeki doğal ve yapay cisimlerin yatay konumlarının bir dik koordinat sisteminde
belirlenebilmesi için veya plan üzerinde ölçülen büyüklüklerin araziye aplike edilebilmesi
için, arazide amaca yetecek sayıda doğrunun belirlenmiş olması gerekir. Bir doğrunun
belirlenebilmesi için de iki noktasının arazide işaretlenmiş olması yeterlidir. Bu amaçla
arazide tesis edilen noktalara ‘poligon noktaları’ denir

5.1. Poligonların tesis edilme amaçları:

1‐ Konum ve eşyükselti eğrili planların çıkarılması

2‐ Arazide konumu belli noktalara veya doğrulara göre diğer noktaların belirtilmesi
3‐ Arazide konumları belli noktaların birbirinden çok uzak olması ve bu iki nokta arasında
konumları bilinen noktalara gerek duyulması durumunda ara noktaların tesis edilmesi
4‐ Plan üzerinde ölçülen büyüklüklerin araziye aplike edilmesidir.

Poligonasyon ise, arazide işaretlenmiş olan poligon noktaların yatay konumlarının

saptanması amacıyla uygulanan bir ölçme yöntemidir. Poligon noktalarını ardışık olarak
birleştiren doğrulara ‘poligon kenarları’ ve bu kenarlar arasında ölçme(gidiş)yönünün sol
tarafında kalan açılara da ‘poligon açıları’ denir.

5.2. POLİGON NOKTALARIN YATAY KONUMLARININ BELİRLENMESİ AMACIYLA YAPILAN İŞLER;

Arazi işleri

a) Poligon noktalarının belirlenmesi

b) Poligon kenarlarının ölçülmesi
c) Poligon açılarının ölçülmesi
d) Arazide yapılan ölçmelerin kontrolu
e) Poligona ait bir kenarın açıklık açısının ölçülmesi

Büro işleri

a)Poligonların hesaplanması ve hesapların kontrolü

b)Çizim işleri
olmak üzere 2 grupta toplanır

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 39

Arazi işleri
Poligonasyon ölçmeleri sırasında (1ekip başı,1 operatör(teodoliti kullanır),1yazıcı, 2 şenör
(uzunlukları ölçerler)ve yeteri sayıda yardımcıdan) oluşan poligonasyon ekibi oluşturulur.
Oluşturan ekip araziye giderek çalışma yapacağı bölge de poligon noktalarını seçer.
Poligon noktalarının seçiminde dikkat edilecek hususlar:

1‐ Poligon noktaları sağlam zeminde seçilmeli,

2‐ Poligon kenarları zorunluk olmadıkça yol ve benzeri tesisleri kesmemeli,
3‐ Bir poligon noktasından bir önceki ve bir sonraki poligon noktası gözlenebilmeli,
4‐ Poligon kenarları 50‐300m arasında olmalıdır,
5‐ Poligon noktalarını seçerken bu noktalardan çok sayıda arazi detay noktasının
gözlenebilmesine dikkat edilmelidir.

Poligon kenarlarının ölçülmesi

Poligon kenarları 20‐30 m’lik çelik şerit metrelerle gidiş‐dönüş olarak ölçülür,
uzunluk değerleri uzunluk ölçme çizelgesine yazılır.

Poligon açılarının ölçülmesi

Bir poligon kenarının kendinden önceki kenarla oluşturduğu ve ölçme doğrultusunun sol
yanında kalan açıya‘poligon açısı’denir, genellikle β ile gösterilir.
(Açılar 1 Tam seri ölçülmelidir)

Poligonlar yeryüzündeki geometrik şekillerine göre (Şekil 5.1);

1‐ Açık poligonlar (Son noktası ilk noktası ile çakışmayan poligonlardır.)

2‐ Kapalı poligonlar (Son noktası ilk noktası ile çakışan poligonlardır.)
3‐ Bağlı poligonlar (Başında veya sonunda en az 2 tane koordinatı bilinen noktaya bağlanan
poligonlardır).

1
3

Şekil 5.1 Poligonlar

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 40

5.3. REFERANS SİSTEMLERİ

Fiziksel yeryüzü, en karmaşık matematik formülleri ile dahi ifade edilmeyecek kadar karmaşık
bir yüzeydir. Gelgit, fırtına, sıcaklık farkı vb. etkilerden arınmış olarak düşünülen durgun
haldeki okyanuslar yüzeyinin kara parçalarının altında da devam ettiği düşünülürse kapalı ve
sürekli bir nivo yüzeyi elde edilir. İlk olarak Gauss tarafından yapılan bu tanımla referans
yüzeyi tek anlamlı olarak belirlenmiş olmaktadır. Elde edilen bu yüzeye "Geoit" denir.

Geometrik olarak tanımlanamayan geoit üzerinde işlem yapılamadığı için hesap yüzeyi
olarak farklı geometrik yüzeyler kullanılır.

Çalışma alanı 50 km2 den küçükse

Düzlem

50 km2 < Çalışma alanı ≤5000 km2

Küre

Ülke ölçmeleri için

Elipsoit

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 41

Geoit, üstünde hesap yapılabilecek düzgün bir yüzey değildir. Bu nedenle konum
koordinatları için referans yüzeyi olarak dünyanın şekline en yakın ve geoiti en iyi temsil
edebilen ve matematiksel‐ geometrik tanımlı dönel elipsoid yüzeyi kullanılabilir. Dönel
elipsoid, bir elipsin küçük ekseni etrafında dönmesiyle meydana gelen yüzeydir. Bir elipsoid
büyük‐yarı ekseni (a), küçük‐yarı ekseni (b), basıklığı (f=(a‐b)/a) ve dışmerkezliği (e=(a2‐b2)/a2)
ile tanımlanır.

Referans yüzeyi;

• Bir nivo yüzeyi (Durgun su yüzeyi)olmalı,

• Yeryüzü için tek anlamlı ve kesin olarak tanımlanmalı

• Kapalı bir fonksiyonla geometrik olarak ifade edilmeli yani üstünde hesap
yapılabilmelidir.

Sınırlı kara parçalan üzerinde ve klasik ölçüler (astronomik enlem, boylam, açı, kenar,
yükseklik, gravite) ile belirlenen elipsoidlerin tüm dünya için uygun olması beklenemez. Bu
sebeple, çeşitli ülkelerin haritalarının yapımında kullanılan birçok elipsoit (Bessel, Hayford,
Haugh, Krassowsky, Jefreys, Fisher, vb.) belirlenmiş ve kullanılmaktadır.

Türkiye gibi okyanuslara kıyısı olmayan ülkelerde bir iç deniz, yükseklikler için referans yüzeyi
olarak alınır. Bu tür yüzeylere ‘ortalama deniz yüzeyi’ denir. Ortalama deniz yüzeyi bir ülkede
koordinat birliğini sağlamak için yeterlidir. Buna karşılık tüm yeryüzünde yükseklikler için
koordinat birliği sağlanmak istenirse referans yüzeyi olarak geoit alınmalıdır. Bu tür referans
yüzeylerine ‘Karşılaştırma Yüzeyi’ denir.

Küçük mühendislik projelerinin uygulanmasında genellikle, geoite ya da ortalama deniz

yüzeyine göre nokta yüksekliklerinin bilinmesine gerek yoktur. Uygulama alanında koordinat
birliğinin sağlanması yeterlidir. Uygulama alanı içinde oluşturulmuş sabit bir noktaya
yükseklik değeri verilerek, verilen yükseklik değeri kadar düşey uzaklıktaki nivo yüzeyi
referans yüzeyi olarak seçilmiş olmaktadır.

Bilgisayarlar ve yapay uydu teknolojisindeki gelişmeler, dünya elipsoidli belirlemede

doğrulukları arttırmıştır. Klasik ölçülerin tümü ve gelişen "Uydu Jeodezisi" verileri ile, 1972
yılında, büyüklük ve konumu ile belirlenen dünya elipsoidi, WGS72 (World Geodetic System
1972) olarak ifade edilmiştir. 1985 yılı Ekim ayına kadar GPS uydu yayınları WGS72
sisteminde yapılmıştır.
1984 yılında, daha fazla veri ile yapılan çalışmalarla, WGS84 sistemi tanımlanmıştır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 42

 WGS84 yersel bir sistemdir ve başlangıç noktası yerin ağırlık merkezidir. Z ekseni,
Uluslararası Saat Bürosu (BİH) tarafından 1984.0 anı (epoku) için belirlenen ortalama yer
ekse‐nine paralel, X ekseni, BİH tarafından belirlenen Referans Boylam Düzlemi ile ekvator
düzleminin arakesitidir. Y ekseni, bir sağ el sistemi oluşturacak şekilde ve yer ağırlık
merkezinde X ve Z eksenlerine diktir.
Herhangi bir yeryüzü noktasının (P) konumu en genel biçimiyle o noktadan geçen
elipsoit normalinin ekvator düzlemiyle yaptığı açı (Coğrafi Enlem), o noktadan geçen boylam
düzleminin başlangıç boylamı ile arasındaki açı (Boylam) ve elipsoit normali boyunca P
noktasının elipsoidinden yüksekliği (elipsoit yüksekliği) olarak tanımlanır.

Büyüklük ve konumlandırılmaları farklı iki ayrı elipsoit (örneğin WGS84 ve ED5O

elipsoitleri dikkate alındığında, aynı P noktasından her iki elipsoide ait normaller
çakışmayacağından, iki farklı sistemde farklı enlem, boylam ve yükseklikler söz konusu
olacaktır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 43

 Koordinat Sistemleri

Koordinatlar, bir noktanın belirli bir referans sisteminde konumunu tanımlayan

doğrusal ve açısal büyüklüklerdir.
Bir koordinat sistemini tanımlamak için:

• Başlangıç noktasını (origin)

• Dönüklüğünü (orientation)

• Birimini (units)

tanımlamak gerekir.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 44

KOORDİNATLARIN KULLANIM YERLERİ :

· Yeryüzünde bir noktanın ya da bir bölgenin yerinin tarifinde,

· Harita üzerinde bir noktanın yerini belirtmekte,
· Koordinatları hesaplanmış noktaları haritaya geçirmekte,
· Koordinatları belli noktalar arasındaki kenar uzunluğu ve bu kenarın kuzeyden olan
açıklığını (açıklık açısını) hesaplamakta,
· İki nokta arasındaki yerel saat farkının hesaplanmasında,

kullanılır.

5.3.1. BAŞLICA KOORDİNAT SİSTEMLERİ :

Dik koordinat Sistemi,

Kutupsal Koordinat Sistemi

Coğrafi Koordinat Sistemi

UTM Projeksiyon Koordinat Sistemi

Başlangıç
5.3.1.1.Dik Koordinat Sistemi meridyeni Z
Karşılıklı birbirine dik 3 referans düzlemi tarafından
tanımlanan ve uzayda yer alan noktaların
tanımlandığı koordinat sistemidir.
Y

Ekvator

Koordinat sistemleri çok çeşitli olmasına karşın, günümüzde en çok kullanılan klasik sistem dik
koordinat ya da kartezyen koordinat sistemidir. Bu sistemler plan veya düzlem koordinat
sistemi olarak ta bilinirler. Buna göre dik konumdaki eksenler referans sınır olarak alınırlar ve
herhangi bir noktanın düzlem koordinatı (x, y) uzaydaki konumu da (x, y, z) değerleri ile
tanımlanır.
Dik koordinat sistemi daha çok büyük ölçekli haritalar ve küçük alanlar için kullanılır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 45

5.3.1.2 Kutupsal Koordinat Sistemi
Elemanları yatay açı(β) ve yatay uzunluktur(S). Ölçme işlerinde kullanılır

5.3.1.2. Coğrafi Koordinat Sistemi

Bu sistem paralel (enlem dairesi) ve meridyen (boylam dairesi) dairelerinden oluşur.

Paraleller Meridyenler

Enlem ve Boylam Daireleri : Dünyayı kuzey ve güney yarım küre diye ikiye ayıran
ekvatora paralel dairelere ‘paralel’ ya da ‘enlem daireleri’ denir. Ekvatorun kuzeyindeki
paraleller kuzey paraleli, güneyindekiler ise güney paraleli olarak adlandırılır. Paralel daireleri
kuzey ve güneyde 1° aralıklı 90'ar tane olmak üzere toplam 180 tanedir.
Ekvatora dik ve kutuplarda birleşen dairelere de ‘meridyen’ ya da ‘boylam daireleri’ denir.
Londra'da Greenwich'teki gözlem evinden geçen meridyen,başlangıç meridyenidir, (Londra'da
Greenwich gözlemevinde bulunan bir gök dürbününün ekseninden geçtiği varsayılan meridyen,
başlangıç yani 0° meridyenidir)

Başlangıç meridyeninin doğusundaki meridyenler doğu, batısındaki meridyenler ise batı

meridyeni olarak adlandırılır. Meridyenler 1° aralıklı 180 doğu ve 180 batı meridyeni olmak
üzere toplam 360 tanedir . 1°'lik aralıkla geçen meridyenler arasında zaman farkı 4 dakikadır

Bu koordinat sisteminin başlangıcı Greenwich meridyeni ile ekvatorun kesim noktasıdır.

Koordinat eksenleri de Greenwich meridyeni ve ekvatordur. Yer'in merkezi başlangıç

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 46

noktasıdır. Bir noktadan geçen paralel dairesinin ekvatora olan açısal uzaklığına enlem(ϕ), bir
noktadan geçen meridyenin başlangıç meridyeni düzlemi ile arasındaki açıya boylam(λ )denir.

Greenwich Başlangıç Meridyeni

Meridyen

Paralel

Elipsoidin basıklığı nedeniyle P noktasından geçen ve elipsoide dik olan doğrultu ile
merkez kesişmez. Küresel Koordinatlarda ise bunlar çakışıktır.

5.3.1.4. UTM Projeksiyon Koordinat Sistemi

Eğri bir yüzey üzerindeki bilgilerin matematik ve geometrik kurallardan faydalanarak harita
düzlemine geçirilmesine "Harita Projeksiyonu" denilir

UTM Sistemi Gauss‐Krüger projeksiyonu esas alınarak geliştirilmiştir

İkinci dünya savaşından sonra bütün dünya ülkeleri için ortak bir harita projeksiyonunun
geliştirilmesi düşüncesiyle Gauss‐Krüger projeksiyonunda bazı değişiklikler yapılarak UTM
ortaya çıkarılmıştır. Projeksiyonun referans yüzeyi elipsoittir. Başlangıçta sadece ABD
tarafından benimsenmiş daha sonra uluslararası düzeyde kullanılmıştır

Türkiyede ülke nirengi ağına dayalı 1/25000 ölçekli temel haritalarda düzlem koordinatlar 6°'lik
dilim genişlikli Gauss‐Krüger sistemine göre üretilmiştir
UTM projeksiyonunda, 180° meridyeninden başlamak üzere dünya, 6° boylam aralıklı 60 dilime
ayrılmıştır.
1 / 5.000 ölçekli Standart Topoğrafik (ST) ve Standart Topoğrafik Kadastral Haritalar (STK) 3°'lik
dilimler halinde Gauss‐Krüger sistemine göre üretilmiştir.Türkiye 35, 36, 37, 38 zonlarda yer alır.

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 47

Büro İşleri

Poligonların Hesaplanması ve Hesapların Kontrolu

Dik Koordinatlar

Dik koordinat eksen sisteminde X ekseninin pozitif yönü kuzey olarak şeçilir. Y
ekseni nin pozitif yönü ise doğuyu gösterir. Bir kenarın açıklık açısı, kuzey
yönünden(X eksenininden) itibaren saat yönünde kenar üzerine kadar taranan (0grad
‐ 400grad) arasında değerler alan yatay bir açıdır.

t AB

A
B
t BA

tBA= tAB +200grad

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 48

1. Hesap Yöntemi

Verilenler: İstenenler

A ( X A , YA ) B ( X B , YB )
S AB
t AB

B
XB tAB
SAB
XA A

Y
YA YB

X B = X A + S AB cos t AB
YB = Y A + S AB sin t AB

II. Hesap Yöntemi

Verilenler: İstenenler

A ( X A , YA ) S AB , t AB , t BA
B ( X B , YB )

∆Y AB ∆Y AB
∆X AB = X B − X A tan t AB = t AB = arctan( )
∆X AB ∆X AB

∆Y AB = YB − Y A S AB = (∆Y AB ) 2 + (∆X AB ) 2

tBA= tAB +200grad

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 49

AÇIKLIK AÇISININ İRDELENMESİ

∆Y AB
t ''AB = arctan 1. bölgedeki değeri
∆X AB

BÖLGE I.bölge II.bölge III.bölge IV.bölge

∆Y AB / ∆X AB +/+ +/‐ ‐/‐ ‐/+
AÇIKLIK AÇISI t AB = t AB
'
t AB = 200 − t AB
'
t AB = 200 + t AB
'
t AB = 400 − t AB
'

III. Hesap Yöntemi

Verilenler: İstenenler

A ( X A , YA ) α
B( X B , YB )
C ( X C , YC )

X
B
t AB
t AC α α = t AC − t AB
A

C
IV.Hesap Yöntemi

İki doğru arasındaki açı ve doğrulardan birinin açıklık açısı bilindiğine göre doğrunun açıklık açısının
bulunması

t34
t12 β3
t23
3
1 β2
4
2

Verilenler: İstenenler
t12 t 23 ,t34
β2
K <200 ise K +200
t 23 = t12 + β 2 + n * 200 grad 200< K <600 ise K ‐200
t12 + β 2 = K olsun K >600 ise K ‐600

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 50

 KOORDİNAT HESAPLAMA YÖNTEMLERİ

I. HESAP YÖNTEMİ:
X
Verilenler İstenenler
A(XA,YA) B(XB,YB)
tAB , SAB B

SAB
Formüller:
∆X
YB = YA + ΔY = YA + SAB sin t AB t AB
∆Y
XB = XA + ΔX = XA + SAB cos t AB XA A .

YA
Y
A (YA = 9417.41 m ; XA = 8418.62 m)
SAB = 94.17 m , t AB = 347.g 354

YB = 9417.41 + (94.17 * sin(347.354)) = 9417.41 + 69.30 = 9348.11 m

XB = 8418.62 + (94.17 * cos(347.354)) = 8418.62 + 63.76 = 8482.38 m

II. HESAP YÖNTEMİ:

Verilenler İstenenler X(kuzey)

A(XA,YA) tAB , SAB
B(XB,YB)
XB B

Formüller: SAB
YB − YA ∆Y ∆X
tan t ' BA = =l l B
XB − XA ∆X t A

XA
A ∆Y
SAB = (YB − Y A ) + ( X B − X A )
2 2

YA YB
Y
A (YA = 9417.41 m ; XA = 8418.62 m)
B (YB = 9348.11 m ; XB = 8482.38 m)

9348.11 − 9417.41 69.30 B

tan t ' BA = = = 1.086888331 t ' A = 52.g649 1. Bölgedeki değeri
8482.38 − 8418.68 63.76
B
ΔY/ΔX (‐/+ ) 4. BÖLGE t AB =400‐ t ' A =400‐52.g649
SAB = (−69.30) 2 + (63.76) 2 = 94.17 m

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 51

** Köşe noktaları ile belirli olan ABC üçgeninin a,b,c kenarlarını ve α, β, γ açılarını
hesaplayınız.
X Verilenler:

A Y(m) X(m)
c A 1213.92 1103.44
α
b B 1881.13 891.37
β B C 803.42 603.88
γ
a
C
Y

t AB ‘nin hesabı:
ΔY = YB – YA = 667.21 m
ΔX = XB – XA = ‐212.07 m ΔY/ΔX (+/‐ ) 2. Bölge
B ∆Y
t ' A = arctan = 80.g4082
∆X
B
SAB = c = ∆Y 2 + ∆X 2 = 700.102 m t AB = 200 ‐ t ' A = 119.g5918

t AC ‘nin hesabı:
ΔY = YC – YA = ‐410.50 m
ΔX = XC – XA = ‐499.56 m ΔY/ΔX (‐/‐ ) 3. Bölge
∆Y
t 'CA = arctan = 43.g7897
∆X
SAC = b = ∆Y 2 + ∆X 2 = 646.584 m t AC = 200 + t 'CA = 243.g7897

t BC ‘nin hesabı:
ΔY = YC – YB = ‐1077.71 m
ΔX = XC – XB = ‐287.49 m ΔY/ΔX (‐/‐ ) 3. Bölge
∆Y
t 'CB = arctan = 83.g4040
∆X
SCB = a = ∆Y 2 + ∆X 2 = 1115.396 m t BC = 200 + t 'CB = 283.g4040

α = t AC ‐ t AB = 124.g1979
β = t BA ‐ t BC = 36.g1878 ( t BA =200+ t AB )
γ = t BC ‐ t AC = 39.g6143 kontrol: α + β + γ = 200.g0000

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 52

III. HESAP YÖNTEMİ:
X
Verilen İstenen B
A(YA,XA) α
B(YB,XB)
C(YC,XC)
t AB
B

t AC
α
C

Formüller:
A
C B
C
α= t ‐ t
A A
Y
∆Y YC − YA Y −Y
tan t 'CA = = , tan t ' BA = B A
∆X XC − X A XB − XA

Örnek:
Nokta Y(m) X(m)
A 760.42 320.51
B 840.75 390.62
C 910.71 272.41

840.75 − 760.42
t ′AB = Arctan = +/+ ‐> (1. bölge) ‐> t ′AB = t AB = 54.g318
390.62 − 320.51
910.71 − 760.42
t ′AC = Arctan = +/ ‐ > (2. bölge) ‐> t ′AC = 80.g281 (1.Bölge Değeri)
272.41 − 320.51
t AC = 200 ‐ t ′AC = 200 – 80.281 = 119.g719

α = t AC ‐ t AB = 119.719 – 54.318 = 65.g401

IV. HESAP YÖNTEMİ:

Verilen: İki doğru arasındaki açı ve doğrulardan birinin açıklık açısı.

İstenen: Diğer doğrunun açıklık açısı.
t12 = 120.g142
t34 β2 = 160.g314
t12 β3 β3 = 240.g257
t23
3
1 β2 t23, t34 = ?
4
2

t’23 = t12 + β2 = 120.g142 + 160.g314 = 280.g456

t23 = 280.g456 – 200g = 80.g456

t’34 = t23 + β3 = 80.g456 + 240.g257 = 320.g713

t34 = 320.g713 – 200g = 120.g713

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 53

Açık‐Kapalı veya Bağlı Poligon’un (Koordinat Hesap Çizelgesinin) hesaplanabilmesi için:

Öncelikle poligon dizisinde gidiş yönünün(ölçme yönünün) belirlenmesi gerekir. Ölçme

yönünü belirleyen ilk kenarın açıklık açısıdır. Açıklık açısının direkt olarak verilmediği
durumlarda, verilen koordinatlar (X,Y) yardımıyla ∆Y ve ∆X koordinat farkları kullanılarak ilk
kenarın açıklık açısı hesaplanır, (Bölgelere dikkat edilecek, ∆Y ve ∆X’in işaretlerine göre)
poligon dizisinin gidiş yönü belirlenir.

Poligon hesabında kullanılacak olan poligon açılarının ( β i ) gidiş yönünün solunda kalmasına
dikkat edilmelidir.Eğer poligon açıları gidiş yönünün sağ tarafında kalıyorsa poligon
hesabında kullanılacak olan poligon açıları 400’den çıkarılarak ( 400 ‐ β i ) karneye yazılır ve
hesaba başlanır.

1 3
A βB β2
β1
2
B

verilenler istenenler

A ( X A , YA ) 1,2,3( X İ , Yİ )

B ( X B , YB )

Açıklık Açısının İrdelenmesi

∆Y AB
t ''AB = arctan
∆X AB

BÖLGE I.bölge II.bölge III.bölge IV.bölge

∆Y AB / ∆X AB +/+ +/‐ ‐/‐ ‐/+
AÇIKLIK AÇISI t AB = t AB
'
t AB = 200 − t AB
'
t AB = 200 + t AB
'
t AB = 400 − t AB
'

N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

A t AB
B βB
1 400 − β 1
2 β2
3

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 54

Daha sonra ilk kenarın açıklık açısına kendisinden bir sonra gelen noktadaki poligon
dizisinin sol tarafında kalan poligon açısı eklenerek ve irdelemeler yapılarak diğer
kenarların açıklık açıları hesaplanır.

tB1’ in hesabı:

t AB + β B = K olsun

K <200 ise K +200

200< K <600 ise K ‐200
K >600 ise K ‐600
aynı şekilde diğer kenarların açıklık açıları hesaplanır. ( t12 , t 23 )
t12 = t B1 + (400 − β1 ) irdeleme yapılarak belirlenir.

tB1+(400‐β1)<200 ise t12= tB1+(400‐β1)+200

200<tB1+(400‐β1)<600 ise t12= (tB1+(400‐β1)) ‐200

tB1+(400‐β1)<600 ise t12= (tB1+(400‐β1)) ‐600

β2
B(X,Y)
4 2

1 βB A(X,Y)
3
β3 β1

N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

A t AB
B βB
1 β1
2 400 − β 2

3 β3
4

α = t 31 − t 32

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 55

 Açık Poligonda Koordinat Hesapları ve Kontrolleri

1‐ Açıklık açılarının hesabı

Bir kenarın ileri açıklık açısı ( t nn +1 ), bir önceki kenarın açıklık açısı ( t nn−1 ) ve n noktasındaki
poligon açısı( β n ) olmak üzere

t nn +1 = t nn−1 + β n + k 200 g
bağıntısı ile bulunur. Herhangi bir noktadaki açıklık açısı, bir önceki açıklık açısına, o
noktadaki poligon açısı eklenip 200g veya katları ile düzeltilmesiyle elde edilir.

2‐ Açıklık açılarının hesabının kontrolü ve 1. bölge karşılıklarının bulunması

t son = t nn−1 + ∑ β ± k 200 g

ifadesi ile kontrol edilir. Açıklık açılarının 1.bölgeye karşılık gelen değerleri hesaplanır.

3‐ ∆Y, ∆X koordinat farklarının hesabı

∆Xn,n‐1 = S nn−1 cos t nn−1

∆Yn,n‐1 = S nn−1 sin t nn−1
4‐ Yn, Xn koordinatlarının hesabı

Yn= Yn‐1+∆Yn,n‐1 Xn= Xn‐1+∆Xn,n‐1

5‐ Koordinat hesaplarının kontrolü

∑∆Y=YSON‐YİLK , ∑∆X= XSON‐XİLK

tn-1,n
n+1
tson
n-1 βn
Sn,n+1
βn+

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 56

Örnek:Açık poligon koordinat hesabı

1) B ve C noktaları arasında açılacak tünelin doğrultusunu belirlemek amacıyla B ve C

noktaları arasında poligon dizisi geçirilmiştir.Poligon dizisine ait veriler ve ölçülenler
aşağıda verilmiştir
β2
Verilenler 1 s2
A 2
A(YA=8450.00 ;XA=9300.50) βB s1 β1
s3 γ
B(YB=8575.00 ;XB=9125.75) B C

yatay açı çizelgesi

D.N. B.N I.durum II.durum
B A 0.156 200.160
1 98.510 298.520

βB= 98.357 olarak çizelgeden hesaplanır.

ölçülenler

β1= 144.348 s1=175.58m

β2= 207.893 s2=168.75m
s3=184.94m
a)1,2,C noktalarının koordinatlarını hesaplayınız.
b) γ
c) Tünelin uzunluğunu ve doğrultusunu hesaplayınız.( SBC , tBC)

tAB nin hesabı:

∆Y AB = YB − Y A =125 ∆X AB = X B − X A = ‐174.75

∆Y AB
t ''AB = arctan ile
∆X AB

'
t AB = 125/174.75 ( +/‐ II.BÖLGE)

'
t AB = 39.529 t AB = 200‐ t AB
'
= 160.471 grad

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 57

 AÇIK POLİGON KOORDİNAT HESAP ÇİZELGESİ

N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

A 160.471 8450.00 9300.50
B 98.357 58.828 175.58 140.12 105.80 8575.00 9125.75
1 255.652 114.480 168.75 164.40 ‐38.05 8715.12 9231.55
**2 207.893 122.373 184.94 173.64 ‐63.66 8879.52 9193.50
C 9053.16 9129.84
Σ 478.16 4.09
t 2C = t AB + ∑ β ± n 200 = 122,373 YC − YB = ∑ ∆Y , X C − X B = ∑ ∆X

b)
γ= t BC − t B1

YC − YB
'
tan t BC = ile '
tan t BC = 478,16 / 4,09 (+/+ I. Bölge)
XC − XB

t BC = t BC
'
= 99.455 grad

t B1 = 58,828 (tablodan alınır).

γ= t BC − t B1 = 99.455‐58.828= 40.627 grad

c)

S BC = ∆X 2 + ∆Y 2 =478.18 m , t BC = 99.455 grad

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 58

 AÇIK POLİGON KOORDİNAT HESABI
βB
3 1
β2 B βA s3
s1 s2
2 A

Yukarıda verilen poligon dizisinde A ve B noktalarının koordinatları bilinmektedir. Diğer

noktaların koordinatlarını hesaplayınız.

VERİLENLER

A(XA=3420.54,YA=1250.00)
B (XB=3414.00,YB=1210.43)

ölçülenler

β 2 = 220.462 s1 =60.72m
β B = 180.120 s 2 =40.33m
β A = 175.685 s3 =70.71m
tAB'nin hesabı:

∆ΧAB =ΧB‐ΧA=‐6.54 tant’AB= |∆ΥAB/ ∆ΧAB|

tAB=200+t’AB=289.572
(‐ / ‐ 3.bölge) tBA= 200+ tAB=89.572

∆ΥAB =ΥB‐ΥA=‐39.57 S2 AB= ∆Υ2 AB+ ∆Χ2 AB= 40.11 m

1 NOLU NOKTANIN KOORDİNAT HESABI:

N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

B 89.572 1210.43 3414.00
A 175.685 65.257 70.71 60.44 36.70 1250.00 3420.54
1 1310.44 3457.24
tA1 =tBA+Σβ ± n*200= 89.572+175.685‐200=65.257

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 59

2 VE 3 NOLU NOKTALARIN KOORDİNAT HESABI:

N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

A 289.572 1250.00 3420.54
B 219.880 309.452 40.33 ‐39.89 5.97 1210.43 3414.00
2 179.538 288.990 60.72 ‐59.81 ‐10.45 1170.54 3419.97
3 1110.73 3409.52

Σ 399.418 ‐99.7 ‐4.48 Y3‐YB X3‐XB

t23 =tAB+Σβ ± n*200= 688.99‐2*200=288.990 ∑∆Y= Y3‐YB =‐99.7 , ∑∆X= X3‐XB=‐

4.48

Açık Poligon Dizisinde Koordinat Hesabı

Problem

2 ve 5 numaralı noktalar arasında açılacak tünelin doğrultusunu belirlemek amacıyla

1,2,3,4,5 noktalarını içeren açık poligon dizisi tesisi edilmiş ve şu ölçme değerleri elde
edilmiştir.

Yatay Daire(grad)
D.N. B.N. I. Durum II. Durum
4 5 0,674 200,677 Başlangıç Bitiş li(m)
3 180,618 380,616 Noktası Noktası Gidiş Dönüş
2 3 117,74 117,72
3 4 1,247 201,245 3 4 106,23 106,22
2 165,852 365,855 4 5 126,44 126,42

2 1 2,384 202,385
3 63,594 263,597

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 60

Verilenler;

Y1= 1000.00m X1=1000.00m dl = 0,003 li + 0.0001 * li

Y1= 1046.13m X2= 899.44m

a) Açık poligon dizisindeki noktaların koordinatlarını hesaplayınız.

b) Açılacak tünelin uzunluğuna karşılık gelen l2‐5 uzunluğunu hesaplayınız.
c) Açılacak tünelin doğrultusu için gerekli γ aplikasyon açısını hesaplayınız.

Çözüm;
Yatay Daire Sıfıra İndir.
g
D.N. B.N. I. Durum II. Durum (I+II‐200 )/2 (grad)
4 5 0,674 200,677 0,6755 179,942
3 180,618 380,616 180,617 179,942

3 4 1,247 201,245 1,246 164,608

2 165,852 365,855 165,8535 164,608

2 1 2,384 202,385 2,3845 61,211

3 63,594 263,597 63,5955 61,211

Başlangıç Bitiş li(m) ortalama

Noktası Noktası Gidiş Dönüş fl(cm) dl(cm) li(m)
2 3 117,74 117,72 2 4 117,73
3 4 106,23 106,22 1 4 106,23
4 5 126,44 126,42 2 4 126,43

t12 açıklık açsısı ve l1-2 kenar boyunun hesaplanması

′ Y −Y
tan t12 = 2 1 =
∆Y
=
(+ )46,13 (2.bö lg e)
X 2 − X1 ∆X (− )100,56

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 61

 tan t12 = 0,458731
t12 = 27 g.380
t12 = 172 g.620

l1− 2 = (Y2 − Y1 )2 + ( X 2 − X 1 )2 = ∆Y 2 + ∆X 2

l1− 2 = (46.13)2 + (− 100.56)2 = 12240.2905

l1− 2 = 110.64m

βi Poligon açılarının hesaplanması;

β2 = 61g.2111
β3 = 235g.392
β4 = 220g.058

a) Nokta kooordinarları çizelgede hesaplandı

POLİGON NOKTALARI KOORDİNAT HESABI ÇİZELGESİ

Y=ln.sintnn+1 X=ln.costnn+1 KOORDİNATLAR

POLİGON AÇIKLIK AÇILARI KENAR
n+1
NOKTA NO AÇILARI (grad) tn l n(m) + (m) ‐ (m) + (m) ‐ (m) Y(m) X(m) NOKTA NO

1 1000,00 1000,00 1
172,620
2 61,211 1046,13 899,44 2
33,831 117,73 59,66 101,49
3 235,392 1105.79 1000,93 3
69,223 106,23 94,06 49,38
4 220,058 1199,85 1050,31 4
89,281 126,43 124,64 21,19
5 1324,49 1071,50 5

516,662 278,36 172,06

t nn−1 = tii+1 + Σβ i − m * 200 g

= 689.281 − 600
= 89.281g

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 62

 l2−5 = (Y5 − Y2 ) 2 + ( X 5 − X 2 ) 2 = 327.24m
b)

c)
3

t23
t25
γ
2 5

γ = t25 − t23
tan t 2′5 = 1.617808 (bö lg e!!!)
t2′5 = t25 = 64 g.754
γ = 64 g.754 − 33 g.831 = 30 g.929

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 63

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 64
KAPALI POLİGON HESABI

1. Poligon Açılarının Kontrolü

f β = ∑ β − (n ± 2)200 grad (Açı kapanma hatası)

f β ile ilgili kapanma hatası sınır değeri Dβ 150

, Dβ = 1c + (n − 1) n
∑S
ise f β ≤ Dβ olmalıdır.

2. Açı kapanma hatasının poligon açılarına dağıtılması

− fβ
f β ≤ Dβ ise vβ =
n
ifadesi ile poligon açılarına dağıtılacak düzeltme miktarı bulunur.

3. Düzeltilmiş poligon açılarının hesabı

β i ' = β i + vβ

4. Düzeltilmiş poligon açılarınınkontrolu

∑β '
= (n ± 2)200 grad

olmalıdır.

5. Açıklık açılarının hesabı (t’)

t nn +1 = t nn−1 + β n' + k 200 g

t nn−1 + β n' = K

K <200 ise K +200

200< K <600 ise K ‐200
K >600 ise K ‐600

6. ∆Y, ∆X koordinat farklarının hesabı

∆X = S cost '
∆Y = S sin t '

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 65

Kapalı poligonda

∑∆X=0 , ∑∆Y =0

olmalıdır
7. Lineer Kapanma Hatasının Hesabı

fx=∑∆X , fy= ∑∆Y koordinat kapanma hataları

fs = f x2 + f y2 lineer kapanma hatası

lineer kapanma hatası sınır değeri DS = 0.004 S + 0.0003S + 0.02 ise

f s ≤ Ds olmalıdır.

8. Koordinat farklarına uygulanacak düzeltme miktarının hesabı

f s ≤ Ds şartı sağlanıyorsa; düzeltme miktarları

fy fx
v yi = − Si v xi = − Si
∑S ∑S
ifadeleri ile hesaplanır.

∑S= poligon kenarlarının toplamı

Sİ= ∆Yi ve ∆X i ye ait olan poligon kenar uzunluğu

9. Düzeltilmiş koordinat farklarının bulunması

∆Yi ' = ∆Yi + v yi

∆X i' = ∆X i + v xi
Sonuçta

∑∆X’=0 , ∑∆Y’ =0
olmalıdır.

10. Koordinatların hesabı

Yn= Yn‐1+∆Y’
Xn= Xn‐1+∆X’

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 66

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 67
 POLİGON NOKTALARI KOORDİNAT HESABI ÇİZELGESİ

KAPALI POLİGON HESABI

İstenenler;
P.102
P.103 Nokta koordinatları
P.104

Verilenler;
P.101(Y101 , X101) (1515.05m , 1502.43m)
t101,104 169g.721

Ölçülen Değerler;
Kenar Ölçüleri (m)
Poligon açıları (g)
P.101 84g.997 P.101‐102 92.39m
P.102 95g.540 P.102‐103 78.89m
P.103 115g.587 P.103‐104 66.27m
P.104 103g.875 P.104‐101 92.75m

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 68

 AÇIKLIK ΔY=Sn. Sin t n n+1 ΔX=Sn. Cos t n n+1 KOORDİNATLAR
POLİGON AÇILARI KENAR
NOKTA NO AÇILARIβgrad) tnn+1 Sn(m) + (m) ‐ (m) + (m) ‐ (m) Y(m) X(m) NOKTA NO

P101 ‐1 ‐1 1515,05 1502,43 P101

169,721 92,76 42,47 82,46
P104 103,875 ‐1 1557,51 1419,96 P104
+1 73,596 66,27 60,65 26,7
P103 115,587 ‐1 ‐1 1618,15 1446,66 P103
389,184 78,89 13,34 77,75
P102 95,540 ‐1 ‐1 1604,80 1524,40 P102
284,724 92,39 89,74 21,96
P101 84,997 1515,05 1502,43 P101
169,721
P104 P104

Σ 399,999 330,31 103,12 103,08 104,45 104,42

f β = Σβ − (n − 2) * 200 g v ∆ yi = −
fy
*s v∆xi = −
fx
*s
f y = Σ∆y = +4cm [s ] i [s]
f β = −0 c
,1 f x = Σ∆x = +3cm
V∆y1=1,1cm V∆x1=0,8cm
150
* ( n − 1) n = 3 c ,7 f S = fy + fx = m5cm
2 2
Fβ = 1c + V ∆y2=0,8cm V∆x2=0,6cm
[s ](m ) FS = 0,004 [s] + 0,0003* s + 0,02 = 0,19m = m19cm
V ∆y3=1,0cm V∆x3=0,7cm
V∆y4=1,1cm V∆x4=0,8cm
f β < Fβ f s < FS

Topografya Ders Notları-2012 -Ufuk Özerman 69