DOKUMA KUMAŞ HESAPLARI

Hesaplamaların daha iyi anlaşılabilmesi için aşağıda iki diyagram verilmiştir. (a) da verilen
diyagram, mamül kumaşla ham kumaşın tezgahtaki kumaş boyutları arasındaki ilişkiyi, (b) ise
tezgah üzerindeki kumaşın atkı ve çözgü ipliklerinin nasıl oluştuğunu göstermektedir. Bu
diyagramlar tüm dokuma hesapları için yardımcı olacaktır.

1 Tarak Numarasının Hesaplanması

Tarak numarası, tarağın 10 cm'deki diş adedidir. Tarağın ince veya kalın seçimi sadece ipliğin
incelik veya kalınlığına bağlı olmayıp, iplik düğümlerinin de tarak dişlerinden rahatça
geçebilmelerine bağlıdır.
Kullanılan ince bir iplik için kaba ve küçük numaralı tarak alınırsa tarak dişleri kalın
olacağından dokuda açıklıklar yapabilir. Bu da dinklenmeyen kumaşlar için kumaşın
görüntüsü açısından sağlıklı değildir. Tarak numarası ne kadar büyük, yani ne kadar ince
olursa tarağın her tefe vuruşunda atkı ipliğini dokuya sıkıştıran darbesi o kadar fazla
olacağından, kumaşın dokusu o derece sıkı olur. Bu nedenle tarak numarasını seçerken
kumaşın desenin önemi çok büyüktür [7].
Örnek olarak tarağın 1 cm'sinden geçirilecek tel adedi 100 olsa :
10 numaralı tarağın her dişinden 10'ar,
20 numaralı tarağın her dişinden 5'er,
50 numaralı tarağın her dişinden 2'şer,
100 numaralı tarağın her dişinden 1'er tel geçirilmelidir.
Tarak numarasının tespiti için şu formül uygulanır:
TN = ( TÇS x 10 ) / (TE x N )
TN : Tarak Numarası
TÇS : Toplam Çözgü Sayısı
TE : Tarak Eni
N : Bir Dişten Geçen Tel Sayısı
Ayrıca tarak enini bilinmediği durumlarda ise şu şekilde hesaplanabilir:
TN = [ ÇS - ÇS x ( KA + 6 ) / 100 ] / N x 10
ÇS : Çözgü Sıklığı (tel/cm)
KA : Atkı Büzülmesi (%)

2 Kumaş Analizine Göre Çözgü ve Atkı İpliği Sayısı

Mamül kumaşta çözgü ve atkı yönünde 1 cm'deki iplik sayısı o kumaşın cm'deki yoğunluğunu
yani sıklığının vermektedir. Çözgü iplik sayısı için kumaşın eni ile kenarlar ve zemin için
çözgü sıklıkları, atkı iplik sayısı için ise kumaşın boyu ve atkı sıklığı önem taşımaktadır.
Çözgü ipliği için fonda tel adedi ve kenar tel adedi ayrı ayrı hesaplanır ve toplamları toplam
çözgü tel adedini verir [2, 7].
Fonda çözgü tel adedi = Mamül kumaş eni x Mamül kumaşta çözgü sıklığı
Kenar tel adedi = Toplam kenar eni x Kenarda çözgü sıklığı ya da
Kenar tel adedi = (Tarak numarası x 0.14 ) x 4 formülleriyle hesaplanır.
(Tarak numarası x 0.14 tamsayıya çevrilir.)

3 Kumaş Eninde ve Boyunda Meydana Gelen Kısalma Oranına Göre Tarak

Eninin ve Çözgü Uzunluğunun Hesaplanması

Dokunan kumaşlarda çözgü ve atkı ipliklerinin kesişmeleri neticesinde az da olsa kıvrılmalar,

dolayısıyla iplik boylarında kısalmalar meydana gelir. Hatta dokunan kumaşın tezgahtan
çıktıktan sonra hem eninden hem de boyundan kısaldığı tespit edilir. Hele apre işleminden
sonra görülen kısalma daha çoktur. İpliklerin dokuya girmeden önceki uzunlukları ile dokuya
girdikten sonraki uzunlukları, yani yarı mamül kumaştaki uzunlukları arasındaki orana
'kısalma oranı' adı verilir. Atkı ve çözgü ipliklerindeki kısalma oranlarını bulmak için verilen
numune kumaş parçasındaki kenar uzunlukları (çözgü ve atkı yönünde) ölçülür. Daha sonra
aynı numune kumaştan çekilen çözgü iplikleri cetvel üzerine gerilerek ipliklerin uzunlukları
yeniden tespit edilir. Çözgü ipliğinin kumaştaki uzunluğuna a; çekilen çözgü ipliğinin
gerilmiş uzunluğuna a' denirse:
Çözgünün kısalma oranı (a'-a ) / a' ya eşittir.
Atkı ipliğinin kumaştaki uzunluğuna b; çekilen atkı ipliğinin gerilmiş uzunluğuna b' denirse,
atkının kısalma oranı (b'-b) / b' ye eşittir [7].

Bu hesaplamalar yapıldığında diğer hesaplamalar için dokuma ve apre çekmelerinin

bilinmesine gerek kalmayacaktır.

A) Tarak Eni
Atkı ipliğinin dokudan çekilen gergin uzunluğunun, ipliğin doku yönünde ölçülen uzunluğuna
oranı ile (b'/ b) kumaşın bilinen eninin çarpımı bize dokunacak olan kumaşın Tarak enini
verir.
Kumaşın bilinen eni (B) = 80 cm ise
Tarak eni = (10.4 / 10 ) x 80 = 83 cm'dir.
Kumaşın boyunda meydana gelen kısalma yine aynı şartlarla tespit edilir [7].
Aynı zamanda tarak eni; fonda çözgü tel adedi, kenar tel adedi, bir tarak dişinden geçen tel
adedi, bir tarak dişinden geçen kenar tel adedi ve tarak numarası kullanılarak da bulunabilir
[2]:
TE = [ (FÇTA / N ) + ( KTA / K ) x 10 ] / TN
TE : Tarak Eni
FÇTA : Fonda Çözgü Tel Adedi
N : Bir Tarak Dişinden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numarası
KTA : Kenar Tel Adedi
K : Bir Tarak Dişinden Geçen Kenar Tel Adedi

B) Çözgü İpliğinin Boyu

Kumaşın mamül boyu ile çözgü ipliğinin gergin uzunluğunun kıvrımlı uzunluğuna oranı ile
çarpımına eşittir. Yani kumaşın mamül boyu ( L) 90 m olarak verilmiş olsun. Buna göre
hesaplanacak çözgü ipliğinin boyu:
ÇU = ( a' / a ) x L
Çözgü uzunluğu ( ÇU )
ÇU = ( 10.4 / 10 ) x 90 = 93.6 m'dir [7].
Çözgü uzunluğu hesaplarında dokumada oluşan kısalmalar ve terbiye işlemlerindeki uzunluk
kayıplarının yanısıra dokuma işlemindeki direkt çözgü kayıpları (dokuma işlemine başlamak
için çözgünün makinaya yerleştirilmesi esnasında gerekli olan 0.5-1 m'lik bölüm ile sonunda
kumaş hattı ve çözgü levendi arasında kalan 1.5 m'lik bölüm) da eklenebilir. Şu halde çözgü
uzunluğu aşağıdaki formül ile hesaplanır:
ÇU : Çözgü Uzunluğu
L : Mamül Boyu
ÇF : Çözgü Fazlalığı
n : Dokumadan oluşan kısalmalar ve terbiye işlemlerindeki uzunluk kayıpları
ÇU = [ ( KU x 100 ) / ( 100 - n ) ] + ÇF 0

4 Ham Bez Hesapları

Kumaş tezgahtan çıkarılınca enden ve boydan çeker. Bu çekmeler ham kumaş eninin tarak
enine, ham kumaş boyunun çözgü uzunluğuna oranla küçülmesine yol açtığı gibi, ham
kumaşta atkı ve çözgü sıklıklarının tezgahtaki atkı ve çözgü sıklıklarına oranla artmasına yol
açar. Öte yandan ham kumaşın boyutları terbiye çekmeleri nedeniyle mamül kumaşın
boyutlarından daha fazla olacaktır. Dolayısıyla mamül kumaşın atkı ve çözgü sıklıkları ham
kumaşın atkı ve çözgü sıklıklarından daha fazladır [4].

A) Ham Bez Eni ve Boyu

HBE : Ham Bez Eni
HBY : Ham Bez Boyu
B : Mamül Kumaş Eni
L : Mamül Kumaş Boyu
KA : Mamül Kumaşta Atkı Büzülmesi
KÇ : Mamül Kumaşta Çözgü Büzülmesi
HBE = B x ( 1 + KA / 100 ) ve HBY = L x ( 1+ KÇ / 100 )

B) Ham Bezin Çözgü Sıklığı

HBÇS : Ham Bezin Çözgü Sıklığı
N : Bir Tarak Dişinden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numarası
HBÇS = TN x N / 10

C) Ham Bezin Atkı Sıklığı

HBAS : Ham Bezin Atkı Sıklığı
AS : Mamül Kumaşın Atkı Sıklığı
KÇ : Mamül Kumaşta Çözgü Büzülmesi
HBAS = AS - AS x KÇ / 100

5 Toplam İplik ve Kumaş Ağırlıklarının Hesaplanması

Daha önce açıklanan biçimde toplanan bilgilerden dokuma işlemi için gerekli iplik miktarları
hesaplanabilir. Bunun için mamül kumaş özelliklerinden geriye doğru gidilerek önce kumaşın
tezgahtaki durumunun saptanması gerekmektedir [4].

A) Çözgü ağırlığı
- Tek renkli çözgülerde ağırlık hesabı
Dokunacak olan kumaşın çözgü ipliği ağırlığının (ÇA) hesaplanması için bazı değerlerin
bilinmesi gerekir.
ÇTS : Çözgü tel sayısı
ÇU : Çözgü uzunluğu (m)
Nm : İplik numarası (m/g)
m : İplik kayıp oranları (%)
ÇA = ( ÇTS x ÇU x 100 ) / [ 1000 x Nm x (100-m) ] (kg)
- Çok renkli çözgülerde ağırlık hesabı
Birden fazla renkte ipliğin karışımı ile meydana getirilen desenli ve kareli kumaşların çözgü
iplikleri tek renk çözgü ipliği miktarlarının hesaplandığı biçimde hesaplanır. Ancak burada
gerekli olan toplam çözgü ağırlığının tespit etmek için her renk ipliğin çözgü ağırlığının ayrı
ayrı hesaplanması gerekir. Bunu için ise yardımcı bir desen tablosu hazırlanarak rapor içinde,
dolayısıyla kumaş eninde tekrar eden iplik renkleri sayılarla belirtilir. Hesaplamada desenin
bir raporundaki değişik her renk ya da numaradaki iplik sayısının rapordaki toplam çözgü
sayısına bölünmesiyle elde edilen oranlardan (k) yararlanılır [4, 7].
Önce raporun kumaş enince tekrar sayısı bulunur. Bu sayı rapordaki toplam çözgü sayısı ile
çarpılır. Zemindeki çözgü tel adedinden bulunan sonuç çıkarılır. Rapor dışı arta kalan
çözgüler desende önemli bir değişiklik meydana getirmeyecek şekilde taksim edilir. (k)
oranlarından faydalanılarak her iplik türü için iplik sayıları ayrı ayrı hesaplanır. İplik numarası
olarak da, her bir türün ya da rengin kendi numarası kullanılarak zeminde toplam çözgü iplik
miktarı hesaplanır. Bu miktara kenar ipliklerinin miktarları da eklenerek toplam çözgü iplik
miktarı bulunur.

B) Atkı ağırlığı
Gerekli olan atkı iplik miktarını bulabilmek için yapılan bu hesaplamalarda aynı çözgü
hesaplarında olduğu gibi tek renkli atkıya sahip dokumalar için ve çok renkli atkıya sahip
dokumalar olmak üzere iki farklı dokuma tipine göre hesaplama söz konusudur. Her iki
durumda da atkı ipliği miktarını bulabilmek için bazı değerlerin bilinmesi gerekir:
HAS : Ham kumaşta atkı ipliği sıklığı
TE : Tarak eni (m)
HKU : Ham kumaş uzunluğu (m)
Nm : Atkı iplik numarası (m/gr)
p : Atkıda kayıp oranı (%) [7, 8]
- Tek renkli atkılarda ağırlık hesabı
Atkı ipliği tek renk ve tek tip olan kumaşlar için yapılan bu hesaplamalarda öncelikle her
işletmede farklılık gösterebilen gerek bobine sarma gerekse dokuma esnasında meydana gelen
atkı kaybı yüzdesi belirlenmelidir. Kayıpsız atkı miktarı hesaplandıktan sonra atkı kaybı
yüzdesi buna ilave edilir. Atkı ağırlığının hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır:
Atkı ağırlığı = [ ( HAS x HKU x TE ) / ( Nm x 1000 ) ] x [ 100 / (100-p) ] (kg)
- Çok renkli atkılarda ağırlık hesabı
Bu gruba giren atkı ipliği hesaplamaları değişik renk veya numaralı atkı ipliği içeren kumaşlar
için geçerlidir. Tek renk atkı ipliğinde olduğu gibi hesaplanan iplik miktarları, desenli
kumaşlarda renk ve numara ayrımı yaparak hesaplanırlar. Bu ayrım da desenli çözgü
ipliklerinde olduğu gibi bir tablosu oluşturularak sağlanır. Bu tablo vasıtasıyla dokunacak
kumaş uzunluğunda her renkten kaç atkı atıldığı bulunacaktır. Buradan yola çıkarak her renk
için ayrı ayrı atkı ağırlığı hesabı yapılarak gerekli miktarlar bulunur [7, 8]

C) Kumaş ağırlığı
Bulunan atkı ve çözgü iplik miktarları toplanırsa ham kumaş ağırlığı bulunur. Ham kumaş
ağırlığı, ham kumaş uzunluğuna bölünürse 1 m ham kumaşın ağırlığı, kumaşın alanına
bölünürse 1 m² ham kumaş ağırlığı bulunur.
Mamül kumaş ağırlığı (g/m) her ne kadar tartım ve ölçüm yoluyla bulunsa da ham kumaş
ağırlığından yola çıkarak hesap yoluyla da bulunabilir. Bunun için aşağıdaki değerlerin
bilinmesi gerekir:
HKA : Ham Kumaş Ağırlığı (g/m)
TKU : Terbiyedeki Uzunluk Kaybı (%)
TKA : Terbiyedeki Ağırlık Kaybı (%)
Eğer kumaş ağırlığı (g/m²) olarak bulunmak isteniyorsa yukarıdakilere ek olarak mamül
kumaş eni (B) hesaba katılmalıdır

kumaş analizinde kullanılacak formül ve bilgiler:

Temel örgülerde çözgü ve atkı kullanılım oranları aşağıdaki gibi belirlenmiştir:

Çeşitli elyaf gruplarının çekme yüzdeleri ve ağırlık kayıpları (apredeki fire) genel olarak aşağıdaki gibidir:

Çözgü tel sayısı= Mamul en sayısı(cm) x 1cmdeki çözgü tel sayısı

Çözgü çekme oranı(cm)% = (gergin çözgü uzunluğu x 100) : serbest çözgü uzunluğu

Atkı çekme oranı (cm)% = (gergin atkı uzunluğu x 100) :serbest atkı uzunluğu

Tarak eni = (mamul en cm. x atkı iplik çekmesi* ) : atkı ipliğinin uzunluğu **

*örn.% 9,2çekme oranına sahip iplik için 109,2 olarak alınır.

** sabit sayı 100 olarak alınır.

Tarak numarası= (Çözgü tel sayısı x 10 ): (tarak eni x dişten geçen tel sayısı)

tarak numaraları 30 ile 130 arasında değişir. İkişer ve beşerli artarak numaralandırılır. Bulunan sonuç bu
rakamlar arasında ancak küsüratlı veya tarak numaralandırma sistemine uygun değilse en yakın tarak
numarası alınır. Elde edilen sonuç 130 dan büyükse dişten geçen tel sayısı arttırılarak işlem tekrarlanır.
Bu aşamadan sonraki hesaplamalarda elde edilen bu tarak numarası kullanılır.

Yeni tarak eni= (toplam çözgü tel sayısı x 10):( tarak numarası x dişten geçen tel sayısı)

Mamul kumaş ağırlığı=(mamul kumaş alanı*x numune ağırlığı ): (numunenin alanı**)

* 14000 olarak alınır.

** numune eni x numune boyu

veya orantı kurularak bulunur örn 2 gr ağırlığında 10x10 cm kumaş için:

(14000cm2 x 2gr ) : 100cm2=280gr

 Mamul kumaş ağırlığı = (ham kumaş ağırlığı : 1) x (100:apre uzunluk çekme*) x (100-apredeki
fire**:100)

* yukarıda verilen tablodan uygun değer seçilir.

** (100-çözgü çekme oranı hesaplanarak apre uzunluk çekme değeri olarak alınır.)

Atkı ağırlığı= (Ham kumaş ağırlığı x kumaşta atkı ipliğinin kullanım oranı*):100

*yukarıda verilen tablodan uygun değer alınır

Çözgü ağırlığı= (ham kumaş ağırlığı x kumaşta çözgü ipliğinin kullanım oranı*): 100

Çözgü ağırlığı= (çözgü tel sayısı x 10 x boydan çekme oranı): (iplik numarası x 100)

Ham kumaş ağırlığı= çözgü ağırlığı + atkı ağırlığı

Çözgü iplik numarası= uzunluk : ağırlık

Atkı iplik numarası= uzunluk : ağırlık

Çözgü iplik numarası = (çözgü tel sayısı x 1m. ): ağırlık

Ham kumaş atkı adedi= (toplam atkı tel sayısı*x atkı çekme oranı**) : 100

*1 cmdeki atkı iplik miktarı x 100

**örn: atkı çekme oranı %7 olan bir numune için bu rakam 100-7=93 olarak alınır.

Atkı iplik numarası= (ham kumaştaki atkı adedi x yeni tarak eni*): atkı ağırlığı

* metre olarak alınır: 145 cm için 1,45m gibi